Emo Kuvvetli Akım

1
ELEKTRK KUVVETL AKIM (4)

G Kalitesi

Notlar Derleyen:
Aydn Bodur
Emre Metin

Notlar Yayna Hazrlayan:
Aydn Bodur
Hakk nl

M.Turgut Odabana Sayglarmzla

Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde
yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda
belirtilen ABB, Schneider, Chevron, NAFVAC ve Siemensin hazrlad malat, Bakm, Montaj El
kitaplarndan EMO iin derlenmitir.

ELEKTRK KUVVETL AKIM NOTLARI (4): G kalitesi
2

TMMOB
ELEKTRK MHENDSLER ODASI

ELEKTRK KUVVETL AKIM (4): G Kalitesi

Notlar Derleyen:
Aydn Bodur
Emre Metin

Notlar Yayna Hazrlayan:
Aydn Bodur
Hakk nl

Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde
yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda
belirtilen ABB, Schneider, Chevron, NAVFAC ve Siemensin hazrlad malat, Bakm, Montaj El
kitaplarndan EMO iin derlenmitir.
621.31906 BOD 2011
Elektrik Kuvvetli Akm: G Kalitesi / Elektrik
Mhendisleri Odas-1.bs-ankara,2011
114 s.;24 cm ISBN 978-605-01-0061-7 (EK/2011/11)
Elektrik

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI
3

NDEKLER
GIRI 8
4.1. G KALITESINI DREN EBEKE BOZUKLUKLARININ
NEDENLERI VE ZMLERI 8
4.1.1. Frekans deiimleri 8
4.1.1.1. Frekans deiiminin nedenleri 8
4.1.1.1. Ana etkileri 8
4.1.1.1 zm 8
4.1.2. Hzl gerilim deiimleri 9
4.1.3. Gerilim kmesi 9
4.1.4. Uzun ve ksa sreli g kayb 10
4.1.5. Gerilim dengesizlii 11
4.1.6. Ar gerilimler 12
4.1.6.1. Ar gerilimlerin nedenleri 12
4.2. Gerilim kmesi ve kesilmesi 12
4.2.1. Yksek deerde yklenmenin neden olduu gerilim
kmeleri 13
4.2.2. ebekede oluan hatalardan dolay gerilim
kmeleri 15
4.3. Endstriyel ebekelerdeki karklklar 16
4.4 Gerilim oynamalar 16
4.4.1. Gerilim oynamalarnn kaynaklar 19
4.4.2. Faz sistemdekisimetrisizlik: dengesizlik 20
4.5. Fliker olayn azaltma areleri 21
4.5.1. Aydnlatma tarznn seimi 21
4.5.2. Kesintisiz g kaynaklar UPS 22
4.5.3. Volan kullanlmas 22
4.5.4. Dner konverter 22
4
4.5.5. ebekenin dzenlenmesi 22
4.5.6. Seri kapasitr 23
4.5.7. Seri reaktr 23
4.5.8. Satre olmu nt reaktr 24
4.5.9. De-kuplaj reaktrler 25
4.5.10. Senkron kompanzatr 26
4.5.11. Faz konvertrleri 26
4.5.12. SVC - statik var kompanzatr 28
4.6.1. ebeke stabilitesi 32
4.6.2. Kararl hal stabilitesi 32
4.6.3. Geici durum stabilitesi 33
4.6.4. Dinamik durum stabilitesi 33
4.6.5. Dinamik stabilite aratrmalar 33
4.7. Bir endstriyel elektrik ebekesinin davran 33
4.7.1. Pasif ykler 34
4.7.2. G elektronii cihazlar 34
4.7.3. Transformatr ve kablolar 34
4.8. Asenkron makinalar 34
4.8.1. Dk gerilimlerin etkisi 35
4.9. Endstriyel ebekede dinamik stabilite aratrmas 36
Aratrmann amac 36
4.10. Stabilitesizliin nedenleri 38
4.10.1. Elektriksel zellikler 38
4.10.2. ebeke yk deiimleri 38
4.10.3. Elektriksel hatalar 38
4.10.4. ebeke yaps ve iletme tarz 38
4.11. Stabilitesizliin etkileri 39
4.11.1. Dner makinalar zerinde 39
4.11.2. ebekede 39
4.12. Stabiliteyi koruma 40
4.12.1. Jeneratrlerde uygulama 40
4.12.2. ebekelere uygulama 40
5
4.12.3. Ykler iin uygulama 40
4.13. Alak gerilim TN sistemlerinin dengesiz yklenmesi
ve ntr kararszlnn getirdii problemler ve zmleri
41
4.13.1. Giri 41
4.13.2. Alak gerilim TN sistemlerinin simetrisiz
yklenmesi 42
4.13.3. 3-fazl simetrik dengesiz ykl sistemde fazlardan
birinde toprak hatas meydana gelmesi 50
4.13.4. Ntr hattnn direncinin yksek deer almas 53
4.13.5. Dengesiz yklenmede ntr iletkeninin kopmas
veya almas 59
4.13.6. fazn dengesiz yklenme durumunda ntr
hattnn almas 62
4.13.7. Dengesiz yklemede ntr hattnn almasyla
tketicilere uygulanan faz-ntr gerilimleri 63
4.13.8. Sonular 65
4.14. Elektrik sistemlerinde oluan harmonikler 65
4.14.1. Lineer olmayan ykler 66
4.14.2. Harmoniklerin bozucu etkileri 67
4.14.3. Harmonik distorsiyonlarn temel gstergeleri ve
lm prensipleri 69
4.14.4. Harmoniklerin datm sistemlerinde ana etkileri
71
4.14.5. Harmoniklerin ana kaynaklar 74
4.14.7.Transformatrde harmonik etkilerden dolay
yeniden deerlendirme faktr 82
4.14.8.Besleme ebekesinde harmonik akmlarn ve
gerilimlerin belirlenmesi iin metot 84
4.14.9 3 ve 3n katlar harmoniklerin zel durumu 90
4.14.10. Sperpozisyon teoremi 97
4.14.11. Farkl lineer olmayan ykler ortaya kan eit
harmonik saylarn toplanmas 99
6
4.14.12. Harmonik deerler zerine ebeke
empedanslarnn etkisi 100
4.14.13. Harmoniklerin hesaplanmas iin uygulanan
metotlarda ortaya kan sonular 102
4.14.14. malatlarn kabulleri 102
4.14.15. malat verilerini kullanarak harmonik akmlarn
ve cos
1
deerlerinin hesab 103
4.14.16. Elektrik cihazlar zerinde harmonik etkileri ve
bu etkileri inceleme metotlar 113
4.14.17. letkenlerdeki kayplar 118
4.14.18. Ntr hattnn 3. harmonik akmlar ile
yklenmesi 123
4.14.19. Tesis ekipmanlarnn zerindeki ar ykler 128
4.14.20. Ekipmanlarn ar boyutlandrlmas 128
4.14.21. Gereksiz atrmalar ve tesisin gereksiz olarak
devre d olmas 129
Harmonikleri azaltmak iin zmler 129
4.14.22. Topraklama iin uygun sistem seimi 131
4.14.23. Snr deerler aldnda zmler 131
4.14.24. Seim kriterleri 135
4.14.25.3. 3. Harmonik filtresinin yerletirilmesi (THF)
136
FAYDALANILAN KAYNAKLAR 141
SON SZ 141

7

8

GR

Elektrik enerjisi, ticari ve endstriyel alanda en ok kullanlan rndr.
Srekli devrede olmas gereken bir kullanm malzemesidir. Depolanmas ok
zor ve ok pahaldr, dolaysyla elektrik enerjisi bulunduu an iin geerli
olan bir emtiadr. Sz konusu zamannda kullanm ve en yksek verimlii
salamak iin zellikle ekipmanlarn tasarm zelliklerine gre elektrik
enerjisinin ok iyi bir kontrol edilmesi, elektrik enerjisi reticisine ve
datcsnn artnameler ve standartlara gre retim ve datm yapmas ve
ok yksek bir gvenilirlikte olmas gerekmektedir.

4.1. G KALTESN DREN EBEKE BOZUKLUKLARININ
NEDENLER VE ZMLER
4.1.1. FREKANS DEMLER
4.1.1.1. FREKANS DEMNN NEDENLER

Ulusal ebekede genel yklenmeye bal frekans deiimleri,
Bamsz jeneratr grup iletmelerinde ani yklenmelerden veya
yk atmalardan meydana gelen frekans deiimleri,
Yklenme seviyesine gre jeneratr gruplarnn reglatr
karakteristiklerine bal olarak gelien frekans deerleri.
4.1.1.1. ANA ETKLER
Motor hzndaki deiiklikler,
Elektronik ekipmanlarda ortaya kan fonksiyon bozukluklar.
4.1.1.1 ZM
Frekansn izin verilen snrlarn stnde ve altnda deer almas
durumunda sfr saniyede yk zerine alacak statik veya dinamik
UPS kullanmak.

9
4.1.2. HIZLI GERLM DEMLER
4.1.2.1. HIZLI GERLM DEMLERNN NEDENLER
Besleme ebekesinin yetersizlii (ykn veya yklerin baland
noktada ksa devre gcnn artan ykler karsnda yetersiz
kalmas veya g beslemesinde otomatik gerilim reglasyon
sisteminin bulunmay),
Ark ocaklar,
Kaynak makinalar,
Yk darbeleri..
4.1.2.2. ANA ETKLER
Aydnlatmada fliker (krpma),
Motor momentinde ve hzndaki deiiklikler..
4.1.2.3. ZM
ebeke ksa devre gcn arttrma (Gereken g kalitesini
gerekletirmek amacyla ebeke konfigrasyonun uygun eilmesi,
transformatr ve jeneratrlerin nominal deerlerden daha yksek
deerlerde boyutlandrlmas ve glerinin daha tksek seilmesi,
besleme geriliminin yksek seilmesi, balant hatlarnn
kesitlerinin yksek seilmesi)
Tesisin konfigrasyonunu deitirme (gc deien ykler ile
kararl gce sahip yklerin besleme devrelerinin ayrlmas),
Besleme sisteminde otomatik kademe deitiricili transformatrn
kullanlmas..
4.1.3. GERLM KMES

4.1.3.1. GERLM KMESNN NEDENLER
Besleme ebekesinin yetersizlii (ebeke ksa devre gcnn
yetersizlii, hatal ebeke konfigrasyonu),
Yksek yk talebi,
D ve i hatalar,
10
Ani yklenme veya ani yk atma (jeneratrn ani yklenmesini
veya ani yk atmay tolere edecek yeterli hzda gerilim reglasyon
sisteminin bulunmay)..
4.1.3.2. ANA ETKLER
Dearj lambalarnn snmesi,
Reglatrlerde yanl alma,
Motorlarda ar hz dmesi veya motorlarn durmas,
Kontaktrlerin devre d olmas,
Dijital elektronik sistemlerde rahatszlklar,
Elektronik sistemlerde fonksiyon hatalar,
Dk gerilim koruma cihaznn alarak ekipman ya da
ekipmanlar veya sistemin bir blmn ya da tamamn servis d
brakmas..

4.1.3.3. ZM
Statik veya dinamik UPS kullanmak,
Besleme sisteminin ksa devre gcnn arttrlmas,
ebekeler iin alternatif besleme kaynaklarnn kullanmn
salayacak konfigrasyon deiiklii,
Sfr saniye transfer sreli statik ve ya dinamik UPS sistemlerinin
tesis edilmesi,
4.1.4. UZUN VE KISA SREL G KAYBI

4.1.4.1. UZUN VE KISA SREL G KAYBININ NEDENLER
Besleme ebekesi,
Tekrar kapama ilemleri,
hatalar,
Besleme kaynaklarnn devereye girme ve kma olaylar..
4.1.4.2. ANA ETKLER
alan ekipmanlarn durmas,
Tesisin servis d olmas,
11
retim kayplar,
Kontaktrlerin almas,
eitli hatal almalar..

4.1.4.3. ZMLER
Sfr saniye transfer sreli dinamik veya statik UPS kullanmak,
Bamsz stand-by jeneratr veya tm sistem ykn zerine
alacak yardmc jeneratr gruplar,
ebeke yap eklinin deitirilmesi,
Enerji srekliliini salayarak, bakmn, tesisin minimum blmde
ve minimum srede kesintiyi gerekletirecek bakm planlarnn
hazrlanmas.
4.1.5. GERLM DENGESZL
4.1.5.1. GERLM DENGESZLNN NEDENLER
Besleme ebekesindeki dengesizlikler,
Tek fazl veya iki fazl dengesiz yklenme,
Sistemde oluan faz-toprak hatalar veya bir fazn almas..
4.1.5.2. ANA ETKLER
Alternatr, motor ve transformatr gibi 3-fazl cihazlarda ar
snma.
4.1.5.3. ZMLER
Besleme devresinde ksa devre glerinin arttrlmas,
ebeke yapsnn deitirilmesi (Tek fazl yklemede dengesiz
yklemeyi nlemek amacyla zel yapda Scott
transformatrlerinin ve tek fazl yklenmeleri 3-fazl sistemin
fazlarna eit datacak Steinmetz balantlarnn kullanlmas),
3- fazl dengeli yklemenin salanmas,

12
4.1.6. AIRI GERLMLER
4.1.6.1. AIRI GERLMLERN NEDENLER
Yldrm isabeti,
Ama kapama ilemleri,
zolasyon hatalar sonucu ortaya kan faz-toprak hatalar,
Kapasitif etkinin yksek olduu orta ve uzun besleme hatlar
zerinden enerji alan ve bu hatlarn tama kapasitelerinin ok
altnda g eken sistemlerde faz gerilimlerinden birisinin
kaybolmas veya besleme sisteminde yksek harmoniklerin
bulunmas nedeniyle ortaya kan ferrorezonans ve rezonans
olaylar..
4.1.6.2. ANA ETKLER
Ekipmanlarn, tesisin devre d olmas
letmenin durmas
Ekipmanlarn tahrip olmas
Ekipmanlarn izolasyonunda hzl ypranma
4.1.6.3. ZMLER
Yldrm dearjnda ar gerilimin ykc etkilerine kar korumay
salamak amacyla ekipmanlarn ar gerilim dayanm seviyelerine
uygun darbe koruyucularn kullanlmas,
Seici koruma salananarak toprak hatasnn hzl bir ekilde
ortadan kaldrlmas,
Ferrorezonans nlemek amacyla gerilim l transformatrunun
sekonder sarlar zerine omik dire balanmas.
(Bkz. Koruma, kontrol ve izleme sistemleri blm)

4.2. GERLM KMES VE KESLMES
Elektrik g sisteminin herhangi bir noktasnda gerilimin aniden azalmas ve
belirli bir periyot sonunda tekrar toparlanmasdr. Ksaca gerilim kmesi,
beslenen ykler iin gereken enerjinin temin edilememesi durumur. IEC
61050-161 e3e gre gerilim kmesi, efektif deerinin yarya dmesi
olarak karakterize edilir ve alglanr.
Frekans knvertrleri dahil olmak zere, elektrik motorlar ile tahrik
sistemleri, temin edilen enerji miktar gerilim seviyesinin belli bir deerin
13
altna dmesine kar hassastr. Birden fazla tahrik sistemlerinin bulunduu
sistemlerde, motor kontrol sistemleri gerilim kaybna kar hassastr ve bu
gibi durumlarda iletme, durma noktasna gelir. Veri toplama sistemleri de
motor tahrik nitelerinde olduu gibi gerilim kmelerine kar ok
hassastr; bu gibi durumlarda iletme, servis d olur.
Gerilim kmesi, iki parametre ile karakterize edilir.
Derinlik U
Sre T
Gerilim kesilmesi, gerilim kmesinin zel bir ekli olup; sadece sre ile
karakterize edilirler.

Orjinleri
ebeke empedansndaki deiikliklerin neden olduu yksek
akmlar,
Tama hatlar ve datm ebekelerinde meydana gelen ksa devre
arzalar,
Motorlarn yol almas,ark frnlarnn devreye girmesi esnasnda
ebekeden ekilen yksek gler,
4.2.1. YKSEK DEERDE YKLENMENN NEDEN OLDUU
GERLM KMELER
Yksek gl ve geni tahrik sistemlerinin yol almas durumlarnda, yol alma
akmlar frekans konvertrl tahrik sistemleri hari dier yol vericili
sistemlerde nominal alma akmlarnn katlar seviyesindedir. Besleme
sistemleri ve balant kablolar yol alma akmlar, gz nne alnmadan
nominal alma akmna gre boyutlandrlmsa; yksek balang akmlar
hem besleme sistemlerinde ve hem de tesiste, yksek gerilim dmlerine
ve gerilim kmelerine yol aarlar. Etkinin bykl, tesisin ebekeye
baland noktadaki empedansn dkl esas alnarak ebekenin ne
kadar kuvvetli olduuna baldr. ebekenin bykl, tesisin ebekeye
baland noktadaki, ksa devre gc ile karakterize edilir. Bir ebekenin
tesise yeterli olmas iin, tesisin darbe ykleri dahil olmak zere tesisin
geici sre ile olsa bile ebekeyi en fazla ykleyebilecei gcn 20 kat veya
daha fazla olmas gerekir; baka bir ifade ile, ebeke ksa devre gc,
ebekeye gelecek darbe yk dahil tm devrede olan toplam glerin 20
kat bir deeri haiz olmas gerekir. Sz konusu ksa devre gcnde gerilim
dm en fazla %5 deerinde olacaktr.

14
Tesisteki dier problem ise kablo kesitini hatal seiminden kaynaklanan i
kablolamadaki ok yksek direnlerdir. Genellikle uzun kablo kesitleri
belirlenmesinde yol alma akmlar gz nne alnmadan nominal alma
akmlar, esas alnarak yaplan kablo kesit hesaplarnda belirlenen kablo
kesitlerinde bu durum ortaya kmaktadr.
Bu gibi durumlarda optimum zm ve yol alma akmlarnn deerini
azaltmay salamak amacyla
Yol verme sisteminin gereklilikleri gz nne alnarak soft starter
kullanmak,
Seilen yol verecilerin tipine bal olarak ortaya kan yol alma
akmlar esas alnarak balant hatlarnn kesitlerini tayin etmek,
Dk yol alma akmna sahip motor kullanmak,
Yldz-gen, stator enerji giri devresine diren balayarak, oto
transformatr kullanmak gibi azaltlm gerilimle yol verme
sistemleri kullanmak; bu durumda kullanlacak yol verme sistemi
gerekli yol alma momentini ve hzlanma momentini salamaldr.
Zira motor momenti azalan gerilimin karesi ile dmektedir,
Motora yol vermek iin daha yksek ksa devre gcne sahip
besleme kayna kullanmak; bu gibi kaynaklar dk empedansa
sahip olup sistemde yksek gerilim dmleri meydana
getirmeden byk yol alma akmlarnn akmasn salarlar,
Motorun, byk nominal g deerine ve daha dk nominal
nisbi ksa devre gerilimine sahip transformatr zerinden
beslemek; bu sayede gerilim dmnn nemli bir blmnn
meydana geldii transformatrda yksek yol alma akmlarnn
meydana getirecei gerilim dmleri transformatrun i
empedans azalacandan nemli lde azaltlr,
Yol verme esnasnda motor tarafndan ekilen ve yol alma akmnn
byk bir blmn tekil eden reaktif akmlar ortadan kaldrmak
iin yol verme sresince motor terminallerine kapasitr gruplar
balamak; bu dzenlemeyle yol alma srasnda ebekeye
uygulanan akm darbeleri byk lde azaltld gibi ayn
zamanda gerilim dmleri nemli derecede azaltlr,
Motora yol vermek iin frekans konvertr soft starter olarak
kullanlabilir; motorda frekans konvertr kullanarak yol alma
darbe akmnn tamanna yakn ksm ortadan kaldrlr; ancak bu
sistem ok pahal olup hz ayar gerektirmeyan sistemlerde pahal
oluundan dolay tavsiye edilmez (Bu konularda detayli bilgilere
Elektrik motorlarnn besleme devresinin boyutlandrlmas
blmnden ulalabilir).
15
4.2.2. EBEKEDE OLUAN HATALARDAN DOLAYI GERLM
KMELER

ekil 4.1. Elektrik sisteminde oluabilecek hatalar

Datm ebekelerinin yaps oldukca karmaktr. ebekenin dier bir
blmnde meydana gelen hatadan dolay tesisteki gerilim kmesinin
boyutu ebeke topolojisine ve hatann relative kaynak empedansna
baldr.
Bu durum yukarda verilen ekil 4.1. yardmyla aklanacaktr. F3
noktasnda meydana gelen hatada 3. ykn gerilimi %0 seviyesine
decektir; 2. yk de %64 ve 1. yk de %98 seviyesinde olacaktr. Grlecei
zere F3 deki hata da, Yk 3 ve 2de ki dk gerilim koruma sisteminin
almas sonucunda hizmet d olacak; Yk 1 almaya devam edecektir.
F1 noktasnda ki hata halinde tm ykler iin gerilim seviyesi, %0 olacak ve
tm ykler hizmet d olacaktr . Grlecei zere hata, ne kadar kaynaa
yakn olursa o oranda sahay etkileyecektir.

Gerilim kmesinin sresi, koruma sistemlerinin hatay alglama ve hatal
blm ayrma sresinin toplam zamanna baldr. Bu sre genellikle birka
yz milisaniye civarndadr. Hat zerinde branman devrelerinden birinde
hata olumas gibi durumlarda, hata ortaya ktktan sonra ok ksa bir
16
srede hata temizlenirse bu tip hatalara geici hata denir. Bu gibi
durumlarda tekrar kapama cihazlar vastasyla sistem devreye alnarak
kesinti sresinin azaltlmas yoluna gidilir.

4.3. ENDSTRYEL EBEKELERDEK
KARIIKLIKLAR

Endstriyel ebekeyi etkileyen karklklarn tipleri drt kategoride
gruplandrlabilirnir. Bunlar gerilimin byklklerindeki deiiklikler, sins
dalga eklindeki deiiklileri, 3-faz sistemdeki dengesizlikler ve frekansn 50
Hz deerinden sapmasdr.
Frekans deerlerinin oynamas: Frekans deiimi enerji temin edilen
ebekenin yapsna ve gcne baldr.
Genel datm ebekeleri: Genel datm ebekelerinde freakans oynamalar
nadir olarak enerji retim istasyonlarn birbirleri ile birletiren ana tayc
hatlarda ciddi bir problem olduunda ortaya kar. Bu tip karklklar
dikkate deer bir ekilde eer elektrik enerjisinin tketimi ile retimi
arasnda uzun sre dengesizlik olduunda ortaya kar.
Oto prodktr: Enerji retimi tarafndan beslenen bamsz ebeke
durumudur. Bu iletme tarzlarnda yklerde olacak yksek deerli
deiimler, frekansta deiimlere neden olacaktr. Bu gibi endstriyel
sistemi besleyen ebekelerde frekans deiiminin 4 %. omas istenir.

4.4 GERLM OYNAMALARI

Gerilim oynamalar (fliker) periyodik veya rastgele gerilimin gerilim zarf
iinde srekli oynamasdr. Bu oynamalarn bykl nominal gerilim
deerinin %10 undan daha aadadr.
U
t
U
t
ekil 4.2: Gerilim oynamalarna ait rnekler
17
Bu tip gerilim oynamalar, fliker olarak bilinir ve ounlukla aydnlatma
ebekeleri zerinde kendini hissettirir. Fliker aydnlatma cihaznn parlakl
ve rengindeki oynamalardan dolay gr hassasiyetindeki stabilitesizlik
olarak tanmlanr. IEC 1000-2-2 ye gre izin verilen fliker erileri ve frekans
deiimi ile ilgili maksimum gerilim deiiklikleri byklkleri ekil 4.3 de
verilmitir.
Herhangi bir besleme hattnda yk sonundaki gerilim bu yk besleyen
kaynan geriliminden farkldr. Bu durum ekil 4.4-ada verilen devrede
grld gibidir. Gerilim farklar ile ilgili ifadeler ekil 4.4-bde fazr
diyagram tretilerek aklanmtr.

ekil 4.3: Frekans deiimi ile ilgili maksimum deiimin bykl

18

ekil 4.4: Besleme ebekesinin 1-faz iin edeer devresi ve diren
endktif yk iin fazr diyagram

Basit geometrik kurallar uygulanarak aadaki ifadeler yazlr.

SCB
S S S
S
Q
U
P
R
U
Q
U
U
P
R
U
U
U
U E
+ + =
2
0
2
0
2
0 0 0
0
. . .
EBesleme kaynann gerilimi,
0
U
Yk terminallerindeki gerilim,
0
I
Akm,
S S S
X R Z , ,
Hatla ilgili empedans, reaktans ,diren deerleri,
Q P,
Ykn aktif ve reaktif gleri,
SCB
S
Ykn baland noktada ksa devre gc (Yklerin ana besleme
baralarna balanma durumunda
SCN
S
ebeke ksa devre gcdr),
19
S
R X . 10 >
olduu durumlarda hat direnci ihmal edilerek hattn sonundaki
gerilim deiimi,
SCB
S
S
Q
U
U
=
0
ifadesi ile belirlenebilir.
Elektirk motorunu besleyen barada dinamik stabilitenin salanmas iin
motor yol alma srasnda %10 gerilim dmn salanmas bara ksa devre
gcnn
( )
( )
1 , 0
MVAR Q
MVA S
S
SCB

olmas ile gerekletirilir.
S
Q
elektrik motorununun yol almada ektii gcn reaktif ksmdr.
zellikle asenkron motorlarn dorudan yol almasnda ve ark ocaklarnn
eritme safhalarnda ebekeden ekilen darbe yklerinin ok byk bir ksm
endktif reaktifdir.
rnek :
ebekeden 2,1 MVA elektriksel g eken elektrik motoru yol alma
sresinde ebekeden yaklak olarak 10 MVA yk eker.. Yol alma srasnda
35 , 0 = Cos
ve
94 , 0 = Sin
dr.
4 , 9 94 , 0 . 10 .
.
= = = Sin S Q
S S
MVAR. Yol
alma srasnda %10 gerilim dmnn salanmas iin gerekli ksa devre
gc
( )
( )
MVA
MVAR Q
MVA S
S
SCB
94
1 , 0
4 , 9
1 , 0
= =
deerine eit veya daha
yksek deerde olmaldr.

4.4.1. GERLM OYNAMALARININ KAYNAKLARI

Ark ocaklar, deirmen tahrikleri, gibi beslemeye baland noktada ksa
devre kapasitesine gre, g deiim deerinin yksek seviyede olduu
ykler, genellikle gerilim oynamalarna neden olurlar. Ayrca asenkron
motor, kaynak makinalar, boylerler, elektrikli testere ya da ekiler,
pompalar, kompresrler, kreynler, asansrler gibi ykler; zellikle devreye
girme srasnda veya alrken oluan yk deiimlerinde nemli derecede
gerilim oynamalarna, yani flikere neden olurlar.
Dier taraftan kaynak empedansnn endktif bileeninin deitii
tranformatr ykte kademe deitirciler, kondansatrn anahtarlanmas,
gerilim oynamalarnn oluma nedenlerindendir. Bu arada elektrik retim
tesislerindeki yk deiimleri esnasnda da gerilim oynamalar meydana
gelir.
Gerilim oynamalarnn elektrik tesisleri zerindeki etkileri
20
G sistemindeki gerilim oynamalar, nemli derecede maliyetlere neden
olan retimin kesilmesi ve hasar derecesi yksek olabilen teknik etkileri
ortaya karr. Bununla beraber flikerin fizyolojik etkisi, retim evresinin
ergonomisini etkilediinden, iletmecinin yorulmasna ve konsantrasyon
seviyesinin azalmasna neden olur. Buna ilave olarak, kontaktr ve rlelerin
dzensiz almas, kontaktrlerin tahrip olmasna ve retim prosesinde
uzun sreli ve hasarl kesintilere neden olur. Asenkron motorlarn
terminallerinde gerilim oynamalar, motor momentinde ve kaymasnda yani
devir hznda deiimlere yol aar ve sonuta retim prosesini etkiler.
Gerilim oynamalarnn DC taraftan parametre kontrollu dorultucuda g
faktrnn azalmasna ve herhangi bir karakteristii haiz olmayan
harmoniklerin ve interharmoniklerin retilmesine neden olur. nverter
modunda srcnn kesilmesi halinde komutasyon hatas meydana gelir ve
sonuta sistem elemanlar zarar grr.
4.4.2. FAZ SSTEMDEK SMETRSZLK: DENGESZLK

3-faz sistemlerde dengesizlik 3-fazl sistemin gerilimlerinin byklklerinin
arasnda eitsizliin olmas veya fazlarn birbirlerine gre faz alarnn 120
0

olmamas durumlarnda meydana gelir. Dengesizliin deeri negatif bileen
deeri ile pozitif bileenin deeri arasndaki
=
V
V
( )
( )
2
1
oran ile ifade edilir.
Pratikte, Yaklak dengesizlik deeri aadaki oranla elde edilir.

ort
ort k
k
U
U U
=
max

Burada
3
3 2 1
U U U
U
ort
+ +
=

3 2 1
, : U veya U U U
k

Uygunluk seviyesi
Bir cihaz zerinde olabilecek maksimum bozunma seviyesini gsterir. IEC
1000-2-4 standard endstriyel ebekelerde Tablo 1de gsterildii gibidir.
Uygunluk seviyesi, evrenin farkl snflar iin verilir:

21
Snf 1: Bu snf, koruma ebekelerinde uygulanr. G ebekelerinde olan
rahatszlklara ok hassas olan cihazlarda gz nne alnr. rnein
teknolojik laboratuar enstrmantasyonlar, baz otomatik kontrol ve koruma
ekipmanlar ve bilgisayarlardr. Normal olarak bu cihazlarn UPS zerinden
beslenmesi gerekir.
Snf 2: Bu, beslemenin kullanm noktasnda ve i ebekede uygulanr.
Snf 3: Sadece i ebekelerde uygulanr.
Karklk Snf 1 Snf 2 Snf 3
Gerilim deiiklikleri 8% 10% + 10% ila + 15%
Gerilim kmesi
f
=50 Hzde sre
10% ila 100%
10 ms
10% ila 100%
10 ms to 3s
10 % ila 100%
10 ms ila 3 s
Gerilim dengesizlii 2% 2% 3%
Frekans deiiklikleri 1% 1% 2%

Tablo 4.1: AG ve OG endstriyel ebekelerinde uygunluk seviyeleri

4.5. FLKER OLAYINI AZALTMA ARELER

Fliker olayn azaltmann eitli yollarndan biri: deiken ykn baland
noktada ykn gc esas alnarak ksa devre gcn ykseltmektir. Bunu
gerekletirmek iin:
Balanacak hareketli ykn gcne gre oldukca yksek gte
transformatr semek (Transformatrn sekonder ana
teminallerindeki ksa devre gc darbe yk +devrede olan yk
toplamnn 20 kat olmas gerekir),
Yksek nominal gerilim seviyesinde yk balamak,
Kendileri iin tahsis edilen hatlardan ykleri beslemek,
3- sargl transformatr kullanarak kararl yklerle deien ykleri
ayr sarglardan beslemek,
Hat empedansn drmek ve ksa devre gcn arttrmak iin seri
kapasitrler kullanmak gerekir.
4.5.1. AYDINLATMA TARZININ SEM
22

Fliker olay hassas aydnlatma aralarndan kaynaklanabilir. ncelikli zm
aydnlatma iin doru seimi yapmaktr. Fluoresant veya civa buharl gibi
dearj lambalarn gerilim deiimlerine kar hassasiyeti akkor telli
lambalara gre iki veya 3 kat daha azdr. Fliker olayna kar aydnlatma
sistemleri iin en iyi zm budur..
4.5.2. KESNTSZ G KAYNAKLARI UPS

Fliker, kullanclarn sadece ksmen bir grubunu etkiledii durumlarda temiz
bir aydnlatma kn salayabilmek iin UPS kullanlr. Ancak bu belli bir
blm iin zm olabilmektedir.
Bozucu kaynaklarn dzenlenmesi
Fliker olay bozucu ykn iletme sresini dzenleyerek azaltlabilir; eer
fliker, motorun dorudan ve sksk devreye alnmasndan meydana
geliyorsa devreye alma tarz gerilimi dzenleyerek salanabilir.
4.5.3. VOLAN KULLANILMASI

Motor yknn deimesi veya jeneratrn tahrik makinas gcnn
deimesi gibi baz zel durumlarda gerilim oynamalar meydana gelebilir.
Mil zerine yerletirilen volann ataleti, bu oynamalar azaltr.
4.5.4. DNER KONVERTER

Deiken yklere g salayan bir jeneratr-motor grubu eer ykn aktif
gc nisbeten sabit ise geerli bir zmdr.ancak pahal bir zmdr.
4.5.5. EBEKENN DZENLENMES

ebeke yapsna bal olarak iki metot uygulanabilir:
- Bozucu ykler aydnlatma devresinden ayrlr (Ayr bir
devre zerinden beslenir);
- Empedans drlerek ebekenin ksa devre gc arttrlr
(Besleme hatlar zerine seri kondansatrlerin balanmas).
Bunlar gerekletirmek iin eitli yollar vardr.
23
- Aydnlatma devrelerini mmkn olduu kadar enerji al
noktasna yakn ve ayr bir hat zerinden balamak;
- Ykn beslendii noktada toplam ksa devre gcn
arttrmak iin ortak kullanlan transformatrn gcn
arttrmak;
- Ykn beslendii noktadaki ksa devre gcn arttrmak iin
ortak transformatrn nisbi ksa devre gerilimini arttrmak;
- Ykn beslendii noktada ksa devre gcn arttrmak iin
paralel olarak ekstra bir transformatr balamak;
- AG ebekelerinde, bozucu ykn st tarafndaki (besleme
tarafndaki iletken kesitini artrmak;
- Bozucu ykn balantsn YG tarafnda yapmak;
- Bozucu ykn balantsn ayr bir transformatr zerinden
yapmak.
4.5.6. SER KAPASTR

Bozucu ykn ve flikere hassas devrenin balant noktas besleme tarafna
seri kapasitr balanarak gerilim oynamalar yarya blnebilir. Bu zm
reaktif enerji istenildiinde ekstra bir avantaj da salayacaktr. Dier
taraftan ancak kapasitrlerin enerji k tarafnn mutlaka ksa devreye kar
korunmas gerekir.

ekil 4.5: ebekede seri kapasitr
4.5.7. SER REAKTR

24
Ark ocaklar iin kullanlan bu zmde fliker %30a kadar azaltlabilir. Reaktr
ocan giriine ekildeki gibi balanr. Sakncas, ark oca yk akmnn
reaktr zerinden akmas sonucunda reaktif enerji tketimi artar.

ekil 4.6: Seri reaktr.
4.5.8. SATRE OLMU NT REAKTR

Fliker kaynan mmkn olduu kadar yaknna balandnda bu reaktr,
nominal gerilimin zerindeki, gerilim oynamalarn azaltr. Fakat nominal
gerilimin altnda satre olamyacandan, reaktr almaz.
Sz konusu reaktrn aada aklanan dezavantajlara sahiptir:
- Reaktif akm tketirler,
- Harmonik akm retirler,
- Daha fazla pahaldrlar.

25

ekil 4.7: Satre olmu nt reaktrler
4.5.9. DE-KUPLAJ REAKTRLER

Bu proses 10 faktre kadar gerilim oynamalarn azalmak iin oldukca
yksek bir verime sahiptir. Fakat her ebeke konfigrasyonuna uygun
deildir.

ekil 4.8: Dekaplin
reaktr.

26
4.5.10. SENKRON KOMPANZATR

Bu zmle gerilim oynamalar, %2-10 arasnda ve modern elektronik
sistemler kullanldnda %30 a kadar azaltlr.

ekil 4.9: Senkron kompanzatr
4.5.11. FAZ KONVERTRLER
Tek fazl hareketli yklerden meydana gelen gerilim dmlerini faz
konverterleri, zel vektr gruplu veya Steinmetz kprl dner makinalar
ve transformatrler vastasyla ok yksek bir miktarda azaltmak mmkn
olur. Bu balant ekliyle tek fazl ykler, 3-faza eit datlarak dengelenir.
Steinmetz Balants

ekil 4.10-a. Bir fazl yk iin Steinmetz balants
Steinmetz balants bir fazl yklerin 3-fazl sisteme dengeli bir ekilde
balanmas ve tek fazl yklerin 3-fazl sisteme balants iin kullanlr
Burada
Q Q = 1
,
3
2
P
Q =
ve
3
P
QL =
olarak seilecektir.
Q1 ve Q2 dengeleme kapasitrleri, QL dengeleme self endktans bobini ve

27
P + j.Q tek fazl yk. Eer yk, omik karakaterli olup; endktif bileen
bulunmuyorsa Q1 dengeleme kapasitr balanmaz .
Eer besleme sistemine birden fazla tek fazl yk balanacaksa bunlardan
her biri iin ayr ayr dengeleme balants yapmak yerine ekil 4.10-b de
gsterildii gibi 1-fazl ykler iin kontaktrler vastasyla devreye sokulup
kartlan ve kontrol edilebilen dengeleme balantlar yaplmas daha uygun
olmaktadr. Gerek ekil 4.10-a ve gerek ekil 4.10-bdeki dzenekler, gerekli
koruma dzenekleri ile donatlmaldr. Enerji al noktas 3- kutuplu amay
salayacak koruma eleman ile donatlmal ve hata halinde kesinlikle 3-
kutuplu ama salanmaldr.
Eer tek fazl yklerin aktif gleri, P
1
, P
2
, P
3
,..P
N
ve reaktif gleri ise Q
1
,
Q
2
, Q
3
ise; ekilde grld gibi fazlar arasna balanan kondansatrlerin
gleri her bir yk deeri iin balanmas gereken kapasitr gleri iin

ekil 14.10-b: Faz aras beslemeye balanan bir fazl yk birden fazla
ykleri dengelemek iin kullanlan Steinmetz kprs

N
Q N Q Q Q Q Q Q Q = = = = 1 ......... 13 .... 12 ..... 11
3 2 1

3
2 ..........
3
23 .....
3
22 ....
3
21
3 2 1 N
P
N Q
P
Q
P
Q
P
Q = = = =
ve
Endktanslarn gleri iin
3
......
3
3 ....
3
2 .....
3
1
3 2 1 N
P
QLN
P
QL
P
QL
P
QL = = = =

Salandnda 1-faz yklenmede, gerek teker teker alma durumunda
gerekse gruplar halinde almada 3-fazda yklenme dengesi salanm
olur. Eer yklerden bir veya birka saf omik yk olursa, ilgili yke kar
den C1N kondansatr balanmaz. Burada hangi yk devrede ise sz
konusu yke ait kondansatrler ve endktanslar devreye girer. Burada KC12
.....KC1N ve KC21.....KC2N kapasitrlerine ait kontaktrler, KL1, ... KL1N
endktanslara ait kntaktrler ve KY1, ...KY1N ykleri devreye alan
28
kontaktrlerdir. Otomatik kumanda sistemi vastasyla ykler ve bunlar
dengeleyecek kapasitr ve endktanslar devreye alnr.
Steinmetz balantlar, sabit g eken tek fazl yklerin 3-fazl besleme
sisteminde 3 faza eit olarak datmasn salamak zere kullanlr. Yklere
ait aktif ve reaktif glerin olduka yksek oranlarda deimesi durumunda
statik VAR kompanzatrnn kullanlmas nerilir.
4.5.12. SVC - STATK VAR KOMPANZATR

Bu SVC cihaz reaktif g kompanzasyonunu (telafisi) salamak zere dizayn
edilir; fakat bu arada fliker olayn %25-50 orannda azaltr. Bu faz, faz
telafisi zellikle dengesiz tarzda alan ark ocaklarna ait reaktif g
telafisinde kullanlr. Bir kompanzatr olarak performans ok iyidir.

- : Teknik olarak
uygun deil
+ : Teknik olarak
mmkn

a: Genellikle ekonomik
b: Bazen maliyeti daha yksek
c: Nadiren maliyeti yksek
Tablo 4.3: Flikeri azaltmak iin zmler
zm Hareketli ykler
Motor yol
almas
Motor
yknde
oynamalar
Ark
ocaklar
Kaynak
makinalar
Bozucu blmlerin
yeniden dzenlenmesi
+ c - + b + b
Volan kullanlmas - + a - -
Dner konverter + c + c + b + c
ebekenin yeniden
dzenlenmesi
+ b + b + a + b
Seri kapasitr + b + b + c + b
Seri reaktr - - + a -
Satre olmu nt
reaktr.
- - + c + c
De kaplin reaktr. + c + c + c + b
Senkron kompanzatr. + c + c + a + b
Faz konvertr - - + c + b
Statik Var
kompanzatr
+ b + b + a + b
32

ekil 4.11: Statik Var kompanzatr tesis emas

4.6. ENDSTRYEL EBEKELERDE
DNAMK STABLTE
Elektrik enerjisi depolanamadndan mutlaka enerji retimi ile tketimi
arasnda denge salanmaldr. Gerekte elektrik ebekelerinde sadece
depolanm enerji dner makinalarn kinetik enerjisi ve kapasitrlerin
enerjisidir. Bunlar ise ancak birka saniye sreli depolanm enerjilerdir.
Normal olarak g deiimleri karlatrldnda elektrik sistemleri bir ka
osilasyondan sonra kendi stabilitelerini toparlarlar.
4.6.1. EBEKE STABLTES

Bu ebeke boyunca akan aktif ve reaktif gler ve bu glere ait gerilimin,
akmn ve frekanslarn zaman iindeki deiimleri ile karakterize edilirler
4.6.2. KARARLI HAL STABLTES

ebeke kk bozucu etkiler olduunda kararl davranlar sergiler .Bu
durumda ebeke dengeli duruma dnebilen amortize edilebilen
osilasyonlarda balang iletme noktasna dner.
33
4.6.3. GEC DURUM STABLTES

Statik stabiliteden farkl, duruma/istee bal veya aykr olan uzun sreli
deiimler olduunda; bu deiim rnein gerilim ve frekansn kabul
edilebilir deiimler olmak kaydyla meydana gelen stabilite durumudur.
rnein geici sreli darbeli yk ekilmesi durumunda sistem geriliminin
geici olarak deimesi gib.
4.6.4. DNAMK DURUM STABLTES

ebekenin herhangi bir deiken osilasyon durumundan, kabul edilebilir
stabil duruma geme kapasitesidir.
4.6.5. DNAMK STABLTE ARATIRMALARI

- Ksa devre, jeneratr grubunun veya enerji alnan ebekedeki
enerjinin kesilmesi, kayda deer yk deiimleri gibi kritik
durumlarn ortaya kmas durumunun incelenmesi;
- Bu bozunmalar ortaya ktnda ebeke davrannn
nceden belirlenmesi;
- Koruma sistemi ayarlar, yk darbesi/dzelmesi yasaklanan
konfigrasyonlar vb gibi stabiliteyi salayacak uygulamalara
karar verilmesini kapsar.
Bu almalar g kayb riskinin azaltlmas anlamnda ebekenin
davrannn anlalmasn salar.
4.7. BR ENDSTRYEL ELEKTRK EBEKESNN DAVRANII

Bir endstriyel elektrik ebekesinde ortaya kan transiyent davran bu
ebekeden enerji salayan herbir elemann davranna baldr.Bu
elemanlar tm ebekenin transiyent davrann etkiler. Bozucu olayn
sonunda ebeke ya nceki ayn stabil durumuna dner veya genellikle
koruma aktiviteleri zerinden bir veya birka elemann devreden kmasna
neden olan kararsz duruma gelir.Elektrik ebekesinin davrann belirlemek
iin her bir elemann davrann bilmek ok nemlidir. Bunlar aada
sralanmtr.
34
4.7.1. PASF YKLER
Aada belirlenen kanunlara bal aydnlatma stma ve kapasitrler gibi
yklerdir.
N
N
P
U
U
P
|
|
.
|
\
|
=
2
(Istma , aydnlatma, vb.)
N
N
Q
U
U
Q
|
|
.
|
\
|
=
2
(KAPASTRLER )
4.7.2. G ELEKTRON CHAZLARI

Bu tip ykler endstriyel ebekelerde gnden gne artmaktadr. Sz konusu
ykler gerilim deiimlerine kar ok hassas yklerdir. rnein hz deimi
yaplan motor ortalama %15 gerilim deiiminde koruma cihaz tarafndan
devre d edilmektedir.
4.7.3. TRANSFORMATR VE KABLOLAR

Besleme kaynayla ykler arasnda enerji akn salayan transformatr ve
kablolar empedans vastasyla karakterize edilirler. Meydana gelen gerilim
dmleri ve snma kayplar bunlarn zerinden akan akmlara baldr.
Empedanslarn deerleri transiyent iletme artlar zerinde ok etkilidir.
Bunlar
- Kritik seviyede gerilim dmlerine neden olan devreye
girme akmlar;
- Uzun sreli osilasyonlar ortaya karan kaynaklar arasndaki
yksek reaktanslardr.

4.8. ASENKRON MAKNALAR

Baz tesislerde g tketiminin %80ine sahip olan ve endstriyel
ebekelerin balca davrann belirleyen asenkron motorlar ebeke
stabilitesini belirlemede etkin rol oynamaktadr.
Gerilim kmesinin etkileri
ekil 4.12 Bir pompay besleyen ift kafesli asenkron motorun hz/moment
erisini gstermektedir.
35

N
N
s
: Motorun senkron hz ile motor hz arasndaki oran
T
T
n
: Motor nominal momenti ile motor momenti arasndaki oran
ekil 4.12: ift kafesli asenkron motorun moment/devir hz karakteristikleri

letme noktas (O) yk erisi ile motor mometi ile yk moment erisinin
kesime noktasdr. Motor momenti gerilimlerin orannn karesi ile doru
orantldr. Motor stabilitesi motor momenti ile yk momentinin relatif
pozisyonuna baldr. Eer motor enerji kaybndan veya yksek deerde
gerilim kmesinden muzdarip ise; rnein hz senkron hzn %60 deerine
debilecek ekilde iletme kaybna urar ve gerilim geldiinde yeniden
hzlanarak sistem ateletine bal olarak yeniden yol alma akm deerinde
akm ekerek eski stabil durumuna dner.
4.8.1. DK GERLMLERN ETKS

Gerilimin kesilmesiyle motor terminallerindeki gerilim hemen ortadan
kalkmaz. Gerekte motorun depolanm aks aniden snmez. Dnen rotor
tarafndan meydana getirilen dner alan bykl eksponansiyel
fonksiyona gre azalan ve bir ka on saniye sren remenans gerilimi stator
sarglarnda endklenir. Bu gerilim frekans, dnme hz ile azalr. Eer bu
srada ebekede gerilim tekrarlarsa, ok az bykle sahip remenans
gerilim ile faz ters olacak ve motor yol alma akmnn tepe deerinin iki
36
katna eit deerde yksek bir akm darbesi meydana gelecektir. Bu akm
darbesi motor yol alma akmnn yaklak 12-15 katna eit olacaktr.
Motor zerinde aada belirtilen durumlar ortaya kacaktr.
- zolasyon bozulmasna neden olabilecek deerde motor
sarglarnda termik ve elektro dinamik zorlamalar meydana
gelecektir.
- Moment sarsnts ve kabul edilemez seviyede mekanik
zorlamalarn meydana gelmesine neden olacaktr.

Bu gibi risklerden saknmak iin remenans dk gerilim korumas
uygulanmal ve dk gerilim korumas atrma eik deeri
N
U
nominal
gerilim deerinin %20 sine ayarlanmaldr (Daha geni bilgi iin Bkz. Elektrik
motorlarnn besleme devresinin boyutlandrlmas.) .

4.9. ENDSTRYEL EBEKEDE DNAMK STABLTE
ARATIRMASI
ARATIRMANIN AMACI

Dinamik stabilite almalar, ebekenin farkl noktalarnda elektriksel
deiikliklerin zaman iinde belirlenmesi ve ar bozucu etkiler altndaki
dner makinalarn mekanik davranlarn incelenmesini kapsar. Dinamik
stabilite ar bozunmalardan sonra ebekenin normal iletme artlarna
dnebilme kabiliyetidir. Stabilite aratrmalar, bozucu olaylar arasnda
makinalarn elektriksel ve mekanik davranlarn analiz etmek ve bozucu
etki ortadan kalktnda ebekenin normal iletme artlarna dnp
dnemeyeceinin anlalmasndan ibarettir.
Bu aratrmalarn amac
- Yklerin beslenmesinde ebeke iletme artlarnn kabul
edilebilir snrlar iinde iletme srekliliini gvenilir bir
ekilde salamak;
- Ana besleme kaynayla bu snrlar iinde gvenilir bir
almann mmkn olmad durumlarda beslemeyi kabul
edilebilir snrlar iinde altrmak iin sistemin yedek
gler tarafndan maksimum gc salamak zere
desteklenmesi;
37
- Kabul edilebilir snrlar iindeki iletme durumunda
ebekede oluacak transiyent olaylar esnasnda gereksiz
amalar nlemek ve stabiliteyi devam ettirmek iin
optimum koruma ayar deerlerini tesbit etmek;
- ncelikli yklerin beslemesineki sreklilii salamak iin
yk darbelerinin etkisini stablite artlarna uygun hale getire
bilmek iin sz konusu yklerin devreye giri ve klarn
programlamak;.
- En uygun makina reglasyon ayarlarn salamaktr.
Her bir aratrma aada belirlenen elemanlar gz nne alnarak aadaki
sralamaya gre gerekletirilecektir.
- Besleme kaynaklarnn tipleri,
- Yklerin tipleri,
- ebeke yaps,
- ebeke iletme tarz,
- Stablitesizlie neden olablecek olaylarn gz nne
alnmas.
Dinamik stabilite almasn yaplmasn gerektiren nedenler
- ebekenin dizayn safhasnda ebeke stablitesini
korunmasn salamak,
- Mevcut ebekenin zerine ilave yklerin devreye
alnabilirliinin incelenmesi eer devreye almada g
kapasitesinin yetersizlii ortaya karsa gerekli gc
salamak zere ilave jeneratr balanmasn
gerekletirmek,
- Stabiliteyi tehlikeye sokacak geici olaylara kar
dzenleyici arelerin bulunabilmesi.
Tesis montajndan nce stabilite almalar yaplyorsa belirlenen
stabilitenin farkl faktrleri deiir. Bylece ncelikle transiyent iletme
sresince ebekenin davran tamamen anlalr. nceden belirlenen
zorluklarla ilili iletmesi uygun hale getirilir. almalar nceden bilinen
probleme gre genel ve snrldr. rnein ulusal ebekeye bal jeneratr
durumunda ncelikli ykleri besleyebilecei gte olup olmad kontrol
edilir.

38
4.10. STABLTESZLN NEDENLER
4.10.1. ELEKTRKSEL ZELLKLER

ebeke stabilitesini etkileyen bozucu zellikler, aktif ve reaktif glerdeki
yksek seviyedeki deiikliklerin neden olduu zelliklerdir.
Beslemede oluabilecek bozunmalar ve hatalar
- Gerilim kmeleri ve yksek deerde gerilim dmleri
- Ksa ve uzun besleme kesintileri
- Bamsz ebekedeki frekans deiimleridir.
4.10.2. EBEKE YK DEMLER

rnein: - Nominal ykte jeneratrler asal deiimin
90
0
ye yakn gelen deeri olarak dk senkronizasyon
momentine sahiptir;
- Yksz halde bir ebeke kapasitif zelliktedir; Jeneratrlar
reaktif g ekeceklerdir.
4.10.3. ELEKTRKSEL HATALAR

Hatann var olduu srede zellikle 3-faz ksa devrede ebekede daha ok
problemler ortaya kar

U = 0
olduundan yklerin beslenmesi ortadan kalkar
Jeneratrn hzlanmas maksimum olur.
4.10.4. EBEKE YAPISI VE LETME TARZI

ebekeye ait birok parametre stabilite zerinde etkilidir.
- Makinalarn birbiriyle veya ulusal ebekeye bal olma
durumu;
- ncelikli veya ncelikli olmayan yklere ait baralarn
yerleri;
39
- T
s
senkronizasyon momentinin belirledii jeneratr iletme
noktas;
- Senkron makinann reglasyon tipi ; reglasyon hzda ve
aktif gte, gerilimde, reaktif gte gerekletirilir;
- Hatlarn ve kablolarn empedans,
- Korumann tipi ve ayarlar, lojik balantlar, yk darbesi ve
ykn aniden kalkmas;
- Motor momentinin relatif karakteriskleri ve yk moment
erileri;
- Dner makinann ataletleri;
4.11. STABLTESZLN ETKLER

4.11.1. DNER MAKNALAR ZERNDE

Transiyent periyot sresinde, dner makinalar arasndaki g deiimi ve
makinalar ile ebeke arasndaki g deiimi moment sarsntlarna neden
olur. Mekanik zorlamalarn sonucunda mil atlamas gibi mekanik hasarlar
meydana gelir. Kapasitesinin stnde g kullanldnda jeneratrlerde
frekans ve gerilim dmleri meydana gelir. Gerilim ve hz reglasyonu
rezonansa girebilir. Motorlar gerilim dmlerinde ve frekans osilasyonlarn
etkisi altnda yavalar. Bozucu etkinin aniden kalkmas durumunda akm ekii
ve endklenen gerilim dm ok yksektir ve motorun tekrar hzlanmas
zordur. Baz motorlar, yavalayacak ar snma ile birlikte hatta duracaktr.
Yksek deerleri haiz ykler sistemden hzla karlmadkca ebeke stabilite
noktasna dnemeyecektir.
4.11.2. EBEKEDE

Devreden akan sirklasyon akmlar transformotr ve kablolar gibi elektrik
ekipmanlarnn ar snmasndan dolay zarara uratr. Gerilim dmleri
ise kontaktr ve elektronik cihazlar gibi hassas elektrik ekipmanlarnn
anormal ve hatal almasna neden olur ve sonuta sz konusu cihazlarda
hasarlanma meydana gelir. Bir veya birka jeneratrn devre d olmas
retim ve tketim dengesinin bozulmasna ve sonuta ebekenin kmesine
neden olur.
40
4.12. STABLTEY KORUMA

4.12.1. JENERATRLERDE UYGULAMA

Yksek ataletli volanu haiz jeneratr kullanlmasyla, gruplar yk
deiimlerinden dolay meydana gelen etkiler azaltlabilir. Fakat bu zm
uygulamak ok zordur. Uygun reglatr semek ve reglatr ayarnn
makinann cevap sresine uygun ayarlamak. Bu ayarlar muhtemel bozucu
etkiler gz nne alnarak yaplmaldr. Jeneratr iletme noktasnn seimi
ok nemlidir. Kk asal deiim ve yksek senkronizasyon momenti
stabiliteyi dzeltir. Bu gereklilikleri salamak iin jeneratr:
- Reaktif g salamal ve eer jeneratr grubu bamsz
ebekede alyorsa jeneratr devreye girdiinde servis d
olabilen kompanzasyon grubu konulmas tercih edilmelidir.
- Yksek mekanik gce ve yedek uyarma akmna sahip
olmaldr.
4.12.2. EBEKELERE UYGULAMA

Kablo ve hat empedanslarnn azaltlmas geici olayn sonunda stabil
duruma geisi kolaylatrr. Kaynak yedeklemesi ve ncelikli olmayan
yklerin devreden kartlmas, bozucu etki ortadan kalktnda gerilim
kmesinin derinliini ve sresini azaltr. G art yk atma/alma
durumlarnda byk bozucu etkileri nler. Ksa devre akmnn hzl ve seici
bir ekilde ortadan kaldrlmas ebeke zerinde meydana getirecei etkileri
snrlandrr. Koruma sistemi eitli stabilitesizlik durumlar dnlerek
dizayn edilmelidir. Zamana bal selektivitenin yerine lojik veya diferansiyel
koruma sisteminin kullanlmasyla ksa devrenin ortadan kaldrlma sresi
azaltlr ve bylece byk bozunmalarn nne geilir. Tama
ebekelerinde 1-fazl hatalar ortadan kaldrmak iin ayr faz atrma ve OG
datm ebekelerinde nt kesici kullanm endstriyel ebeke stabilitesi
zerinde verimli etkiler elde edilir.
4.12.3. YKLER N UYGULAMA

41
Elektronik motor besleme sistemleri kullanmak, motorun transiyent
akmlarn etkili bir sekilde azaltr. Ancak bu durumda elektronik yol verme
sistemlerinin ortaya karaca harmonik akmlar ve harmonik gerilimlerin
besleme sistemi zerindeki etkileri gz nne alarak, besleme sistemini sz
konusu etkilere gre dizayn etmek gereklilii ortaya kar. Ters aktif gce
kar koruma ve byk motorlarda dk gerilim korumas stabiliteyi
dzeltir.
4.13. ALAK GERLM TN SSTEMLERNN DENGESZ
YKLENMES VE NTR KARARSIZLIININ GETRD
PROBLEMLER VE ZMLER
4.13.1. GR

lkemizde 400/230 Volt 3- fazl alak gerilim datm sistemi 3-faz+Ntr
olmak zere 4-hatl TN-C tarznda yaplmaktadr. Her ne ne kadar abonelere
balantlarn dengeli yk ekecek ekilde yaplmasna gayret edilse de gerek
yklerin devreye girip kmas farkl zamanlarda olduundan ve gerekse yeni
yaplamadan dolay balantlardaki deiiklikler, alak gerilim ebekelerinin
ve besleme sistemlerinin simetrik yklenmesini hi bir zaman mmkn
klmamaktadr. Simetrisiz yklenme derecesine, yk miktarna ve ntr
hattnn empedansna bal olarak nt hatt gerilimler meydana gelmekte ve
yk deiimlerine bal olarak ntr noktas, sabit olmayp kararsz
(stabilitesiz) bir ekilde kaymaktadr.
Simetrisiz yklenme derecesine gre sistemde fazla yklenen hatta
oldukca yksek bir miktarda faz-ntr geriliminde gerilim dm
grlmesine ramen nisbeten ok daha az yklenen fazlarda
tehlikeli boyutta faz-ntr gerilimlerinde ykselmeler olmaktadr.
zellikle dengesiz yklenen sistemlerde fazlardan birinde meydana
gelen izolasyon hatas sonucu, hata akmnn bykl koruma
elemann atracak seviyede veya gereken srede atracak
seviyede deilse salam fazlardaki faz-ntr gerilimlerin
300 Volt mertebelerine kt ve bu arada ntr hattnn gerilimi ise 100 Volt
mertebelerini at durumlara sklkla raslanmaktadr.

Bu durumda salam fazlardaki 1- fazl cihazlarn tahrip olmas ile birlikte
ntr hattnda gerilimin tehlikeli deerlere kmasyla abonelere ait ve enerji
alm srasnda bina giriinde ntr hatt ile kprlenen ve koruma amacyla
kullanlan cihazlarn aktif olmayan iletken gvdelerine balanan PE iletkeni
de sz konusu ntr gerilimini haiz olduundan hatal olmad halde bu
42
cihazlarda gerilim altnda kalacandan kullanclar iin hayati tehlike ba
gsterir. Ntrde meydana gelecek olan gerilim ve fazlardaki gerilim
ykselmeleri veya dmleri, dengesiz yklenmenin yannda ntr
empedansnn deerine baldr. Ntr kesitinin uygun seilmemesi ile
beraber itinal iilikle tesis edilmemesi, gerekli ve dzenli bakmn
yaplmamas, ntr balantlarndaki geveklikler, iletken kesitindeki
azalmalar ve oksidasyon nedeniyle diren deerindeki artlar, simetrisiz
yklenme ntr geriliminin byk deerler almasna ve sonuta yk fazla
olan fazda ar gerilim dmne karlk; yk az olan fazlarda ar gerilim
ykselmelerine sebep olur. Problemin incelenmesi aada belirtildii gibi
olacaktr:

1. Alak gerilim TN-C sisteminin simetrisiz yklenmesi,
2. Simetrisiz yklenme faktr,
3. Alak gerilim TN-C sisteminde ntr hattnn kopmas veya almas,
4. Alak gerilim tesislerinin ar gerilim koruma elemanlar ile donatlmas.

4.13.2. ALAK GERLM TN SSTEMLERNN SMETRSZ
YKLENMES

4.13.2.1. 3-FAZLI SMETRK TN-C, TN-C-S VE TN-S
SSTEMLERN DENGESZ YKLENME HAL

Dengesiz yklenme durumunda TN sistemlerin hepsinin davran ayndr.

ekildeki semboller

3 2 1
, ,
T T T
U U U
Transformatrn yksz halde bota sekonder faz-ntr
gerilimleri;
3 2 1
, ,
L L L
U U U
Tketiciler tarafndan transformatrn dengesiz
yklendiinde sekonder k terminallerindeki faz-ntr gerilimleri;
T
Z Transformatr i empedanslar;
L
Z Tketicileri transformatre balayan hatlarn empedanslar;
N
Z
Ntr hatt empedans;
N L N L N L
U U U
3 2 1
, ,
Tketici giri terminallerindeki faz-ntr gerilimleri;
43
N L N L N L
Z Z Z
3 2 1
, ,
Tketici empedanslar;
N L N L N L
S S S
3 2 1
, ,
Tketici gleri..

ekil 4.13: Dengeli 3-fazl sistemin Tketiciler tarafndan dengesiz
yklenmesi

Farkl gleri haiz tketiciler tarafndan yklenme durumunda
transformatrun k terminallerindeki faz-ntr gerilimleri

3 3 2
2 2 2
1 1 1
.
.
.
I Z U U
I Z U U
I Z U U
T T L
T T L
T T L
=
=
=
(1)

evre akmlar metodunu kullanarak 3- fazl devre iin Transformatr faz-
ntr k gerilimleri iin

( )
( )
( )
3 2 2 1 3
3 2 2 1 2
3 2 1 1 1
. . .
. . .
. . .
I Z Z Z I Z I Z U
I Z I Z Z Z I Z U
I Z I Z I Z Z Z U
N L N L N N L
N N L N L N L
N N N L N L L
+ + + + =
+ + + + =
+ + + + =
(2)

ifadeleri yazlabilir.
1 T
U Balang faz kabul edilerek
LN
U
nominal faz-ntr gerilim olmak
zere
LN T
U U =
1
alndnda
LN T
U a U .
2
2
=
ve
LN T
U a U .
3
=

olacaktr.
Krmz

Mavi

Yeil
44
Fazlar aras 1200 faz farkn belirleyen ilem operatr

0
120
2
3
.
2
1
j
e j a = + =
dir.

(1) Nolu denklem takmnda transformatr i empedans
T
Z deeri ok
kk olduundan ou zaman (3-fazl ksa devre durumlarnda 3-fazl ksa
devre akmlar ok yksek olduundan ihmal edilemez)
3 2 1
. , . , . I Z I Z I Z
T T T
terimleri
3 2 1
, ,
T T T
U U U
gerilimleri yannda ok
kk olduundan ihmal edilirler.

Buna gre:
LN L T LN L T LN L T
U a U U U a U U U U U . , . ,
3 3
2
2 2 1 1
= = = = = =

alnabilir.

ekil 1de transformatrn N ntr noktas ile 1-fazl tketicilerin baland
ortak O ntr noktas arasndaki potansiyel farknn yani ntr hatt gerilimini
N NO
U U =
olarak gsterirsek

3 2 1
I I I I
N
+ + =
ntr hatt akm olmak zere

Dengesiz yklenmeden dolay ntr hattnda meydana gelen gerilim iin

( )
N N N N NO
Z I I I Z I U U . .
3 2 1
+ + = = =
(3) ifadesi yazlr.

Dier taraftan 1. faz iin

( )
1 1 1
.I Z Z U U
N L L N L
+ =
(4)

2. faz iin
( )
2 2 2
.I Z Z U U
N L L N L
+ =
(5)

3. faz iin

( )
3 3 3
.I Z Z U U
N L L N L
+ =
(6) ifadeleri geerlidir.

45

4.13.2.2. DENGESZ YKLENMEDE TKETCLERE UYGULANAN
GERLMLER

Tketici terminallerindeki gerilimler ise faz akmlarnn balant hatlarndaki
gerilim dmleri gz nne alnarak

3 3 3
2 2 2
1 1 1
.
.
I Z U U U
I Z U U U
I Z U U U
L N L N L
L N L N L
L N L N L
=
=
=
(7) ifadeleri ile bulunur.

Ayrca Akmlarn balant hattnda meydana getirecei gerilim dmleri

2 3 3
2 2 2
1 1 1
. . . .
. . . .
. .
I X j I R I Z
I X j I R I Z
I jX I R I Z
L L L
L L L
L L L
+ =
+ =
+ =
ifadeleri yardmyla bulunur..

(4), (5), (6) ifadelerinden dengesiz yklenmede fazlara ait akmlar iin
N L L
N L
Z Z
U U
I
1
1
1
+
=
,
N L L
N L
Z Z
U U
I
2
2
2
+
=
,
N L L
N L
Z Z
U U
I
3
3
3
+
=
(8) yazlp taraf
tarafa toplanrsa ve

N
N
N
Z
U
I I I I = = + +
3 2 1
gz nne alnrsa

N L L
N L
N L L
N L
N L L
N L
N
N
Z Z
U U
Z Z
U U
Z Z
U U
I I I
Z
U
3
3
2
2
1
1
3 2 1
+
+
+
+
+
= + + =
(9)
ifadesi elde edilir.

Burada
N L L
Z Z Z
1 1
+ =
,
N L L
Z Z Z
2 2
+ =
ve
N L L
Z Z Z
3 3
+ =
yazlp
(9) ifadesi
N
U
iin dzenlenirse
46
3 2 1
3
3
2
2
1
1
1 1 1 1
Z Z Z Z
Z
U
Z
U
Z
U
U
N
L L L
N
=
(10) mutlak deer
olarak
3 2 1
3 2
2
1
1 1 1 1
. 1
Z Z Z Z
Z
a
Z
a
Z
U U
N
LN N
=
( ) 0 1

yazlr.
Aada verilen kabuller dorultusunda (8) ve (10) ifadelerinde gerekli
ksaltma ve dzenlemeler yaplrsa, kabuller:

N L L
Z Z Z
1 1
+ =
,
N L L
Z Z Z
2 2
+ =
ve
N L L
Z Z Z
3 3
+ =

ifadelerinde
L
Z empedans
N L N L N L
Z Z Z
3 2 1
, ,
tketici
empedanslarna gre ok kk olduundan sz konusu
toplamlarda ihmal edilecektir.

N L N L N L
Z Z Z
3 2 1
, ,
tketici empedanslar yerine gler cinsinden
deerleri
1
2
1
S
U
Z
LN
N L
= ,
2
2
2
S
U
Z
LN
N L
= ,
3
2
3
S
U
Z
LN
N L
=
konulacaktr.
(10) ifadesinde
N
Z
ntr empedans yerine ksa devre gc ile
verilen ifadesi

N
LN
N
S
U
Z

=
2
kullanlacaktr.

47
4.13.2.3. DENGESZ YKLENMEDE TKETCLER ZERNDEN
GEEN FAZ AKIMLARI

1-faz akm
1
2
1
2
1
1
.S
U
U U
S
U
U U
Z
U U
I
LN
N LN
LN
N LN N LN
|
|
.
|
\
|
=
= (11)
2-faz akm
2
2
2
2
2
2
2
2
2
.
. .
S
U
U U a
S
U
U U a
Z
U U
I
LN
N LN
LN
N LN N L
|
|
.
|
\
|
=
= (12)
3-faz akm
3
2
3
2
3
3
3
.
. .
S
U
U U a
S
U
U U a
Z
U U
I
LN
N LN
LN
N LN N L
|
|
.
|
\
|

=
= (13)

4.13.2.4. NTR HATTI GERLM

|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=
+ + +

+ +
=
+

+
=
3 2 1
3 2
2
1
3
2
2
2
1
2 2
3
2
2
2
2
1
2
3 2 1
3
3
2
2
1
1
. .
.
1 1 1 1
. .
1 1 1 1
S S S S
S a S a S
U
S
U
S
U
S
U
S
U
S
U
U a
S
U
U a
S
U
U
Z Z Z Z
Z
U
Z
U
Z
U
U
N
LN
LN LN LN
N
LN
LN
LN
LN
LN
LN
LN
N
L L L
N
(14)

4.13.2.5. SMETRSZ YKLENME FAKTR

3 2 1
3 2
2
1
. .
S S S S
S a S a S
k
N
+ + +
+ +
=
(15)
48

mutlak deer olarak
( ) 5 1
1 1 1 1
1
. .
3 2 1
3 2
2
1
3 2 1
3 2
2
1
+ + +
+ +
=
+ + +
+ +
=
N L N L N L N
N L N L N L
N
Z Z Z Z
Z
a
Z
a
Z
S S S S
S a S a S
k

3 2 1
S S S = =
olduunda yani sistem dengeli yklendiinde
0 1
2
= + + a a olacandan simetrisiz yklenme faktr sfr olacaktr
dolaysyla ntr gerilimi
0 =
N
U
olacak yani ntr hatt gerilimsiz olacaktr.

N
S
Ntr hattnn ksa devre gc ne kadar byk olursa yani direnci ne
kadar kk dolaysyla kesiti ne kadar byk olursa simetrisiz yklenme
faktr o kadar azalacak ve dolaysyla simetrisiz yklenmede ntr hattnda
meydana gelecek gerilim azalacaktr.

rnek 1:
Bak-Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hatt Ceyhan Ykleme Deniz Terminalleri
iin ina edilen lojmanlardan D bloku beslemek iin 630 kVA 31,5/0,4 kV
transformatr datm merkezinden 100kVA talep gc iin 290 m
uzunluundaki 4x70 mm2 NYY kablo seilmitir. Binada bulunan daireler
iin elektrik datm bina ana panosunda ntr hattyla kprlenen PE
koruma hatt ilavesiyle 5-hatl TN-C-S sistemle gerekletirilmesi
dnlmektedir.

Yklenmenin 1-faz iin S
1
=10kVA, 2-faz iin S
2
=35kVA ve 3-faz iin S
3
=7kVA
gereklemesi durumu incelenecektir. Alak gerilim tesislerinde kablolarn
reaktanslar diren deerlerinin yannda ok kk olduu iin ihmal
edilebilir.

70 mm2 kesitinde iletkenin va ntr hattnn empedans:

( ) ( ) = = = = = 0931 , 0 321 , 0 . 290 , 0 / . km r km L R Z Z
L L N N L

(Hatta bal 1- fazl yklerin empedanslar ykleri omik karakteristikli kabul
ederek g faktr 1 alnacaktr)
49
Ntr hattnn ksa devre gc

( )
kW W
Z
U
S
N
LN
N
2 , 568 568206
0931 , 0
230
2 2
= = = =

Ntr hattnda meydana gelen gerilim

( ) ( )
Volt e j U
j
S S S S
S a S a S
U U
j
N
N
LN N
63 .
3 2 1
3 2
2
1
. 6 , 9 6 , 8 . 3 , 4
8 35 10 21 , 568
7 . 866 , 0 5 , 0 35 . 0866 . 5 , 0 10
230
. .
.
= =
= |
.
|
\
|
+ + +
+ + +
=
|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=

Hatlardan akan akmlar
1-faz iin
( )
( )
3 , 2
2
1
2
1
1
. 39 6 , 8 . 6 , 38 10000 .
230
6 , 8 3 , 4 230
.
j
LN
N N L
e j
j
S
U
U U
I + =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin

( ) ( )
( )
3 , 59
2
2
2
2
2
. 127 9 , 108 65 , 64 30000 .
230
37 , 7 . 925 , 0 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

3-faz iin

( ) ( )
( )
61
2
3
2
3
. 31 4 , 25 1 , 15 7000 .
230
37 , 7 925 , 0 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I

= + =
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=

Ntr iletkeninden akan akm

Amper e j j j I I I I
j
N
9 , 82 .
3 2 1
. 80 4 , 79 . 9 , 9 3 , 27 1 , 15 9 , 108 . 65 , 64 22 , 2 . 84 , 69 = = + + = + + =

Dengesiz yklenme sonucu tketicilerin giri terminallerinde meydana
gelen gerilimler:

1-faz iin

Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
8 , 1 8 , 1 83
1 1 1 1
. 225 16 , 7 . 4 , 224 . 70 . 0931 , 0 . 4 , 7 230
.
= = =
= =

2-faz iin

( )
5 , 59 2 , 60 83
2
2
2 2 2
. 211 7 , 181 108 . 127 . 0931 , 0 . 4 , 7 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
j j j
L N LN L N L N L
e j e e j
I Z U U a I Z U U U
= = =
= =

50
3-faz iin
( )
8 , 60 61 83
3 3 3 3 3 3
. 233 2 , 204 . 113 . 31 . 0931 , 0 . 4 , 7 230 . 866 , 0 . 5 , 0
. . .
j j j
L N LN L N L N L
e j e e j
I Z U U a I Z U U I Z U

= + = + =
= = =

Ancak kablo kesitleri projelendirme safhasnda gerilim dmne gre
belirlenirken sistemin simetrik yklendii kabul edildiinden, Simetrik
yklenmede sistemin ektii akm:

A
U
S
I
LL
. 144
400 . 3
100000
. 3
= = =

Meydana gelecek gerilim dm
4 , 13 . 321 , 0 . 144 . 290 , 0 . . = = =
H H
r I L U

Faz ntr gerilimleri

Volt U U U U
LN N L N L N L
. 217 13 230
3 2 1
= = = = =
olmaktadr.

Dengesiz yklenmede ise yk fazla olan fazda gerilim dm hesaplanan
deerden fazla olmakla beraber en az ykl olan fazda ise gerilim
ykselmesi gzlenmektedir.

4.13.3. 3-FAZLI SMETRK DENGESZ YKL SSTEMDE
FAZLARDAN BRNDE TOPRAK HATASI MEYDANA GELMES

TN-C sistemlerde ntr hattnda ve TN-C-S sistemlerde ise PE iletkenle ntr
hattnn ortak kullanld PEN iletkeninde gerilim hata akmnn
byklnden dolay ntrhattndaki gerilimler yksek deer alr buna bal
olarak saglam fazlarda ar gerilimler meydana gelir. TN-S sistemlerde ise
hata akm ntrden ayr olan PE iletkeni zerinden akt iin hata akmndan
dolay ntrde gerilim ykselmesi meydana gelmez ve buna bal olarak
salam fazlardaki gerilim ykselmesi ve ntr gerilimi iki faz dengesiz
yklenme durumunun gerektirdii ekilde olur.

Bu durum aada verilen rnekte aklanmaktadr.

51
rnek 2:
Yukardaki dengesiz ykleme durumunda ve ntr hatt diren deerinde 3.
fazda bir ksa devre meydana geldiini kabul edelim. Bu durumda 3.fazdan
hat iletkeninin belirledii ksa devre gc ekilecektir. Faz hattnn ksa
devre gc
( )
kW W
Z
U
S
N
LN
2 , 568 568206
0931 , 0
230
2 2
3
= = = =

Ksa devre durumunda ntr hattnn gerilimi

( ) ( )
Volt e j U
j j
S S S S
S a S a S
U U
j
N
N
LN N
58 .
3 2 1
3 2
2
1
. 106 90 . 57
2 , 568 35 10 2 , 568
2 , 568 . 866 , 0 . 5 , 0 35 . 0866 . 5 , 0 10
230
. .
.
= + =
= |
.
|
\
|
+ + +
+ + +
=
|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=

Hatlardan akan akmlar, 1-faz iin
( )
( )
Amper e j
j
S
U
U U
I
j
LN
N N L 17
2
1
2
1
1
. 57 17 . 54 10000 .
230
90 57 230
.

=
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin
( ) ( )
( )
79
2
2
2
2
2
. 195 191 . 38 35000 .
230
90 . 57 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=

3-faz iin
( ) ( )
( )
A e j
j j
S
U
U U a
I
j
LN
N LN 70
2
3
2
3
. 1326 1171 623 568200 .
230
90 . 57 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.

= + =
|
|
.
|
\
|
+ +
=
|
|
.
|
\
|
=

Amper e j j j j I I I I
j
N
58 .
3 2 1
. 1153 980 . 607 1171 . 623 191 . 38 17 . 54

= + = + = + + =

Tketicilerin giri terminallerine uygulanan gerilimler ise

1-faz iin
Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
5 , 10 8 , 1 8 , 63
1 1 1 1
. 295 88 . 282 . 57 . 0931 , 0 . 106 230
.
= = =
= =

2-faz iin

( ) Volt e j e e j
I Z U U a I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
59 59 8 , 63
2
2
2 2 2
. 276 271 54 . 1326 . 0931 , 0 . 51 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
= = =
= =

52
3-faz iin
( ) Volt j e e j
j j
L N LN L N L N L
. 0 0 . . 1153 . 0931 , 0 . 51 230 . 866 , 0 . 5 , 0
. . .
70 8 , 63
3 3 3 3 3 3
= + =
= = =

Bir fazl hata durumunda hatal fazdan akmn bykl 1326 A dir. Panoda
Nominal akm 200 A olan NH tipi sigortalarla ar akma kar koruma
yaplmaktadr. Meydana gelebilecek ksa devre akm deeri 1326 A
olduundan sigortann 0,5 sn atrma yapmas sz konusudur. Bu srede
1. faza bal tketiciler 295Volt ve 2.faza bal tketiciler 276 Volt gibi ar
gerilime maruz kalacandan tahrip olma tehlikesi ile kar karyadr.
Bununla beraber sistem Bina iinde TN-C-S sistem olduundan cihaz
gvdesine ntre bal PE iletkenleri koruma amal balandndan
cihazlarn aktif olmayan iletken blmlerinde herhangi bir hata olmad
halde ntr hatt gerilimi 106 Volt gerilimi olutuundan canl hayat
tehlikeye girecektir. Ayn zamanda hatal fazn sigortas attndan dier iki
fazdaki yklerle sistem iki fazl dengesiz yklenecektir. Halbuki TN-C veya
TN-C-S sistem yerine TN-S sistem kullanldnda hata akm ntr iletken
yerine ayr bir PE koruma iletkeni zerinden geeceinden byle bir hata
durumunda ntr iletkeninin gerilimi TN-S sistemde 3. fazda oluan ksa
devre akm ntr iletkenden akmayp PE koruma iletkeninden aktndan
hatal fazn ve hata akmn ntr hatt zerine etkisi olmayacandan

( ) ( )
Volt e j U
j
S S S
S a S
U U
j
N
N
LN N
63 .
2 1
2
2
1
. 12 7 , 11 . 8 , 2
0 35 10 2 , 568
0 . 866 , 0 5 , 0 35 . 0866 . 5 , 0 10
230
.
.
= =
|
.
|
\
|
+ + +
+ + +
=
|
|
.
|
\
|
+ +
+
=
olacaktr.

Bu durumda hatlardan akan akmlar, 1-faz iin
( )
( )
Amper e j
j
S
U
U U
I
j
LN
N N L 8
2
1
2
1
1
. 44 2 . 2 44 10000 .
230
7 , 11 8 , 2 230
.

=
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin
( ) ( )
( )
46
2
2
2
2
2
. 123 124 74 35000 .
230
7 . 11 . 8 , 2 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

j
N
76 .
3 2 1
. 129 125 . 30 0 . 0 123 . 74 2 , 2 . 44 = = + = + + =

Tketicilerin giri terminallerine uygulanan gerilimler ise:

53
1-faz iin
Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
5 , 10 8 63
1 1 1 1
. 232 7 , 11 . 232 . 44 . 0931 , 0 . 12 230
.

= = =
= =

2-faz iin
( ) Volt e j e e j
I Z U U a I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
0 46 63
2
2
2 2 2
. 239 185 105 . 123 . 0931 , 0 . 12 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
= = =
= =

rnekten de grlecei zere TN-S sistemi kullanldnda hata halinde
salam fazlardaki gerilim ykselmesi makul snrlar iinde kalmaktadr.

4.13.4. NTR HATTININ DRENCNN YKSEK DEER
ALMASI

Ntr geriliminin deeri, ntr hatt direncinin deerine baldr. Ntr direnci
arttka, ntr hattndaki gerilimin deeri ve dengesiz ykl fazlardaki gerilim
simetrisizlii de artar. Ntr balantlarndaki gevek balama ve oksitlenme
bu hatta bal tketicilerin ntr direnlerini arttrr. Tek fazl tketicilerden
dolay TN-C, TNC-S ve TN-S sistemlerin davran ayndr. Ancak fazlardan
birinde meydana gelen toprak hatas durumunda hata akm TN-C ve
TN-C-S sistemlerde ntr iletkeni veya ortak PEN iletkeni zerinden, TN-S
sistemlerde ise ayr ekilen PE koruma iletkeni zerinden akacandan ntr
hattnda ve salam faz iletkenlerinde meydana gelen gerilimler, farkl
olacaktr. Bu durum aada verilen rnekte aklanmaktadr.

rnek 3:
Gevek ve kt balantlar veya bakmszlk nedeniyle ntr hattnn
direncinin deeri rnein 0,85 ohm gibi bir deer alsn. TN-C veya TN-C-S
sistemlerde, bu durumda ntr hattnn ksa devre gc
( )
kW W
Z
U
S
N
LN
N
2 , 62 62235
85 , 0
230
2 2
= = = =

Sz konusu dengesiz yklenmede ntr hattnda meydana gelen gerilim

( ) ( )
Volt e j U
j
S S S S
S a S a S
U U
j
N
N
LN N
8 , 63 .
3 2 1
3 2
2
1
. 52 46 . 23
8 35 10 2 , 62
7 . 866 , 0 5 , 0 35 . 0866 . 5 , 0 10
230
. .
.
= =
= |
.
|
\
|
+ + +
+ + +
=
|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=

54

( )
( )
3 , 2
2
1
2
1
1
. 49 9 . 48 10000 .
230
46 23 230
.
j
LN
N N L
e j
j
S
U
U U
I + =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin
( ) ( )
( )
59
2
2
2
2
2
. 118 101 61 35000 .
230
46 . 023 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

3-faz iin
( ) ( )
( )
70
2
3
2
3
. 34 32 12 7000 .
230
46 23 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I

= + =
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=


j
N
9 , 82 .
3 2 1
. 65 60 . 25 32 . 12 101 . 61 9 . 48 = = + + = + + =

Tketicilerin giri terminallerine uygulanan gerilimler ise

1-faz iin
Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
5 , 10 8 , 1 8 , 63
1 1 1 1
. 252 46 . 248 . 49 . 0931 , 0 . 51 230
.
= = =
= =

2-faz iin
( ) Volt e j e e j
I Z U U a I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
59 59 8 , 63
2
2
2 2 2
. 168 144 86 . 118 . 0931 , 0 . 51 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
= = =
= =

3-faz iin
( )
8 , 60 70 8 , 63
3 3 3 3 3 3
. 259 2242 . 91 . 34 . 0931 , 0 . 51 230 . 866 , 0 . 5 , 0
. . .
j j j
L N LN L N L N L
e j e e j

= + = + =
= = =

rnekten de grlecei zere ntr hatt zerinde yaplan kt
balantlardan kaynakl ntr direncinin artmas dolaysyla; sz konusu
dengesiz yklenme, ntr hatt zerinde tehlikeli seviyede gerilim meydana
getirecektir. Yk fazla hattn gerilimi 168 Volt gibi kullanlamaz seviyede
gerilime sahip olacak ve dier hatlardaki gerilim 252 Volt, 259 Volt
seviyelerinde olduu iin 1-fazl cihazlar tahrip olacaktr.
55

3-fazda toprak hatas durumunda, ksa devre durumunda ntr hattnn
gerilimi:

( ) ( )
Volt e j U
j j
S S S S
S a S a S
U U
j
N
N
LN N
58 .
3 2 1
3 2
2
1
. 186 157 . 99
2 , 568 35 10 2 , 62
2 , 568 . 866 , 0 . 5 , 0 35 . 0866 . 5 , 0 10
230
. .
.
= + =
= |
.
|
\
|
+ + +
+ + +
=
|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=


( )
( )
Amper e j
j
S
U
U U
I
j
LN
N N L 26
2
1
2
1
1
. 69 30 . 62 10000 .
230
157 99 230
.

=
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin

( ) ( )
( )
89
2
2
2
2
2
. 236 236 . 3 35000 .
230
157 . 99 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=

3-faz iin
( ) ( )
( )
A e j
j j
S
U
U U a
I
j
LN
N LN 69
2
3
2
3
. 482 451 171 568200 .
230
157 . 99 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.

= + =
|
|
.
|
\
|
+ +
=
|
|
.
|
\
|
=


j
N
58 .
3 2 1
. 1153 980 . 607 451 . 171 236 . 3 30 . 62

= + = + = + + =

Tketicilerin giri terminallerine uygulanan gerilimler ise, 1-faz iin

Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
5 , 10 268 58
1 1 1 1
. 347 127 . 323 . 69 . 0931 , 0 . 186 230
.

= = =
= =

2-faz iin
( ) Volt e j e e j
I Z U U a I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
87 89 58
2
2
2 2 2
. 332 332 16 . 236 . 0931 , 0 . 186 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
= = =
= =

3-faz iin
( ) Volt e j e e j
j j j
L N LN L N L N L
. 39 3 . 39 . 482 . 0931 , 0 . 186 230 . 866 , 0 . 5 , 0
. . .
4 69 8 , 63
3 3 3 3 3 3
= + =
= = =

56
Grlecei zere sistemden akan hata akm 482 Alik koruma elemann
yaklak 5 dakika srede aacak ve bu sre zarfnda salam fazlardaki 1-fazl
tketiciler 347 Volt ve 332 Volt ar gerilimlere maruz kalacandan belirli
bir sre sonunda tahrip olacaktr.

TN-S sistemde toprak hatas meydana gelmesi durumunda,
TN-S sistemde 3-fazda oluan ksa devre akm ntr iletkenden akmayp PE
koruma iletkeninden aktndan

( )
Volt e j U
j
S S S
S a S
U U
j
N
N
LN N
76 .
2 1
2
2
1
. 67 65 . 16
35 10 2 , 62
35 . 0866 . 5 , 0 10
230
.
.
= =
= |
.
|
\
|
+ +
+
=
|
|
.
|
\
|
+ +
+
=


( )
( )
Amper e j
j
S
U
U U
I
j
LN
N N L 14
2
1
2
1
1
. 49 12 47 10000 .
230
65 16 230
.

=
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

2-faz iin
( ) ( )
( )
53
2
2
2
2
2
. 111 89 66 35000 .
230
65 . 16 230 . 866 , 0 . 5 , 0
.
.
j
LN
N LN
e j
j j
S
U
U U a
I = =
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|
=

Amper e j j j I I I
j
N
78 .
2 1
. 126 123 . 26 111 . 66 12 . 47 = = = + =

Tketicilerin giri terminallerine uygulanan gerilimler ise, 1-faz iin
Volt e j e e
I Z U U I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
5 , 10 14 76
1 1 1 1
. 249 64 . 241 . 49 . 0931 , 0 . 67 230
.

= + = =
= =

2-faz iin
( ) Volt e j e e j
I Z U U a I Z U U U
j j j
L N LN L N L N L
54 53 76
2
2
2 2 2
. 155 125 92 . 111 . 0931 , 0 . 67 230 . 866 , 0 5 , 0
. .
= = =
= =

TN-S sistemde toprak hatas halinde salam fazlara ait gerilimler 1-fazl
tketicileri zarara uratacak tarzda ykselmedii gibi salam cihazlarn
gvdeleri ntr geriliminin etkisi altnda kalmazlar. 3-fazda toprak hatas
halinde faz iletkeni ve PE iletkeninden meydana gelen devreden akan hata
akm (TN-S Sistemde PE koruma iletkeni kesiti 70 mm
2
olacaktr).
57

A
Z Z
U
I I
PE L
LN
F
. 1235
0931 , 0 0931 , 0
230
3
=
+
=
+
= =

D bloku beslemek zere transformatr datm merkeziyle arasna ekilen
4 x 70 mm
2
NYY kablo yerine TN-C-S sistemden vazgeilerek ve ayn
zamanda hata akm miktarn ykseltmek amacyla 70 mm
2
kesitli damar
PE iletkeni olarak kullanlmak amacyla 4 x 95 + 70 mm
2
NYY kablo ekilerek
besleme sistemi TN-Se evrilmitir. Ayrca 3-kutuplu atrmay salamak
iin koruma eleman olarak NH tipi sigortalardan vaz geilerek magnetik
akm atrma eik deeri ayarlanabilen termik-manyetik kesici kullanmna
karar verilmitir.

Bu durumda 1-fazl hata akm
= = = 0464 , 0 232 , 0 . 290 , 0 . km r L Z
L L L
ve
0931 , 0 =
PE
Z

A
Z Z
U
I I
PE L
LN
F
. 1650
0931 , 0 0464 , 0
230
3
=
+
=
+
= =

olacaktr.

Dengesiz yklenme durumunda tehlikesiz gerilimlerin meydana gelmemesi
iin ntr iletken empedansnn almas gereken maksimum deer:
|
|
.
|
\
|
+ + +
+ +
=
3 2 1
3 2
2
1
. .
.
S S S S
S a S a S
U U
N
LN N
(14) nolu denklemde simetrisiz

yklenme faktr
3 2 1
3 2
2
1
. .
S S S S
S a S a S
k
N
+ + +
+ +
=
(15) olduundan

LN N
U k U . =
(16) yazlabilir

3-fazl 400/230 Volt alak gerilim sistemlerinde izi verilen tehlikeli gerilim
artnamelerce 50 Volt olarak belirlenmitir. Sz konusu artlar altnda
simetrisiz yklenme faktr
217 , 0
230
50
= =
LN
N
U
U
k

olacaktr.

58
Ntr hattndan geen akm
3
2
2
2
2
1
2
3 2 1
.
.
. . S
U
U U a
S
U
U U a
S
U
U U
I I I I
LN
N LN
LN
N LN
LN
N LN
N
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
= + + =

ifadesinde (16) nolu denklemin yerine konur ve gerekli ksaltmalar yaplrsa
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
LN LN LN LN
N
U
S k a S k a S k
U
S
k a
U
S
k a
U
S
k I
3 2
2
1 3 2 2 1
. . . 1
. . 1
+ +
= + + =

Ntr hattnn empedans
( ) ( ) ( )
3 2
2
1
. . . 1
.
S k a S k a S k
U U
I
U
Z
LN N
N
N
N
+ +
=

rnek 4 :
Yukardaki rneklerde verilen dengesiz yklenme durumunda simetrisiz
yklenme faktr:
( ) ( )
2 , 0 0428 , 0
7 35 10 2 , 568
7 . 866 , 0 . 5 , 0 35 . 866 , 0 . 5 , 0 10 . .
3 2 1
3 2
2
1
=
+ + +
+ + +
=
+ + +
+ +
=
j j
S S S S
S a S a S
k
N

Bu derece simetrisiz yklenme, sistem iin tehlikeli deildir.

3-fazda ksa devre olmas halinde
( ) ( )
200 , 0 462 , 0
2 , 568 35 10 2 , 568
2 , 568 . 866 , 0 . 5 , 0 35 . 866 , 0 . 5 , 0 10 . .
3 2 1
3 2
2
1
>> =
+ + +
+ + +
=
+ + +
+ +
=
j j
S S S S
S a S a S
k
N

olduundan TN-C veya TN-C-S sistemde 400/230 Volt 3-fazl alak gerilim
sistemini datm hattnn ntr hattnda izin verilen seviyenin ok stnde
(106 Volt) gerilim ve salam fazlarda faz-ntr gerilimleri 250 Voltun ok
zerinde bir deer alr. Devre gereken srede almazsa PEN iletkenlerine
koruma amal balanan 1-fazl cihazlarn aktif olmayan blmleri sz
konusu tehlikeli gerilime maruz kalr ve sonuta bu cihazlara dokunan insan
iin hayati tehlike ba gsterir. Ayrca salam fazlara ait 1-fazl tketiciler
300 Voltdan fazla gerilim altnda kalacandan koruma cihaznn atrma
sresi gerekenden uzun olduunda tahrip olacaktr.

59
4.13.5. DENGESZ YKLENMEDE NTR LETKENNN
KOPMASI VEYA AILMASI

Ntr iletkende veya sistemde bir hata oluursa ntr iletkeni zerinde
gerilimler meydana gelebilir. Sz konusu hatalar, faz-ntr aras ksa devresi,
korunan cihazda izolasyon hatasndan meydana gelen toprak hatalar, ntr
iletkeninin kazara kopma suretiyle veya ntr hatt koruma cihazlar
donatlmsa tek kutuplu (sigorta ve tek kutuplu kesici) almalarnda
grlr.

Eer 4-hatl sistemlerde sadece ntr alrsa besleme gerilimi 2-fazl
yklenmede aadaki ekilde grld gibi
0
U
faz-ntr gerilim
deerinden fakl deerler alabilir.

ekil 4.14: Dengeli 3-fazl sistemde iki faz dengesiz yklenme halinde ntr
iletkeninin kopmas

4.13.5.1. K FAZ DENGESZ YKLEME DURUMUNDA NTR
HATTININ AILMASI

fadeleri basitletirmek iin aada belirtilen kabuller yaplmtr.

T
Z transformatr empedans ile,
L
Z hat empedanslar
2 1
, Z Z
yk empedanslari yannda ihmal edilebilecek kadar kk
olduundan hesaplarda gz nne alnmamtr.
Bu nedenle tketici ularna kadar herhangi bir gerilim dm
olmad ve tketici giri terminallerine transformatrn nominal
k gerilimi uyguland kabul edilmitir.
60

ki fazl yklenmede Ntr iletkenin kopma durum tketicilere uygulanan
gerilimler aada verilen ifadeler yardmyla bulunabilir.

1. tketici iin
2 1
2 1
1
1
.
L L N L
U
Z Z
Z
U
+
=

2. tketici iin

2 1
2 1
2
2
.
L L N L
U
Z Z
Z
U
+
=

Ntr hattndaki gerilim
2 1
2 1
1
1 2 1
. 1
L L N L L L N
U
Z Z
Z
U U U
|
|
.
|
\
|
+
= =

Empedanslar yerine bunlara tekabl eden gleri ifadede yerine koyarsak
ve ifadeyi sadeletirirsek

( )
1
2
1
S
U
Z
LN
=
ve
( )
2
2
2
S
U
Z
LN
=

4.13.5.2. K FAZ DENGESZ YKLEME DURUMUNDA NTR
HATTININ AILMASI HALNDE TKETCLERE UYGULANAN
GERLM

1. tketici iin
2 1
2 1
2
1
.
L L N L
U
S S
S
U
+
=

2. tketici iin

2 1
2 1
1
2
.
L L N L
U
S S
S
U
+
=

61
2 1
2 1
2
1 2 1
. 1
L L N L L L N
U
S S
S
U U U
|
|
.
|
\
|
+
= =

U
1
gerilim deeri, faz-ntr gerilim deerinin zerinde olacandan 230 Vluk
1-fazl cihazlar tahrip olabilir. Ayrca TN-C sistemlerde ntr iletkenler
zerindeki gerilimin varl insan hayat iin tehlike arz eder.

rnek 5:
400/230 Volt 3-fazl sistemin
kW S . 10
1
=
ve
kW S . 35
2
=
olarak dengesiz
yklenme ve ntr hattnn kopmas durumu incelenecektir.

Volt U
S S
S
U
L L N
. 89 400 .
35 10
35
1 . 1
2 1
2 1
2
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
+
=

1. fazdaki tketiciye uygulanan faz-ntr gerilimi
Volt U
S S
S
U
L L N L
. 311 400 .
35 10
35
.
2 1
2 1
2
1
=
+
=
+
=

2. fazdaki tketiciye uygulanan faz ntr gerilimi

Volt U
S S
S
U
L L N L
. 89 400
35 10
10
.
2 1
2 1
1
2
=
+
=
+
=

1. fazdaki tketiciler ar gerilime maruz kalacak ve eer ar gerilime
kar devreyi atrmay salayacak koruma cihazlar yoksa tahrip
olacaktr.

62
4.13.6. FAZIN DENGESZ YKLENME DURUMUNDA NTR
HATTININ AILMASI

ekil 4.15: 3-fazl simetrik sistemlerde 3-fazl dengesiz yklenme
durumunda ntr iletkeninin kopmas
Millman teoremi uygulayarak aadaki ifadeyi yazabiliriz.
1
3 2
3 2
1
3 2
3 2
2
3 1
3 1
2
3 1
3 1
3
2 1
2 1
3
2 1
2 1
3 2
1
3 2
2
3 1
2
3 1
3
2 1
3
2 1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1 1
1 1
.
1 1
1 1
.
1 1
1 1
L L L
L L N
U
Z Z
Z Z
Z
Z Z
Z Z
U
Z Z
Z Z
Z
Z Z
Z Z
U
Z Z
Z Z
Z
Z Z
Z Z
Z Z
Z
Z Z
U
Z Z
Z
Z Z
U
Z Z
Z
Z Z
U
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
=
|
|
|
|
.
|
\
|
+ +
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+ +
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+ +
+
=
(22)
Empedanslar gler cinsinden yazlp ifade sadeletirilirse
1
3 2 2
1
3
3 2 1
2
3
3 2 1
3
1
3 2 1
3 2
2
3 1 2
3 1
3
2 1 3
2 1
. . .
.
1 1
1
.
1 1
1
.
1 1
1
L L L
L L L N
U
S S S
S
U
S S S
S
U
S S S
S
U
S S S
S S
U
S S S
S S
U
S S S
S S
U
|
|
.
|
\
|
+ +
+
|
|
.
|
\
|
+ +
+
|
|
.
|
\
|
+ +
=
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
+
|
|
|
|
.
|
\
|
+
+
+
=
(23)
LN L
U U =
1
balang faz kabul edildiinde
LN L L
U a U a U . .
2
1
2
2
= =
ve
LN L L
U U a U = =
1 3
.
olacaktr. Bu deerler
yukardaki denklemde yerine konulursa ve sadeletirilirse,
63
|
|
.
|
\
|
+ +
+
+ +
+
+ +
= .
. .
.
3 2 1
3
3 2 1
2
2
3 2 1
1
S S S
S a
S S S
S a
S S S
S
U U
LN N
(24)
olacaktr.

Mutlak deer olarak
( ) 4 2
. .
3 2 1
3
3 2 1
2
2
3 2 1
1
+ +
+
+ +
+
+ +
=
S S S
S a
S S S
S a
S S S
S
U U
LN N

Simetrisiz yklenme faktr
|
|
.
|
\
|
+ +
+
+ +
+
+ +
= .
. .
3 2 1
3
3 2 1
2
2
3 2 1
1
S S S
S a
S S S
S a
S S S
S
k
(25)

Mutlak deer olarak
( ) 5 2
. .
2 2 1
3
3 2 1
2
2
3 2 1
1
+ +
+
+ +
+
+ +
=
S S S
S a
S S S
S a
S S S
S
k

Buradan
LN N
U k U . =
(26)
yazlabilir.

4.13.7. DENGESZ YKLEMEDE NTR HATTININ
AILMASIYLA TKETCLERE UYGULANAN FAZ-NTR
GERLMLER

1-faz daki tketiciler
( ) k U U k U U k U U
LN LN LN LN L N L
= = = 1 . . .
1 1
(27)

2.fazdaki tketiciler
( ) k a U U k U a U k U a U
LN LN LN LN L N L
= = =
2 2
1
. 2
2
. . . .
(28)

3. fazdaki tketiciler
( ) k a U U k U a U k U a U
LN LN LN LN L N L
= = = . . . .
1
.
3
(29)

64
( ) ( )
466 , 0 252 , 0
7 35 10
7 . 866 , 0 . 5 , 0
7 35 10
35 . 866 , 0 . 5 , 0
7 35 10
10
.
. .
3 2 1
3
3 2 1
2
2
3 2 1
1
j
j j
S S S
S a
S S S
S a
S S S
S
k
=
+ +
+
+
+ +

+
+ +
=
|
|
.
|
\
|
+ +
+
+ +
+
+ +
=
rnek 6:
400/230 Volt 3-fazl sistemin kW S . 10
1
= , kW S . 35
2
= ve
kW S . 7
3
=
olarak dengesiz yklenmesinde ntr hattnn kopmas durumu
incelenecektir. Simetrisiz yklenme faktr

Mutlak deeri
53 , 0 466 , 0 252 , 0
2 2
= + = k

Ntrn gerilimi
( ) Volt j j U k U
LN N
. 107 .. 58 230 . 0466 252 , 0 . = = =

Mutlak deeri
Volt U
N
. 122 107 58
2 2
= + =

Tketicilere uygulanan faz- ntr gerilimleri, 1.faz
( ) ( ) ( ) 107 . 288 466 , 0 252 , 0 1 . 230 1 .
1
j j k U U
LN N L
+ = = =

Mutlak deeri
Volt U
N L
. 307 107 288
2 2
1
= + =

2. faz
( ) ( ) ( ) | | Volt j j j k a U U
LN N L
. 93 . 57 466 , 0 . 252 , 0 866 , 0 . 5 , 0 . 230 .
2
2
= = =

Mutlak deeri
Volt U
N L
. 109 93 57
2 2
1
= + =

3. faz
( ) ( ) ( ) | | Volt j j j k a U U
LN N L
. 306 . 57 466 , 0 . 252 , 0 866 , 0 . 5 , 0 . 230 .
2
+ = + = =

Mutlak deeri
Volt U
N L
. 311 306 57
2 2
1
= + =

Eer sistem ar gerilimlere kar koruma cihazlar ile donatlmamsa ve
devre zamannda almaz ise 1 ve 3. fazdaki 1-fazl tketiciler tahrip olur.

65
4.13.8. SONULAR

1. TN-C , TN-C-S ve TN-S sistemlerde 3 fazl klarda hata halinde
mutlaka kesiciler vastasyla 3 kutuplu ama ve salanmaldr.
2. Ancak 1-fazl tketicilere ait son klarda sigorta kullanlmaldr
3. Son -fazl tketiciler iin hata halinde 3-kutuplu atrma
salanmaldr.
4. Ntr hatt sistemde aktif iletken olduundan herhangi bir bakm
veya onarm srasnda faz iletkenleri ile birlikte ntr iletkeni
kontrol edilmeli ve mutlaka belirli peryotlarla ntr hatt direnci ve
ntrden akan akmlar llmeli belirlenen snrlarn altnda
olduundan emin olunmaldr.
5. Projelendirmede dengesiz yklenme analizi yaplarak sistemde
ntr hattnn yeterli olup olmadndan emin olunmal gerekirse
ntr hatt kesiti faz hatt kesitine eit alnmaldr.
6. zellikle 3. harmonik ihtiva eden ve dengesiz yklenme ihtimali
olan sistemlerde ntr hatt kesiti mutlaka faz iletkeni kesitine eit
alnmal yaplan hesaplar sonucu ntrden akan akmlarn miktar
faz iletkenlerinden akan faz akmlarndan fazla ise ntr hattnn
kesiti faz iletkeninin kesitinden byk seilmelidir.
7. Pano girileri mutlaka ar gerilimler meydana geldiinde
atrmay salayacak cihazlarla donatlmaldr.
8. Ntr hatt gerilimi kontrol edilmelidir.
9. ebeke ile balants yaplan Tketici giri panolar ar gerilim
koruma elemanlar ile donatlmaldr.
10. Alak gerilim datm ebekeleri TN-S olarak yani 3-Faz+1-Ntr+1-
PE (koruma iletkeni) eklinde tesis edilmelidir. Bu durumda Faz
iletkenleri ve PE iletkeni herhangi bir 1-fazl hata halinde en yakn
kesiciyi atracak ekilde boyutlandrlmaldr.
11. Sistemde ntr dengesiz yklenmesi ve 3. harmonik akmlarndan
dolay ar yklenmeye kar koruma cihazlaryla donatlmsa,
ntrn ar yklenmesi halinde ama 4-kutuplu olmaldr.

4.14. ELEKTRK SSTEMLERNDE OLUAN HARMONKLER

Ark ocaklar, dearj lambal aydnlatma sistemleri, inverterler, dorultucu,
kesintisiz g kaynaklar (UPS), frekans konvertrleri gibi lineer olmayan
elektrik ekipmanlar tarafndan ekilen akmlar sinsoidal olmayp ayn
zamanda ebeke empedanslar zerinden akan bu akmlar besleme
66
gerilimini besleme kaynann empedansna veya ksa devre gcne bal
olarak distorsiyona uratrlar.

Sinsoidal dalga eklinin distorsiyonu:
Fourier teoremine gre sinsoidal dalga eklinde olmayan periyodik
fonsiyonu aadaki bileenlerin toplam olarak ifade eder.

Temel frekans deerine sahip sinsoidal bileen
Temel frekansn Katlarna sahip harmonik sinsoidal bileen
Doru akm bileeni

Temel bileen frekansnn katlarnda harmonik bileenlere sahip
distorsiyonsa uram sinsoidal fonksiyon

( ) ( )
=
=
+ =
h
h
h h
t h Sin Y Y t y
1
0
. . . 2 .
ifadesi ile belirlenir. Bu ifadede

0
Y
Doru akm bileeni
temel frekansn asal frekans deeri

h
Y
n. dereceden harmoniin rms deeri
h
t=0 da harmonik bileenin deplasmandr.

Harmoniklerin kkeni lineer olmayan ykler olup endstriyel, ticari ve
meskenlerdeki elektrik tesislerinin tamamnda harmoniklerin neden olduu
distorsiyonlar ortaya kar.

4.14.1. LNEER OLMAYAN YKLER

Kaynak makinalar, ark ocaklar, endksiyon ocaklar gibi
endstriyel ekipmanlar,
Asenkron ve doru akm motorlarn tahrik etmekte kullanlan
frekans konvertr ve dier doru akm srcleri,
Bilgisayarlar, fotokopi makinalar ve faks makinalar gibi bro
elemanlar,
Televizyonlar, mikrodalga frnlar ve fluoresant lambalar gibi ev
cihazlar,
67
Kesintisiz g kaynaklar,
zellikle satrasyona blgesinde iletilen datm transformatrleri
(Ar yk veya nominal gcnde veya bu gce yakn deerlerde
srekli yklenen transformatrler)..

G kayna tarafndan beslenen lineer olmayan ykler datm sisteminde
harmonik akmlarn ortaya kmasna ve besleme devresinin empedans
boyunca akan harmonik akmlarda harmonik gerilimlerin ortaya kmasna
neden olurlar.

ekil 4.16. Lineer olmayan yklerin harmonik gerilimleri oluturmas

ekilde grld gibi h. harmonik
L h f L Z
N h h
. . . . 2 . = =
empedans
zerinde
h h h
Z I U . =
harmonik gerilimi meydana getirir. B noktasndaki
gerilim distorsiyona urar ve bu noktadan itibaren balanan cihazlarn
tamam distorsiyona uram gerilim tarafndan beslenir. Distorsiyon oluan
harmoniin akt empedans kademelerine gre artar.

4.14.2. HARMONKLERN BOZUCU ETKLER

ekil 4.17. ebeke arayz

G tesisleri zerindeki harmonik etkileri, kullanm gerilimi ebekeye verilen
harmonik akmlardan dolay distorsiyona uratlr.
68

Gerilim dalga ekli harmonikli yklerle dier yklerin baland OB ortak
balant noktasnda distorsiyona urayacaklar ve bu yklerin yaplarna
uygun performansta almamasna neden olacaktr. Buna ilave olarak
gerilim dalga eklinin distorsiyona uramas ile ortaya kan gerilim ve akm
harmoniklerinden dolay aada aklanan ana etkiler ortaya kacaktr:

Seri ve paralel rezonanstan dolay ykselen harmonik seviyeleri,
G retiminde, tamada ve kullanmdaki verimin azalmasna
neden olan harmonik akmlar,
Elektrik tesisindeki eleman ve cihazlarn izolasyonunun abuk
eskimesi ve bylece kullanm mrnn ksalmas..
Elektrik tesislerindeki elemanlar zerine balca harmonik etkilerinden birisi
de g kayplarnn artmas ve sonu olarak elektrik tesislerindeki
elemanlarnda scaklk ykselmelerinin ba gstermesidir. Is art ise
izolasyonun bozulmasna yol amakta ve elektrik tesisinin mrn ksaltarak
devre d olmasna neden olmaktadr. Eer elektrik tesisinin elemanlar
standartlarda ve sistem artnamelerinde belirlenen kritik scaklklarn
stnde altrlrsa elektrik tesisinde bulunan elemanlarn alma mr
hzla azalr.

Elektrik tesislerindeki elemanlarn mr, izolasyon sisteminin mrne bal
olup sistem elemanlarnn en nemlisi olan transformatrlerin mr de
kendi izolasyon sisteminin mrne baldr. Bu nedenle gerek tasarm
safhasnda gerekse devreye alma ve iletme safhasnda mutlaka g ve
datm transformatrleri zerinde harmonik etkilerinin belirlenmesi iin
gerekli almalarn yaplmas gereklidir. Datm sistemlerinde
harmoniklerin varl g kalitesini drmekle birlikte aada belirtilen
ilave problemlerin ortaya kmasna neden olurlar.

RMS (efektif) akmlardaki aklardan dolay datm sistemlerinde
ar yklenme
1-fazl ykler tarafndan retilen 3. harmonik akmlarnn ntr
iletkeninde toplanmasndan dolay ntr iletkeninin ar yklenmesi
(bu yklenme ou durumlarda faz iletkeninden daha fazla
olabilir.)
Jeneratr, transformatr ve motor gibi cihazlarda harmonik
akmlarn meydana getirdii ar snmadan dolay alma
mrnn ksalmas ile birlikte ar yklenmesi, titreimler
69
G faktrn dzeltmede kullanlan kondansatrn alma
mrnn ayn nedenlerden dolay ksalmas ve bu kondansatr
zerinde ar yklenme
Gerilim distorsiyonuna hassas cihazlar zerinde yanl almaya
neden olma
Telefon hatlar ve komnikasyon ebekelerinde parazit ve bozucu
etkiler.

4.14.3. HARMONK DSTORSYONLARIN TEMEL
GSTERGELER VE LM PRENSPLER

4.14.3.1. G FAKTR

Temel frekanstaki g faktr
1
1
1
S
P
Cos PF = =

1
P temel frekanstaki aktif g ve
1
S de, temel frekanstaki grnen
gtr
Harmonikli sistemlerde g faktr yukarda verilen ifade ile bulunan
deerden farkl olur.

4.14.3.2. TEPE FAKTR

m
I
ve
m
U
akm ve gerilimin tepe deeri ve rms akmn efektif deeri
olmak zere olmak zere tepe faktr

rms
m
I
I
k =
veya
rms
m
U
U
k =
ifadesiyle belirlenir.

Harmoniksiz sinsoidal dalga eklinde 2 = k olup lineer olmayan ykler
tarafndan akm ekildiinde tepe faktr 2 = k deerinden byk
olacaktr. Lineer olmayan ykler tarafnda sistem yklendiinde tepe
faktr genellikle 1,5-2 deeri arasnda deimekle birlikte kritik
70
durumlarda
5 deerine kadar ulaabilir. Sistemdeki tepe faktrnn yksek olmas
zaman zaman ortaya kan ar akmlarn gstergesidir. Sz konusu ar
akmlar ar akm veya ar yk koruma cihazlar tarafndan alglanarak
sistemde hata olmad halde hata varm gibi yanl amalara neden olur.

G ve Harmonikler

Aktif g
Harmonikli bir sistemde aktif g
=
=
1
. .
n
h h h
Cos I U P

Reaktif g,
1 1 1 1
. . Sin I U Q =

Distorsiyon gc
Harmonikli sistemde grnen g
rms rms
I U S . =
ve
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=

=
= 1
2
1
2 2
.
n
h
n
h
I U S

olmak zere distorsiyon gc
2 2
P S D =

RMS (efektif deerler)
Akm
=
=
1
2
n
h rms
I I ve Gerilim
=
=
1
2
n
h rms
U U

4.14.3.3. TOPLAM HARMONK DSTORSYONU (THD)

Akm THD
1
2
1 1
2
2
|
|
.
|
\
|
= =

=
I
I
I
I
THD
rms
n
h
I

Gerilim THD
1
2
2
U
U
THD
n
h
U
=
=

71

Harmonikleri belirleyen gstergelerin kullanm
Gerilimin THD deeri %5 den kk ise sistemde bulunan elemanlarn yanl
alma riskinin bulunmadn ve sistemin normal olarak kabul
edilebileceini gsterir. Gerilim THD deeri %5 ile %8 arasnda ise sistemde
nemli derecede harmonik distorsiyonun bulunduu ve baz ekipmanlarn
hatal alabilecei sonucuna varlr. Gerilim THD deeri %8 den byk ise
sistemde yksek harmonik distorsiyonun bulunduu ve sistemdeki
cihazlarin byk bir ihtimalle yanl alaca ortaya kar Bu gibi
sistemlerde detayl bir ekilde analiz yaparak harmonikleri zayflatan
cihazlarn sistemde tesis edimesi gerekir.

Akmn THD deeri akmda bulunan distorsiyonun derecesini belirler.
Sisteme balanan yklerin bozucu etkilerini belirlemek iin farkl devrelerin
giri ve knda akmn THD deerinin llmesi gerekir. Akmn THD sinin
%10 veya daha kk deerde olmas durumunda sistemin normal olduu
ve sistemdeki ekipmanlarda yanl alma riskinin bulunmad anlalr.
Akm THDsinin deeri %10 ile%50 arasnda ise sistemde nemli derecede
distorsiyon bulunduunu ve muhtamel scaklk artlar gz nne alnarak
gerek kablolarn ve gerekse besleme kaynaklarnn daha byk
boyutlandrlmas gerei ortaya kar. Akm THDsinin %50den daha byk
olmas durumlarnda sistemin dzgn almasn nleyecek boyutta yksek
harmonik distorsiyonun olduunu gsterir. Bu gibi durumlarda detayl analiz
yaplarak harmonikleri azaltan ekipmanlarn sistemde tesisi edilmesi
gerekir. G faktrndeki deiiklik tesisin besleme kaynann daha byk
boyutlandrlmasn ortaya koyar. Tepe faktr zellikle jeneratr ve UPS
boyutlandrlrken yksek akm salama kapasitesini belirlemede kullanlr.
rnein bilgisayarlar yksek distorsiyona uram akm eker ve tepe
faktr 3 ila 5 arasndadr.

4.14.4. HARMONKLERN DAITIM SSTEMLERNDE ANA
ETKLER

4.14.4.1. REZONANS

72
ebekede g faktrnn dzeltlmesi veya gerilim reglasyonu amacyla
kapasitrlerin bulunmas durumunda bu kapasitrleri zarara uratacak ar
akmlara yol aan paralel ve seri olmak zere reonanslar meydana gelebilir.

4.14.4.2. PARALEL REZONANS

ekil 4.18. Paralel rezonans durumu

Paralel rezonans: kapasitr bir endktansla veya endktif ykle paralel
balandnda ve rezonans frekansnda akm kaynann almas
durumunda meydana gelir. Bu ise paralel bal sistem endktansnn sistem
kapasitansna eit olduu durumlarda meydana gelir, bkz. ekil 21.

ekil 4.19. Paralel rezonans durumu

Bu davran ekil 4.19 vastasyla aklanr. Paralel rezonans lineer olmayan
yk tarafndan harmonik retecek karakteristiklerden birisi olduunda
meydana gelir. Bu ise endktansta enerji depolanmas ve kapasitansta
enerji depolamas arasnda osilasyon sonucu akm ykselmesine neden olur.
73
0
osilasyon frekansnda Endktif kapasitans

L X
S
. =
,
C
X
C
.
1
=
eit
olur ve bundan dolay rezonans frekans
C L.
1
0
=
deerini alr.
Harmonik rezonans frekans balant noktasndaki MVA ksa devre deeri,
veya istasyondaki ksa devre reaktans ve temel frekansdaki kapasitr
grubunun kapasitif reaktans ile hsaplanr.

S
C
CAP
SC
r
X
X
S
S
h = =

SC
MVA
nceleme noktasndaki ksa devre gc,
CAP
MVA
Sistem geriliminde kapasitr grubunun deeri,
C
X
Temel frekansta kapasitr grubunun reaktans,
SC
X
stasyonda ksa devre reaktans

Eer telefon devresi fiziksel olarak yakn ise yksek osilasyon akm datm
devresinde gerilim distorsiyonuna neden olduu gibi telefon devrelerinde
enterferanslar meydana getirir. Eer osilasyon akm kapasitrlerde nominal
akmn %135 snrn aan akm deerine ularsa kapasitrlerde tahribatlar
meydana gelir. Kapasitrlerde rezonansn ortak etkisi olarak kapasitr
devresindeki sigortalarn atmas olarak ortaya kar. Rezonans
problemlerinin pek oundan harmonik frekansn yaknnda rezonans
meydana getirmeyecek ekilde kapasitrlerin boyutlandrlmas ile saknlr.

Benzer hasarlar kapasitor bal veya kapasitif etkili devreler oluturulan
transformatr veya reaktans bobinlerinde grlr. Transformatrn veya
reaktrn kullanm ebekesine paralel bal olduu sistemde, transformatr
her bir harmonik akm transformatrun nopminal akm deerinin %5inden
fazla olmamaldr. Bu krter transformatr izolasyonunun tasarm snrlarnn
stnde zorlanmamasn salayacaktr.

4.14.4.5. SER REZONANS DEVRES

Seri rezonans endktansn kapasitansla seri bal olduu durumlarda
meydana gelir. ekil 5de akland gibi rezonans frekansnda alan
74
gerilim kayna seri bal devrenin kaynadr. Seri kombinasyon harmonik
akmlar iin ok dk empedans oluturmaktadr.

ekil 4.20. Seri rezonans durumu

Cebrik olarak seri empedans kombinasyonu aadaki verilen ifade
yardmyla belirlenir:
( )
C S S
X X j Z = .
.
En dk empedans
L X
T
. =
empedansnn
C
X
C
.
1
=
empedansna eit
olduu zaman meydana gelir. Buradan rezonans frekans
C L.
1
0
=
olarak
belirlenir.

4.14.5. HARMONKLERN ANA KAYNAKLARI

4.14.5.1. ALTI DARBEL DORULTUCU KPRS
1
I temel akmn bykl ve hharmonik says olmak zere
h
I
I
h
1
=
ifadesiyle verilebilir ancak gerekte dalga ekli ideal dikdrtgen eklinde
olmadndan harmonik akmlar yukardaki ifade ile verilen deerlerden
daha kktr.

IEC 146-1-2 paragraf 3.6.2.1 de verilen

2 , 1
1
5
|
.
|
\
|

=
h
h
I
I
h
ampirik forml ile harmonik akmlarn yaklak deerleri
bulunur.
75

Bulunan harmonik akmlarn temel akm deerine blmyle harmonik
akmlara ait yzdelik deerleri aada Tablo 4.4de verilmitir.

I
1
I
5
I
7
I
11
I
13
I
17
I
19
I
23
I
25
I
29
I
31

%100 %18.9 %11.0 %5.9 %4.8 %3.4 %3 %2.3 %2.1 %1.8 %1.6
Tablo 4. 4. Dorultucu kprs tarafndan retilen harmonik akmlar

ekil 4.21. 6-darbeli dorultucu ve akm ekli

Genellikle her bir harmoniin dikkatli bir ekilde teorik deerlerini
hesaplamak aratrma iin kesin bir dayanak noktas olmayp sadece tasarm
srasnda ekipmanlarn boyutlandrmasna yardmc olmak zere kullanlr.
Eer ihtiya duyulursa sahada yaplan lmeler sonunda harmonik
deerlerin kesin sonularna ulalarak tasarm srasnda yaplan hesaplar
karlatrlr ve gerekiyorsa sistem gvenirlilii iin ilave tedbirler alnr.

4.14.5.2. BLGSAYARLARA AT BESLEME

Harmonik akmlar st taraftaki ebeke empedansna ve yke bal olarak
bilsayar anahtarlama modu beslemesi tarafndan meydana getirilir.
Burada yksek ve dk harmonik bileenlere gre kabuller yaplr.

76

ekil 4.22. Bilgisayar switch-mode besleme devresi ve dalga ekli

Tablo 4.5. Bilgisayar besleme devresi iin harmonik akmlar

4.14.5.3. AYDINLATMA YKLER

I
1
I
3
I
5
I
7
I
9
I
11
I
13
I
15

%100 %35 %27 %10 %2.5 %3.5 %1.5 %1.5

Tablo 4.6. Fluoresant tpl ve manyetik balastl dearj lambalarnn
harmonik akmlar

Elektronik balastl dearj lambalarnn harmonik akmlar Tablo 4.5.de
verilen yksek deerlerle ayndr.

4.14.5.4. KESNTSZ G KAYNAKLARI (UPS)

Kesintisiz g kaynaklarna ait harmonik akm deerleri imalatcdan alnmas
gerekiyorsa da tasarm safhasnda Tablo 4.7de verilen deerler kullanlarak
hesaplar yaplabilir.

I
1
I
5
I
7
I
11
I
13
I
17
I
19

%100 %33 %2.5 %6.1 %2.4 %2.5 %1.6
Tablo 4.7. UPS iin harmonik akm deerleri

77
4.14.5.5. FREKANS KONVERTRLER

Asenkron motorlarn hzn ayarlamakta kullanlan frekans konvertrlernde
harmonik akmlarn byklkleri aada aklanan faktrlere baldr.

K
S frekans konvertrnn baland ebekenin ksa devre gc
ile
CN
S
frekans konvertr nominal gcne oran

CN
S
frekans konvertrnn nominal gcnn
C
S
frekans
konvertr ykne oran

Tablo 4.8. Frekans konvertrnn %100 yklenmesi halinde harmonik
akmlar

CN C
S S % 50 =

I
1

I
5

I
7

I
11

I
13

I
17

I
19

I
23

I
25

CN K
S S 250 =
100% 90.5% 82 % 59.5 % 48 % 25.5 % 16.5 % 6 % 4.5 %
CN K
S S 100 =
100 % 82% 66.5 % 33 % 19.5 % 7 % 6.5 % 5 % 3.5 %
CN K
S S 50 =

100% 74.3% 53.9 % 18.3 % 7.9 % 1.9 % 2.5 % / /

Tablo 4.9. Frekans konvertrnn %50 yklenme durumunda harmonik
akmlar

CN C
S S % 25 =

I
1
I
5
I
7
I
11
I
13
I
17
I
19
I
23
I
25

CN K
S S 250 =
100 % 94 % 89 % 74 % 66 % 47 % 38 % 22 % 15 %
CN K
S S 100 =
100 % 89 % 78 % 53 % 40 % 17 % 9 % 5 % 6 %
CN K
S S 50 =

100 % 84 % 68 % 38 % 24 % 6.1 % 2.1 % / /
Tablo 4.10. Frekans konvertrnn %25 yklenmesi durumunda harmonik
akmlar

78
4.14.5.6. ARK OCAKLARI

Demir-elik endstrilerinde kullanlan ark ocaklar ya AC veya DC olarak
tesis edilir.

AC kaynaa balanan ark ocaklar (Bkz ekil. 4.23)

ekil 4.23: AC kaynaktan beslenen ark oca

retilen ark lineer olmayp disimetriktir ve kararl deildir. Srekli spektrum
deerleri ile birlikte retilen harmoniklerin seviyesi ocan tipine, gcne
ve ilem sresine baldr.

Bundan dolay harmoniklerin kesin seviyesi lm sonucu belirlenebilir.

ekil 4.23-b: AC beslemeli ark ocann akm spektrumu
DC beslemeli ark oca (Bkz ekil 4.24)

79

ekil 4.24: DC beslemeli ark oca

DC beslemede dorultucu zerinden salanr ve ark, AC ark ocandan daha
kararl bir ekilde retilir.

Akm tketimi:
- Dorultucununkine benzer ekilde harmonik spektrumdan
- AC beslemeli ocan tm deerlerinden az srekli spektrum
deerlerinden oluur.
Aadaki ekilde ift kprl dorultucu zerinden beslenen 144 MVA DC
ark src iin verilen harmonik spektrumu grebilirsiniz.

ekil 4.25. ift kpru dorultucudan beslenen DC beslemeli ark ocann
harmonik spektrumu

80
4.14.5.7. MAKNALARDA MANYETK DEVRENN
SATRASYON

Transformatrler
Elektrik makinalar ekonomik nedenlerle normal besleme gerilim artlar
altnda magnetik satrasyon snrlarna yakn dizayn edilirler. Besleme
gerilimi nominal gerilimin 1,1 katndan daha yksek deerde olursa
manyetik devre satre olacak ve akmlar distorsiyona urayacaklardr. Ve
makinalar tek sayl harmonik akm reticileri gibi alacaktr.

4.14.5.8. GERLM KAYNAKLARI

Gerilim kaynaklar (datm ebekesi, alternatr, UPS) balanan ekipman
mkemmel lineer yk olsa dahi yapsndan ileri gelen harmoniklere sahiptir.

Datm ebekeleri
Datm ebekeleri dier bal tketicilerin rettii harmonikleri
bulundururlar. Dier tketiciler tarafndan datm ve tama ebekesinde
retilen gerilim harmoniklerini bulundururlar. Fransz elektrik idaresi
tarafndan llen OG ebekesindeki harmonik miktarlar tablo 8-8de
verilmektedir:

1
U
5
U

7
U

Yksek %100 %9 %3
Orta %100 %6 %2
Dk %100 %3 %1
Tablo 4.11. Fransa ebekesinde llen harmonik miktar
Not: 3 ve 3n katlar harmonikler yksek deerde
endstriyel ve ehir ii alak gerilim ebekelerinde
kullanlan OG/AG transformatrlerin primer sarglarn
gen olmasndan dolay ortadan kalkar. Bu nedenle
OG ebekelerinde 3 ve 3n katlar olan harmonikler
grlmez.
Kesintisiz g Kaynaklar (UPS)
81
nverterler tarafndan verilen sinusoidal gerilim bir lineer yk iin ideal
deildir. Bir UPS knda belirli harmonikler bulunacaktr.

Yap modeli EPS 5000 EPS 2000 ALPES 1000 GALAXY
Genel distorsiyon
faktr
5 % 4 % 5 % 2 %
Tablo 4.12: UPS mevcut harmonik miktarlar

Alternatrler
Alternatrler tarafndanda salanan sinusoidal gerilim saf sinus eklinde
olmayp belirli bir miktar harmonik ihtiva ederler. Alternatrlerde k
gerilimlerinde harmonik bulundururlar. rnein 10 kVA ile 5000 kVA
alternatrler iin gerilim distorsiyon faktr %4

V
4 %

I
I
to
5
1
2 3 = %

Not : Daha fazla dengesiz yk jeneratrn daha fazla 3.
harmonik retmesine neden olur.

4.14.6. ebeke elemanlarnn empedanslar

Kablolar, enerji hatlar ve transformatrler

( ) X h j R h Z . .
0
+ =
h harmonik katsays

X50Hz frekanstaki reaktans
314 50 . . 2 . . 2
0
= = = f
50H z frekanstaki asal frekans

Kapasitr gruplar
( )
0
0
. .
1
h C
h Z =

82
4.14.7.TRANSFORMATRDE HARMONK ETKLERDEN DOLAYI
YENDEN DEERLENDRME FAKTR

Transformatrlerde harmoniklerden dolay meydana gelen ar snma
transformatrn yklenme kapasitesi zerine azaltc bir ynde etki eder.
rnein harmonik akmlar ve ykler gz nne alnmadan yaplan hesaplar
sonucu 630 kVA olan bir transformatr ebekedeki harmonik yklenmeden
dolay yklenme kapasitesi 450kVA deerlerine kadar debilir. Bu nedenle
transformatr gc hesaplanrken ebekede bulunacak lineer olmayan
cihazlara ait harmonik akm deerleri imalat firmadan alnarak
transformatr zerine ilave yklenme miktarn bulmaya yarayan yeniden
deerlendirme faktr aada verilen ifade yardmyla bulunur;
6 , 1
2
2
1
. . 1 , 0 1
1
h
I
I
k
h
h
=
|
|
.
|
\
|
+
=


Aada verilen ekildeki eriden transformatrlara ait yeniden
deerlendirme faktrleri belirlenir.

ekil 4.26. Transformatr kapasitesinin lineer olmayan yk miktarna
gre azalma erisi

UTE C 15-12 standardlarnda harmonik akmlarn fonksiyonu olarak yeniden
deerlendirme faktr
83

|
.
|
\
|
+
=
=
40
2
2 6 , 1
. . 1 , 0 1
1
n
h
T h
k

Tipik deerler olarak kare dalga iin k=0,86 ve akm THD=%50 olan frekans
konvertr iin 0,80 olarak belirlenebilir.
ANSI C57.110 a gre
=
|
|
.
|
\
|
= =
1
2
2
1
2
1
2 2
.
.
h
rms
h
n
h
h
h
h
I
I
I
h I
K
olarak yeniden
deerlendirme faktr belirlenir.

rnek 1:
600kVA lineer yk ve 500 kVA gte kprl dorultucu transformatr
zerinden beslenecektir . Gerekli transformatr gcnn bulunmas iin:

Dorultucuya ait harmonik akm deerleri (Tablo 4.4)

I
1
I
5
I
7
I
11
I
13
I
17
I
19
I
23
I
25
I
29
I
31

100% 18.9% 11.0% 5.9 % 4.8 % 3.4 % 3 % 2.3 % 2.1 % 1.8 % 1.6 %

Yeniden deerlendirme faktr
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
931 , 0
31 . 016 , 0 29 . 018 , 0 25 . 021 , 0 23 . 023 , 0 19 . 03 , 0
17 . 034 , 0 13 . 048 , 0 11 . 059 , 0 7 11 , 0 5 . 189 , 0
. 1 , 0 1
1
6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2
6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2
2
=
(
(
+ + + + +
+ + + +
+ =
k
k

Dorultucunun transformatr yklemesi
kVA 537
931 , 0
500
=

Transformatrn yklenmesi
kVA S
T
1137 537 600 = + =

Seilen transformatr
kVA S
TN
1250 =
olacaktr.

84
4.14.8.BESLEME EBEKESNDE HARMONK AKIMLARIN
VE GERLMLERN BELRLENMES N METOT

4.14.8.1. LNEER OLMAYAN YKLER MODEL

Hesap amacyla lineer olmayan ykler harmonik akm jeneratrleri olarak
gz nne alnacaktr (
p 2
) Onlar ebeke iine akm enjekte eden
generatrler olarak modellendirilecektir. (Bkz ekil. 4.27).
Not: Bu model ayr bir spektrum iin geerlidir. Ark
ocaklar gibi srekli spektrum durumunda daha
kompleks model tasarlanmaldr.

h
I
: harmonik akmn says h
( ) Z
: asal frekansta ebekenin empedans
= = p
0 0
(
((50 Hz or 60
Hz) deerinde asal frekans .
ekil 4.27: Lineer ykler tarafndan retilen akm harmonikleri iin model

Her bir lineer olmayan yk, yk tarafndan retilen harmonik akmlara
uygun akm kaynaklaryla ve 50Hz empedanslar vastasyla modellenebilir.
I
p
harmonik akm, empedans zerinde
V
p
harmonik gerilimi meydana
getirerek ebeke boyunca akar. Harmonik gerilim

( )
h h
I h Z V
0
=

Gerilim distorsiyon faktr
I I I
2 3 4
, , ...
harmonik akmlarn spektrumu
sonucudur.
85

( )
1
2
2
0
2
V
I h Z
h
h
V
=
=
Endktans ve kapasitansn etkili bir ekilde bulunduu bir ebekede
( )
Z

empedans spektrumu ekil 4.28 de grld gibi nemli lde
deiebilir.

ekil 4.28: Empedans spektrumu

ebekede oluan harmonik gerilimler elektrik ekipmanlarn almas
zerinde oldukca bozucu etkiler meydana getirirler. nceden mevcut olan
harmonik gerilimlerle kirlenen kaynaklarn modellenmesini aadaki ekilde
grebiliriz.

Hesaplar kolaylatrmak iin, nceden mevcut olan harmonik gerilimler
harmonik gerilim kaynaklar olarak gz nne alnr.

V
p
: hharmonik gerilimlerin says
( )
Z
:
= =
0 0
( h
50 Hz de asal frekans) asal frekansnda
ebeke beslemesinin empedans
86

ekil 4.29. nceden bulunan harmonik gerilim modeli

nceden bulunan harmoniklerle kirletilmi gerilim kaynai 50 Hz de
nominal gerilim ve harmonik gerilim kaynaklar ile modellenecektir.

4.14.8.2. EBEKE ELEMANLARININ EMPEDANSLARI

Kullanm (ebeke)
Kullanm empedans, genellikle saf reaktans olarak ele alnr. Buna ramen
YG/AG istasyonlarnda bulunan kapasitr gruplar rezonans ve istenmeyen
frekanslarn meydana gelmesine neden olabilir. Bunlar zellikle ok byk
g eken ark ocaklar gibi lineer olmayan yklere sahip tesislerde
harmoniklerin aratrlmas srasnda mutlaka gz nne alnmas gerekir.

Kablolar, g hatlar ve transformatrler:
Bunlar harmonik saylar ile doru orantl reaktaslar ve sabit direnlerdir;

( ) jhX R h Z + =
0

h : harmonik says
X : 50 Hz deki reaktans .

Kapasitr gruplar
Bunlar harmonik saylar ile ters orantya sahip kapasitrlerdir.
( )
0
0
1
Ch
h Z =
Alternatr
leride alternatr reaktansnn neden harmonik saylar ile doru orantl
olmad aklanacaktr . Bir alternatrde, alternatrn direnci ihmal
edilecek kadar kktr.

ebeke frekansnda
87
3-fazl stator akmlar tarafndan meydana getirilen alan rotor hznda dner
ve buna bal olarak sabittir. Stator akmlarnn artmas durumunda gerilim
azalr. Alternatr empedas deeri %200 ila %300 arasnda deien
X
d
senkron reaktansna eit olur.

ebekeninkinden farkl frekanslarda
Stator akmlar tarafndan meydana getirilen alan rotor hzyla ayn hzda
dnmez ve rotor hzna bal olarak sabit deildir. Dner alan rotorda
harmonik akmlarn akmasna neden olur. Buna bal olarak gerilimde
dmeler meydana gelir.

3 1 k
sayl harmonik akmlar iin, alternatr empedanslar sub-transiyent
empedansn bir fonksiyonudur.

( )
X k X
k d 3 1
3 1
=
"

X
d
"
Subtransiyent reaktans 10 to 20 %.aras deerdedir

3 k
sayl harmonikler iin eer ntr datlmamsa yani ntr zerinden g
datm yaplmyorsa empedans sonsuzdur. Gerekte 3. harmonikler ntr
zerinden toplanp akarlar. Eer ntr datlmamsa 3 ve 3n katlar
harmonikler iin ak olmadndan sonuta empedanslar sonsuz olur.

Eer ntr datlmsa yan ntr zerinden g datm yaplyorsa 3 ve n
katlar harmonikler ntrn zerinden akarlar, alternatr empedans sfr
bileen empedansnn bir fonksiyonu olur. Gerekte 3 ve 3n kat
harmonikler dnmediinden bu harmonikler tarafndan meydana getirilen
alanda dnmez .
X k X
k 3 0
3 =

X
0
kabaca X
d
"
yarsna eit olup %5-10 civarnda deere sahiptir.

Asenkron motor
Asenkron motorun harmonikleri harmonik saylar ile doru orantl deildir.
Diren de ihmal edilebilir. ebeke frekansnda motor empedans Z
M
yke
baldr.
Gerekte ,
I
U
Z
LN
M
=
88
LN
U
: faz-toprak gerilimi veya 1-faz gerilimi
M
I : yklenmeye bal olarak motor tarafndan ekilen akm
3 k
saysnn gerilimleri iin, empedans sonsuzdur; nk genellikle
motorun ntr yaltlm olarak kullanlr.
3 1 k
sayl harmonikler iin,
motorun empedans bloke rotor empedansnn bir fonsiyonudur. (veya yol
alma akmn snrlandran sistem yoksa yol alma empedansdr.

( )
M
MS
MN
k
X
I
I
k X 1 3
1 3
=

( )
MS
LN
k
I
U
k X 1 3
1 3
=

M
X : nominal yklenmede motor empedans ,
MN
LN
M
I
U
X =
MS
I
: bloke rotor akm (veya yol alma akmn snrlandrc
sistem yoksa motorun yol alma akm ).

Harmonik leriden 7-13-19 sral harmonikler pozitif sral harmonikler
motoru ar hzlandrmaya alrken, 5-11-17 negatif bileen harmonikleri
motoru yavalatmaya alr. Her iki durumdamotor moment kaybna urar
ve motorda ar snma ve harmonik momentlerden oluan sarsntlar
nedeniyle makinada bozulmalar meydana gelir.

nverterler

ekil 4.30: Eski tip inverterin k empedans

89
Makinanann yeni tip (GALAXY ya da COMET) ve eski tip (EPS 5000)
olmasna bal olarak ok fazla deiiklik arz eder.

Eski tip inverterler. (EPS 5000)

k empedans k filtre empedansna eittir. ekil 4.30da k
tarafndan edeer devre grlmektedir.

ekil 30dan grlecei zere k empedans frekansa baldr. Dk
frekanslarda k empedans
L
deerine yakndr.

Yksek frekanslarda k empedans
1
C
deerine yakndr.
f
LC
r
=
1
2
, rezonans frekansnda filtrelerin empedans ok yksektir ve
( ) Z f
out r
2 100 %

deerinde nominal yk empedansnn byklne
eittir. Pratikte rezonans frekas genelde bulunanan ortak harmonik
frekanslarndan uzak frekansta seilir. rnein 4. harmoniin bulunmad
durumlarda 210 Hz seilebilir.

Faz-ntr reglasyonlu yeni tip inverterler. (GALAXY, COMET)
Ekipman tiplerinde yksek anahtarlama frekans kullanlr ve yksek akm
distorsiyonu olsa dahi k voltaj kalitesini salayan ok hzl reglatrlerdir.
Sonu olarak k empedans dk olup tm harmonikler iin byk
lde sabittir.
90

ekil 4.31: nverter k empedanslar

4.14.9 3 VE 3N KATLARI HARMONIKLERIN ZEL
DURUMU

ebekede en fazla etkisi grlen harmonikler 150 Hz frekansl nc
harmonik, 250 Hz frekansl beinci harmonik ve 350 Hz frekansl yedinci
harmoniktir. Genellikle bir fazl ykler nc harmonii ve fazl yklerde
dier harmonikleri retirler. Dearj lambalarnn ve bilgisayarlarlar gibi
lineer olmayan yklerin ebekede kullanmlarnn artmas nc
harmoniin bu ykler tarafndan retilmesi sebebiyle ebekede ve dier
ekipmenlar da problemler meydana getirir. nc harmonik ntr iletkeni
zerinde faz iletkeni zerindeki akmdan daha fazla dearde akm retir.
Fluoresant, civa buharl, sodyum buharl, metal halinde lambalar gibi dearj
lambalar, nc harmonik retirler. Bir dearj lambas ebekede 1A/kW
deerinde 150 Hz frekans haiz nc harmonik akm retir. faznda
eit olarak yklendii simetrik ebekelerde ntr iletkeni zerinde herhangi
bir akm yoktur. Ancak eer ebekede nc harmonik varsa ntr
iletkenler zerinde akmlar grlr.

Dearj lambal sistemde, faz iletkenindeki harmonik miktar faz akmlarnn
deerinin %30 deerine ular. Bylece ntr iletkeninin yklenmesi faz
akmlarnn 3 x %30= 0.9u deerine ular. Tecrbeler gstermitir ki i
91
hanlar, bankalar, ticari binalarda fluoresant lambalarn bilgisayarlarn ve
bilgisayarlara bal kesintisiz g kaynaklarnn artmasyla ntr iletkenlerde
grlen 3. harmonik akmlar herbir faz iletkeninden akan akm deerlerinin
%150 ila %210 katna ulamtr. Faz akmlarnn 120
0
faz farkndan dolay
ntr iletkendeki vektrel toplam birbirini ifna ederken, faz iletkenlerindeki
3. harmonik akmlar aralarnda faz fark olmadndan ntr iletkeni zerinde
birbirlerine ilave olarak yksek deerlere ularlar. Ntr iletkeni 16mm
2
bakr ve 25 mm
2
alminyum kesitten sonra faz iletkeninin kesitinin yar
deerinde boyutlandrld tesislerde ntr iletkeninin ar yklenmesi
durumu ortaya kar. Bu durum ortaya ntr iletkeni sigorta veye herhangi
bir ar akm acsyla korunmadndan yangn tehlikesi ortaya karr.

Fazlarda bulunan 3. harmonik akmlar ntr datlm sistemde ntrn
zerinde toplanarak akarlar. Eer ntr datlmamsa 3 ve 3n katlar
harmonikler ntr zerinden akmaz ve dolaysyla sistemde bulunmazlar..

ekil 4.32: 3 ve 3n katlar harmoniklerin ntr zerinden akmas

3 ve 3n katlar olan harmoniklerin ntr hatt zerinde toplanp ntr
zerinden akma nedenleri:

Periyodun 1/3nde faz kaymalar
I t
a
( )
,
I t
b
( )
ve
I t
c
( )
3 eit akm ele
alndnda,
Burada
T =
2

( )
( )
( )
i t t
i t t
T
i t t
T
a
b
c
=
= +
|
\
|
.
|
= +
|
\
|
.
|
cos
cos
cos
3
2
3
92
Not : akmlar zamanda faz kaymasna sahiptir ve yukardaki
aklamalar buna gre yaplmtr.

ekil 4.33: 3 ve 3 n katlar harmonikler ayn fazdadr.
Bu akmlar, 3. harmonikleri
yerine
3
koyarak elde edilir.

( ) i t t
a3 3
3 = cos

( ) ( ) i t t T t t
b3 3 3 3
3 3 2 3 = + = + = cos ( ) cos cos

( ) ( ) i t t T t t
c3 3 3 3
3 2 3 4 3 = + = + = cos ( ) cos cos

i t i t i t t
a b c 3 3 3 3
3 3 ( ) ( ) ( ) cos + + =

93

Faz balantlar ekil 4.33de gsterilmektedir. 3 ve 3 n katlar harmonikler
iin dorudur.

fazl 16mm
2
bakr, 25mm
2
alminyum kesitten daha byk faz iletkenini
haiz sistemlerde aadaki artlarn hepsinin gereklemesi durumunda ntr
iletkeni faz iletkeninin kesitinden daha dk deerde olabilir.

En yksek( harmonii de ihtiva eden) normal kullanm esnasnda
ntr iletkeninde grlebilecek akm ntr iletkeninin akm tama
kapasitesinden daha byk olmayacak (Normal kullanmdan
ykn fazlar arasnda eit blnmesi kast edilmitir)
Ntr iletkeni artnamelere uygun olarak ar akma kar
korunmu olacaktr
Ntr iletkeninin kesiti en az 16mm
2
bakr ve 25mm
2
alminyum
olacaktr.

Tesisin planlama safhasnda harmoniklerin retilmesi ve miktarlar nceden
tahmin edilmesi mmkn olmadndan, ntr iletkenleri ya yksek
deerlerde boyutlandrlmal ve ntr iletkeninin kesiti en az faz iletkeni
kesitinde olmaldr veya zellikle eski tesislerde harmonik reten cihazlarn
retecei harmonik miktar ntr iletkenini zorlamayacak seviyede olmaldr.

THF yani nc harmonik filtresi kullanldnda ntr iletkende nc
harmonik akmlarn meydana gelmesi engellenir ve nc harmonik
akmlarnn engellenmesiyle ntr iletkeninin yksek deerlerde
boyutlandrlmasna gerek kalmaz.

nc Harmoniin Etkileri
1. ebekede
Ntr iletkeninin ar snmas ve yangn riskine sebep olmas
G kayplarnn artmas
Kuvvetli elektromanyetik alanlar
ebekeye enterferanslarn verilmesi..

2. Elektrik tesislerinde harmoniklerin sebep olduu enterferanslar
G kayplarnn artmas
Rezonans riski
94
nc harmonik akmnn dnmesinden dolay
transformatrlarin delta sarglarnda ar yklenme
Grlt
Scaklk ykselmesi..

3. Kondansatrlerde
Kondansatrler zellikle harmoniklere kar hassastr. Bu sebeple
kondansatr bataryalar harmoniklere kar mukavim olmas iin
ar boyutlandrlr.
G kayplarnn artmas
Rezonans riski
letme mrnn azalmas..

4. Kablolarda ve iletkenlerde
G kayplarnn artmas
Ntr iletkeni zerinde ar yklenme (N ve PEN iletkeninde)
Yangn riski..

5. Bilgisayarlarda
Yanl alma riski; harmonikler nedeni bilinmeyen
enterferans etkilerine sebep olabilirler

6. Dier enterferanslar
Elektrik ekipmanlarnn hatal fonksiyonlar
Elektronik rlelerin hatal fonksiyonlar
Toprak hata alarmlarnn yanl almas
Cihazlarn uygun almamas
Kontrol cihazlarnn hatal fonksiyonlar
Kuvvetli elektromanyetik alanlar
4-hatl sistamlerde potansiyel farklar; 3. Harmonik tarafndan
meydana getirilen 150 Hz hata akmlarnn PEN iletkende
sebeb olduu potansiyel farklardr. Potansiyel farklar
bilgisayarlarda yanl almalara sebep olur

Transformatrler zerine etkisi
Transformatrlar harmoniklerden iki ekilde etkilenebilir.
1. Foucault veya Eddy akmlar: Normal olarak tam
ykl transformatrlarda nominal kayplarn %10u
kadardr, ancak harmonik miktarlarn karesi kadar bu
95
kayplar artar. Pratikte bilgisayar sistemlerini
besleyen tam ykl transformatrde, toplam
transformatr kayplar ayn edeer lineer
yktekinin iki kat olur. Bunun sonucunda yksek
iletme scaklklar ve transformatr mrnde
azalma meydana gelir. ngrlen artlar altnda
transformatrn 40 yl olan iletme mr 40 gne
debilir. Bu durum tam yke gre tasarlanm ve
yksek diversite faktr kullanlm transformatrlar
iindir. Transformatrn gc kullanm gcnn
% 30-40 fazlas iin seilen tesislerde ar snma
gzlenmeyebilir. Ancak 3. harmonik akmlarnn
bykl ve etkisi yeni yaplacak tesislerde gz
nne alnmaldr.
2. Ntr deki 3. harmonik akmlar. Fazlarda olan bu
durum transformatrn primer delta sargsna
yansdnda ntrdeki harmonik akmlar dolar.
3. harmonik akmlar sarglarda absorbe edilerek bu
akmlarn orta gerilim ebekesine gemesi
nlenir. Ancak 3. harmonikten baka harmonik
akmlar orta gerilim ebekesine geer.

ekil 4.34. harmonik akmlarnn transformatrn gen
sarglarnda absorbe edilmesi

Devre koruma elemanlar ve kesicilerde yanl atrma
Rezidel akm cihaz faz akmlar ile ntrden geen akmlarn vektrel
toplamna gre alr. Eer Toplam nominal atrma eik deerinden fazla
ise yk besleyen g kesilir. Yanl atrma harmonik olan sistemde iki
sebepten dolay meydana gelir.
1. Elektromekanik yapya sahip olan rezidel akm
cihaz iinden geen akmlarn vektrel toplam
yksek harmonie sahip akmlardan dolay toplam
96
sfr olmayabilir ve sonuta yanl ama meydana
gelir.
2. Harmonik reten ekipmanlar atrma parazitleri
meydana getirebilir. Bu cihazlar mutlaka filtre
edilmeli ve parazit akmlarnn enfazla 3.5 mA olmsna
msaade edilmelidir.
Anahtarl otomatik sigortalarda yanl atrma sk sk meydana gelir. Zira
devreden akan akm hesaplanan veya basit l cihazlar ile llen
akmdan daha fazladr. Malesef tanabilir birok l cihaz efektif akm
deerlerini dahi doru lemez.

lkemizde iletmelerde genellikle i yerlerinde otomatik sigortann neden
att aratrlmadan, harmoniklerin varl dnlmeden, daha nemlisi
kablonun yklenebilirlii ve yklendii akm tam olarak aratrlmadan
sigortann koruduu kablonun ve cihazn akm tama kapasitesi gz nne
alnmadan sigorta akm deeri ykseltilerek enerji srekliliini salamak
uruna koruma zayflatlmakta hatta iptal edilmekte ve TV ve gazetelerde
dramatik elektrik kontandan kan yangn haberlerini izlemekteyiz.

Kompanzasyon kondansatorleri zerinde ar zorlama
Kondansatrlerin empedanslar artan frekansla azalrlar, bu nedenle
kondansatrler zerinde yksek deerde harmonik akmlar geer ve
kondansatr ar snmaya maruz kalr. Bundan daha ciddi tehlike
kondansatrler besleme tarafndaki kaak endktanstan dolay herhangi bir
harmonik deeri yaknnda rezonansa girebilir, sonuta ebekede yksek
akm ve gerilim deerleri oluabilir.

lmede yaplan hatalar
Bir ok ticari ve endustriyel iletmeler sk sk olarak meydana gelen
kesicilerin, otomatik sigortalarn ve rezidel akm koruma cihazlarnn
gereksiz ama ve atrma yapmalarndan muzdariptir. Genellikle bu amalar
rasgele ve nedeni anlalamaz ekilde gzlemlenmektedir. Tabi ki bunlarn
daima bir veya birok sebebi vardr. Muhtemel sebeplerden birincisi
bilgisayar ve dier elektronik elemanlarn devreye girmesi esnasndaki
darbe akmlar, dieri ise devreden akan akmn l aletleriyle llen
akmdan ok yksek olmasdr. Bu, modern ve yksek gce sahip tesislerde
ok sklkla grlen bir durumdur. Sebep ise l cihaznn ne kadar doru
ve gvenilir olduunun aratrlmamasdr. Bu gnlerde ounlukla
kullanlan bir ok l cihaz harmonikler tarafndan distorsiyona uratlm
akmlar ve gerilimleri lmek iin uygun deildir.
97
Gnmzde tesisat kontrollarnda kullanlan l aletlerinin hemen hemen
hepsi saf sins dalga formuna gre dizayn edilmi aletler olup, ayn
zamanda elektrik tesislerinin dizayn yaplrken sistemin saf sinus dalgasna
ait akm ve gerilim kullanld kabul edilmekte ve herhangi bir harmonik
etkisi gz nne alnmamaktadr. Uygulamada ise gerekli hassasiyette ve
gerekte uygulanan dalga ekline gre dizayn ve imal edilmemi l
aletleriyle test yapldndan gerek tesbit edilememekte are olarak kesici
deerleri ve koruma elemanlarnn atrma deerleri ykseltilmektedir.
Bundan dolay g sistemleri de performans analizi yaplrken ve hata
aratrlrken distorsiyona uram dalga ekline haiz akm ve gerilimleri
lebilecek ekilde imal ve kalibre edilmi l cihazlar kullanlmaldr.

Distorsiyona uram dalga ekline gre imal edilmi l cihazlar doru
efektif deer len [:True RMS meter], saf sinus dalgasna gre imal edilmi
l cihazlarna ise ortalama efektif len [:Average RMS meter]
denilmektedir. Mesela tek dalga dorultucunun baland devrede
ortalama RMS l cihaznda okunan akm deerini doru RMS
cihazndakine gre % 40 daha az deerde okur. Doru RMS cihazlar
getiimiz 30 sene boyunca imal edilmektedir. Ancak bu cihazlar, zel ve
pahal cihazlardr. Elektronikte yaplan gelimeler sonucu bu tr cihazlarn
elle tanabilir ekilde imal edilmesini mmkn klmtr. Malesef cihazn
pahal olmas sebebiyle baz firmalarn st seviye elemanlarnda aratrma
amacyla bulunmaktadr.

Sonu olarak diyebiliriz ki yukarda aklanan sebeplerden dolay gereksiz
ama yaplan br devrenin akmn %40 fazlasnn devreden getiini kabul
ederek gerekli tedbirleri almak uygun bir yaklam olacaktr.

4.14.10. SPERPOZSYON TEOREM

Aada verilen karakteristikleri haiz ebekeyi gz nne alalm :
- V V V
2 3 4
, , , ...

harmonikli gerilim kayna
- Busbar besleyen R L
T T
, ,empedansl transformatr.
- vI I I
2 3 4
, , , ... harmonik akmlar reten lineer olmayan yk
gruplar
- R L
1 1
, empedansna sahip busbar zerinden beslenen ykler
98
- R L
2 2
, empedans boyunca busbar zerinden beslenen eitli
lineer ykler
- C reaktif enerji kompansazsyonu iin kullanlan
kompanzasyonun edeer kapasite deeri.

Edeer

ekil 4.35: superpozisyon teoreminin harmoniklere uygulanmas
Her bir akm ve gerilim kaynann ebekeden bamsz davrand gz
nne alnacaktr. Sperpozisyon teoreminin aklanmas: Lineer ebekede
ayn anda etkili olan bamsz kaynaklar tarafndan branmanlarda retilen
akm veya gerilim etkili olan farkl kaynaklar tarafndan ayn branmanlarda
retilen akm veya gerilimlere eittir.

ekil 4.35de gsterilen uygulama teoremi aklamaktadr. .

99
4.14.11. FARKLI LNEER OLMAYAN YKLER ORTAYA IKAN
ET
HARMONK SAYILARIN TOPLANMASI

Birka lineer olmayan ykler tarafndan retilen ayn sayl harmonik akmlar
fazda art deidir. Toplanan akm bir vektr toplamdr. ekil 4.36 .

ekil 4.36: Ayn sayl iki 2 sayl harmoniin vektor toplam.

ki snr durumu ele alnacaktr.

o Faz balantlar tamamen rastgeledir.

iki hsayl toplamn modlleri, ortalama

2
,ortalama h
I

( ) ( ) | |

d I I I
h h h
+ + =
2
0
2
2 ,
2
2 , 1 ,
sin cos
2
1

( )

d I I I I
h h h h
cos 2
2
1
2 , 1 ,
2
2 ,
2
1 ,
2
0
+ + =

2
2 ,
2
1 , h h
I I + =

ortalama h
I
,

2
2 ,
2
1 , h h
I I + =

100
Genileterek p harmonik miktarlarnn besledii k adedince lineer olmayan
ykler iin , ortalama olarak:
=
=
k
i
i h toplam h
I I
1
2
,
,
Harmonikler fazda mkemmeldir.

Bu durumda harmonik toplamlar cebrik olarak yaplr.

=
=
k
i
i h toplam h
I I
1
,
,

Pratik durumlarda iki snr arasnda bir yere der, sonuta amprik olarak
aadaki balant ile ifade edilir.
( )

/ 1
1
,
,
(
=

=
k
i
i h sum h
I I

Burada
1 2

= 1
: Harmonikler mkemmel bir ekilde fazda ise
= 2
: harmonik akmlar tamamen rastgeledir.
toplam h
I
,
deeri

artarken azalr,
0
,
<

toplam h
I
.
Endstriyel ebekelerde
5 . 1 =
genellikle kullanlr.

4.14.12. HARMONK DEERLER ZERNE EBEKE
EMPEDANSLARININ
ETKS

Bu blmn balangcnda lineer olmayan ykler tarafndan retilen
harmonik akmlarn ebekeden bamsz empedans deerlerini haiz her bir
akmn modellenmesi incelenmitir. Besleme ebekesinin empedanslar
tarafndan harmonik akmlar etkilendii durumlarda ok yaklak bir
modeldir. Genellikle harmonik akmlar besleme ebekesi empedanslar
arttnda azalr.

101
Harmonik testleri kendi kaynak empedans tarafndan deitirilen
swtchmode g beslemesi zerinde yaplr. Bknz. ekil 4.37 .

ekil 4.37: Switchmode g kaynagnn deiken empedansl gerilim
kaynandan beslenmesi

( )
Z
s
%

G
faktr
F
P
S
p
=
( ) I
3
%

( ) I
5
%

( ) I
7
%

( ) I
9
%

( ) I
11
%

( ) I
13
%

Gerilim
distorsiyon
faktr
0.25 0.64 87 64 38 15 1 7 2.8
0.5 0.65 85 60 33 11 4 7 3.5
1 0.68 81 52 24 6 7 6 5.4
2 0.72 76 42 14 7 6 3 7.5
4 0.75 69 29 8 8 4 4 11.2
6 0.77 63 21 8 6 3 3 14.2
8 0.78 59 17 8 5 3 2 16.8
Tablo 4.13: Besleme kaynann foksiyonu olarak switchmode g kayna
tarafndan retilen harmonik akmlar

102
En yksek akm deerleri olarak grnenen
( )
I I I
3 5 7
, ,
akmlar kaynak
empedanslarnn artmasyla hzla azalrlar. Dier taraftan harmonik
gerilimler kaynak empedans ile orantl deildirler :
h s p
I Z V
.

rnein Z
s
,4 % den 1 % e dtnde ,distorsiyon faktr sadece yarya
der Sonu olarak , ebeke empedansn azaltarak harmonik gerilim
distorsiyonunu drmek umulandan daha az yarar salar .

4.14.13. HARMONKLERN HESAPLANMASI N
UYGULANAN
METOTLARDA ORTAYA IKAN SONULAR

Endstriyel ebekelerde harmoniklerin belirlenmesi iin alma yaplmas
durumlarnda, lineer olmayan ykler tarafndam retilen harmonik
deerlerin belirleIenmesi besleme ebekesi, I empedansnn dikkate deer
etkisinin bulunmasndan dolay zordur.

Ayrca verilen harmonik saysnda farkl lineer yklerden gelen ilave
harmoniklerin belirlenmeside zordur. Sonu olarak, harmoniklerin hesab
lme sretiyle teyit alnmasn gerektiren sadece yaklak deerleri belirten
bir getiridir. Mmkn olduunca harmonik akm ve gerilim deerleri hesap
sonularnn dorulunun ispatlanmas amacyla saha lmlerinin mutlaka
yaplmas gerekir.

4.14.14. MALATILARIN KABULLER

Lineer olmayan ykler besleme ebekesinin empedansna bal olarak az
ok besleme geriliminin dalga eklini deitirir. G ve g faktr besleme
ebekesi empedansna baldr. Besleme gerilimi distorsiyonsuz kabul
edildiinde
V
= 0
ve
( )
v t v t ( ) =
1
dir. G deerlerini ifade etmek
bylece basitleir. Sinsoidal olmayan akm fourier serilerine gre aadaki
ifade ile verilir :

( ) ( )
=
+ =
1
cos 2
h
h h
t h I t i

103
Aktif gc hesaplamak iin
( ) ( ) t V t v t v cos 2
1 1
= =
olarak ele alnr.
( ) ( ) ( )dt t h t I V dt t i t v P
h
h
h

+ = =

=
cos cos 2 2
2
1
2
1
1
2
0
1
2
0

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) | |
h h h
t h t h t t h + + + + = + 1 cos 1 cos
2
1
cos cos

Bu ifadenin bir periyot zerinde integrali
1 h
iin 0 ve
1 = h
iin
1
2
1
cos

Buradan sonu olarak P iin :
P V I =
1 1 1
2 2
1
2
cos
P V I =
1 1 1
cos

Bylece P P =
1

Bu ifadeye dayanarak tek fazl grnen g S V I
rms rms
=
S V I
rms
=
1

G faktr ve harmonik faktr iin elde edilen ifadeleri uygulayarak :
F
I
I
p
rms
=
1
1
cos

F
I
I
h
rms
=
1

4.14.15. MALATI VERLERN KULLANARAK HARMONK
AKIMLARIN VE cos
1
DEERLERNN HESABI

Lineer olmayan ykler iin imalatdan alnan veriler, U
1
faz-faz gerilimi,
S
grnen g, g faktr ve
I
I
p
1
deerlerinin yzdesi olarak harmonik
akmlarnn spektrumunu kapsamaktadr. Bu datalar ele alnarak :

104
I
S
U
rms
=
3
1

(3-fazl ykde )

I I I I
h
h rms
=
+ =
2
2 2
1
2

=
+ =
2
2
1
2
2
1
2
1
h
h rms
I
I
I
I

2
1
2
2
1
1
I
I
I
I
h
h
rms
=
+
=

Sonra harmonik akmlarn deeri hesaplanr.

P P =
1
olas durumunda
F
P
S
P
S
p
= =
1

Bylece
cos
1
1 1
3
=
S F
U I
p

(3-faz yk iin )

cos
1
deeri reaktif enerji kompanzasyonunun hesabnda kullanld iin
nemlidir. G faktr sadece temel bileen kompanze edileceinden g
faktr ekli asla kullanlmamaldr. Harmoniklerin reaktif gc eer
mevcutsa filtreler tarafndan kompanze edilebilir.

Kapasitrler kullanlarak kompanze edilebilen reaktif gcn deeri:

Q U I
1 1 1 1
3 = sin 3-fazl ykler iin

105
Uyar: G faktr ile harmonik faktor aras balant,
F F
p h
= cos
1

Eer temel bileen tamamen kompanze edilmise
( )
cos
1
1 =
,
g faktr harmonik faktre eit olur.
F
I
I
h
rms
=
|
\
|
.
|
1
.

rnek:
Nominal faz-ntr gerilimi V V
1
230 = ve g faktr 0.80 olan 500 kVA
gcnde bir dorultucu ele alnsn. Harmonik akm spektrumu Tblo 4.4de
verilmitir.

Hesaplamalar :

I A
rms
=

=
500 10
3 230
7217
3
.

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
I
1
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
7217
1 0189 011 0 059 0 048 0 034 0 03 0 023 0 021 0 018 0 016
=
+ + + + + + + + + +
.
. . . . . . . . . .

I A
1
702 3 = .

Buradan her bir harmonik akm iin deerler tretilir. Tablo 4.14

I
5
I
7
I
11
I
13
I
17
I
19
I
23
I
25
I
29
I
31

132.7
A
77.3
A
41.4
A
33.7
A
23.9
A
21.1
A
16.2
A
14.7
A
12.6
A
11.2
A
Tablo 4.14: Harmonik akm deerleri

822 . 0
3 . 702 230 3
8 . 0 10 500
3
cos
3
1 1
1
=

= =
I V
F S
p

var 277 569 . 0 3 . 702 230 3 sin 3
1 1 1 1
k I V Q = = =
106
F
I
I
h
rms
= =
1
0 973 .
Temel reaktif g tamamen kompanze edilerek g faktr 0,973 olarak
elde edilir.
Besleme Kayna ve kompanzasyon kapasitrlerinin oluturduu Rezonans
devresi
ekil 4.38 Besleme kaynandan ve kapasitrlerden oluan rezonans devresi
KN
L
Datm baras gerilimine gre st besleme ebekesinin self endktans
T
L Datm baras gerilimine gre transformatrun self endktans
R Lineer yklerin aktif gce tekabl eden direnci
Aadaki balantlar yazlabilir.
KUP
N
KN
S
U
L

=
2
0
. st ebekenin reaktans
TN K
N
T
S u
U
L
.
.
2
0
= Transformatr reaktans
P
U
R
N
2
= Lineer aktif gce tekabl eden ohmik diren
KN
S
st besleme ebekesinin ksa devre gc
107
N
U
Datm barasnn fazaras gerilimi
K
u Transformatrun nisbi ksa devre gerilimi
P Lineer yklerin aktif gc
50 . . 2
0
=
50Hz frekansta asal frekans
T KN K
L L L + =
Bara tarafndan grlen ksa devre endktans
0
2
.
K
N
K
L
U
S =
Bara tarafndan grlen ksa devre gc

ekil 4.39.
EQ
Z
paralel rezonans devresinin edeer empedans

|
|
.
|
\
|
+ = + + =
.
1
. .
1
. .
1
. .
1 1
K K EQ
L
C j
R L j
C j
R Z

C L
K
r
.
1
= rezonansn asal frekans
r
<<
0
olduunda
0
.
K EQ
L Z =

r
=
0
olduunda
R Z
EQ
=
rezonans durumu
r
>>
0
olduunda
0
.
1
C
Z
EQ
=

A
F Amplifikasyon faktr

108
ekil 4.40. Amplifikasyon faktr erisi
K r K
A
L
C
R
L
R
AC
AB
F .
.
= = =
2
0
. .
N
U C Q =
ve
K
N
K
S
U
L

=
2
0
.
P
S Q
F
K
A

=
.
ifadesi elde edilir.
r
h Rezonans saysnn aklanmas
Q
S
h
K r
r

= =
0

C L
K
r
.
1
=

r
h harmonik saysndaki akmn meydana gelmesinde ebeke davran
R Z
EQ r
= = .

r r K A r r
I L F I R V . . . . = =

r
hharmonik saysnda
barada grlen harmonik gerilimi
Eer ebekede kompanzasyon amal bir kapasitr yoksa
r r K r
I L V . . . =
Kapasitrler zerinden akan
r
h sayl harmonik akm
r A r
K
r r Cr
I F I R
C L
C V C I . . .
.
1
. . . = = =

st besleme ebekesine akan
r
h sayl harmonik akm
r A r
K
K
r K
r
Lr
I F I
L
C L
L
V
I . .
.
.
.
= =

109
rnek: 31,5/0,4 kV, S
TN
=1250 kVA ve u
K
=%5,5 deerlerine sahip
transformatr
Gece ve gndz alma periyotlarnda
kVA S
R
500 =
gcnde ve
8 , 0 =
R
Cos
g faktrnde kprl dorultucuyu
Gndz periyodunda
kVA S
L
600
1
=
gcnde ve g faktr
9 , 0
1
=
l
Cos
olan lineer ykleri
Gece peryodunda
kVA S
L
100
2
=
gcnde ve g
faktr
9 , 0
2
=
l
Cos
olan lineer ykleri beslemektedir.
Transformatr besleyen st ebekenin ksa devre gc
MVA S
KN
130 =
dr.
Gndz saatlerinde temel reaktif enerji kompanzasyon ihtiyac
4 , 0 tan
1
=
L
ve
1
1
1
tan
L
L
L
Q
P
=

1 L
P temel bileenin aktif gc,
1 L
Q
temel bileenin reaktif gc

malatdan alnan verilere gre dorultucunun temel bileen deerleri

kW S Cos P P
R R R R
400 500 8 . 0
, 1
= = = =

kVA Q
R
277
, 1
=

Gndz saatlerinde lineer yk
kVA S
L
600
1
=
ve
9 , 0
1
=
L
Cos

kW P
L
540 9 , 0 . 600
1
= =

57 , 0
540 400
262 277
tan
1
1
=
+
+
=
+
+
=
L LR
L LR
D
P P
Q Q

Temel reaktif enerjiyi kompanze edebilmek iin gerekli kompanzasyon gc

( )( ) ( )( ) kVAR P P Q
L D L LR
8 , 159 4 , 0 57 , 0 . 262 277 tan tan .
1 1
= + = + =

Standart g olarak
kVAR Q 160 =
seildi. G devresinde kompanzasyon
yaplmayp kapasitrler balanmadnda harmonik gerilimlerin hesab ve
gerilim distorsiyon faktr
KN
N
KN
S
U
X

=
2
st ebekenin reaktans
kVAR P S Q
L L L
262
2
1
2
1 1
= =
110
K
T
N
T
u
S
U
X .
2
= transformatrn empedans
Datm barasndan grlen transformatr ve st besleyen ebekenin
edeer empedans

miliohm
S S
u
U X
KN TN
K
N K
27 , 8
10 . 130
1
10 . 1250
055 , 0
. 400
1
.
6 3
2 2
=
|
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|

+ =

Harmonik gerilim distorsiyon faktr

07 , 5 % 25 , 1 31 , 1 32 , 1 34 , 1 44 , 1 46 , 1 58 , 1 64 , 1 95 , 1 39 . 2
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
= + + + + + + + + + =
U
THD

Gndz iletmesinde kompanzasyon amacyla devrede kapasitrlerin paralel
bal durumunda harmonik gerilimlerin ve gerilim distorsiyon faktrnn
hesab:

Sistemi rezonansa getirebilecek harmonik saysnn hesab:
Q
S
h
K
r

=

MVA
X
U
S
K
N
K
35 , 19
10 . 27 , 8
400
6
2 2
= = =

kVAR Q 160 =

11 99 , 10
16 , 0
35 , 19
= =
r
h

Amplifikasyon faktrnn hesab:
26 , 3
54 , 0
35 , 19 . 16 , 0 .
= =

=
P
S Q
F
K
A

EQ
Z
paralel rezonans devresinin edeer empedans:
Harmonik
saylar
5 7 11 13 17 19 23 25 29 31
( ) %
h
I

18.9 11.0 5.9 4.8 3.4 3 2.3 2.1 1.8 1.6
( ) A I
h

132.7 77.3 41.4 33.7 23.9 21.1 16.2 14.7 12.6 11.2
( ) V I hX V
h K h
=
5.49 4.47 3.77 3.62 3.36 3.32 3.08 3.04 3.02 2.87
( )
V
V
p
1
%

2.39 1.95 1.64 1.58 1.46 1.44 1.34 1.32 1.31 1.25
111
|
|
.
|
\
|
+ = + + =
.
1
. .
1
. .
1
. .
1 1
K K EQ
L
C j
R L j
C j
R Z
,
|
|
.
|
\
|
+
=
0
0
2
1
. .
1
.
1
1
K L
EQ
L h
C h
R
Z

miliohm
P
U
R
L
N
L
296
1
2
1
= =
ve
miliohm
U
Q
C
N
10 , 1 .
2
0
= =

miliohm X L
K K
27 , 8 .
0
= =

Harmonik says 5 7 11 13 17 19 23 25 29 31
( ) A I
h
132.7 77.3 41.4 33.7 23.9 21.1 16.2 14.7 12.6 11.2
) ( m Z
EQ

51.3 92.5 296.3 199.7 95.7 76.5 55.4 48.9 39.9 36.6
( ) V I Z V
h EQ h
=

6.81 7.15 12.27 6.73 2.29 1.61 0.90 0.72 0.50 0.41
( ) %
1
V
V
h

2.96 3.11 5.33 2.93 0.99 0.70 0.39 0.31 0.22 0.18
( ) A I
h C,
34.1 50.1 135 87.5 38.9 30.6 20.7 18.0 14.5 12.7

Gerilim distorsiyon faktr:
5 , 7 % 18 , 0 22 , 0 31 , 0 39 , 0 70 , 0 99 , 0 93 , 2 33 , 5 11 , 3 96 , 2
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
= + + + + + + + + + = HRV

Kapasitr grubundan akan harmonik akmlar:
h Ch
V C h I . . .
0
=

Kapasitr gruplarnn efektif (RMS) akmlar
=
=
3
2
h
Ch CRMS
I I

Kapasitr gruplarnn temel akmlar
A V C I
h C
230 230 . 1 . .
0 1
= = =

A I
CRMS
293 =

27 , 1 =
Ch
CRMS
I
I

RMS akm 1,3 snrna yakn olduu iin snma sz konusudur.

112
Gece alma periyodunda kompanzasyon kapasitrleri devrede iken
harmonik gerilimlerin ve distorsiyon faktrlerinin hesab:

Amplifikasyon faktr
6 , 19
90
19350 . 160
.
2
= =

=
L
K
A
P
S Q
F

kW Cos S P
L L L
90 9 , 0 . 100 .
2 2 2
= = =

|
|
.
|
\
|
+
=
0
0
2
2
. .
1
.
1
1
K L
EQ
L h
C h
R
Z

ohm
P
U
R
L
N
L
778 , 1
90000
400
2
2
2
2
= = =

ohm
U
Q
C
N
1
400
160000
.
2 2
0
= = =

miliohm X L
K K
27 , 8 .
0
= =

Harmonik
says
5 7 11 13 17 19 23 25 29 31
( ) A I
h

132.7 77.3 41.4 33.7 23.9 21.1 16.2 14.7 12.6 11.2
) ( m Z
EQ

52.1 97.2 1778 267.3 101.1 79.1 56.3 49.6 40.3 36.9
( ) V I Z V
h EQ h
=

6.91 7.51 73.61 9.01 2.41 1.67 0.91 0.73 0.51 0.41
( ) %
1
V
V
h

3.01 3.27 32.0 3.92 1.05 0.73 0.40 0.32 0.22 0.18
( ) A I
h C,
34.6 52.6 809.7 117.1 41.0 31.7 20.9 18.3 14.8 12.7

Gerilim distorsiyon faktr
6 , 32 % =
U
THD

Oluan bu durum ekipmanlar iin kabul edilemez hal ortaya karmaktadr.
Distorsiyon faktr izin verilen eik deerinin stndedir. Kapasitr
gruplarnn zerinden akacak akmlar,
h Ch
V C h I . . .
0
=
ifadesiyle bulunup
yukardaki tabloda gsterilmitir.

Temel bileen akm
113
A V C I
C
230 . .
1 0 1
= =

Kapasitrler zerinden akan RMS akm
A I I
h
Ch CRMS
4 , 854
3
2
= =

=

713 , 3
1
=
C
CRMS
I
I

Kapasitrler zerinden akan RMS akm izin verilen maksimum akmdan ok
fazla olup sonuta koruma sistemi kapasitrleri devre d edecektir. Eer
sisteme 420 V kapasitrler balanrsa nominal gerilimin %5 stnde
olduundan kapasitrler iin kabul edilebilir snrlar iinde olacaktr.

Kompanzasyon amacyla balanan kapasitrler gerilim distorsiyon
faktrn arttrc olarak tesir etmektedir.zellikle harmonik rezonans
frekansna yakn harmonik akmlar lineer ykler tarafndan tketilen gler
azaldnda gerilim distorsiyonu artrmas sonunda bozucu etkilerin
fazlalamasna yol aar. ebekelelerde ok yksek deerde harmoniklerin
bulunmas durumunda kapasitr gruplarnn tesisinde harmonik
incelemesinin bire bir yaplmas gereini ortaya karr.

4.14.16. ELEKTRK CHAZLARI ZERNDE HARMONK
ETKLER VE BU
ETKLER NCELEME METOTLARI

4.14.16.1. KAPASTRLER

Harmonikler elektrik tesislerden daha fazla g kapasitrleri zerine etki
ederler. Harmonikler yksek akmlardan dolay kapasitrlerin ar
snmasna neden olduu gibi kapasitrler zerinde yksek dielektrik
zorlamalar da meydana getirirler. Kapasitrdeki snma iletken kayplar ve
dielektrik kayplar olarak adlandrlan iki ana etken tarafndan meydana
gelir. Bu g kayplar

=
=
(
=
1 1
2 2
tan . . . .
h h
Ch h
C
Ch h CK
U C
X
R
U C P

114
Burada
C kapasitans
h
h harmonik saysndaki asal frekans

h
U
h harmonik saysndaki harmonik gerilimi
diren ve kapasitans arasnda ann tanjant
S S
R C . . tan =
seri edeer devre iin kayp faktr
P P
R C . .
1
tan
= paralel edeer iin kayp faktr

Yukardaki ifadeden de grlecei zere, frekansa ve yksek bykle
sahip harmonik gerilimlere bal olarak gelien toplam kapasitr kayplar
yksek deerde g kayplarna yol aar. G kayplarndaki art sonu
olarak kapasitrlerin ar snmasna neden olduu gibi genellikle
kapasitrlerin tahrip olmasna yol aar. Akmdaki snrlamalar kapasitrler
zerindeki termik ar snmay nler. Akm snr kapasitrn nominal
akmnn %135 inden daha yksek olmamaldr.

Harmoniklerin tepe deerinde kapasitrde oluacabilecek maksimum
akmn tepe deeri:
+ =
1
1
h
Ch C C
I I I
ve
( )

+ =
|
|
.
|
\
|
+ =
1 1
1
1
. . . . .
h h
Ch C
Ch
Ch
C
C
C
C h U C U
X
U
X
U
I
ifadesi ile belirlenir.

1 C
I
Kapasitr iinden akan temel akmn tepe deeri
Ch
I
h harmonik saysndaki harmonik akmn tepe deeri
1 C
U
kapasitre uygulanan gerilimin temel bileen tepe deeri
C
X
temel frekansta kapasitif reaktans
h
X
h harmonik saysndaki harmonik frekastaki kapasitif reaktans

Kapasitr boyunca akan akmn toplam RMS (efektif ) deeri
( ) ( ) ( ) ( ) ( )

=
+ = + = + =
1
2
1
1
2
1
1
2
1
% 1 . % . 1 . % . 1 . . .
h
Ch C
h
Ch C
h
Ch C CRMS
I I U h I U h U C I

fadesi ile belirlenir.

115
Harmonik gerilimlerin byklkleri veya yukardaki ifade yardmyla
hesaplanan akmlar ok bykse RMS akmlar izin verilen akm snrn
aarlar. Kapasitr zerindeki gerilim snrlar Nominal RMS akmn %110 u
olarak belirlenir, bu deerin stndeki gerilimler izolasyonun tahrip olmas
sonucunu ortaya karan dielektrik zorlamalarna neden olur.

Kapasitr zerindeki gerilimin tepe gerilimi
( )|
.
|
\
|
+ =

1
1
% 1 .
h
Ch C C
U U U
ifadesi ile belirlenir.

Maksimum RMS gerilim ise
( )
+ =
1
2
1
% 1 .
h
Ch C C
U U U

IEC 871-1 Orta gerilim tesislerinde ve IEC 831-1 alak gerilim tesislerinde
aada verilen artlar ortaya koymutur:

Kapasitrlerin zerinden akacak akm
83 % =
U
THD
deerine
uygun olan kapasitrn nominal akm deerinin 1,3 katndan fazla
olmayacaktr
2
1
2
1
2
1
1
2 2
1
2
1
2
2
2
C
I
CRMS
I
C
I
h
Ch
I I
C
I
h
Ch
I
I
THD + =
=
+
=
=
=

( ) 83 , 0 1 3 , 1
2
= =
I
THD

Orta gerilim tesisleri iin gnde 12 saat sre ile nominal gerilimin
1,1 katna dayanmas gerekir. Alak gerilim tesislerinde nominal
gerilimin %10 fazlasna srekli olarak elmasna izin verilir.

Aada verilen alma artlar gerekletirilmelidir.
CN CRMS CRMS
Q U I 3 . 1 3

CN
Q
kapasitr grubunun nominal gc:

rnek: Standart deerleri 200kVAR ve 400 V olan kapasitr grubu aada
karakteristikleri verilen baraya baldr.
116
Gndz alma peryodunda bara gerilimi
3
400
1
=
LN
U
Volt
Gece alma peryodunda bara gerilimi
3
400
2
=
LN
U
Volt
llen harmonik gerilimler gece gndz ayn olup

% 7
U
%, 5
U
%, 3
U
1
11
1
7
1
5
= = =
U U U
ve % 4
U
1
13
=
U
.

Gndz periyodunda kapasitrlerin RMS akmnn hesab:

Temel bileen akm
1 0 1 LN C
U C I =

Kapasitr grubunun nominal akm
CN C
I I =
1

Besleme ebekesinin 50Hz frekansndaki asal frekans
314 50 . . 2
0
= =

Harmonikler iin
h Ch
U C h I . . .
0
=

2
1
2 2
1
1
. .
|
|
.
|
\
|
=
LN
Ch
C
C
Ch
U
U
h I
I
I

( ) ( ) ( ) ( ) | |
=
+ + + + =
|
|
.
|
\
|
+ =
2
2 2 2 2 2 2 2 2 2
1
2
1
2 2
1
2
1
2
13 . 04 , 0 11 . 07 , 0 7 . 05 , 0 5 . 03 , 0 1 . . .
h LN
Ch
C C CRMS
I
U
U
h I I I

1
. 42 , 1
C CRMS
I I =

Kapasitrler izin verilen deerin zerinde akm ektiinden eer koruma
sistemi gereken srede amazsa kapasitrler bozulacaktr.

Gece alma periyodu iin kapasitr akmlar:

50Hz de temel akm bileeni iin

1 1 0
1
2
1 0 2 0 1
. 05 , 1
400
420
.
LN LN
LN
LN
LN LN C
U U C
U
U
U C U C I =
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
= =
1 1
.
C
Ch
C
Ch
U
U
h
I
I
=

2
1
2 2
1
2
. .
|
|
.
|
\
|
=
LN
Ch
C Ch
U
U
h I I

117
=
|
|
.
|
\
|
+ =
2
2
1
2 2
1
2
1
2
. .
h
LN
Ch
C C CRMS
U
U
h I I I

CN CN C CRMS
I I I I . 49 , 1 . 05 , 1 . 42 , 1 . 42 , 1
1
= = =

Tama sistemleri
Tama sistemleri zerinden harmonik akmlarn akmas akmlarn RMS
deerinin artmas ve gerilim dmleri meydana getirir. Birinci etki olan
aqkmlarn RMS deerlerindeki art aadaki ifade yardmyla bulunur.

+ =
2 2
1 Sh S S
I I I

Burada
1 S
I
akm
S
U
kaynandan alnan temel akm bileeni ve
Sh
I
ise
harmonik ykler tarafndan retilen harmonik akm bileenleridir.

Sonu olarak, harmonikler tama hatlarnda ve kablolarda deeri aada
verilen ifade ile bulunan tamada ilave g kayplarna neden olurlar.
=
=
1
2
.
h
Lh Sh hL
R I P
Burada
Lh
R
frekansn fonksiyonu olarak frekansn fonksiyonu olarak g
hattnn veya kablonun direncidir. Diren frekansn fonksiyonu olarak skn
ve proximity etkilerinden dolay frekansa bal direndir. Bu diren
nedeniyle tama hatlarnda ve kablolarda g kayb artmaktadr. Harmonik
akmlarn tama hatlar zerindeki ikinci etkisi ortak balant noktasndaki
devre empedans boyunca meydana getirdii harmonik gerilim
dmleridir. Harmonik etkisi ekil 5 de aklanmaktadr. Buradan dk
hata seviyeli yani dk ksa devre gcne sahp sistemlerde dieer bir ifade
ile empedansn byk deerlerinde ksa devre gc yksek dk
empedansl sistemlere gre ok gerilimde yksek bozunmalar meydana
getirirler.

118

ekil 4.41. Harmonik kayna besleyen tama hatt.

4.14.17. LETKENLERDEK KAYIPLAR

Yke verilen aktif g temel akmla belirlenir. Harmonikli yk tarafndan
akm ekildiinde akmn RMS deeri (Irms) I
1
temel akmndan daha
byktr.
1
1
|
|
.
|
\
|
=
I
I
THD
RMS
I
ve
2
1
1 .
I RMS
THD I I + =

ekil 4.42 THD ye bal olarak sya dnen kayplar.

Yukardaki ekilde harmonik distorsiyonun fonksiyonu olarak
rms
I

deerindeki art ve buna bal olark sya dnen joule kayplar
gsterilmektedir.

119
4.14.17.2. HARMONKLERN ETKSNDEN DOLAYI
TRANSFORMATRN YENDEN
DEERLENDRME FORML

ebekede bulunan harmonik akmlardan dolay transformatrde ilave s
artlar meydana geldiinden transformatr hibir zaman nominal gcnde
yklenemeyecektir. Transformatrn harmonik akmlarndan dolay g
kayb veya transformatrn yklenme kapasitesi veya transformatrn
nominal gc belirlenirken, lineer olmayan g tketicilerinin ilave
yklenmesini bulabilmek iin aada verilen yeniden deerlendirme faktr
ifadesi uygulanr.

Yeniden deerlendirme faktr:
=
|
|
.
|
\
|
+
=
2
6 . 1
2
1
1 . 0 1
1
p
h
h
I
I
k

TN
S
nominal yklenme kapasitesine sahip transformatr lineer olmayan
ykleri beslediinde harmonik akmlardan dolay transformatrun
yklenmesi
TN
S k.
olarak snrlandrmaldr. Eer tesisi besleyecek
transformatrun gc hesaplama safhasnda ise lineer olmayan yklerin
gc Stransformatrun sz konusu lineer olmayan yklemesi
k
S
S
T
=

olarak belirlenip toplam yk hesabna katlmaldr.

rnek: 800kVA gcnde kprl dorultucuyu besleyecek transformatrun
sz konusu yk tarafndan yklenmesi bulunacaktr.

Kprl dorultucunun harmonik akmlar aadaki tablodan verilmitir.
Yeniden deerlendirme faktr
Harmonik
saylar
5 7 11 13 17 19 23 25 29 31
( ) %
h
I
18.9 11.0 5.9 4.8 3.4 3 2.3 2.1 1.8 1.6
( ) A I
h
132.7 77.3 41.4 33.7 23.9 21.1 16.2 14.7 12.6 11.2
( ) V I hX V
h K h
=

5.49 4.47 3.77 3.62 3.36 3.32 3.08 3.04 3.02 2.87
( )
V
V
p
1
%
2.39 1.95 1.64 1.58 1.46 1.44 1.34 1.32 1.31 1.25
120
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
(
+ + + +
+ + + +
+ =
6 , 1 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2
6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2 6 , 1 2
2
31 . 016 , 0 29 . 018 , 0 23 . 023 , 0 19 . 03 , 0 17 . 034 , 0
13 . 048 , 0 11 . 059 , 0 7 . 11 , 0 5 . 189 , 0
. 1 , 0 1
1
k

931 , 0 = k

Transformatr gc ise
kVA S
T
859
931 , 0
800
= =

rnek: 250kVA gcnde kesintisiz g kaynan (UPS) besleyecek
transformatrn gc en az ne kadar olmaldr?

UPS sisteminin harmonik akmlar:

I
1
I
3
I
5
I
7
I
9
I
11

100 % 130 % 70 % 50 % 30 % 10 %

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) | |
6 , 1
2
6 , 1
2
6 , 1
2
6 , 1
2
6 , 1
2
2
11 . 1 , 0 9 . 3 , 0 7 . 5 , 0 5 . 7 , 0 3 . 3 , 1 . 1 , 0 1
1
+ + + + + =
k

532 , 0 = k
Transformatr gc enaz
kVA S
T
470
532 , 0
250
= =
olmaldr.

4.14.17.3. ASENKRON MAKNALARDAK KAYIPLAR

Gerilm harmonikleri asenkron makinaya uygulandnda rotorda 50Hzden
yksek frekansta akm aktr. Bu akmlar
h
U
h
2
ile orantl olarak ilave
kayplara neden olurlar. Kare dalga eklini haiz gerilim asenkron makinaya
uygulandnda %20 ilave kayba neden olur. U
1
temel gerilim olmak zere
harmonik gerilimleri U
5
=%8 U
1
, U
7
=%5 U
1
,U
11
=%3,U
13
=%1 U
1
olan gerilimde
THD=%10 ve ilave kayp %8 olacaktr.

Harmonik gerilimler ortaya ktnda motorlar titreim momentlerine
maruz kalr. Harmonik gerilimler, harmonik akmlar retir ve 50Hz
frekanstan yksek frekansta dner alan meydana getirir. Bu dner alanlar
motorda 50Hz den daha yksek frekansta kar momentler retir ve bu
momentler ar gerilimlere ve mekanik hasarlara neden olarak motorun
121
verimini drr. lave kayplardan dieri eddy akm kayplar ve manyetik
indksiyon histerizis kayplarndan oluan demir kayplardr.

IEC 34-1 de motorun dzgn almas iin harmonik gerilim faktrnn
2 % HVF olmas art koulmutur. HVF Harmonik gerilim faktr
aada verilen ifadeden hesaplanabilir.
=
|
|
.
|
\
|
=
2
2
1
1
.
h
h
h U
U
HVF

Harmonik gerilimler ortaya ktnda, motorlar ilave demir kayplarna ve
titreim momentlerine yani sarsc momentlara maruz kalrlar.

Joule kayplar
Joule kayplar akmn RMS deeri ile doru orantldr. Kayp =
R I
rms
2
.
Besleme sisteminde bulunana harmonik gerilimler tarafndan retilen
harmonik akmlar jole kayplarn arttrrlar .

Demir kayplar
Bu kayplar foucault veya eddy akm kayplar ile magnetik indksiyon
histerisisi kayplarn kapsar. Eddy akmlar kayplar frekansn karesi ile
doru orantldr. Daha yksek frekanstaki harmonik akmlar nemli
derecede demir kayplar meydana getirir.

Motordaki sarsc ve kar momentlerin meydana gelmesi
Harmonik gerilimler harmonik akmlar retirler ve 50 Hz alandan farkl
dner alanlar meydana getirirler Bu gibi alanlar 50Hz den farkl ya motor
dn ynnde veya kar ynde sarsc momentler meydana getirir. Bu
momentler mekanik hasarlara ,ar grltlere ve rotorda ilave joule
kayplarna ve motorun veriminde dkle yol aar .

nceleme rehberi
IEC standard 34-1 AC motorlarn dzgn alabilmes, I iin harmonik
gerilim faktrnn
HVF 2 %
olmasn art koar.

HVF paragraf 14.14.3 de verilen ifade kullanlarak bulunabilir.
Standartlara gre sadece saylar
13
olan harmonikler gz nne alnr.

rnek
122
Yukardaki rnek ele alnarak :

Kapasitrler devrede olmad durumda
Tablo 8-12, den
HVF = 162 . %
hesaplanr (halbuki % 8
1
5
V
V
). Bu deer
IEC standart 34-1 e gre kabul edilebilir deerdir.

Gndz periyodunda kapasitrler devrede iken

Tablo 8-13den,
HVF = 2 50 . %
olarak hesaplanr. Standartlarda n grlen
deerden daha yksek bir deerdir. Bu motorun ya bu deerlere uygun zel
bir motor olmas veya imaklatclarda termik dayanmnn test edilmesi ve
azaltma faktr belirlenerek tesiste kullanma karar verilmesi gerekir.

Gece periyodunda kapasitrler devrede iken:

Tablo 8-14,
HVF = 9 89 . %

olarak hesaplanr. Bu deer IEC STANDART 43-1
de aklanan deerden ok fazladr, 11. harmonikte yksek rezonans
dayanlamayan yksek harmonik gerilimler retilir.

4.14.17.4. ALTERNATRLER

Lineer ykler beslendiinde alternatr retilen harmoniklerden dolay
sarsc momentlere ve ilave kayplara maruz kalr.

Demir kayplar
Bunlar eddy kayplarn ve manyetik endksiyon histerisis kayplarn kapsar.
Eddy akm kayplar frekansn karesi ile doru orantldr, halbuki histeris
kayplar frekansla doru orantldr. Daha yksek frekansl harmonik akmlar
daha yksek kayplara neden olur.

Sarsc momentler ve kar motor momentleri
Harmonik akmlar 50 Hz den farkl hzde dner alan meydana getirirler. Bu
alanlar ya dn ynnde veya kar ynde olurlar. Bu momentler ve
titreimler mekanik hasarlanmalara, ar grltlere ve ilave joule
kayplarna neden olmakla birlikte alternatrn veriminide drrler .
123

nceleme rehberi
Alternatr nominal gcnn %20 kadar lineer olmayan yklerde herhangi
bir zorlamaya maruz kalmazlar. %20-30 aras yklerde makinalarn
yklenmesindeki azalma %10 kadardr. %30dan yukar deerlerde
yklenmede azaltma katsaysn belirlemek iin imalatc ya harmonik
spektrumun verilmesi gerekir. rnein bir kesintisiz g kayna iin UPS
nominal gcnn 1,5 ile 1,9 kat arasnda alternatr gc seilmelidir.

4.14.18. NTR HATTININ 3. HARMONK AKIMLARI LE
YKLENMES

ebekede en fazla etkisi grlen harmonikler 150 Hz frekansl nc
harmonik, 250 Hz frekansl beinci harmonik ve 350 Hz frekansl yedinci
harmoniktir. Genellikle bir fazl ykler nc harmonii ve fazl yklerde
dier harmonikleri retirler.

ekil 4.45. 3. harmoniklerin ntr hattnda toplanmas

Dearj lambalarnn ve bilgisayarlar gibi lineer olmayan yklerin ebekede
kullanmlarnn artmas nc harmoniin bu ykler tarafndan retilmesi
sebebiyle ebekede ve dier ekipmenlar da problemler meydana getirir.
nc harmonik ntr iletkeni zerinde faz iletkeni zerindeki akmdan
daha fazla dearde akm retir. Fluoresant, civa buharl, sodyum buharl,
metal halinde lambalar gibi dearj lambalar nc harmonik retirler. Bir
dearj lambas ebekede 1A/kW deerinde 150 Hz frekans haiz nc
124
harmonik akm retir. faznda eit olarak yklendii simetrik
ebekelerde ntr iletkeni zerinde herhangi bir akm yoktur. Ancak eer
ebekede nc harmonik varsa ntr iletkenler zerinde akmlar grlr.
Dearj lambal sistemde, faz iletkenindeki harmonik miktar faz akmlarnn
deerinin %30 deerine ular. Bylece ntr iletkeninin yklenmesi faz
akmlarnn 3 x %30 = 0.9 u deerine ular.

4.14.18.1. HARMONK AKIMLARININ NTR LETKENNDE
RETLMES

Tecrbeler gstermitir ki i hanlar, bankalar, ticari binalarda floresan
lambalarn bilgisayarlarn ve bilgisayarlara bal kesintisiz g kaynaklarnn
artmasyla ntr iletkenlerde grlen 3. harmonik akmlar her bir faz
iletkeninden akan akm deerlerinin %150 ila %210 katna ulamtr. Faz
akmlarnn 120
0
faz farkndan dolay ntr iletkendeki vektrel toplam
birbirini ifna ederken, faz iletkenlerindeki 3. harmonik akmlar aralarnda
faz fark olmadndan ntr iletkeni zerinde birbirlerine ilave olarak yksek
deerlere ularlar.

4.14.18.2. NTR LETKENNN ISINMA PROBLEM

Fazlardaki 3 ve 3n katlar harmonikler tranformatrn balant grubu yldz
olduunda ntr iletkeninden toplanarak akarlar.

Ntr iletkenindeki akm aadaki ifade yardmyla bulunur.

I I
neutral k
k
=
=
3
3
2
1

Bu akm faz iletkeninden akan akmlardan daha fazla olabilir ve sonuta
ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitinden daha fazla seilmesi
gerekebilir.

nceleme rehberi
Ntr iletkeninin kesiti 3 ve 3 n katlar harmonikler hesaba katlarak
hesaplanacaktr .
125

rnek 1:
Tablo 4.6da aydnlatma yklerine ait harmonik spektrum verilmektedir.
I
1
I
3
I
5
I
7
I
9
I
11
I
13
I
15

100 % 35 % 27 % 10 % 2.5 % 3.5 % 1.5 % 1.5 %
Tablo 4.6: Aydnlatma ykleri akm spektrumu
I I
rms
=110
1
.

( ) ( ) I I I
neutral
= + = 3 0 35 0 025 105
1
2 2
1
. . .

Akm deeri aa yukar faz iletkeninden akan akm deerine eit
olduundan tm kablolar ayn kesitte seilebilir.

rnek 2 :
Bilgisayar ykleri gz nne aldinda yklerin spektrumu Tablo 4.5de
verilmektedir.

I
1
I
3
I
5
I
7
I
9
I
11

100 % 65 % 35 % 25 % 15 % 5 %
Tablo 4.5: Bilgisayar ykleri iin akm spektrumu

I I
rms
=128
1
.

( ) ( ) I I I
neutral
= + = 3 0 65 015 2 00
1
2 2
1
. . .

I
I
neutral
rms
=156 .

Ntr iletkeninden akan akm faz iletkeninden akan akmdan ok daha
yksektir. Bu akm talebi 4-kuruplu kesici kullanmn ve ntr iletkeninin
daha yksek seimini gerektirir. .

126
4.14.18.3.TN-C TOPRAKLAMA SISTEMLERINDE
ELEKTROMANYETIK RAHATSIZLIKLAR

3 ve 3 n kat harmonik akmlar ntr iletkende akarlar. TN-C topraklama
sisteminde ntr iletkeni ve devre koruma iletkeni ayndr. Koruma iletkeni
aktif olmayan iletken blmlerle birlikte ve bina alt yap elemanlar ile
birletirildiinde bu devrelerden akan 3 ve 3 n kat olan harmonikler
potansiyelde blgesel deiikliklere neden olurlar.

Bu davran aada aklanan problemlere neden olurlar:
- Metal blmlerde korozyon,
- ki ykn aktif olmayan iletken blmlerinin balantlar
telekomnikasyom linkleri zerinde ar akm meydana
getirirler,
- Bilgisayar ekrann etkileyen elektromanyetik radyasyon.

3 ve 3n katlar harmoniin bulunduu tesislerde kesinlikle TN-C
topraklama sistemi kullanlmamaldr.

4.14.18.4. HARMONK AKIMLARI

Ntr iletkeni 16mm
2
bakr ve 25 mm
2
alminyum kesitten sonra faz
iletkeninin kesitinin yar deerinde boyutlandrld tesislerde ntr
iletkeninin ar yklenmesi durumu ortaya kar. Bu durum ortaya ntr
iletkeni sigorta veye herhangi bir ar akm acsyla korunmadndan
yangn tehlikesi ortaya karr. Amerikan CBEMA (Computer-Business
Equipment Manufacture Association) kuruluu nc harmonik tarafndan
ortaya kan yangn riskinden dolay ntr iletkeninin kesitinin faz iletkeninin
kesitinin 1.73 kat olmas gerektiini tavsiye etmitir.

Uluslararas EMC direktiflerine uygun olarak yaplan yeni dzenlemelerde
ntr iletkenin boyutlandrlmasnda mutlaka nc harmoniin meydana
getirdii akmlar hesaba katlacaktr. Ntr iletkeninin kesiti bir fazl
sistemlerde kesit deerine baklmakszn ve fazl ssistemlerde faz iletkeni
16 mm
2
bakr, 25mm
2
alminyum kesite kadar faz iletkeni ile ayn kesitte
olacaktr.

127
fazl 16mm
2
bakr, 25mm
2
aliminyum kesitten daha byk faz iletkenine
haiz sistemlerde aadaki artlarn hepsinin gereklemesi durumunda ntr
iletkeni faz iletkeninin kesitinden daha dk deerde olabilir.

En yksek( harmonii de ihtiva eden) normal kullanm esnasnda
ntr iletkeninde grlebilecek akm ntr iletkeninin akm tama
kapasitesinden daha byk olmayacak (Normal kullanmdan
ykn fazlar arasnda eit blnmesi kast edilmitir)
Ntr iletkeni artnamelere uygun olarak ar akma kar
korunmu olacaktr
Ntr iletkeninin kesiti en az 16mm
2
bakr ve 25mm
2
alminyum
olacaktr.

Tesisin planlama safhasnda harmoniklerin retilmesi ve miktarlari nceden
tahmin edilmesi mmkn olmadndan Ntr iletkenleri ya yksek
deerlerde boyutlandrlmal ve ntr iletkeninin kesiti en az faz iletkeni
kesitinde olmaldr veya zellikle eski tesislerde harmonik reten cihazlarin
retecei harmonik miktar ntr iletkenini zorlamayacak seviyede olmaldr.

THF yani nc harmonik filtresi kullanldnda ntr iletkende nc
harmonik akmlari meydana gelmesi engellenir ve nc harmonik
akmlarnn engellenmesiyle ntr iletkeninin yksek deerlerde
boyutlandrlmasna gerek kalmaz. Rezidel akm cihaz faz akmlar ile
ntrden geen akmlarn vektrel toplamna gre alr. Eer toplam
nominal atrma eik deerinden fazla ise yk besleyen g kesilir. Yanl
atrma harmonik olan sistemde iki sebepten dolay meydana gelir.

1. Elektromekanik yapya sahip olan Rezidel akm
cihaz iinden geen akmlarn vektrel toplam
yksek harmonie sahip akmlardan dolay toplam
sfr olmayabilir ve sonuta yanl ama meydana
gelir.
2. Harmonik reten ekipmanlar atrma parazitleri
meydana getirebilir.Bu cihazlar mutlaka filtre edilmeli
ve parazit akmlarnn enfazla 3.5 mA olmsna
msaade edilmelidir.

Anahtarl otomatik sigortalarda yanl atrma sk sk meydana gelir. Zira
devreden akan akm hesaplanan veya basit l cihazlar ile llen
akmdan daha fazladr.
128

4.14.18.5. HASSAS YKLER ZERNDEK ETKLER

Besleme gerilimindeki distorsiyon
Reglasyon sistemleri
Bilgisayar sistemleri
Kontrol ve izleme sistemleri
Koruma rleleri zerinde bozucu etkiler meydana getirerek sz
konusu sistemlerin yanl almasna neden olur.

4.14.19. TESS EKPMANLARININ ZERNDEK AIRI
YKLER

Jeneratrler
Lineer olmayan ykleri besleyen jeneratrlerin gleri belirlenirken
harmonik akmlarn neden olduu ilave kayplardan ileri gelen azaltma
faktrn mutlaka gz nne alnmas gerekir. Gcnn %30 kadar lineer
olmayan yk besleyen jeneratrn besleme kapasitesi %10 azalr. rnein
1000kVA gcnde bir jeneratr 650 kVA lineer yk ve 300kVA lineer
olmayan yk beslediinde jeneratrun gc 1000(1-%10)=900kVA
olacandan jeneratr ar yklenecektir ve daha byk gte jeneratr
kullanmak gerekecektir.
Transformatrler
Yukarda gerekli aklamalar verilmitir

Asenkron makinalar
IEC 60892 gre belilenen harmonik gerilim faktr HVF <0,02 makinann
harmonik akmlardan dolay ar yklenmeyeceine karar verilir. Harmonik
gerilim faktr paragraf 4.14.14.3 de verilen ifade belirlenir.

4.14.20. EKPMANLARIN AIRI BOYUTLANDIRILMASI

G kaynaklarnn (jeneratr, transformatr, UPS) kapasiteleri harmonik
yklenme nedeniyle azalacandan sistemmin gerekli g ihtiyacn
129
karlamak iin daha byk g deerlerinde boyutlandrlmas gerekir.
letkenler harmonik akmlarn deerleri ve etkileri gz nne alnarak
boyutlandrlmaldr. zellikle joule etkisi sonucu meydana gelen ve sya
dnen kayplardan saknmak iin iletkenler normal kapasitesinin stnde
boyutlandrlmaldr.Ntr iletkeninde toplana 3. harmonik akmlarnn
sirklasyonu bu iletkenin daha byk kesitte boyutlandrlmasn gerektirir.

Ekipmanlarn alma mrndeki azalma
Besleme gerilimindeki distorsiyonun %10 deerinde olmas durumunda
ekipmann alma mr nemli derecede azalr. Bu ise aadaki gibi tahmin
edilebilir.
1-fazl makinalarda %32,5
3-fazl makinalarda %18
Transformatrlarda (ar yklenme hari) %5

4.14.21. GEREKSZ ATIRMALAR VE TESSN GEREKSZ
OLARAK
DEVRE DII OLMASI

Kesiciler harmoniklerin neden olduu akm darbelerinden etkilenerek gereksiz
yere atrma yaparlar ve tesiste herhangi bir hata olmad halde tesisi devre
d brakarak iletmenin durmasna ve retim kaybna neden olurlar.

HARMONKLER AZALTMAK N ZMLER

Datm sistemlerinde harmonik yaylmn snrlandrmak iin nemli sayda
l almak ve eer tesis dizayn safhasnda ise oluabilecek harmonikleri
belirlemek iin detayl bir alma yapmak gerekir.

1. Sistemin st tarafna harmonik reten ykleri yerletirmek

130

ekil 4.46. Harmonik reten yklerin Transformatrun ana k baralarna
balanmas

2. Bozucu ykleri gruplandrmak

Tek hat diyagramlar hazrlanrken mmkn olduu kadar harmonik ihtiva
eden bozucu ekipmanlar dier yklerden gruplandrarak ayrmak gerekir.
Pratik olarak harmonikli ykler ile normal ykleri farkl baralardan beslemek
ve hatta harmonikli yklerin gleri oldukca fazla ise bu ykler iin toplam
yk deerleri ve devrede kalma sreleri gz nne alnarak ayr bir
transformatr zerinden beslemek gerekir. Bylece yk eki noktalar farkl
olduundan yklere ait besleme ve balant hatlar ayrlm olduundan
kendi yk deerlerine gre boyutlandrma yaplabilir.

3. zel balantl transformatrler kullanmak

Transformatr sarglarnn zel tiplerinde belirli harmonikler yok olur
gen-Yldz-gen balantda 5. ve 7. harmonikler yok olur
gen-Yldz balantda 3. harmonik yok olur
gen-Zigzag balantda 5. harmonik yok olur.

4. Endksiyon bobini kullanmak

Frekans konvertrne sahip tesislerde harmonikli akm endksiyon bobini
tesis edilerek yumuatlr.Besleme devresindeki empedans arttrlarak
yksek frekansl harmonik akmlar snrlandrlr.

131

ekil 4.47. Harmonik reten yklerin gruplandrlarak ayr bir besleme
hattndan beslenmesi veya harmonik reten yklerin ayr bir
transformatr zerinden beslenmesi

4.14.22. TOPRAKLAMA N UYGUN SSTEM SEM

TN-C sistemler
Srekli rejim artlar altnda harmonik akmlar PEN iletkeni boyunca akar.
TN-C sistemi sadece tesislein sadece enerji al balang noktalarnda
kullanlmaldr ve asla hassas ykleri besleyen sistemlerde kullanlmamaldr.

TN-S sistemler
Bu sistemler harmoniklerin ortaya ktnda zellikle tavsiye edilen
sistemlerdir.Bu sistemde ntr iletkeni N ve koruma iletkeni PE tamamen
ayrld iin datm sistemi iin daha stabil gerilim salanr.

4.14.23. SINIR DEERLER AILDIINDA ZMLER

132
4.14.23.1. PASF FLTRELER
Uygulama ekilleri
Endstriyel tesislerde 200kVA gcn aan birden fazla frekans
konvertrleri, UPS ve dorultucular gibi gerilimi yksek deerde
distorsiyona uratan ekipmanlar bulunmaktadr.
zellikle harmoniklere hassas cihazlarn hatal almasn nlemek
iin gerilim distorsiyonunun bozucu etkileri giderecek derecede
zayflatlmas gerekir.
Yksek dereceden ar yklenmeleri nlemek iin akm
distorsiyonunu azaltmak gerekir.
alma prensibi
Besleme barasna paralel bal LC devresi herbir harmonik akmlarn
ekerek gerekli filtreleme ileminden sonra sndrr ve harmoniklerin
besleme kaynana gemesini nler.
ekil 4.48. Pasif filtrenin balant emas
Genel olarak denilebilir ki pasif filtreler harmonikleri sndrmek suretiyle
ortadan kaldrr.
133
4.14.23.2. AKTF FLTRELER

Uygulama
Ticari iletmelerde toplam g deeri 200kVA den az olan lineer
yklerin az olan lineer yklerin neden olduu harmonikleri
kompanze etmek iin kullanlrlar
Ar yklenmeyi ortadan kaldrmak iin akm distorsiyonunun
azaltlmas gereken yerlerde kullanlrlar

alma Prensibi
Aktif filtreler ekseriya g elektronii cihazlar zerine yerletirilen sistemler
olup lineer yke seri veya paralel olarak tesis edilir.

ekil 4.49. Aktif filtrenin balant emas

Aktif filtreler kar fazda ve lineer olmayan ykler tarafndan ekilen
harmonikler reterek, lineer olmayan ykler tarafndan retilen
harmonikleri kompanze eder.

134
4.14.23.3. HBRT FLTRELER (KARMA FLTRELER)

Uygulama
Endstriyel tesislerde toplam gc 200 kVA dan daha byk olan
ve harmonik reten cihazlarda
G faktr dzeltme tesisinin bulunduu yerlerde
Harmoniklere kar hassas yklerin distorsiyondan dolay hatal
almasndan saknlan yarlerde ve bu nedenle akm
distorsiyonunun azaltlmas art olan yerlerde
Ar yklenmeyi nlemek iin akm distorsiyonunun azaltlmas
gereken durumlarda
Harmonik emisyonunun sk bir ekilde azaltlmas gereken yerlerde

letme prensibi
Yukarda daha nce aklanan iki filtre tipinin kombinasyonu olup harmonik
filtrelemede her iki filte tipinin avantajlarna sahip olmakla birlikte geni bir
g aralnda yksek derecede harmonik filtreleme performansna sahiptir.

ekil 4.50. Karma filtrenin balant emas

135
4.14.24. SEM KRTERLER

4.14.24.1. PASF FTRELER

G faktor dzeltme sistemlerinde
Geni kapasiteli akmlarn filtrelenmesinde

Pasif filtrelerin tesis edildii yerlerde g deiiminin yeteri kadar stabil
olmas gerekir.Bu nedenle yk deiiminin az olduu yerlerde kullanlr. Eer
pasif filtreye yksek deerde reaktif gcn olduu yerde tesis edilmise yk
seviyesi dtnde pasif filtrenin devre d edilmesi tavsiye edilir.

4.14.24.2. AKTF FLTRELER

Geni frekans aralnda harmonikleri kompanze eder; ykn herhangi bir
deerine ve ykn deimesine hemen uyum salar. Buna ramen
kapasitesi snrldr.

4.14.24.3. HBRT FLTRELER

Her iki filtrenin kuvvetli zellikleri bu filtrede birletirilmitir.Yksek g
deerlerinde ve geni yk ve frekans aralnda kullanlabilirler.

4.14.25. NC HARMONK N ALINMASI GEREKEN
TEDBRLER

4.14.25.1. YEN YAPILACAK TESSLER

3. harmonik retebilecek cihazlarn adedi belirlenerek bunlarn meydana
getirecei devreden geen toplam harmonik akmlarn miktarlar
belirlenenerek tesisin boyutlandrlmas yaplr. Sistemde UPS (kesitisiz
g kayna) kullanlacaksa bunun 3 fazl olmas ve giri
136
transformatrlerinin primer sarglarnn gen bal olmas art
koulmaldr. Ntr iletkeni enaz faz iletkeni kesitinde olmaldr. Hesaplar
sonucu ntr iletkeninin kesiti faz iletkeninin kesitinden daha byk
seilmesi gerektii durumlarda maliyet karlatrlmas yaplarak eer
kullanm genel tesis maliyeti asndan uygun ise datm panolarna THF
(nc harmonik filtresi) koyarak ntr iletkeni 16 mm
2
nin uzerindeki
kesitlerde Faz iletkeninin yar kesitinde seilebilir.

zellikle ticarethane ve i merkezlerinde bilgi sayar kullanmnn hzla
artaca gz nne alarak ntr iletkeninin korumas dnlmelidir.

4.14.25.2. ESK TESSLER

Bu tesislerin hemen hemen hepsinde ntr iletkeni faz iletkeninin yar
kesitinde seilip tesis edildiinden bunlar deitirmek ok zor ve pahal
olmasnn yannda sistemde daha byk hatalarn meydana gelmesine yol
aar. 3. harmoniin sakncalarn ortadan kaldrmak iin tesiste 3. harmonik
retmeyen, harmonik bastrc sistemleri haiz elektonik cihazlarn
kullanlmasna izin vermek ve ayrca datm panolarndaki ana ntr hattna
THF yerletirmektir.

4.14.25.3. 3. HARMONK FLTRESNN YERLETRLMES
(THF)

ebekelerde uygun yerlere 3. harmonik filtreleri yerletirilerek etkileri
ortadan kaldrlr. Ayn zamanda ntr iletkenindeki 3. harmonik akmlar %95
orannda azaltlr ve bu sebeple ntr iletkeninin ar boyutlandrlmasna
gerek kalmaz.

1. TN-S Sistem
Sistemin tamamnda ntr iletkeni ile topraklama yani koruma iletkeni
ayrdr. Bu sistemler OG/AG transformatr zerinden beslenen, AG ehir
ebekesinden ayr fabrikalar, ihanlar, i merkezlerinde uygulanan 5-
iletkenli sistemlerdir.

137

ekil 4.51. TN-S sisteme 3.harmonik filtresi THF yerletirilmesi

ekil 4.52. TN-S sistemlerde 3. harmonik filtresi THFnin hatal
yerletirilmesi

TN-S sistemde THF nin yanl tesis edilmesi (Dikkat edilirse N-iletkeni ile PE
iletkeni arasnda kprleme vardr.

1.1. TN-S Sistemlerde koruma niteleri

a. Koruma nitesi ile donatlm b. Koruma nitesi ile donatlm
TN-S sistemine ait PE iletkeninden TN-S sistemine ait PE ve N
138
lm yaplarak korunanTHF nitesi iletkenlerinden lm yaplarak
korunanTHF nitesi
ekil 4.53. 3. harmonik THF nitesinin koruma nitesi zerinden
yerletirilmesi

THFler hata akm izleme sistemi ile donatlmaldr.Koruma nitesinin
alma prensibi PE iletkeninden geen hata akmnn llmesine dayanr.
PE iletkeninden geen akm ayar seviyesinin stnde (33.) deer aldnda
koruma nitesi alarm verir ve bir by-pass kontaktr vastasyla THF
eleman devre d edilir. THF filtreleri sistemde oluabilecek maksimum
asimetrik yklenmeye gre boyutlandrlmaldr.
1.2. Koruma nitesinin balant diyagram
PE iletkeni zerinden geen hata akmlarn lerek koruma yapan saf TN-S
sisteminin koruma nitesinin ayar sahas 33. arasnda olmakla birlikte bu
ayar snrlar geniletilebilir.
ekil 4.54. TN-S Sistemde by-pass kontaktrl koruma nitesi
2. TN-C Sistem
4-iletkenli sistem olup lkemizde ehir kasaba ve ky alak gerilim
ebekeleri bu yapdadr. Sistemde ntr iletkeni N ile toprak iletkeni PE, PEN
iletkeni eklinde birlikte kullanlmaktadr. 3-harmonik filtresi
transformatrorun yldz noktasna yerletirilir.

139

ekil 4.55. TN-C sisteme THF yerletirilmesi

Transformatrn yldz noktas ile THF filtresinin girii arasnda topraklama
olmayacaktr.

ekil 4.56. TN-C sistemlerde THF filtresinin hatal tesis edilmesi

ekil 4.57. TN-C sistemde koruma nitesi tarafndan by-pass kontaktr ile
by-pass edilmek suretiyle korunan 3. harmonik THF filtre nitesi

3. TN-C-S Sistem
lkemizde sklkla AG ehir ebekesinden belenen apartman ve dier
byk yaplarda kullanlr. Binann ana giri panosundan sonra bina iine
denen PE iletkeni ehir ebekesinden gelen N veya PEN iletkeni ile
kprlenir.

140

ekil 4.58. TN-C-S sisteme THF yerletirilmesi
ekil 4.59. Koruma nitesi ile donatlm ve transformatrn yldz
noktasna tesis edilmi TN-C ve TN-C-S sistemlerde THF
nitesi
Burada dikkat edilmesi gereken husus ebekenin filtreden sonra
topraklanmamasdr. Filtreden sonra topraklanrsa 3. harmonik akmlar
topraktan devresini tamamlayacandan THF nin etkisi ortadan kalkar.
141

FAYDALANILAN KAYNAKLAR
1. Electrical Design Guide ..............................................Group Schneider
2. Industrial Electrical Network Design Guide ..............Group Schneider
3. Electrical Manual ........................................................Chevron Company
4. Power Quality-Self Assesment Guide ........................Copper Development Ass.
5. Resilience, Reliablity and redundancy .......................Copper Development Ass.
6. Voltage dips ...............................................................Copper Development Ass.
7. Considerations for Choosing the Appropriate
Voltage Sag Mitigation Device ..................................Copper Development Ass.
8. Elektroteknik III .........................................................Prof. Dr Adnan Ergeneli
9. Simetrili Bileenler .....................................................Prof Dr Adnan Ergeneli
10.Elektrikte Geici Olaylar ...........................................Reinhold Rudenberg
(ev. Prof.Dr. Mnir lgr.)
11. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri El Kitab..............T.Odaba
12. ETMD Dergisi 2005-2006 dnemi saylar

SON SZ
Bu notlarn hazrlanmasnda 2009da yitirdiimiz Sayn M.Turgut
Odabann deerli katklarn anmadan geemeyiz. Botata Elektrik
Mhendislii yapmakta olan Turgut Odaba, eitli kaynaklardan hazrlad
notlar nce Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinin eitli saylarnda
meslektalarna yararl olmak zere yaynlad. Nur iinde yatsn.
Kendisinin hazrlad notlardan yararlanarak, notlarnn bir ksmn Bileim
Yaynevi aracl ile yaynlamtk. Onun notlarndan ve dier kaynaklardan
yapacamz dier derlemeleri ise EMO kanalyla yaynlanmas kendi
isteiydi. Ancak bu isteini hemen gerekletirmek mmkn olmad.
Elektrik Tesisat Notlar olarak, Sayn Odabann deerli almasndan da
yararlanarak hazrladmz bu derlemenin EMO kanal ile yaynlanmas iin
bandan beri desteini esirgemeyen Orhan (rc) Aabeyimize,
derlemenin hazrlanmasnda katklarndan dolay Emre (Metin) ve Hakk
(nl) kardelerime teekkr bor bilirim.
Bu tr mesleki yaynlarn e-kitap olarak ok dk bedeller ile
meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar alan
42. Dnem EMO Ynetimine nc rlnden dolay teekkr ederim.
E-Kitab Derleyen ve Yayna Hazrlayan
brahim Aydn Bodur
Hakk nl

Emo Kuvvetli Akım

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Emo Kuvvetli Akım

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

ELEKTRK KUVVETL AKIM (4)

temel frekansn asal frekans deeri

t=0 da harmonik bileenin deplasmandr.

osilasyon frekansnda Endktif kapasitans

TMMOB-ELEKTRK MHENDSLER ODASI

h harmonik saysndaki asal frekans

= paralel edeer iin kayp faktr

You might also like