TR T A A I U GU OD B

ek a -i p t

EE T K V ELA I () LKRK U V T KM 2
TS Y KE E ELME E T R E LR V B SE Y EK E S L
FU EA T A A A E U L R E MA L R *L OR S N L MB L RV B N A AAT KP N A

*N A D S NL MB L R E K N EA A A A * R OC KA I A K A LR *N S ONOC KA I E D K Y A LR *LKR LB H R E R EE T IU A R T L K C E * LT P E S EME R N B

* SKF E A SI M O D L E I N A I Y K E R K N L/ K R A GA K MA L R P

T MMOB E kr M e ds r a l t e i k h n iei l Od s

E Y YNN E /0 18 MO A I O: 2 1 / K

ELEKTRKKUVVETLAKIM(2) TesisYkleriveBeslemeyeEtkileri
NotlarDerleyen: AydnBodur EmreMetin NotlarYaynaHazrlayan: AydnBodur Hakknl M.TurgutOdabanaSayglarmzla Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda belirtilenABB,Schneider,Chevron,NAFVACveSiemensinhazrladmalat,Bakm,MontajEl kitaplarndanderlenmitir.

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

TMMOB ELEKTRKMHENDSLERODASI

ELEKTRK KUVVETL AKIM (2): Tesis Ykleri ve Beslemeye Etkileri

NotlarDerleyen: AydnBodur EmreMetin NotlarYaynaHazrlayan: AydnBodur Hakknl

621.31906BOD2009 Elektrik Kuvvetli Akm: Tesis Ykleri ve Beslemeye Etkileri/ElektrikMhendisleriOdas1.bsankara,2011 82s.;24cmISBN9786050100617(EK/2011/9) Elektrik Elektrik Kuvvetli Akm Notlar, Turgut Odabann Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinde yaynlad yazlardan, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisat El Kitab ile her blmn sonunda belirtilenABB,Schneider,Chevron,NAVFACveSiemensinhazrladmalat,Bakm,MontajEl kitaplarndanEMOiinderlenmitir.

TESSYKLER

NDEKLER
2.TESISYKLERIVEBESLEMESISTEMINEETKILERI..................................5 2.1.GENEL.................................................................................................... 5 2.2.ENKANDESANLAMBALAR(KLASKAKKORTUNGSTENFLAMANLIVEYA HALOJEN) ...................................................................................................... . 6 2.3.FLUORESANTLAMBALARVEBUNLARAATEKPMANLAR.................................. 9 2.4.DEARJLAMBALIARMATRLER................................................................. 1 1 2.5.ASENKRONMOTORLAR............................................................................ 2 1 Akmtalebi............................................................................................ 3 1 MotorunYolalmaakm....................................................................... 3 1 Motorungfaktrnndzeltilmesiveyayksekyolalmaakm darbeleriniazaltmakmaksadylamotordevresineparalel kondansatrlerbalanr.Bunlarlailgiliaklamalar,Gfaktrnn dzeltilmesiveElektrikmotorlutahriksistemlerininboyutlandrlmas blmlerindegeniaklamalaryaplmtr....................................... 4 1 2.6.ARKOCAKLARI........................................................................................ 7 1 2.6.1.letmeprensipleri..................................................................... 7 1 2.6.2.Gteminindekizorluklarveebekezerindekibozucu etkilervezmleri.............................................................................. 8 1 2.7.ENDKSIYONOCAKLARI........................................................................... 1 3 2.7.1.Istmaoca ............................................................................... 1 . 3 2.7.2.Potaeritmeoca ....................................................................... 2 . 3 2.7.3.Tneleritmeoca..................................................................... 3 3 2.7.4.Gdeerleri .............................................................................. 4 . 3 2.7.5.Beslemesistemlerindeoluanbozunmalarve rahatszlklar......................................................................................... 4 3 2.8.Direnocaklar............................................................................... 8 3 2.8.1.letmeprensipleri....................................................................... 8 3

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

2.8.2.Direnocaklartarafndanbeslemeebekesizerinde meydanagetirilenrahatszlklar..........................................................40 2.9.ELEKTRIKLIBUHARRETICILERI.................................................................49 2.9.1.LETMEPRENSIBI................................................................................49 2.9.2.Beslemedekizorluklarvebeslemeebekesineetkileri...............53 2.10.YKSEKFREKANSLI/MIKRODALGAEKIPMANLAR........................................58 letmeprensibi:.................................................................................58 2.11.HASSASELEKTRONIKEKIPMANLAR...........................................................60 2.12.DIRENKAYNAKMAKINALARI..................................................................62 2.12.1.letmeprensibi........................................................................62 2.12.2.Beslemedekizorluklarbozunmalarvezmleri...................66 2.12.3.Reaktifgkompanzasyonu....................................................75 2.12.4.Balanthesaplar....................................................................76 FAYDALANILANKAYNAKLAR..................................................................81 SONSZ................................................................................................82

TESSYKLER

2.TESISYKLERIVEBESLEMESISTEMINE

ETKILERI

2.1.GENEL

Birtesisintasarmnyapmakiingereksreklimaksimumyk talebinin ve bunu salayacak besleme sisteminin gcnn, tipininveyapsnnbelirlenmesigerekmektedir. Elektrikli cihazlarnn plakasnn zerinde nominal gleri, elektrik motorlarnda ya da mekanik g veya direnli stclarda veya enkandesan lambalarda olduu gibi aktif elektrik gc PN (kW) ve UPS veya frekans konvertrlerinde olduu gibi grnen elektriksel g S N (kVA) olarak belirtilir. Tesisedileng,sistemdekigtketencihazlarnplakasnda verilen nominal glerinin toplam olup buna kurulu g denilir.Ancakyklerintamamnnaynandadevredeolmad ve ekipmanlar plakalarnda yazan glerle yklenmedii iin sz konusu g, tesisin gerekte pratik olarak tkettii g deildir. rnein elektrik motorlarnda verilen nominal g motorun milindeki mekanik olarak k gcdr. Gerekte elektrik
5

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ebekesindenektiigbundanfazladr.Fluoresantvedearj lambalar balastlarla birlikte alr ve ebekeden ekilen g lamba zerinde yazlan nominal gten daha fazladr. G talebinin doru ve gerekci olarak belirlenmesi, gerek ana besleme kayna olarak altrlacak jeneratrlerin ve gerekse datm ebekesinden enerji alm iin kullanlacak OG/AG transformatrlerinin nominal glerinin belirlenmesi ve genel datm ebekesinden gerekletirilecek balant noktasnn yeterliliinintayiniiinoknemlidir. Her bir yk iin gerekli olan grnen gcn (kVA) gerek deerlerininbelirlenmesiile Enerji al szlemesi beyan edilecek g talebinin belirlenmesi OG/AG transformatorlerinin belirlenmesi nominal glerinin

Datmpanolarnnykakmseviyelerininbelirlenmesi Sisteminenerjiihtiyacnsalamakzeregeneldatm ebekesine balanacak enerji al noktasnn uygunluununanaliziningerekletirilmesisalanr.

2.2.ENKANDESANLAMBALAR(KLASKAKKORTUNGSTEN FLAMANLIVEYAHALOJEN)

Enkandesan yani akkor lambalar en eski ve skca kullanlan aydnlatmacihazlardrve2tipivardr.

6

TESSYKLER

Standart ampul: Tungsten filamanl iine argon, azot veyakriptongazdoldurulmuampul, Halojenampul:Budatungtenflamanlolupiihalojen bileimle(lodin,brominveyaflorinle)doldurulmutur.

Enkandesan lambalarn dezavantaj yksek scaklk vermesi ve harcadgcegrekiddetininazolmasdr.Avantajisegz iin iyi renk indeksine sahip olmasdr. letme mr standart ampulleriinyaklak1000saatvehalojenampulleriin2000 4000saattir.letmemr,beslemegerilimi%5arttnda%50 azalr. Enkandesanlambalarnbeslenmesi letme srasnda filamann scakl ok yksek olduundan direnci lambann devredeki durumuna bal olarak deiir. Souk direncin deeri dk olduundan ateleme srasnda nominal akmn 1015 katnda mili saniyeler sresinde yksek akm eker. Bu ise ayn anda enerjilendirilmesi gereken lamba saysn snrlar. Bu durum hem standart ve hemde halojen lambalariinayndr. Lambalarauygulanangerilimindeerinebalolaraklambalarn parlakl deiir. Gerilim deiimi, genellikle triyak dimmer cihaz kullanarak gerekletirilir ve aydnlatma seviyesi ayar yaplr.
7

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Enkandesanlambalarngc(buelektrikselgcntamamaktif gtr. PN (Watt)olmakzeregfaktr Cos = 1 dir. Bucihazlarnektiiakmlar: 3fazldurumda I a ( A) = PN (Watt )

3.U LL (Volt )

1fazldurumda I a ( A) = PN (Watt )
.U LN (Volt )

U LL fazfazgerilimi

U LN fazntrgerilimi
8

TESSYKLER

Tablo2.1.Enkandesan(klasikveyahalojen)aydnlatmaarmatrlerininakm ihtiyac

2.3.FLUORESANTLAMBALARVEBUNLARAATEKPMANLAR

Fluoresanttplerenkandesanlambalaragredksyayarlar vedahauzuniletmemrnesahiptirler. Standarttplfluoresantlambalar Balastdahilfluoresantarmatrlerinekeceitoplamakm

Ia = Pbalast (Watt ) + PN (Watt ) U LN .Cos

Pbalast (Watt ) Fluoresantarmatrbalastnnektiig,

PN (Watt ) Fluoresantlambannektiig,
Cos = 0,6 g faktr, dzeltme kapasitrsz fluoresant

armatrngfaktrdr,

Cos = 0,86 g faktr dzeltme kapasitrl fluoresant

armatrngfaktrdr,

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Cos = 0,96 elektronik balastl fluoresant armatrn g

faktrdr.

Tablo2.2Fluoresantlambalarmatrlerinakmihtiyac

KompaktfluoresantArmatrler Kompaktfluoresantlambalarklasikfluoresanlambalarileayn mreveaynekonomikkarakteristiesahiptir. Genel olarak i yerleri al veri merkezlerinin koridorlarnn hollerininsrekliolarakaydnlatlmasndakullanlr.

10

TESSYKLER

Tablo2.3Kompaktfluoresantlambanngtketimiveektiiakmlar

2.4.DEARJLAMBALIARMATRLER

Bu lambalarn gsterdii g tketimine balastn g tketimi dahildeildir

11

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tablo2.4Dearjlambalarnngtketimi

2.5.ASENKRONMOTORLAR

Asenkronmotorlar,endstriyeltesisteskcakullanlancihazlar olupzellikleyolalmasrasndaebekedenrotoryapsnabal olarakokyksekakmekerler.

12

TESSYKLER

AKIMTALEBI Motoruntamykakmaadaverilenformllebelirlenir. 3fazlmotor I MN = 1fazlmotor I MN =

3.U MN (Volt ). (% ).Cos MN

PMN (kW ).1000 U MN (Volt ). (% ).Cos MN

PMN (kW ).1000

PMN Motorunplakasndayazannominalmekanikmilgc U MN Motorunplakasndayazannominalgerilimi,

Motorunplakasndayazannominalyklenmeartlarndaki
verimi,

Cos MN Motorunplakasndayazannominalyklenmeartlar altndakigfaktrdr.

MOTORUNYOLALMAAKIMI 3fazlmotorunyolalmaakm I S motortipinebalolarak

Sincap kafesli 3fazl motorlarn yol alma akm 2 kutuplu motorlarda I S = 4,2 9.I MN kutup says daha fazlaolanmotorlarda I S = 4,2 7.I MN Rotoru sargl veya bilezikli asenkron motorlarda yol alma akm rotor devresindeki yol verme direnlerine balolarak I S = 1,5 3.I MN deerlerinialr.
13

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Asenkron motorlar iin frekans konvertr kullanldnda darbesiz devreye giri mmkn olmakla birliktemotorgcnn%10fazlasnektiikabuledilir.

MOTORUNGFAKTRNNDZELTILMESIVEYAYKSEKYOLALMA
AKIMDARBELERINIAZALTMAKMAKSADIYLAMOTORDEVRESINEPARALEL KONDANSATRLERBALANIR.B UNLARLAILGILIAIKLAMALAR,G FAKTRNNDZELTILMESIVEELEKTRIKMOTORLUTAHRIK SISTEMLERININBOYUTLANDIRILMASIBLMLERINDEGENI AIKLAMALARIYAPILMITIR .

Subtransiyentakmvekorumaayarlar Motorun devreye gidii ilk anda alternatif akm dner makinalarnzelliiolarakyolalmasresiboyuncaekilenyol alma akmndan farkl olarak tepe deeri ok yksek subtransiyent akm ekerler. Genellikle motorun ilk devreye girdiinde ekilen bu akm nemsenmediindenzellikle kesici kontaktr kombinasyonlu yol vericilerde sistemde hata olmad halde nedeni bilinmeyen atrma olarak adlandrlan amalaranedenolur.Bununlemekiinkesicininmagnetikani ama eik deeri ok yksek deerlere ayarlanr. Bu nedenle zellikle magnetik ani atrmal kesicilerle korunan elektrik motorlarnda koruma ayarlar yaplrken sz konu akm gz nne mutlaka alnmaldr. Bu deere bal olarak motor korumasistemininvemotorubesleyengsistemininkoruma rlelerininaniatrmaakmdeerleribelirlenir.

Subtransient akmn tepe deeri ok yksektir. Tipik olarakmotorun I MN nominalveyaanmaakmnn1215 kat arasdr. Bazen bu deer motor nominal akmnn 25katnakabilir.
14

TESSYKLER

Kesicilerin, kontaktrlerin ve termik rlelerin tepe deeri nominal motor akmnn 19 katna ulaabilen subtransiyent akmlara dayanabilecek kapasitede olmalar ve kesicilerin ar akm ani atrma deerlerininbunagreayarlanmasgerekir. Eer yol alma esnasnda ar akm elemannnda beklenmeyen atrma grlrse yol alma akmlar normal snrlar amtr. Sonu olarak baz maksimum ama kapama (anahtarlama) sistemlerinin dayanmmnn artaca aksi takdirde, sistemin alma mrnn azalabilecei ve hatta baz cihazlarn tahrip olabilecei hesaba katlmaldr. Bu gibi durumlardan saknmak iin anahtarlama tesislerinin ar boyutlandrlmasgznnealnr. Anahtarlama sistemleri motor yol vericilerinin ksa devrelere kar korunmasn salayacak ekilde dizayn edilmelidirler.

Asenkron motorlar hakknda daha geni ve detayl bilgilere Elektrik Motorlu tahrik sistemlerinin boyutlandrlmas blmndenulalabilir.

15

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tablo2.5.Asenkronmotorveakmgdeerleri(ilkksm)

Tablo2.5.Tipikasenkronmotorlarnakmvegdeerleri
16

TESSYKLER

2.6.ARKOCAKLARI

2.6.1.LETMEPRENSIPLERI Elektrik ark prensibine gre alan sistemlerdir. Elektrik ark aa yukar 3000C ye ulaabilen yksek scaklklar elde edebilmeyeimkansalar.Alternatifakmarkocaklargenellikle 3fazl olup ark retmeyi salayan 3grafit elektroddan meydanagelir.(ekil2.1) Kk kapasiteler iin 1fazl ark ocaklar da kullanlr. .DC ark ocaklarsonbirkaonylnzerindekullanlmaktadr.Ocaklarn g deerleri birka MVA deerinden 100MVA dan daha yksek deerlere kadar ulaabilir. Srekli kullanlan en yksek gerilimdeeri950Voltunzerinekmaz.Kullanlan akma gelince kabaca 10000 A den balayarak 100000 A deerine kadar ulaabilir. Elektrotlardaki akm younluu 25A/cm2kadarular.
17

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.1:ArkocatesisininPrensipgrn

Arkocannanablmleri: Beslemedevresi, ap 4 metreden 10 metreye kadar deien ve kaplama iindestmadirencinihaizolanocaktank, Tahliye duman giderici, elektrik balantlar gibi yardmc sistemler. 2.6.2.GTEMININDEKIZORLUKLARVEEBEKEZERINDEKI BOZUCUETKILERVEZMLERI
18

TESSYKLER

Bu blmde AC ve DC olmak zere ark ocan 2tipi incelenecek her birine ait karakteristikler birbirleriyle karlatrlarakgteminindekizorluklarveebekezerindeki etkileriincelenecektir. BirACArkocannelektrikdevresiekil2.2degrldgibi ndiricitransformatrmerkezine Anahtarlama yapacak, yani oca devreye alp devreden karanamakapamakesicileri, Korumakesicileri, Ocaktransformatr, Eer gerekiyorsa reaktif enerji kompanzasyon, anti harmonikfiltresistemiveargerilimkorumasistemi, Elektrikkablolarndanmeydanagelir.
19

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.2.ACArkocannelektrikdevresi

Bir DC ark ocann elektrik devresi AC ark ocann devresindenbeslemesinekonandorultucuvebirkaelektrod bulunmasnedeniyleekil3degrldgibifarkldr.

20

TESSYKLER

ekil2.3.DCarkocabeslemedevresi

Ocan gc elektrotlarn pozisyonu ve besleme gerilimi ayarlanarak dzenlenir. Bylelikle ark uzunluu ayarlanr. Ark ocanntketimi,ocaniletmefazlarnabalolarakdeiir.
21

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.4.Arkocailetmediyagram

Arkocaklarnn3iletmefazvardr(ekil2.4) 1. Ark: Bu elektrotlarn souk metal iine yerletirildii periyottur. Ark gerilimi ve gc ebeke stabilitesini bozabilecek dzeye eriecek ekilde maksimum deerde deildir. 2. Erime:Buperiyottametalerirveocakgcmaksimumdur. 3. Rafine:Busonperiyotboyuncaocanrefraktrtulalarnn zarar grmesini nlemek amacyla dk gte demirin scaklykseltilir. Bu periyotlar boyunca tketilen g srekli olarak deiir ve ebekedegerilimoynamalarnavefilikerolaylarnanedenolur. Ocan baland barada gerilim dm, ocan baland baradaki gerilim dm aada verilen ifade yardmyla bulunur:

U RP+ XQ = 2 UN UN
22

TESSYKLER

Burada
P Q

:OCAK TARAFINDAN GEREKLETIRILEN AKTIF GTKETIMI, :OCAK TARAFINDAN GEREKLETIRILEN REAKTIF GTKETIMI, SERI REAKTR, INDIRICI TRANSFORMATR GIBI EKIPMANLARIN EMPEDANSLARININ TOPLAMIDIR.

Z = R + jX :OCAIN BALANDII BARAYA KADAR KABLO,

23

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.5:OcanbalandbaradangerilimdmFliker

Fliker, zellikle AC ark ocaklar tarafndan oluturulan ebeke gerilimindeki ana bozucu etkidir. Bu ise erime periyodunda elektrik arknn kararszlndan kaynaklanmaktadr. Alternatif gerilim sfrdan geerken ark sner ve tekrar tutuur. Sonuta gerilimoynamalarnanedenolanflikerolaylarmeydanagelir. Ark ocanda meydana getirilen fliker miktar, ekil 2.6 gz nnealndnda
24

TESSYKLER

ekil2.6:Birarkbeslemesininedeerbalantdiyagram

X SCN : HESAP NOKTASINA KADAR ST EBEKE BLMNN TOPLAM EDEERREAKTANSI,

X F : HESAPNOKTASINDANOCAAKADARELEKTRIK BALANTILARININ TOPLAMREAKTANSIDIR.

Ark oca tarafndan oluturulan filiker miktar aadaki ifade yardmylabulunabilir. k katsays test sonularnn analizi sonucu tahmin edilen bir sayolup2standardsapmaile11,25eitolarakeldeedilir.
25

X SCN G =k X +X F SCN
2

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tecrbeler gstermitir ki izin miktar: G = 0.09 olmaldr.Bunagre verilebilen filiker

X SCN k X +X F SCN
2

=0.09 bulunur.

Endstriyel ebekeye ark ocann balanmas iin aadaki artngereklemesigerekmektedir. Bundan dolaydr ki ark ocann balanaca yerde minimum ksadevregc: Harmonikler: Elektrik arknn kararszlndan dolay ark ocaklar yksek deerdetekharmoniklerinsperpozeolduusrekliharmonik spektrumunuhaizdir. DC ark ocaklarnn zel durumunda harmonikler dorultucu kprleritarafndanmeydanagetirilir.(Harmonikleriindetayl bilgiyegkalitesiblmndenulalabilir.)
26
2 36.U N olmaldr. S SCN min = XF

XF 36 X SCN

TESSYKLER

2.6.3.Arkocaklarnnkesicivetransformatrleri
ekil2.7:ekirdektipitransformatr

Birarkocatransformatorunormaldatm transformatorundantamamenfarkldr.SarmoranlarOGde primeriinsekonderisadecebirkayzvoltolacakekilde yksektir.Sekonderiayarlamakiinprimerzerindebirok ayarkademesideitircisivardr.ekil2.7grldgibi yksekelektrodinamikzorlamalaramaruzkaldiinekirdek tipitransformatorkullanmtercihedilir.Arkocannkesicisi birtaraftansistemlerinkorumasnsalamalveenazbesleme ksadevregcneeitbirgcesahipolmalvediertaraftan ocaniletilmesindendolaygerekletirilenenazylda5000 amakapamayadayanacakyapdaolmaldr.
27

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.8:Arkocagbeslemedevresikarakteristikleri

Bunedenlebusistemlerdeikifarklkesicidevreyeseribalanr. Bunlar: Amakapamaileminiyapacakkesiciler, Ksadevreyekarkorumaveamayapankesiciler.

28

TESSYKLER

Arkocatarafndanoluturulanfilikeriinhesaprneitesis karakteristikleriekil2.8degrlmektedir. Sistemin enerji alm sistemine balant noktasndaki filiker miktarnnbelirlenmesi(Anoktas): Anoktasndasttaraftakiebekeempedans,
2 U N (kV ) (154)2 = 6,59 X SCN = = S SCN (MVA) 3600 2

S SCN = 3600MVA Sebekeksadevregc:

Anoktasndaalttarafempedans(154kV)
U U U X F = X H + X T 1 + X S . PT 1 + X T 2 . PT 1 + X E . PT 1 U U U ST 2 ST 1 ST 1
2 2 2

154 154 154 X F = 6 + 142 + 30,5. + 31,8. + 2,5.10 3. = 2748ohm 31,5 31,5 0,231
2 2 2

X F 2748 = = 417 X SCN 6,59

29

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

XF >36 , 154kV hat zerindeki dier X SCN

kullanclarrahatszolmayacaklardr. 31,5kVbaradakifilikermiktar(Bnoktas): Bnoktasndakiusttarafempedans, Bnoktasndaalttarafempedans:

XF <36 , Fabrika aydnlatma sistemi kabul X SCN

31,5 X SCN =(6,59+6+142 ) =6,47 154

31,5 X F =30.5+31,8 +2.510 =108,8.2 0.231

3

X F 108,8 = =16,8 X SCN 6,47

edilemez miktarda filikerden rahatsz olacaktr. Bu nedenle C noktasna 154/31,5 kV gerilim deerinde i ykleri beslemek zereayrbirindiricitransformatrtesisedilmelidir.
30

TESSYKLER

2.7.ENDKSIYONOCAKLARI

3tipendksiyonocavardr: Tekrarstmalocak, Potaeritmeoca, Tneleritmeoca. 2.7.1.ISITMAOCAI Bustlacakparazerineendktifsargyerletirilerekyaplr. Primer sargdan akan akm eddy akmlarn endkler ve metal snr.ekil2.9.
31

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.9:Tekrarstmalendksiyonocagnnprensibi

Butipendksiyonocakullanlarakmetallerokabukstlr, uniformscaklkvegenibiralmaesnekliieldeedilir. Bu tip endksiyon ocanda magnetik devre bulunmaz. Manyetikdevrestlacakparannkendisidir. 2.7.2.POTAERITMEOCAI Pota eritme ocann alma prensibi tekrar stmal ocankinin ayndr. (ekil 2.10). Fakat endktif sarg dzenlemesifarkldrSarglarrefraktrzerineyerletirilmitir. Manyetik ak laminantl metal sac etrafna sarl sarmlar zerindenarjolur.

32

TESSYKLER

ekil2.10:Potaocaprensibi

2.7.3.TNELERITMEOCAI

ekil2.11.Tnelocaalmaprensibi

33

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tnel oca klasik bir transformatorla ayn yapda imal edilir. Sv metalin tnel iindeki ak transformatrn sekonderini oluturur.ekil2.11

2.7.4.GDEERLERI Istma ocaklar, genellikle 100 W deerinden 50 kW deerine kadar230Vve400Vgerilimdeerinde1fazlolarakkullanlr. Bu ocaklar 2000kW gce kadar da imal edilirler. Ancak bu tip ocaklar,3fazlbeslemeyesahiptir. Eritme ocaklarnn g deerlerine gelince bunlar 1fazl 100 kW gce kadar ve 3fazl 1000kW gce kadar pota frn iin,Tnelocaklariingdeerleri1fazl150kWakadarve 3fazl1200kWdr. 2.7.5.BESLEMESISTEMLERINDEOLUANBOZUNMALAR VERAHATSIZLIKLAR Reaktifg Dizaynlarndan dolay endksiyon ocaklar yksek miktarda reaktif enerji retirler .Istma ocaklarnn manyetik devresinin bulunmay eritme ocaklarnn primer sarg ve arj arasnda akln fazla oluundan dolay kaak ak ok yksektir. Bunlarnsonucundaedeerendktansokyksekolmasndan dolay g faktr 0,2 deeri civarlarndadr. Bundan dolay
34

TESSYKLER

endktrnterminallerinekapasitrgrububalanarakreaktif g kompanze edilir. Baz ocaklar 50Hz den daha yksek freakans deeri iin retilirler ve bu nedenle frekans konvertrzerindenbalanrlar. Endksiyonocaklarendktrteminallerinebalanankapasitr grubutarafndandzeltilmesigerekenokdkgfaktrn haizdir.Bukapasitrgrubundandolayocandevreyegirmesi srasndayksekdeerdeveyksekfrekanstatransiyentdarbe akmlarmeydanagelir. Budarbeakmnntepedeeri

I=

2QS SCN 2 3U LLN

S SCN : BALANTI NOKTASINDA EBEKENIN KISA DEVRE GC

: KAPASITRLER TARAFINDAN KOMPANZE EDILENG
U LL
Q

:NOMINALEBEKEFAZLARARASIGERILIM

Ocangnlkdevreyegirmevedevredenkmasaysnagre devreye girme ve kmay salayan kontaktr seilir ve bu

35

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

kontaktrn yukardaki ifade yardmyla deeri belirlenen transiyentdarbeakmlarnadayanklolmasgerekir.

ekil2.12.Endksiyonocatesisprensipemas

(ebeke frekansnda almada endksiyon ocann devreye alnmasndameydanagelenakmdarbeleri Endksiyonocaiinrnek

36

TESSYKLER

P =60 kW, cos 1 =0.3 ( tan 1 =3.18), 400V deerlerinde

endksiyon oca balant noktasnda ksa devre gc S SCN =2500kVA. =2500kVA.olanebekeyebalanmtr. Reaktif g tketimini kompanze ve g faktrn cos 2 =0.95 ( tan 2 = 0.33).yapmak iin gerekli kompanzasyonkapasitrgc Darbeakm: Tepedeer
2 171 103 2500 103 $ I= 2 3 (400)

Q= P(tan1 tan 2 )=60(3,180,33)

Q = 171 k var

I =1,3kA

Kesicinin magnetik ani atrma akm eik deeri bu miktarn zerindeolacaktr. Ocan
S=

grnen

gc+Kapasitr

grubu

gc

P = 63 kVA cos 2

37

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Grubunnominalakm I n =

S = 91 A 3 400

2.8.DIRENOCAKLARI

2.8.1.LETMEPRENSIPLERI

ekil2.13.Direnocannelemanlar

Birokendstrilerdeounluklaeitlideiikuygulamalarve yksek deien scaklk aralklarnda diren ocaklar kullanlr. Tmdirenocaklarnniletmeprensipleribirbirinebenzer Birdirenocaekil2.13degrldgibi:
38

TESSYKLER

Duvarlarsyadayanklrefraktrtulalarndanyaplveen iyibirekildesyaltmlstmaodas, Istmaeleman, Scaklkdzenleyicisistemdenoluur. Direnocaklardaima400Valtndakigerilimdeerindeindirici transformatr zerinden beslenir. 100 kW n stndeki deerlerde3fazlolarakbununaltndakideerlerdeisebazen 1fazlbeslemeyaplabilir. Ocakscakl: Kontroledilenscaklkla, Ykegrebelirlenenscaklkykselmehz, Direnlerinsnrscaklklarileilgiliolarakdzenlenir. Bu parametreler diren ocaklarnn maksimum gcnn tayinindekullanlr.Bugbazenkesintilialmayanedenolan scaklkdzenlemesiolarakocakalmaperiyotlarnabaldr.

39

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.14Direnocanniletimperiyoduiinrnek

2.8.2.DIRENOCAKLARITARAFINDANBESLEMEEBEKESIZERINDE MEYDANAGETIRILENRAHATSIZLIKLAR Baz3fazlocaklardabirkastmablgesivardr.Herbirblge ebekenin 3fazndan birisi ile beslenir. Bu blgeler ayr ayr regleedilirvesonutaherbirfazdakigtketimiherhangibir zaman iin farkl olmasndan dolay gerilim dengesizlii meydanagelir. Ntriletkenininboyutlandrlmas TekocakblgesininbeslenmesidurumundaNtriletkendefaz akmyla ayn deerede akm dolaacandan dolay ntr iletkennkesitifaziletkenininkesitineeitseilmelidir.
40

TESSYKLER

Gerilimdengesizlii Oca bir blgeli veya 2 blgeli alma durumuna gre 2tip dengesizalmamevcuttur. 1 ki blgeli almada dengesizlik, 2blgeli alma durumunaaitdengesizlikekil2.15degsterilmektedir.

ekil2.15:2blgelialmaiinedeerbalantdiyagram

:TRANSFORMATRNSTEBEKEEMPEDANSI :SEKONDERESASLITRANSFORMATREMPEDANSI :OCAIN1FAZDIRENCI :TRANSFORMATREVIRMEORANI

ZT R k

Ocan 2 fazl besleme durumunda (transformatrn 3. faz ak)2fazksadevredurumunabenzerbirakmdalmvardr.

41

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

I=

3 VS , VS Sekonder1fazgerilimi 2 R

2k I I1= 3 k I I 2 = 3 k I I3= 3

Transformatrnsttarafndakigerilimdm:
2Z k I V1 = Z I1 = 3 Zk I V2 = Z I 2 = 3 Zk I V3 = Z I3 = 3

Gerilimdengesizlii:
max Vi Vortalama i Vortalama

Vi =V1, V2 ,V3
42

TESSYKLER

Vortalama =

3Vn (V1 +V2 +V3 ) 1 2 1 1 =Vn + + Z k I 3 3 3 3 3

Vortalama =Vn 4 3 3 ZkI

max Vi Vortalama i

= Vn

2Z k I 3

Vortalama

= 2ZkI 3 3

= Vn

2ZkI 3

Vn +

4 3 3

ZkI

max Vi Vortalama 2Z k I 2 ZI 2 3 1Z i = = = Z = Vortalama 3 3Vn 3 3 VS 3 3 2R 3 R

Ssc =
2 Un Z

P=
2 Un R

43

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

:OCAKGC

S SCN :TRANSFORMATORUNSTTARAFINDAKIKISADEVRE GC

Z orannominalakmdakigerilimdmngsterir.Bylece R 1 nominal akm iin gerilim dmnn ne eit dengesizlik 3
V maxVortalama 1 P = Vortalama 6 S SCN

eldeedilir

V maxVortalama 1 P = Vortalama 6 S SCN

bulunur. Nominal akmda gerilim dm %6nn altnda ise meydana gelebilecek dengesizlik iki blge ocak almasnda %2denazolacaktr. 2 Birblgelialmadadengesizlik: Diren oca 1blgeli altnda, ekil 2.16 da grlen edeerdevrediyagramndagrldgibi1fazlbeslemesz konusudurvebirfazksadevredurumunabenzerakmdalm vardr.

44

TESSYKLER

ekil2.16:Birblgelialmadurumundaedeerdiyagram

Bylece

V I = S , VS Sekondertrekfazlgerilim R

Ve

k I1 = 3 I I2 = 0 k I3 = I 3

Transformatrnsttarafndakigerilimdm:
ZkI V1 = Z I1 = 3 V2 = Z I 2 = 0 V3 = Z I3 = Z k I 3

45

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

3 Vn ( V1 + V2 + V3 ) 3

Vortalama

= Vn

2 Zk I 3 3

max Vi Vortalama = Vn Z k I Vn + 2 Z k I i 3 3 3

ZkI eldeedilir 3 3

Sonuolarakdengesizlik: bulunur.
= 1 P

max Vi Vortalama i Vortalama

ZkI 3 3 Vn

Z k VS 3 3 Vn R

Z 3 3 R

ifadesi yardmyla

3 3 S SCN

46

TESSYKLER

Nominal akmda dengesizlik gerilim dmnn

1 3 3

1 5

kat olarak bulunur. Tek blgeli almadaki dengesizliin 2 blgelialmadakidengesizliktendahaazolduubulunur. Filikerveharmonikler Bozucu etkiler baz diren ocaklarnn g elektronii elemanl kontroldevrelerivereglasyondevreleri.Szkonusudevreler fliker ve harmonikler meydana getirir. Bozucu etkiler, bizzat ocankendisitarafndanmeydanagetirilmez. Bozucuetkilerekardirenocaklarnnduyarll Uzunsrelienerjikesilmesi: Termik ataletin olmasndan dolay diren ocaklar ksa sreli enerji kesintilerine pek az derecede hassasdr. Dier taraftan uzunsrelienerjikesintilerindebazdurumlardaocakzerinde zararl etkiler meydana gelebilir. rnein eritme oca iin, eritilenmateryalindonmasocantahripolmasnanedenolur. Bu nedenle yedek g kaynaklar vastasyla enerjinin tehlikeli botuttauzunsrelikesilmesininnnegeilmelidir. Hzlgerilimoynamalar: Ocak reglasyon sistemi ve l ekipmanlar hzl besleme gerilim oynamalarndan yksek derecede rahatsz olabilirler. Referans geriliminin modifikasyonu sfra resetlemeye ve yeni iletmenoktasndanyenidenbalatmayanedenolabilir.Bugibi
47

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

olabileceksakncalarortadankaldrmakiinUPSkesintisizg kaynakullanmgerekir. Harmonikler: Ocan kontrol ve l cihazlar harmoniklere kar oldukca duyarldr. Bu tip bozucu etkilerden saknmak iin bu gibi cihazlar g devreleri bir taraftan antiharmonik cihazlarla donatlmal dier taraftan ekranl kablo kullananarak d etkilerekarkorumasalanmaldr. Direntoprakhatas: Diren ocaklarnn kullanlldnda ocan devre d olmasna nedenolanizolasyonkayb(TTsistem)veyabirizolasyonhatas alarm (IT sistem) sk sk gzlemlenir. zolasyon kayb riski diren izolatr balantlarnn dzenli ve sk kontrol ve bakmylaazaltlr.

48

TESSYKLER

2.9.ELEKTRIKLIBUHARRETICILERI 2.9.1.LETMEPRENSIBI

ekil2.17.Daldrmalstcltipbaharreticisi

Istmatarzlarnagreelektriklibuharreticilerininfarkltipleri vardr. Dolaylstma: Is deiimini salayan yzey zerinden termik enerji transfer edilir.. Dolaylstmalbuharreticilerininenfazlakullanlandaldrmal stcl buhar reticisi ve indksiyon buhar reticileridir. ekil 2.17ve2.18.

49

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Endksiyon buhar reticisinin prensibi transformatrle benzerdir. Sekonderi stlacak svnn veya suyun akt, ksa devreedilmiborudanmeydanagelmektedir.
ekil2.18:Endksiyonbuharreticisi

50

TESSYKLER

Dorudanstma: Suyun elektrik direnci gibi kullanarak ve akm ak sonucu yaplanstmametodudur.Daldrlmelektrotlubuharreticisi veoklujetbuharreticisibuprensibedayandrlmaktadr. Daldrlmelektrotlubuharreticisi(ekil2.19)
ekil2.19:Daldrlmelektrotlubuharreticisi

51

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Ntr genellikle buhar reticisinin gvdesi olan elektrotlar arasndaveyaelektrotlarlantrarasndaakmakbulunansu iinedaldrlm 3 elektrottan meydana gelir. oklu buhar reticisi suyu pompalar ve hortum balarndan suyu elektrodlara fikrtr. Elektrotlar arasnda meydana getirilen su jeti bir yksek potansiyeleularvekarelektrotdirentenyaplr.
ekil2.20:oklujetbuharreticisi

52

TESSYKLER

2.9.2.BESLEMEDEKIZORLUKLARVEBESLEMEEBEKESINEETKILERI Beslemegerilimi: BuharreticisinintipinebalolarakEnuygundatmebeke balantgerilimiTablo2.6daverilimektedir.

Buhar retecinintipi (Jeneratr) Daldirmali stclar Tesisedilen g Buhar retecinin besleme gerilimi Datmebekesininbalantgerilimi Alakgerilim Ortagerilim Yksekgerilim (400V) (35kV) (154kV) Evet Hayr Evet* Kullanlabilir* Evet* Kullanlabilir.* Evet* Kullanlabilir* Evet* Kullanlabilir.* Evet* Kullanlabilir* Evet* Kullanlabilir.* Hayr Evet*

400V <250kW 250toroughly 400Vveya690 8000kW V** <250kW 5004500kW 3.6MW 3.630MW kabaca 30to60MW 400V 20kV

Endksiyon

Evet Hayr

Elektrotlar

400or690V Kullanlabilir Hayr 20kV Hayr 20kV

Tablo2.6.Elektriklibuharreticileriiinbalantgerilimleri
(*) Buhar reticisi (veya kullanm ebekesi) transformatr vastasyla genel darm ebekesindenayrdr.

(**) Bir690Vbalantsndabuharreticisiiinbirtransformatregerekvardr.Bubalant btnbuharreticileriiindahaekonomiktir.

Gerilimdm:

53

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Buhar reticileri genellikle rezistif ykler olduundan reaktif gekmezler.Balantnoktasndakigerilimdm:

P R

U P R = ifadesiilebelirlenir. 2 U Un
: BUHARRETICISININGTKETIMI, BALANTI NOKTASINDAKI ST TARAF EBEKE NOMINAL BUHAR RETICISI BESLEME

: DIRENCI, : GERILIMI.
Un

Dolaylstmalbuharreticisininbalants: Dolayl diren stcl reticiler stlacak akkan ve direncler arasndatatminizolasyonasahipolmaldr.Bunlarherhangibir zeltedbiralnmadankullanlamaz. TTtopraklamasistemibalants: Genellikle sadece P< 250kW dk gl buhar reticilerinde kullanlr. Yksek gl buhar reticileri iin tavsiye edilmez .Direnler kk kaak akmlar zellikle souk balangta meydana gelir.ve diferansiyel koruma cihaznn hatal ama yapmasnanedenolur. TN(TNC)topraklamasistembalants:
54

TESSYKLER

TN topraklama sistemi elektrik diren bhar reticilerinin balantsndaenfazlakullanlanbalantsistemidir. ITtopraklamasistembalants: Elektrik buhar reticisinin IT sistemde balants oldukca kullanlr.Ancakbuharreticisindealarmeikdeerinidendaha yksek kaak akm oluup olumad sabit izolasyon izleme sistemindenkontroledilmelidir.(1mA/kWmaksimum) Dorudanelektrodstmalbuharreticisininbalants:
ekil2.21:Dorudanelektrotlubuharreticisininbalants

Elektrikasndanbakldndaelektrotlubuhar reticisi3fazl ykzmler,safdirentenyaplmolupdaimayldzbalanr.

55

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Kuruluunu basitletirmek iin ntr noktas ile buhar reticisininkazanayntopraklamayabalanr.ekil2.21). letme prensibine gelince, her bir fazn empedans buhar retecinintketiminebalolarakdeiirdiertaraftanbunlar aslabirbirineeitolmaz. Edeer 1faz direnlerin dengesizlii normal iletme boyunca %10 a ulaabilir. Bu ise nominal akmn %10 kadar rezidel akmanedenolur.Rezidelakmlarisekesicileriatrr. Alakgerilimde Rezidel akmlardan dolay kesicilerin amasndan dolay ve RCD sistemlerinin TT sistemlerinde kullanlmas zorunlu olduundan buhar reticileri iin TT topraklama sistemleri kullanlamaz. IT sistemler ise buhar reticisinin ntr topraklandndan dolay kalc izolasyon mnitr tarafndan sreklialglandiinkullanlamaz. Sadece TN sistem herhangi bir problem olmakszn kullanlabilir. Ortagerilimde Bir topraklama transformatr gibi buhar reticisinin altrlmas(ekil2.22)

56

TESSYKLER

Buhar retecini besleyen ebekede faztoprak hatas olutuunda,buharreticisintrtopraklandiinbir topraklama transformatr gibi davranr. Bu durumda buharretecinominalakmnn3katkadartopraklama akmilehatayerinibesler.Buhataakmlartopraklama direnci zerinden dnen hata akmlarnn toplanmasdr. Bu nedenler hata akm ile asl akm ayrmak ve koruma seiciliini srdrmek ok zordur. Orta gerilim motorlar toprak hatasnn 2030 A snrlandrlmasgerektiindenbuharreticileriileayn transformatorzerindenbeslenemezler. Buhar retecinin dengesizliinden dolay kalc rezidel akmlar: buhar reteleri (jeneratrleri/reticileri) dorudan kullanm datm ebekesine balanamazlar. Gerekte kullanm besleme istasyonlar dk toprak hataakmlarnalglayansistemihaizolduundanbuhar reticisinin kalc rezidel akmndan dolay hemen hareketegeerler.

57

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.22:Birtopraklamatransformatrgibibuharretecininalmas

zelbuharreticitransformatrnntesisi: Buharretelerininbeslemekzereayrbirtranformatrtesisi gereklidir. Gerekte gen /yldz transformatr primer taraftaki rezidel akm ortadan kaldrmak iin kullanlr. Bu akm sadece sekonder tarafta akar ve tesis rahatsz edici bir etkisi yoktur. zel transformatrn ntr dorudan topraklanr.

2.10.YKSEKFREKANSLI/MIKRODALGAEKIPMANLAR
LETMEPRENSIBI: Yksek frekansl veya mikro dalga ekipmanlarn iletme prensibi elektrik enerjisini s enerjisine esasna dayanr. Bu enerjielektromagnetikradyasyontarafndansalanr. Yksek frekansl veya mikrodalga ekipmanlar ekil 2.23 deki ekildegrldgibi: Biryksekfrekansjeneratr, Birenerjitamasistemi,
58

TESSYKLER

Isyarjedecekbirsrcdenmeydanagelir.

ekil2.23.Yksekfrekanstesisininprensibi

Yksek frekans sistemleri genellikle 3faz , 400 V ve 50 Hz olurlar. Bozucuetkioluturmas: Dorultucu tarafndan meydana getirilen harmonik bozunma ile beraberikitipyksekfrekansbozucuetkileriniyayar. letilenbozucuetki: Osilasyon devresinin yksek frekansl akm dorultucu zerinden akarak ebekeye ular. Bozucu etkiyi ortadan kaldrmak iin, dorultucunun ebeke besleme tarafna bir filtre tesis edilir ve/veya kapasitif kuplaj ortadan kaldran ekranasahiptransformatorbeslemedevresinetesisedilir. Radyasyonlayaylanbozucuetki:

59

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Bu yksek frekans tesisleri ve bunlarn balant hatt ile yaylrlar nlemek iin Yksek frekasl ekipmann ekranlamas kuvvetlendirimekveyauzaatamakgerekir. En son zm yksek frekansl sistemi Faraday kafesi iine yerletirmektir.

2.11.HASSASELEKTRONIKEKIPMANLAR

Bunlar laboratuar ekipmanlar ve bilgisayar sistemleridir. Ekipmanlarn bozucu etkilere kar duyarll Tablo 2.8de ve bu gibi problemler iin nerilen zmler Tablo 2.7de verilmitir. Yklerin duyarl ve bozucu etkilerin nedenlerinin karlatrmaltablosuvezmnerileri

Filiker Harmonikler Dengesizlik Radyasyon Reaktif enerji C C C C Gerilim kmesi A,B A,B

Motorlar Arkocaklar Endksiyon ocaklar Direnocaklar Direnkaynak makinalar

A,B,F A,B,F A,B,F A,B,F

A,B,D* A,B,D A,B,D* A,B,D*

A,B,H** A,B,G,H A,B,G,H A,B,G,H

E E*

60

TESSYKLER Arkkaynak makinalar Yksek frekansl ekipmanlar Buhar reticileri Gelektronii ekipmanlar Aydnlatma Dearjlambal armatrler A,B,F A,B,D A,B,G,H E E C

A,B,F

A,B,D A,B,D

A,B

E E

Tablo2.7:Meydanagelenbozucuetkileringiderilmesiiinzmler.
(*) gelektroniiekipmanlariin

(**) tekfazlmotorlarsa

EBEKEKISADEVREGCNNARTTIRILMASI

B : TESISIN RAHATLATILMASI IIN YKN ZEL TRANSFORMATR VASITASIYLAAYRILMASI C D E F

: : : : KAPASITRLERINTESISEDILMESI ANTIHARMONIKFILTRELERINTESISEDILMESI EKRANLAMA FILIKERINAZALTILMASIIINGEREKLIEKIPMANINTESISEDILMESI 1FAZLI MAKINA DURUMUNDA STEINMETZ KPRSNN TESIS

G : EDILMESI H
:

1FAZLIMAKINADURUMUNDA1FAZLIKAPASITRLERINTESISI.

61

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Gerilim kmesi X X

Filiker

Harmonikler

Dengesizlik

Motorlar Gelektronii ekipmanlar Duyarl elektronik ekipmanlar Aydnlatma

X X

X X

X*

Tablo2.8:Bozucuetkilerekarduyarllk
(*) Reaktifkompanzasyonlubalastnolmasdurumunda

2.12.DIRENKAYNAKMAKINALARI
2.12.1.LETMEPRENSIBI Diren kayna birletirilecek para boyunca yksek akm gemesnden dolay joule etkisini kullanan kaynak eklidir. Enerji malzemenin iinde depolanr ve erime birletirilecek iki paraboyuncameydanagelir. kifarklkaynakilemivardr.

62

TESSYKLER

kisacmetalinbirletirilmesiiinnoktaveyapuntakayna (ekil.2.24)
ekil2.24:Noktaveyapuntakayna

ki parann boylu boyunca birletirilmesi iin aln kayna. (ekil2.25).

ekil2.25.Alnkayna

63

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ki sac metalin arasndaki kapama iin diki kayna (ekil 2.26)

ekil2.26:Dikikayna

kiubuunherikiucunubirletirmekiinsapkayna.(ekil 2.27)

64

TESSYKLER

ekil2.27:Sapkayna

Direnkaynamakinatipineolursaolsunayndr.(ekil28). Direnkaynaklar: Elektrot ularnan akan yksek akmlar tayan elektrik devresinden, Deiken oranl ve akm jenerator gibi etki gsteren (I =
Vvar iable yk empedans ihmal edildiinde ) bir Ztransfo

transformatrden, kaynak gcn salayacak kenetleme veya kelepeleme cihazndan, Birzamangeciktiricicihazndanmeydanagelmektedir.

65

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

ekil2.28:Direnkaynasistemi

2.12.2.BESLEMEDEKIZORLUKLARBOZUNMALARVEZMLERI Kaynak makinalarnn iletilmesi g besleme deerinin sabitlendiintedbirlerialacakekildetasarlanmaldr. Kaynakmakinalarnnilkstandartdeeriaklanr.

S max :MAKINAKAYNAKGC
S100% :NOMINAL G VEYA SREKLI ILETMENIN EDEER

GC
S max Makina kaynak yaparken, kaynak noktasndaki

empedanssfralnarakekilengtr. Kaynak makinas aralkl olarak alr ve bylece tw kaynak peryodu ve tr dinlenme periyoduna sahiptir. (Bak ekil 2.29). t Makinailetmefaktrise f = w olarakifadeedilir. t w +t r Makinaya miktar 0,3 ile 0,8 arasnda deien f L snr ilenme faktruygulanr.
66

TESSYKLER

ekil2.29:Direnkaynakmakinasnnalmas

f L iin makina %100e eit fiktif alma faktr ile srekli olarakalyorsamakinannedeergcbelirlenecektir.

Transformatr kablo gibi ekipmanlarn termal deerleri belirlendiinde. Snr faktrnde ekipman tarafndan ekilen termal g: 2 R I m f L .
67

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

: DIRENCI
Im

TRANSFORMATR KABLO GIBI EKIPMANLARIN KAYNAKPERYODUNDAEKILENAKIM

Sreklialmaiinedeertermalg:
I100% :AYNI TERMAL G TARAFINDAN BESLENEN SREKLI
2 R I100 %

AKIM Buikiakmeitlenerekyazldnda Kaynakperiyoduesnasndamakinannektiig: : MAKINA TERMINALLERINDE DURUMDAKINOMINALGERILIM.

68
2 2 R I 100% = R I m f L

I 100% = I m

f L eldeedilir.

S max = Vn I m

Vn

YKSZ

TESSYKLER

Makinannsrekliiletmedekiedeergc: Bunedenle
S100 % = Vn I100 %

S100% =S max

I 100% Im

=S max

fL

S100% =S max

f L olacaktr.

Eer makinann gerek gc f u < f L kullanlarak azaltlrsa edeermakinagcise:

Su = S max fu

Su Ekipmannedeertermalgcnverir.

Her hangi bie durumda, gerilim dm hesaplarnda S max gcnegrehesaplaryaplmaldr. Gerilimdmvefiliker: Makinann balant ekline bal olarak kaynak makinas tarafndan gerilim dmlerine neden olunur. 3fazl kaynak makinalarnda, arj makina jeneratoru tarafndan dengelenir. Gerilimdmklasikformlleifadeedilir. Burada:
69

U % V % RP + XQ = = 100 2 Un Vn Un

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

U U V Un

:GERILIMDM :FAZFAZGERILIMI :FAZNTRGERILIMIVEYA1FAZLIGERILIM :NOMINALFAZFAZGERILIMI TARAF VEYA BESLEME TARAFI EBEKE EMPEDANSI

R + jX :ST

P Q

:MAKINATARAFINDANEKILENAKTIFG :MAKINATARAFINDANEKILENREAKTIFG

Btnbunlararamen1fazlmakinalarnkullanmokyaygn olupkaynakdevreleridaima1fazldr.Bumakinalardagerilim dm, (fazfaz veya fazntr) balant ekline ve besleme transformatrnn sarg balant tipine baldr. Makina tarafndan ekilen disimetrik akm orta gerilimde 1 faz ve faz faz gerilimlerde dengesizlie neden olurlar. Kullanlan g seviyeleri ve filiker seviyeleri nedeniyle kaynak makinalar daima orta gerilime zel OG/AG transformatrleri zerinden balanrlar. Her balant grubu iin, Transformatrn primer tarafnda 1faz ve fazfaz gerilim gerilim dmleri belirlenebilir. Aadakideerlerifadeedilirse:

70

TESSYKLER

3 ( RP + XQ) ( XP RQ) 100 a = 3 2 2 Un 3 ( RP + XQ) ( XP RQ) 100 b = 3 2 2 Un c = 0 RP + XQ 100 d = 2 2 Un e = ( RP + XQ) + 3 ( XP RQ) 100 2 2 Un ( RP + XQ) 3 ( XP RQ) 100 f = 2 2 Un

Burada:
Un

:FAZFAZEBEKENOMINALGERILIMI

R + jX :EBEKEBESLEMETARFIEMPEDANSI P Q

:MAKINATARAFINDANEKILENAKTIFG :MAKINATARAFINDANEKILENREAKTIFGTR.

Tablo 2.9, 10, 11, 12, 13 ve 14 de balant gruplarna bal olarak transformatrn primer tarafnda oluan farkl gerilim dmleriverilmektedir.

71

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tablo2.9:Yy0balantgrubu Tablo2.10:Dd10balantgrubu

72

TESSYKLER

Tablo2.11:Dy11balantgrubu Tablo2.12:Yd11balantgrubu

73

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

Tablo2.13:Dz6balantgrubu Tablo2.14:Yz11balantgrubu

Ark ocaklar ile birlikte, kaynak makinalar elektrik ebekeleri zerindeflikerlerinananedenleridir.Direnkaynakmakinalar almaperyodutarafndankarakterizeedilirler.Buperiyotlar, izin verilen gerilim deiimlerinin maksimum byklklerini ifadeetmekiindakikadaoluandeiimsaylarnnhesabnda kullanlrlar. Birinci yaklam olarak, bir ykselme ve dieri inmeden oluan kaynak gz nne alnabilir. Fakat baz
74

TESSYKLER

durumlarda her bir kaynak deiim saysn ve bylece izin verilen snr belirlemek iin iki cepheden daha fazla darbe akmlarnhesabakatmakgerekebilir. Diren kaynak makinalarnn neden olduu gerilim dmlerinin etkilerini snrlandrmak iin, mutlaka dier AG beslemelerinden, zel OG/AG transformatorlar kullanarak kaynakmakinalarnbeslemeleriniayrmakgerekir.Flikeretkisini snrlandrmak iin kaynak makinalarn olabilecek en yksek gerilim tarafna yani mmkn olan ebeke balang tarafna zel OG/AG transformatorlar tesis ederek ayrma nemle tavsiyeedilmektedir 2.12.3.REAKTIFGKOMPANZASYONU Diren kaynak makinalar yksek seviyede reaktif enerji tketenvesonuta0,30,8gibiokdkgfaktrnesahip makinalardr. Bu reaktif enerjinin kapasitrler kullanarak kompanzeedilmesiarttr. Kondansatrleri kaynak makinalarnn yaknna balamak tehlikelidir.Buyaknlkfizikselyaknlktanziyadekapasitrlerin baland yerden kaynak makinalar arasndaki dk empedans ifade eden yaknlktr. Gerekte aralkl almadan dolaydkfrekansrezonansunayolaabilenveanahtarlama sistemlerinde ar gerilimlere neden olan srekli frekans spektrumu vardr. Bundan dolay transformatrn primer beslemetarafnaveyaanaortagerilimbaralarnabalanr. Kompanzasyongcaadaverilen,ifadeyardmylabelirlenir.
75

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

P Qc = P ( tan 1 tan 2 )

:KAYNAKMAKINASININAKTIFGC

cos 2 :GEREKENGFAKTR cos 1 :MAKINANINGFAKTR

cos 1 =

P S max

MAKSIMUM

S max :DIREN

KAYNAK MAKINASININ GRNENGCDR.

2.12.4.BALANTIHESAPLARI Aralklalandirenlikaynakmakinasnda,tekkaynakmakina balantsnndiermaknabalantlarndanayrmakarttr. Tekkaynakmakinasdurumu: kielemandirenkaynakmakinasnnbalantsiingznne alnr,:

BirincisiAGbeslemekablolar kincisitarnsformatrdr.
76

TESSYKLER

OGkablolarndagerilimdmihmaledilir. Kablolar Kablolarnboyutlandrlmasndaikikritersalanmaldr. Gerekte kablo kesiti imalatdan alnan makinann grnen gcn esas alarak %100 alma faktrne uygun srekli akmagreseilmelidir. Aynzamandakablodakigerilimdmmakinakaynak g faktr S max iin %4 olacak ekilde gerilim dm snrlandrlmaldr. Gerilim dm V = RI m cos + XI m sin olarak belirlenir. Bundandolay R =
V XI m sin olacaktr. I m cos

Termalkriterler Gerilimdmkriteri

cos..L Minimum kablo kesiti bylece S = V .olarak I m X sin

ifadeedilir.
77

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

:ALAKGERILIMKABLOSUZGLDIRENCIY :ALAKGERILIMKABLOUZUNLUU

L
Im

:KAYNAK PERYODU SRESINDE AG KABLOSU ZERINDENAKANAKIM Transformatr Transformatorlarndeerlendirilmesindetermalkriterlerve gerilimdmkrterlerihesabakatlr. Birinci kriter makinann balant tipine baldr. (baknz Tablo2.15)
Makina 3fazl 1fazl 1fazl Transformatr 3fazl Dy11veyaYz5sarg balantl3fazl 1fazl Transformatrdeerlendirmesi

S100 %
3 S100 %

S100 %

Tablo2.15:Transformatrntermaldeerlendirmesi

S100 % :KAYNAK

MAKINASININ

%100

ALIMA

FAKTRNDEKIGC
78

TESSYKLER

zin verilen gerilim dmnde kalmas iin , %6 ve AG kablosundakigerilimdm%4olur. Transformatr deerlendirmesi Tablo 2.16da verilmektedir. ( u SCT % nominal gteki transformatorn ksa devregerilimi).

Makina 3fazl Transformatr 3faz Transformatrgc

S max .
1faz 1faz Dy11veyaYz53faz 1faz

u SCT % 6

3.S m

S max .

u SCT % 6

Tablo2.16:Gerilimdmkriterleriiintransformatorglerinin belirlenmesi

S max

:MAKINAKAYNAKGC

79

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

u SCT % :TRANSFORMATRKISADEVREGERILIMI

Birdenfazlamakinadurumu: Birden fazla kaynak makinasnn alaca tesiste hasaplama prensibi tek maknann hesaplama prensibi ile ayndr, ancak makinalarn e zamanlk faktrnn hesaba katlmas gerekir. Dk gte alma faktrlerinde veya az sayda makinalarn olduu baz durumlarda ayn zamanda kaynak yaplmasn nlemekamacylamakinalararasndakilitlemeyaplr. Bu salanamad takdirde toplam maksimum gce gre hesaplamayaplr.
n saydaaynfazabalananayngtevezelliktemakinann edeergc

Sequ = Smax n . f (1 + ( n 1) f )

S max :HERBIRMAKINANINMAKSIMUMGC f n

:HERBIRMAKINANINALIMAFAKTR :Balmakinalarnsays

Farklmakinalarnbulunmasdurumunda:
80

TESSYKLER

Burada
S max :HERBIRMAKINANINMAKSIMUMGC S100% :%100 ALIMA FAKTRNDE HER BIR MAKINANIN

S ede =S max,ortalama n. f mean (1+(n1) f mean )

S max,ortalama =

S
n

2 max

f ortalama =

2 S100%ortalama 2 S max,ortalama

ve

S100%ortalama =

2 100 %

GCDR

FAYDALANILANKAYNAKLAR
1.ElectricalDesignGuide................................................GroupSchneider 2.IndustrialElectricalNetworkDesignGuide.................GroupSchneider

81

ELEKTRKKUVVETLAKIMNOTLARI(2)

3.ElektrikKuvvetliAkmTesisleriElKitab..................T.Odaba 4.ETMDDergisi20052006dnemisaylar

SONSZ
Bu notlarn hazrlanmasnda 2009da yitirdiimiz Sayn M.Turgut Odabann deerli katklarn anmadan geemeyiz. Botata Elektrik Mhendislii yapmakta olan Turgut Odaba, eitli kaynaklardan hazrlad notlar nce Elektrik Tesisat Mhendisleri Dergisinin eitli saylarnda meslektalarna yararlolmakzereyaynlad.Nuriindeyatsn. Kendisinin hazrlad notlardan yararlanarak, notlarnn bir ksmn Bileim Yaynevi aracl ile yaynlamtk. Onun notlarndan ve dier kaynaklardan yapacamz dier derlemeleri ise EMO kanalyla yaynlanmas kendi isteiydi. Ancakbuisteinihemengerekletirmekmmknolmad. Elektrik Tesisat Notlar olarak, Sayn Odabann deerli almasndan da yararlanarak hazrladmz bu almann EMO kanal ile yaynlanmas iin bandan beri desteini esirgemeyen Orhan (rc) Aabeyimize, derlemenin hazrlanmasnda katklarndan dolay Emre (Metin) ve Hakk (nl)kardelerimeteekkrborbilirim. Butrmeslekiyaynlarnekitapolarakokdkbedellerile meslektalarna kazandrmak iin bu yayn portaln oluturma karar alan42. Dnem EMO Ynetimine nc rlnden dolay teekkrederiz.

82

TESSYKLER

EKitabDerleyenveYaynaHazrlayan

brahimAydnBodur HakkNL

83

EE T K V ELA I () LKRK U V T KM 2
TR T A A I U GU OD B

TS Y KE E ELME E T R E LR V B SE Y EK E S L

E Y n t K rl 4 . e d (a 2 1 ) i a p r l l tru MO ei uu 2 D n meK s 0 0 br y ot u ud . m u m y n ao B y y p r l z r d ,a a c d srme t od mu, u a ot ei ed h n e e d r ke lu u z n a n b s eglr z tre srmlr b s i pa z tn ae a d ri i i nen t ei a k a lr a l e min , l t mn t r ml v vi iia amaoa a lrl d u a tre ei e bli y r e r st l m n ln k e o rd n nen t z r d n i s az a i n ga na i i blc n ek a lr o d kb d l r e i bl n r i e iz -i pa k e el l dn i de e i t ee e me oa a s h oa a s ln n a i lc kz a p n. nen ti miei e -i p a i t i k d i t t n t z ny n m tre se z z r d nek a d t h mei, a ah mee z grc koa E Y y P r l c l oa ,i miny y i e ln MO a ot n n ln se z a e n a n t i n b l n ey r lnek a lr uu c bre i ei ru . m d e aa -i pal zn a i rdr r od k t a s v y Y y lr zie e lr a y c k i ek a zE e i a a ly n h ta a a t l -i bm MO y s n m z e r l rk , t , Ai a " e e N k e S nrl r H y " i bn r K n r N d n l r a t l e a k a n f n e ae r t P F a k t A k y an k e s nrl umai d D b sy . k mei k u ud l ra t k r n sd H n e a a ma ls f aak ma t n eb smb k a h l ae e h l a d. ry c a t z u i p aa r l D l t c l. . . g n e! . E n ntre se i z r d nh meegrnb y n MOu nen ti sei e i t i t n z e u ei se z ey n ek a lr h meea ied v r y y lma i mi t d e i -i pal i t l . z re as a a k t a z d Sl a n ie iiz i paz n t r bz i tbl izB y y lr a s dn k a lr , ol z i l e is i u a a y y t i t n an e e in . r n n k ms o u zn d r n i s d ns nau g nb l us o i n muu e el dr i e o r y u u n r y e me n u a y y ln c kv e e s h i E rtai s eg r rt d n c ki a a a a e s ra i n MO ce tr i e ce e e e t n b e f n e r . -i lraa d n a a dk a m n y lr e y p s mi c a EKtpa trf z a y y ln a eei z a r ae o t i i t c ki l li e t e el e r . S y r z a gl l a ma E kr M e ds r a l t e i k h n iei l Od s 4 . e Y n t K rl 2 D n m ei uu m u

ek a -i p t

T MMOBE kr M e ds r a l tk h n iei e i l Od s Ia ro a N : K t K yA k r h mu S k k o1 a: a / n aa l 0 2 z l T l 3 2 4 5 2 2 a s(1 ) 1 3 1 e: 1 ) 2 3 7 F k:3 2 4 7 8 8 ( ht: t www.moogt EP s : mo moogt p e .r. -ot e @e .r. r a r

E Y YNN E /0 19 MO A I O: 2 1 / K