A.A. Vasiliev - Bizans İmparatorluğu Tarihi Cilt I

BZANS MPARATORLUU TA R H
YAZAN:
A.
A.
VASILIEV
E V R E N ;
ARtF MFtD MANSEL

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Doentlerinden
CLT - i
A NK A R A 1 9 4 3 M A A RF M A TBA A SI
stanbul Ana lim Tercme

Genel Edebiyat
niversitesi Kitaplar Serisi

No 33 No, 10
Maarif Vekillii Neriyat Mdrlnn 25-X-1939 tarihli ve 82/9099 sayl emriyle 2000 say olarak baslmtr,
N D E K L E R
FASIL
G arp te Bizans tarihine a it aratrm alarn ksa bir icm ali B alanglar. F ran san n rol. Du C ange d ev ri................................... ...... .1 5 XVIII inci asr. htill ve m p aratorlu k ...................... ............................ M o n te sq u ie u .............................................................. .... ...................................... f> Gibbon. ................................................................................................ .... 8 Lebeau........................................................................................................................12 R o y o u ........................................................................................................................13 F i n l a y ..................................................... .................................................................... ...... .14 P a p a r r i g o p u l o ..................................................... .... .......................................19 Hopf. . . : ............................................................................. .... 23 H e r t z b e r g .................................................... - ............................................... 23 G regorovius. Bury. .............................................................. .... 24 28 L am bros. G e l z e r ............................................................................................... H e s s e l i n g ...............................................................................................................29 Bussel. K em bri O rtazam anlar T a r ih i.....................................................30 Bizans tarihine dair m iyane icm aller. ................................................ 31 R usyada Bizans tarih i aratrm alarn n ksa bir icm ali Alman A kadem isyenleri, Garpliler ve Slav m uhipleri V. G. V a silie v sk i.............................................................. ................................................36 I e r t o v ................... .................................................................................... ..... . , 38 J. A. K ulakovski................................................ ............................ .... 39 F. I. spenski .................................................................................................. .. 40 S. P. e s t a k o v ..................................................... ................................ . . 44 C. N. spenski. A, A. V a s i l i e v ............ . . . . . . . . 45 H ususi m evkuteler. H ukuk, sanat ve kronolojiye dair yazlm u m u m i eserler. Papiroloji ...................................................... 46
F A S I L II IV nc asrdan VI m c asrn balangcna kadar

ark m paratorluu K onstantin ve H ristiyan lk ................... ................................................ 51 K onstantinin m ezhep d eitirm esi . . . . . . . . . . . . . j>3 Mi in em irnam esi. ............................. ............................................................... ...... .61 K onstantinin kiliseye kar alm olduu vaziyet . . . . . -63
Arius m ezhebi ve tznik konsili........................ . . . . . . . . 65 stanbulun t e s i s i ................................. ........................................... 69 Diokletian ve Konstantin zam anlarnda im paratorluun uzvi r e f o r m l a r ........................................... .................................................................. 73 Byk K onstantinden VI m c asrn balangcna kadar gelm i olan im paratorlar . . . . . . . . ; ................................................ 79 Konstantinin halefleri. K onstans .............................................................. 82 Julian Apostat ..................................................... .... 84 IV nc asrn sonunda Kilise ve Devlet. B yk Teodos, H ris tiyanln z a fe ri................................. . ....................... ............................ . 96 V nc asrda G erm en (Got) m e s e l e s i ............................................... 104 109 V inci asrda m ill ve din m e s e l e l e r ............................ Arkadius. N edim ler. Got m eselesinin h a lli............................ . . 113 Jan K risostom . . . . . . . .............................................................. .... 118 G en Teodos I I ................... .................................. ........................ 119 Din kavgalar ve n c um u m i konsil........................ ....................... 122 stanbul y k sek m ektebi. Teodos kodeksi. stanbul surlar . . 124 M arian ve Leon. Aspar. D rdnc um u m i k o n s i l ........................129 Zenon. zavriyallar. O doakr ve Ostrogot Teodorik. H en o tik o n . 132 Anastas I. tzavriya m eselesin in halli. ran harbi. Bulgar ve Slav 135 aknlar- U zun sur. Garp ile m nasebetler. ........................ .... A nastasn din siyaseti. Vitalian isyan. Dahil reform lar. . . . 138 U m um i netice .......................................................... .......................................... 141 B y k K onstantinden Ju stin ian a kadar edebiyat, fen, terbiye ve s a n a t ............................................................................................... . . . 143
F A S I L III
Byk Justinian ve ilk halefleri 164 5 1 8 - 6 1 0 d evresi im p a ra to rla r................... .... ............................ .... Jusfin I. B y k Ju stin ian . T e o d o r a ................... .... ............................ .... 167 Ju stin iain d siyaseti ve ideolojisi .....................................................168 Justiniann h a rb le ri........................................................................................... 171 181 Ju stin ian n hukuki eseri. T r i b o n i a n ........................ .... Ju stin ia n n din siyaseti. Atina m ektebinin kapatlm as. Beinci u m u m i konsil ................................................ .... ............................ .... 188 Ju stin ian n dahil siyaseti. Nika isyan . . . . . . . . . . . 197 Justinian devrinde ticaret. K osm as tndikoplevstes. Tahkim at. 206 Ju stin ian 'n ilk halefleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Yunanistandaki Slav m eselesi . . . . . . . . . . . . . . . 221 Ju stin ian devrinde edebiyat, m aarif ye s a n a t . . . . . . . . 225
F A S I L IV
Heraklius sllesi devri H eraklius sllesi ve m e n e i. . . . . . . . . . . . , . 246 ran harpleri. stanbul surlar nnde A varlar ve Slavlar Herak lius'un ranllara k ar yapt seferlerin eh em m iyeti . - . ?4
raplar. M u h am m et ve. s l m iy e t... . . . . . . . . . . VII inci asr Arap ftuhatnn s e b e p le r i................... .... VIII inci asrn balangcna kadar Arap ftuhat . . . , . . . Balkan yarm adasnda ve Anadoluda Slavlarn terakkileri, Bul g ar K rallnn b alan glar....................................................................... H erakliussllesinin din siyaseti. M onoteizm . tikat Tehiri Konstan II nin tikat Timsali. Altnc u m u m i konsil . . . . H eraklius sllesi devrinde T em ler tekiltnn m enei ve inkiaf. . ........................................................................................................ ,285 7 1 1 - 7 1 7 a n a r i s i ...........................................................................................289 H eraklius sllesi zam annda edebiyat, m aarif ve sanat. . . .
254 264 268

276
280
290
FASIL V konoklazm devri I. zavriya yahut Suriye sllesi devri (717 - 802)
zavriya yahut Suriye s l le s i........................ ..... 297 m p aratorlu u n Araplar, Bul garlar ve Slavlara kar hareket tarz . . . . . . . . . . , ; . . . . . . ................... . . . . . 299 zavriya y ah u t Suriye sllesi im p aratorlarnn dahil siyaseti. Kanunlar. T e m le r. . . , ............................. ..... 305 konoklazm . Bu hareketin m en e ve balanglar. Yedinci um u m i k o n s i l ............................. ........................ 316 arlm ayn n ta g iy m e s i....................................... .......................................... 332 zavriya sllesinin eserinden k arlan n e tic e ..................................33?
II. zavriyal imparatorlarn ilk halefleri (802 - 820). Amorion yahut Frigya sllesi zaman (820- 867).
8 0 2 - 8 6 8 seneleri im paratorlar ve bunlarn m e n e i ................... 339 Am orion sllesi zam annda Bizans m paratorluu ve A rplar. Slav Tom asn isyan. R uslarn stanbula kar yaptklar ilk s e f e r................... ............................................................................ .... 34 Amorion sllesi zam annda Bizans m paratorluu ve B ulgarlar. 352 konoklazm n ikinci devri ve ortodoksluun yeniden kuruluu. IX u n cu asrd a kiliselerin a y rlm a s ...................................................... 354
III. konoklast devrinde edebiyat maarif ve sanat. F A S I L VI Makedonya sllesi devri (867 -1 0 5 6 ) ve bunu takip eden karklklar devri (1056 -1081)
M ethal. . ............................. ....................... ..... . M akedonya sllesinin mene m eselesi.
364
379 380
vn
1 MakedonyalI imparatorlarn d siyaseti
M a k e d o n y a sl l esi d e v r i n d e B i z a n s m Araplar ve E r m e n i s f a n l a m n a s e b e t l e r i ............................................................................................................ 383 M a k e d o n y a sll esi z a m a n n d a B i z a ns m p a r a t o r l u u n u n Bu!g a r l a r ve Macarl arla m n a s e b e t l e r i ........................................................399 M a k e d o n y a s l l es i z a m a n n d a B i z a n s m p a r a t o r l u u ile Rus y a . 405 P e e n e g m e s e l e s i .......................................................................................................409 M ak e d on y a sllesi zama nn da Bizans im paratorluunun t alya ve Ga r b Av r upa ile m n a s e b e t l e r i .............................................. 412
II. Makedonya sllesinin i siyaseti

M a k e d o n y a s l l es i d e v r i n i n di n ileri . ...............................................417 M a k e d on y a l I l a r n h u k u k i eseri . m p a r a t o r l u u n i t i ma i ve k t i sad me s e l e le r i. Ku d r e t l i l er ve Faki rl e r. . , .............................. 431 Vi l y e t l e r i n i d a r e s i ................................................................................................. 441 B as i l II n i n l m n d e n K o m n e n ' l e r i n taht a k m a k a d a r vuk u b u l a n k a r k l k l a r . B u d ev i r i m p a r a t o r l a r ....................................443 S e l u k i T r k l e r i ........................................................................ .............................. 448 P e e n e g l e r ...................................................................................................................... 453 N o r m a n l a r ...................................................................................................................... 455 M a k e d o n y a s l l e s i d e v r i n d e maari f, fen, e d e b i y a t ve s a n a t . . 457
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL L
G A R PTE BZANS T A R H N E A T A LIM A LA RIN KISA B R CM A L
BALANGILARI
talya R n esan s devri bilhassa klsik g rek ve rom en edeb eserlerine k a r alka gsterdi. Bizans edebiyat talyada hem en h em en m ehu l kalmt ve hib ir k im se bu edebiyat tan m ak iin tehalk gsterm iyordu. B u n u n la b e rab er grek el yazm alarn arayp b u lm ak ve g rek lisann tetkik etm ek zere ark a yaplan m tem adi seyahatler ortazamanlar g rek edebiyatna kar alnm olan bu istihfafkr vazi yete bir n ih ayet v erm en in elzem olduunu tedric surette gsterdiler. Klsik olduu kadar bizanten m u h a rrirle re dair yaplan ilk tetkikler, g re k e m etinlerin ltin lisanna te rc m esinden ibaret kalmt. Bu nu nla b e ra b e r X IV nc ve XV inci asrlarda Bizans edebiyatna k a r gsterilm i olan alka arz k alm ve klsik lem e kar gsterilen alk ann h u su funa uramt. XVI nc asr ve XV II nci asrn balan gcnd a Bizans tarih ve edebiyatna kar alnm olan vaziyet deiiyor ve dorusunu sylem ek lzm gelirse, olduka tesadfi bir su rette intihap edilmi ve eh em m iy e te b irib irin e g ayrim savi birtakm Bizans m u h arrirlerin in asar A lm anyada [mesel H iero n y m u s Wolf tarafndan], H ollandada [Meursius tarafn dan] ve talyada [Alemannus ve Allatius (Leo) nam nd a iki G re k tarafndan] nerolunu yorlar.
FRANSANIN ROL. DU CANGE DEVR
lm bizantinizm in h ak ik yaratcs X V II nci asr Fransas olm utur. Fransz edebiyatnn, Louis X IV n parlak devrinde, tekm il Avrupaya rn e k olduu, kral, nazrlar, piskoposlar ve husus ehasn y ek d ieriy le re k a b e t ederBizans mparatorluu Tarihi 1
cizgiliforum
cizgiliforum
2 BZANS MPARATORLUU TARH
c e s i n e k t p h a n e le r tesis ettikleri, el y a z m a la r topladklar, n a m d a r limlerin e ref ve h r m e t e g a r k e a il d ik le r i bu d e v ir de, Fr a n sa d a, B iz an s tarihi tetkikat misli g r l m e m i bir m e v k i e sahip oldu. B y k kiraln ilk selefi olan L o u i s X I I I g r e k e y i re n d i v e diak os A gapetin im parator Ju stin ia n a olan v asayasn fransizc a y a t e r c m e etti (P receptes du d iacre A gapet l em pereur Ju stin ien ). B y k bir kitap m u h i b b i v e y o r u l m a k b il m iy e n bir el y a z m a toplaycs olan k ar d in al Maza rin b i r o k g r e k el y a z m a s ihtiva eden m k e m m e l bir k t p h a n e yaratt. Bu k t p h a n e , k a rd i n a l i n l m n d e n sonra, h a k i k m e s s is i XV I nci asrda F r a n o i s I olan Paris kral k t p h a n e s i n e ( b u g n k Mill k t p h a n e ) geti. Kral k t p h a n e y i dahi idare ede n Louis X I V n m e h u r nazr Colbert, k t p h a n e n i n lm h zi ne le rin i z e n g i n l e t i r m e k v e ha ri te n el ya z m a la r teda rik e t m e k iin, b t n gay retini sarfetti. O ld u k a b j r k m ik ta rd a g r e k el y a z m a s ihtiva eden C o lb e rt in z e n g i n h u s u s k t p a n e s i ise X V I I I in-ci asrda kral tarafndan kral k t p h a n e iin satn alnd. Ka rd in al R ic h e li e u Paris te bir kral m a tb a a (L o u v r e m atbaas) tesis etti; bu m a tb a a m e h u r m u h a r r i r l e r i n e s e r l e rin i, b u n l a r n k y m e tl e ri y le m te n a si p bir ekilde, basac akt . Kral m a tb a a n n k u ll a n m old uu g r e k harfleri g z ellikleriyle t e m a y z etmilerdi. N ih ay e t 1 6 4 8 de Louis X I V n h i m a y e s i altnda, kral m at b aa d a B iz a n s m v e r r i h l e r i klliyatnn (R ecu eil des historiens byzantin s) bi rin ci cildi basld. B u n d a n b y le v e 1 7 1 1 e k a d a r bu k lli ya tn b y k f o r m a d a ( i n foiio) otuz iki cildi tab olundu. O de vi r iin calibi dik ka t ola n bu ne riy at n b u g n dahi t a m a m i y l e ye ri n i tutacak bir e se r yo k tu r. P ar is k lliya tnn ilk cildinin nere dil di i s e n e lim F ra n s z nairi L a b b e ( L a b b a e u s ) B iz a n s tarihi a m a t r l e r i n e bir b e y a n n a m e ( P r o t r e p t i c o n ) n e r e y l e m i v e had ise ler in o k l u u n d a n dolay o k a d a r a y a n hayret, te n e v v n d e n dolay o k a d a r cazip, m o n a r is in i n s a la m l n d a n dolay o k a d a r calibi dik ka t olan bu a r k G r e k m p a ra to rl u u tarihi nin h u s u s faidelerine iaret etmiti. L a b b e A vr up a liml er in i, k t p h a n e le r in tozlar ii n de g m l yatan v e s ik a la r arayp b u l m a k ve bu n la r n e r e y l e m e k iin i k n a a al yor ve bu m u a z z a m e s e r u r u n d a m t e r e k e n al ac ak o la n la r a m e r m e r v e tunta n dah a metn ebe d eref m j d e li y o r d u (1).
cizgiliforum
cizgiliforum
FRANSANIN ROL. DU CANGE DEVR 3
X V II nci asr F r a n s a s m n en gzide ilim a d am la r n n ba nda ok ve m t e n e v v i asar z a m a n m z a k a d a r k u v v e t ve e h e m m i y e t i n i muhafaza etmi olan m e h u r lim Du C a n g e (161 0 - 1 6 8 8 ) b u lu n m a k ta d r . A m i e n s de, 1610 da, d n ya ya gelen Du C a n g e baba s tarafn dan j e z it ie r ko ll eji ne g n derildi; b il h a re h u k u k tahsil ettii Orlears ve P a r is te birka s e ne kaldktan s on ra d o du u e h ir e av de t e d e r e k b ur ad a e v lendi; bu izdivatan on o c u u d n y a y a geldi. Bir v e b a sa lg n nda n dolay A m i e n s i 1 6 6 8 de t e r k e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kalan Du C a n g e P a r is e yerleti ve l m n e k a d a r ( 2 3 birinciterin 1 6 8 8 ) bu e hi rd e kald. M v e r r ih ve filolog, a r k e o l o g ve n m i z m a t olan Du C a n g e ilmin btn bu sa halarnda f e v k a l de bir bilgi sahibi, y o r u l m a k b ilm iye n bir ii, m k e m m e l bir n a ir v e nafiz bir m d e k k i k o l d u u n u ispat etti. Fakat 4 5 ya n da bir ey ne re tm em i ti ve ad A m i e n s nin ha ri cin de h e m e n hi b i l in m iy o r d u (2). D e v s eserini hay atnn son 3 3 senesi zarfnda m e y d a n a getirdi. Kendi el yazsn ih tiva eden v e s ik a la r z a m a n m z a k a d a r g e l m e m i olsalard, bu zatn bu k a d a r ok yaz y a z m o ld u u n a i n a n m a k m m kn olmazd. Bi yo gra fi sin in mellifi yle y a z m a k t a d r : On sekizinci asrn bir limi, garip bir h e y e c a n krizinde, yle b a r m t r : Elli sene lik evli ve k al ab al k bir ailenin reisi olan bir ad am nasl ol m u ta bu k ad ar o k o k u m u , bu k a d a r ok d n m , bu k ad ar o k y a z m t r? (3). Du C a n g e m Bi zan s tarihini a l k a d a r eden asar rneyannda F ran sz im paratorlar idaresin de Istanbnl im paratorluu tarihi ni (H istoire de l'em pire de C onstantinople sous les em pereurs fr a n a is ) (mellifi tarafndan haya tn n s o n u n d a tadil edil mi olan bu es er a n c a k X I X u n c u asrda ikinci defa ola ra k baslmtr), son d e r e c e ze ngi n j e ne al oj ik m a l z e m e ihtiva eden B izans a ile le r i ni {De F a m iliis B yzantin is) v e 1 4 5 3 s e n e sine k a d a r stanbul to p ogr af yas na ait elde m e v c u t tekmil m u h ta s a r v e mufassal m a l m at n bir b il n o s u n u ihtiva eden < H ristiyan K on stan tin iye yi ( C on stan tin opolis C h ristia n a ; bilhassa k a y d e t m e k lzmdr. Bu son iki eser H istoria Byzantina d u plici com m en tario illu slrata,, m t e r e k ismini ta m a k ta drlar. l m n d e n ay ev ve l Du O rtazam an lar grek lisan kam usu nu (G lossariu m a d scriptores m ediae et in fim ae g raecitatis) iki cilt halinde ve in-folio ol a ra k neretti. R us bizantinisti V. G. Va s il ie v sk iye g r e bir ei olmy an
Cange
cizgiliforum
cizgiliforum
bu eser zerinde, g r n e nazaran, kalabalk btn bir lim ler cem iyetinin almas iktiza ederdi (4). Bu, Du C ang e n hayatnda bastrm olduu eserlerin so nu ncu su olm utur; ayni zam anda Du C an g e n P a riste deil, fakat L y o n da tabedilmi olan yeg ne eseridir (5). Du C ange'.n k a m u su , b u g n dahi, yalnz Bizans tarihiyle deil, fakat u m u m olarak ortazam anlar tarihiyle itial eden lere son derece lzum lu bir alm a vastas tekil etmektedir. Her cihetten ayan dikkat olan ve gayet alim ane yazlm e rh le r ihtiva eden, m h im Bizans m v errih leri asarnn tekm il bir serisinin neri dahi Du C an g e e ait bu lu nm aktad r. E n nihayet Du C an g em b y k form ada (in-folio) ciltlik .O rtazam anlar
L tin L isan K am usu (G lossariu m a d scriptores m ediae et in fim a e latin itatis) adl m uazzam eserinin Bizans devri iin arzettii
b y k eh em m iy eti kay d etm ek lzm dr (6). D aim a m k em m e l shhatte olarak y aam olan Du C an g e 1 6 8 8 senesi hazirannda bird en b ire hastaland, ayni senen in 2 3 ilkterininde, 6 8 yanda olduu halde, kars, ocu klar ve dostlarnn arasnda ld. S a in t- G erv ais kilisesine defne dildi (7). M ezarndan hib ir iz kalm am tr. Pariste cra ve dar bir so kak hl Du C ange soka ism ini tam ak tadr (8). Fakat alan yalnz Du C ange olmad. Ayni devirde Mabillon v esik alar ve ev rak a dair y ep yeni bir ilim tesis eden lm ez D ip lom atik ini (D e re d ip lo m a tica ) neretti. X V III inci asrn balangcnda Montfaucon G rek p aleog ra fy a s ( L a p aleog rap h ie g r ec q u e ) nam nd a zam an m za kadar k y m etini k a y b etm em i olan m him bir eser telif etti. X V III inci asrn ilk nsfna, Pariste y ayan v e telifatta bu lu nan benedikten B a n d u rinin a r k m paratorluu,, adl b y k eseri (m periu m O rientale) ve dom iniken Le Q u ien'in hristiyan ark tarihine ve bilhassa kilise tarihine dair pek zengin m alm at ihtiva eden H ristiyan ark,, (O riens C hristian u s) adl m him kitb, m erbuttur. te bu suretle X V III inci asrn ortasna k ad ar Fransa, bilitiraz, bizantinizm in banda b u lu nuy ord u v e o devir lim lerinin b ir o k asar zam anm za k ad ar k y m etlerin i m u hafaza etmilerdir.
cizgiliforum
cizgiliforum
XV III NC ASIR, HTLL VE MPARATORLUK 5
XVIII NC ASIR, HTLL VE MPARATORLUK B u n u n la beraber, ayni asr zarfnda, vaziyet deiti. Ma zisinin inkr, din septisizmi, m o n arik kudretin ve din otoritenin iddetli b u h ra n iy le tem ayz eden Aklselim devri ne gelm i olan F ransa artk Bizansa kar alka gstere mezdi. T ek m il ortazam anlar tarihi o devirde gotik ve bar bar bir devir ve bir zulm et ve cehalet k ay n a telkki edili yordu. Ve Bizans, h ak k n d a ev v elce tak arr r etmi sath bir noktai nazar m ev cu t olm asna mebni, X V I I I inci asr Fransasnm baz m n e v v e r zeklarnn Bizans D evletine kar ga razlarn izhar e y le m e le rin e daha b y k bir vesile tekil edi yordu. Bizanstaki mutlak m o n arik bir kud ret fikri, ruhbaniyetin derin tesiri... te bu nlar X V III inci asr fransz filozofla rn n kabul e d em iy ecek leri unsurlard. Bizans tarihiyle hibir zam an derin bir surette m egul olmyan, bu tarihin bazan efsanev bir ekil alan haric cephesini gznnde bu lu n d u ran X V III inci asrn en iyi zeklar ortazam anlar tarihi h a k knda pek sert h k m le r veriyorlard. Voltaire, im paratorluk devri Rom a tarihini m a h k m ettikten sonra Tait'ten sonraki R om a tarihinden daha g l n bir tarih m ev cu t olduunu ilve e tm e k te d ir : bu, Bizans tarihidir. Bu kym etsiz m ecm u a yalnz m utantan szl nutuklar ve m u cizeler ihtiva e tm e k tedir; G re k im parotorluu cih an iin bir zl tekil ettii gibi Bizans tarihi de insann ruhu iin bir zl tekil e tm e k tedir. T rk le r hi olmazsa daha m aku ld rler: Bunlar y e n miler, safa s rm ler ve gayet az yazmlardr (9). K y m etli bir m v errih olan M ontesquieu VII nci asr balan g cndan itibaren G re k im paratorluu tarihinin ihtilller, isyanlar ve hyanetlikler rg s n d en b ak a birey olmadn (10) yazmaktadr. X V III inci asr fikirlerinin tesiri altnda, aada g re ceim iz vehile, m eh u r ngiliz m v errih i G ibbon dahi eserini telif etmitir. X V III inci asrn ikinci nsfnda Bizan s tarihine kar alnm aa balan m olan bu istihfafkr ve m n k ir vaziyet htill dev rinde baki kalacakt. X I X uncu asrda bu noktai n a z a r hem en h em en u m u m bir kanaat ekline giriyor. Nitekim m e h u r Alman filozofu Hegel (1770-1831) F e l s e fe tarih i d e r sle ri n d e yle yazm aktadr: Bizans im p ara
cizgiliforum
cizgiliforum
torluu dahilde her trl ihtiraslar tarafndan paralanyor, ha rite ise imparatorlarn, k en d ilerine kar an cak zayf bir m u k a v e m e t gsterebildikleri barbarlarn tehdidi altnda b u lu n u yordu. Devlet daim surette tehlikeli vaziyette bulu nuyordu ve bize sfl ve hatt g l n ihtiraslarn ne fikirlerde, ne efalde ve ne de ehasta b y k birey v erm ed i in i gsteren iren bir tablo arzetm ektedir. eflerin isyan, bunlarn veyahut n edim lerin entrikalar neticesinde im paratorlarn sukutu, h k m d arlarn kendi karlar y ahu t oullar tarafndan k at ledilm eleri ve zehirlenm eleri, kadnlarn her trl zev k le rin i tatmin etmeleri ve nam ussuz harek etlere tenezzl etmeleri.... te bu tarihin, ark Rom a m paratorluu nun r m bina snn XV inci asrn ortasnda T rk le rin din kuvveti tarafn dan y k lncy a kadar, gzlerim izin n nden geirdii s a h neler,, (l). D evlet adam lar, Bizans taklit edilm em esi lzm gelen bir misal olarak zikrediyorlard. N apolyon I, 1 0 0 g n l k devir de, haziran 1 8 1 5 te, parlm entoya u szlerle cevap v e ri yordu : Vatan k u rtarm ak iin bana y ard m ediniz. Her taraftan barb a rlarn tazyiki altnda bulunan ve m an cnklarn ehir kaplarn krd esnada afak m n ak aalarla m egul olduundan' dolay ahlfn istihzasn kazanm olan M uahh ar m paratorluu n misalini taklit etmiyelim (12). X IX u n cu asrn ortasnda, lm m uhitlerin o rtazam an lar devri h a k k m d a k i noktai nazar deiiyor. htill devri v e N apolyon harpleri borasm dan sonra Avrupa ortazam anlar b aka bir iarzda tem aa ediyor. Bu gotik ve barbar tarihin tetkikna kar derin bir alka bagsteriyor; o rtazam an lar Bizans tarihine kar dahi yeniden m u ay y en bir k y m e t v erilm e e balanyor. bu icm alde yalnz Bizans tarihine dair yazlm u m u m eserle r bahis m evzuudur. M onografik tetkiklerin en m h im leri ise, hadisatn tasvirinden sonra, ait olduklar fasllarn sonuna, ilve edileceklerdir.
MONTESQUIEU
X V III inci asrn ilk nsfnda, Aklselim devri nin en m e h u r m m essillerind en biri, M ontesquieu, ( 1 6 8 9 - 1 7 5 5 ) R o
cizgiliforum
cizgiliforum
MONTESQUIEU 7
m allarn itil ve in hitat sebeplerin e d a ir m l h aza la r (C on sideration s sur les causes de la grandeur des R om ain s et de leur d ecaden ce)
adl eserini yazd (1 7 3 4 te neredilm itir.) Bu eserin ilk ksm d ah iyan e bir surette tertip olunm u ve stadane bir tarzda yazlm - tabi X V III inci asr fikirlerinin tesiri altnda-, R o m ann m e n e inden itibaren R om a tarihinin geirdii tek m l n ksa bir icm alini ihtiva etm ektedir; son drt fasl Bizans dev rine tahsis edilmitir ve mellif eserini stanbulun T rk le r tarafndan fethedildii 1 4 5 3 senesiyle n ih ayete erdirm ektedir. Bu tek hdise M ontesqu ieu nn, hakl olarak, Bizans tarihi denilen tarihin Rom a tarihinin dorudan do ruya bir devam nd an baka bir ey olm adn kabul etmi olduunu gsterm ektedir. Kendi ifadesine g re a n ca k VI nci asrn ikinci nsfndan sonra R om a m paratorluu na Grek m paratorluu ism i verilm esi m nasiptir. M ontesquieu bu im paratorluun tarihini gayet sert bir tarzda m u h a k e m e e tm e k tedir. H k m lerind en birini zikrettik. Mellife g re Bizans, tima bnyesinde, din hayatnda ve ask er tekiltnda o kadar b y k bir yn uzv fenalklar ihtiva etm ektedir k bu kadar bozuk bir m ek a n iz m a n n XV inci asrn ortasna k a dar nasl y aayabilm i olduunu tahayyl etm ek g le m e k tedir. Bu son suali kendi k en d in e so rm u olan M ontesquieu (X X III nc ve son faslda) im paratorlu u n uzun m ddet bekas sebep leri m e y an m d a muzaffer Araplar arasndaki nifak, grejuva ateinin icadn, parlak bir vaziyette bulunan stanbul ticaretini, barb arlarn kat olarak T un a kylarna y erlem elerini v e yerletikten sonra dier b arb a rla ra kar bir set e k m i olm alarn zikred iyor. te bu suretle fena bir h k m etin altnda inhidam eden im paratorluu birtakm husus seb ep ler tutuyordu. T rk le r tarafndan tehdit altnda bulundurulan, stanbul varolarna m n h a sr kalan son paleologlarn im paratorluu M on tesqu ieu ye Bahrim uhite d kld y erd e k k bir dereden baka bir ey olmyan Ren nehrini hatrlatm aktadr. Bizans tarihiyle bilhassa itigal etm em esin e ve X V III inci asr fikir harek etlerin in tesiri altnda kalm olm asna ra m en M ontesquieu, bu tarihe a k a m u arz olm akla beraber, ortazam anlar a rk m paratorluu na dair o k u y u cu lar d n m e e se v k ed en ve b u g n dahi b y k bir alka ve istifade ile ok u n an , son derece dolgun, sahifeler yazmtr.
cizgiliforum
cizgiliforum
s
M lh azalar a
BZANS MPARATORLUU TARH
M o n t e s q u i e u n n en m e h u r m n a k k i t l e r i n d e n biri (Sorel) dair yl e y az y or : Bizan sa ait fasllar bi r icm al v e bir hu l s a da n b a k a b i r e y deildir. F a k a t bu, bi r d e h a n n icmali ve bir a h e s e r in hulsasdr (13).
GBBON
Ay n i X V I I I inci asr, ilim le m i n e R om ann in kraz ve sukutu tarihi (T h e history o f the declin an d f a i l o f the R om an E m pire) adl m e h u r e s er i n mellifi ngiliz m v e r r i h i E d w ar d G i b b o n u ( 1 7 3 7 - 1 7 9 4 ) ba he yie mi ti r. - G i b b o n e l y e v m m e v c u t oto bi yog rafil erin en iyi ler ind en birisini t e r k e t m i t i r ; bu e ser in y e n i ngiliz nairi [ B i r k b e c k Hill] yle d i y o r : Bu b i y o g rafi o k a d a r k sa d r ki, bir ift m u m u n z iya s nd a ok u nab ili r; m u h te v iy a t itibariyle o k a d a r entere san, ihtiva ettii orijinal f ik irl e r v e tarz ifadesinden dolay o k a d a r caziptir ki ik in ci v e n c defa o k u n u u n d a h e m e n h e m e n b ir in c i defa o k u n u u n d a k i z e v k k a d a r b y k bir z e v k v er ir (14). 2 7 nisan 1 7 3 7 s e n e s i n d e d o m u olan G i b b o n ilk ta h si li n i W e s t m i n s t e r de yapt, b il ha r e 1 7 5 2 de O k s f o r d daki Magdalen Kollej e gnderildi . B u r a d a az bir m d d e t k a l d k t a n s o n r a L o za n a gitti v e bir Ka lvin istin y a n n a yerleti. G i b b o n b u r a d a b e s e n e kald ve bu i k a m e t di m a n d a si l i n m e s i g a y r i k a b il bir d a m g a brakt. Vak tin in b y k bir k s m n kl s ik ler i v e en cidd tarihi v e feisef e s erl eri o k u m a k l a ge ird i ve fra ns z ca y m k e m m e l e n rendi. s v i re k e n d i s i iin ikinc i bir vatan oldu. G i b b o n yle y a z m a k tadr : O n altdan y ir m i ya n a ka da r, g e n li im in o ltif de vr in de , ngiliz ol m a k ta n k m t m . B t n fikirlerim, itiyat l a r m ve hiss iya tm y a b a n c bir ka l b a girmiti. n gil ter en in za y f v e u zak hatras h af z am d a n h e m e n h e m e n t a m a m i y le silinmiti. Ana dilim bile b a n a y a b a n c g e l m e e balamt ve m te v a z bir istikll teklifini m e b b e t s r g n p a h a s n a k a b u l e t m e e b t n k a lb im le hazrdm,, (15). L o za n da G i b b o n o devrin en fe v k a l d e adam, air, m v e r r i h v e filosof Vo lta ire i tand (16). Gibbon,
tetk ikin e d air
L o n d r a y a d n d k te n
tecrbe,, (E ssai sur
Vetde
sonra, 1761 de, E debiyat de la litterature) adl
cizgiliforum
cizgiliforum
O BBON 9
franszca bir eser neretti. Bu eser F ransa ve Ho'llandada gayet msait, fakat ngilterede gayet sou k bir surette karland. G ibbon o zam anda Fransa ile ngiltere arasnda patlak veren m uhasam atta (yani Yedi sen e harbinde) iki b u u k sene H am pshire milisinde vazife grdkten sonra, 1 7 6 3 te Paristen g e m e k suretiyle, sevgili Lozanna dnd ve ayni sen e z a r fnda talyaya bir seyah at y ap arak Floransa, Roma, Napoli, Venedik ve dier talya ehirlerini ziyaret eyledi. R om adaki ikameti, mteakip lm faaliyeti iin gayet m him oldu : G ib b o n a ebed,, ehrin bir tarihini y a z ; ak fikrini telkin etti. G ibbon yle y a zm ak ta d r: 15 birinciterin 1 7 6 4 t e , papaslarm , ayaklar plak olarak, J piter m abedinde ikindi duasn terenn m ettikleri bir esnada, Kapitol harabeleri ara snda, tefekkrata dalm bir halde, oturuyordum . O anda, ilk defa olarak, aklm dan R o m an n inkraz ve sukutunun bir tarihini yazm ak fikri fkrd (17). G ib b o n un ilk pln Rom a im paratorlu u nu n deil, fakat Rom a ehrinin su ku tu nu n b ir tarihini yazmakt. Fakat bir m ddet sonra bu husustaki telkkisi geniledi ve en nih a yet tarihini 1 4 5 3 te vu k u bu lan stanbulun su ku tuna kadar gt rerek G arb R om a im paratorluu ve a r k R om a m para torluu tarihini yazd. G ibbon , ik inci defa olarak Londraya dndkte, tekm il faaliiêtini teem m l ettii esere m alzem e toplam aa hasretti. 1 7 7 6 da, eserin in im parator Avgustus ile balyan, birinci cildi kt. F ev k ald e bir ra bet kazand; birin ci tab b irk a gn zarfnda tam am iyle satld. G ib b o n un syledii vehile kitab her m asann, hatt her tuvalet m asasnn zerinde bulu nu yordu (l 8). G ib b o n un tarihinin, hristiyanla ait bahisler ihtiva eden v e ierlerinde mellifin X V III inci asrn haleti ru hiyesiyle alkadar ahs din fikirleri tebarz ettirilmi olan mteakip ciltleri, bilhassa talya katolikleri arasnda, bir tenkit frtnas kopardlar. G ibbon genliinin m ek tebi olan Lozanm ihtiyarlnda kendisi iin bir m ahalli inziva olaca fikrini daima b e slem i ti. Serbest bir hayat g eireb ilece k kad ar bir servet edinmi olan G ibbon, Lozadan ikinci defa ayrlndan y irm i sene
cizgiliforum
cizgiliforum
sonra tercih ettii eh re avdet etti v e burada tarihini bitirdi. Mellif, zerinde biro k seneler alm olduu eserini bitir dii an yle tasvir etm ektedir: 27 haziran 1 7 8 7 gn, daha dorusu gecesi, 11 ile 12 arasnda, yazlk evim in bah esin d e, son sahifenin son satr larn yazyordum . Kalem i braktktan sonra, gl ve dalara kad ar uzanan hkim bir nezareti olan bir akasya ardann altnda mteaddit turlar yaptm. H ava mutedil, g k y z b e r rakt; m ehtabn gm ten k rresi sulara aksetm i v e btn ta biat s k n iine gm lm t. H rriy etim in yeniden iade ve belki hretim in tesis edildii bu anda du yduum ilk se v in h e y ecan n gizliyecek deilim. Fak at derhal g u ru ru m krl m ve eski ve ho bir a rk ad atan ebed olarak a y rlm olm aklm , tarihim in m stakbel b e k as ne olursa olsun, bundan sonra m v e rrih in fani hayatnn daha pek uzun olam yaca fikri, ru hum u derin bir k asv ete g ark ey le miti (19). B u 'e s n a d a patlyan Fransz htilli G ib b o n u ngiltereye avdete m e cb u r kld. G ibbon Londrada ik in cik n u n 1 7 9 4 te ld. G ib bon hem edebiyat, hem de tarihte bir m ev k i igal etmi olan m ahdut b irk a mellifin srasna dahildir. G ib b o n un m k e m m e l bir uslbu vardr. Zam anm zn bir bizantinisti bu limi T ukid ides ve Taitus ile m u k a y e s e etm ektedir (20). Zam annn tem ay llerini ak settirm ek le b e rab er G ib bon , tarihinde tam am iyle k endinin mal olan ve kendisi tarafndan ben barbarlk ve dinin zaferini tasvir eyledim e k lin d e tarif edilen bir fikri tebarz e ttirm ekted ir; yani, cem iyat b e eriy e n in Milttan sonra II nci asrdan itibaren g sterm i olduklar tarih inkiaf, G ib b o n a gre, bir gerilem edir. G ib b o n un hristiyanla dair yazm olduu fasllarn halih a zrda yalnz tarih bir kym eti olaca aikrdr. F ak at G ib b o n un zam an n d an beri tarih v esik a adedinin harik u ld e artm; tarih m eselelerinin deim i; m ehaz kritiinin bag ste rm i; bunlarn m tekabil m erbutiyeti tannm ve mesk k at ilmi, epigrafya, sigillografya (m h rler ilmi) ve papiroloji gibi tarihin yardm c disiplinlerinin m ev cu d iy et k azan m olduklarn u n u tm am ak lzmdr. T ekm il bu hu
cizgiliforum
cizgiliforum
G BBON 11
suslar, G ib b o n un iktiza eder.
tarihini o k u rk en , hatrda b u lu n d u rm ak
G rek lisanna kfi derecede vkf o l m n a n G ibbon, 5 1 8 den, yani m parator 'Anastas I in cl m senesinden evelki devir iin, ok istifade ettii m k e m m e l bir selef ve bir re h b e r b u lm u tu : bu zat 5 1 8 sen esine kadar getiril mi olan ve zam an iin m k e m m e l bir eser tekil eden/m~ p ara io rla r T arih i nin (H istoire des Em pereurs, 6 cilt, Brksel: 1 6 9 2 ) mellifi, Fransz m v errih i Tillem ont idi. T arih in in bu k sm n G ib bon daha teferruatl ve daha itinal bir su ret'e yazmtr. Fakat, v akt hal icab bizi en fazla alkadar eden m u a h har tarih, yani ark R om a m paratorluu yahut Bizans tarihi iin, yen ilm esi ok daha m kl birtak m e n g ellerle k a r lam ve X V III inci asr fikirlerinin ok kuvvetli bir tesiri altnda kalm olan G ib bon , zerin e alm olduu vazifeyi tam bir m uvaffakiyetle baaram am tr. ngiliz m v errih i F reem an yle y a z y o r: Eserinin h ib ir ksm nda bizanten fasllarda olduu kadar e n erjik bir surette tebar z eylem iyen fevkalde terkip ve teksif hassalarna, canl tasvirlere ve bu nlardan daha nafiz olan telkin h n e rin e m alik bulunan G ibbon, bahsettii ehas ve devirler iin herhalde h rm et telkin etm ekten ve biro k kim seleri bunlar daha etrafl tetkik etm ee se v k e y le m e k te n uzak bir slba maliktir. stihza ve k y m et d rm ed en te re k k p eden emsalsiz zeks m v errih e btn eserind e re h b e rlik etmitir.. M uayyen bir devrin, yahut m u ay y en bir ahsn zayf ve hatt gln taraflarn gsteren baz efsanelere k ar had dinden fazla in h im ak gsterm ektedir; bir ahsa, yahut bir eye hey ecan l bir tarzda hayran k alm a a m uktedir deildir. Bu tarzda anlatlm olan hem en btn kitabnn, o k u y u c u n u n dim anda, h e r eyd en evvel, tarihin alak tarafn b r a k mas lzmdr.... hibir tarih bu kabl bir im tihandan, zarar grm eksizin , kam azd; Bizans tarihi ise, byle bir m u am e le y e taham m l e d eb ilecek tarihlerin en az ehli idi (21). te tekmil bu sebeplerden dolay, G ib b o n un k en d in e has birtakm vasflar ile tasvir edilm i olan Bizans tarihi, mellifi tarafndan, sahte bir ziya altnda takdim edilmitir,
cizgiliforum
cizgiliforum
H e ra k liu sun oullarndan itibaren zak A ngelosa kadar gel mi olan btn im paratorlarn hu sus tarihleri ve ailev m e seleleri b ir te k fasln iinde teksif edilmitir. B u ry yle yaz yor ( 2 2 ) : Meseleyi tetkik etme tarz mellifin Bizans in> paratorlu una yahut M uahhar m paratorluk a kar alm olduu istihfafkr vaziyete tam am iyle uym aktadr. G ib b o n un H era k liu stan so n rak i im paratorluun dahil tarihi h a k k m d a k i noktai nazar yalnz sath k a rek terin d en dolay g n ah ile m ek le kalm am akta, fakat v a k alarm arz ve izahn dahi tahrif etm ektedir. Fakat G ib b o n un zamannda, baz devirlerin batan aaya ilen m em i ve karanlkta kalm olduklarn gzden k a rm a m a k l z m d r : Tasvirler mcadelesi devri, X uncu ve XI inci asrlarn tima tarihi ilh . . . gibi. Ar hata ve n o k san larn a ra m en - bunlar daima aklda b u lu n d u rm ak artiyle G ib b o n un kitab zam an m zd a dahi istifade ve alka ile okunabilir. G ib b o n un R om a im paratorluunun in kraz ve sukutu ta r ih i nin ilk tab LonUrada 1 7 7 6 - 1 7 8 8 de alt cilt olarak intiar etti ve bu tarihten sonra biro k defalar yeniden basld. X IX uncu asrn sonunda, ngiliz bizantinisti B u ry G ib b o n un tarihini kym etli e rh ler ve muhtelif m eselelere ait birok enteresan ve yeni ilveler ve m k e m m e l bir fihrist ile y en i den nereyledi (Londra 1 8 9 6 - 1 9 0 0 , 7 cilt). B u ry nin maksad, bu ilveier sayesinde, G ib b o n un z am an n d an beri, tarih ilminin terak k ilerini gsterm ekti. G ib b o n un eseri hem en btn Av rupa dillerine evrilm itir. B u r y nin edisyon un a kadar franszca tercm esi, m e h u r Fransz m v errih i ve devlet adam Guizotnun tarih ve kritik erhleri sayesinde, en fazla alkay celbediyord u; bu terc m e 13 cilt halinde Pariste 1 8 2 8 de tabolunm utu. Rus lisannda R om a im paratorluunun in kraz ve sukutu tarihi N ieviedom ski tarafndan te rc m e edilmi olarak, yedi cilt halinde, M oskovada 1 8 8 3 1 8 8 6 senelerinde, intiar etmitir.
LEBEAU
XV III inci asr fransz fikrinin en m eh u r m m e s silleri tarafndan Bizansa kar alnm olan menfi vaziyet Fransz L e b e a u yu, ayni asrn ikinci nsfnda, Bizansm tarih vakayiini, b iro k teferruat ihtiva etm ek suretiyle, yirm i bir
cizgiliforum
cizgiliforum
RO YO U 13
ciltlik bir eserde tasvir eylem ek ten m enetm edi. G rek lisanna pek iyi vkf olm yan Lebeau alelek ser ltnce terc m eler kullanyor ve m ehazlar, hibir tenkit endiesi g sterm ek si zin, m ey d ana k o y u y o rd u ; Toplam a eserine .M uahhar m paratorlu k T arih i (H istoire du B a s - Em pire) ( 1 7 5 7 - 1 7 8 6 ) adn verdi; bu isim uzun m ddet Bizans m paratorluu na kar alman istihfafkr vaziyetin bir timsali olmutur. [Bas = aa k elim esinin m ek n ve zam ana gre iki deiik m anas vardr. Lebeau bu ismi birinci yani m e k n m anasnda kullanmtr]. D ier bir ahs tarafndan devam ettirilmi ve 2 7 cilde karlm olan L eb ea u nun T arihin in bu g n ok b y k bir kym eti yokturX IX u ncu asrda bu eser Brosset ve Saint-Martin n a m n da biri E rm eni, dieri G rc tarihi m tehasss iki m ste rik tarafndan yeniden gzden geirildikten ve m etne ark: m ehazlar ilve olunduktan sonra, m evkii intiara vazolunm u tur (21 cilt, Paris 1 8 2 4 - 1 8 3 6 ) . a rk v e bilhassa E r m e ni m ehazlarna m stenit birok ilveler ihtiva eden bu yenitab zam anm z iin dahi azok faideli olabilir.
RO YO U
Napolyon devrinde J. C. R o y o u nun, Lebeau tarihinin ayni adn tayan, dokuz ciltlik toplam a eseri franszca olarak intiar etti: K on stan tin den Istanbu lu n 1453 teki fe th in e ka d ar
M uahhar im p arato rlu k t a r ih i ( H istoire du B a s - E m p ir e depuis Constantin ju sq u la prise de C onstantinople en 1453). (Paris, sene
X I I - 1 8 0 3 ) . Rovou D irek tu ar devrinde gazetecilik ve a v u katlk, Restorasyon devrinde ise tiyatro m nakkitlii yapm" tr. Mellif eserinin m u k a d d e m e sin d e im diye kad ar fram sz lisannda yazlm olan tarihlerin ve bilhassa Muahhar mparatorluk tarihlerinin ekserisinin yeniden yazlm as ve tadil edilmesi lzm geldiinden bahsettikten sonra misal ola rak baz m eziyetlerine ra m en h em en h em en o ku n am y an Lebeau yu alm aktadr. Royou ya g re Lebeau tarihin, btn dnyada ce re y a n etmi olan hadisat deil, fakat b u n la r dan yalnz faideli olanlarn h ik y e etmesi lzmgeldiini unutmutur. Birey retm iy en ve bir haz tem in etm iyen eyler bil tereddt feda olunmaldr.
cizgiliforum
cizgiliforum
Mellife gre, devletlerin sukut sebep lerin i tetkik: et m e k le, bunlar bertaraf etmek, yahut hi olmazsa g ecik tirm ek im kn bulunabilir. En nihayet, stanbulda Rom a m p ara to rlu u n u n glgesini, tabir caiz ise, m u ay y en bir zevkle, ta kip etm ek kabildir ve bu m an zara insan son dakik ay a k a dar tesiri altnda bulundurur (23). Az orijinal ve ek seriy a h ik y e m ahiyetinde olan R o y o u nun bu eserind e hibir m ehaz gsterilm em itir. Y u kard a serdedilen mtalealardan sonra. R o y o u nu n eserinin b y k bir kym eti olmad anlalr. FNLAY Bizans tarihinden bhis v e olduka ehem m iyetli u m u m eserler a n ca k X I X uncu asrn ortasna doru intiar etm ee balyorlar. Bizans tarihi R om allarn feth in d en zam an m za k a d a r , M. e. 146 dan M. s. 1864 e k a d a r Yunanistan T arih i nin (A H istory o f
G reece'from its conguest by the R om an s to the preseni tim e. B . C. 146 to A . D. 1864) mellifi ngiliz m v errih i G e o rg e F in lay m e ser
leriyle ileri doru b y k bir adm atmtr. Finlay dahi, G ib bon gibi, eserinin yaradlm as zerin d e m u h a k k a k m essir olan aten hayatnn balca hadisatn m uhtevi bir otobiyo grafi terketmitir. Finlay ngilterede 1 7 9 9 senesi ilk k n u n u n d a dodu; ilk tahsilini orada yapt. Bir m ddet sonra, avukat ol m ak hevesind e olduundan, Rom a h u k u k u n d a ihtisas yapm ak zere, Gttingen Alman e h rin e gitti. Days gen F in lay a, h a reketinde, yle d e m iti: Haydi bakalm , G e o rg e ! Rom a h u k u k u n a iyi alacan mit ediyorum . Fak at seni tekrar g rm ez den nce, zanned erim ki, Y u nanistan! ziyaret edersin! (24). D aysnn bu szleri F in lay a bir m u cize gibi tesir etti. O zam an lar balam olan G re k ihtilli btn Avrupann alk a sn Yunanistan zerine celbetmiti. R om a h u k u k u n a iyi al aca yerd e g en Finlay G rek tarihine dair yazlm eserleri okudu, g rek lisann tahsil etti ve 1 8 2 3 te, kendini teshir et m i olan bu milletin hayatn y akndan tetkik etm ek ve G rek isy ann n m uvaffakiyet ihtimalleri h ak k n d a bir fikir edin m e k zere, Y unanistan ziyarete k a ra r verdi. Y unanistandaki ikam eti m ddetince (1 8 2 3 -1 8 2 4 ) Finlay bir ok defalar, h erk esin bildii vehile, bu milletin davasn m-
cizgiliforum
cizgiliforum
FNLAY 15
dafaa e tm ek iin Y u n a n is ta n a gelm i ve b u r a d a v a k ti n d e n evvel lm olan, B y r o n a tesadf etti. Fin lay, 1 8 2 7 de, ksa bir mddet, n g il t er e d e b u lu n d u k t a n s on r a te k r a r Y u n a n is ta n a avd et etti ve G e n e r a l G o r d o n un Atinay m u h a s a r a d a n k u r t a r m a k iin y a p m ol d u u se fe re itirak etti. N ih a y e t Kon t K a p o dst ri ya n m Y u n a n c m h u r reisi sfatiyle gilii ve b y k devletin h i m a y e s i G r e k l e r e - F i n l a y n dedii v e h il e s a k i n bir t e r a k k i d e v r i bahetti. Mutekit b ir Hellen m u h i b b i olan ve ye n i devletin isti kb ali ne derin bir im an ile g v e n e n Finlay, bir h e y e c a n annda, antik Hellas topr a na dai m ola ra k y e r l e m e e k a r a r verdi. Y u n a n is ta n d a bir m a l i k n e satn ald ve bu u u r d a b t n servetini sarfetti. te o devir de Fi nl ay Yunan h t il li T a rih i ni y a z m a k fikrini k u r du. F in la y Atin ada i k i n c i k n u n 1 8 7 6 da ld. - Y u n a n ihtill tarih ini y a z m a k a r z u s u F i n l a y Y u n a n is ta n n g e m i zam anlariyle itigal e tm e e se vke tmit ir. F in la y m k a l e m i n d e n te d ric surette Y u n a n is t a n tar ih in e ait tekm il bir seri mo no g ra fik eser le ri n k t m g r y o r u z 1 8 4 4 te, M. e. 1 4 6 s e ne s iy le M. s. 7 1 7 se nesi a r a s n d a k i v a k a y i i ihtiva ede n R om allarn idaresin d e Yunanistan ( G reece under the R o m a n s) adl eserini neretti 1 8 5 4 te B izan s ve G rek im p arato rlu k la r ta rih i, 716 dan
1453 e k a d a r (H istory o f the B zantin e an d G reek E m pires fo rm 716 to 1453) adl iki ciltten ibar et dier bir es eri kt. B u n la r Yu-
na n is ta n n y e n i ve son z a m a n l a r tarih ine ait iki kitab takip ettiler. B il h a re mellif te km il asa rn y e n i d e n g zd en geirdi v e b un la r n ye n i b ir e d is y o n u n u h a z r la m a a balad. Fa k a t bu h ly a s n ta m a m i y l e y e r i n e g e ti r e m e d e n vefat etti. F i n l a y m l m n d e n s o n r a Yunanistann um um tarihi, R o m a lla rn fethinden zam an m za k a d a r, M. e, 146 - M. s. 1864 adl eseri 1 8 7 7 de, yedi cilt hal in de v e bi rinci cildin banda F i n l a y in oto biy ogra fisini ihtiva ettii halde, To zer tarafndan neredildi. te b u g n bu son tab m ku lla n lm a s iktiza eder. F in la y a g r e yab anc t a h a k k m altndaki Yu n an is ta n n tarihi bize, ilk a la rd a m e d e n iy e ti n en y k s e k m e rt e b e s in i ih r a z etmi olan bu k a v m i n inhitat ve fel ke tle rin den b a h s e t mektedir. Fa k a t iki bin s e n e li k strap bu k a v m i n mill k a ra kt er in i s il e m e m i ve mill izzeti nefsini b o a m am t r. Asr larc a lisann, milliyetini ve m st aki l bir devlet k u r a b i l e c e k bir k u v v e t l e ye ni de n c a n l a n a n bir e n e rj iy i m u h a fa z a etmi olan b ir k a v m i n tar ih in e nazar h a k a r e t le ba kl m a m a ld r .
cizgiliforum
cizgiliforum
Esaret altnda kald uzun seneler zarfnda Y u nanistann hayat, y ek n a sa k bir surette d e je n ere olm u bir k avm in hayat deildir- Rom allarn ve bilh are T rk le rin ta h a k k m altnda G re k le r m uazzam bir im paratorluk iinde yalnz pek k k bir u n su ru temsil etmektedirler. Bunlar, su lh p erver k a r a k terlerinden dolay, b y k siyas bir rol o yn m a m lard r ve Rom a im paratorlarnn ve sultanlarn zam an idaresinde vu k u bu ian biro k m h im ihtilller ve k argaalklar Y u n a nistana dorudan doruya hibir tesir icra etm em ilerdir. te bu sebepten dolay ne R om a m p aratorlu u n u n u m u m tarihi ve n e d e O sm anl m p aratorlu u nu n u m u m tarihi Grek tarihinin m tem m im bir c z deildir. Fak at Bizans im p a ratorlar zam an nd a vaziyet btn btn bak a idi; o devirde G rek ler, im paratorlu u n idaresine, tabir caizse, m tabakat etmilerdi. G re k milletinin siyas vaziyetinde, muhtelif devir lerde v u k u b u ia n bu tahavvller m v errih ten, bu devirlerin karak teristik hatlarn tenvir edebilm esi iin, bak a m e totlar istem ektedirler (25). Fiflay yabanc ta h ak k m altndaki Yunanistan tarihini alt devire ayrm aktadr. 1 Birinci devir Rom allarn ta h a k k m altndaki Y u nanistan tarihini ihtiva etm ektedir; R o m an n nafiz tesiratta bu lu ndu u bu devir a n cak V III inci asrn ortasnda, stanbulun idaresine y eni bir k a rak te r v erm i olan zavriyal Leon III n tahta clsu ile nihayete erm ektedir. 2 k in ci devir Bizans m paratorluu itibar ismini tayan a rk Roma m paratorluu tarihini, yeni ekliyle, m u h tevidir. k ono k last im paratorlar zam annda yeniletirilm i v e tazelendirilm i olan bu mutedil istibdat tarihi m onarik tekilt tarihi iin en calibi dikkat ve m u cib i istifade d ersler den birini tekil etm ektedir. Btn bu dev rin devam mddetince G rek lerin tarihi sam im bir surette im paratorluk h km eti annallerin e k arm aktadr; ite bu hadiseden Bizans im paratorluu tarihinin, G re k k avm i tarihinin bir k sm m te kil ettii istidll olunur. Bizans tarihi zavriyal L eo n un tahta c l sund an ( 7 1 6 ) stanbulun H allar tarafndan zap tna kadar devam etm ektedir (1204). 3 ark Rom a m p aratorlu u nu n sukutundan sonra Yunanistan tarihi birib irind en ayrlan mteaddit yollar takip
cizgiliforum
cizgiliforum
FNLAY 17
etmektedir. S rg n stanbul G re k leri (Finlayda Rom an G r e e k s 1er) Asyaya hicret etmiler, znii payitaht ittihaz eylem iler, im paratorlu k h k m etini bir ka eyalette eski farz ve eski unv anlar m uhafaza ey lem ek su retiyle idame ettirmiler v e tak rib en altm se n e sonra stanbulu tekrar alm lardr. Fak at b u n lar devletlerinin m a ru r bir ekilde Roma mparatorluu,, u n v an n tam olm asna ram en, bu devletin, hatt Bizans devletine nazaran, d e je n ere olm u m m essillerind en b ak a bir ey deillerdi. Bu n c d evire stanbul G re k m paratorluu ismi v erile b ilir: bu devletin derm ansz m evcud iyeti O sm an l T rk lerin in 1 4 5 3 te stanbulu zaptetm eleriyle ortadan kalkm tr. 4 Hallar, Bizans m p aratorlu u n u n en byk ksm n fethettikten sonra, ftuhatlarn V enediklilerle payla m lar ve Romania,, Ltin m paratorluunu, Yunanistandaki feodal p renslik leriy le birlikte, kurm ulard r. Ltinlerin tah ak km , arkta G re k tesirlerinin inhitatn iyi bir surette g s teren ve ayn zam an da G rek milletinin sratle fakirlem esi ve azalm as sebebinden, neet etmi olan ok m h im bir hadisedir. Bu devir stanbulun H allar tarafndan 1 2 0 4 te zaptndan N aksos adasnn 1 5 6 6 da T rk le r tarafndan fethine kad ar devam etmektedir. 5 stanbulu n 1 2 0 4 te zapt Bizans m paratorluu nun ark eyaletlerinde y eni bir G r e k devletinin Trabzon [Trapezont] mparatorluu,, ismi altnda tesis edilm esini inta etmitir. Bu devletin m evcudiyeti, h k m et sistem inin, Avrupadan ziyade Asya rf ve detlerinin tesirini gsteren h u su siyetler ihtiva etm esine ra m e n , G re k tarihinin acaip bir safhasn temsil etm ektedir. Bu devlet hakikatte G rc ve E rm en i krallklariyle bir o k ben zerlik ler gsterm ektedir. T rab z on im paratorluu, iki b u u k asr, m alik olduu siyas ku v v et ve G re k klt rnd en ziyade, m ev kii ve ticar menabii zerine messes, olduka b y k bir tesir icra etmitir. Bu devletin m evcudiyeti Yunanistann m ukadderat zerinde az m essir olm u ve 1461 deki sukutu az teessr u y an d r mtr. 6 E cn eb i ta h ak k m altndaki Yunanistan tarihinin altnc ve so n u n cu devri 1 4 5 3 ten 1 8 2 1 e kadar devam etBizans imparatorluu Tarihi 2
cizgiliforum
cizgiliforum
m e k te ve T rk idaresi devrini ve P elo p o n n es in, m u v a k k a t bir zam an iin, 1 6 8 5 ten 1 7 1 5 e kadar, V enedik c m h u riy eti tarafndan igalini ihtiva etm ektedir (26). F in lay m eseri, y u k ard a iaret etmi olduum uz vehile, Bizans tarihi tetkikm da b y k bir te rak k i kaydetm ektedir. G re k tarihi iin kabu l etmi olduu devir taksim atnn, btn bu kabl em atik taksim at gibi, tenkitten vareste o lm am asna ram en, mellif, bil itiraz, ilk defa olarak nazar dikkati Bizans devletinin dahil tarihi, adl,tima, ktisad ilh...m esseseleri zerin e e k m i olm ak hretini haizdir.V ak bunlar, bu gn da hi m e v cu t olm yan derinletirilm i ve orijinal bir tetkik serisi deillerdi; ve F in lay m dahil tarihe tahsis etmi olduu sahifelerin ekserisi en son zam anlar tarihi v a k alarm dan alnm u m u m m lhazalar ve m u k a y e se le re istinat etm ektedirler. Fakat Finlay ilk olarak dahil tarihin son d erece faideli bir o k m eselelerine tem as etm ek ve bu nlar ortaya k o y m a k meziyetini gstermitir. F inlayin eseri, mellifin, Bizans tarihi tetkikim , m odern G re k tarihini onsuz nak led em ed i in d en do lay, deruhde etmi olm asna ra m e n , bu gn dahi alka ve istifade ile okunm aktadr. ngiliz m v errih i F reem a n yle d iy o r: Tetebbuatnn derinlii ve orijinalitesinden, [bir m ev zu u k a v r a m a k h u s u su n d ak i calibi dikkat istidadndan v e bilh assa aratrm alarnn c retkr ve h r ru h u n d an dolay Finlay, zam anm zn birinci snf m v errih leri arasm d ajbir m e v k i-ig a l etm ektedir. Eseri asrm zn en saf (sterling) a h e serle ri gibi:| grnm ektedir. O zam an n tekm il ahvali, telkkinin genilii ve k u v v ed en fiile k a rm a k h u su su n d aki m klt nazar itibare alnrsa, Finlay in kitabnn, ngiliz edebiyatnn, G ib b o n un zam anndan beri (bu satrlar 1 8 5 5 te yazlmtr), m ey d ana getirmi olduu tarih eserlerin en b y k le rin d e n fbirisi olduu anlalr.... Finlay, hayatn tasvir ettii k a v m in arasnda geirm itir. Asr hazr |dnyasm n belki hi bir kitab tabiatin pratik hadisatna (to the pratical p heno m ena) bu derece do rudan d o ru y a borlu olmamtr. Y u nanistanda yayan, profesyonel bir lim den ziyade bir h u k u k u ve iktisat olan bu m d e k k ik ve cesu r fikir adam, iinde yaadfm em leketin vaziyeti h a k k n d a tefekkrata dalm ak ve burada grd eylerin sebep lerini bin lerce senelik m ehazlarn iinden k e
cizgiliforum
cizgiliforum
PAPARRIOOPULO 19
fetm ek m ecb u riy etin d e kalmtr. F inlayin eserlerini o k u rk e n , bu eserlerin, m ey d an a getirildikleri esnada m e v cu t olan h u sus erait y z nd en k y m etlerind en nek ad ar k azan m ve k a y betm i olduklar kolayca grlr. Alelade bir lim yahut bir politikac tarafndan yazlm hi bir eser d nyadan uzaa ekilm i olarak tetebbatta bulunan, te fe k k ra ta dalan ve kendi kapsnn n nd e tahadds eden m eseleleri halletm ek iin iki bin senelik v ak ay ie m racaat eden bu m tefekkirin m ey d ana getirmi olduu esere, hi bir za man, derun k u v v et ve orijinalite bakm ndan, yaklaam amtr (27). Bu son szleriyle Freem an , hali hazrdaki eski b a k a y a dan, m azideki m m asil hadiseleri izah iin istifade etmi olan F inlayin en karakteristik husu siyetlerind en birini k a v ram oluyor.
PAPARRGOPULO
X IX uncu asrn ortasnda, m tehassslarn nazar dikkatini deerli bir g rek liminin, Atina n iversitesi profesrlerinden Paparrigopulonun asar celbetti. P aparrigopulo btn h a y a tn m em lek etin in mazisinin tarihine hasredecekti. Daha ayni asrm ikinci r u b unda bu lim B az S la v k a b ile lerin in P elopon n ese y erlem elerin e d a ir (Ha.pl -zfji sKom'f)3e.u> SXxGjv
tiv c v cp o)v eE -rijv IIeX<m 6X vvr]<jov, Atina 1 8 4 3 ) gibi bir takm k k ve faideli tarih eserler neretmiti. Fakat b u n lar asl b y k eserini ihzar eden bir takm alm alardan ibarettiler. Hayatnn esas gayesi m em lek etinin tarihini y az m a k olm u v e otuz senelik bir alm ann neticesi, be cilt halinde En e s k i zam an lard an h a li h azra k a d a r grek ka v m i ta r ih i nin (laxoplcc to 'EXX^vxo I gu tknb xw 'V v xpvw v T vemeptov, Atina V 1 8 6 0 - 1 8 7 7 ) neri olm utur (m teakip sen elerd e bir ok d.efalar tabedilmitir. En son tab Karolides (Atina, 1 9 2 5 ) tabdr). Bu eser G re k k avm inin tarihini 1 8 3 2 ye k ad ar a n latmaktadr. M odern G re k lisannda olduka hacim li bir e kilde yazlm olan bu eserden o ku y u cu larn b y k bir k sm istifade edem iyordu. Bu sebepten dolay P aparrigopulo elde etmi olduu neticelerin balcalarn Grek m eden iyeti ia r ih i (H istoire de la civilisation hellin igu e, P aris 1878) adl bir
cizgiliforum
cizgiliforum
ciltlik franszca bir eserde hulsa etti. l m nd en az bir m d det n ce mellif G rek lisannda buna m m asil bir eser y a z m aa balad, fakat bu eseri bitirem eden vefat etti. l m n den sonra bu kitap Atinada G rek ka v m i tarihinin en is tifa d e li n eticeleri (Atina, 1 8 9 9 ) ismi altnda tabolundu. Bu, mellifin be ciltte, daha mufassal bir ekilde anlatt v a k alarn, baz ksm lar yeniden gzden geirilm i bir nevi hulsasdr. Mellifin, balca eserinin Bizans dev rine ait k sm lar ikinci, nc, drdnc ve beinci ciltlerdir. Sa rih tarafgirane k arak te rin e ra m en P ag a rrig o p u lo un eseri tam m an asiy le calibi dikkattir. Koyu bir v a ta n p erv er olan mellif, tarihi yalnz mill, yani G re k noktai nazarn a gre, tetkik etm ektedir; m him hadisatn kffesinde bir G re k prensipi bu lm akta ve Rom a tesiratn arz ve sath olarak telk ki etm ektedir. konoklast im paratorlar devri P a p a rrig o pulo nun bilhassa nazar dikkatini celb etm ek te ve tam b ir te v e c c h n e m azh ar olmaktadr. Bu m eselen in srf din c e p hesi zerin d e durm yan G rek limi, bu h ad iselerd e H ellen ru h u n u n d erinlik lerind en sudur eylem i tima bir reform te e b b s bu lm akta ve bir h ey ecan a n n d a <V IIIin ci asr H ellen < in k lb n n , dinin esas akidelerinden sarf nazar olunduu tak dirde, tima deiiklikler bakm ndan , ok daha sonralar garb A vru pad a husule gelm i ve V III inci asrda hayretle bu ldu um uz prensipler ve doktrinleri vaz etmi olan R eform dan ok dah a g en i ve sistematik olduunutem in etm ektedir (28). Fakat bu reform Bizans sosyetesi iin ok c retk r ve esasl olm u tu r: bu yzden konoklast devrinden sonra bir akslmel hu sule gelmitir. te bu sebepten M akedonya sllesinin,. Bizans tarihinde, tam m an asiy le m uhafazak r bir kym eti var dr. Hellenizm tekmil ortazam anlarn devam mddetince, k u v vetini muhafaza etmitir. Mesel 1 2 0 4 te stanbulun sukutu iin dahil hi bir sebep y o k tu ; devlet m e rk ez i sadece Hallarn vah v e madd k u v v etlerine b o y u n em itir. 1 2 0 4 m e u m hadisesinin Bizanten Hellenizm e m him bir darbe in dirmi olm asna ra m en, az bir m ddet sonra Asrhazr Hellenizm i birin ci m ev kii igal etmitir, n k X I X ncu asr G rek leri bu m edeniyetin a h fad n d a n d rla r.P aparrig opuloya gre H ellenizm tekmil Bizans tarihinin devam mddetince, feyizli bir surette u veya bu ekilde yaam tr. G rek vatanp erverinin hadden ziyade tarafgirlii,
cizgiliforum
cizgiliforum
H OPF 21
m eydana getirm i olduu esere, hi phesiz b y k te sir lerde bu lu nm ak tan hali kalm am tr. B u nu nla b e ra b e r G rek k a v m i T arih i ve franszca G rek m eden iyeti T a r ih i , ihtiva ettikleri y u k ard a m ez k r tarafgirane te m ay llere ra m e n , kym etli kitaplardan madutturlar. P aparrig opulonun balca d e eri k ono k last harek etinin btn e h em m iy e t ve k a r k ln ortaya k o y m u olmasndadr. Fakat bir cihetten bu T arih in kullanlm as kolay d e ild ir: eser n e indeks, n e de h aiy e ler ihtiva etm ekte ve bu yzden fikirlerinin ve h k m lerinin shhatini kon trol etm ek bilhassa g ve nazik b ir m e se le halini alm aktadr.
HOPF
. X IX uncu asrn ortasnda bizantinizm sahasnda tem ay z etmi, vicdan sahibi ve alkan lim ler srasna profesr Kari Hopfu (1 8 3 2 - 1 8 7 3 ) ithal etm ek lzmdr. VVestfalyada dom u olan Kari Hopf, bilhassa H o m er tetkikatnda ihtisas k e sb ey le m i bir lise hocasnn olu idi. G e n yandan itibaren mthi bir hafza ve y a b an c dilleri r e n m e k hu su su nd a fevkalde bir kabiliyet ile tem ayz etti. Hopf, B o n n n iversitesind e tahsilini bitirdikten sonra, a y n i n iversited e doent olarak kald ve ilim h ay atn n k en d ine tahmil etmi olduu vazifeyi e v k le b a a rm a a k o yuldu: Bu vazife F ran k la rn ta h a k k m altnda, yani 1 2 0 4 ten sonraki Yunanistann tarihini tetebb etmekti. 1853/4te H op f ilk seyah atine kt ve V iyana tarikiyle im al talyaya gitti; buras o zam an lar Avusturya h e g e m o n y a s altnda bu lu nuyordu ; burada, bilhassa husus arivlerde, devam l bir su rette alt. M esaisinin neticesi Y u nanistan ve E g e denizi ad alarn d ak i F ra n k pren slik lerin e dair m u k ay eseli bir m onografiler serisi ve bu m eselelere m teallik ariv ler n e re tm e k oldu. Greissw ald niversitesind e profesr, bilh are K n ig sb e rg n iv ersitesin d e profesr ve hafz ktp olan Hopf ortaza m a n la r tarihiyle itigal etm ee devam etti. 1 8 6 1 den 1 8 6 3 e kadar s rm olan ikinci lm seyahatinde Cenova, Napoli, Palerm o, Malta, Korfu, Zanta, ira, N akso s v e Yu nanistan ziyaret etti ve bu ralarda bir o k el yazm as toplad. M em leketine avdetinde Hopf bu nlar tetkika koyuldu;
cizgiliforum
cizgiliforum
fakat shhati fenalat ve austos 1 8 7 3 te, W iesb ad en de, tam olgun bir yata ve tam yaratc bir kudrette olduu bir esnada, ld. Birok monografi, m ak ale ve F ran k devrine ait bir hayli v esik a nereylem iti. Hopfun en m him eseri O rtazam an larn balan gcn dan son zam an lara k a d a r Yunanistan T arih i dir ( G eschichte G riechen lan ds
vom B eginne des M ittelalters bis a u f d ie neuere Z eit, 1867-1868).
Hopfun Yunanistan T arihi ilk evvel geni ve v esik alara m stenit m alm at ile tem ay z etm ektedir; bu hali bilhassa kitabnn, ken dinin toplam olduu el yazm alarndan istifade ettii yerlerinde, g rm ek kabildir. Hopf eserinin b y k bir ksm n arktaki F ran k hk im iyetine tahsis etmitir. Eseri b y k bir m iktar el yazm as ve v esikaya istinat etm ektedir ve Hopf hi phesiz bu tah ak k m devrinin harici tarihi nin btn teferruatn yalnz en m h im m e rk ez le r iin deil,, f a k a t - E g e denizindeki k k adalar iin dahi tesbit etmi olan ilk limdir. Hopf tarafndan toplanm olan v esikalarn kffesi nered ilm edi ine gre, kitabnn gayri m nteir vesi k alara istinaden yazlm olan baz ksm lar bizzat orjinal m eh azlar gibi telkki olunabilirler. Ayni tarihte Yu nanistandaki Slav lar m eselesi btn teferruatiyle tahlil e d ilm ek ted ir; kitabnn bu ksm nda Hopf, b u g n k r e k le r in k ann da bir damla eski Hellen k a n b u lu n m ad n ve asr hazr G re k lerin in ortazam anlarda Yunanistan istil etmi olan Slavlar ve Arnavutlarn ahfadndan oldu klarn iddia eden F a llm e ra y e rin m e h u r n azariy esin e kar v a k alar zik retm ek te ve deliller gsterm ekted ir (29). F ak a t m aalesef H o p f un bu en m him eseri G r u b e r in .ilim ler ve san atler U m um A n sik lo p ed isi
Gruber, A llgem ein e E n cy klo p aed ie der W issenschaften
E r sc h -
( E rschund K nste.
t. LXXXV ve L X X X V I) adn tayan eski ve az tannm bir k olleksiyonda km tr. Hopf tarihinin bu itinasz edisyonu, tetkiki iin elzem olan bir ind ek s ihtiva etmedikten maada, sonunda bir m n d erica t fihristine bile m alik deildir; ite bu sebeb ten bu edisyonun kullanlm as bir takm m add m k lt arzetm ektedir. Bu ndan maada Hopfun
cizgiliforum
cizgiliforum
HERTZBERG 23
tarihi, elim izdeki ekliyle, mellifi tarafndan ihtimal tamam iyle ikm al edilm em i bir h ald ed ir: m alzem esi gay r vazh bir ekilde sralan m tr; lisan ar v e k u r u d u r ; kitap g lkle o ku nm aktadr. O rtazam anlar ve F ran k ta h a k k m devri G rek tarihi iin, tabir caizse, yen i sahifeler kefeden ve Hopf tarafndan eserine ithal edilmi olan b y k m iktarda el yazm as ve vesika, Alman lim inin kitabn son derece m him bir eser m ertebesin e karm aktadr- M verrihin fdikkati bilhassa haric v a k alar zerinde tem erk z etmektedir. Hopf, toplam olduu el yazm alar m alzem esind en tamarniyle istifade edem ed en ve bu nlar n ered em ed e n ld. H o p fu n el yazm a m iras bu g n B erlin Mill K t p h an esin d e bu lu nm ak ta ve m v errih ler iin zengin bir dokm antasyon m alzem esi tekil etmektedir. Hopfun tarihi avam iin y azlm am tr: bu nu n iin ok k u ru ve ok lim aned ir:v eaz tannm bir ansiklopedide intiar etmitir. Hopfun sarm d an istifade etm ek suretiyle ortazam an lar G re k tarihinin, yani Bizans tarihinin bir im alini daha m sait bir ekilde yazan Alman lim leri vardr. Bu m v errih ler arasnda bilhassa iki ism i zik retm ek lzm d r: H ertzberg ve G regorovius. HERTZBERG H ertzberg eski Yunanistan ve Rom a tarihleriyle m egul olduktan sonra ortazam anlara geti ve u m u m m ahiyette iki eser telif etti: 1. A n tik hayatn in krazn dan h a li h azra k a d a r Yu
nanistan T arih i ( G eschichte G riechen lan ds seit dem A bsterben des an tiken Lebens bis zar [Gegenzvart. 4 cilt. Gotha 1 8 7 6 - 1 8 7 9 ) ; 2. On altn c asrn son larn a k a d a r B iz a n slla r ve O sm anl D evleti T arihi ( G eschichte der B yzan tin er und des O sm anischen R eiches bis gegen E n de des sechszehnten Ja h rh u n d erts. Berlin, 18 83). Bu iki eser, tam
m an asiyle orijinal bir etd tekil etm e m e k le be ra b er, H opfun asarnn mteaddit neticelerini, daha iyi ve daha sade bir slba m alik olmalar sayesinde, daha geni bir oku y u cu m uhitine tantmlardr. k inci eser P. V. B eso brasov tarafn dan, baz not ve ilvelerle, ru sa y a evrilm i ve G. F. H ertzberg in B izans Tarihi (M oskova 1 8 9 6 ) ismi altnda basl mtr. P. V. Besobrasov, bu te rc m e y e ilve etmi olduu erhlerd e m evzua ait en yeni bibliyografyadan maada, Rus lim lerinin Bizansn dahil tarihi sahasndak i m esailerinin neti-
cizgiliforum
cizgiliforum
elerini nazar itibare alm olm as bu terc m eye, aslna na zaran, daha b y k bir k y m e t v e r m e k te d ir ; H ertzberg ise bu hu su slar bir tarafa b r a k m t: m esel b y k saray, saray terifat usul, esnaf ve tccar k orp o rasy o n lar, k yller, ky teekk lleri, ky kodeksi, kyl m lk n n mdafaa vasta lar, topraa bal kyllerin esaret altna alnm alar, toprak k lelerin in vaziyeti, kolonlarn tim arlar, kadastro, v erg iler sis temi ve m aliye m em u rla rn n salhiyetlerini suiistim alleri gibi. H ertzb e rg in bu ikinci eseri ve bilhassa bu e serin ru sa terc m esi, Bizans tarihine yeni balyan lar iin ok faidelidir.
GREGOROVUS
Hopfun tetkikatm sarna esas ittihaz etmi olan ikinci lim, daha nceleri ortazam anlar R o m a tarihine dair yazm olduu b y k eseriyle b ih a k k n h ret k az an m olan F. G re g o ro v iu s olmutur. O rtazam anlar Rom a tarihine dair yapm olduu aratrm alar bu limi ikinci bir antik m e d e n iy e t-m erk ezi olan Atina eh rin in tarihini tetkik ey le m e e evketti. Bu son tetkikatn neticesi -O rtazam anlarda A tin a eh
rinin T arih i (G eschichte der S tad t A then im M ittelalter. Stuttgart 1889. 2 cilt ) oldu. G re g o ro v iu sun kitab bu sahada zam anm za
k ad ar biribirini takip etmi olan sarm kffesine salam bir esas tekil etmi ve ileride yazlacak lara dahi ayni esas tekil e d e c e k olan (3 0 ) Hopfun sarna istinat etm ektedir. Fakat G reg oro v iu s, m alm olduu veh ile, Hopfun m eg ul olm a d bu m e m le k etin m edeniyetinin tetkikini e serin e ithal e tm e k tedir. G reg oro viu s, zerine alm olduu vazifeyi, parlak bir surette baarm tr. M verrih, Hopfdan so n ra m e y d a n a k a rlm olan m alzem eden istifade ederek, Bizan s tarihi e r e v e s i iinde, ortazam anlar Atina tarihini, iyi tertiplendiril m i bir ekilde tasvir etm ekte ve hadisat X IX u n cu asrda Y u n a n krallnn ilnna k ad ar gtrm ektedir. G re g o ro v iu sun eserini Bizans tarihiyle alkadar olanlarn kffesi istifade ile okuyabilir.
BU RY
1 8 6 1 d e dom u olan J. B. B u ry 1 8 9 5 te, T rinity C ollegee m odern tarih profesr intihap edildi ve 1 9 0 2 de Cambrid ge n iversitesine m o d ern tarih iin kral profesr nasb-
cizgiliforum
cizgiliforum
BURY 25
edildi. Bizantinizm sahasnn h aricind e kalan dier i a rn d a n m aada Bu ry 3 9 5 ile 8 6 7 arasndaki hadisat ihtiva eden cilt lik bir U m um B izan s T arih i yazd. lk iki cilt A rkadiu stan Irerie
k a d a r m u ah h ar R om a im paratorluu T arihi ( A. H istory o f the later R om an E m pire fr o m A rcadiu s to irene. London 1 8 8 9 ) ismi altnda 1 8 8 9 da
kmtr. Bunlarda hadisat, im parator a r lm a y n n Papa Leon III tarafndan Rom ada tetvi edildii 8 0 0 tarihine kadar anlatlm aktadr. Hi bir kim se, M u ahhar im p arato rlu k Tarihinin ilk iki cildi, 1 8 8 9 da, km azdan evvel, B u r y nin Bizans saha snda yapm olduu etdlerin genilik ve derinliinin ifasna hazrlanm am t. Bu alacak bir e s e r d i; bir pi darn eseriydi, v e bu nu nla B u ry m v errih olarak hret bu l d u (31). n c cilt 2 3 sene so n ra ir en in sukutundan B a s il I in
clusuna k a d a r a r k R om a im paratorlu u T arih iv(A .H istory o f the Eastern R om an Em pire, fro m the f a i l o f iren e to the accession o f B a s il I.
London 1912) ism i altnda neredildi. Bu cilt 8 0 2 ile 8 6 7 arasnd aki devri ihtiva etmektedir. 1 9 2 3 senesind e ilk iki cildin, hadisat yalnz Justinian saltanatnn sonu na k ad ar gt ren (M. s. 5 6 5 ), ikinci tablar km tr. Bu, sadece gzden geirilm i ve ilveler g rm yeni b ir edisyon deil, fakat h e m e n h e m e n Bizans tarihinin b a lan gcn a dair yeniden yazlm bir eserdir. Mellife gre bu iki cildden birincisi G arb A vrupann G erm enler tarafn d an zapt, kincisi se Ju stin ian d ev ri tesm iye olunabilirdi (32). 5 6 5 - 8 8 0 devri tarihi im diye kadar y eniden tabolunm am tr. Mellifin mufassal bir Bizans tarihi y azm ak em elinde olduu anlalyor. Fakat Bu ry m aalesef Romada, 1 haziran 1 9 2 7 de, lmtr. Bury, eserinde, pek doru olarak, R om a m p aratorlu u n u n I inci asrdan XV inci asra kadar devam etmi olduu fikrinin m m essili olarak ortaya km aktadr. Birinci cildinin m ethalinde tarihin hi bir devrinin Rom a m u a h h a r im p ara torluk devri kadar yanl ve gay r vazh isim lerle karartlm olm adn bey an etm ektedir. Bu tarihin ehem m iyeti h a k knd a anu d ane bir surette yanl h k m v erilm i ve k a r a k terinin yanl bir ekilde gsterilmi olm asnda bu tarihe verilm i olan yanl isim lerin - zannedildiinden o k fa z la dahli olmutur. Cihan ilkzam an lardan y en izam an lara isal etmi olan asrlarn tarihini k a v ra m a k hu su su nd a ilk adm, an cak antik R om a m p aratorlu u nu n 1 4 5 3 ten nce inkraz b u lm am olm asnn anlalm asiyle, atlmtr. Okta-
cizgiliforum
cizgiliforum
vian-Avgustustan son Bizans m paratoru Konstantin Paleologa kadar bir takm Rom a im paratorlar, biribirini bil fa sla, Rom a tahtnda istihlf etmilerdir. Zam anm zda bu m him hdise M uahhar m paratorlua verilm i olan Bizanten ve Grek isim leri tarafndan karartlmtr. Bizans m p arator luu ism inde srar eden m v errih ler Rom a m p aratorlu u nun ne zam an bitmi ve Bizans m p aratorlu u nu n ne zam an balam olduuna dair mttefik deillerdir. Bu iki tarih arasnd a seilen hudut bazan B y k Konstantin tarafndan stanbulun tesisi, bazan B y k T eodosun lm , bazan Ju stin ia n m zam an saltanat ve bazan da, F inlayin istedii gibi, zavriyal L eo n un clsudur. Ve bir taksim i kabul etmi olan m v errih dier bir taksim e icabet etmi olann haksz olduunu beyan edem ez, n k tekm il bu taksim at tam am iyle itibaridir. Rom a ^mparatorluu, 1 4 5 3 ten e^vel, nihayet bulm am tr. Bizans, G rek , R om a veyahu t G r e k o Rom en m paratorluu tabirleri m h im bir hadiseyi k ara rt m ak ve vahim sui tefehh m ler tevlit etm ekten baka bir ie y aram am aktadrlar. Bu m lhazalar, B u ry yi, evv elce grm olduum uz vehile, o k u y u cu y u 8 0 0 senesine kadar gtren ilk iki cil dine M uahhar R om a im paratorlu u T a rih i u nvann v erm e e sevketm itir. 8 0 0 de arlm a y n R om ad a im parator iln ediliyor. te bu sebepten dolay b irib irin e rakip olan iki devlete hakl olarak Garp ve a rk m p aratorlu k lar ismi verilebilir. Fakat m aalesef ark Rom a mparatorluu tabiri k en d isin e hi u ym y an u yahut bu devire temil o lu n m a k tadr. M esel V. inci asrda ark yahut G arb R om a m p a ra torlu k larnd an ve yahut G arp m p aratorlu u nu n 4 7 6 s e n e sinde su ku tund an bahsolunm aktadr. Bu kabl tesmiyeler,, m e h u r lim ler tarafndan kabu l edilm i olm akla beraber, yalntrlar ve sui tefehh m lere yol am aktadrlar. Bu noktay burada izah edelim : V. inci asrda Rom a m paratorluu tek ve gayri kabili taksim di; im paratorlarn adedi birden fazla o la b ilir d i; fakat hi bir zam an iki im paratorluk m ev cu t olmam tr. V. inci asrda iki im paratorluktan bahsetm ek im paratorluk kudreti h ak k m d a k i nazariy eyi tam am iyle yaln bir ekilde gsterm ek dem ektir. Hi bir k im se Konstans ve Konstan (B y k K onstantinin halefleri) zam annda iki im paratorluktan bahsetm ez ve Arkadius ile Honorius, G e n
cizgiliforum
cizgiliforum
BURY 27
Teodos ile Valentinian III, Leon I ile Antemius arasnd aki si yas m n asebat Konstantinin oullar -arasndaki m nasebatm ayni idi. m paratorlar birib irine nazaran mstakil hatt birib irine d m an o la b ilirle rd i; idare ettikleri im para torluun vahdeti, nazar olarak, hi bir zam an haleldar olm a mtr. m paratorluk 4 7 6 da sona erm em itir: bu tarih tekmil bir asr devam edecek'olan izmihll hadisesinin pek te mhim: olmyan bir derecesin i ifade etm ektedir. R om ulus - Avgustulus'un tahttan feragati, Rom a m p aratorlu u nu n s u k u tu n a hadm olm ak yle dursun, bu im paratorluu sarsm a a dahi muvaffak olam am tr. Garp m paratorluu nun s u k u tundan bahsed en G ib b o n u takliden bir takm m odern m v errihlerin dahi bu ibareyi kabul etmi olmalar ayan tees sftr. R om a m paratorluu. M. e. I inci asrdan XV. inci asrn ortasna kadar devam etmitir. Ancak 8 0 0 senesinden sonra, garpte dier bir Rom a m paratorluu k u ru lm u o ld u undan ark Rom a m paratorluu ndan bahsolu nabilir (33). te bu sebepten dolay! Bury, 8 0 2 den so n rak i vakayii ihtiva eden n c cildine, bu cildi dierlerinden tefrik etm ek zere, a r k R om a im paratorluu T arih i ism ini verm itir. Bury,i X V III inci asrdan itibaren, m v e rrih ve filosoflarn Bizans tarihine k ar gsterdikleri istihfafa iaret ettikten sonra bu nlarn bu h arek etleriy le G arb Avrupa m edeniyeti tek m l n n en m h im am illerinden birini, yani M uahhar Rom a m paratorluu ve m odern R o m an n tesirlerini, lykiyle takdir edem em i olduklarn bey a n etm ektedir (34). B u ry nin noktai nazar, phesiz, tam am iyle yeni deildir. Rom a m p a rato rlu u n u n X V inci asra k a d ar devam etmi olduunun farkna evv elce v arlm t: m esel M ontesquieu\ ; nn R o m a lla r m%itil ve inkraz sebeplerin e d a ir m l h a z a la r adl kitabnda olduu gibi. Fakat B u ry bu tezi m stesna bir kuv v etle ortaya atm [ve btn sarnda tek em m l ettir mitir. B u r y nin eseri husus bir dikkate lyktr. m paratorluun ark nsfnn m ukadderatn anlatrken, garp nsfnn hadisatn dahi 8 0 0 e kadar nazar itibare alm aktadr ki bu husus, pek tabi olarak, mellifin R o m a m p aratorlu u n u n vahdetini telk k i edi tarzna tam am iy le uym aktadr. Bury, kitabnda
cizgiliforum
cizgiliforum
yalnz siyas tarih ile iktifa etm eyip devlet tekilt, edebiyat, tima hayat, corafya ve s a n at i l h .........m eselelerine bal ban a fasllar tahsis etm ektedir. k in ci tabdaki im paratorlu u n b n y esin e ve dar tekilta tahsis edilmi olan ilk iki fasl iin Rom a im paratorlu k tarihinin en m eh u r m tehasssla rnd an biri yle y az m a k tad r: Bu ksm M u ah h ar Rom a m paratorluu u m u m hayat artlarnn en iyi ve en ksa tasviridir,, (35). Bury, Macar, Rus ve dier Slav lisanlarna m k e m m e len vkft- te bu sayede eserinin n c cildinde Bizans tarihiyle alkal btn Rus ve B u lg a r eserlerind en istifade etmi ve bunlar kym etlendirm itir.
LAMBROS
1851 de Korfuda dom u ve 1919 da, lm olan Atina n iversitesi profesr, el yazm as v esik alarn n ve tarih m e tinlerin y oru lm ak bilm ez niri, A ynaroz G rek el yazm alar k atalo g u n u n mellifi olan asrm zn G rek lim lerinden Spiridon L am bros (A&ptpo), 1 8 8 6 ile 1 9 0 8 seneleri arasnda,
En eski zam an lard an istanbulun fe th in e k a d a r resim li Yunanistan T a rihi nin laroola, xfj 'EAA&So, [iTetx6vcov, in o .r v py_atozxMy y^p6vwv
(iXpt Tf)*& X(>oea)5Tfj Kw vcruavTt,vom 6/ls), Atina 1 8 8 6 -1 9 0 8 . 6 Cilt) alt cildini yazmtr. L a m b ro sun bilhassa g en i bir halk ktlesi iin yazlm olan bu kitab Bizans tarihi vakayiini, Bizans m p aratorlu u n u n m evcud iyetinin so n u n a kadar, ak ve m etodik bir tarzda, tasvir etm ektedir. Mellif m ehaz gster m em ektedir. Metinde bir ok resim vardr. Bizantinizm sa hasnda L a m b ro sun sarfetmi olduu faaliyet ve m ey d an a getirm i olduu m him sar daha h e n z k y m etleriy le m tenasip bir ekilde takdir edilm em itir (36).
GELZER
en a niversitesi profesrlerinden H ein rich Gelzer, K r u m b a c h e r in B izan s ed ebiy at T arih i iin B izan s im p aratorlar tarihin in h u l sas n telif etmitir (A briss d er B yzantn ischen K aiserg eschichte. M nih 1 897). Gelzer, bu hulsada, bilhassa haric tarihi nazar itibare alm ak ta d r; mellif bir o k defalar H ertzb e rg in kitabnn tesiri altnda kalm aktadr. Atak
cizgiliforum
cizgiliforum
HESSELNG 29
bir politikac olan Gelzer, bazan Bizans devri tarih hadisatna dair verdii h k m lerin arasna, hi lzum u olm akszn, kendi ahs siyas tem ay llerini sktrm aktadr. ptida bir m alm at ed inm ek istiyenlere G e lz e rin hulsas faideli olabilir. Bir Alman lim inin azndan, eserinin balangcnda, u szleri iitmek calibi dikkattir: Rus arlarndan, biri, e v len m ek suretiyle, P aleologlar h anedan na m ensu p bir prensesle birlem itir; Konstantin M on o m ak n tac, K rem im de, btn Ru syallarm mutlak hkim i olan bir arn bana otu rtu lm u tur. Rus m paratorluu Bizans m p aratorlu u n u n hak ik de vam n temsil etmektedir. Bir gn Ayasofyann hak ik im ana avdeti v e K k Asyanm T rk le rin alak hk im iyetind en kurtulm as m u k ad d er ise, bu an cak Rus ar sayesinde ola caktr. ' ngilterenin muhalefeti tabiate ve tarihe m u g a y ird ir; bin aen aley h bir gn b eh em m eh a l krlacaktr. stanbul m p ara toru, bu ie bal m uazzam vazifeleri idrak ettii tak d ir de, an cak ortodoksluun mdafii Rus ar olabilir (37).
HESSELNG
Holandada Leyd n iversitesind e profesr olan D. C. H esseling 1 9 0 2 de, Holanda lisannda, B iz a n s : m edeniyet
tetkikleri, istan bu lu n tesisinden ver beschavin g na de stichting itibaren ( B yzantiu m . Studien van K on stan tin opel. H aarlem
1 9 0 2 ) u n v an n tayan bir kitap neretti. Holanda lisan pek fazla taam m m etm em i oldu u nd an H esselin g in bu eseri, an ca k 1 9 0 7 , B izan s m edeniyetine d air bir tecrbe,, (E ssa sur la civ ilisation byzantine. P aris 1907) ismi altnda franszaya evrildikten ve fransz bizantinisti G. S c h lu m b e r g e rin bir m u k addim esiyle birlikte neredildikten sonra, u m u m u n istifa desine arzedilm i oldu. F ranszca ed isy on u n m ethalinde mellif, olduka m u am m al bir tarzda, te rc m e n in Fransz halknn zev k n a uygu n olarak yaplm olduunu,, beyan etmektedir. Bir ok m alm at ihtiva eden ve pek fazla hacim li olm yan H esselingin kitab, bilhassa a rk m p aratorlu u nu n g eirm i olduu mteaddit safahat zerinde d u rm ak suretiyle, Bizans m edeniyetinin u m u m hatlarn tesbit etm ektedir. Siyas hadiseleri ise, mellif, bu nlar Bizans m edeniyetini aydnlata bilecek m ahiyette olduklar zam an, nazar itibara alm akta,
cizgiliforum
cizgiliforum
isim leri ve teferruata ait bir takm hususat, an ca k u m u m fikirlerle alkadar olduklar takdirde, zikretm ektedir. H esse lin g in kitab edebiyat ve s a n ate geni bir y er ayrm aktadr. Belki m tehassslar iin fazla basit bir ekilde yazlm olan H esselin g in Bizans m edeniyetin e d a ir tecrbe si ak bir slpta yazlm ve ayn zam anda salam esaslara istinat -eden bir eser vastasiyle Bizansn o y n a m olduu u m um rol ha k k n d a bir fikir ed in m ek istiyenler iin ok faidelid ir.
BUSSELL
Bu rada F. W. B u ssellin ngilizce yazlm iki ciltlik bir -eserinden bah setm ek gerekir. 1 9 1 0 da Londrada intiar etmi olan bu eser R om a m p ara torlu u : D om itian dan (M. s. 81) N ik efo r
111 n ek iliin e k a d a r tekilt ta rih in e d air tecrbeler [The R om an Em pire: essays on the C onstitutional H istory fro m the accession o f D om itian (8 1 A. D .) to the R etirem en t o f N icephorus I I I (1081 A .D .)] ism ini tamaktadr. Bu eser bir takm enteresan
fikirler ve m u k ay eselerd en m a h ru m olm am akla beraber, h ik y e tarznn toplu olm am as, bir takm te k err rle r ihtiva etm esi ve vazh bir plna m alik b u lu n m am asn d an dolay, bozulm akta ve bir ok defalar m him fikirlerini k a y b e tm e k tedir. Eserin k ron olojik erevesi, mellifin bu hususta verd ii izahata ram en (Cilt I, sah. 1-2, 13-17) uradan ve bu rad an intihap edilmitir. kinci ciltte, hi mit edilm edik bir yerde, E rm enistan ile Bizans m p aratorlu u n u n 5 2 0 ile 1120 arasndaki m nasebatndan bhis bir icm ale tesadf edilm ektedir (Cilt, II sah. 3 3 3 - 4 8 3 ) . BusselFin kitabn o k u m ak kolay deildir. inde hi bir not yoktur. Mellifin esas fikri, m paratorluu n ilk asrlarnda tam am iyle vazh olan Rom a im paratorluu tekiltnn, Rom a C m h u riy et tekiltndan aln m olan ekillerinin, muhtelif bir takm safahat arzed erek , K o m n e n le r devrine kadar baki kalm ve bu devirde, niha olarak, tiranlk ism ini tayan Bizans mutlak idaresi tarafndan ortadan kaldrlm olmasdr.
KEMBR ORTAZAMANLAR TARH (C am bridge M edieval H istory) M ed ieval
bir bibliyografya ihtiva eden C am bridge Bizans m paratorluu na dair yazlm en y eni u m u m tarihtir; birinci cilt (1911) B y k Konstantin ile
H istory
M k em m el
cizgiliforum
cizgiliforum
KEMBR ORTAZAMANLAR TARH 31
Anastasn lm (518) arasnd aki devirden b a h se tm ek ted ir; ikinci cilt (1 9 1 3 ) k o no klastlar devrine kadar gelm ekted ir; dr dnc cilt (1 9 2 3 ) batan aaya k ad ar 7 1 7 den 1 4 5 3 e kadar uzanan Bizans tarihi ve bu tarihin eski Slavlar, E rm enistan, Mongoller, v e Balkan devletleriyle olan m nasebetlerine tahsis edilmitir. O rta z a m a n la n n bu u m u m tarihi, lm m u cib i teessf olan J. B. B u r y nin idaresi altnda, intiar etm itir; bu tarih A vrupann en m eh u r lim leri tarafndan m eydana getirilmi bir eserdir.
BZANS TARHNE DAR MYANE BR SURETTE YAZILMI OLAN UMUM CMALLER
T arih sar klliyat, Bizans tarihine dair, g en i bir o k u yucu ktlesi iin yazlm olan ve alelek ser pek b y k lm k ym etleri olm yan baz icmallere maliktir. Fak at bu kabl m iy a n e icmaller, orjinaliteden m a h ru m olm akla beraber, fai deli olabilirler ve o k u y u cu n u n dim anda Bizans m p arator lu unu n m ukadderatna kar devam l bir alka u yan d rab i lirler. Bu kabl eserlerin ekserisi ngiliz lisannda yazlmtr. C. W. C. O m a n n Bizans imparatorluu- {T he B yzan tin e Em pire, 3 nc tab'. L on d ra 1892) adl eseri cazip bir slp ve pek gzel resim leri muhtevidir. Finlay ve B u r y nin sarna istinat eden F. HarrSSOn O rtazam an lan n ilk devirlerin de B izan s T arih i (B yzan tine H istoryin the early m iddle-ages. L ondra 1 9 0 0 ) (38 ) ism ini ta yan k k bir risalesinde Bizansn oyn am olduu rol G arb Avrupa m edeniyeti noktai nazarn a gre, tenv ire al maktadr. Bizans m paratorluu nun tima ve siyas tek ml h ak k n d a bir fikir v e rm e k hususunda, P ierre G re n ie r
B izan s im paratorluu , tim a ve s iy a s tekm l (L E m pire B y z a n tin : Son evolution s o c ia le et politigue. Paris 1 9 0 4 ) adl ki ciltlik ese
rinde, enteresan bir teebbste bulunm utur. M evzuun u m um inkiafnn kusu rlu olmas v e old u ka vahim baz hata ve noksanlar ihtiva etm esine ra m e n - m tehasss olm yan bir zat iin b u n lar tabidir - G re n ie rnin bu eseri Bizans tarihi sahasnda m tenevvi ve muhtelif m alm at verdiinden dolay, istifade ile okunabilir. m paratorluu n u m u m tarihiyle alkadar ksa, fakat dol gun bir stanbul tarihini W. N. Huttonun stan bu l. m p arator
luun eski m erkezinin ta rih i (C on stan tin ople. The story o f the o ld Capital o f the Em pire. Londra 1 9 0 4 ) adl e serin d e bu lm ak kabildir.
cizgiliforum
cizgiliforum
Ksa, fakat gayet k u ru bir Bizans tarihi icmali Roth tara fndan B izan s D evleti T arihi ( G eschichte des byzantinischen R eiches. Leipzig 1 9 0 4 . 125 sah.) ismi altnda yazlmtr. Mellif, 1917 de, m u htasar bir ekilde B izans im paratorluunun tim a v e k lt rel tarihi,, ni ( S ozial-u n d K u ltu rgeschichte des B yzan tin ischen R eiches. Lepizig 1917) dahi neretm itir. P rofes r Skala, H elm oldtun C ihan T arih i nde, intiar eden
B y k sk en d er den itibaren H ellen iz m (D as G riechentum seit A lex an d er dem Grossen. H elm odtun Cihan Tarihi, cilt V. Leipzig v e
Viyana, 1 9 0 4 , 1 1 6 sah.) adl eserind e dolgun ve derin bir k a y n a k ve sar bilgisine istinat eden bir Bizans tarihi icm ali yazmtr. Bu son icm alde mellif Bizans m edeniyetini etrafl bir surette tahlil etm ekte v e bu m edeniyetin oynad rol tenvire alm aktadr.-ngiliz lisannda, R u m en m v errih i Yorg anm ksa, cidd ve ok gsterili bir plna g re tertip edilmi B izan s im p aratorlu u ( The B yzan tin e Em pire. Londra 1 9 0 7 ) adl bir icm ali vardr. Y ine ngiliz lisannda E. Foord tarafndan gayet canl bir surette yazlm olan v e m k e m m e l re sim le r ihtiva eden B izan s im paratorluu . A vrupa m edeniyetin in a rk a b ek isi
( The B yzan tin e Em pire, the reargu ard o f the European civilisation .
Londra 1911) isimli bir eser 1 9 1 1 de km tr. Bu kitapta Bizans tarihinin, 1 2 0 4 ten so n rak i inhitat devri ksm nda, pek m u htasar ve sath yazlm olm as ay an teessftr. Bizans tarihinin ksa bir icm alini E. Lavisse ve A. Rambau d nun D rdnc asrdan zam an m za k a d a r gelen devrin um um Tarihi n d e b u lm a k kabildir (H istoire gen erale du IV em e siecle nos jou rs). Bizans m edeniyetine dair yazlm dier k y m e t li bir icm ale W. T u rc h inin B izan s m eden iyeti {L a civ ilitd bizantina. Torino, 1 9 5 ) adl talyanca eserind e Talan maktadr. 1919 da, Ch. Diehl B izan s im paratorlu u Tarihi n i (H istoire de VEmpire byzantin) neretm itir. Bu kitabn ihtiva ettii 2 2 0 sahifede mellif bir Bizans m paratorlu u siyas tarihi h u l sasnn erev esin i a m a k ta d r : en m h im dahil hadisattan b ah setm ek te ve Bizans m edeniyetinin roln izah e y le m ektedir. Ksa bir bibliyografya ve mteaddit haritalar ve resim ler ihtiva eden bu eser Fransad a biro k defalar tabo lunm utur. ngilizce bir terc m esi 1 9 2 5 te A m erikada baslm tr {H istory o f the B yzan tin e E m pire. M tercim i : G. Ives. P r in c e to n , 1925).
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANS TARHNE DAR AMYANE BR TARZDA YAZILAN UMUM CMALLER 33
B izan s: itil ve inhitat (B y zan ce: grandeur et decadence, Paris 1919) adl eserind e Ch. Diehl Bizansm dahil hayatn parlak bir surette tasvir etmektedir. Diehl, bu kitabnda im parator luun itil ve inkraz sebeplerini, Bizans m edeniyetinin k om u m em lek etler zerinde yapm olduu tesirleri ve T rkiye, Ru sya ve B a lk a n devletlerinde Bizansm m irasn izah etm ektedir (39).
Bizans hayat ve m edeniyeti h a k k n d a cidd ve calibi dik k at bir tarzda yazlm ettler m ey an n d a August Heisenb e r g in B izan s devletinin hkm et ve so sy etesi (S taa t und G esellsch aft des byzantinischen R eiches. Leipzig ve Berlin 1 9 2 3 - P. H im elb erg tarafndan n erolu nan Die K ultu r der Gegenmart serisinin II. cildi, IV. ksm) ve N orm an H. B a y n e s in B izan s m p arator luu (B y zan tin e E m pire. H om e U n iversity L ibrary of Modern Knowledge, Nr. 114, 1 9 2 6 ) adl eserleri vardr. Bu son kitap bilfiil IV nc asr ile stanbulun 1 2 0 4 teki H allar tarafndan zapt arasndaki devri ihtiva etm ektedir. - Bizans im p ara torluu tarihi, X I inci asrn sonu na kadar, m cm el bir ekilde L. H alphenin B a rb a r la r: B y k istillard an X I inci a srd a k i Trk
f tu h a tn a k a d a r (L es B arbares: des gran des invasions au x conuetes turques du X I. siecle. Paris, 1 9 2 6 ) adl eserind e tasvir o lu n m u
tur. Bu kitapta bir de bibliyografya b u lm a k kabildir. R obert B y r o n un B izan sm m u v a ffa k iy eti. T a rih bir bak. M. s. 330 - 1453 ( T he B yzantin e A chievem en t. An h istorica l perspective. A. D. 330 - 1453. Londra, 1 9 2 9 , 3 4 6 sah.) adl yeni kitab istifade ile okunabilir. Bizans tarihine dair gayet salam ve ksa u m u m m ak ale ler E. G erland tarafndan Katolik Ansiklopedisi ( C ath olic Ency clop ed ia) ve J. B. B u ry tarafndan B ritanya Ansiklopedisi iin ( E n cy clop aed ia B ritan n ica 11. tab) yazlmlardr.
A n tik D nyann in k r a z Tarihi (G eschichte des Untergangs der an tiken Welt. 6 cilt. 1 8 9 5 - 1 9 2 0 ) dahi istifade ile
O. S e e c k in
okunabilir. Birinci cildin n c tab 1910 da, ikinci ve n c ciltlerin ik inci tablar ise 1921 de intiar etmilerdir. Bizans tarihine m ethal m ahiyetinde iki kym etli eser son zam anlarda n ered ilm ilerd ir: Bunlardan birincisi E. Steinin
M uahhar R om a im paratorluu. I. R om a devletinden B izan s devletine
( 2 8 4 - 4 7 6 ) (G eschichte des spatrm ischen R eiches. I. Vom rm ischen

Bizans mparatorluu Tarihi 3
cizgiliforum
cizgiliforum
zum byzantinischen S taa t
2 8 2 - 4 7 6 . V iy ana 1 9 2 8 ) adl tarihi, dieri ise F. Lotnu n A n tik dnyann sonu ve ortazam an lan n b a langc (L a fin du m onde antique et le debut du m oyen-ge. Paris 1 9 2 7 ) adl k itab d r; bu son eser B y k Justinian devrini dahi ihtiva etmektedir.
BZANS EDEBYATI
Bizans edebiyatn tanm ak iin M nih niversitesi pro fesrlerinden mteveffa Kari K r u m b a c h e r in Ju stin ian 'dan a r k
R om a im paratorluunun sonuna k a d a r B izan s edebiyat tarihi,, (G eschichte der byzantinischen Literatr von Ju stin ia n bis zum Ende des ostrm ischen R eiches. Mnih 1 8 9 7 . 1 1 9 3 sah.) adl eserinin ikinci
tabna m racaat etm ek elzem dir. K r u m b a c h e r in kitabnn ikinci tabndaki din edebiyat tarihi bahsi profesr A. Ehrhardt tarafndan yazlmtr. Ayni eserde, y u k ard a iaret o lu n duu v ehile, G elzerin B izan sn s iy a s ta rih i hu lsas,, bu lu n m aktadr. K r u m b a c h e r in eseri, h e rh a n g i bir Bizans edebiyat tet kiki iin, balca ve zarur y ard m c vastadr. Bu eser, ilk nazarda, ihtiva ettii m alzem enin ok lu u nd an dolay, nazar dikkati celbetm ek te ve mellifinin derin ihtisas ve fevkalde alm a kabiliyetini tebarz ettirm ektedir. K ru m b a c h e r Rus ve dier Slav lisanlarna m k e m m e le n vkft: bu sebepten Rus ve daha u m u m olarak Slav eserlerind en istifade e tm e k tedir. Hi phesiz, K r u m b a c h e r in bu eseri, m tehassslar iin k alem e a ln m tr ; alelde bir o k u y u c u n u n iine gel mez. Fakat K ru m b a ch e r geni halk ktlesi iin, daha ak bir tarzda, elli sahifelik bir Bizans edebiyat tarihi yazm ve bu eserine O rtazam anlar G rek edebiyat ta rih i (D ie griechische L ite ratr des M ittelalters, Leipzig ve Berlin, 1912, D ie K ultur der Gegenzvart,, serisi. N a ir i: H in n eberg) ism ini verm itir. K r u m b a c h e rin bu son eseri, a n ca k mellifinin lm nden sonra neredilm itir. G rek halk edebiyat iin F. D ietrichin B izan s
v e m odern grek edebiyat ta rih i (G esch ich te der byzantinischen und neugriechischen Literatr. Leipzig 1 9 0 2 ) adl eserini k ay d etm ek m u vafktr. G. Montelatii nin talyanca m uhtasar B izan s edebiyat tarihi,, nde [SV orz'a d ella letteratura bizantina] ( 3 2 4 - 1 4 5 3 ) M anuali H oepli,, ilm serisinde intiar etmitir. Milano, 1916, iki cilt
9 5 - 9 6 . sah. V II I -2 9 2 ] iyi m alm at bu lm ak kabildir. Bu kitap
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANS EDEBYATI 35
K r u m b a c h e r in bir te k err r deildir; K r u m b a c h e r den 19 s e n e sonra neredilm i olan bu eser ok yeni m alm at ihtiva etmektedir. Mesel biro k hatalar tashih eden M ercatinin R o m a et l Oriente V III, 1918, sah. 171 - 183 te intiar etmi olan bir tenkidi okunabilir. N. Y o rg a nn B izan s e d e b iy a t: m ahiyeti, taksim at, v sati,, isimli m ak alesine dahi m racaat olun abilir (R evue historique du S u d - E st europeen II, 1 9 2 5 , sah. 3 7 0 - 3 9 7 ). Bizans edebiyatnn iptida devri iin W. C hristin
G rek ed ebiy at tarihi ( G eschichte der griechischen Literatr.
6 nci tab. Mnih 1 9 2 4 , Cilt II) ok faidelidir. - O. Bardenhew er, P atrologia (3 nc tab. F reib u rg im Breisgau, 1910). O. Bard en h ew er, E sk i hristiyan edebiyat tarih i (G eschichte der altch ristlich en Literatr. 4 cilt. 2 nci tab. F reib u rg im Breisgau, 1 9 1 3 - 1 9 2 4 ) ; bilhassa 3 nc ve 4 nc ciltler (IV nc ve V inci asr). - Ayni devir iin u eserler dahi mfit olabilirler: L. H. Jordan, E s k i hristiyan edebiyat (G esch ich te der altch rist lichen Literatr. Leipzig 1911). - A. H a r n a c k n Eusebius'a k a d a r eski
h ristiy an ed ebiyat tarihi. I. K a y n a k la r ve durum. II. K ron oloji,, [G eschichte der altchristlichen Literatr bis Eusebius. I. D ie U berlieferung u n d der B estan d (Leipzig 1893). II. D ie C hronologie. 2 cilt. (Leip
zig, 1 8 8 7 - 1904)] adl ana eseri IV nc ve V inci asr ede biyatna bir methal olarak kullanlabilir.
cizgiliforum
cizgiliforum
RUSYADA BZANS TARH A R A T IRM A LA R IN IN KISA BR CMAL

ALM A N A K A D EM SYEN LER G A R PLLER V E SLAV M U H P L E R V. G. V A SLEVSK
Rus lim leri an ca k X I X u ncu asrn ik inci nsfndan itiba ren Bizans tarihini cidd bir surette tetkik etm ee balam lardr. Bu asrn birinci nsfnda Bizans tarihiyle itigal ed en ler R u sy aya gelen, Fen Akadem isi zas intihap edilen v e hayatlarnn sonu na kadar P etro grad da kalan Alman lim leri olmutur. Bunlarn esas gayesi Rus tarihinde Bizan sm ve Bizans k ay n a k larn n oynam olduu rol tesbit etmekti. Bu ak ad em isiy en ler m eyann da Ph. K ru g u ( 1 7 6 4 - 1 8 4 4 ) v e A. K u n ik i ( 1 8 1 4 - 1 8 9 9 ) zikredebiliriz. Rus fikrinin en n am d ar m m essilleri iin, X IX u n cu asrn birinci nsfnda, Bizans tarihi, biro k defalar u veya bu ti m a h a re k et iin, bir ca m b a z tahtas olmutu. Nitekim baz Slav m uhipleri Bizans tarihinin k en d i n azariy elerin i d esteklem ek ve tarih b ak m n d an m u h ik g sterm ek iin faideli olan ksm larn alyorlard (40). Garpliler ise Bizan s tarihinin oynam olduu menfi rol ispat etm ek v e Rusyann, inkraz bu lm u bir devletin izleri zerinde y r m e k is tedii tadkirde, m aruz kalaca tehlikenin b y k l n teba rz ettirm ek iin ayni m e m b a a m racaat ediyorlard. E serlerinin birinde H ertzen yle y az m a k ta d r: Nasl ki lv ve k ller H erk la n u m ve P om peyi'yi tahlis etm ilerd ir, eski Y u nanistan dahi, m ev cu d iy etini itm am ettii bir anda, R om a h ak im iyeti kurtarm tr. Bizans devri lhtin k a p a m kaldrm , fakat iindeki l dirilmemitir. Papaslar, ve k e iler, btn llerde yaptklar gibi, bu ly dahi zaptet m iler ve ksrln m m essili olduklarndan dolay, bu dev re y e pek yakan hadmlar, bu lye tesahup etm ilerdir.....
cizgiliforum
cizgiliforum
ALMAN AKADEMSYENLER, GARPLLER VE SLAV MUHBLER, V. G. VASLEVSK 37
Bizans y aam akta devam edebilirdi, fakat y ap acak hibir ii kalmamt... T arih um u m iyetle milletlerle, sahnede kaldk lar, yani bir i grd kleri mddete, alkadar olur (41). D ier bir garpli, P. J. andayev, yle diyor Biz tefessh etm i bir Bizans ile m nasebet tesis ettik (42). Fakat bu k abl h k m lerin , bilitiraz kabiliyetli ve son derece m a lmatl insanlardan sudur etm elerine ra m en, hibir tarih kym eti olm adn u n u tm am ald r; n k bunlardan hi birisi Bizans tarihinde hib ir zaman ihtisas yapmamt. Fakat, X IX u ncu asrn ortasndan itibaren, Bizans tarihi tetkikatm n ehem m iyeti Rusyada vazh bir surette kendini g sterm e e balyor. En nafiz Slav m u hiplerinden A. S. Khom iak o v 1 8 5 0 ye doru yle yazyor : Fikrimize gre, Bizanstan istihfafkrane b a h setm ek bu tarih h ak k n d aki c e haleti ikrar etmektir (43). 1 8 5 0 de, M oskova niversitesi profesrlerinden m e h u r T. N. G ra n o v sk i yle y a z y o r: Biz, R uslar iin, Bizans tarihinin nek a d ar m him olduunu s y lem ee hacet var m d r ? Biz argrad (44 ) tan mill m ed e niyetim izin en iyi hususatn, yani din itikatlarmz ve k lt rm z n tohum larn aldk. ark m paratorluu g en Ru syay hristiyan milletler arasna ithal eyledi... Fakat bu m nasebetlerden sarfnazar, Slav olm aklm z Bizansa m erbutiyemizi gsterm e e kfidir. te bu son nokta, arzettii e h em m iy e t nisbetinde, ecnebi lim ler tarafndan tebarz et tirilmemitir (45). Bizans tarihinin en m him m eseleleri iin tam am iyle m em n u n iy e tb ah bir arei hal bulm ak, ayni G r a n o v s k iye gre, o zamanda, yalnz Rus yahut, daha u m u m olarak, Slav lim lerin e nasip olabilirdi. Kendine bu de r e c e m edyunu k ra n olduum uz hadisenin kym etini bil m ek bizim iin bir nevi m ecburiyettir (46). lm Rus bizantinizm inin hak ik m essisi P etrograd n i versitesi profesrlerinden v e Fen Akademisi, zasndan V. G. Vasilievski (1 8 3 8 - 1 8 9 9 ) oldu. Vasilievski Rus ilim lemini, Bizans tarihinin dahil olduu kadar haric husus m eselelerin e ait son derece m him eserlerle tehiz etmi, RusBizans m nasebatm n tesbiti iin uzun m ddet alm ve bu tetkikatnda, m evzuu tahlil ve derinliklere nfuz etmekte, b y k bir iktidar gsterm itir. V asilievskinin baz asar, u m u m tarih bakm ndan dahi, son derece m him dirler. Me sel birinci Hal seferini tetkik etm ek iin bu limin Bizans
cizgiliforum
cizgiliforum
ve P een e k le r adl eserind en m stani k a ln a m a z : bu ha kikati g arb Avrupa lim leri dahi teslim etm ektedirler. 1 9 2 5 te lm olan profesr N. P. K ond ako v ve A kadem i zasn dan F. I. sp en sk i dahi bu sahada itihar eylem i m dekk ik le r d e n d ir le r : bunlardan birincisi bilhassa Bizans sa n ati m eselelerinde, kincisi ise dahil tarih problem lerinde tem ay z etmitir. Rus ilm inin en m e h u r m m essillerind en olan bu limin asarn biz burada tahlil ve tetkik etm iyeceiz. Bu icm alin gayesi Bizans tarihine dair yazlm u m u m asar zikretm ektir: H albuki V asilievski yalnz husus m e se le le re dair telifat brakm , N. P. K ond ako v ise y k se k ky m ette v e bazan u m u m mahiyette, fakat sanat sahasnda, e s e rle r yazmtr. Yalnz F. I. sp enski bir istisna tekil etmektedirBu lirn, birinci cildi 1914, ikinci cildi ise 1 9 2 7 de intiar etm i olan Bizansm u m u m tarihi adl bir eser n e r e tm i tir ; bu eserden aada bahsedeceiz. te bu suretle, X X nci asr balan gcna kadar en m e h u r Rus bizantinistlerinin Bizans tarihine ifa ettikleri balca hizmet, bazan son d erece m him birtakm hu sus m eseleleri etrafl bir surette tetkik ve bu nlarn h e r tarafn tenvir etm eleri olmutur.
ERTOV
Rus lim leri um um bir Bizans tarihi yazm ak te e b b s nde an ca k son senelerde bu lu nm u lard r. Fakat daha e v vel, 1 8 3 7 den itibaren, ertov un, U m um tarihten hu lsa e d ilm i a r k R om a im paratorluu yahu t stanbu l tarihi,, adl bir eseri, iki cilt halinde, kt. S erlev h an n ilk kelim eleri ayni mellifin, 1 8 3 0 sen esin e doru ( 1 8 3 0 - 1 8 3 5 ) , 15 ksm dan m teekkil, U m um
tarih v e a r k G rek im paratorluunun tesisindenberi vukubuian k a v im ler m uhacereti ve A vrupa, A sy a ve A fr ik a d a teesss eden yeni devletlerin umu m tarihlerinin devam adl bir eser neretm i olduuna iaret
ediyorlard. Y u kard a ism i g een eser ite bu u m u m tarihten hulsa edilmiti. - Bir t ccar olu ve k en d i k en d in e yetimi b ir m u h a rrir olan I. ertov Rus o ku y u cu larn n h erey d en evvel h ik y e tarznda yazlm bir tarihe ihtiyalar v ardr dsturuna tevfikan Bizans tarihine dair bir kitap k alem e almtr. ertov, bizzat yazm olduu vehile, m ehaz olarak muhtelif kitap v e
cizgiliforum
cizgiliforum
J. A. KULAKOVSK 39
m ev ku telerd en (franszca) alnm biro k yazlardan maada Royounun T arihi ni, L e b e a u nun a rk m paratorlu u Tarihi,, nin ihtisar edilmi edisyonunu, Adam tarafndan ihtisaren franszcay a e vrilm i olan G ib b o n un T a rih i ni (4 7) kullanmtr. Bizans tarihi vakayiini stanbulun sukutuna kad ar nazar itibare alan ertov un bu toplama eserinin tabi hibir lm kym eti yoktur. Fak at neri o devir iin calibi dikkat bir teebb s tekil eden bu kitap hak k nd a b irk a sz sylem ei m nasip grdm .
J. A. KULAKOVSK
Bizansm um um tarihine dair cidd bir eser telif eylem ek hu su sund a ilk gayret Kiyef niversitesi profesrlerinden mteveffa J. A. K ulakovski tarafndan sarfedilmitir. Roma edebiyat m tehasss olan K ulakovski, Rom a antikitesini ve Roma tekilt tarihini tetkik etmiti. Bu lim bilhassa im p ara torluk devri ile m egul olm u ve niversitede Rom a tarihi tedris eylemiti. 1 8 9 0 dan itibaren vaktinin bir ksm n hristiyan arekolojisi ve Bizans tarihine tahsis etm ee balad. .Bizans Tarihi adl eserin e bir methal tekil etmek zere IV n c asrn m eh u r Rom en ve putperest tarihilerinden Am m ianus M arellinu sun tarihini neretti ve X X nci asrn balangcnda bu eseri terc m e eyledi (1 9 0 6 -1 9 0 8 ). 1910 da mellif, B izans Tarihim adl kitabnn, 3 9 5 - 5 1 8 v akayiin i ihtiva eden birinci cildini neretti. 1 9 1 2 de ikinci ve 1915 te n c ciltler ktlar; bu son iki ciltte mellif 5 1 8 ile T asvirler M cadelesi devri olan 7 1 7 arasndaki im paratorluun m u k ad deratndan bahsetm ekted ir. 1 9 1 3 te, birinci cildin yeniden gzden geirilm i ikinci tab km tr. M verrih, ayan dikkat devam l alm a kabiliyeti v e yoru lm ak bilm ez bir e n erji sayesinde, btn Bizans, G rek, Ltin ve a r k (bunlarn terc m elerini) m ehazlarn tetkik etmi, bu m e se ley e dair yazlm asarn h e m e n kffesinde derin v u k u f peyda eylem i v e bu suretle m eydana getirm i olduu tem elin zerine 7 1 7 ye kadar gelen mufassal bir Bi zans tarihi k u rm a a balamtr. Prof. K u la k o v sk inin ay n i zam ada nazar itibare alm olduu dahili tarih hadisat, h a ric tarihe hasredilm i olan teferratn o k lu u iinde kay p olmaktadr.
cizgiliforum
cizgiliforum
Mellif, bu eserind e (birinci cildin m ethaline m racaat olunm as) o ku y u cu n u n nazar dikkatini canl realiteye e k m e k le b e ra b e r g em i zam an larn ruh ve k arak terin i k a v ra m a k im kn n v erm ek istemitir. K u lak o vsk i yle devam ediyor: Rus m azim iz bizi zlm ez balarla Bizansa balam tr ve mill akidem iz ite bu temelin zerine bina edilmitir. Orta tedrisat pro g ram larn d an g re k e n in karlm asn strap ile k a y d ed en K u lak o v sk i yle y a z m a k tadr: Biz Ruslar, Avrupa ilim ve m edeniyetinin feyizli mene inin m u asrlarm zn son c m le le rin d e deil, fakat Hellenlerin ilk k e k e lem elerin d e aranlm as lzm geldiini, G arb Avrupada anlald gibi, ihtimal bir gn anlayacaz. n c cildinin methalinde, m v e rrih B izan s Tarihi,, nin pl nn bir k e re daha yle izah e tm e k te d ir: G ay em hadisele rin teselslne dair, kron oloji bak m n d an , doru ve kabil olduu kadar noksansz, bir tablo v cu d e getirm ek olmutur; bu dev re ait m onografiler ve bizan tinizm e m ah su s muhtelif m e v k u t neriyatta kan, hu sus m eselelere mteallik, tet k ik le? tarafndan temsil olunan b u g n k dokm antasyon seviy esind e bu lu nan ehadetler ve k ay n ak la rn dorudan d o ru y a tetkik m a istinat ettim. Prof. K u lak o v sk inin eseri, Bizansta g een v a k alarn mufassal tarihi h ak k n d a m al m at e d in m e k v ey ah u t k a y n a k la rn en m h im lerin e dair ru sa bir eser o k u m a k istiyenler iin son d erece faideli olabilir. Ayni zam anda o ku y u cu , haric olduu kadar dahil noktai n azardan Bizans tarihinin ihtiva ettii en m him m eseleler h u su su nd a b u g n k ilmin v erm i olduu neticelerden baz larn renecektir. M ehazlarn pek geni surette tetkik edilmi olm asn n bir neticesi, nered ilm i olan cildin (1 4 0 0 sahifeden fazla) an cak V III inci asr balan gcna kadar gelen v akayii ihtiva etmesi olm utur.
F. I SPENSK
Akademi zas ve stanbul Rus A rkeoloji Enstits di re k t r olan U sp en sk inin yazm olduu B izan s m p aratorlu u Tarihi,, nin birinci cildi 1914 te km tr. B ir o k resim le tezyin edilmi olan, mteaddit harita ve cetveller ihtiva eden bu tab cidden nefisti. Birin ci cildi tekil eden 8 7 2 sahifede spenski, vakayii, IV n c asrdan b alam ak s u r e tiyle, k ono k last M cadeleleri devri olan V III inci asra k ad ar
cizgiliforum
cizgiliforum
F. I. SPENSK 41
getiriyordu. D oru sunu s ylem ek lzm g elirse bu eser, bir m tehasss tarafndan u m u m bir Bizans tarihi y azm ak iin yaplm ilk te cr b e idi. Mellif asr hazr bizantinizm inin en m m taz m m essillerind end i ve uzun ve alkan m eslek hayatm hem en h e m e n tam am iyle bu o k k ark tarihin m tenevvi cepheleri ve muhtelif devirlerinin tetkikna hasreylemiti. 1 8 4 5 te dom u olan sp en sk i 1 8 7 9 dan 1 8 9 4 e kad ar O desa niversitesind e (Novorossiia) ders verdi. 1 8 9 4 te, ayni sen e zarfnda tesis edilmi olan stanbul Rus A rkeoloji E n sti ts d irek t rl ne tayin edildi. Bu yeni m esesen in banda bulu ndu u m ddete gsterm i olduu, mteaddit ekspedisyonlar, ahs aratrm alar ve Enstitsnn b iro k ve m him nefs neriyat ile tem ayz eden faaliyeti, B y k Harp y z n den, inktaa urad. 1 9 1 4 te stanbulu te rk ed ere k Petrograda gitti ve buradaki Fen Akademisi tarafndan V izantiyskiy Vremennib> i n e re m e m u r edildi. Harp esnasnda, iki defa, o z a m an lar Ruslarn igalinde bu lu nan T ra b z o n a m e m u re n g n d e rildi. 1 0 eyll 1 9 2 8 de Petrograd (Leningrad) da, 8 3 yanda olduu halde, ld (48). U m u m u n anlyab ilece i tarzda bir eser v cu d e getirm ek istiyen F. I. sp en sk i kitabn g erek haiyelerde, g e re k fasl larn sonunda, pek fazla lm cihazla doldurm am akta, ana m e hazlarn ve ikinci elden yazlm asar zik retm ek le iktifa etmektedir. k in ci cildin birinci ksm son zam anlarda m ev kii intiara vazolun m u tu r (1927). Bu cilt k o n o k la st M cadelelerinden ve Slav h av arilerin d en Kiril (Konstantin) ve Metod m eselesin den bahsetm ekted ir. U sp en sk inin eserinin birinci cildi, b y k bir ksm nda, Bizans tarihinin bir nevi geni bir m ethalini ve bizantinizmin balca u nsu rlarnn yaratld ve m ah lt Bizans m ed eniy eti nin v cu t bulduu devrin bir tablosunu tekil etm ektedir. Mellif Bizansm m aziye karm hayat safhalarnn zam an mz iin bir ders tekil ettiini b ey a n etm ekten ken dini ala m yor. Bizans iin ark vilyetlerinin arzettikleri asl e h e m m i yete iaret ve K k Asyada, znik m paratorluunda, Bizans D evletinin X III nc asrda yen iden k u ru lm as fikrinin b ak i kalm ve te k em m l etmi olduunu bey an eden sp en sk i szne yle nih ayet v e rm e k te d ir: Tarihin
cizgiliforum
cizgiliforum
bize verdii dersin ihtimamla nazar itibare alnm as lzm dr...., bilhassa, u dakikalarda, Bo aziind ek i hasta adam m m irasn b ek liy en ler tarafndan (49). Bak a bir yerde, mellif, yle d iy o r: Bizansm b rak m olduu m ira s hususunda, bu mirasn tasfiyesinde faal bir rol oyn am ak tan itinap etm enin kendi elimizde olduuna zahip olm ak, kendi, k en d im izi aldatm ak dem ektir. Vak miras kabul y a h u t reddetm ek varise ait bir i ise de a rk m eselesinde R u syann oynad rol ken dine tarih tarafndan tevdi edilmitir ve hi bir nsan istek bu hususta h i b ir ey deitiremez; t ki g a y r i m em u l bir h e rc m e r bize bu nu unuttursun, hayatmzn iine nfuz eylem i, em ellerim izin hedefini tekil etmi v e elem lerim ize bal k alm olan bu hatray s ils in ! (50). Slav - Bizans m nasebatn aydn latm ak istiyen mellif,, 1912 senesi birinciterininde yazm olduu m u k a d d e m e n in sonunda yle d iy o r: Okuyucu, cenu p Slavlarndan bhis fasllarn m uhteviyat zerinde dnsn ve bu nlardan za m anm zda, Balkan yarm adasnda, kan hadisatn canl bir lev h asn karsn. M uharrir bu nu nla ikinci Balkan H arbi h ad iselerine iaret etm ek istemitir (51). spenski, Rus o k u y u cu larn a, arzettii sert ve cidd k a rak te r sayesinde, bir taraftan iyi tanzim edilmi ve itinal bir surette k u ru lm u bir sistem h ak k n d a bir fikir v erebilecek, dier taraftan mellifi hak k nd a iyi bir intiba b ra k a b ilece k bir eser m ey d ana getirm ei k en d in e gaye edinm itir. Mellif, Bizansa ait m alm atn geniletilm esinin ve Rus - Bi zans m nasabatnm tetkikinin Rus ilmi iin son derece elzem olduuna ve bunlarn, tabir caizse, siyas ve mill bir Rus efkr u m u m iy esi yaratlm ak ve ortaya atlmak istendikte, pek faydal olacana kanidir. spenski, bizantinizm in bir mdafii olarak ortaya k m akta ve eserinde, biro k defalar, bu m efhu m u n tarifine r c u etm ektedir. U sp en sk iye g re bizantinizm e m eb d e tekil eden esas vasf b arbarlarn im paratorlua m u h aceret lerinde ve III nc ve IV nc asrlard aki ahlk v e din b u h ran n d a aram ak lzmdr (52). D ier bir yerd e u satrlar o k u y o r u z : Bizantinizm, tesiri A vrupam n ce n u b u n d a ve a rk n d a oturan k av im lerd e ken dini gsteren, tarih bir prensiptir. Bu prensip, zam anm za kadar, biro k millet
cizgiliforum
cizgiliforum
F. I. SPENSK 43
lerin inkiafna hkim dir ve itikadat ve siyas m essesatn husus bir tarznda ve ayni zam anda, eer tabir caizse, siyas ve ktisad m nasebetlerin hu sus bir te ekk l n d e ifadesini bulur (53). Bizantinizm kelim esiyle, yahut Romanizm in eski bran, ran ve G re k kltrleriyle k arm asn ifade eden bu m efhum la her eyd en evvel, Roma m p ara torluunun, V inci asrdan V III inci asra kadar, Bizans m paratorlu una m nkalip olm adan evvel, tedric olarak dei m esinde amil olan prensiplerin heyeti u m u m iy esi a n la lr (54). G erm en ve Slav m u haceretleri biro k tah avv llere se bep o lm u la rd r: bunlar devletin tima ve ktisad duru m und a ve ask er sistem inde reform lar icap ettirmilerdir. te yeni prensiplerin tesiri altnda arkta Rom a m paratorluu deim i ve bir Bizans k a rak teri iktisap eylemitir (55). Bizantinizm aadaki hadiselerle tezahr etm ektedir : 1 Her tarafta kullanlan Ltin lisannn yerin e tedric surette G rek , yahu t daha dorusu Bizans lisannn kaim o lm as; 2 milletlerin siyas stnl elde etm ek iin yekdieriyle m cad elede b u lu n m a la r; 3 saatin orjinal bir k a rakter iktisap etmesi ve ileride yeni abideler tevlit edecek olan yeni birtakm motifler husule g e lm e si; edeb asarn, ark m edeniyetlerinin a n ane ve rn ek lerin in tesiri altnda, tedric olarak, yeni bir metodun teekk l eylediini ima eden orjinal bir k a ra k te r iktisap etmesi (56). U spenski'nin a rk Roma m paratorluu nun, V III inci asra doru, bizanten bir k a ra k te r taknm olduunu beyan eden bu szleri bu limin fikirlerinin, tesadfen, ngiliz bizantinisti F in lay m k ilere tam am iyle tevafuk ettiini gster mektedir. U sp en sk inin u m u m tezleri birinci ciltte ispat olu n am am lardr ; bin aenaleyh an ca k elimizde tam am lanm , yahut hi olmazsa Ltin ftuhatna kad ar gt rlm bir Bizans tarihi bu lu ndu u zam an, bu tezleri, lyk olduu vehile, m n ak a a etm ek ve k y m e tle n d irm e k kabil olacaktr. Birinci cildin ihtiva ettii en m h im m eseleler unlardr: 1 Slavlarn B alk an y arm ad a sn a m u h acereti ve bu m u h a ceretin Bizansm hayatndaki n e tic ele ri; 2 Bizansta m alikn e r e jim i; 3 Bizansta tem lerin sureti teekkl. sp en sk i nin kitabnda bu m eseleler kat olarak hal edilm em i
cizgiliforum
cizgiliforum
olm ak la b eraber, melllif tarafndan teklif edilmi olan hal tarz bu ok kark m eseleleri daha derin bir tetkikten g e irm e k arzu ve l zum un u tebarz ettirmektedir. Bu eser, mellifi tarafndan, bir ru bu asrdan fazla bir zam an evvel, tasmim edilmitir. Kitap bir hayli m ddet evvel yazlm aa balan m ve baz inktalardan m teessir olm utur; b in aenaley h muhtelif ksm larnn kym eti biribi rine m savi deildir. Birtakm canl, yeni ve son derece enteresan fasllarn yannda eskim i birtakm esaslara istinat eden ve baz noktalarda m odern ilim seviyesinin dununda bu lu nan ksm lar vardr. Bu husus bilhassa Araplar ve Islm iyetten bhis fasllarda hissedilm ektedir. Fakat bu k i tabn asl kymeti, mellifin, im paratorluun dahil hayatna tem as eden hadisata geni bir y er ay rm olmasndadr. lm m eslek hayatnn k rk senesini m n h asran Bizansm tetkikm a tahsis etmi bir m tehasssn k alem in d en km ve ak bir slpta yazlm olan sp en sk i tarihinin birinci cildi bize, bugn, Bizans tarihinin ilk devrini tanm ak im kn n v erm ek ted ir. 1 9 2 7 de nered ilm i olan ikinci cildin birinci ksm ise, yukarda sylem i o ldu u m u z vehile, k on o k last devrini ve M akedonya sllesi tarihinin balan gcn ve bil hassa Slavlar ncile tbi k lm olan Kiril ve Metod m esele sini ihtiva etm ektedir. Fakat bugn, Rusyada, kitap tabla rnda raslanan m kltn bir neticesi olarak, ikinci cilt bir k elim enin ortasnda hitama erm ektedir. S. P. ESTAKOV 1913 te, Kazan niversitesi profesrlerinden S. P. estak o v un B izan s T arihine d air D ersler i Kazanda neredilmitir. 1915 te, ayni derslerin yeniden gzden geirilm i ve ilveler g rm ikinci tab km tr. estak o v un D ersler,, i, III nc, IV n c ve V inci asr larda barb arla rn Roma m p aratorlu u n u n garp v e ark nsf larna hu lllerinden 8 0 0 de a rlm a y n n tetvicine kadar uza n an devri ihtiva etmektedir. Kitap im paratorluun dahil ve haric hayatna ve bu m evzua dair yazlm v a k anvis tarihleri ve dier asar h ak k n d a bir hayli m alm at ihtiva etm ektedir. Fakat kitabn d o k m an tasy o n u bazan fena, ya zl tarz ise aceledir.
cizgiliforum
cizgiliforum
C. N. SPENSK - A. A. VASLEV 45
C. N. SPENSK
Rus limi C. N. sp en sk i tarafndan 1917 de, M oskovada, neredilm i olan B izan s tarihi E skisleri o ku y u cu zerinde hayat intiba brak m a k ta ve o k u y u c u y a ferahlk verm ek ted irler (57). Kitap 2 6 8 sahifeden ibaret olup Rom a im p ara to rlu u nu n tima ve ktisad inkiafna dair gayet enteresan bir u m u m methal ihtiva etmektedir. Mellif oku y ucularn parm ak la riy le Bizans devrinin m him dahil m eselelerin e dokundurtm aktadr. E ser k ono k last M cadelesinin son safhas, yani tasvirler kltnn 8 4 3 te, T eo d o ra nn zam an saltana tnda, y eniden iadesiyle nihayet buluyor. Bu E skisler,, in k a rakteristik vasf, im paratorluun dahil tekilt m eselelerine ve din ve tima tekm le geni bir y er tahsis eylem esidir; mellif siyas hadiseleri, an cak bu nlarn tima hayat had ise lerini aydnlatabilecek m ahiyette oldu klarna kanaat getirdii hallerde, nazar itibare alm aktadr. U s p e n sk inin, heyeti umum iyesi itibariyle, doru olan esas fikri R om a ve Bizans im para torluklarnn hellenistik karakteri haiz olduklar fikridir. Uspenski g ere k lik ve g e re k ru h b an iy e te aid m alikn elerd ek i arazinin feodal bir ek le girm esi hadisesini, son derece e n tere san bir surette, tetkik etmitir. M verrih bilhassa k on o k last devriyle alkadar olm utur v e E skisler in bu d ev rey e hasredil mi olan son ksm lar husus bir dikkate ayandrlar. Uspenski tarafndan tahlil edilmi m eseleler m e y a n n d a : im pa ratorluk arazisinde ilk barbar k rallklarnn teekkl, J u s tinian zam anndaki tekilt reform lar ve u m u ru m liyenin idaresi, temlerin tekilt, VI nci, V II nci ve V III inci asrlarda k yl ler ve ky kodeksi, m lkiyet ve excusseia (muafiyet) m eselelerini zikredebiliriz. U fak hacim d e olan ve canl ve rengin bir slpta yazlm olan bu kitabn Bizans tarihi m erakllar iin b y k bir ehem m iy eti vardr.
A. A. VASLEV
V asilievin kitab, Rus ilminin u m u m Bizans tarihine b a h etmi olduu en yeni tetkiktir. E ser iki ciltten ibaret olup Bizans im paratorlu u nu n tekmil tarihini m uhtevi b u lu n m a k tadr. Birinci cilt 1917 de Bizans tarih i dersleri I. H a l sefer
cizgiliforum
cizgiliforum
46
lerinin balan gcn a k a d a r ( 1 0 8 1 ) ( Petrograd 1917, 3 5 5 s a h .) ism i altnda neredilm iti. Hal seferleri ile stanbulun zapt arasnd aki devri ihtiva eden ik inci cilt ise ayr ksm da n e red ilm itir: Birinci ksm B izans ve H allar (Petrograd 1 9 2 3 , 1 2 0 sah ), ikinci ksm arkta L tin h k im iy eti (Petrograd 1 9 2 3 , 7 6 sah.) n c ksm ise B izans im paratorluunun sukutu <Leningrad, 192 5, 1 4 3 sah.) ism ini tamaktadrlar. Bu Rus edisyonu bilhare yeniden gzden geirilm i, tashih edilm i v e ilveler g rm bir ekilde B iza n s im paratorlu u Tarihi ismi altnda ngiliz lisannda neredilen esere esas tekil etmitir. (H istory o f the B yzantin e Em pire. I : Madison, 1 9 2 8 ; I I : Madison 1929).
HUSUS
MEVKUTELER
HUKUK, SANAT VE K RO N O LO JYE DAR YAZILMI UMUM ESERLER. PA PRO LO J
Bizans tetkikatna hasredilm i ilk m e v k u t neriyat, 1 8 9 2 d en b eri alm anca olarak intiar eden B izans M ecm uas ol m u tur (B yzan tin ische Z eitschrift). B irok m akaleler ve y en i k m kitaplara dair verilen m alm attan maada bu m e c m u ada bizantinizm sahasnda kan btn asarn mufassal bir bibliyo g rafy as bulunm aktadr. R u s ve Slav neriyat bilhassa nazar itibare alnmtr. M ecm uan n m essisi ve uzun m dd et balca m u h a rriri K r u m b a c h e r idi. 1914 e kadar y irm i ik i cilt km tr. lk 12 cilt iin m k e m m e l bir analitik in deks neredilmitir. B y k Harp esnasnd a intiar sektey e u r a m olan B yzan tin ische Z eitsch rift 1918 denberi te k rar m untazam an km aktadr. 2 9 uncu cilt 1 929 / 30 da m ev kii intiara vazolunm utur. Bu m e cm u a ely ev m A. H eisen b erg ve Paul M arc tarafndan karlm aktad r. 1 8 9 4 te Rus Fen Akademisi, V. G. V asilievski ve V. E. R e g e lin idaresinde Senelik Bizans mecm uas (Vizantiyskiy V rem en n ik ) nam nda ve Alman m ecm u a sn n takip ettii ay n i gayelerle, bir m ecm u a n e retm e e balamtr. Bib liy o g r a fy a k sm nd a m u h a rrirler bilhassa Slav m em leketleri ve
cizgiliforum
cizgiliforum
HUSUS MEVKUTELER 47'
hristiyan a rk m em lek etlerin i nazar itibare alm lardr. Bu m e cm u a rusadr, fakat bazan franszca ve m odern greke m ak aleler dahi ihtiva etm ektedir. Bu m e cm u a n n dahi n e r i harpte inktaa uram tr. 1917 de 2 2 cilt intiar etmiti. 2 3 n c cilt an cak 1 9 2 3 te, 2 4 nc cilt 1 9 2 6 da ve 2 5 inci cilt 1 9 2 8 de km tr. 16 nci cilt P. V. Bezobrazov tarafndan tertip edilmi ilk on be cildin bir ind ek sini ihtiva etm ektedir. V asilievski ve R e g e lden sonra V izantiyskiy V rem ennkin direktrln F. I. sp en sk i deruhde etmiti. 1 9 0 9 dan itibaren Atina Bizans Cemiyeti, ayni ehirde, yine bizantinizm sahasna m nhasr, Bizans (Buav-c) adl m odern g re k e bir m e cm u a n e retm e e balamt. Fakat bu m e c m u a d a n yalnz iki cilt km tr. 1915 ten itibaren Y u riev (Dorpat) n iversitesi Edebiyat F ak ltesi B izan s m ecm u as (V izantiyskoe obozrenie) adl ve V- E. R e g elin idaresinde, ru sa yeni bir m e cm u a n e retm e e b a lamt. E ly e v m (1917) m nteir cilt mevcuttur. Y u riev v(Dorpat) bu g n Estonya arazisi dahilindedir. 1920 de N. A. B ees Berlinde B izan s Yeni G rek sen elik m ec m u a s (B yzantin isch-n eu griechische Ja h rb ch er) nam nda ve Byzan tin ische Z eitsch rift gibi ayni g ayeleri takip eden bir mecamua n eretm e e balamt. Bu m e cm u a n n drdnc cil d i 1 9 2 3 te, beincisi 1 9 2 6 da ve altncs 1 9 2 9 da k m tr. Beinci ve altnc ciltler Y unanistanda, N. A. B e e s in ihalen n iversitesind e profesr olduu Atinada neredil m ilerd ir. 1923 te B r k seld e toplanm olan beinci beynelm ilel ia r ih k on g resin d e Bizans tetkikat seksiyo n u bey nelm ilel yeni bir Bizans m ecm u as yaratldn g rm ek tem enn isini izhar eylemiti. 1 9 2 4 te B k rete toplanm olan birinci Bi zans lim leri b e y n elm ilel k o n g re sin d e bu m ev k u ten in neir pln kat olarak tesbit edilmi ve 1 9 2 5 te B yzantion. R evue In tern ation ale des E tudes byzantines,, (Paris - Liege) in birinci cildi, Paul G rain d or ve H enri G reg oire tarafndan, neredilm itir. Bu cilt, m e h u r Rus limi N. P. K o n d a k o v a, d o um un un 8 0 iinci senei devriyesini tesit m nasebetiyle, ithaf edilmiti,
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANS TARH
fakat m ecm u an n kt gn K o n d a k o v un lm haberi alnmtr (16 ubat 1 925 ). Beinci cilt 1 9 3 0 da km tr. 1924 ten 1 9 2 9 a kadar, Atinada B izan s T etkikleri C em iyetinin A nnalleri (Ercj-yjpl 'Etatpeta Buavtvv SttouSv) adl bir m e c m u a nn alt cildi baslmtr. Bu annallerin enteresan ve m him dirler. biro k m ak ale le ri
Bu husus m evkutelerin v erd ikleri m alm attan m aad a spesialize olm am olan dier birtakm m ecm ualard a Bizan s devrine ait enteresan m alm ata tesadf ey lem ek m m kndr. Bunlarn en m him leri m eyann da bilhassa Neo 'EAA^vojivûv [Lam bros tarafndan, 1 9 0 4 ten bu limin lm tarihi olan 1919 a kad ar neredilm i, bilh are m teaddit G re k limleri tarafndan devam ettirilmitir], Echos d Orient ve Revue de VOrient chretien i zikredebiliriz. Bizans h u k u k u n a dair balca eser m e h u r Alman h u k u k usu Zachariae von L in g en th alin G reko - R om en hu ku k tarihi (G eschichte des griechisch - rm ischen R echts. 3 nc tabl. Berlin 1 8 9 2 ) adl kitabdr. Daha eski eserler m eyann da M ortreuiln B izans hukuku tarihi (H istore du droit byzantin. 3 cilt. Paris 1 8 4 3 - 1 8 4 7 ) adl franszca kitabn, E. H eim bach'n E r s c h Gruber A n siklop ed isi iin yazm olduu alm anca icm ali (seksiyon I, Ksm 8 6 , sah. 191 - 471), ve Azareviin Bizans h u k u k u tarihi ni (2 ksm , aroslavl, 1 8 7 6 - 1 8 7 7 ) zik red ece iz. Zengin bir bibliyografyay m uhtevi gayet enteresan bir icm al 1 9 0 6 da talyan profesr L. Siciliano tarafndan taly an hu ku k A n siklopedisi nde (E n ciclop ed ia G iu ridica Italia n a . Cilt IV, ks. 5, cz 4 3 1 ve 4 6 0 ) neredilmitir. Eser 1 9 0 6 da, Milnoda, a y r ca baslmtr. - En nihayet Aldo A lbertoninin ta ly a y nazar iti bare alan bir B izan s hukuku beyan iin adl eserini zik red ece iz (Per una esposizion e d el diritto bizantino con riguardo a l l Ita lia . Im ola 1 927). (Karlatrnz : B y z an tin isch e Zeitschrift X X V III, 1928,, sah. 4 7 4 - 4 7 6 ) . Bizans sanatine dair yazlm olan balca u m u m treteler unlardr : N. P. K ondakov Grek el y az m a lar m inyatrlerine gre B i zans san a ti ve B izan s kon og ra fy as ta rih i (rusa). Odesa 1 8 7 6 ; Atlas 1 8 77. Franszca tab ise eserin iki cilt haline getirilmi, eklidir (Paris 1886/91).
cizgiliforum
cizgiliforum
HUSUS MEVKUTELER 49
Bayet, B izan s san ati ( D art by zan tin ), (Paris 1 8 8 3 ; ikinci tab 1904). Millet, B izan s san ati ( L art b y z a n tin ). A. Michel tarafndan neredilen H istoire de l A rt serisinde. (Paris. Cilt I: 1 9 0 5 . II : 1 9 0 8 ). Ch. Diehl, B iza n s san'ati m an eli ( M anuel d'art byzan tin ). Paris, 1910. Y eniden gzden geirilm i ve ilveler g rm ikinci tab 1925/6 da Pariste km tr. O. M. Dalton, B izan s san a ti ve a rk eo lo jisi (B yzan tin e art an d arch aeolog y , Oxford, 1911). Bu eser m im arden bahsetm em ektedir. Fak at Daltonun 1 9 2 5 te neretm i olduu a r k
hristiyan san a t i : abid atn bakayas (E ast christian a r t : a survey o f the M onuments. Oxford, 1 9 2 5 ) adl eseri m im a ry e ait bir
fasl ihtiva etmektedir. L. Breh ier, B izan s sa n ati (L art byzantin, Paris 1 9 24 ). Bizans k ron olo jisin e dair yazlm um u m eserler u n lard r: H. L. Clinton, R om a F astlar (F a sti R om an i) (ngilizce tab, 2 cilt, O xford 1 8 4 5 - 1 8 5 0 . V akayii yalnz H erak liu sun lm tarihi olan 6 4 1 senesine kadar nazar itibare almaktadr). Muralt, B izan s kro n olojisin e d a ir bir tecrbe (2 cilt. I : Petersburg, 1 8 5 5 . II: Bl, 1 8 7 3 ). Bu kitap 1 4 5 3 e k ad ar gelen btn Bizans tarihini muhtevidir. En b y k ihtiyatla kullanlm as icap eder. Muasr bizantinolojinin en m him m eselelerind en birini tekil eden Bizans kronolojisi m eselesin e dair ilmi bir ett yaplm as lzmdr. Bu m e se ley e dair en m him neriyat u n la r d r : Otto S e eck , M. s. 311-476 devri iin im parator ve p ap a listeleri. B ir hristiyan im paratorlu k devri p rosop og rafy as iin n ett (Regesten der K aiser und P pste f r d ie Ja h r e 311 bis 476 n. Chr. V orarbeit zu einer P rosopographie der christlichen K aiserzeit. Stuttgart, 1919). Franz Dlger, a r k R om a devletinin im paratorlu k v esikalar listeleri (Regesten der K aiserurkun den des ostrm ischen R eiches). Bi rinci k sm : 5 6 5 - 1 0 2 5 devri listeleri (Mnih ve Berlin, 1924). k inci k s m : 1 0 2 5 - 1 2 0 4 devri listeleri (Mnih ve Berlin, 1 9 25). (Mnih ve V iyana Fen A kadem ileri tarafndan n e ro lunan C orpus der griechischen U rkunden des M ittelalters und der neueren Zeit de intiar etmitir).
cizgiliforum
cizgiliforum
Bizantinizmin dier sahalarna, m esel nm izatik (m eskk t ilmi), sijillografi (m h rler ilmi) ve papirolojiye (papirs zerin e yazl vesikalar ilmi) ait u m u m m ahiyette bibliy o g rafik m alm at K r u m b a c h e r in B izan s ed ebiyat tarihin de ve bizantinizm e hasredilm i olan muhtelif m e cm u alarn b ib liyografik ksm larnda b u lm ak kabildir. Bizans davrinin papiroloji sahasnda haiz olduu b yk e h e m m iy e t ve fayda a n ca k aa y u k a r yirm i sen ed en b eri ta k d ir edilebilmitir. Bu ilmin en iyi m tehassslarnd an H. I. Bell yle d i y o r : Papirolojistlerin evvelki nesilleri Bizans dev rine nazar istihfafla ba k arla r ve btn dikkatlerini P to lem eler ve Rom allar dev rine tevcih ederlerdi (58).
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL II
IV N C ASIRDAN VI N C A SRIN BA LA N G ICIN A K A D A R ARK M PA R A T O R LU U KONSTANTN VE HIRSTYANLIK
Rom a m p aratorlu u nu n IV nc asrda g eirm i olduu k lt r ve din krizi cihan tarihinin en m him hadiselerinden biridir. Antik putperest m edeniyet, Konstantin tarafndan IV n c asrn balan gcnd a tannm , B y k Teodos tara fndan ayni asrn sonunda esas din ve devlet dini iln edilmi olan hristiyanlkla arpt. Biribirinin tam am iyle aksi ik i telkkiyi temsil eden bu iki zt unsu ru n, y ek d i eriy le bir kere arptktan sonra, hibir zam an bir anlam a iin ilti sak noktas bu lam yaca ve birinin dierini tardedecei farz olunabilirdi. Fakat hadisat bu nu n tam am iyle aksini gs terdi. Hristiyan ve putperest hellenizm y ava yava, bir vahdet tekil etm ek zere, kaynatlar ve Bizans medeniyeti ism ini alm olan bir hristiyan - g rek - ark m edeniyeti tevlit ettiler. Bu m edeniyetin m erkezi R om a m paratorluunun yeni payitaht Konstantiniye (stanbul) oldu. Yeni bir vaziyetin yaratlnda balca rol Konstantin oynad. Bu im paratorun zam an saltanatnda hristiyanlk, kat bir ekilde re sm din olarak tannd. Tahta clsund an sonra eski putperest im paratorluk hristiyan im paratorlua inklp etm ee balad. U m u m iy etle bu kabl bir m ezhep tebdili bir kavm in, y a hut bir devletin tarihinin balangcnda, bunlarn mazisinin ru h la rd a salam tem eller atm ad vey ahu t kaba ve iptida tasvirlerden baka bir ey yaratm ad zam anlarda, v ukubulur. B u takdirde kaba putperestlikten hristiyanla gei kavim de yahut, devlette derin bir b u h ran tevlit edem ez. Fakat IV nc asr Rom a tarihi iin vaziyet btn btn baka idi. m p a ra
cizgiliforum
cizgiliforum
torluk devlet ekillerin de zam an iin k em a le erm i asrdide bir m edeniyete m a lik t i; arkasnda, fikirleri ve gr tarzlar halk arasnda k k salm bir mazisi vard. Bu d ev let, IV nc asrda, bir hristiyan devleti eklini almakla, yani m azisiyle hali ihtilfa dm ekle, hatt bazan bu maziyi in k r etm ekle, bizzaru re hd bir kriz ve derin bir h e rc m e r g eirecekti. Artk putperest dnyann, h alk n ihtiyalarn, hi olm azsa din sahada, k arlam ad aikrd. Y eni ihtiya lar, yeni arzu lar domutu ; bunlar, biro k ve muhtelif s e b e p lerden dolay, a n ca k hristiyanlk tatmin edebilirdi. E h em m iy eti bak m nd an b y k bir fevkaldelik g steren bir kriz anm a, stn bir rol oyn y an tarih bir sim a karrsa* tarih ilm inde bu sim aya dair, bu devirde o yn am olduu rol tam olarak tesbit etm ek ve din hayatnn d erin lik le rin e nfuz e y lem ek iin uraan biro k yazlarn yazld grlr. te byle bir sima, IV nc asr iin, K onstantinin simasdr. Bu zata dair hayli m ddettenberi biro k eser yazlm ve bu yazlarn adedi, son senelerde, 1913 te Milno em irn am esin in ilnnn 1 6 0 0 nc senei devriyesinin tesidi mnasebetiyle,, m tem adiyen artmtr. Konstantin, babas K onstans K lo rdan dolay, Mesyann. asil bir ailesine m ensuptu. N aissus (Ni) ta dodu. A nnesi H elen hristiyand. Bilhare azizeler srasna geirilmitir. H elen Filistine h acce gitmi ve a n a n e y e gre, sann z e r in e gerilm i olduu hakik ha kefetm iti (1). 3 0 5 te Diokletian ve M aksim ian, kendi sistem leriyle m u tabk k alm ak zere,, tahttan feraat edip husus hayata avdet ettiklerinde, bu nlarn y erin e G aler ve K onstantinin babas Konstans Klor, biri, arkta ve dieri garpte olm ak zere, Avgust olm ulard. Fak at bir sen e sonra Konstans Klor B ritanyada ld ve le j y on lar olu Konstantini Avgust iln ettiler. Ayni zam anda Rom ada G aler aleyh ine bir isyan b a la d ; ay a k lan m olan halk ve ordu, burada, G alerin yerine, M ak sim ia n n olu Maksentiu su im parator iln e ttile r; yen i im paratora ihtiyar M ak sim ian terfik olundu ve yeniden im parator u n v an n ald. Bir dahil harp devri balad v e bu devir esnasnda M ak sim ian ve G aler ldler. En nihayet Konstantin, yeni Avgust lardan Liinius ile birleti ve 3 1 2 de, Rom a kaplarnn n nd e vuk u bu ian kat neticeli bir m u harebede, M aksentiusu m alup etti; m alup im parator firar etm ek isterk en T ib e r
cizgiliforum
cizgiliforum
KONSTANTNN MEZHEP DETRMES 53
neh rin d e bouldu (Milvius kp r s civarnda Kzl K ay alar m evkiinde). ki muzaffer imparator, Konstantin ve Liinius, M ilnoya girdiler ve aada b a h sed eceim iz m e h u r Milno em irnam esi ni iln ettiler. Fakat bu iki im parator arasnd aki itilf pek uzun m ddet devam etmedi. A ralarnda hu su m et peyda oldu. Bu ihtilf K onstantinin tam bir zaferiyle nihayet buldu. 3 2 4 te Liinius ldrld ve Konstantin Rom a m p arato rlu u n u n y eg n e h k im i oldu. Konstantin zam an idaresinin, m teakip tarih iin son d e re c e b y k bir e h em m iy e t a rze d ecek olan iki m him hadisesi lristiyanlm re sm e n tannm as ve payitahtn T ib er k y larn d an Boazii sahillerine, yani antik R om ad an Yeni Roma ya, y a h u t stanbula nakli olmutur. Konstantin devrinde hristiyanlm m ev kiini tetkik eden lim ler dikkatlerini bilhassa atideki iki nokta zerinde teksif etm ilerd ir : K onstantinin mezhep tebdili ve Milno em ir namesi.
KONSTANTNN MEZHEP DETRMES
Konstantin'in mezhep d e i tir m e s in d e m v e rrih le r ve teo loglar, bilhassa bu hadisenin am illeriyle alk ad ar olm ulardr. Konstantin ne iin hristiyanlk lehine tem ayl gsterm itir? Bu hadiseyi Konstantinin siyas h n e r eseri olarak m telkki e tm e lid ir? Konstantin acaba hristiyanlkla hib ir alkas olm yan siyas em ellerin e vsl o labilm ek iin mi hristiyanl bir vasta olarak k u llan m a k istemitir? Y ahu t derun b ir itiyak neticesi mi hristiyanla sarlm tr ? Yahut ayni zam anda siyas sebepleri ve ru h u n u n hristiyanla olan "temayln m nazar itibare alm aldr? Bu m eselen in hallinde raslanan balca zorluk bize kadar gelm i olan m ehazlarn m tenakz m alm atndan neet etmektedir. Nitekim hristiyan m uharrir, piskopos E v s e b in tasvir ettii Konstantin putperest m u h a rrir Z osim in K onstantinine hi b en zem em ek ted ir. Bu sebepten m v errihler, Konstantine dair yaptklar ettlerde, bu pek kark m eseleye, nceden tasarlanm ahs noktai n a zarlarn ithal edebilm ek iin, olduka zengin bir m al z e m e bulm ulardr. Fransz m v errih i G. Boissier Put p erestli in sonu,, ( L a fin du p ag an ism e) adl kitabnda yle
cizgiliforum
cizgiliforum
y az m a k tad r: Maalesef, tarihte ba rolleri oyn y an b y k ahsiyetler karsnda bulunduum uz, bunlarn h a yatn tetkik ve efal ve h a rek etlerin e dair bir fikir edinm ek te e b b s n d e bu lu nd u u m u z zaman, en tabi izahlarla iktifa etm ekte zorluk ekiyoru z. Bu adam larn, fevkalde ahsiyet ler hretine m alik olmalar yznden, h e rk es gibi h a re k et etmi olduklarna hib ir zam an in a n m a k istem iyoruz. En basit hareketlerin in gerisinde gizli sebep ler aryoruz; b u n la ra ken dilerinin dahi farknda olmad birtakm incelikler, ter tiplemeler, derin d nceler ve desiseler izafe ediyoruz. te ayni hal K ostantinin bana gelmitir; bu m ahir diplomatn bizi aldatm ak istemi olduuna nceden o derece kanaat getirilm itir ki din eylerle kem ali tehal kle u ram ve sam im bir mutekit oldu u nu itiraf etmi olduu nisbette, k endinin hib ir klte e h em m iy e t v erm iy e n ve k en d in e en fazla menfaat tem in e d ecek klt tercih eden, bir kayitsiz v e bir septik olduuna zahip olunm utur (2). Uzun m ddet Konstantin h a k k n d a k i u m u m fikir m e hur Alman m v errih i Ja k o b B u re k h a rd tm B y k K on stan tin z a m a n (D ie Z eit K on stan tin s des Grossen. Birin ci ta b : 1853)a d l, parlak eserind e v erilm i olan septik h k m n tesiri altnda kalmtr. B u rck h a rd ta gre dhi bir devlet adam olan, iktidar tama v e hrsnn zebun u b u lu n an Konstantin, cih an m u l plnlarnn tatbiki uurunda, h erey i feda etmitir. B u r c k h a r d t yle yazm aktadr : Konstantinin din vicdannn iin e nfuz etm ek ve sahte din fikir d eiikliklerinin bir levhasn terk ip etm ek iin sk sk u ra lm a k ta d r: bu bo y ere e m ek sarfetm ektir. ktidar m ev kiin e k m a k tam a ve hrs ken dini bir dakika rahat brak m y a n bir dhi iin hristiyanlk ve put perestlik, dindarlk v e dinsizlik (unreligs) m ev zu u b ah s ola maz; bu kabl bir ahsiyet, esasnda, h erh an g i bir dinden ridir. Yalnz bir d akika durup h ak ik dini v icdanna kulak v erm i olduunu fa r z e d e lim : bu rada bir fatalizm bu lm u olacaktr,,. Bu k o rk u n hodbin,,, hristiyanln cih anm ul bir k u v v ete m alik olduunu anladktan sonra, bu kuvvetten is tifade etmitir ve Konstantinin asl meziyeti de bundadr. F a k at im parator ayni zam anda putperestlie dahi k at tem inat b ah s etmitir. M uayyen bir m eslee sahip olm yan bu adam da bir sistem ara m a k ab estir: bu rad a h erey tesadfe baldr, ferfer elbiseli bu hodbin, g e re k k en d in in icra ettii ve g e r e k
cizgiliforum
cizgiliforum
KONSTANTINN MEZHEP DETRMES 55
dierlerine icra ettirdii efal ve harekt, ahs kudretini arttr ma k zere, bir noktaya tevcih eylemektedir,,. Bu rck har dt bal ca mehaz olarak E v s e b in Konstantinin H ay at ndan istifade et mi, fakat bu eserin otantik olmad keyfiyetini nazar itibara almamtr (3). te bir ka kelime ile B u rc k ha rd tm Ko nstan tin hak kndaki f i k r i : bunda, grld vehile, imparatorun mezhep deitirmesinde, din sebeplerin hibir yeri yoktur. Mebde olarak bak a mehazlar kullanm olan Alman din tarihisi Adolf H ar na ck i l k asrd a H ristiyanln m isyonu ve
g en ilem esi (D ie M ission und A usbreitung des C hristentum s in den ersten drei Jah rh u n derten . 1 inci tab, 1 8 9 2 ) (4) adl etdnde m
masil neticelere varmaktadr.' Harnack, imparatorluun vil yetlerinde hristiyanln vaziyetini, vilyetleri birer birer nazar itibara alma k suretiyle, tetkik v e hristiyanlarm tam adedini tesbit etmenin imknsz olduunu kaydettikten sonra, IV nc asrda hristiyanlarm olduka kalabalk olmalarna ve devlet iinde m hi m bir unsur tekil etmelerine ramen, nfusun ekseriyetini tekil etmedikleri neticesine v a r m a k tadr. Fakat, H a r n a c k n iaret ettii gibi, ra k am kuvveti ve hakik tesir he ry erd e biribirini tutmamaktadr: Bir ekalliyet r e sikrda bulunan snflara istinat ettii takdirde, by k bir nfuza sahip olabilir; ekseriyet ise, cemiyetin alt tabakalar ve bahusus kyl nfusundan teekkl ettii tak dirde, b yk bir e h em mi y ete malik olamaz. Hristiyanlk bir ehir dini i d i : ehir b y k olduu nisbette, hristiyanlarm adedi dahi fazla olmutur. Bu b y k bir krd. B u n dan maada hristiyanlk (IV nc asrda) birok vilyetlerde kylere kadar derin bir surette nfuz etmiti. Bu hadiseyi K k Asya, Ermenistan, Suriye, Msr vilyetlerinin ekserisi, Filistin ve imal Afrika vilyetlerinin ise birksm iin kat olarak biliyoruz. Hristiyanln yayl sahasnn b y k l ne yahut k k l n e gre imparatorluk vilyetlerini drt grupa ayrdktan ve her grup iin bu meseleyi tetkik ettikten sonra, Harnack, hristiyan kilisesinin balca m e r k e zinin, IV nc asr balangcnda, K k Asyada olduu neticesine varyor. Konstantin, Gal ya ya gitmeden nce bir ka sene zmit ( N i k o m e d i a ) de, Diokletianm saraynda, kalmt. K k Asyada edinmi olduu intibalar Galyada dahi k en di ne refakat etmiler ve esasl neticeler tevlit eden siyas akideler ekline inklp etm ilerdir: Konstantin kilise
cizgiliforum
cizgiliforum
56
ve piskoposlua istinat edebilirdi; n k bunlarn her ikisi de kuvvetli ve muktedir idi. Kilisenin Konstantinsiz niha zafere eriip eri emi yec e i sualini so r m a k abestir. Bu de virde herhalde bir Konstantin m e yda na kacakt. Yalnz her on sene getike, byle bir Konstantin olmak daha kolayla yordu. Herhalde tekmil K k Asyada hristiyanlm zaferi, Konstantin devrinden nce, vazhan kendini gstermi ve dier vilyetlerde dahi iyi hazrlanmakta bulunmutu. n k i af e de m em i olan bu hadiseyi filiyat sahasna d k m e k iin husus bir ilham yahut lh bir davete hi te ihtiya yoktu. Yalnz nafiz v e kuvvetli v e ayni za man da din mesail ile u ra ab ile ce k bir yaradilta bir politikac lzmd. Bu adam Konstantin olmutur. Dehasnn en m m e y y iz vasf tahadds e de ce k vaziyetleri vuzuh ile yek di erinden tefrik ve i y c e anlamas olmutur (5). Bu suretle H a r n a ck a gre, Konstantinin dhi bir politi k a c d an baka bir ey olmad grlyor. Yalnz, bu devir iin, istatistik metodu, tahminlerle iktifa eden ler iin dahi, gayr kabili tatbiktir : bununla b e r a b e r en cidd limler bu g n Konstantin zamannda putperestliin Cemiyette ve hkmette m h i m bir u n su ru temsil ettiini, hristiyanlarm ise bir ekalliyetten ibaret olduklarn teslim etmektedirler. Prof. Bolotov ve dier baz limlerin hesapla r na gre Konstantin zaman na doru, hristiyan ahalinin, tekmil nfusun onda birini tekil etmi olmas muhtemeldir; hatt belki bu rakam k l tm e k dahi iktiza eder. Fakat hristiyanlarm, nfus ktlesinin % 1 0 undan fazla olduklarn iddia etmek, tehlikeli bir i olur(6). B u g n ise he m e n btn dnya Konstantin devrinde hristiyanlarm imparatorluk da hilinde bir ekalliyet tekil ettiklerinde mttefiktir. Hakikat b u me rk ez d e oldukta, hristiyanlk ile Konstantin arasndaki m nas eb at a mtedair siyas faraziyeyi, hi olmazsa mutlak e klind e, reddetmek lzmdr. B y k bir devlet adam dahi bu derece geni plnlar, tekmil nfusun onda birin e istinat e de r e k , m e yda na getiremezdi; b a h u s u s ki bu azlk, malm olduu vehile, daha o zamanlar siyasete karmyordu.
R om allarn Tarihi,, nin (H istoire des R om ain s) mellifi Victor
D uru y, azo k Bu r ck h ar d tn tesiri altnda, din unsurdan kendi dinin: hazrlyan afif ve sakin bir deizm olarak bahs-
cizgiliforum
cizgiliforum
KONSTANTNN iMEZHEP DETRM ES 57
etmektedir. D u r u y e gre Konstantin pek e rke n hristiyanln, esas akidesinden dolay, kendinin tek bir ilha olan itikadna tevafuk eylediini anlamtr (7). Fakat bun a r a m e n siyas mlhazat Konstantinde en m him rol o y n a mlardr: Kilise ve htilli yekdi eriyle uzlatrmak iin uraan Bonapart gibi Konstantin eski ve yeni rejimi, sulh ve s k n iinde, yan ya na - yenisini hi m ay e etmek suretiyle- yaatmak istiyordu. mparator d nyann hangi istikamete doru gittiini anlamt ve bu cerey an tesri etmeksizin, hi m ay e ediyordu. Ta k zaferinin altna yazdrm olduu Quietis custos (sulh ve s k n u n bekisi) unvann bih akk n tam olmas bu prensin en b y k ann tekil etmektedir... Konstantinin r u h u n u n derinliklerine nfuz etm e e altk ve burada bir dinden ziyade bir siyaset bul duk (8). Dier bir yerde, E v s e b in, Konstntinin mv err ihi olarak, kymetini tahlil eden Duru y yle yazyor. Ev se bin Konstantini, y er ile gk arasnda, imdiye kadar hi bir kimsenin hibir yerd e farknda olmad eyleri sk sk gryordu (9). 1913 te, Miln em irn am es in in 1 6 0 0 nc senei devriyesinin tesidi mnasebetiyle, km olan birok asar meyannda burada bilhassa iki eseri, E. Schwartzn kitabn ve F. J. Dlger tarafndan neredilmi olan G esam m elte Studien,, i zikredebiliriz. Schwartz Konstantinin bir cihan h ki m in e has eytan zekvetiyle meyd ana getirmei tasarlad cihan m o narisi iin, kilise ile birlemenin arzettii ehemmiyeti takdir etmi ve btn esarizm a n ane lerin e kar, bu birlemeyi vc ud e getirmek iin lzumu olan k u v v et ve enerjiyi k e n dinde bulmu olduunu b e y a n etmektedir (10). Dier taraf tan E. Krebs, Dlger tarafndan ner olun an Stu dien de, K o n s tantinin hristiyanlk lehine yapm olduu btn te ebbs lerin kilisenin zaferini tesri etmek hususunda a nca k ikinci de recede amil olduunu ve hakik sebebin hristiyanln haiz olduu tabiatin fevkmd a bir kuvvette bu lunduunu yazmaktadr (11). P. Battifol Konstantinin mezhe p deitirmesinin s a m i m i yetini mdafaa etmektedir (12); son zamanlarda Konstantin devri numizmatiinin m e hu r mtehasss J. Maurice bu mezhep deimesinde mucizev u ns uru hakik bir hdise olarak kabul etmek istemektedir (13).
cizgiliforum
cizgiliforum
G. Boissier Bu devirde bir ekalliyet tekil eden ve siyas bir rol o yn am ya n hristiyanlarm k u c a n a atlmann, K o n s tantin iin, siyas bakmdan, bir me h u l de neme k olduu ve imparatorun, menfaat beklemeksizin, dinini deitirmi ol masnn, bu ii itminan ile yapm ol duunu gsterdii mtaleasndadr (14). En nihayet M.F. Lot, Konstantinin, mezhe p deitirmesinde, samim olduunu kabule mtemayildir (15) ve E. Stein Konstantini, dinini deitirmee e vketm i olan, siyas sebepleri b e y an etmektedir ; bu m v e r r ih e gre Konstantinin din siya setinin en m h im hadisesi hristiyan kilisesinin devlet' ka dro larna uydurulmas olmutur; Stein, Konstantinin, bir dereceye kadar, rann resm dini olan Zerdt dininin tesiri altnda kalm olduunu kabul etmektedir (16). Fakat, umumiyetle Maksentiusa kar 31 2 de ka zanm ol duu zaferle mnasebettar gsterilen (17 )bumezhep deitiril m e s i n i Konstantinin hristiyanl ha k k iy le kabul eklinde telkki etmemelidir : Konstantin, mal m olduu vehile, an cak lm yatanda tanassur eylemitir. Btn saltanat m dd e tince mparator pontifex maximus (barahip) olarak k al m tr. Pazar g n n Gne gn,, nden (D ies S olis) ba k a bir isimle zikretmemitir. Fakat malup edilemiyen gne (S o l invitus) ismi altnda, bu devirde, dini, harikulde bir ekilde, tekmil imparatorlua, arka ve garbe, yaylm ve bazan hristiyanlm cidd bir rakibi kesilmi olan P er s ilh Mitra anla lyordu. te bu hdise Konstantinin, ailesinde irs olan g ne kltne salik olduunu ak bir surette gstermektedir (18). B y k bir ihtimale gre, Konstantinin bu Sol invictusm Apollon idi (19). J. Maurice, gayet doru olarak, bu gn e di ninin (Konstantine) mparatorluk dahilinde um u m m u h a b b e t ve tevecch temin etmi olduunu kaydetmektedir (20). Konstantinin, hristiyanla olan samim temayl kabul olun mak la beraber, siyas grleri ihmal olunamaz. Bunlar imparatorun, ken dine bir ok bak m da n faide temin etmek iktidarnda olan hristiyanla kar tak nm olduu tavrda, esasl bir rol oyn am olsalar gerektir. Konstantin bu dinin, atide, imparatorluk dahilindeki rklar iin bir birletirme u n suru olacan anlyordu. P ren s T ru be tz ko iun yazd gibi, Konstantin tek bir kilise kabul etmekle devletinin vahdetini tarsin etmek istiyordu (21).
cizgiliforum
cizgiliforum
KONSTANTININ MEZHEP DETRMES 59
Byk Konstantin Mulvius kprsnde Pariste Mill Ktpanede bulnnan X . asr Bizanten bir el yazmas minyatr
Byk Konstantinin ryas Pariste M ill Ktpanede bulunan X. asr Bizanten bir el yazmas minyatr
cizgiliforum
cizgiliforum
Konstantinin mezhep deitirmesi alelekser Maksentius ile hali harpte iken gkte bir ha g r n m olduu efsanesiyle mnasebettar gsterilmektedir, ite bu suretle bu din dei tirilmesinin amilleri m e y a n m a mucizev bir un su r ithal edil mi oluyor. Fakat bu noktada mehazlar arasnda tam bir mbay enet mevcuttur. Bu mucizev g r n e dair en eski ehadet tisa f la rn lm ne d a ir (D e m ortibus persecutorum ) adl kita bnda, Konstantinin u yu du u bir esnada, yalnz sann gk iaretini (coeleste signum D el) ka lkanlar zerine hakkettir mesini mir mucizev bir ilham alm olduundan oahseden, Konstantinin muasr, hristiyan Laktantiusun ehadetidir (22). Fakat Konstantinin gkte hakik bir iaret g r m olduuna dair Laktantiusta tek bir k elime dahi yoktur. Konstantinin dier bir muasr, e sa r e li Evseb, impara torun Maksentiusa kar k aza nm olduu zaferden iki yerde bahsetmektedir. K ilise T arih i ismini tayan birinci eserinde Evseb, yalnz Konstantinn, Ro m an n yardmna gittii esnada, gn Allahna ve ekanimi selseden cihann halskr saya dua eylemi ve kendisiyle birlemeleri iin niyazda bu lu n m u olduunu (23) zikretmektedir. Burada ne rya ve ne de kalkanlarn zerindeki iaretten hibir bahis olmad grlyor. Ayni mellif, Konstantinin Maks en ti usa kar k a zanm olduu zaferden tak riben yirmi be sene sonra, yazm olduu dier bir e s e r i n d e (K on sta n tin in H a y a t) Konstantinin bizzat ken disine anlatm ve doruluunu, yem in etmek suretiyle, teyit etmi olduu m e h u r v a k ay na k le tm ek ted ir: bu na gre Konstantin, R o m a zerine yr d esnada, gurup eden gnein zerinde Tot(o vxa (bu nu nl a yen!) kelimeleriyle birlikte parlak bir ha g r m imi. mparatoru ve ordusunu ani bir k or k u istil etmi imi. Ertesi g ece sa imparatora ayni ha ile g r n m ve bu tasvir eklinde bir sa n c a k yaptrmasn ve bun un la d man a kar yr me sin i emre tmi imi. Ertesi sabah imparator mucizev r yay n a k letmi, san atkrlar artm, g r m olduu iaretin eklini tarif etmi ve bu iarete ben ziyen bir sancak yaplmasn e m retmitir ; bu sa nc ak labarum adn tamaktadr (24). Bu kelimenin m e n e ine dair ihtilf vardr (25). El y ev m bu k e limenin Basklarn lisanndan alnm olduu ve sancak manasna geldii zannediliyor. La bar um uzunca bir ha tasvir ed iy ord u; s an cak direine amut gelen bir u b u u n
cizgiliforum
cizgiliforum
MLN EMRNAMES 61
zerine bir kum a paras raptedilmiti: bu, aalara tuttu rulmu kymetli, mtenevvi ve fevkalde gzel talarla rtl m olan ve zerinde Konstantin ve oullarnn portreleri prldyan ferfer bir dokuma idi. Zirvesine, ayni zamanda, iinde sann m o n o g r a m m ihtiva eden bir altn ta raptedil miti (26). Konstantin devrinden itibaren labarum Bizans mparatorluunun sanca olmutur. Bu mucizev ryete ve Konstantine gkte g r n m ve kendine Allah tarafndan y a r dm iin gnderilmi olan ordulara dair imalar dier mellif lerde dahi b u lm a k kabildir. Fakat bu nokta ha kk nd a m a lmatmz o kadar kark ve o kadar m tebayindir ki bunu tarih bak m nd an lykiyle k y me tle nd irm ee im kn yoktur. Hatt bazlar, y uk ar da bahsi g e en hadisenin Konstantinin Maksentiusun zerine y r d esnada deil, fakat bundan daha nce, imparatorun Galyay terkinden evvel, vukubulmu olduu mlhazasmdadrlar.
MLN EMRNAMES
Hristiyanlk a nc ak Konstantinin zaman saltanatnda mevcut olmak ve ka nu n bir ekilde inkiaf etmek hak kn ihraz etmitir. Fakat hristiyanlk lehinde neredilmi ilk emirn am e itisaflarm en zalimlerinden olan Galer zamanna tesadf etmektedir. Galer emir nam esin i 3 1 1 d e neretti. Galer, evvelce, muhalifleri putperestlie rcu' ettirmek gayesini istihdaf eden hk m eti n em irn a m el e ri ne kar mu a nn id an e mcadele etmi olan hristiyanlar iin tam bir aff u m u m iln ediyor ve k a n u n e n bunlarn y a a m a k hak k n tanyordu. Galerin e mi rna m esi u szleri ihtiva ediyordu : Hristiyanlar yeniden m ev cut olsunlar. Nizam b o z m am a k artiyle, toplan tlarn aktetsinler. Bu ltfa muk abil bizim, devletimizin ve bizzat kendilerinin refah ve saadeti iin Allahlarna dua etmelidirler (27). Maksentiusa kar ka zanm olduu zaferden iki sene so n ra, Konstantin, kendisiyle evvelce bir ittifak aktetmi olduu Liinius ile karlat. ki imparator, imparatorluk ilerine dair istiarede bulunduktan sonra, ihtimal tam amiyle doru olmyan Miln emirnamesi ismi altnda anlan son derece mhim bir vesika nerettiler. Vesikann bizzat metni bize kadar gelmemitir. Fakat bu metin Liiniusun Bitinya vali sine (praeses) yollam olduu ltince yazlm bir irade ek-
cizgiliforum
cizgiliforum
Konstantinin mezhep deitirmesi alelekser Maksentius ile hali harpte iken gkte bir ha g r n m olduu efsanesiyle mnasebettar gsterilmektedir, ite bu suretle bu din deitirilmesinin amilleri m e y a n m a mucizev bir un su r ithal edil mi oluyor. Fakat bu noktada mehazlar arasnda tam bir mbayen et mevcuttur. Bu mucizev gr n e dair en eski eh aae t Itisa f ia rn lm ne dair (De rnortibus persecutorum ) adl kita bnda, Konstantinin uyudu u bir esnada, yalnz sann gk iaretini (coelesie signum D ei) kalkanlar zerine hakkettir mesini mir mucizev bir ilham alm olduundan oahseden, Konstantinin muasr, hristiyan Laktantiusun ehadetidir (22). Fakat Konstantinin gkte hakik bir iaret g r m olduuna dair Laktantiusta tek bir kelime dahi yoktur.
. | !
Konstantinin dier bir muasr, esa re ii Evseb, impara torun Maksentiusa kar kaz anm olduu zaferden iki yerde bahsetmektedir. K ilise Tarihi ismini tayan birinci eserinde Evseb, yalnz Konstantinin, Ro ma n n yardmna gittii esnada, gn Allahna ve ekanimi selseden cihann halskr saya dua eylemi ve kendisiyle birlemeleri iin niyazda b u lu n m u olduunu (23) zikretmektedir. Burada ne rya ve ne de kalkanlarn zerindeki iaretten hibir bahis olmad grlyor. Ayni mellif, Kon stantinin Ma kse nt ius a kar k a zanm olduu zaferden takriben yirmi be sene sonra, yazm olduu dier bir eserinde (K onstantin'in H a y a t) Konstantinin bizzat kendisine anlatm ve doruluunu, yemin etmek suretiyle, teyit etmi olduu m e h u r v a k ay nakle tm ekt ed ir: buna gre Konstantin, Ro m a zerine yrd esnada, gurup eden gnein zerinde Tout) vtxa (bu nu nla yen!) kelimeleriyle birlikte parlak bir ha g r m imi. mparatoru ve ordusunu ani bir korku istil etmi imi. Ertesi g ece sa imparatora ayni ha ile g r nm ve bu tasvir eklinde bir sa nc ak yaptrmasn ve bu nu nla dmana kar yrmesini emr etmi imi. Ertesi sabah imparator mucizev ryay n a k letmi, sa n atkrlar artm, g rm olduu iaretin eklini tarif etmi ve bu iarete benziyen bir sancak yaplmasn emr e t m i t ir ; bu sa nc ak labarum adn tamaktadr (24). Bu 1 kelim en in m e n e ine dair ihtilf vardr (25). El y ev m bu ke- j limenin Basklarm lisanndan alnm olduu ve sancak manasna geldii zannediliyor. La bar um uzunca bir ha i tasvir ed iy ord u; s an cak direine amut gelen bir u b u u n %
cizgiliforum
cizgiliforum
MLN EMRNAMES 61
zerine bir kum a paras raptedilmiti: bu, aalara tuttu rulmu kymetli, m tenevvi ve fevkalde gzel talarla rtl m olan ve zerinde Konstantin ve oullarnn portreleri prldyan ferfer bir dokuma idi. Zirvesine, ayni zamanda, iinde sann mo no g ra m n ihtiva eden bir altn ta raptedil miti (26). Konstantin devrinden itibaren labarum Bizans mparatorluunun sanca olmutur. Bu mucizev ryete ve Konstantine gkte g r n m ve kendine Allah tarafndan y a r dm iin gnderilmi olan ordulara dair imalar dier mellif lerde dahi b u lm a k kabildir. Fakat bu nokta ha kk nd a m a lmatmz o kadar kark ve o kadar mtebayindir ki bunu tarih bak mndan lykiyle ky me tle nd irm ee imkn yoktur. Hatt bazlar, y uk ar da bahsi ge en hadisenin Konstantinin Maksentiusun zerine yr d esnada deil, fakat bundan daha nce, imparatorun Galyay terkinden evvel, vukubulmu olduu mlhazasndadrlar.
MLN EMRNAMES
Hristiyanlk a nc ak Konstantinin zaman saltanatnda mevcut olmak ve kanun bir ekilde inkiaf etmek hakkn ihraz etmitir. Fakat hristiyanlk lehinde neredilmi ilk emirname itisaflarm en zalimlerinden olan Galer zamanna tesadf etmektedir. Galer em irnamesini 3 1 1 d e neretti. Galer, evvelce, muhalifleri putperestlie r c u ettirmek gayesini istihdaf eden hk m eti n em ir na m el e rin e kar m u ann id ane mcadele etmi olan hristiyanlar iin tam bir aff u m u m iln ediyor ve k a nu ne n bunlarn ya a m a k hak kn tanyordu. Galerin emirn am esi u szleri ihtiva ediyordu : Hristiyanlar yeniden me v cu t olsunlar. Nizam bo zm a m ak artiyle, toplan tlarn aktetsinler. Bu ltfa mukabil bizim, devletimizin vc bizzat kendilerinin refah ve saadeti iin Allahlarna dua etmelidirler (27). Maksentiusa kar kazanm olduu zaferden iki sene so n ra, Konstantin, kendisiyle evvelce bir ittifak aktetmi olduu Liinius ile karlat. ki imparator, imparatorluk ilerine dair istiarede bulunduktan sonra, ihtimal tamamiyle doru olmyan Miln emirnamesi ismi altnda anlan son derece mhim bir vesika nerettiler. Vesikann bizzat metni bize kadar gelmemitir. Fakat bu metin Liiniusun Bitinya vali sine (praeses) yollam olduu ltince yazlm bir irade e k
cizgiliforum
cizgiliforum
linde hristiyan muharriri Laktantiusun eserinde mahfuz kalmtr. Ltince orijinalin g r e k e bir tercmesini Evseb K ilis e T arih i ne ithal etmitir. Miln em irnamesinin bizzat zam anm za kadar g elm em i olan orijinal metni ile Laktantius ve E v s e b in metinleri ar asn daki m na se be t meselesi uzun boylu m n a k a a edilmitir ve bu hususta b u g n e kadar kat bir neticeye varlm deildir. Bu e m ir n a m e mu ci b in ce hristiyanlar ve dier btn dinlerin salikleri intihap etmi olduklar he rha ngi bir m e z h e b e slk etmek iin tam ve mutlak bir serbesti kazanyorlard; bu nl a ra kar alnm olan btn tedbirler kaldrlyordu. E m i r n a m e u szleri ihtiva ediyordu: B ug n den itibaren her kim hristiyan dinine slk etmek isterse, hibir surette rahatsz ve bizar edilmeksizin, bu dine serbeste ve samim olarak slk eylesin. Bu hususu zat devletlerine (yani Nikomedia valisine) en sarih bir tarzda bildirmek istedik, tki hristiyanlara, klte lerini icra e y le m e k hususunda, en tam ve en mutlak bir h r riyet bahetmi olduumuzdan biha ber olmyasnz. Ve m a de mki bu hrriyeti hristiyanlara bahettik, zamanmzn sulh ve asayii iin, dier dinlerin saliklerine dahi, kendi det ve itikatlarna gre, hareket etmek ve istedikleri ilhlara tap m a k hus us und a bu hrriyetten istifade etmek tam ve mutlak ha kk n bahetmi olduumuzu zat devletleri takdir b u y u rurlar. Hibir kimse nin h a y s :yet ve itikadn rencide etmek istemediimizden dolay bu suretle ka rar verdik (28). Ayni em irn a m e hristiyanlara, evv el ce msad er e edilmi olan husus ev ve kiliselerininin, hibir tazminat talep olun makszn ve hibir mklt gsterilmeksizin, iade olun ma sn emrediyordu. Miln emirn amesin in bu metninden, Konstantinin, putpe restlik te dahil olmak zere, dier btn dinlere bahetmi olduu h u k u k u n aynini hristiyanla dahi vermi olduunu istidll etmek lzmdr. Konstantin zamannda, hristiyanln tam bir zafer kazanm olduu henz m e v z u u b ah s ola maz. Yalnz bu zaferi evvelden hissetmek kabildir. K o ns tantin hristiyanln putperestlik ile imtiza edebileceine hkmetmiti ve bey an na me sin in en b y k ehemmiyeti yalnz hristiyanla y a a m a k msaadesini verm i olmasnda deil, fakat bu dini resm bir hima ye altna alm olmasndadr. te bu an ilk hristiyanlk tarihi iin son de rece m h im olmutur.
cizgiliforum
cizgiliforum
KONSTANTNN KLSEYE. KARI ALMI OLDUU VAZYET 63
Bin aenaleyh Miln emi rnamesi baz mver rih ler in yap tklar gibi, Konstantin zamannda, hristiyanl.n dier b tn dinlerin fe vk ma karlm ve bu dinlere yalnz m s a m a h a gsterilmi (mesel A. Lebediev) (29), yahut bu e m i r namenin, din serbestsini teminden pek uzak kalarak, yalnz hristiyanln bu dinlere kar tefevvu kunu iln etmi oldu unu (mesel N. Grossou) (30 ) be ya n etmee hak v e r m e mektedir. 1 8 9 1 d e , Alman limi S e ec k Milr em irnam esinin hibir za ma n mev cut olmadm iddiaya kadar varmtr: yalnz Ga le rin 311 em irn am es i mevcuttur. Fakat b u g n k tarih ilmi S e e c k in fikrini kabul e ylem em ek te dir (31). Bina ena ley h Miln e m ir na m es in e istinat ederek, Konstan tin zamannda, hristiyanln dier dinlere msavi veyahut bunla rda n daha stn h u k u k a malik olup olmad meselesi tetkik edilecek olursa bu meselenin msavat lehinde halle dilmesi me cburiyeti hsl olur. Prof. Brilliantov im p arator B y k K onstantin ve 313 M iln em irn am esi adl ayan dikkat eserinde, pek doru olarak, yle yazyor: Hakikatte, hi mbalasz, unu syliyebiliriz: Miln em irnamesinin b y k ehemmiyeti halen bakidir, gayri kabili in k rd r ; bu, hristiyanlarm imparatorluk dahilindeki gayri kanun vaziyetlerine kat olarak bir nihayet verm i ve tam ve mutlak bir din serbestsi iln etmek suretiyle, putpe restlii, evv elce igal ettii y eg n e resm din mevkiinden, k a n u n a uygu n olarak (de jure), dier dinlerin seviyesine indirmi olan bir vesikann ehemmiyetidir,, (32). Hristiyanlk ve putperestliin ayni zamanda serbeste me v cu t olduk larna dair sik kel er gze arpan vesikalar tekil etmek te dirler (33).
KONSTANTNN K LSEYE KARI ALMI OLDUU VA ZYET
Fakat Konstantin hristiyanla, herha ng i bir din d o k trinde yapm olaca gibi, yalnz tam msavi h u k u k bahet mek le iktifa etmedi. Hristiyan ruhbaniyeti (clerici ) putperest rahiplerin haiz olduklar btn imtiyazata nail oldu. Din vazifelerinin ifa sna mn i olabilecek btn vergilerden, Devlet mkellefat ve hizmetlerinden muaf tutuldu (muafiyet hakk). Herke s kilise
cizgiliforum
cizgiliforum
lehine vasiyette b u lu nm ak ha k k n haiz oldu: bu suretle k i lise, kendiliinden (ipso fa c t o ) mirasa k o n m a h a k k m ihraz etmi oluyordu. Din serbestsinin iln edildii ayni zamanda hristiyan cemaatlerinin h kmiyeti ahsiyeleri tannm olu yordu- Bu son hdise, hristiyanlk iin, h u k uk bakmdan, yepyeni bir vaziyet ihdas ediyordu. Piskoposluk m a h k e m e le r in e pek m h im imtiyazlar v e rildi. Herkes, hasm tarafn muvafakatiyle, herhangi sivil bir davay, evvelce sivil m a h k e m e y e verilmi olsa dahi, bir pis kopos m a h k e m e s i n e intikal ettirmek h a k k n a malik oldu. Konstantin saltanatnn sonuna doru, piskopos m a h k e m e lerinin salhiyeti daha geniletildi: 1. Ehas hakk nd a, h e r hangi yata olursa olsun, piskoposlarn vermi olduklar k a rarlar, gayri kabili temyiz olarak, ay ne n kabul etmek m e c b u riyeti hsl oluyordu ; 2. Herhangi bir sivil mesele, davann he rha ng i bir annda, hasm tarafn muhalefeti olsa dahi, pis kopos m a h k e m e s in e de v red il eb il iy o rd u ; 3. Sivil hkimler, piskopos m ah ke m e le r in in vermi olduklar kararlar tasdik etmek mecburiyetinde idiler. Bu adl imtiyazlar, piskoposlarn cem iy et dahilindeki m e v kilerini ykseltmekle: berabar, bunlar iin ar bir ykt ve bunlarn m e s uliyetini arttryordu. Dava y k ay bed en taraf, piskoposlar tarafndan verilmi olan v e kabili temyiz olma makla b er ab er hatadan da vareste olmyan h k m e kar ga raz, yahut ademi m e m n u n i y e t du ymaktan kendini alam yordu. Dier taraftan piskoposlarn kiliseye taallk etmiyen birtakm ilerle megul olmalar, ruhan mehafile birok cisman menfaatlerin gi rmesine sebep oluyordu. Kilise ayni za manda devletten, emlk ve madd ihsan ve e n am (gm ve buday) eklinde, son derece zengin tah sisat ald. Hristiyanlar putperest enliklere itirakten muaf tutuldular. En nihayet, hristiyanln tesiriyle, mcrimlerin tecziyeleri daha mlyim bir ekil ald. Bundan maada Konstantinin ad, muazzam imparatorluu nun heme n btn vilyetlerinde, birok kilise inasiyle alka dardr. Romadaki Sen Piyer ve Latran baziliklerinin ilk in as Konstantine izafe olunmaktadr. Fakat imparatorun dikkat nazarlar, bu bakmdan, bilhassa annesi Hele nin, rivayete gre, hakik ha kefetmi olduu Filistine mt eveccih oldu: Kudste, Isann g m l m olduu mahallin zerinde Mu
cizgiliforum
cizgiliforum
ARUS MEZHEB VE ZNK KONSL 65
kaddes Mezar, kilisesi ykseldi ve Zeytin a a l a n dann zerinde imparator Mira,, kilisesini bina ettirdi; en nihayet Beytllhim'de Veldet,, kilisesi yapld. Yeni payitaht (stan bul) ve varolar dahi, en gzelleri, Aziz Havariler,, ve Sent ren kiliseleri olan, bir o k kiliselerle tezyin edildi. Halefi Konstans tarafndan tama ml an m olan Ayasofya kili sesinin temellerinin Konstantin tarafndan atlm olmas muhtemeldir. Konstantinin zaman saltanatnda dier y erl er de, mesel Antakyada (Antiohia), zmitte (Nikomedia), imal Afrikada (34 ) i l h .. . bir ok kiliseler bina edildiler. Konstantinin zaman saltanatndan sonra, hristiyanln mer kez i olarak, m him ehir inkiaf etti: talyada, bir mddet iin, putperestlik temayl v e ananelerini muhafaza etmi olan hristiyan R o m a ; ark hristiyanlarmn n az a rnda, az bir mddet zarfnda, ikinci bir R o m a olan hristiyan Konstantiniye (stanbul); en nihayet Konstantin zama nnda yeni bir hayat devrine girmi olan Kuds. 7 0 te Titus tarafndan tahrip edildikten ve II inci asrda, Hadrian za ma nnda, ayni mahalde Aelia Capitolina kolonisi k u r u ld u k tan sonra eski Kuds, hristiyanln beii ve ilk Havar vaznn verilmi olduu mahal olmasna ra me n, e h e m m i yetini kaybetmiti. Siyas b a k m d a n vilyetin m er k ezi Aelia deil, fakat esarea idi. Bu devirde, y uk ar da isimleri g e en merkezde, ina olu nan kiliseler, krei arz zerinde hristiyan dininin kazanm olduu zaferin bir se mbol olarak ykseliyorlard. Hristiyan kilisesi bir devlet kilisesi olacakt. Fakat yeni dnyev krallktelkkisi, krali bu dnyada olmyan hristiyanln ve yaklaan dnya son un un esas telkkisiyle tam bir tezat tekil ediyordu (35).
ARUS MEZHEB VE ZNK KONSL
IV nc asrn ilk nsfnda tehadds eden yeni vaziyet lerden dolay hristiyanlk, bilhassa dogmatik sahada kendini gsteren, h mm al bir faaliyet devri geirdi. Bu dogmatik meselelerle IV nc asrda yalnz fertler deil- mesel III nc asrda Tertullian ve Origen gibi - fakat ayan dikkat te kilta malik bir ok partiler uratlar.
cizgiliforum
cizgiliforum
Konsiller, IV nc asrda, ahvali adiyeden oldular: b u n lar hali mna ka ad a olan din meselelerin halli iin yeg ne are addolunuyordu. Fakat bu IV nc asr konsillerinin tekm lnd e ruhan ve cisman kudret, din ve devlet arasndaki mnasebetler iin, mteakip devirlerde son derece b y k bir eh em m iy e t kes b ed e ce k olan, yeni bir karakter b el irm e e balyor. Konstantinden itibaren devlet dogmatik mna ka a lar a kar ma a ve bunlar istedii gibi idare etme e balyor. P e k o k haller de devletin menfaatleri kiliseninkilere daima tevafuk etmiyor. Uzun mddettenber ark medeniyetinin balca merkezi sken de ri ye idi; fikir hayat burada b y k bir faaliyet gs teriyordu. Prof A. Sp asskiye g re arkta, II inci asrdan itibaren, teolojik inkiafn merk ezini tekil etmi ve itikat ve ilmin y k se k meselelerine kar gstermi olduu alka hi bir zaman zayflamam olan, hristiyan leminde ise husus bir hrete, yani felsef kilise hretine malik bulunan (36) bu s k en d er iy e ehrinde yeni akide meselelerinin ha ra retli mn akaalar mucip olmas pek tabidir. Konstantin devrinin en m hi m rafz doktrini Arius mezh eb i (yahut arianizm) oldu. Bu mezhep hakikatte, III nc asrda, Suriyede Antakya ehrinde vc ut b u l m u t u ; o devrin en m ne vv er insanlarndan Lukian bu rada bir tefsir ve teoloji mektebi tesis eylemiti. Bu mektep, H a r n a c k a gre, arianist doktrinin beii ve bu mezh eb in efi Lukian tam manasiyle bir Arius olmutur (37). skenderiyeli bir papas olan Arius, Allahn olunun ya ratlm olduu fikrini ortaya att. Bu fikir arianizmin esasn tekil etti. Ariusun doktrini pek a b u k yayld. esarea pis koposu E v se b ve zmit (Nikomedia) piskoposu Evseb Ariusun yannda yer aldlar. Fakat Arius taraftarlarnn btn g ay retlerine ra m e n sk end eri ye piskoposu s ken de r Arius u aforoz etti. Galeyana gelmi olan kiliseyi yattrmak iin mahall otoriteler tarafndan sarfedilen gayretler, mit edilen neticeyi katiyyen vermediler. Konstantin Liiniusa kar b y k bir zafer kazanm ve tek bana imparator olmutu. 3 2 4 te zmite geldi, burada g e r e k Arius taraftarlar ve g ere k aleyhtarlar tarafndan yaplan b i r t a k m ikyetleri dinledi. mparator, devleti iinde asude bir kilise bulu nma sn arzu ediyor ve bu dogmatik m
cizgiliforum
cizgiliforum
ARUS MEZHEB VE ZN K KONSL 67
cadelenin eh emmiyetinin farkna varmy or du . skenderiyeli sk en d er e ve Ariusa birer mektupla mracaat etti. Bu mektuplarnda bunlar, barmalar ve m na k a a etmekle ber abe r pek iyi ge inen filosoflar n m u n e i imtisal olarak almalar iin ikna ediyordu. Bunla r iin barmak kolayd; n k her ikisi de hikmeti rab ba n iy ey i ve say tanyorlard. Konstantin mesajnda geirdiim gnlerin sknetini, g e c e lerin istirahatini bana bahedin. Sakin bir hayatn z e v k lerini tatmama msaa de edin (38 ) diye yazyordu. Bu mektubu g t rm ek iin Konstantin, itimat ettii a d a m larndan Kordova piskoposu Hosius (Osius)u Isk end eri ye ye gnderdi. Bu zat me ktu bu teslim etti, meseleyi mahallinde tetkik etti ve avdetinde imparatora arianizm hareketinin btn ehem miy eti ni bildirdi. Bunun zerine Konstantin bir konsil toplamaa ka rar verdi. mparator mektuplariyle itimaa davet edilmi olan ilk umum konsil (concile oecum eniq ue) 3 2 5 te, Bitinyada kin znik (Nikaia) e hrinde topland. Bu konsile itirak etmi olan larn tam adedini bilmiyoruz; bununla b e r ab er umu miyetle znikte toplanm olan papaslarn adedinin 31 8 i bulduu tahmin ediliyor (39). Ekseriyeti imparatorluun ark ksmlarn dan gelen metropolitler tekil ediyordu. lerlemi yandan dolay se yy ah at e d em iy ec ek bir halde bulunan Ro ma pisko posu kendi yer in e iki papas gnderdi. Burada tetkik olunan meselelerin en m hi m m in i arianizm mcadelesi tekil eyledi. mparator konsile riyaset etti ve m nak aa lar bizzat idare e y ledi. znik konsilinin vesikalar zamanmza kadar g el m em i tir. Bazlar konsilde zabt tutulmu olmasndan bile phe etmektedirler. Bu konsile dair bildiimiz eyler konsil azala rnn ve bir k a mver ri hi n yazlarna istinat etmektedir(40). P e k iddetli mnaka alar dan sonra konsil Ariusun rafz me zhe bini m a h k m etti ve birtakm tashihler ve ilveler ka bul ettikten sonra Arius doktrininin nilfna olarak, sann Allahn olu olduunu, fakat babas tarafndan halkedlmediini, babas ile ayn ce vh er de n olduunu b e y an eden bir din timsali (Credo) kabul etti. sk en d eri y e badiakosu Atanas Ariusu mstesna bir gay ret ve b yk bir meharetle malp etmiti. znik timsali birok arianist piskoposlarn mazhar kabul oldu. Ariusun en muannit mritleri ve bizzat Arius
cizgiliforum
cizgiliforum
konsilden tardolundular ve hapse atldlar. Konsil muallkta bu lunan dier btn meseleleri halletti; ondan sonra da ld. Konsil tarafndan btn ce ma at ler e yazlm olan mutantan slplu bir mektup kiliseye sulh ve itilf b a h e dilmi olduunu iln etti. Konstantin yle yazyordu : bli sin aleyhimizde tasarlam olduu btn projeler bu anda k k n de n mahvedilmitir. Ayrlk, ihtilflar, karklklar, nifa kn ldrc zehiri, tekmil bunlar Cenab Ha k k n isteiyle hakikatin nuru tarafndan malp edilmilerdir (41). Arianizmin en iyi mtehassslarndan biri yle ya z y o r: Aria nizm, ken dine parlak bir ati m jde liy en bir kuvvetle ie balad, bir k a sene zarfnda arkta tefevvuk iddiasnda bulundu. Fakat kuvveti konsilin hu z uru nd a tezelzle urad ve hristiyan leminin bu mezhebi, u m u m bir surette, reddeylemesi zerine, inkraz b u l d u .......... Arianizm, yeniden can la nm a midi olmakszn, tamamile ezilmi gibi g r n yordu (42). Hakikat Konstantinin gzel mitlerini teyit etmedi. znik konsili, Arius m e zhe bin i m a h k m etmekle, arianizm m c a delelerine bir nihayet verm edii gibi yeni hare ket ler ve yeni mkltn husule gel m esi ne de sebep oldu. Bizzat Konstantinde, arianistler lehinde gayet vazh bir deiiklik g r lyor. Konsilden bir ka sen e sonra Arius ve en hararetli taraf tarlar s rg nd en geri getirtildiler (43). Ariusun h u k u k u n u n yeniden iadesine an lm mni oldu. Bunlarn y e r in e znik timsali nin en na m d a r mdafileri menf ay a gnderil diler. znik timsali, in k r ve m a h k m edilm eme kl e be ra ber, kasten unutuldu ve k sm e n dier nazariyeler tarafndan istihlf olundu. znik konsili aleyhinde husule gelen bu mua nni t m u h a lefetin ne suretle yaratldn ve Konstantinin haleti ruhiyesindeki bu deiikliin hangi sebepten n e et ettiini tesbit e yl e m e k ok gtr. Bu hususta ileri srlm olan m u h telif izahlar, mesel sarayn tesirleri v ey ah u t samim ve ailev rabtalar ve dier bir takm hadiseler meyannda, Konstanti nin arianizm meselesi ha k k n d a h k m verildii esnada, arkn din hislerine vkf olmad, arianizmin ise arkn b y k bir ksmnda reva bu lm u olduu kabul olunabilir. Dinini garpten alm ve garp y k s e k rhbaniyetinin- m e sel Ko rdova piskoposu Hosiusun - tesiri altnda kalm olan
cizgiliforum
cizgiliforum
STAN BULUN T E S S 69
imparator znik timsalini o yolda tadil ettirdi. Fakat bu, arka hi uym uyo rdu . Konstantin znik kararlarnn kili senin ekseriyetinin haleti ruhiy esin e ve ktlelerin arzularna muhalif olduunu anlad: bu andan itibaren aria niz m e meyil etmee balad. Saltanatnn son senelerinde arianizm saraya nfuz etti. mparatorluun ark nsfnda dahi m e v kiini gnd en gne kuvvetlendirdi. znik timsali taraftarla rnn bir ou krslerini kaybettiler ve menfaya gnderil diler. Arianizmin bu devirde o y n am olduu h k im rol limler tarafndan lykiyle tebarz ettirilmemitir: k a y n a k larn azl buna sebep olsa gerektir (44). Herkesin bildii vehile, Konstantin, hayatnn son se n e sine kadar, putperest kald. An cak lm yatanda, Nikomedyal Evseb, yani bir arianist tarafndan, vaftiz edildi. Fakat l rk en izhar etmi olduu son arzunun, Ariusun m e h u r rakibi Atanas m menfadan geri getirilmesi olduuna Prof. Spasski iaret ediyor (45). Konstantin oullarn hristiyan yapmt.
STANBULUN TESS
Konstantin saltanatnn ehem miy eti pek b y k olan ikinci hadisesi - hristiyanln re sm e n tannmasndan sonra - bu h k m d a r tarafndan yeni bir paytaht tesisi olmutur. Bu payi taht Boaziinin Rumeli sahilinde, M armaradan uzak olmyan bir mevkide, Megarann eski bir mstemlekesi olan Bizansm (Budcvuov, Byzantium) zerinde ykseldi. Eskiler, Konstantinden ok evvel Bizansm igal ettii mevkii tebarz ettirmilerdi. Avrupa ile Asyanm hudu dun da bu lunan bu mevki, stratejik ve ktisad ehem miy eti nd en dolay, calibi dikkatti; buradan iki denize, Akdeniz ve Karadenize, hkim o lm ak kabildi; bu mahal imparatorluu Eskialarn en par lak mede niyet k a y na k la r n a yaklatryordu. Bize kadar gelmi olan vesikalardan istidll olunabildiine gre, M. e. VII inci asrn ilk nsfnda Boaziinin cenup burnunda, m st a k b e l Kostantiniyenin karsnda, Kalhedon m st emlekesini tesis edenler Megaral mu ha ci r le r olmutur. Bir ka sene so nr a bu havaliye gelmi olan ikinci bir Mega ra kafilesi, Boazn ce nu p bu r n u n u n Rume li sahilinde, B izan s mst emlekesini tesis eyledi: umu miye tle bu ismin
cizgiliforum
cizgiliforum
Megaral m u ha ci r kafilesi reisi Bizasn (Bva) isminden mtak olduu kabul olunmaktadr. Bizansm, Kalhedona nazaran, haiz olduu faideler eskilerin dahi gznd en k a mamt. G r e k mv err ihi Herodot (M. e. V inci asr) ran generali Megabazn Bizansa geldikte, Kalhedon ahalisini, nlerinde daha iyi bir yer durduu halde - yani bir ka se ne so nra Bizansm tesis edildii y e r - gayr msait bir m e v k i intihap ettiklerinden dolay krlkle itham eyle mi olduunu nakletmektedir (46). Stra bon (VII, 6, fasl 3 2 0 ) ve Taitus (Annales XII, 6 3 ) tarafndan zik rolunan daha m u a hha r bir a n ane, Megabaz n bu ifadesini, pek az tadil edil mi bir ekilde, Apollon Pityosa atfetmekte v e bu khinin, ehirlerini ne rede bina etmeleri lzmgeldiini soran Megarallara, krle r memleketinin karsnda yerlemelerini bil dirmi olduunu be ya n etmektedir. - Bizans, Med harpleri ve MakedonyalI Filip devrinde, m h im bir rol oynad. G r e k m v er rih i Polibyos (M. e. II inci asr) Bizansm siyas ve bil hassa-ktisad du ru mu nu parlak bir surette tahlil etmektedir; bu mv err ih , Yunanistan ile Karadeniz ehirleri arasndaki ticaretin btn eh emm iyetini takdir etm e k te ve hi bir ge minin, Bizans ahalisinin muvafakati olmakszn, Kar adenize girip kamadn ve BizanslIlarn insaniyete elzem olan btn Pontos mahsullerini ellerinde bulundurduklarn yaz maktadr (47). Ro m a devletinin bir cu m hu r iy e t olmaktan bilfiil kmas zerine imparatorlar, bir ok defalar, payitahtlarn c u m h u riyetin m er k ezi olan Romadan arka nakl etm ek fikrinde bulunmulard. Romal m ver rih Sueton (1,79) un ehadetine gre, ulius ezar s kend eriye, ya hu t liona (eski Truva) yerle me i tasmim etmiti. Milttan so nraki ilk asrlar imparatorlar, asker seferlerin yahut imparatorluk dahi linde yaptklar tefti seyahatlerinin o kl u u nd an dolay, sksk, olduka uzun zamanlar iin, Ro ma y terkediyorlard. kinci asrn sonunda Bizans zalim bir felkete urad: Septim Sever, rakibi Pesc ennius N ig e ri malp ettikten sonra, N iger tarafn iltizam etmi olan Bizans mthi bir tarzda ya m a ve h e m e n kmilen tahrib ettirdi. - Fakat ark, impara torlar kuvvetli cazibesi altnda bu lu nd u rm a k ta devam ediyordu. mparator Diokletian ( 2 8 4 - 3 0 5 ) , bir ok binalarla
cizgiliforum
cizgiliforum
STAN BULUN T E S S
71
sslemi olduu K k A s y a - B i t i n y a m e di adan (zmit) bilhassa holand.
ehirlerinden Niko-
Yeni bir payitaht tesis etmee k ar ar ve re n Konstantin he m e n Bizans intihab etmedi. htimal bir mddet iin, domu olduu Naissus (Ni), Ser dik (Sofya) ve Tessalonik (Seinik) ehirlerini aklndan geirdi. Fakat Konstantinin dikkat nazarlar bilhassa eski T ru va nn me v ki in e evrilmiti; buradan, efsaneye gre, Ro m a devletinin messisi E n ea s talya ve Latium yolunu tutmutu. mparator bu m e h u r mahalli bizzat ziyaret etti. Mstakbel ehrin hudutlarn biz zat izdi. Bir V inci asr hristiyan mverrihinin (Sozomen) ehadetine gre, ehir kaplar bitirilmiti ki bir gece, Cenab Hak Konstantine ryasnda g r n m ve yeni payitaht iin bak a bir mahal bulmasn tavsiye etmitir. Bu nu n zerine Konstantin kat olarak Bizans intihap eylemitir. Yz se ne sonra, gemi ile T r u v a sahillerinden geen seyyah, denizden, Konstantinin natamam inaatn hal grebiliyordu (48). Bizanz Septim S e v e r zamannda duar olduu tahripten henz tamamiyle kalknmamt. O devirde Bizans e h e m m i yetsiz bir ky hissini veriyor ve Ma rm ar ay a doru uzanan bur nu n yalnz bir ksmn igal ediyordu. 3 2 4 te ve belki biraz daha sonra (325), Konstantin yeni payitahtn tesisine k ar ar verdi ve ehri binaya balatt (49). Hristiyan efsanesi imparatorun, elinde bir s bulunduu halde, ehrin hudut talarn tesbit ettiini ve yanndkiierin, mstakbel ehrin bu geni sahas karsnda Hametmeab, ne zaman du r a ca k snz? diye sormalar zerine nmde y r yen durduu zaman ceva bn verdiini nakletmektedir (50). Bunu nla Kontantin lh bir kuvvetin admlarn sevkettiini syle m e k istemiti. i ve ina mal zemesi he r taraftan getirtildi. Putperest Roma, Atina, skend eriye Efes ve Antakyann en gzel abideleri yeni devlet merk ezi ni s sle m ek iin kulla nldlar. Krk bin Got askeri (foederati) inaata itirak etti. Yeni ehre, kalabalk nfus ce lb e tm ek iin, bir takm m u h telif muafiyetler - ticarete, devlet hzinesine ilh... mteallik baholundu. En nihayet, 3 3 0 senesi ilkbaharna doru, ina at o kadar ilerledi ki, Konstantin yeni payitahtnn al m e r a simini yapmaa kara r verebildi. Kat resmi 11 mays 3 3 0 da yapid ve bu merasimi kr k gn devam eden enlik ve
cizgiliforum
'Cizgiliforum
e le nc ele r takip etti. te bu suretle 3 3 0 senesi hristiyan Konstantiniyenin putperest Bizans istihlf ettiine ahit oldu(51). ehrin, Konstantin devrinde, igal etmi olduu sahay katiyetle tesbit etmek g bir itir. Bir ey kat grnyor: o da yeni ehrin b y k l k te eski Bizans tarafndan i gal olunan sahay ge mi olmasdr. Elimizde, stanbulun IV n c asrdaki nfusunu sarih olarak tesbite medar olabibilecek mal mat yoktur: htimal nfus daha o zamanlar 2 0 0 0 0 0 i geiyordu (fakat bu bir faraziyeden baka bir ey deildir) (52). ehri, kara cihetinden, haric dmanlara kar mdafaa etmek iin Konstantin, Marmaradan Halice kadar uzanan bir sur ina ettirdi. Bir cihan imparatorluunun merk ezi olan eski Bizans bilhare Konstantin ehri, yahut Konstantinopolis v e yahut sadece Polis yani ehir (53 ) tesmiye o lu n ma ya b a lad. Payitaht Ro ma n n beled tekiltna nail oldu ve Romada olduu gibi, ikisi sur haricinde olma k zere, ondrt mntakay a (region es ) ayrld. Konstantin zamanna ait hi bir abide bize kadar g elm e mitir. Bu nu nl a b e r ab er iki defa, Justinian (en mhim mi) ve Leon III tarafndan, yeniden bina edilmi olan S e n t - r e n kilisesinin ilk yaps Konstantin devrine kmaktadr. Bina bu g n dahi m e v cu t olup Asker Mze olarak kullanl maktadr. Dier taraftan Platee m u ha r e be si ni n hatrasna ithaf edilmi ve Konstantin tarafndan yeni payitahta getir tilip Atmeydannda rekzedilmi olan Delfinin m e h u r ylanl stunu (M. e. V inci asr), bir az bozulmu olmakla beraber, b u g n hl eski yerinde durmaktadr. Konstantinin her eyi kefetmee muk tedir dehas, eski Bizansm igal ettii mev ki in siyas, ktisad ve kltrel bak mla rda n arzettii faideleri takdir etmiti. Siyas bakmdan stanbul, yahut sk sk tesmiye edildii vehile Yeni Roma haric dmanlara kar yaplacak bir mcad ele iin m s tesna bir m e v k i e malik bu lu n u y o r d u : Denizden bu eh re taarruz edilemezdi. Ka r a tarafnda ise ehri surlar muhafaza ediyordu. ktisad ba k m da n stanbul Karadeniz ile Ege ve Akdeniz arasnda yaplan btn ticareti elinde bu lundu ruyordu. En nihayet, kltr bak mndan bu ehir Hellenistik medeniyetinin balca merk ezle rinin yaknnda bulunuyordu: Bu medeniyet, hristiyanlkla k ay na m a s yznden, veh esini
cizgiliforum
cizgiliforum
DOKLETAN VE KONSTANTN ZAMANINDA MPARATORLUUN UZV REFORMLARI 73
deitirmi ve Bizans medeniyeti adn alm olan bir hristiyan - g r e k - a r k medeniyetine mn ka lib olmutu. F. I. s pe nsk i bu hususta yle yazyor: Yeni payitahtn mevkiinin intihab, stanbulun binas ve cih an mu l bir h k m et me rk ezi n in yaratlmas . . . . ite tekmil bunlar Konstantinin siyas ve dar dehasnn inkr edilmez k y metini gsteren hadiselerdir. Neretmi olduu m sam ah a ferman, Konstantinin lemmul mahiyetteki deerinin ls o l a m a z : nk Konstantin bu ekilde hare ket etmemi olsa idi, haleflerinden birisi nasl olsa hristiyanla tefevvuk ba he tm ek mecbu ri yet ind e kalacakt. Hristi yanlk ise bu teahhrden hi mteessir olmyacakt. Fakat, cihann merk ezi ni stanbula nak letmek le Konstantin, antik medeniyeti kurtarm ve ayn za man da hristiyanln ink i afna msait bir muhit yaratmtr(54). Konstantinden itibaren stanbul, imparatorluun siyas, din, ktisad ve ahlak m er k ez i oluyor.
DOKLETAN VE KONSTANTN ZAMANINDA MPARATORLUUN UZV REFORMLARI
Diokletian ve Konstantinin yapm olduklar reformlar tetkik edilecek olursa bunlarn en mhimlerinin: sk bir me rk ez iy et usulnn tesisi, kalabalk bir h k m e t heyetinin yaratlmas, mlk ve asker kudretin biribirinden ayrlmas olduu grlr. Fakat bunlar yeni mes ses ele r yahut an deiiklikler olarak telkki etmemelidir. R o m a hk m et i Avgustus z am an nd an ber i m e r k e z le m e e balamt. Roman n kendisinden stn medeniyetler ihtiva eden ve daha eski h k m e t ekillerine malik bul un an hellenistik ark mm taka larm ve bilhassa Ptolemelerin idaresinde bu lu nm u olan Msr vilyetlerini ilhak etmesine muvazi olarak payitahtn yeni fethedilen bu memleketlerin yaayan detlerini ve hellenistik ideallerini tedric surette istiare etmesi gitmitir. B y k sk end er devletinin harabeleri zerinde k u rulmu olan Attalidlerin Bergama, Selevklerin Su ri ye ve Pto lemelerin Msr devletlerinin barz vasf, bilhassa Msrda k u v vetli ve kk le m i bir ekilde grld vehile, h k m d a r larn namtenahi ve lh bir kudrete malik olmalar idi. M sr ahalisi iin bu memleketin ftihi Avgustus ve halefleri, bunlardan evvel gelmi olan Ptolemeler gibi, lh c e vh er e
cizgiliforum
cizgiliforum
74
malik mutlak hkmdarlard. Bu, Romallarn, Roma c u m huriyet messeseleri ile ksa bir zaman dan beri inkiaf et mi olan yeni h k m e t ekilleri arasnda bir nevi uzlama tekil eden birinci P rinceps m kudret ve salhiyeti hakkndaki telkkilerine tamamiyle zt bir telkki idi. Bununla be raber hellenistik arkm siyas tesirleri altnda imparatorlarn ilk kud ret telkkisi deiti. -Princeps ler daha ilk zamanlarda ark ve arkn imparatorluk telkkisini tercih etmee ba ladlar. I inci asrdan itibaren Kaligula, Suet on a gre, im parator tacn (diadem) kabule amade idi (55); dier taraftan, mehazlara gre, III nc asrn ilk nsfnda Elagabal sarayn da ta giymiti (56); ve III nc asrn ikinci nsfnda Avreliann alen olarak ta giymi ve ayni zamanda sik ke yaz larnn bu imparatora lh ve H ametm eap (D eus A u relianu s Im perator yahut Deus et D om inus A u relian u s Augstus) adn v e r mi olduu ma l m dur (57). Ro m a imparatorluunda mutlak bir idare tesis eden Avrelian olmutur. mparator kudret ve salhiyetinin geirmi olduu tek mln ilk evvel Ptolemeler zamanndaki Msr rnek ittihaz ederek, bilhare Pers ve Sasanlerin tesiri altnda, IV nc asra doru tama mlan m olduu sylenebilir. Diokletian ve Konstantin monari tekiltna son eklini v e r m e k iste diler ve bunun iin sadece Ro ma messeselerinin yerine, Romada Avrelian devrindenberi bilinen hellenistik arkn rf ve detlerini ikame ettiler. III nc asrn h e r c m e r ve asker anari devirleri imparatorluun dahil tekiltn ihll etmi ve paralamt. Avrelian m u v a k k at bir mddet iin vahdeti tesis etti ve bu sebepten o devrin vesika ve kitabeleri imparatora mparatorluun yeniden messisi (R estitutor O rbis) adn vermektedirler. Fakat Avreliann l m n yeni bir kar klklar devri takip etti. te bu artlar altnda Diokletian devlet mekanizmasn yeniden k u rm a ve salim bir m e c raya ulatrma kendine gaye edindi. Hakikatte byk bir idari reformdan baka bir ey yapmad. Bununla b e r ab er gerek Diokletian, gerek Konstantin devletin dahil tekil tnda o kadar b yk bir ehemmiyeti haiz deiiklikler hu sule getirmilerdir ki her ikisini, yukar da iaret etmi oldu um uz vehile, arkn kuvvetli tesiri altnda do mu olan yeni bir monari tipinin messisleri olarak telkki edebiliriz.
cizgiliforum
cizgiliforum
Sk sk Ni komedia (zmit) da ikamet etmi ve umu miyetle kendini arkn cazibesine kaptrm olan Diokletian ark monarilerinin bir ok hatlarn kabul eyledi. Ta m manasiyle mstebit bir h k m d a r ve imparatorluk tacm tayan bir imparator - ilh oldu. ark n debdebesi ve kark terifat usulleri saraya girdiler. Huzura kabullerde tabalar, hame tm eab a ba k m a a cesaret etmeden nce, imparatorun nnde diz k m e k me cb u riy et in d e kaldlar. mparatora mteallik ne varsa mukaddes adn ald: imparatorun ahs mukaddes, szleri mukaddes, saray mukaddes, hzi nesi ilh... mukaddesti. mparator, Konstantinden itibaren yeni payitahta nakledilmi, bilhare Bizans imparator luu hayatn pek kark bir hale getirecek mthi masraf lar mucip olmu ve bir o k hile ve entrikalarn merkezi haline gelmi olan kalabalk bir saray heyeti tarafndan ihata olundu. te bu suretle mutlak idare, Diokletian tarafndan, ark despotizmine pek yaklaan bir ekilde, imparatorlua ithal edildi ve Bizans imparatorluu tekiltnn en k a r ak te ristik hususiyetlerinden biri oldu. P ek dank olan mu azzam monarin in idaresini kolaylatrmak iin Diokletian tetrarhi yani drtler saltanat sistemini tesis eyledi. mparatorluun idaresi msavi kud rete malik iki Avgust arasnda taksim edildi; bunlardan biri imparatorluun ark, dieri ise garp ksmnda oturacakt. Fakat bu iki Avgust, itibar olarak, bir tek Roma imparatorluunu idare edeceklerdi. mparatorluk b ir kalmakta devam e d i y o r d u : iki Avgust tayini hk m eti n grek ark ve ltin garp arasndaki fark takdir ettiini ve bu ksmlarn idaresinin bir tek ahsn kudretinin fevkinde bir i olduunu anladn gsteriyordu. Her Avgust maiyetine bir ezar almakla mkellefti. Bu zat, Avgust un istifas veya hut l m nd en sonra, bizzat Avgust olacak ve yeni bir e zar intihap edecekti. te bu suretle imparatorluu ka rkl k lardan ve muhtelif haris ahsiyetlerin taarruz ve hilelerinden kurtaracak ve lejyonlarn yeni imparatorun intihabnda haksz olarak oynadklar kat rol izale ed ecek yeni ve sun bir nevi slle sistemi yaratlm oluyordu. lk iki Avgust Diokletian ve Maksimian, ilk iki ezar ise Galer ve Konstantinin babas Konstans Klor oldular. Diokletian kendisi iin merkezi N iko media (zmit) olma k zere, Asya vilyetlerini ve Msr ayrd; Maksimian mer kez i Mediolanum (Milan) olmak zere talya,,
cizgiliforum
cizgiliforum
Afrika ve spanyay ald; Ga le r in uhdesine Balkan y a r m adas vilyetleri ve bunlarn civ ar nd ak i Tuna vilyetleri, m e r k e z Sava nehri k en ar nda Si r m iu m ( b u g n k Metrovi ehri civarnda) olmak zere, verildi. En nihayet Konstans Klor un payna merk ezl er i Augusta T r e v e r o r u m (b u g n k Trier yahut T rev es ehri) ve E b o r a c u m (bu g n k York) olmak zere Galya ve Britanya dt. Bu drt ahs tek ve gayr kabili taksim bir devletin valileri m e s a b e sinde idiler ve k a nu nl a r bu drt ahs namna nerolunuyordu. B u nu nl a b e r a b e r bu nazar msavata ra m e n iki Avgusttan Diokletian, imparator olmak hasebiyle, dierlerine gayr k a bili inkr bir surette tefevvuk ediyordu. ezarlar ise Avgustlarn h k m altnda bulunuyorlard. Muayy en bir mddet getikten sonra Avgustlar istifa edec ekle r ve vazifelerini ezarlara devredeceklerdi. Hakikaten 3 0 5 te Diokletian ve Maksi mi an istifa ettiler ve husus hayata avdet eylediler. Galer ve Konstans Klor Avgust oldular. Fakat bu nu takib e d e n kargaalklar, tetrarhi,, s u n sistemine pek a b u k nihayet verdiler. Tetrarhi IV nc asr balangcnda ortadan kalkt. Diokletian vilyetlerin idaresinde b y k deiiklikler vcude getirdi. Bu devirde senatoya tbi vilyetlerle imparatora tbi vilyetler arasndaki fark ortadan k alk t: Vilyetlerin kffesi bunda n sonra imparatorun em rin e verildi. Adedleri nisbeten az olan eski vilyetler mesahai sathiyelerinin genilii ile tem ayz ediyorlar ve bunlar idare edenlere pek b y k bir kudret bahediyorlard. Merkez h k m e t iin son derece v a hi m tehlikeler ekseriya bundan ileri geliyordu. Buralarda sk sk ihtilller kyor, ve valiler birok defalar kendileriyle birlemi olan tara lejyonlarnn banda imparatorluk taht iddiasnda bulunuyorlard. Fazla geni vilyetlerin arzettikleri siyas tehlikeyi bertaraf etmek isteyen Diokletian bunlar paralamaa ka rar verdi. Tahta clusunda me v cu d olan 5 7 vilyetin yeri ne 9 6 ve belki daha fazla vilyet ikame eyledi. Mehazlarn verdikleri gayri kfi mal mat yznden D io k letian tarafndan vcude getirilen ve eski ler ine nazaran ok daha k k olan vilyetlerin tam adedini bilmiyoruz. Bu devir mparatorluk vilyet tekiltna ait elimizde m ev cut balca m e h a z N otitia dign itatu m v ismini tayan ve saray hizmetlerinin, m lk ve a sk er memuriyetlerin resm bir listesini, vilyetleri
cizgiliforum
cizgiliforum
tasrih etmek suretiyle, ihtiva eden bir vesikadr. Fakat tarihi tesbit edilmemi olan bu vesika, limlerin fikrine gre, V inci asrn balangcna a ittir(58 ); binaena ley h Diokletiann halefi tarafndan vilyetlerin idaresinde yaplm olan btn deiik likleri muhtevidir. N otitia dignitatum ,, vilyet adedini 120 olarak gstermektedir. Tarihleri yine me k k, fakat daha eski dier bir takm listeler daha k k bir vilyet adedi gs termektedirler. Her ne hal ise, mehazlarn fena vaziyetinden dolay, Diokletian reformlarnn bir ok teferruatnn kfi derecede aydnlatlmam olduunu hatrda bu lu n d u r m a k lzmdr. Diokletian zamannda imparatorluk drt b y k p refelik ten ibaretti: Her prefeli in banda bir pretar p re fe si (p raefecti p retorio) bulunuyordu. Bu prefelikler dioes\ ere ayrlmlard: en eski listelerden biri olan Verona listesi bunlarn adedini 12 olarak gstermektedir. Her dioes m u a y y e n bir miktar vilyete taksim edilmiti. Tehadds edecek her han gi bir mklta kar kudretini daha iyi garanti edebilmek iin Diokletian mlk ve asker kudret biribirinden tamamiyle ayrd. Bundan sonra valiler yalnz idar ve adl ilerle megul olacaklard. Diokletiann vilyet reformlar, neticelerini bilhassa talyada gsterdiler. talya, evvelce igal etmi olduu h k im mev kide n basit bir vilyet de rekesine dt. Bu kabl bir reform kalabalk bir h k m e t heyetine ihtiya gsteriyordu. Son derece kark b rokrat ik bir sistem vcude getirildi. Bu sistem bir o k memuriyetler, gayet mte nevvi nvanlar ve sk bir me rte be silsilesi ihtiva ediyordu. Konstantin, Diokletian tarafndan balanm olan reform iini, tabir caizse, inkiaf ettirdi ve tamamlad. te bu suretle Diokletian ve Konstantin reformlarnn en karakteristik vasflar imparatorun mutlak kudretinin teess s, mlk ve asker idarenin biribirinden tam amiyle ayrl mas ve bu nu n neticesinde kalabalk bir h k m e t heyetinin yaratlmas oldu. Bizans devrinde birinci nokta, yani h k m darn mutlak kudreti baki k a l d ; ikinci nokta ise derin bir deiiklie urad ve mlk ve asker kudret tedric surette ayn ellerde te m e r k z etti. Fakat kalabalk h k m e t heyeti Bizansa geti ve burada bizzat hizmetlerde, mansblarda ve bunlarn nvanlarnda baz m h im tadilta ur a m ak la bera-
cizgiliforum
cizgiliforum
ber, imparatorluun son zamanlarna kadar baki kald. Me muriyetler ve n v an la rm b y k bir ksm ltinceden g r e k c e oldular; bir oklar sade ce fahr olarak kullanl dlar, ve mteako devirlerde bir ok yenileri yaratld. IV nc asr imparatorluk tarihinin son derece m hi m hdisesi barbarlarn ve bilhassa Ge r m e n le r in (Got) tedric surette imparatorlua hulldr ; fakat bu meseleden aada, IV nc asr tamamile kavradktan sonra, bahsedeceiz. Konstantin 3 3 7 de ld. Faaliyeti, ender tesadf edilir me dh ve senalarla takdis edilmitir. Mverrih Evtrop'a (IV nc asr) gre Roma senatosu imparatoru ilh m e rte be sine kard (59). Tarih kendisine Byk nv an m vermi, kilise kendisini havarilere msavi bir aziz yapmtr. stanbul sarayna vazolunan labar um hristiyan im pa ra torluu messisinin dinine ehadet etmek zere burada kald. Milan pro gram ise imparatorun siyas dehasnn bir vasiyetnamesi oldu (60). X I X u nc u asr ngiliz limlerinden biri u mtalada b u l u n u y o r : Konstantini Yeniza man larn b y k a da m larndan biri ile m u k a y es e etmek icabettikte bu hkm darn Napolyondan ziyade B y k Petroya benzedii kabul olu nabilir (61). ezareli Ev se b K on stan tin in m edhiyesi nde, muzaffer hristiyanln, blisin yaratt eylere, yani sahte ilhlara bir niha yet verm esi zerine putperest devletlerin mahvolduklarn yakmaktadr. Tekmil beeriyet iin bir tek Allah kabul olun du. Ayn zam an da cih anml bir kuvvet, Ro m a im para torluu, kalknd ve inkiaf eyledi. Tam ayn zamanda, ayn Allahn kat bir iareti zerine iki iyilik kayna, Roma devleti ve hristiyan dindarl doktrini, insaniyetin iyilii iin birden fkrd... Ayn noktadan km olan iki b y k kudret, bir tek h k m da rn ss altnda bu lunan Roma imparatorluu ve hristiyan dini, biribirine zd btn u n s u r lar ta h ak k m altna aldlar ve bunlar yekdierle bartr dlar (62).
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTNDEN VI IN C I ASRIN BALANGICINA KADAR MPARATORLAR 79
BYK KONSTANTNDEN VI NC ASRIN BALANGICINA KADAR GELM OLAN MPARATORLAR Konstantinin l mn den sonra olu Konstantin, Konstans ve Konstan Avgust nvann aldlar ve im para torluun idaresini aralarnda paylatlar. Fakat az bir mddet sonra imparator arasnda bir ihtilf bagsterdi: B u n lardan ikisi mcadele esnasnda l d l e r : Konstantin 3 4 0 da v e Konstan 3 5 0 de. Bu suretle Konstans imparatorluun y eg n e hkimi oldu ve 361 e kadar saltanat srd. Ko ns ta ns n o cu u olma d ; bundan dolay, kardelerinin lm n de n sonra, veraset meselesi derin endiesini mucib oldu Kendi emrile idam edilmi olan aile erkn nda n yalnz iki yeeni hayatta k alm lar d : Gallus ve Julian; bunlar payitahttan uzak bulunduruluyorlard. Bunu nla beraber, sllesine taht temin etme c k ay g u su n d a olan Konstans, Gallusu ezar iln eyledi. Fakat Gallus imparatorun phe lerini tahrik etti ve 3 5 4 de katledildi. te vaziyet bu m e r k e z d e iken Gallusun kardei Julian Konstansn sarayna davet edildi ve ezar nasbolundu ( 3 5 5 ) v e Konstansn kzkardei Helen ile evlendi. Julianm gayet ksa saltanatndan sonra ( 3 5 1 - 3 6 3 ) B y k Konstantin sllesi sona erdi. Ju lia n, ordu tarafndan Avgust iln edilmi olan muh af z alay k u m a nd a n J o v ia n n yine ksa saltanat takib etti ( 3 6 3 - 3 6 4 ) . Jo v ia n n l m n de n sonra Valentinian I ( 3 6 4 3 7 5 ) imparator seildi ve h e m e n b u nu n akebinde, ask erl er i tarafndan kardei Valens'i Avgust ve salta nat eriki olarak kabul etmee icbar edildi ( 3 6 4 - 3 7 8 ) . Val en tinian garb idare etti ve ark Valens e tevdi eyledi. Garbte Valentiniana olu Gratian halef oldu ( 3 7 5 - 3 8 3 ) . Fakat ordu ayn zamanda, o esnada drt yanda bulunan Gratiann kardei Valentinian II yi Avgust iln etti ( 3 7 5 - 3 9 2 ) . Vaiens'in l m n de n sonra ( 3 7 8 ) Gratian Teodosu Avgust me rte be s ne ykseltti v e kendisine imparatorluun ark ks mnn (p ars o rien talis) ve llirikum un b y k bir ksmnn idaresini tevdi etti. Uzak garb ten neet etmi olan Teodos (kendisi spanyol idi) 4 5 0 senesi ne kadar, yani g en Teodosun l m n e kadar, taht igal etmi olan sllenin ilk imparatoru oldu.
cizgiliforum
cizgiliforum
80
Bir Bizans mparatoriesi (Zenonun, bilhare Anastasn karsr Ariadte?)
Floransada Museo Nazionale (Brgcllo) de bulanan bir fildii levha
cizgiliforum
BYK KONSTANTNDEN V IIN C I ASRIN BALANGICINA KADAR, MPARATORLAR
cizgiliforum 81
Teodosun l m nd en sonra, iki olu Arkadius ve Honorius devletin idaresini aralarnda taksim ettiler: Arkadius arkta, Honorius ise garbte saltanat srd. Arkadius ve Honorius zaman nda devletin vahdeti muhafaza o l u n d u ; nitekim daha nceleri Valens ve Valentinian I in veyahut Teodos, Gratian ve Valentinian II nin mt erek saltanatlar zamannda dahi kudretin taksimi imparatorluun vahdetini bozmamt: Bu devirde iki imparator, fakat bir impara torluk mevcuttu. Muasrlar vaziyeti tamamiyle bu noktadan grmlerdir. V inci asr m v err ih ler in den Oros " Putperest lere kar y a z lm ta rih v adl eserinde yle y a z y o r : Arkadius ve Honorius imparatorluu mt ere k olarak, idare etmee baladlar; yalnz oturduklar yerleri ayrdlar (63). 3 9 5 den 5 1 8 e ka dar imparatorluun ark ksmnda h k m s rm olan imparatorlar u n l a r d r : lk evvel taht B y k Teodos neslinden gelen kol igal etti: Bir G e r m e n efinin kz Evdok ia ile evle nm i olan olu Arkadius ( 3 9 5 - 4 0 8 ) ; bundan sonra Atinal bir filozofun kz olan ve Evdokia ismi altnda vaftiz edilen Atenais ile evlenen Arkadiusun olu g en Teodos ( 4 0 8 - 4 5 0 ) . Teodos II nin l m n de n so nra kzkardei Pulkeria Tr ak neslinden Marian ile evlendi ve Marian imparator oldu ( 4 5 0 - 4 7 5 ) . Bu suretle 4 5 0 de, Teodosun spanyol sllesinin erkek- kolu nihayete erdi. Marianm lm n de n sonra bir asker tribn olan ve Tr ak y a, yahud Dacia in Illyricum dan, yani llirya prefeliinden ne et eden Leon I ( 4 5 7 - 4 7 4 ) imparator intihap edildi. zavriyal Zenon ile evl en m i olan Leon I in kz Ariadnenin Leon isminde bir ocuu oldu ; bu o cu k b yk babas ldkte, alt yanda imparator oldu (474), fakat K k Asyada Toros dalarnda oturan vah zav riya kabilelerine m e ns u p olan babas Ze no nu kendisine salta nat eriki intihap etme e muvaffak olduktan bir ka ay sonra ld. Bu Leon tarihde G e n Leon II olarak tannmaktadr. Babas Zenon 4 7 4 ten 4 9 1 e ka dar saltanat srd.^lmn den sonra kars Ariadne silentiarius (64) lardan lliryada (bu g n k Arnavudluk) kin D ir r a k iu m da (bu g n k Durazzo) domu olan ihtiyar Anastas ile evlendi. Anastas Ze no nun lm zerine, 4 9 1 de imparator iln edildi (Anastas I, 491-518).
cizgiliforum
jcizgiliforum
i
82
mparatorlarn bu listesi, Konstantinin l mn den mi lttan sonra 5 1 8 senesine kadar, stanbul tahtnn: ilk evvel Konstantinin yahut daha dorusu Bal ka n yarm adasnda romallam bir ba rba r kabilesine mensu p olmas muhtemel olan babas Konstans Klorun dardaniyen s l le s i; ondan sonra birtakm Ro mal lar; Jovian ve Valentinian I ailesi; ondan sonra B y k Teod os un spanyol sllesinin m m e ssi li; en nihayet tesadfi bir surette imparatorluk m a k a m n a km olan muhtelif ka bilelere me nsu p Traklar, zavriyallar ve bir lliryal (ihtimal Arnavud) tarafndan igal edilmi olduunu gstermektedir. Tek mil bu devir zarfnda taht hibir G r e k tarafndan igal olunmamtr.
KONSTANTNN HALEFLER KONSTANS (337-361)
B y k Konstantinin oullar Konstantin II, Konstans ve Konstan babalarnn l m nd en sonra, Avgust nvaniyle imparatorluu mt ere ken idare etmee baladlar'. Fakat Konstantinin halefi arasnda m e v cu t mnferet, r a n lIla ra ve G e r m e n l e r e kar yaplan felketmiz bir harbin tesiri altnda, had bir ekil ald. Ve karde arasndaki ayrlk yalnz siyas meselelerde deil, fakat din sahada dahi patlak verdi. Konstantin ve Ko ns ta nn zniklilerin taraftar ol malarna mukabil, babasnn son se nel erindeki din haleti r uhiyeyi temadi ve tek em m l ettiren Konstans, Arius ta raftar olduunu alenen iln eyledi. Mteakip senelerdeki dahil harblerde, ilk evvel Konstantin II ve bir ka sene sonra Konstan maktulen ldler. En nihayet Konstans tek bana imparator oldu. Arianizmin mutekit bir taraftar olan Konstans, zaman saltanatnda birok tahdidata ura m olan putperestliin ale yhine olarak, devaml surette bir arianist siyaset takip etti. Kon stansm emi rna m ele rin de n birisi u beyanatta bulu nu y or : Batl itikatlara bir nihayet verilsin ve k u r b a n k esm e cinneti ortadan k ald r ls n! (65). Fakat putperest mabetler ehir surlarnn dnda, olduklar gibi duruyorlard. Bi rk a sene sonra putperest mabetlerin kapatlmasn bildiren bir e m ir n a m e neredildi: Bu mabetlere g irm ek ve tekmil im paratorluun he rh an g i bir mahal yahut ehrinde k ur b an
| cizgiliforum
cizgiliforum
K ONSTAN TNN HALEFLER, KONSTANS 83
k e s m e k m e n e d il iy o r d u ; aksi harekette bu lunacaklar idam edilecek, mal ve mlkleri m s ade re olunacakt. Dier bir em ir n a m e d e putlar iin k u r b a n kes en v ey ahu t bunlara tapan herhangi bir ahsn lm cezasna arplacam oku yor u z (66). Konstans, c lsunun yirm in ci senei devriyesini tesit etmek iin ilk defa olarak Ro may a gittikte, refa katinde putperest kalm bir o k senatr bulunduu halde, eski zamanlara ait bir ok bidat ziyaret ettikten sonra putpe restlik iin, Ro mann maziye karm btn b y k l n temsil eden zafer ilahesi mezba hn n senatodan kaldrlmasn emretti. Bu hdise btn putperestler zerinde derin bir tesir yapt. Bunlar dinlerinin son gnleri gelmi olduunu hissettiler. Konstans zamannda ruhbaniyetin muafiyet ve imtiyazlar daha fazla arttrld. Piskoposlar sivil m a h k e m e le r karsnda tamamiyle mstakil bir m e v k i e sahip oldular. Fakat, putperestlie kar alna^n bu iddetli tedbir lere r a m e n bu din, kendi kuvveti ile deil, fakat h k m et nezdinde grd mu a y y en bir hi m ay e sayesinde, yaamakta devam e d i y o r d u : Konstans Ro mad aki Vestal lere ve resm papaslara dokunmamt. Fer m anlarndan birinde Afrika iin bir papas (sacerd os) intihabn emretmektedir. Kendisi, salta natnn sonuna kadar Pontifex Maximus nv an m tad. Fakat u m u m olarak, Konstans zamannda, hristiyanln - v a k a arianist bir e ki ld e- inkiaf etmesi ve k u v v e t le n m e sine muk abil putperestlik birtakm tahdit edici m u am el el ere maruz kald. Konstansn muan nid ane takip ettii arianizm siyaseti bu imparator ile znik taraftarlar arasnda bir takm ihtilflar kmasna sebep oldu. Konstans ile znik m u k ar rer at n m me h u r mdafii skenderiyeli Atanas arasndaki uzun m cadele b y k iddetiyle temayz etti. Konstans 361 de l dkte, ne znik taraftarlar ve ne de putperestler imparatorun arkasndan samim gz yalar dkebildiler. Putperestler, putperestliin halis taraftar olan Ju lia nn tahta clsuna sevindiler. Ortodoks partisinde Ko nst ans n lm n n tevlit ettii hissiyata gelince bunlar ha k k n d a Mafur Hiyeronimus'un atideki szleri sayesinde bir h k m verilebilir: Cenabhak uyanyor, frtnaya ta h ak k m ediyor. Hayvan ldkten sonra s k n e t yeniden douyor (67).
cizgiliforum
cizgiliforum
ranlere kar yapt bir sefer esnasnda, Kilikyada, len Konstansn mutantan ce naze merasimi, yeni imparator Ju lia nn huzuru ile, B y k Konstantin tarafndan bina edil mi olan Havariler kilisesinde icra klnd. Senato mteveffa imparatoru ilhlar mertebesine kard.
JULAN APOSTAT (361-363)
Ju lia nn ismine, imparatorluk dahilinde putperestliin y e niden tekili iin yaplm son bir teebbs zlmez sureite baldr. Ju lia nm ahsiyeti son de rece ente resa nd r: uzun m d detten beri lim ve ediblerin nazar dikkatini celbetmi ve bu gn dahi bunlar teshir etmekte bulunmutur. Julian h a k knda pek ok ey yazlmtr. Ju lia nm bizzat telif etmi olduu eserler zamanmza kadar gelmi olup ha k k n d a bir h k m v e r m e k hus us und a emsalsiz vesikalar tekil etmektedirler. Juliana dair telifatta bu lu nm u olanlarn balca- gayesi, eserinin ha kk ani ye tin e ve muvaffakiyeti ne iman etmi ve IV nc asrn ikinci nsfnda, putperestlii yeniden ihya etmek ve yaatmak ve bu dini imparatorlu un ruh an hayatna esas ittihaz etmek hlyasnda bu lu nm u olan bu ten Hellen i anlam ak ve izah etmek olmutur. Julian gayet iyi bir tahsil grd. G e n yanda e b e v e y nini kaybetti ve annesini tanmad: Bu kadn Ju lia nm do um u n d a n birka ay sonra vefat etmiti. J u lia nm anne sine H om er v e Hesiodun iirlerini tedris etmi olan grek edebiyat ve felsefesine vkf skit neslinden hadmaas Mardonius prensin mre bbili ine tayin edildi. Mardonius bir taraftan g en J u lia na antik edebiyata dair ders veriyor, dier taraftan ise evvel Nikomedia, bilhare stanbul pis koposu olan mutekit arianistlerden Evsep ve refakatinde bulunan kilise mensubini, Ju lia nm Mukaddes Kitap ile nsiyet peyda etmesi iin alyorlard. te bu suretle Julian, bir mver rih in yazm olduu gibi, dimanda biribiriyle temas etmeksizin yan ya na yer alan iki .muhtelif ter biye grmt (68). Julian vaftiz olundu. Sonralar bu dev reyi, kendisi iin unutulmas lzm bir k bu s gibi hatrla mtr. Ju lia nn genlii uzun bir k o r k u iinde geti : Konstans bu prensi kendisi iin muh tem el bir rakip adde-
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 85
diyor ve Ju lianm haris emellerinden phe len iy ord u; bazan bu prensi tarada bir nevi s rg n olarak yaatyor, bazan ise payitahta celbedp gzlerinin nnde bulunduruyordu, julian, akrabalarndan bir o u nun Ko nst ans m emriyle katle dilmi olduunu bilmiyor deildi; he rg n kendi hayat iin endieye dyordu. Kap adokyada bir ok seneler mecbur ika me t eden ve bu ikameti esnasnda ve kendisine refakat et mi olan Mardoniusun nezareti altnda, eski muharrirleri tetkike devam eyle yen ve ihtimal bu zamanlar Tev ra t ve Incil ha kk nd a derin malmat edinen Julian, Konstans tara fndan, tahsilini ikmal etmek iin evvel staribula, bilhare Niko med iaya (zmit) gnderildi. Burada bulunduu esnada, ilk defa olarak, kendisinde putperestlie kar bir temayl hissetti. O devirde Nikomedia'da, zamannn en iyi hatibi ve hellenizmin otantik bir mmesili olan Libanius ders veri yordu. Libanius istihkar ettii ltin lisann bilmiyor ve bilm ek te istemiyordu. Hristiyanl istihfaf ediyor v e her eyin hikmetini yalnz hellenizm de a r am a k istiyordu. Libaniusun putperestlie kar duyduu ak ve mu ha bb et hu dudsuzdu. Verdii konferanslar N iko me dia da b y k bir rabete m az h ar oluyordu. Konstans, Julian bur ay a g n derdii esnada, Libanius'un ten nutuklarnn g e n akirt zerinde silinmez intibalar brakabileceini ihtimal d n m t r ; Julian m e h u r hatibin derslerine devamdan mennetti. Julian imparatorun yasa m alenen ihll etmedi. Fakat Libaniusun eserlerini tetkik etti, talebeleri vastasiyle bu limin derslerine vukuf peyda eyledi v e Libaniusun ifade tarz ve slbunu o derece be nimsedi ki mteakip devirlerde Libaniusun bir talebesi olarak telkki olunabildi. Julian N ikom ed iada neo-platonizm gizli doktrinine meftun olmaa balad. Bu devirde bu doktrin, m u a y y e n b y formlleri k ul la nm ak suretiyle, m stakbel hayat kefetmek ve lleri diriltmek yalnz insanlar deil, fakat ilhlar dahi (th eurgia=0,ovpyta) kudretini haiz bir doktrin olarak ortaya kmt. Efesli filozof v e lim M aksim bu sahada Ju liana b y k tesirlerde bulundu. Julian, Konstansm emriyle kardeinin idam edildii teh likeli devri atlattktan sonra, hesap v e r m e k zere Miln m a h k e m e s i n e davet edildi ve bu nd an sonra Yunanistana,
cizgiliforum
cizgiliforum
Atinaya, srld. Muhteem mazisiyle m e h u r olan bu ehir, Konstans zamannda, olduka s nk bir ky manzaras arzediyordu. Buna ra m e n m e h u r bir putperest mektep burada, gem i asrlarn hatrasn temadi ettiriyordu. Julian Atinadaki ikametinden byk faideler temin etti. Mektup larndan birinde Attik nutuklarn... bahelerini, Atina civa rm, mersin aalariyle tahdit edilmi caddeleri ve Sokratn mtevaz evini sevinle hatrladn (69) beyan e tm e k tedir. Atinadaki ikameti esnasnda, Julian mverrihlerin eks erisine gre, hiyerofant (69a) tarafndan Elesvis misterlerine ithal edilmitir. Boissierye gre bu hdise yeni mhtedi iin bir nevi vaftiz olmutur (70). Bunu nla be ra be r b u g n baz limlerin Ju lia nm Elesvis m e z he bi ne slk ettiinde tereddt ettiklerini k a y d et m e k lzmdr (71). 3 5 5 te Konstans J u lia n ezar iln etti, kz kardei Helen ile evlendirdi ve lejyonlara k u m a n d a etmek zere Ga lyaya gnderdi. Burada memleketi ykup yakan, ehirleri tahrip eden ve ahaliyi kltan geiren G e r m e n mstevlilerine kar, pek m k l artlar altnda, kanl bir m cadele icra olunuyordu. Julian kendisine tevdi olunan Galya y k ur t ar m ak n a n k r vazifesini erefli bir surette baard ve Ge rmenle ri Argentoratum ( S t r a s b u r g ) civarnda kanl bir hezimete uratt. Julianm Galyada oturmu olduu balca ehir Ltetia olmutur (Lutetia P arisioru m son raki Paris). Ltetia o zama nla r Sen nehrinin ortasnda olup zamanmza kadar ite ( C ivitas ) adn muhafaza etmi ve tahta kprlerle nehrin iki sahiline birletirilmi olan bir ada zerinde kin k k bir ehirdi. O devirde dahi bir ok ev ve bah elerin b u lu n duu Sen nehrinin sol sahilinde, ihtimal Konstans Klor tarafndan bina edilmi bir saray mevcuttu. Bu sarayn bakiyelerini bu gn Cluny mzesinin yannda g r m e k kabildir. Julian ikametgh olarak bu saray intihap etti. Kendisi Ltetiay seviyordu ve daha sonralar yazm olduu eserlerinden birinde Sevgili Ltetia smda (72) g e i r mi olduu k hatrladn beyan etmektedir. G e r m e n le r R e n in te tarafna atldlar. Julian bu hususta yle ya z y o r: Daha henz ezar olduum zamanlar defa R e n i getim. R e n in te tarafnda oturan barbarlardan 2 0 , 0 0 0 kii rehin aldm... lhlarn yardmiyle, miktar
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 87
krk bulan tekmil ehirlerini zaptettim... (73). Ordusunda Julian, b yk bir mu hab be t ve teve cc h e malik bulunuyordu. Konstans, Ju lia nm muvaffakiyetlerini ademi itimat ve hasetle takip ediyordu. ranlere kar sefere gidecei esnada Juliandan, Galyadan yardmc lejyonlar gndermesini iste di. Galya lejyonlar ayaklandlar ve Ju lia n, bir kalkan zerinde yukar kaldrdktan sonra, Avgust iln ettiler. Yeni Avgust Konstanstan bu emri vakii tanmasn talep etti. Konstans bu nu reddetti. Dahil bir harp patlamak zere idi. Fakat bu esnada Konstans ld. 361 de Julian, tekmil imparatorlukta, imparator iln edildi. Konstans taraftarlar ve maiyeti yeni imparator tarafndan zalimane itisaflara maruz birakdlar ve ar cezalara arpldlar. Putperestliin mutekit taraftar olan Julian, Ko nst ans n l m n e kadar, din fikirlerini gizlemek mecbur iyetinde kalmt. Mutlak hk im olduktan sonra, en b y k arz us unu tatbik me v ki in e k o y m a k istedi: Putperestlii yeniden te kil etmek. Tahta c lsunun ilk haftalarnda, Julian bu hususa dair bir e m ir na m e nereyledi. Mverrih Am mianus Marellinus bu vahim andan yle bahsetmektedir: Julian k k yandan beri, kendisinde ilhlara kar en canl bir temayl hissetmiti; b y d nisbette eski dini yeniden tesis etmek arzusu ile daha fazla yanup k a v rulmutu. Bunu nla b er ab er k o rk u yznden putperestlik yinlerini en b y k bir m ah rem iy et iinde icra ediyordu. Fakat Julian, k o r k u su n u n milinin ortadan ka lk m a si y le istedii gibi hare ket etmek imknn elde ettiini grdkte, gizli fikirlerini ortaya koydu ve ak ve kat bir em irn a m e ile mabetlerin almasn ve ilhlara k ur b a nl a r kesilmesini emretti (74). Bu e m ir na m e hi bir kimsenin hayretini mucip olmad. Ju lia nm putperestlie olan meylini h e r k e s biliyordu. Put perestlerin sevinci pek b y k oldu; bunlar iin dinlerinin yeniden ihdas, yalnz hrriyete deil, fakat zafere dellet ediyordu. J ulianm emirnamesi, imparatorluun her tarafnda, ayni tarzda, tatbik ol un m a d : garp ksm nda a rk ksmndan daha fazla putperest vard. Julian zamannda stanbulda bir tek putperest mab et kalmamt. Ksa bir mddet zarfnda yeni mabetler ina
cizgiliforum
Gizgiliforum
e tm e k ise imknszd. Julian ihtimal, m e n einde gezinti ve konferanslara tahsis edilmi ve Konstantin zam anndan beri bir Fortuna,, (yani ksmet ilhesi) heykeliyle tezyin edilmi olan ehrin balca bazilikinde, mutantan surette k u r b a n kestirdi. Kilise muha rr irl er ind en S o z o m e n in ehadetine gre, bu me rasim esnasnda yle bir v a k a tehadds etti: Bir o cu k tarafndan gezdirilen k r bir ihtiyar impara tora yaklam ve h k m d a r n yzne dinsiz, dnme ve imansz bir adam olduunu haykrmtr. Bunu n zerine Julian u m u k a be le d e bu lu n m u tu r : Sen bir k r s n ; Galiledeki allahm her halde sana ryeti ba h e de ce k deildir. htiyar ise yle bir cevap vermiti: Beni gzlerimden m a h r u m ettii iin Allaha ha m d ederim, bu sayede dinsiz liini g r m e m e mni oldu. Julian bu hakaretmiz szlere m u k a b e le d e bu lu nm am ve k u r b a n m er as im in e devam etmiti (75). Putperestlii yeniden ihdas etmek arzusunda bulunan Julian' bu dinin eski d ekilleriyle yeniden diriltilmesinin im knsz olduunu anlad. Hristiyanlk kilisesi ile m ca d el e etmee muktedir bir ku v v et yaratmak iin put perestlii yeniden tekiltlandrmak, slah etmek lzmd. B u n u n i i n . imparator, iyi bildii hristiyanlk tekiltndan baz hususlar almaa k ar ar verdi. Putperest rhbaniyeti hristiyan kilisesindeki merteb eler silsilesine gre te kiltlandrd. Putperest mabetlerin ileri, hristiyan m a betlerine imtisalen, sslendi. Bu devirde mabetlerde ms a h a b e l e r yapld ve hellenizm hikm etind en bhis ki taplar o ku nd u u anlalyor (hristiyan kilisesindeki vazlar karlatrnz); putperest yinlerine lhler ithal olu n du ; rahiplerden kusu rsuz bir hayat istenildi; iyilik tevik g r d. Din vazifelerini lykiyle ifa etmiyenler aforoz edilmek, tvbe ve istifara ilh... tbi tutul m ak la tahdit edildiler. Hulsa olarak, yeniden ihdas edilmi olan hristiyanl c a n landrmak, muhite intibak ettirmek ve y aatmak iin Julian, btn ru hu ile istikrah ettii bir k a y n a a riicu etti. lh me zbahlar na gtrlen kur b an lk hayvanlarn adedi o k a d a r fazlalat ki, bunlarla bizzat putperestler dahi alay etmee baladlar. mparator bizzat k u r b a n k es m e m e r a sim lerinde faal bir rol oynad. Eh emm iyetsiz ileri gr mek te n ek inmiy or du . Libaniusa gre, m e z l a h m etrafnda
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 89
koar, atei yakar, bak kullanmasn bilir, kular bo az lard ve bunlarn barsaklar kendisi iin bir sr tekil et mezdi (76). Merasimlerde kesilen hayvan hekatomblar (76a) vaktiyle dier bir imparator, filosof Mark Avrel hakk nd a sylenmi olan bir hicviyenin yeniden m e yda na kmasna sebep oldu: Beyaz kzler M ark u s ezar selmlarlar. Y e n i den muzaffer olarak avdet ederse biz mahvo laca z. (77). Putperestliin bu zahir zaferi imparatorluk dahilinde yayan hristiyanlarm vaziyeti zerinde messir oldu. lk evvel hristiyanlk vahim tehlikelere maruz kalmyacak gibi grnd. Julian hristiyanlkta vcut bulmu olan muhtelif tarikatlerin mmessillerini, mritleriyle birlikte, sa rayna davet etti ve bunlara dahil harplere artk bir nihayet verilmi olduunu ve herkesin kendi itikadna gre, hibir tazyik ve tehlikeye maruz kalmakszn, ha re ket edebileceini beyan etti. te bu suretle Julian saltanatnn ilk icraatndan biri, m sa m ah a b e y an na m e s i oldu. Bazan, hristiyanlar imparatorun huz uru nd a kavgalarna yeniden balyorlard. O zaman Julian, Mark Avrelin szlerini tekrarlyarak yle diyordu : Almanlar v e F ra nk lar n beni dinlemi olduklar gibi s i z d e beni dinleyin! (78). Bir mddet sonra nerolunan bir e m i r n a m e ile Konstans tarafndan s rl m olan pisko poslar, hangi din fikirde olurlarsa olsunlar, menfadan geri arldlar ve m s ad er e edilmi olan m lklerin e tekrar sahip oldular. Fa kat Julian tarafndan geri arlm olan r hba niy et a alar biribiriyle bar am y aca k gibi gr ne n muhtelif din ce rey an lar a mensuptular. Bunla r ya nyana sulh ve skn iinde yayamadlar ve tekrar iddetli kavgalarna baladlar. Ju li a n n ihtimal bekledii de bu idi. Zahir bir serbesti v e r m ek le hristiyanlarm haleti ru hiyesine tamamiyle vkf oldu unu gstermiti. Bunlarn kilisesinde kavgalarn he m e n yeniden ba lyacama ve bu suretle paralanacak olan kilisenin kendisi iin cidd hibir tehlike arzetmiyeceine emindi. Ayn za manda Julian, hristiyanl inkra muvafakat edecek olan hristiyanlara b y k menfaatler vadetti. Mezhep deitirenlerin miktar olduka b y k oldu. Sen Jerom, Ju lia nn bu hatt hareketini hristiyanlar k ur b a n me ras im in e itirake zorlamaktan ziyade srkliyen tatl bir itisaf (79) tesmiye etmitir.
cizgiliforum
!cizgiliforum
! 90 BZANS MPARATORLUU TARH
Bununla ber abe r hristiyanlar, tedric surette devlet idare sinden ve ordudan uzaklatrlyordu. Bunlarn yerine putpe restler tayin olunuyordu. Ordularda sa nc ak olarak kullanlan Konstantinin m e hu r labarum u imha edildi ve ordu b a y r a k larnn zerinde parlyan halar putperest iaretleri tarafn dan istihlf olundu. Fakat hristiyanla en m essir darbeyi vuran tedrisatta yaplan reform oldu. Birinci emirna me, imparatorluun bal ca ehirlerindeki hocalarn tayinine aitti. Namzetler e hirler tarafndan intihap olunacakt; fakat bu intihaplarn tas diki imparatora aitti. Bu suretle imparator istemedii hocalar kabul etmiyebilirdi. Daha evvelleri ise hocalarn tayini m n hasran ehirlere aitti. J u l i a n m mektuplarnda bize kadar gelmi olan ikinci e m ir n am e daha mhimdi. Bunda yle yazl idi: Hocalk mesleine g ir m e k istiyenlerin h s n ha l sahibi olmalar ve kalplerinde devletin fikirlerine m u g a y ir fikirler be slememeleri lzmdr (80). Devletin fikirlerine u y g u n fikirler tabiriyle tabi olarak bizzat imparatorun put perest fikri kastedilmitir. E m i r n a m e Homer, Hesiod, Dem osten, Herodot ve dier antik muharrirler i izah edenlerin, b u mu harrirlerin tapm olduklar ilhlar in k r eylemelerinin g l n olduunu b e y a n etmektedir. Julian, e m ir na m es in de yle diyo r: Hocalarn intihabna iki yol b r a k y o r u m : Ya tehlikeli bulduklar bir eyi hi okutmasnlar veyah ut derslerine devam etmek istedikleri takdirde, tefsir ve ayni zam anda ilhlar m u v ac eh es in d e dinsizlik, cinnet ve hatada b u lu nm a k la itham ettikleri Homer, Hesiod veyahut dier h e rh an g i bir muhar ririn hi te byle olmadn tale be lerine telkin etsinler. Aksi takdirde bu melliflerin yazlar sayesinde geinen ve bu yzden cret alanlarn en manasz bir hisset gsterdiklerini ve bi r k a drahm i iin her eyi yap m ak tynetinde olduklarn i k r a r etmek lzmgelir. B u g n e k ada r ilhlarn mabetlerini ziyaret e tm e m e k iin birok sebepler mevcuttu ve her tarafta cari olan korku ilhlar h a k k n d a edinilmi olan hakik fikirlerin gizlenmesini hakl g s t e ri y o r d u ; fakat ilhlarn bize hrriyetimizi yeniden b a h ettikleri bu anda, doru olarak telkki olun mya n bir eyi insanlara r etmek, zann m a gre, manaszlktr. Fakat pr o fesrler, izah ve tefsir ettikleri muharrirleri hak m insanlar olarak kabul ettikleri takdirde, bu mu harrirlerin ilhlar
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 91
ha kk nd a beslemi olduklar' din hisleri dahi kabul etmeli dirler ; tebcil edilen ilhlarn sahte olduklarna kail olan lar ise Galilelilerin kiliselerine gitsinler ve orada Matv ve L k tefsir etsinler... efler ve profesrler iin um u m kanun ite byledir... (natlar), kendi arzular hilfna tedavi etmenin daha doru olmasna ra m e n biz, bu hasta la tutulmu olanlar affediyoruz, nk, fikrime gre, de lileri cezalandrmaktan ziyade talim ve terbiye etmek daha iyidir (81). Julianm dostu ve silh arkada Am mian us Marellinus bu e m irn a m ed en yle b a h se d iy o r: (Julian), hristiyanlarm, ilhlara hr me t etmedikleri takdirde, (yani, dier kelimelerle, putperest olmadklar takdirde), hitabet ve gr am e r tedris etmesini mennetti (82). Hristiyan melliflerin vermi olduklar malmata istinat eden bazlar Julianm yeni bir em ir na m e neredip hristiyanlar yalnz ders vermek ten deil, fakat um u m mekteplerde, tetebbuatta bu lunmaktan dahi menn et mi olduunu farzetmektedirler. Sent Avgustin yle yazm ak tad r: Hristiyanlar tedristen v e serbest sanat lar ( liberales a r tes ) tahsil etmekten menn et mi olan Julian, kiliseye kar itisafta bu lu nma m mdr? (83). Fakat bu ikinci em irn am en in metnine malik deiliz. Binaenaleyh ihti mal hibir zaman me v cu t olmamtr. Esasen hristiyanlar ders v er m ek te n m e nn e d e n birinci e m ir n a m e bu nla rn tahsil etmelerine bilvasta mni oluyordu. Bu e m ir na m en in ne r in den sonra hristiyanlar ocuklarn putperest g ra m e r ve hita bet mekteplerine g n de rm e e m e c b u r kaldlar; hristiyanlarn ekserisi bundan imtina eyledi, n k bu putperest tedri satn tesiri altnda, bir iki nesil getikten sonra, hristiyan genlerin tekrar putperestlie avdet edebileceklerini farz ediyorlard. Fakat, dier taraftan, hristiyanlarm, bir dereceye kadar um u m tahsil grmedikleri takdirde, ahlkan putperest lerden aa bir se vi y e y e decekleri aikrd. Binaenaleyh Ju liann em irnam esinin bir tane dahi olsa hristiyanlar iin asl bir eh emmiye ti vard. Hatt emirna me, hristiyanlarn istikbali iin vahm bir tehlike arzediyordu. Gibbon hakl olarak hristiyanlarm ders v er m ek te n dorudan doruya, tahsil grm ekten, putperest me kteplere gidemedikleri iin (ahlk bakmndan), d o la y s ile menn ed ilmi olduklar mtaleasnda bu lun maktad r (84).
cizgiliforum
cizgiliforum
B ir ok hristiyan hatipleri ve gramercileri, imparatora ho g r n m e k iin, putperestlii kabul etmektense, k r s lerini terketmei tercih ettiler. Putperestler arasnda dahi Julianm emirn am esi muhtelif ekilde tefsir edildi. Putperest mu ha rr ir Ammianus Marellinus bu noktaya dair yle ya zy or: Julianm hristiyan profesrleri hitabet ve gr am er tedrisinden m en ne de n zalimane e mi rn am esi n de n hi bahset m e m e k lzmdr (85). Hristiyanlarn bu e m ir n a m e y e ne suretle kar k o y m u olduklarn g r m ek enteresandr. Bazlar sadedilne bir surette sevindiler, n k bunlarn fikrine gre, imparator, hristiyanlara putperest muharrirlerin tahsilini gletirmiti. Mennedilen putperest edebiyat yerine kaim olmak zere ihtiyar Apollinar ve g en Apollinar (baba ile oul), mektep tedrisat iin, yeni bir hristiyan edebiyat yaratma tasavvur ettiler. Bu n u n iin psom lar Pindarn kasideleri tarznda y az m a a baladlar; Pentatk (Musann be kitabn) hexametrufn (8 5a) vezninde, ncili ise Plton'un (Efltun) m u h a v e releri eklinde ilh... tertip ettiler. Bu be klenilmiyen eserlerin hi birisi bize kadar gelmemitir. Bu kabil edebiyatn de vaml bir kymette olamyaca a ik rd : Julianm lm ile em irn am es i terkedildikte, bu edebiyat dahi ortadan kalkt. 362 senesi yaznda, Julian imparatorluun ark vilyet lerinde bir seyahat yapt ve ahalisi, imparatorun bizzat syle dii vehile, dinsizlii tercih eden (86), yani hristiyan olan Antakyaya (Antiohya) geldi. Burada, resm m er as im le r es nasn da bir takm so u k muam el el erd en maada bazan g zaptedilebilen bir hu s u m e hissedildi ve bazan bunlar aa vuruldu. Juliann A n ta k y a daki ikameti ok mhimdir, n k imparator burada m e y d a n a getirmek istedii eserin nek ada r m k l ol du unu ve tasarlad putperestliin yen ide n ihdas pro je sinin tatbik kudreti olmadn anlamtr. Suriyenin merkezi hametlu misafirinin telkkilerini sou k bir tarzda karlad. Bu hususta Juliann M isopogon yani S a k a ld a n n efret eden adl hicviyesinde (87) bizzat naklettii vaka calibi dikkattir. Antakya civarnda, Dafnede kin Apollon mabed ind e yap lacak olan b y k putperest yininde imparator kalabalk bir halk ktlesi, birok kurb anlk hayv an, d klecek mayi, bu hu r ve b y k putperest bayramlarnda kullanlan dier bir takm eya bulacan mid ediyordu. Fakat m a
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 93
bede geldikte, burada hayretle elinde k urb an edilmek zere bir tek kaz tutan bir papastan baka hi bir kimseyi bula mad. te Ju lia nm hiky esi: Loos ismini verdiiniz o n u nc u ayda (siz byle hesap edersiniz) z a n m m a gre, m e n e i atalarmza kadar dayanan ve bu ilhn (Apollon,Sol Deus, Helios) erefine tesid olunan bir bay ram vardr ve vazife, D a n e y i ziyaret etmek suretiyle, hamiyet gstermei emrediyordu. Binaenaleyh Zevs Kasios mab edinden bu mahale, hi olmazsa mreffeh halinizi g r m e k ve halkn fikirlerini r e n m e k le sevinebilirim d n cesiyle kotum. Ve ryada hayaller gren bir insan gibi tertib olunacak din alay dimamda tahayyl ediyordum. Kurban lk hayvanlar, d k l ec ek merubat, ilhlar ere fine ark syliyecek k oro heyetlerini, buhuru, ruhlar ta ma m iy le kudsiyetle ssl ehrinizin g en ocuklarn nefis beyaz elbiseler giymi olduklar halde mezbahn etra fnda me v ki alm olarak bulacam tahayyl ediyordum. Fakat muk addes mahale girdiimde burada ne buhur, hatt ne bir rek ve ne de bir tek k ur ba nl k hayvan buldum. O anda amakla b e r a be r daha henz mabedin dnda ol duumu, sizlerin tarafmdan verilece k iareti beklediinizi, barahip olduumdan dolay bu erefi bana bahettiinizi dndm. Fakat ilhn senevi b a y r a m erefine ehrin takdim etmek niyetinde olduu k urb anl ar sorup aratr maa baladkta rahip bana u cevab ver di : Kendi evimden ilhe takdim etmek zere, bir kaz getirdim ; fakat ehir bugn hibir hazrlk yapm ad (88). Antakya, putperestliin davetine icabet etmemiti. - Bu kabil hadiseler ju l i a n m cann skyor ve hristiyanlara kar kinini tahrik ediyordu. Hristiyanlara izafe olunan Dafne yangnndan sonra imparator ile bunlar arasndaki mnasebat btn btn gerginleti. ileden km olan imparator, ceza olmak zere, Antakyann balca kilisesinin kapatlma sn emretti; buras ayn zamanda tecavze urad ve ya ma edildi. Bu kabil vakalar dier ehirlerde de tahadds etti. Gerginlik son raddesine geldi; hristiyanlar dahi ilhlarm tasvirlerini krdlar. Kilisenin baz mmessilleri, din urunda martir olarak ldler. Tam bir anari imparatorluu tehdid ediyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
94
363 ilkbaharnda Julian Antakyay terketti ve ranllara kar sefere gitti. Malm olduu vehile, imparator bu sefer esnasnda bir mzrak darbesile lm derecesinde yaralanm ve adrna getirildikten sonra lmtr. mparatorun kimin tarafndan vurulduu kat olarak bilinemedi. Bundan dolay bilhare bu me vzua dair bir takm efsaneler ortaya ktlar. Bunlar mey an nd a pek tabi olarak Julianm hristiyanlar tarafndan vuru lm u olduunu iddia eden bir versiyon va r dr. Hristiyan mverrihleri, imparatorun elini yarasna gtr dn, a vc un un iini k an ile doldurduktan sonra bu kan hav aya sa vurduunu ve b e n i malp ettin, Galilel i szle rini sylemi olduu efsanesini nakletmektedirler (89). mparatorun adrnda, yatann etrafnda dostlar ve ordu efleri toplandlar; Julian bunlara son defa olarak veda etti. Son szleri A m m ia nu s (XXI, 3, 1 5 - 2 0 ) vastasile bize k adar gelmilerdir. Bu szlere gre Julian hayatnn ve faaliye tinin bir medhiyesini yapmaktadr. Bir filosofun skneti ile, nnden kalmas imknsz olan lm beklemektedir.Sonunda, kuvveti azaldkta, m u ay yen bir vris gstermeksizin, en iyi bir imparator tarafndan istihlf edilmesi arzusunu izhar ediyor. Fakat etrafndakiler a layorlar: o zaman, lm halinde bu lunan bunlar hafife tekdir ediyor ve gk ve yldzlarla sulh yap m olan bir imparator iin alamann mnasip olmadn syliyor. Julian, 2 6 haziran 3 6 3 te, g ece yars, 3 2 yanda olduu halde, ld. Mehur hatip Libanius bu lm Sokratn l m n e benzetti (90). Ordu, tac, muhafz alayna k u m a n d a eden J o v i a n a verdi. Bu zat znik m u k ar rer a taraftar bir hristiyan idi. ran kral tarafndan sulh aktetmee icbar edilen Jovian fena bir m ua he de y apm ak ve dmanlara, Dicle neh rin n ark sahi linde bulunan birka vilyeti te rk etm ek iztrarnda kald. J ul ian m lm hristiyanlar tarafndan sevinle karland. Hristiyan mu harrirle r mteveffa imparatora ejder, Nabukodonosor, Herod ve canavar lkaplarn takdlar. Julian, pek enteresan olan ahsiyetini daha derin bir surette tetkike medar olabilecek bir takm eserler terketmitir. Din sisteminin merkezini gne klt tekil etmektedir ve din telkkileri dorudan doruya ranlerin aydnlk ilh Mitra kltnn ve bu devirde tahrif edilmi olan efltun
cizgiliforum
cizgiliforum
JULAN APOSTAT 95
fikirlerin tesiri altnda bulunmaktadrlar. K k yandan beri Julian tabiat ve bilhassa semay sevmiti. Din felsefesine dair elimizde bulunan balca mehazda, Kral Gne adl tezinde, imparator en k k yandan beri lh yldzn ualarna kar iddetli bir ak duy mu olduunu y a z m a k tadr. Baklarn g n ee dikmekle kalmyor, geceleyin, dahi se man n gzelliklerini temaa edebilmek iin, btn m e g a lelerini terkediyordu. T em a a ya dald anlarda kendisine hitap edenleri artk iitmiyordu; hatt bazan tamamile k e n dinden dahi getii vaki oluyordu. Olduka vuzuhsuz bir surette izah edilmi olan din nazariyesi gn e nevinde dnyann me vcudiyetine istinat etmektedir. Birinci g ne en y k s e k Gne olup herey fikrini ifade e tm e k t e d i r ; yani idrak edilebilen (vorjz) ahlk bir vahdettir. Bu dnya saf hakikatler, ilk prensipler ve ilk sebepler dnyas dr. Bize grn en dnya ve zahir Gne, yahut hissedilen dnya birinci dnyann bir aksinden, fakat bilvasta husule gelmi bir aksinden baka birey deildir. Bu iki dnya, yani idrak edilebilen ve hissedilen d nya arasnda, Gnei ile birlikte, idrakeden dnya (voepo) bulunmaktadr. te bu suretle idrak edilebilen yahut manev, idrak eden ve hissedilen yahut madd dnyalardan m r e k k e p bir teslis husule geliyor. drak eden dnya, idrak edilebilen yahut manev dnyann aksidir, fakat ayni zamanda bizzat hissedilen d nya ya rnek tekil etmektedir; bu suretle bu so nu nc u dnya bir aksin aksi, yani esas rnein ikinci dereceden bir kopyasdr. En y k s e k G ne insan iin gayr kabili n fuzdur; ite bu sebepten Julian, dier iki gn e arasnda mtevasst bir me v ki alan idrak eden Gne e btn nazarlarn tevcih etmekte, bu gnee, Kral Gne ismini ver er ek ta pm ak tadr. Julian, meclbiyetine ramen, putperesliin yeniden ih yasnn pek b y k mk lt arzettiini anlamt. Mektupla rndan birinde yle ya z y o r: Bu kadar aa bir seviye ye dm olan bir eyi yks el tm ek iin bir ok mttefike ihti yacm vardr (92). Fa kat Julian, d m olan putperestliin bir daha ka lkna my aca n takdir edememiti, n k bu din tamamile lmt. Binaenalyh (imparatorun) teebbs, daha, balangcnda, a 'em i muvaffakiyetle neticelenmee
cizgiliforum
cizgiliforum
mah k md u. Boissiernin yazd gibi (Julianm) eseri suya debilirdi, cihan ise bunda n hi birey kaybetmezdi (93). Bu atein Hellen in yar arkl bir ilk Bizansl (Frhbyzantiner) olduunu Geffcken yazyor ( 9 4 ) . Juliann b iy o g rafisini yazm olan dier bir lim u mtaleada bu lu n u y o r : mparator Julian, kendisi iin medeniyetin m u k a d des beii, dnyada btn iyi ve gzel eylerin anas ve bir tapnma heyecannda sylemi olduu vehile, yeg ne hakik vatan olan Yunanistan yldznn batm olduu ufukta geici ve parlak bir hayalet olmutur (95). IV NC ASRIN SONUNDA KLSE VE DEVLET. BYK TEODOS. HIRSTYANLIIN ZAFER J ul ian m halefi, mutekid hristiyan ve znik taraftar Jovian ( 3 6 3 - 3 6 4 ) zamannda hristiyanlk yeniden teesss etti. Fakat bu son tedbir putperestlerin itisafma bir sebep tekil etmedi; putperestlerin, imparatorun tahta clusunda, du ym u olduklar k o r k u n u n esassz olduu anlald. Jovia n sadece Julian'dan evvelki vaziyeti yeniden iade etmekle iktifa etti. Din serbestsi iln olundu. Putperest mabedlerin almasna ve k ur b an kesilmesine msaade edildi. Jovian, znik mukarrerat h a k k m d a k i kanaatlerine ramen, dier mezheplerin saliklerine kar hibir zecr tedbir almad. Hristiyanln muhtelif cereyanlar na mensu p olan s r gn le r me nfalarn dan geri getirtildiler. Labarum or dughlarda yeniden g r l m e e baland. Jovian a nc a k bi r k a ay saltanat srebildi, fakat din sahasndaki faaliyeti b y k bir intiba brakti. V inci asrda telifatta b u lu n m u olan arianist temayll hristiyan m v err ih i Filostorgius yle k a y d e t m e k t e d i r : jovian kiliselere eski hali yeniden iade eyledi ve bu kiliseleri Apostatusun maruz brakt btn tecavzlerden masun kald (96). jo v i a n an olarak ub at 3 6 4 te ld. Bu imparatora Va lentinian I ( 3 6 4 - 3 7 5 ) ve kardei Valens ( 3 6 4 - 3 7 8 ) halef oldu lar ve imparatorluun idaresini aralarnda paylatlar. Valen tinian imparatorluun garp ksmnn idaresini deruhte etti ve ark ksmn Valense tevdi etti.
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASRIN SONU NDA KLSE VE DEVLET 97
ki karde, itikat meselelerinde biribirinden farkl prensiplere istinat ediyorlard. Valentiniann znik konsili taraftar olmasna ra me n, Valens arianist idi. Fakat znik taraftar olmas Valentinian, din sahasnda, m s a m a h a k r davranm ak tan me netm edi ve zaman saltanatnda en tam ve en emin bir fikir hrriyeti cari oldu. Tahta kt esnada her ferde, kendi vicdanna gre istedii dini kabul etmesi hu susunda tam ve mutlak bir serbesti verilmi olduunu bildiren bir ka nu n neretti (97). Putperestlik m u a y y en bir msa mah a grd. B u n a r a m e n Valentinian bir takm ted birlerle, bir hristiyan imparatoru ol duunu gsterdi. Bu meyan da B y k Konstantin tarafndan kiliseye verilmi plan imtiyazlar yeniden ihya etti. Valens bak a bir yol takip etti. Arianist temayln taraftar olan bu imparator, dier hristiyanlara kar m sa m ah a k r davranmad ve itisaflarnn ne iddetli ve ne de sistematik olmasna ramen, imparatorluun ark ksm, zaman sal tanatnda son derece kark bir devire girdi. Harite, iki karde G e r m e n le r e kar iddetli b ' r m c a dele a m ak mec buriyetinde kaldlar. Malm olduu vehile Valens, g en yanda, Gotlara kar yaplan mcadelede m a k tul dmtr. Fakat Bizans tarihinin balanglarndaki G e r m e n meselesi mteakip faslda tetkik olunacaktr. Garpte, Valentiniann olu Gratian ( 3 7 5 - 3 8 3 ) , babasn istihlr etti ve ayni zamanda ordu Gratiann drt yandaki gayri meru kardei Valentinian II yi ( 3 7 5 - 3 9 2 ) alklad. Valensin l m nd en sonra ( 3 7 8 ) Gratian Teodosu Avgust tayin etti ve bu zata imparatorluun ark nsfnn ve ilirikum un en b y k ksmnn idaresini tevdi etti. Ge n ve iradesiz olan, hibir rol oynamyan, fakat "arianizme temayl gsteren Valentinian II istisna edilecek olursa, imparatorluun, Gratian ve Teodos ile, kat olarak din serbestsini terketmi ve znik timsali,, tarafna gemi olduu grlr. Hakikatte, tarih tarafndan kendine Byk,, lkab verilmi olan ark imparatoru Teodos ( 3 7 9 - 3 9 5 ) balca rol oynad. Bu imparatorun ismine hristiyanln zaferi zlmez balarla baldr. ntihap eylemi olduu dinin kat bir taraftar olan bu imparatorun zaman saltanatnda, putperestlie kar m s am a h a gsterilmesi mev z uu ba hs olamazd.
Bizans mparatorluu Tarihi
cizgiliforum
cizgiliforum
98 BZANS MPARATORLU U TARH ____________ -
Teodos ailesi, IV nc asrn ikinci nsfndan itibaren, Valentinian I zamannda, imparatorluun garp ksmnn en parlak generallerinden yukar da ismi g e en imparator T e o dosun babas Teodos sayesinde hret kazanmtr. 3 7 9 d a Gratian tarafndan Avgust intihap edilmi ve arkn bana geirilmi olan Teodos hristiyan temayll olmakla b e ra be r vaftiz edilmemiti. Avgust olduktan bir sene sonra, Selnikte pek ar hasta bulunduu esnada, bu ehrin piskoposu znik taraftar Askolius tarafndan vaftiz edildi. Teodos, ifas mkl iki vazife karsnda bu lu nu y o rd u : evvel bir o k ce reyanlar n ve muhtelif temayllerin m a h sul din kargaalklar tarafndan par alanm olan im par a torluun dahil vahdetini tesis etmek; saniyen imparatorluu G e r m e n barbarlarnn daim tazyikndan ve bilhassa im pa ra torluun mevcudiyetini bile tehlikeye k oy an Gotlardan k o r u m a k icap ediyordu. Grld vehile, Teo dos un selefi zamannda, arianizm stn bir rol oynamt. Valensin l mn den sonra, bilhassa Teodosun tahta clsuna tekaddm eden ksa v e m u v ak k a t saltanat ferdasnda, din mcadeleler yeniden alevlenmi ve bazan pek iddetli ekiller iktisap etmilerdi. Bu mnaza a ve kargaalklar bilhassa a rk kilisesinde ve stanbulda hissolunmulard. Ahkm diniye ihtilflar rhbaniyetin m a h dut erevesi dna km, o devrin tekmil sosyetesine arz olmu, halk ktleleri ve sokaklara kadar nfuz etmiti. Allahn Olunun hangi cevh erd en olduu meselesi, IV nc asrn ikinci nsfnda, her yerde, konsillerde, kiliselerde, imparatorun saraynda, mnzevlerin kulbelerinde, m e y danlarda, pazar mahallerinde fevkalde hey eca nl m n a kaalara yol ayordu. Nissa piskoposu Gregor, IV nc asrn ikinci nsfna doru, bu ahval neticesinde husule gelmi olan vaziyetten, infialini gizlemee muvaffak olamakszn, yle bahs etm ekt ed ir: Her yer anlalmas m m k n olmyan meselelere dair mn ak a a eden ahslarla dolu: sokaklar, pazar mahalleri, drt yol azlar, meydanlar, he r taraf..... Ka obol verilmesi lzm geldiini sorarsnz .... Size halk edilen ve yahut edilmiyene dair, felsef d nceler yrterek, cevap verirler. Ek m e in fiatini anlam ak istersiniz: Babann Ouldan daha b y k olduu ceva bn alrsnz. Banyonza mteallik bir sual sorarsnz: size Olun bir hi ten halk edilmi olduu m uk abe les in de bulunurlar,, (98).
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASRIN SONUNDA KLSE VE DEVLET 99
Teodosun tahta clusu ile vaziyet tamamiyle deiti. m parator, stanbula gelirgelmez, arianist piskoposa bu m e z hebi terkedip znik taraftar olmasn teklif etti. Fakat pis kopos itaat etmekten imtina eyledi ve payitahttan uz aklama ve ehir kaplar dnda arianist toplantlar aktetmei tercih etti, istanbulun tekmil kiliseleri znik taraftarlarna verildiler. Teodos rafzlerle putperestler arasndaki mnasebetleri tanzim etm ek meselesiyle karlat. Daha Konstantin za mannda katolik kilisesi (E c cle sia C ath olca, yani cihan kilisesi ) rafzlere (h a e retic i) kar muarz bir cephe almt. Teodos'tan itibaren katolik,, lerle rafzler,, arasndaki fark k an u nen kat ekilde tesbit edildi. Katolik,, ismiyle bundan sonra znikmukarrerat taraftarlar kasdolunuyordu; dier btn din te mayllerin taraftarlar rafz,, addediliyor, putperestler (p ag an i) ise ayr bir grupa ithal ediliyordu. Halis bir znik taraftar olduunu iln eden Teodos raf zlere ve putperestlere kar iddetli bir mcadele at. B u n lara kar tatbik olunan cezalar tedric surette iddetlendi rildi. 3 8 0 de neredilen bir e m ir n am ey e gre, apostolik tedrisat ve ncil doktrinleriyle hemfikir olarak Baba, Oul ve Mukaddes Ruhdan mteekkil l e inananlar hristiyan katolik,, adm tayabileceklerdi; mtebaki insanlar, yani ra fz doktrininin rezaletine,, tebaiyet eden acayip mecnunlar,, ise toplantlarna kilise ad v e r m e k h a k k n a malik deillerdi, ve b y k cezalara arplyorlard ( 9 9 ) . lim bir mv err ih e gre Teodos, bu e m ir na m e ile tebaas iin m ec bu r olan hristiyan hakikatleri kodeksini, kilise namna deil, fakat kendi namna tanzim eden ilk imparator olmutur,, ( 1 0 0 ) . Teo do sun dier em irnameleri rafzlere btn husus ve u m u m din toplantlar menettiler. Yalnz znik timsali,, taraftarlarnn toplantlarna msaade ettiler; bunl ar gerek payitahtta, g e r e k btn imparatorlukta, kiliselerine, tekrar sahip olacaklard. Rafzler, meden hukuklarnda, mesel vasiyetname, veraset meselelerinde i l h . . . . m him tahdidata uradlar. Hristiyan kiliselerinde sulh ve anlama temin etmek arzusunda bu lunan Teodos 3 81 de, stanbulda bir konsil toplad. Yalnz ark kilisesi mmessilleri bu konsile itirak ettiler. Bu konsil kinci U m u m Konsil,, ismi altnda taml-
cizgiliforum
cizgiliforum
maktadr. Bize bu kadar az vesika terketmi olan hibir u m u m konsil yoktur. Bu konsilin zabtlar malm deildir. Hatt bidayette bu konsile U m u m ( k u m e n i k ) Konsil ismi bile verilm edi; a n c a k 4 5 1 u m u m konsilinde, bu ikinci konsil, re sm e n tasdik olundu. kinci konsilde din saha snda m z ak er e ve m na k a a edilmi olan balca mesele, M a ke d o n iu s u n , arianizmin tabi inkiafna u y g u n olarak, Mukaddes R u hu n halkedilmi olduunu iddia eden rafzlii oldu. Konsil, Mukaddes R u h u n Baba ve Oul gibi, ayni c e v h er d e n olduunu kabul ettikten ve M akedoniu sun rafzliini ( m a k e d o n iz m ) ve arianizm ile alkal dier bir takm rafzlikleri m a h k m ettikten sonra, znik timsali ni, Baba ve Oula mteallik ksmlarnda, teyit ve bu timsale, "Mukaddes Ruh,, a mteallik, bir madde ilve etti. Bu ilve Mukaddes Ruh, Baba ve Olun yek di er ine msavi ve ayni ce vh erd en olduklarn kabul eden din h k m sa lam bir surette ortaya k o y u y o r d u . Fakat bu konsile ait malmatn azl ve vuzuhsu zluundan dolay baz garb Avrupa limleri, en fazla ta a m m m etmi bir timsal olmakla kalmayp btn hristiyan din yinlerinde, bunlarn dogma tik ten e v v n e ra men, resm bir mahiyet iktisap etmi olan stanbul timsali ha k k n d a tereddtler izhar etmi lerdir. Bu timsalin ikinci konsil tarafndan tertip edilmedii ve daha dorusu edilemedii, binaena ley h gayri m ev suk ,, olduu be ya n edilmitir. Dierleri bu timsalin ikinci konsil den evvel yahut sonra m ey dan a getirilmi olduunu iddia etmektedirler. Fakat mv errih lerin ekserisi - bilhassa Rus M ek te b i- stanbul timsalinin bilfiil ikinci konsil papazlar tarafndan tertip edilmi olduunu ispat e t m e k t e d i r l e r . Yalnz bu timsal Kalhed onda ( K a d k y ) ortodoksluun elde ettii zaferden nce tanlmamtr. Bu ikinci k o n sil stanbul patriinin Ro ma piskoposuna nazaran m e r tebesini dahi tesbit etmitir. Konsiin n c kararnda yle yazldr: stanbul piskoposu R o m a piskoposundan sonra birinci olsun; n k stanbul Yeni R o m a dr,,. te bu suretle stanbul patrii, dier patrikler arasnda, Romadakinden sonra, ikinci mevkii igal etti. Bu kabil bir imtiyaz daha eski olan ark patrikleri kabul edemezlerdi. stanbul patri inin ruh an derecesini, imparatorluun yeni m er k ez i olan stanbul ehrinin siyas vaziyetine gre, izah eden konsilin
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASRIN SONUNDA KLSE VE DEVLET 101
n c kararnn esbab mucibesini ka yde tm ek enteresan bir eydir. Teodos saltanatnn balangcnda stanbul patrii intihap edildikten sonra payitahtta m hi m bir rol oyn am olan teolog Nazianzl Gregor, konsil esnasnda kendisiyle mcadelede bu lu nm u olan mteaddit partilerle baa kamad, k r s snden vazge mek , konsili, hatt bir mddet sonra stan bulu dahi te rk etm ek mecbu ri yet ind e kald. Ye rine derin teo lojik malmata sahip olmyan, fakat imparator ile a nl a m a sn bilen bir sivil, Nektar, intihap olundu. Nektar kcnsilin reisi oldu. stanbul konsili, 381 senesi yaznda, mesaisini bitirdi. T e o d o J u n umu miyetle rhbaniyete, yani katolik,, ( zn ik taraftar) r hbaniyetine kar alm olduu vaziyet u idi: Evvelki imparatorlar tarafndan piskopos ve papazlara, bil hassa ahs mkellefat, m a h k e m e le r ilh... sahalar da b a h edilmi olan imtiyazlar muhafaza etti ve hatt geniletti. Fakat ayni zamanda bu kabil imtiyazlarn devlet menafiine zarar getirmemelerini temine alt. Teodos bir em irn am e ile hkmetin vazetmi oluu fevkalde mkellefata ( ex traord in aria m unera ) (101) kilisenin tbi olmasn m e cb u r kld. Ayni za man da mcrimlerin, devlet otoritesinin takibinden kurtul ma k iin, kiliselere iltica etmeleri detinin genilemesini, sk sk v u k u bu ia n suiistimallere mebni, tahdit etti: devlete borlu olanlarn, borlarndan kurtulmak iin, mabetlere iltica etme leri ve rahiplerin bu kabil ehas saklamalar yasak edildi (102). Kilisenin btn ilerini yalnz bana tanzim etmek kat azminde bulunan Teodos bu ite umumiyetle muvaffak oldu; fakat bu esnada garp kilisesinin en b y k mme ssille rin den olan Milan piskoposu Ambrosius ile arpt. Teodos ile Ambrosius, kilise ile devlet arasndaki mnasebetler me se le sinde yekdierinden farkl iki noktai nazarn mmessili idiler. Bunlardan birincisi hk metin kilisenin fevkinde olmasna taraftard; kincisi ise ruhan ilerin sivil kudretin salhiye ti haricinde olduunu kabul ediyordu. htilf Th essalonike (Selnik) katlim dolaysiyle bagsterdi. Nfusu o k ve zengin olan bu ehirde kon akl am ak ta olan G e r m e n ktaat k um and an n usulsz bir hareketi, askerin mezaliminden gazaba gelmi olan halk tarafndan bir isyan karlmasna sebep oldu. G e r m e n kum and an ve tevabiinden bir ou katledildi. G e r m e n le r hakk nd a b y k bir hs n niyet
cizgiliforum
cizgiliforum
sahibi olan Teodos ( G er me nl er ordusunda y k se k mev ki ler igal ediyorlard) bu hdiseye hiddetlendi ve Selnikten, cin siyet ve ya gzetmiyen kanl bir katlim ile intikamn ald, imparatorun emri G e r m e n le r tarafndan infaz olundu. Fakat imparatorun bu zalimane hareketi cezasz kalmad. Ambrosius imparatoru afaroz etti. Teodos, kudret ve kuvvetine ramen, ilemi olduu c rm alenen itiraf etm ek ve Ambrosius tara fndan verilmi olan ileye muti bir surette ka tla nm ak m e c buriyetinde kald: bu ilenin devam mddetince kral elbise lerini giymedi. Rafzlere kar me rham etsiz bir mcadele a m akl a b e raber Teodos, ayni zamanda, putperestlere kar baz esasl tedbirler almaktan geri kalmad. mparator, bir takm e m ir namelerle, k urb an kesmei, hay vanlarn bar sa k la rm d a n istikbali kefetmei ve putperest mabetleri ziyaret eylemei yasak etti. Bu tedbirler neticesinde mabetler kapatld. Bi nalar bazan devlet tarafndan kullanld. Fakat bazan put perest mabetler, ihtiva ettikleri btn zenginlik ve san at hzineleriyle birlikte, mteassp bir halk ktlesi tarafndan tahrip olundular. Bilhassa Iskend eri ye de putperestliin m e r kezi olarak kalm olan m e h u r Serapis mabedi yahu t Serapeionun tahribi malmdur. Teodos'un 3 9 2 de, putperestler aleyhinde neretmi olduu son bir e m ir n a m e kurbanlar, merubat, triyat hediye edilmesini, e lenk ler aslmasn ve kehanetleri kat surette m e ne diy or ve eski din bir putperest hurafesi,, (g en tilicia su perstitio) olarak kabul ediyordu (103). Bu e m ir n a m e y e muhalif hare ket ed en leri imparatorun ahsna tecavz etmi ve mevadd mukaddeseyi tahkir etmi addediliyorlard. Bu nl ar iin ar cezalar vazolunmutu. Bir m v er r ih 3 9 2 e m ir n a m e s in e putperest liin ce naz e m ar ,, ismini vermitir ( 1 0 4 ) . Bu e m ir na m e ile, arkta Te o do sun putperestlie kar icra ettii m c a dele, hitam bulmutur. Garpte imparator Gratian, Valantinian II v e Teodos tara fndan putperestlie kar alm olan m cadelenin en m e h u r v a k as Ro m a senatosundan Zafer ilhesi m ez bah m n kaldrlmas oldu. (Yukarda g r m olduumuz vehile bu m ez ba h ilk defa Konstans tarafndan kaldrlm, Julian Apostat tarafndan tekrar yerine iade edilmiti). Daha hl yar putperest kalm olan senatrler Zafer me z ba h m n bu cebr
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASRIN SONN DA KLSE VE DEVLET 103
kaldrln Ro ma n n eski b y k l n n sonu olarak telk ki ettiler. Bir putperest, m e h u r hatip Sim m a k , me zbahn senatoya iadesini talep etmek zere, imparatora gnderildi. U s p e n k iye gre b hdise can e k im ek te olan putpe restliin g en imparatordan (yani Valentinian II den) r k e k ve ikyetmiz bir tavrla, atalarnn an ve ereflerini ve Romann b y k l n kendisine me dy un olduu dini orta dan kaldrmamasn niyaz eden son nameleri olmutur,, (105). S im m a k bir ey elde edemedi. Bu ie mdahale et mi olan Milan piskoposu Ambrosius galebe ald. 3 9 3 te, son defa olarak, Olimpiyad oyunlar tesid edildi. Eski eserler Olimpiyadan Istanbula nakledildiler; bunlarn arasmda Fidias tarafndan yaplm olan m e h u r Zevs heykeli bulunuyordu. Teodosun din politikas, seleflerininkinden vazh bir surette ayrlmaktadr. Bunla r hristiyanln veyahut put perestliin (mesel Julian g ib ij u veya hu t bu ekline ba lanp kalmlar ve dier fikir ve itikatlar bir nevi m s a m ah a ile karlamlard. Dinlerin msavat k a nu nen (d e ju r e ) baki kalmt. Teodos ise baka bir noktai nazara gre har e ket etti. znik formln yeg ne doru forml olarak kabul etti. Hristiyanln dier btn din temayllerini ve put perestlii m e ne tm ek le imparator bu formle kan un temel ler bahetmi oldu. Teodos ile Ro m a tahtna, kilisenin ve tebaalarnn din fikirlerini tanzim etmei kendi salhiyeti dahilinde bulan bir imparator calis oldu. Bununla ber abe r Teodos, din m e se leyi istedii ekilde halletmee, yani znik taraftar tek bir kilise yaratmaa muvaffak olamad. Din kavgalar yalnz devam etmekle kalmadlar, fakat fazlalatlar, dal ve budak saldlar ve V inci asrda, kabndan dar taan ve galeyan halinde bul un an din bir faaliyet tevlit eltiler. Fakat T e odos putperestlie kar tam bir zafer kazand. Zaman sal tanat hristiyanln zaferine ahit oldu. Alen tezahratta b u lu n m a k imknn ka y be d en putperestlik tekiltlandrl m bir vahdet olmaktan kt. Hi phesiz bu devirde dahi putperestler m e v cu ttu ; fakat bunlar l bir dinin mirasndan kalm sevgili eyay gizli olarak muhafaza eden bir k a aile yahut bir ka ahsa inhisar ediyordu,
cizgiliforum
cizgiliforum
Teodos Atina putperest me kte bin e dokunmad. Bu m e k tep y a am a a devam etti ve m da v im le rin e lkzamanlar edebiyat eserlerini tedris eyledi. IV NC ASIRDA GERMEN (GOT) MESELES IV nc asr sonunda imparatorluu igal eden hararetli mesele G e r m e n le r ve bilhassa Gotlar meselesidir. Mild senenin balangcnda Baltk denizinin cenu p sahil lerinde yaam olan Gotlar, tesbiti b u g n iin g bir takm sebeplerden dolay, ihtimal II nci asrn sonunda, b u g n k cenu b Rusya havalisine hicret etmilerdi; bunlar Karadeniz sahillerine kadar gelmiler ve Don ile aa Tun a arasndaki sahay igal etmilerdi. Dinyester, Gotlar iki kabileye ayr mt: ar k Gotlar yahut Ostrogotlar ve garp Gotlar yahut Vizigotlar. Gotlar, bu devrin dier G e r m e n kabileleri gibi, tam manasiyle barbardlar; cenub Rusyada b u n l a r m ed en le m e e pek msait artlarla karlamlard. Hakikaten Karadsnizin imal sahilleri milttan ok evvel zengin m e de ni yet me rkezleri olan G r e k kolonileri ile rtlm ve bu kolo nilerin tesiri, arkeolojik kefiyatn gsterdii gibi, m e m l e k e tin ierlerine, imale, nfuz etmi ve bu rada uzun bir m d det kendini hissettirmiti. Krmda zengin ve meden Bosfor krall bulunuyordu. Eski G r e k kolonileri ve Bosfor kralh ile v uku bu ian bu temas neticesinde Gotlar eski m e d e n iy e tin bir d er ec eye kadar tesiri altnda kalmlard; dier taraf tan, Balkan yarmadas vastasiyle, Roma imparatorluu ile temasa gelmilerdi. Bilhare Gotlar, garb Avrupada g r n dkleri esnada, bu devrin dier tekmil G e r m e n kabilelerini m edeniyet sahasnda geride brakm bir k a v i m olmulard. C en ub Rusya steplerine yerlemi olan Gotlarn faaliyeti, III n c asrda, iki istikamet a l d : bu nla r bir taraftan deni zin ve Karadeniz sahillerine bahr aknlar icra etme k i m k nnn cazibesine kapldlar; dier taraftan, c e n u b u garbde, Romallarn T un a hudu dun a yaklatlar ve imparatorlukla temasa geldiler. Gotlar ilk evvel Karadenizin imal sahillerine yerletiler ve III nc aern ortasnda Krm ve bilhare, bu havalide bul un an Bosfor kralln zaptettiler. Bu nl ar III nc asrn ikinci nsfnda birok Bosfor gem isine bi n e r e k tahripkr birtakm aknlar yaptlar. Mteaddit defalar zengin Kafkas
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASIRDA GERMEN (GOT) MESELES 105
sahillerini ve zenginlik bak mndan bunlardan aa kalmyan Anadolu sahillerini yakp yktlar; Karadenizin garp sahillerinde Tun aya kadar ktlar ve denizi ge ere k stanbul Boaz, Propontis (Marmara) ve Hellespontos (anakkale Boaz) tarikiyle Adalar Denizine kadar geldiler. Yol aldklar esnada Bizans, Hrisopolis ( Bizansn karsnda, Anadolu sahi linde: b u g n k sk da r) , Kizikos, ( E r d e k civa rnd a) Nikomedia (zmit) ve E g e Denizi adalarn tahrip ettiler. Got k o r sanlar bununla kalmadlar. Efes ve Selnie taarruz ettiler; bunlarn gemileri Yunanistan sahillerine yaklatlar : burada Argos, Korint ve b y k bir ihtimalle Atinay dahi yakp yktlar; bu son ehrin ihtiva ettii eski sanat aheserleri ok k r tahripten masun kaldlar. Rodos adas, G;rit ve hatt bunlarn hi te yolu zerinde bulu nmy an Kbrs dahi bu korsanlarn taarruzuna urad. Fakat tekmil bu deniz seferleri ya ma ve tahripten ibaret kalyordu ve Gotlar ilerini grdkten sonra, Karadenizin imal sahillerine avdet ediyorlard. Karaya k m a k cesaretini gstermi olan bir ok korsan eteleri Ro ma ordular tarafndan esir veyahut imha edilm i ler di . Gotlarn imparatorluk ile karada olan temaslar ok daha mh im neticeler verdi. mparatorluun III nc asrdaki karklklarndan istifade eden Gotlar, ayni asrn birinci nsfnda, Tunay g e m e e ve Ro m a arazisine aknlar ya p maa baladlar. Hatt imparator Gordian bunlara senevi bir vergi v e r m e k me cburiy etind e kald. Fakat Gotlar bununla iktifa etmediler. Az bir mddet sonra Ro m a arazisine yeni bir akn yaptlar, Makedonya ve Tra kya y istil ettiler. mparator Deius, bunlara kar icra ettii bir sefer esnasn da ldrld ( 2 5 1 ) . 2 6 9 da, imparator Klavdius Gotlar Naissus ( N i ) civarnda b y k bir malbiyete uratmaa muvaffak oldu. mparator birok esir toplad: bunlarn bir k s mn ordusuna ald; dier bir ksmn imparatorluun nfussuz kalm olan mntakalarna kolon olarak yerletirdi. Gotlara kar kazanm olduu zaferden dolay Klavdius Goticus,, nvann ald. Fakat imparatorluun vahdetini m u v a k k at bir mddet iin yeniden tesis etmi olan Avrelian ( 2 7 0 - 2 7 5 ) Got lara Dayay terk etm ek ve bu havalinin Ro m e n ahalisini Mesyaya yerletirmek mecburiy etinde kald. IV nc asr da Gotlara sk sk Roma ordularnda rasland. Tarihi Yor-
cizgiliforum
cizgiliforum
nadese gre bir Got mfrezesi Ga le r in ordusunda sadkane hizmet etmitir ( 1 0 6 ) . Konstantinin ordularnda alan Gotlar bu imparatora, Liiniusa kar harbettii esnada, yardm ettiler. En nihayet Vizigotlar ayni Konstantin ile bir mu a he de aktettiler ve kendisine, muhtelif ka vi m le re kar am olduu seferlerin ihtiyalar iin, 4 0 0 0 0 asker v erm e i taahht ettiler. Julian ordusunda bir Got mfrezesi bulundurdu. Fakat III nc asrda, Krm Gotlar arasnda ihtimal bu havaliye, Gotlarn bahr aknlarnda Anadoludan esir olarak getirmi olduklar hristiyanlar vastasyle ithal edilmi olan hristiyanln inkiaf ettii grlyor. znik konsilinden itibaren ( 3 2 5 ) bir Got piskoposu (Teofil) umu m m n a k a a lara itirak ediyor. znik timsalini imzalyor. - IV nc asrda Wulfila dier Gotlara ncili tantt. htimal Gr e k neslin den, fakat Got memlek etinde domu olan Wulfila bir m d det stanbulda yaamt. Burada arianist bir metropolit k e n disine piskoposluk,, rtbesini tevcih etmiti. VVulila, Gotlar nezdine avdet ettikten sonra bunlara bir ka sene hristiyanl, arianist usule gre, retti. Gotlarn, muk add es yazlar muhtevi kitaplar tanmalar iin G r e k harflerinin yar dm ile bir Got alfabesi vcude getirdi ve Tevrat Got lisa nna evirdi. Gotlarn ren mi olduklar hristiyanln a r ia nist ekli bunlarn mteakip tarihi iin, b y k bir ehem myeti haiz oldu : bu hdise bilhare Gotlarn, imparatorluk arazi sine yerletikleri zaman, znik taraftar olan mahall ahali ile ka y na m a la r na mani oldu. Krm Gotlar ortodoks kaldlar. Gotlar ile imparatorluk arasndaki dostane mnasebat, T rk neslinden vah Hunlarn ( 1 0 7 ) Asyadan Avrupaya g e e r e k Ostrogotlar zalim bir hezimete uratmalar ile sona erdi. Hunlar ga rbe doru tazyiklarna devam ederek, kendilerine tbi Ostrogotlarla birleik olarak, Vizigotlar sars ma a baladlar. mparatorluk hudutlar civarnda yaayan ve bir o k erkek, kadn ve ocuklarn imha etmi olan Hunlara kar k oy a ca k bir iktidarda oimyan bu ka vim hudu du g e m e k ve Ro ma arazisine g irm ek me cburiyetinde kald. Mehazlar, Tuna nn ark sahillerinde bu lu nan Gotlarn, gzleri yala dolu olduu halde, Roma otoritelerinden bu nehri g e m e k msaadesini istirham ettiklerini bildirmekte dir. Barba rla r Romallara, imparator msaa de ettii takdirde, T ra ky a y a ve Mesyaya yerleip topra ilemei teklif edi-
cizgiliforum
cizgiliforum
IV NC ASIRDA GERMEN ( O T) M ESELES .1.07
yorlard; ayni zaman da imparatora asker kuvvetler v e r e c e k lerini ve tebaalar gibi imparatorun btn emirlerine itaat edeceklerini taahht ediyorlard. Bu mealde talimat haiz bir heyet imparatorun nezdine gnderildi. Roma hk m etin de ve generaller arasnda Gotlarn bu kabil bir yerle mes ine son derece taraftar bir ekseriyet husule geldi. Bu ekseriyet bu suretle m em le ket iin pek faideli olan kyl nfusunun arta can ve asker kuvvetlerin oalacan mit ediyordu.... Yeni tebaalar imparatorluu mdafaa edecekler, o ana kadar senev celbe tbi tutulan vilyet ahalisi ise, bu hizmete m u kabil, mu ay y en bir para vergisine tbi tutulacak ve bu y z den devletin geliri artacakt. Bu noktai nazar galebe ald ve Gotlara, Tunay ge m e k iin msaade verildi. Fustel de Coulanges bu suretle drt il beyz bin barbarn Roma arazisine getiini ve bu n la rn yarsnn silh tayabilecek kudrette olduunu,, ( 1 0 8 ) yazyor. Bu r a k a m yontulsa dahi Mesyaya yerlemi olan Got adedinin yine pek b yk olduunu kabul etmek lzm dr. lk zamanlar barbarlar sakin yaadlar. Fakat yava ya va bunlarn saflar arasnda Romal generaller ve m e m u r la ra kar, zaman ile tedric surette kzgnla tahavvl eden bir honutsuzluk bagsterdi. H k m e t erkn, kolonlara tahsis edilmi olan parann bir ksmn alkoyuyorlard. Bunlar fena besliyorlard. Bunlara fena m u a m e le ediyorlard. Kadn ve ocuklar tahkir ediyorlard. Birok Gotu Anadoluya g n deriyorlard. Gotlarn ikyetleri cevapsz kalyordu. B u nun zerine ileden kan Gotlar isyan ettiler. Alanlar ve Hunlar ya rdma ardlar, T r a k y a y a girdiler ve stanbul zerine yrdler. O esnada ranllara kar har be de n im parator Valens, Gotlarn isyann ha be r aldkta, Antakyadan stanbula geldi. Muhare be 1 9 Austos 3 7 8 de Edirne civa rnda vukubuldu. Gotlar R o m a ordusunu mthi bir hezimete urattlar. Valens harp mey dan nd a maktul dt. Payitaht yolu Gotlara alm gibi g r n y o r d u ; bunlar stanbul surlarna kadar tekmil Balkan yarmadasn kapla dlar. Fakat hi phesiz Gotlar, imparatorlua taarruz etmek iin, um u m bir pln dnmemilerdi ( 1 0 9 ) . Valensin halefi Teodos, bizzat Got mfrezelerinin yardm ile, b a r barlar malp etmee ve yamalarna nihayet v er m ee muvaffak oldu. Yalnz bu hdise, Gotlarn bir ksmnn im
cizgiliforum
cizgiliforum
paratorlua kar h a r b e t f i esnada, dier bir ksmnn Ro m a ordularnda alma ve dier G e r m e n l e r e kar harbetmei kabul etmi olduunu gsterir. V inci asr putperest m v er r ih le r in d en Zosimosun yazd vehile, Teodosun zaferinden sonra T r a k y a sknete yeniden kavutu; n k bu r ad ak i bar bar lar imha edilmilerdi,, (110). te bu suretle Gotlarn Edirne muzafferiyeti, bunlarn T ra k y a y a y e r le m e lerini temin etme di. Fakat, buna mukabil, bu devirden itibaren G e r m e n le r mu slihane bir surette imparatorluun hayatna hull etmee balyorlar. Roma topraklarna yerlemi olan barbarlar silh kuvvetiyle yenem iye ce i ni anlyan Teodos, Gotlar Ro m a medeniyetine altrmak ve daha m him mi , orduya celbe tmek suretiyle muslihane bir uzlama yolu tuttu. Yava * yava, imparatorluun mdafaasna m e m u r ktalarn ekserisi Ge r m e n blkleri tarafndan istihlf olundu. Birok defalar G e r m e n le r imparatorluu dier G e r m e n le r e kar mdafaa etmek mecburiyetinde kaldlar. Gotlarn tesiri kendini or dunun y k s e k kum andasnda ve en m him ve en y k s e k yerlerin G e r m e n le r e tahsis edil mi olduu h k m e t heyetinde gsterdi. G e r m e n muh ib bi bir siyasette imparatorluun selmet ve sknetini bulan Teodos ilerde bar bar germ ani zm in in inkiafnn bizzat impa ratorluun mevcudiyeti iin tek 1 edebilecei tehlikeyi anlyamad. Bilhassa memleketin asker mdafaas iin bu kabil bir siyasetin zfm hi phesiz grmedi. Romallardan as kerlik sanatn, tabiyeyi, m u h a r e b e usullerini v e silhlan re nm i olan Gotlar her an imparatorluk aleyhine dnebi len k o r k u n bir k uv vet olmulard. kinci plna atlm olan G r e k - R o m e n mahall ahali Ge r m e n le r in bu tefevvukundan b y k bir honutsuzluk duydu. G e r m e n l e r e kar bir c e r e yan bagsterdi: bu ce r ey a n va him dahil ihtiltlar tev lit edebilirdi. 3 9 5 te Teodos Milnda ld. Tahnit edilen cesedi stanbula getirildi v e Aziz Havariler kilisesine defnedildi. Teodos, halefleri olarak tanlan ok k k yata iki oul brakt: Arkadius ve Honorius. Arkadius ark, Honorius garbi ald. Fakat Teodos, zerine alm olduu iki vazifede arzu edilen neticeleri elde edememiti. Hristiyanlkta znik k a r a r larnn tefevvukunu iln etmi olan ikinci u m u m konsil
cizgiliforum
cizgiliforum
IV N C ASIRDA GERMEN (OOT) MESELES 109
kilisede ittihad yeniden tesise muvaffak olamamt. Aria nizm, muhtelif tezahrat ile, yaamakta devam ediyor ve ink i af ettike yeni din cereyanlar douruyordu. Bu c e r e y a n lar V in ci asr din ve tima hayatn (b u n la r n her ikisi de biribirine pek yakn dan b a ld r la r ) , bilhassa ark vilyet lerinde, Su riy e v e Msrda, besliyeceklerdi ve bu nokta m teakip devirde imparatorluk iin son derece m h im neticeler tevlit edecekti. Teodos, bizzat G e r m e n u ns u ru nu orduya ithal etm ek ve bu arianist unsu run tefevvuku elde etme sine msaa de eyle m e k le arianizme imtiyazl h u k u k ba h etmek ve bu suretle znik kararlarnn mutlak eklini terketm e k me cbur iyetind e kalmt. Dier taraftan memleketin mdafaasn ve h k m e t heyetinde en m hi m m ak am lar bar barlara tevdi eden G e r m e n mu hibbi politikas, Germe nle rin tefevvuku ile Gr ek ve Romen mahall ahali arasnda b y k bir honutsuzluk ve derin bir infial tevlit etmiti. G e rm e n tefev vu k u nu n balca merkezleri payitaht, Balkan yarmadas ve Anadolunun bir ksm idi; ark vilyetleri, Suriye, Filistin ve Msr bu bo yu nd ur u u hissetmediler. IV nc asrn sonundan itibaren barbarlarn bu stnl payitaht ve bununla bera ber imparatorluun tekmil ark ksmn cidd surette tehdit etmee balad. te bu suretle tek ve y e k n e sak bir kilise vcude getirmei ve imparatorluk ile b a r b a r lar arasnda sulhu tesis etmei gaye ittihaz edinmi olan Teodos bu iki sahada da muvaffak olamad ve halefleri bu son de rece kark iki meselenin hallini tevars etmi o l dular .
V NC ASIRDA MLL VE DN MESELELER
Bu devrin ehemmiyeti mill ve din olmak zere iki mesele ile urama tarzndadr. Mill mesele (111) ile imparatorluk dahilinde yayan muhtelif milliyetlerin yekdieriyle m c a delesini v e ayni zamanda imparatorlua hariten .taarruz eden kavimlerin Romallarla olan ihtilflarn kasdediyoruz. Helienizmin, gr n e nazaran, imparatorluun ark ks mnda (pars orien talis) bu kadar ahenksiz ahali arasnda birletirici bir kuvvet roln oyn ama s lz mgelirdi; fakat hakikatte hite byle olmad. Helienizmin tesiri, Makedon yalI sk en d er ve haleflerinin devrinden beri, arkta Frat sahillerine ve Msra kadar kendini gstermiti. skender
cizgiliforum
cizgiliforum
110 BZANS MPARATO RLU U TARH___________ -
bizzat, ko'.oni tesisinde hellenizmi k k le n d ir m ek iin en iyi vastalardan birini bu lm u tu : Bu kirala arkta 7 0 ten fazla ehirin tesisi izafe olunmaktadr. Halefleri, muazzam bir l dahilinde bu siyaseti temadi ettirmilerdi. Hellenizmin en son hudutlar imalde Ermenistanda, cenupta Kzldeniz civarnda, arkta ran ve Mezopotamayada idi. Hellenizm bu vilyetlerden daha ileri gidememiti. Hellenistik meden i yetinin balca mer kez i Msr ehirlerinden sk end eri ye idi* Btn Akdeniz sahilleri imtidadmca ve bilhassa Anadolu, Su riy e ve Msrda Hellen medeniyeti dier medeniyetlere galebe almt. Bu memleketten ihtimal Anadolu en fazla hellenlemi olan idi. Birok asr nce sahilleri Gr ek kolonileri ile kaplanmt ve buradan Hellen tesirleri - birtakm mklta maruz kaldktan sonra - tedric surette m e m l e k e tin iine nfuz etmiti. Suriyenin hellenlemesi daha az derindi. Gr ek lisaniyle nsiyet peyda edem emi olan ahalinin b y k bir ksm m a hall lis'anlarn, Suriye dilini ve arapcay k o n u m a k t a devam ediyordu. Msterik bir lim Antakya gibi kozmopolit bir ehirde halkn Aram ( ya ni S u r iy e ) lisann kon ut u una gre, vilyetin ierlerinde g re k e ni n m n e v v e r ta bakalarn lisan olmayip ancak husus tahsil grm olanlarn lisan olduunun bihakk n farz olunabileceini ( 1 1 2 ) yazyor. Mahall Su ri ye lisannn memlekette ne kadar derin kk lemi olduuna dair V inci asr SuriyeRo men kanunlar klliyat ( 1 1 3 ) m u k n i bir delil tekil etmektedir. Bu klliyatn zamanmza kadar gelmi olan en eski el yazmas, VI nci asr balangcnda, bin aenaleyh Justiniandan evvel, yazlmtr. Suriy en in imali arksinde yazlm olmas muhtemel olan bu metin g r ek e metnin bir tercmesidir. Bu klliyatn grek orijinali bize kadar g e lm e mitir; fakat baz emarelerden bu nu n 5 7 0 senesine doru yazlm olduunu istidil etmek m mk nd r. Her ne hal ise, g r e k e metnin nerini ayni metnin he me n Suriye lisa nna yaplan tercmesi takip etmitir. Menei kiliseye ait olduu anlalan ( n k evlilik ve veraset h u k u k u n a ait maddeleri pek mufassal olup bunlardan, gayet m a h ir a ne bir tarzda, rahiplerin hu kuk u istidil olunmaktadr) bu k a nun klliyatnn bundan maada araba ve er m e ni ce versi yonlar dahi mevcuttur. Fakat bizi burada bu klliyatn,
cizgiliforum
cizgiliforum
V NC ASIRDA MLL VE DN MESELELER 111
esasndan ziyade muhtelif versiyonlarnn ve XI I I nc ve XI V nc asr Suriyeli ve Arap muharrirlerin yapm ol duklar iktibaslarn ispat ettii gibi, arkta Ermenistan ile Msr arasndaki havalide, geni yayl ve bilfiil tatbik edi lii alkadar etmektedir. Bilhare Justinian kanunlar re sm e n tekmil imparatorluk iin mec bu r oldukta bu imparator Kodeksinin hacmi ark vilyetlerine o k b y k ve anlal mas g geldi; filiyatta K o d e k s in yeri ne Su ri ye klliyat,, kullanlmakta devam etti. VII inci asrda m sl ma nl ar ark vilyetlerini igal ettikte bu klliyat, islm hkimiyeti altnda, ayni derecede yayld. V inci asrn ikinci nsfndan itibaren bu klliyatn Su r iy e lisanna te rc m e edilmi olmas ahal nin b y k bir ksmnn g r e k e ve ltinceye vakf olmadn ve mahall Suriye lisanna pek kuvvetli surette bal oldu un u gsterir. Msrda, skende.'iye gibi ci ha n m ul ualar saan bir me deniyet merk ezi m e v cu t olmasna ramen, hellenizm yal nz sivil ve ruhan y k se k ve hkim tabakaya nfuz edebil miti. Ahalinin b y k bir ksm mahall lisan olan Kopt,, lisann kon umakta devam ediyordu. Fakat V inci asrda yalnz bu miller bir rol o yn am ad lar. H k m e t ark vilyetlerinde bir takm mkltla k a r lat. Bu mklt yalnz muhtelif rk ve milliyetlerden deil, fakat Suriye - Msr ahalisinin b yk bir ksmnn ve ark Anadolu ahalisinin bir ksmnn arianizme ve bu me zh eb in m u a h h a r ekillerine bal kalm olmasndan n e et etti. Bu suretle haddi zatnda kark olan bu milliyetler m e selesi, V inci asrda din meselenin inzimam ile, bsbtn kark bir ekil ald. Garp vilyetlerinde, yani Balkan yarmadas, payitaht ve Anadolunun garp ksmnda bu devrin m h im meselesi, y u karda gr d m z vehile, imparatorluun mevcudiyetini tehdit etmi olan G e r m e n meselesi oldu. V inci asrn orta snda, Got meselesinin devletin lehine olarak hallinden sonra vahi zavriyallrm payitahtta Gotlarn mevkilerini igal etmelerinden k o r k m a k iin sebepler belirdi. ar k h u d u d u n da, ranllara kar yaplan harp, baz faslalarla, devam edi y o r d u ; Balkan yarmadasnn imal hudutlarnda ise Hun ( T r k ) neslinden bir kavmin, yani Bulgarlarn, tahripkr istillar balyordu ( 1 1 4 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
teli
r l ' ^
S
^ v $ ' r ~'
S S y :
? V-':vV
Millili
% ' ' ' ' ^ 1 li- 5
v:
"
. ,
..
'
' V p > !. V I
J| f :':-/v
I r I
1
A f/:
%'
;S ; ' 4 J r I
. I'.'....... 'al,. .S. M a t ....taft................,.as5,.. .'

- S I m s
//:/
s B p ili S M
nm . 'V
'
1 |:J9/?/!BsR B I
11 J> < ff l
f ' a;*
JS i
"
| | j
i f '/ , ^ ' F f' h jM /1 JL ; mm-M MSL

..: .
rS
:T
' ' 'A
> .
mparator Arkadius, Teodos I kalkannn bir ksm. Kabartlm ve hakedilmi gm, IV. asr ( Madrit Tarih Akademisi )
cizgiliforum
cizgiliforum
ARKADUS 113
ARKADUS (3 9 5 - 4 0 8 ) . NEDMLER
Arkadius tahta ktkta hen z 17 yanda idi. Y k s e k mevkiinin iktiza ettii ne tecrbe ve ne de azim k u v v e tine malikti. Az bir mddet sonra tekmil kudreti ellerine geiren ve kendilerinin ve taraftarlarnn menfaatlerini n safa vazeden nedimlerinin nfuzu altnda kald. mparatorun zerinde tesirde bulunan ilk nedim, Teodos zamannda, Arkadiusun mr eb bis i olan Rufinus oldu. Az bir mddet sonra Rufinus katledildi. ki sene sonra hadm Evtrop nedim oldu: Bu zat imparator zerinde kat tesirde bulundu v e Arkadiusu Roma o rdu sun un F ra nk gen erallerinden birinin kz olan Evdoksia ile evlendirdikten sonra en y k s e k ikbal m e r tebesine iriti. Garb alm olan Arkadiusun k k kardei Honorius, yannda m avir olarak, deerli general Stilikonu bu lu ndu ruy or du ( b u zat evvelce babas tayin e tm i ti) . Romallam bir G e r m e n barbar tipinin tam bir mmessili olan Stilikon, kendi vatandalarna kar harbetmekle, imp a ratorlua pek b y k hizmetlerde bulunmutur.
GOT MESELESNN HALL
Arkadiusun zaman saltanatnda imparatorluu igal eden balca mesele G e r m e n meselesi oldu. Balkan yarmadasnn imaline yerlemi olan Vizigotlar, o zamanlar Alarik Balta nam nda haris bir efin emri altnda bulunuyorlard. Arkadius saltanatnn balarnda bunlar Mesya, T r a k y a ve Ma kedonyay istil ettiler ve hatt payitaht tehdit altnda bulundurdular. Rufinusun diplomatik m da halesi sayesinde Alarik stanbul zerine y r m e k fikrini terketti. Gotlarn nazarlar Yunanistana evrildi. Alarik Tesalyadan geti ve Termopiller yolu ile orta Yunanistan istil etti. Bu devirde Yunanistan ahalisi, heyeti umumiyesile, daha henz bozulmamt; aa y uka r Pavsanias ve Plutarkn bildii ahali idi. Gr e g or o vi us yle diyor: Atalarn lisan, dini, det ve kanunlar, he m e n hi de i mem i bir ekilde, ehirlerde ve kyle rde baki kalmt; hristiyanln, hkim din olarak, r e s m e n kab ul edilmesine ve h k m e t e menedilBizats mparatorluu Tarihi 8
cizgiliforum
cizgiliforum
mi olan ilhlar kltnn ortadan k a lk m a a m a h k m olma sna r a m e n antik Yunanistan (ihtiva ettii lkalar abide leri sayesinde) putperestliin ahlk ve artistik damgasn daha hal tayordu,, (115). Gotlar, Yunanistandan getikleri esnada, Botya ve Attiki y a m a ve tahrip ettiler. Atinann liman Pire bunlar tarafndan igal edildi; fakat b e r ek e t versin barbarlar Atinay syanet ettiler. V inci asr putperest mverr ih ler in den Sozimos Alarikin, ordusu ile Atina surlarna yaklatkta, batan aaya k adar silhl olan Atena P r om a ho s ilhahesini ve surlarn n nd e ayakta duran T r u v a k ah ra m a n Ahili g r m o ld u u efsanesini tekra rl am ak ta dr ; bu r yetten mtehayyir kalan Alarik Atinaya taarruz etmek fikrinden vaz ge mi imi (116). Buna muk abil Pel oponnes mthi bir tahribe urad. Vizigotlar Korint, Argos, Sparta ve dier birok e hirleri ya ma ettiler. Bu nu n zerine Stilikon, Yunanistan k u rt a r m a k zere, harekete geti. Ordularn Korint krfezin de, stmosta ka raya kard ve bu suretle Alarikin ricat yolunu kesti. Fakat Alarik bun a ramen, o k b y k m k ltla, kendisine imalde bir yol at ve Ep ire ulat. m p a ra tor Arkadius, kendi vilyetlerini tahrip etmi olan bu zata llirikum o rdu sun un y k s e k nvan olan magister,, nvann v e r m e k te tereddt etmedi (m agister m ilitu m per Illy ricu m ). B u n dan sonra Alarik ark tehdidden vazgeti ve tekmil faaliyetini talyaya hasretti. Got tehlikesi kendini yalnz Balkan yarmadasnda ve Yunanistanda hissettirmedi. Got hkimiyeti, bilhassa b y k Teo do s tan sonra, payitahtta dahi kendini gsterdi; burada ordunun en y k s e k dereceleri v e bir o k y k s e k sivil m a ka m la r G er me nl er in eline gemiti. Arkadius tahta ktkta G e r m e n partisi stanbulu en k u v vetli bir nfuz altnda bulun du ruyo rdu . Bu partinin banda imparatorluk ordusunun en kymetli generallerinden olan Gainas namnda bir Got bulunuyordu. Gainasn etrafnda anasl Got olan birok a sk er ve payitahttaki G e rm e n partisi nin mmessilleri toplandlar. Partinin zayf noktasn din meselesi tekil ediyordu: Gotlarn ekserisi, grld vehile, Arius taraftar idiler. Arkadius saltanatnn ilk senelerinde m hi m bir rol oyn ayan ikinci parti kudretli nedim Evtrop un partisi idi: Bu zatn etrafn, her eyden nce ahs itiha-
cizgiliforum
cizgiliforum
G O T MESELESNN HALL 115
larn tatmin etm ek istiyen ve bu g a y ey e irimek iin Evtropu kullanan serseriler v e muhterisler almt. Gainas ile Evtropun birbiriyle g e ine mi yec ekl er i tabi idi. n k her ikisi de iktidar m e v k i in e k m a k istiyordu. En nihayet m verrihler G e r m e n le r e ve Evtrop'a muhalif n c bir - a r ti dahi zikretmektedirler. Senatrler, me m u rla r ve rhbaniyetin b y k bir ks m m ihtiva eden bu parti, milliyet ve hristiyanlk fikri namna, barb arla r ve rafzlerin gnd en g n e b y y e n n fuzlarna kar ce ph e alan bir muhalefet partisi olarak telk ki olunabilir. Tabi Evtropun kaba ve tam akr ahsiyeti bu n c parti mmessilleri arasnda sempati uyandramazd. Bu partinin en m e h u r efi ehir prefesi Avrelian idi (117). Muasrlar arasnda bir o k ki mseler G e r m e n stnlnn imparatorluk iin ne b y k bir tehlike tekil ettiini takdir ediyorlard. H k m e t dahi frtnann yaklatn hissetme e balamt. Baz muhitlerin G e r m e n meselesi karsndaki haleti ruhiyesini canl bir surette gsteren son derece m h im bir vesi ka ya malik bulunuyoruz. Bu vesika Sinesius tarafndan yazlm, imparatora takdim edilmi ve hatt hu zurunda o k u n m u olan mparatorun kud retine dair,, yahut bazan da te rc me edildii veh ile mparatorun vazifelerine dair (Hepi ai7iXebs) adl tretedir. imal Afrika ehirlerinden K ir en e de domu olan Sinesius ( 3 7 0 - 4 1 3 ) hristiyan olmu m n e v v e r bir neo - platonisyen idi; 3 9 9 da, imparatordan, doduu ehir iin, baz vergileri hafifletmesini istirham etmek iin, stanbula geldi. Bilhare mem le ket ine avdet ettikte, imal Afrikada Ptolemais ehri piskoposu intihap edildi. stanbulda kald sen e zarfnda Sinesius Ge rm e n le ri n imparatorluk iin tekil ettikleri tehlikeyi m k e m m e l e n takdir etti ve bir mver rih in ifadesine gre Avrelian mill partisinin G e r m e n le r aleyhinde be y an na m e s i olarak tavsif edilmesi caiz olan yukarda ad geen treteyi telif etti ( 1 1 8 ) . Sinesius yle yazma ktad r: Ordularn [yani barbarlarn] kudreti ellerine ge irmele ri ve btn hr vatandalar zerinde hakimiyetlerini tesis etmeleri iin en k k bir b a h a n e kfi gelecektir. O zaman siviller harp sanatnda gayet b y k bir tecrbe sahibi olan insanlara kar harbetmek me cburiy etind e kalacaklardr.... Bi na ena le yh ilk evvel
cizgiliforum
cizgiliforum
[yabanclar] y k s e k memur iyet ler den uzaklatrmak ve b u n larn tadklar senatr n v an m ka ld rm ak lzmdr; n k eski zamanlarda Romallarca en y k s e k bir eref addedilen bu n va n bugn, ya banclar yznden, hakaretamiz bir ey olmutur. Birok hallerde, ve bilhassa bu noktada, anlam ak kabiliyetsizliimize hayret ediyorum. H em en her evde, pek mtevaz olsa dahi, bir skit, (yani Got) klesi b u lm a k kabildir. Bunlar ya a veyah ut sofracdrlar; omuzlarnda tadklar k k iskemleleri ak havada oturup istirahat e tm e k isteyenlere teklif edenler dahi skittirler. Fakat husus hayatta hizmetkr vazifesini gren Evbya,, serpulu ayn sarn barbarlarn resm hayatta bizlere emirler vermeleri son derece ayan hayret bir hdise deil m i d ir ? mparator ordu yu temizlemelidir; tpk bizlerin bir a vu buday tanesi arasn da saman v e iyi taneleri boza bil ec ek dier muzr unsurlar bir tarafa koyd u umu z, gibi... [Hametmeap] baban lzu mund an fazla bir yum ua kl k gst ererek [bu barbarlara] mlyemet ve m sa m ah a ile m u a m e le etti; kendilerine mttefik nv ahn verdi; siyas h u k u k ve rtbeler bahetti; k er im an e bir surette arazi hediye etti. Fakat onlar haklarnda yaplan mu a m e le ni n asaletini lykiyle anlyamadlar ve takdir ede mediler. Barba rla r bunu bizim tarafn zafna atfettiler v e bu hal kendilerine hayasz bir g u r u r ve iitilmemi bir tefahr telkin etti.... Bizlerden olanlar daha o k ask ere al, fikirle rimizi ykselt, kendi ordularmz kuvvetlendir ve devletin ihtiyac ne ise onu yap ! nsanlara kar sebat ile hare ket etmek lzmdr. Eski zamanlarda Mesenyallarn, silhla rn terkettikten sonra, Helot,, olarak Spartallara hizmet ettikleri gibi, barbarlar dahi araziyi srsnler yahut geldikleri ayn yoldan defolup gitsinler, ve neh rin dier sahillerinde oturan kabilelere Romallarn eski semahatinin kalmadn ve bunlarn banda asl bir kalbe malik g en bir imparator h k m sr d n bildirsinler,, (1 19) . Mevzuubahis hdiseler ile muasr bu ayan dikkat vesikan n derin manas Sin esiusun bu en son tavsiyesinde m ndemitir; bu zat imparatorluk iin Gotlarn tekil ettik leri tehlikeyi kavryor; Gotlarn ordudan uzaklatrlmasn, mill bir ordu vcude getirilmesini ve bundan sonra b a r b a r larn ifti haline ifran teklif ediyor; bu nu kabul etmedikleri taktirde, barbarlar Tuna nn dier sahiline, yani gelmi
cizgiliforum
cizgiliforum
G OT MESELESNN HALL 117
old uk la r melidir.
yerlere
a tm a k
suretiyle, R o m a arazisi temizlen-
mparatorluk ordusunun en fazla sevilen kumandan Gainas, nedim Evtropun, mutlak bir surette, icrayi nfuz etmesini sknetle karlayamazd. Bir mddet sonra hare kete g e m e k iin eline bir frsat dt- O devirde Byk Teodos tarafndan Anadoluda Frigyada iskn ediimi olan Gotlar, efleri Tribigildin idaresi altnda, ayaklandlar ve memleketi yakp yktlar. siye kar sevkedilen Gainas bu sinin gizli mttefiki oldu. Bunlar yekdi er ine yardm ettiler ve Tribigild'e kar gnderilmi olan imparatorluk ordu larn hezimete urattlar. Bir mddet sonra bunlar vazi yete hk im oldular ve imparatordan Evtropun azlini ve kendilerine teslimini istediler. Dier taraftan imparatorie Evdoksia ve Avrelian partisi Evtropun aleyhinde idiler. Bu m e cb u r iy et karsnda Arkadius raz oldu ve Evtropu s rg ne gnderdi ( 3 99 ) . Fakat bu tedbir galip Gotlar tatmin etmi yordu : imparatoru Evtropu payitahta celbetmee, m u h a k e m e y e ve rm e e ve idam etttirmee icbar ettiler. Bundan sonra Gainas imparatordan, payitahttaki mab edlerden birini, arianist Gotlarn yinlerine tahsis edilmek zere, istedi. Fakat bu istee kar stanbul piskoposu J a n Krisostom (Altn Az) isyan etti. J a n m, yalnz payitaht halkn deil, fakat imparatorluk ahalisinin en b y k bir ksmn elde etmi olduunu bilen Gainas fazla srar etmedi. Payitahta yerlemi olan Gotlar imparatorluk m u k a d d e ratnn bir nevi nzm oldular. Arkadius ve stanbul ahalisi vaziyetin btn vahametini anladlar. Gain as a gelince, btn muvaffakiyetlerine ra me n, stanbulda elde etmi olduu y k se k mev kii muhafaza edemedi. Payitahtta bu lun mad bir esnada an bir isyan bagsterdi. Birok Got ldrld. Gainas stanbula avdet edemedi. Bundan cesaret bulan Arkadius Ga in as a kar sadk bir Gotu, putperest Fravittay gnderdi. Fravitta G ai n a s, Anadoluya deniz tari kiyle, g e m e k tee bb sn de bu lu ndu u esnada, malup etti. Gainas Tr a ky a y a kat, fakat burada Hun kral tarafndan esir edildi; kral Gain asn ban kestirtti ve kellesini hediye olarak Arkadisa gnderdi. te bu suretle b y k G e rm e n tehlikesi bertaraf edildi. Fakat bu muvaffakiyet dier bir G e rm e n, yani putperest Fravitta sayesinde, elde edilmiti. Fravitta bu b y k hizmetine mu k abi l konsl,, nvan ile
cizgiliforum
cizgiliforum
taltif edildi. te bu suretle Got meselesi, V inci asrm balan gcnda, h k m e t lehinde halledilmi oluyordu. Mteakip devirlerde Gotlarn eski mevkilerini tekrar elde etmek iin yapm olduklar teebbsler ise artk hi bir e hem mi ye ti haiz olmamlardr.
JA N KRSOSTOM
G e r m e n karklklarnn gerisinde stanbul patriki Jan Krisostomun muktedir ahsiyeti tebarz etmektedir (120). Antakyal olan Jan m e h u r hatip Liba niu sun talebesi idi. Sivil bir meslek intihap etmee hazrlanyordu; fakat hristiyan olduktan sonra fikrini deitirdi. Doduu ehirde papaz oldu ve btn ruhu ile kendini vaiz v e r m e e hasretti. Nedim Evtrop, patrik Nek tar n l mn den sonra, Antakyada daha o zaman vazlar ile hret bulmu olan J a n stanbul patriklii ne intihap etti. Krisostom gizlice stanbula celbedildi (nk vazlarn ok seve n Antakya ahalisinin J a n n ayrlmasna m u h a lefet etmesinden korkuluyordu). sk end eri ye piskoposu Teofilin entrikalarna r a m e n Jan piskopos tayin edildi ve stanbul patriklii k r s s ne kt (.398). Payitaht bu zat ile calibi dik kat ve cesur bir hatip, ahsnda nazariyat filiyat ile imtiza ettiren mstesna bir insan ka zanm oldu. Ahlk bahsinde edit bir vz, mfrit debdebe aleyhdar ve tam bir znik taraftar olan J a n dinleyicileri arasnda birok dman peyda etti. Bu nla r me yannda debdebe ve zevki seven ve J a n n verdii alen vazlarda pek o k tekdire maruz kalan imparatorie Evdoksia b u lu nu y o r du : Din nutuklarnda Jan imparatorieyi Jezabel ve Herodiad ile m u k a y e s e etmee kadar vard ( 1 2 1 ) . Jan, arianist ayinlerini icra edebilmek iin, k en dilerine payitahtta bir ma b ed terkedilmesini isteyen Got lara ka r azimkr bir tavr taknd. Jan bu istei kat olarak redetti, ye Gotlar kendilerine sur haric inde verilmi olan bir ma bedle iktifa etmek me cb u riy et in d e kaldlar. Fakat Jan ortodoks olan Got ekalliyeti ile pek yakndan alkadar oldu. Bunlara ehir iinde bir kilise verdi, kendilerini sk sk ziyaret etti ve terc man lar vastasiyle, kendilerile grt. Salam dindarl, msamahaszl, sert ve ikna edici belgat, tedric surette, J a n n dmanlarnn adedini arttrd. Arkadius bu sonuncularn tesiri altnda kald: alen olarak
cizgiliforum
cizgiliforum
G EN TEODOS II. 119
patrik aleyhinde rey beyan etti ve Jan Anadoluya ekildi. Bu o k sevilen papazn ayrlmas yznden kan k a r klklar imparatoru Krsostomu tekrar geri a rm aa icbar etti. Fakat patrik ile h k m et arasndaki sulh uzun md det devam etmedi. mparatorienin bir he yke lin in kat r e s mi J a n a, imparatorienin kabahatlerini m e yda na k oy an d o k u nakl bir nutuk s yl em ek frsatn verdi. Bunu n zerine Jan nvann kaybetti; Johannitler yani taraftarlar itisaflara maruz kaldlar. En nihayet Jan, 4 0 4 de, Kap adokya ehirlerin den Kukusaya srld, uzun ve zahmetli bir seyahatten sonra buraya geldi. Jan bu ehrin btn imparatorluun en cra bir yeri olduunu,, yazyor (1 22) . U sene sonra Jan iin yeni bir srgn emri gel d i: bu sefer Karadenizin uz ak ark sahillerine gnderilecekti; ite oraya giderken yolda vefat etti ( 4 0 7 ) . O rt az am a n la n n ilk devrine ait en m e h u r kilise m messille rinden birinin sonu ite bu oldu. Jan, zamannn fikr, tima v e din hayatna dair canl tas virler ihtiva eden edeb bir miras terkediyordu. Apostolik kilise,, ideallerinin muannit v e mutekit bir mdafii olan Ja n kudretli Gain as n arianist taleplerine kar k oy m akt an ekinmemiti. Ja n Krisostom hi phesiz insaniyetin gr d en ayan dikkat ahlk n m u n e le r in d e n birini tekil edecektir. Jan, birisinin syledii gibi, g n ah iin m e r h a metsiz, fakat g n a h k r iin m e rh am et le dolu idi,, (12 3) . Papa ve garp imparatoru H on or iu sun itisafa maruz kalan Jan ve Johannitler lehinde yapm olduklar teebbsler hi bir fayda temin etmedi (124). Arkadius 4 0 8 de ld. Olu ve halefi Teodos henz yedi yanda idi. Arkadiusun kars ve g e n Teodosun anas Evdoksia dahi bu devirde lmt.
GEN TEODOS II.
(408-450) Baz mehazlarn ehadetine gre Arkadius va siy et na m e sinde, ran kral Yezdigirt I i g en halefi Teo dos a vas tayin etmi ve bunu stanbul nedimlerinin taht Teo dos un elinden almamalar iin yapm imi. ran kral bu vazifeyi harfiyen ifa etmi ve ajanlarndan biri vaslasiyle Teodosu, etrafndakilerinin entrikalarna kar, k o r u m u imi. Birok limler
cizgiliforum
cizgiliforum
bu hiky en in mevsukiyetini re dde tmektedirler; bazlar ise bu nda inanlmyacak bir ey olmad fikrindedirler. Mmasil misallere tarihin dier devirlerinde de tesadf etmek m m k n d r ; binaenalelyh bu haberi re ddetmek iin hi bir m c b i r sebep yoktur (125). ki imparatorluk arasndaki dostane mnasebetler, Yezdigirt I zamannda, hristiyanln randa igal ettii fevkelde msait mevkii izah etmektedir. Rahipler ve aristokratlarn haleti ruhiyesinin akislerini ihtiva eden ran ananesi Yezdigirti apostat,, fena,, Romann ve hristiyanlarm dostu ve rahiplerin itisafcs olarak gstermektedir. Hristiyan m e h a z lar Yezdigirtin iyiliini, halvetini ve cmertliini ay uka k ar m ak t a ve hatt bazan hristiyan olmasna ra m a k kalm ol du un u be ya n etmektedirler. Hakikatte Yezdigirt I in, B y k Konstantin gibi, siyas hedefleri vard ve imparator luu dahilindeki hristiyan u ns uru nu n, plnlar iin haiz olduu eh emmiyeti takdir ediyordu. 4 0 9 da, hristiyanlara Allahlarna alenen ibadet ve mabed le rin i restore etmeleri iin re sm e n msaade edildi. Baz m ver ri hl er bu emri hristiyan Asur kilisesinin Miln emirnamesi,, tesmiye et mektedirler (126). 4 1 0 da Sel evk iada bir konsil topland: burada ran hristiyan kilisesi tekiltlandrld. Sel evk ia (Ktesifon) pis koposu kilise efi intihap edildi. Katolikos,, n va nn ald v e rann payitahtnda vazifesini grebildi. Konsil azalan yle bir b e y a n n a m e ne re tt il er : "Hepimiz, ittifak ara ile, rahm ve efik T anrm zdan muzaffer ve namdar, krallarm kral Yezdigirtin gnlerinin arttrlmasn v e senelerinin nesilden nesile ve devirden devire temad ettirilmesini niyaz ediyoruz,, (127). Hristiyanlar bu hrriyetten uzun mddet istifade etme diler. Yezdigirtin son senelerinden itibaren itisaflar yeniden balad. Devlet adam kabiliyetinden m a h r u m olan Teodos h k metle pek az alkadar oldu ve saltanat mddetince, ilerden um um iy etl e uzak yaad. Mnzev hayata kar b y k bir temayl vard; saraynda bir manastrda imi gibi yayor ve gzel yazs ile eski el yazmalarn k op ye etmek suretiyle gzel yazya pek ok vakit hasrediyordu. Fakat etrafna k a biliyetli ve azimkr insanlar toplad; bunlar imparatorluun
cizgiliforum
cizgiliforum
G EN TEODOS II. 12)
dahil hayatnda m him hadiseler ile temayz eden Teodos II saltanatnn hretini geni mikyasta temin ettiler. te bu sebepten modern ilim Teodos II yi azim ve kabiliyetten ta mam iyle m a h r u m bir insan olarak telkki etmekten vazge iyor. Teo dos un btn hayati mddetince, bir devlet adam zihniyetine malik bulunan kz kardei dindar Pulkeria ta rafndan, husus bir tesir icra edilmitir. Bu kadn sayesinde Teodos Atinal bir filosofun kz olan ve vaftizde Evdokia ismini alan Atenais ile evlendi. Yeni imparatorie Atinada m k e m m e l bir tahsil grmt; hakik edeb bir kabiliyete malikti; bilhassa din mevzulardan bahseden, fakat ayn zama nd a muasr siyas hdiselerin akislerini dahi muhtevi bulunan bir takm eserler brakmtr. Teodos zamannda imparatorluun ark ksm (pars orienzamanda G e r m e n istillarndan dolay had bir b u hr a n geiren garp ksm (p ars occiden talis) kadar k o r k u n sadmelere maruz kalmad. Vizigot eflerinden Alarik putperest R o m a devletinin m er k ezi Ro ma y ald ve bu h dise muasrlar zerinde ok b y k bir tesir yapt. Garb Avrupada ve imal Afrikada, Ro m a topraklarnda ilk barbar devletleri teekkl etti. ar k ksmnda Teodos Bizans arazi sini istil etmi ve tahripkr aknlarnda stanbul surlarna k ada r gelmi olan vahi Hunlarla mcad ele etti. mparator bu nlar a m h im bir me bl v e rm e k ve Tun ann c e n u bu nd ak i araziyi te r k et m e k mecbu riy eti nd e kald. Bundan sonra Hunlarla teesss eden dostane mnas eb at M a ks im in in riyasetinde bir heyetin Hun orduhna, Pa no ny ay a gn de rilmesine sebep oldu. Maksimine Pano nya da refakat eden dostu Priskus o k m k e m m e l bir sefaretname ve yalnz Attilnn saraynn deil, fakat Hunlarm rf ve adetlerinin son de rece ehemmiyetli bir tasvirini terketmitir (128). Bu tasvir, yalnz Hunlarn hayatnn deil, fakat orta Tunada oturan ve Hunlar tarafndan ta h a k k m altna alnm olan Slavlarn detlerinin dahi mufassal bir hikyesi olarak telkki olunabileceinden husus bir kymete malik b u lu n maktadr (129).
talis), ayni
cizgiliforum
cizgiliforum
DN KAVGALARI VE NC UMUM KONSL
lk iki u m u m konsil kat olarak u noktay tesbit etmi lerdi ki sa hem Allah, he m de insandr. Fakat bu hal aresi din hakikate haris dimalar tatmin etmemiti; bunlar sada insan ahsiyeti ile lh ce vh er in birlemesinin ve bu iki u n s u run biribirileriyle olan mnasebetlerinin ne ekilde izah edile cei hususunda mnakaalara baladlar. IV nc asr sonunda Antakyada bu iki tabiatn sada tam amiyle birle memi oldu unu iddia eden yeni bir doktrin vcut buldu. Bu doktrin bilhare sada nsan tabiatn, lh tabiat ile birlemesinden evvel ve sonra tam manasile mstakil kalm olduunu isbat ediyordu. Bu doktrin ufak bir muhitin hudutlarn amad mddete kilisede b y k karg aalk lar tevlit etmedi. Fakat stanbul patriklii krss, bu doktrinin mutekit taraftar Antakyal papaz Nastorius tarafndan igal edildikte, iin ekli deiti. Yeni patrik Nastorius Antakya doktirinini btn kiliseye temil etmek istedi. Belgetiyle m e h u r olan Nastorius, din m e ras im bitir bitmez im pa ratora u szlerle hitap etti: Hametmeap, bana rafzlerden ri bir d nya ver, ben de sana bun a mu k abi l cenneti v e r e ceim; rafzleri imha etmek iin bana yar dm et, be n de sana ranlIlar imh a etmek hus us und a yardm edeceim,, (130). Nastorius rafzler,, kelimesiyle sada nsan tabiatin istikl line mtedair fikirlerini kab ul etmiyenleri kasdediyordu. Nastorius M eryemi Allahn Anas,, deil, fakat sann Anas yani bir insann Anas,, tesmiye ediyordu. Nastorius muha sm larn a kar iddetli itisaflarda bulundu ve bu yzden kilisede karg aa lk lar kard. Bu doktrine kar bilhassa sk en d eri ye patriki Kiril ve Rom a konsilinde bu yeni doktrini rafz olarak m a h k m etmi olan papa elestin ce phe aldlar. Kilise kavg ala r na bir son v e rm e k istiyen Teodos Efeste bir n c u m u m Konsii,, toplad ve bu Konsil nasturlii m a h k m etti (431). Nastorius bizzat Msra e k il m e k me cburiy etind e kald ve orada ld. Fakat nasturliin m a h k m edilmesine ra m e n nasturler Sur iy e ve Mezopotamyada olduka kalabalk olarak kaldlar; imparator, bu vilyetlerin otoritelerine, bunlara k a r h a r e k e te ge meleri iin emir verdi. Nasturliin balca merkezi, An takya doktrinini y ay an m e h u r bir m e k te be sahip olan Edessa
cizgiliforum
cizgiliforum
D N KAVGALARI VE N C UMUM KONSL 123
ehri idi. 4 8 9 da, imparator Zenon zamannda, mektep l vedildi, hoca ve talebeleri datld. Bunlar rana iltica etti ler ve burada, Nusa yb ind e yeni bir mektep tesis ettiler. ran kral nasturlleri kab ul etme e m e mn uni yet le raz oldu ve bunlara himayesini teklif etti: Kral bunlar Bizans im pa ratorluunun dman telkki ediyor ve icabnda kendile rinden istifade edebileceini dnyordu. Nasturlerin yahut Suriyeli - Geldanlerin ran kilisesinin banda katolikos,, ismini tayan bir piskopos vard. Hristiyanlk randan, nastur eklinde, dier mem le ket le re geti, Orta Asyada taamm m etti ve Hindistanda bir ok mrit buldu. Fakat bizzat hristiyan kilisesinde (bilhassa skenderiyede), Efes konsilinden sonra, nasturlie kar bagsteren reaksiyon neticesinde doan, fakat tamamiyle zt bir istika mette inkiaf eden yeni bir c e r ey an ortaya kmt. sanm ilh tabiatna faikiyet atfeden skenderiyeli Kirilin taraftar lar sada nsan tabiatn lh tabiatn iinde kaybolduu, binaenaleyh sada yalnz bir lh tabiat m e v cu t olduu neti cesine vardlar. Bu doktrin monofisizm,, ve salikleri monofisit,, ismini aldlar (grek e (iovo = tek ve = tabiattan gelmektedir). Monofisizm, her ikisi de mutekit monofisit olan skend eriye patriki Dioskor ve stanbul manastr reisi Evtihes zamannda, b y k ter akkiler kaydetti. mparator Dioskorun doktrinini kabul etti, n k bu doktrini, skenderiyeli Kirilin fikirlerinin vrisi olarak telkki ediyordu. Fakat stanbul patriki ve papa B y k Leon I bu yeni m e z h e b e muarz bir ceph e aldlar. Dios ko run srar zerine imparator, 4 4 9 da, Efeste bir konsil toplad; tarihte bu konsile Efes ekaveti ismi verilmitir. Banda Konsil reisi Dioskor bulunan s k e n deriye monofisit partisi, konsilde bulunan muhaliflere kar cebr tedbirler tatbik etmek suretiyle, bunlar Evtines dok trinini, yani monofisizmi tanmaa icbar etti. Monofisizm ortodoks doktrini oldu ve muhalifler m a h k m edildiler. mparator konsilin kararlarn tasdik etti ve bu toplantnn umum,, ( o e cu m e n iq u e ) mahiyette olduunu tand. Bu hal tarz tabi kiliseye sulhu iade edemezdi. Teodos II ldkte (45 0) , son de rece vahim bir din bu hr an imparatorluu par alyordu. Teodos halefine, Bizansm mteakip tarihi iin b y k bir e h em m iy e t arzed ec ek olan monofisizm mese le sinin hallini terkediyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
124
Teodos devri, yalnz neticelerle dolu din tarihinin kark hdiselerinden dolay enteresan deildir; imparatorluun dahil hayat ile alkal dier hususlar ba km nd an dahi c a libi dikkattir.
STANBUL Y K SEK MEKTEB. TEODOS KODEKS
( C O D EX THEODOSANUS) . STANBUL SURLARI
stanbul y k s e k Mektebinin tesisi ve Teodos kodeksinin (Codex) neri Bizans imparatorluu medeniyeti tarihinde iki esas hdise tekil etmektedir. V inci asra kadar Atina, Ro ma imparatorluu iinde, put perest ilimlerin tedris edildii balca merk ezd i ve m e h u r bir felsefe me kte bin e sahipti. Sofistler, yani belat ve felsefenin g re k profesrleri, her taraftan bu ehire, bazlar malmatla rn yahut belat sanatlarn gstermek, bazlar ise profesr olmak suretiyle kendilerine iyi bir m e v k i temin etmek iin, kouyorlard- Bu profesrler k sm en devlet hzinesinden, ksmen ise muhtelif ehir kasalarndan aylk alyorlard. H u sus dersler ve konferanslar, her yerden ziyade, Atinada revata idiler. IV nc asr sonunda hristiyanln zaferi Atina Mektebine olduka m hi m bir darbe vurdu. Dier taraftan ayn asrn so nuna doru Yunanistann Vizigotlar yznden urad istillar Atinann fikr hayatn altst etti. Vizigotlar Yunanistandan ekildikten sonra Atina Mektebi bo kald. Filosoflar gnden g n e azalyordu. En nihayet Atina putperest Mektebi stanbulda Teodos II zamannda kurulan y k s e k hristiyan Mektebi yahut stanbul n iv er si tesi tarafndan daha messir bir darbe yedi. stanbul, imparatorluun merkezi olduundanberi, bir- . ok hatip ve filosoflar yeni beldeye gelmilerdi: B in aen a leyh Teodos II saltanatndan nce burada bir nevi ni versite mevcuttu. Profesr ve talebeler stanbula davet ediliyordu ve Afrikadan, Suriyeden ve dier yerlerden birok kimse le r geliyordu. H iyeronim us Kronik inde ( 3 6 0 - 3 6 2 ) u c mleyi kaydetmektedir: Gramercilerin en limi Evantius stanbulda ld; yerine Afrikadan Harisius getirildi (131). Bu meseleyi en son tetkik etmi olan bir m v er r ih stanbul niversitesinin Teodos zamann-
cizgiliforum
cizgiliforum
STANBUL YKSEK MEKTEB. TEODOS KODEKS 125
da tesis edilmemi, fakat yeniden tekiltlandrlm olduu fikrini izhar ediyor (132). 4 2 5 de, Teodos II, yeni bir Y k s e k Mekteb tesisini emre den bir ferman neretti (133). Profesrlerin adedi 31 ola rak tesbit edilmiti. Bunlar gr amer, hitabet, hu k uk , felsefe okutacaklard. Tedrisat k sm en ltince, ksmen ise g re k e olarak yaplacakt. Fer m an ltince ders vereceklerin hatip (o rafores) ve on gramerci, g r e k e tedrisatta bu lun acaklarn ise be hatip ya hut sofist (so p h istae) ve on gr am er cid en ibaret olacan bil diriyordu. Bu nda n maada felsefeye bir ve h u k u k a iki krs tahsis edilmiti. Ltin lisannn resm lisan olarak kalmasna r a me n g r e k lisan krslerinin ihdas imparatorun bu lisann payitahtta haiz olduu m na k aa gtrmez haklar idrak etmee balam olduunu a ka gstermektedir. H ak ika ten imparatorluun ark ksmnda en fazla kon uulan ve en iyi anlalan dil g r e k e idi. Binaen ale yh g re k lisannda tedri satta bulunan hatip adedinin ltin lisannda ders verenlerden iki kii fazla olmas kayde deer enteresan bir hadisedir. Yeni niversite, konferans salonlar ihtiva eden husus bir bin aya yerletirildi. Profesrlerin husus ders v e r m e e h a k lar yoktu; bunlar btn ihtimam v e vakitlerini niversite deki derslerine hasr etm ee mecburdular. Hocalar devlet tarafndan verilen m u ay yen bir maa alyor ve ok y k se k me vki ler e kabiliyorlard. stanbulun bu yeni hristiyan ted ris merkezi, gnden gne inhitat etmekte olan putperest Atina mektebinin tehlikeli bir rakibi olacakt. Teodosun y k sek Mektebi ksa bir zaman zarfnda, etrafnda imparator luun en b y k fikr kuvvetleri toplanan, bir m er k ez oldu. Yine Teodos II devrinde, bize kadar gelmi olan en eski imparator ka nunlar m e cm ua s (c.odex ) neredilmitir. Uzun mddettenberi bu kabil bir m e c m u a y a derin bir ihtiya hissolunuyordu. Mec m ua halinde toplanmyan bir ok kanunlar k a y bolmu ve yahut unutulmutu; bu yzden muameltta b yk bir intizamszlk ve hukukinc slar arasnda b y k bir sknt bagstermiti. Teodos'tan evv elki devirler iin iki k an u n me cm ua s n n mevcudiyetinden haber dar oluy or uz: haklarnda hi birey bilmediimiz Gr eg or ve H erm og en adndaki melliflerine gre tesmiye edilmi olmalar m u h t e mel olan C odex G regorianus ve C odex H erm ogenianus. Birinci
cizgiliforum
cizgiliforum
m e c m u a Diokletian devrine aid olup ihtimal Hadriandan Diokletiana kadar neredilmi olan ka nu nl ar muhtevi bulu nuyordu. IV nc asrda, Diokletiann halefleri zamannda meyda na getirilmi olan ikinci m e c m u a ise III nc asrn sonu ndan takriben 3 6 0 senesine kadar neredilmi olan kanun lar toplamt. Bu iki m e c m u a bize ka dar gelmemitir; bunlarn mevcudiyetini zamanmza kadar mahfuz kalm olan baz k k paralardan istidil ediyoruz. Teodos II, evvelki iki m e c m u a y rn ek ittihaz ederek, Konstantinden kendisine (dahil) ka dar ge en ve hristiyan imparatorlar tarafndan neredilmi olan kanu nla r bir m e c mua halinde neretmei tasarlad. mparator tarafndan tekil edilen kom isyon, sekiz senelik bir almadan sonra, ltin lisannda yazlm C odex Theodosianus' u m ey dan a getirdi. C odex T heodosianu s arkta 4 3 8 senesinde neredildi. Fakat bir m d det sonra gar be dahi ithal edildi. Teodos kod eksi onalt kita ba, he r kitab ise bir takm fasllara (titu li ) taksim edilmitir. Her kitab devlet u m u r u n u n bir ubesi nde n bhistir: idare, ask er iler, din iler ilh.... gibi. Her fasl dahilinde k a n u n lar kronolojik bir ekilde tertiplendirilmitir. Kodeksin n e rinden sonra kan k an un lar Novel (leg es n o v ella e) adm aldlar. Teodos kodeksi, tarih bakmndan, o k b y k bir e h e m miyeti haizdir. lk evvel, IV nc ve V inci asrlarn dahil tarihinin tetkiki iin, elimizde m e v c u d en kymetli mehazdr. Fakat ayn zamanda, hristiyanln devlet dini olduu bir devreyi ihtiva etmesi dolaysiyle bu k a n u n m e cm u a s yeni dinin h u k u k sahasnda Ortaya k o y m u olduu eserin ve ka nu nla rn tatbikinde husule getirmi olduu deiikliklerin bir hlsas olarak telkki olunabilir. Bundan maada bu kodeks, evv elki m e cm u al a r ile birlikte, Justinian kanu nlarna esas tekil etmitir. En nihayat, G e r m e n istillar devrinde, g arb e ithal edilmi olan Teodos kanunlar, ev v el ce me v cu t iki kod eks ve sonradan neredilen no v eller ve imparatorluk Romasnn dier baz hu kuk eserleri ile birlikte (mesel Gaiusun ka nunlar gibi) bar bar k a nu nla rn a dorudan do ruya ve yahut bilvasta b y k tesiratta bulunmutur. Vizigot krallnn R o m e n tebaalar iin tertip edilmi olan m e h u r Vizigotlarn Ro men kanunu,, (L e x R om an a V isigothorum ) Teodos kod eksi ve y uk ar da adlar g e en dier mehazlarn bir hlsasndan ibarettir. Bu sebepten Vizigotlarn Ro men
cizgiliforum
cizgiliforum
STANBUL YKSEK MEKTEB. TEODOS KODEKS 127
k a nu nu na, VI nci asrn banda Vizigot krallarmdan Alarik II tarafndan neredilmi olan bir hlsaya izafeten, Alarik hlsas,, (B reviariu m A laricia n u m ) ad verilmektedir. te Teodos k od ek s inin bar bar kanu nla r zerinde icra ettii tesire dair bir misal! Fakat bu kod eksin yukarda ismi geen Vizigot kanunlar vastasiyle icra etmi olduklar tesir daha b y k olmutur. O r t az am an la nn ilk devirlerinde, R o m e n k an u nu nd an bahsedildii zaman, hakik Teodos kodeksi kasdolunmayp daima Vizigotlarn Ro m e n k a n u nu,, kasdolunmaktadr. Btn bu devrin devam mddetince ( arlmayn devrinin sonuna kadar) garb Avrupa kanunlar garpte Ro m a h u k u k u n u n balca mehaz olan Alarik hlsa snn tesiri altnda kalmlardr. te bu suretle Roma kanunu, garpte ok daha sonralar ( X I I nci asra doru) te a m m m etmi olan Justinian kodeksi vastasiyle deil, fakat dorudan d o r u ya garb Avrupa zerinde m essir olmutur. Bu hdise bazan limler tarafndan ihmal olunmutur ve hatt Fustel de Coulanges gibi m e h u r bir tarihi unu beyan etmitir: Justinian kanu n mecmualarnn O r ta z am a nl an n ilk devirle rinde Galyada cari olduunu ilim isbat etmitir,, (134). Fa kat kodeksin tesiri daha b y k olmutur; n k Alarikin B rev iariu m unu n Bulgaristan tarihinde mu az zam bir rol o y nam olduu anlalyor. Mehur HrVat limi Bogiiin fikri ite budur; bu limin ileri s r d deliller Bulgar limi B o b e v tarafndan te k em m l ve teyid edilmitir: Bu iki m v er r ih e gre B reviarium A laricianu m ,, kendisine, 8 6 6 s e n e sinde, cihar kanunlarn (leges m undanae) Bulgaristana gn der mesini istemek iin bir heyet yollanm olan papa Nikola I tarafndan Bulg ar kral Borise gnderilmitir. Papa bu istee ce vap olarak, R esponsa a d consu lta Bulgarorum ile birlikte, kendi tabiri vehile, Romallarn ayan h rm e t kanunlarm (v en eran d ae R om anorum leges) gndermitir; ite bu iki lim bu kan un lar Alarikin hlsas olarak kabul etmektedirler (135). Bu nu nla beraber, hakikatte byle olsa dahi, bu kodeksin eski Bulgarlarn hayatnda haiz olduu eh em m iy e ti mbala e tm e m e k lzmdr. nk bu vakad an yalnz bir ka sene sonra, Boris Roma da ki papalk ma ka m iyl e mnasebetini kesti ve stanbul ile yaknlk tesis etti. Fakat bu tek hdise, yani papann Breviarium w gndermi olmas, bu nu n I X uncu asr Avrupa tima hayatnda oyn am olduu rol
cizgiliforum
cizgiliforum
gstermee kfidir. Tek mil bu misaller Teodos kodek sini n icra ettii b y k tesiri ve yaylm olduu geni sahay kfi derecede tebarz ettirmektedir. Teodos devrinin b y k hdiseleri arasnda stanbul surla rnn inasn zikretmemiz lzmdr. Daha n ce le r iB y k K o n s tantin yeni payitaht bir sur ile evirtmiti. Teodos II z a m a nnda ehir pek fazla b y m ve bu surun hudutlarn bir hayli amt. eh ri dmanlarn tarruzlarma kar k o r u m a k iin yeni bir takm tedbirler d nm e k elzem olmutu. 4 1 0 da Alarik tarafndan zaptedilmi olan Ro ma n n akibeti, V inci asrn ilk nsfnda vah Hunlarm tehdidi altnda bu lunan stanbul iin dahi cidd bir ihtar tekil ediyordu. Teodosun maiyeti arasnda bu son de rece m kl m e s e leyi halledebilecek azimkr ve kabiliyetli insanlar b u lu nu yordu. Su rlar iki defada bina olundular. Teo dos un o cu kl uu zamannda, 4 1 3 senesinde, saltanat naibi bulunan Pretuvar prefesi Antemius, Konstantin sur un u n biraz garbinde, Marmaradan Halice kadar uzanan ve birok burlar ihtiva eden b'lr sur yaptrd. Payitaht Attilnn istilsndan kurt ar m olan bu yeni sur b u g n dahi me v cu t olup Marmaradan imal istikametinde, Tek fur saray ismini tayan Bizanten saray h ar ab es in e kadar uzanmaktadr. Bu sur, iddetli bir zelzelede harap oldukta, Pretuvar prefesi Konstantin tarafn dan tamir edildi ve n tarafna, ii su ile dolu derin bir h e n dek ile takviye edilmi, birok burcu havi ikinci bir sur ilve edildi. Bu suretle, stanbul kara tarafnda, mdafaa hat tna malik oluyordu : biribirinden bir taraa ile ayrlm olan iki sur ve d surun eteinde bulunan derin bir hendek. ehir prefesi Kirosun zaman idaresinde deniz kenarnda yeni surlar bina edildi. Su r zerinde b u g n dahi grlebilen ve bu devire ait olan iki kitabe (birisi ltince, dieri greke) Te o do sun ina faaliyetini zikretmektedirler. Kirosun ismi payitaht sokaklarnn gece tenviri iin yaplm olan tekiltla dahi alkaldr (136). Teodos II 4 5 0 de ld. Zfna ve devlet adam hassalarndan mah rum iyet ine ra m e n uzun saltanat, imparatorluun mteakip tarihi iin, bilhassa m ed en iy et tarihi bakmndan, b y k bir ehemmiyeti haizdir. Y k s e k me murlarn iyi in tihap etmesi sayesinde Teodos b y k neticeler elde etmi ye muvaffak oldu. stanbul y k s e k Mektebi ve Teo-
cizgiliforum
cizgiliforum
MARAN VE LEON 129
dos kodeksi, V inci asrn ilk r u bu n un me deniyet tarihinde kay bol maz abideleri olarak kalmaktadr. Bu devirde bina edilmi olan surlar stanbulu bi r o k asrlar fethedilmez bir hale sokmulardr. N. H. Bayn es yle ya z y o r: stanbul surlar, ark iin, bir derec eye kadar, top ve barutun yerine kaim oldular. Bunlara malik ol myan garpte ise imparatorluk bu yzden inkraz buldu,, (137).
MARAN (4 5 0 -4 5 7 ) VE LEON (4 5 7 -4 7 4 ). ASPAR. DRDNC UMUM KONSL.
Teodos evltsz ld. htiyar kzkardei Pulkeria, T r a k neslinden Marian ile e v le n m e e raz oldu ve Marian i m parator iln edildi. Marian ok muktedir bir a sk e r d i; fakat olduka mtevaz idi; anasl Alan olan ve b y k bir n fuza malik bu lunan ordu k um a nd a n la r nd an Asparn srar zerine taht kab ul etmiti. IV nc asrda ve V inci asrn balangcnda imparator luk iin hakikaten b y k bir tehlike tekil etmi olan Got meselesi, yukarda grd m z vehile, Arkadius zamannda, h km etin lehinde halledilmiti. Bu na r a m e n Bizans o rdu sundaki Got u ns uru imparatorlukta, daha k k m i k y a s ta, icray nfuz etmekte devam ediyordu ve V inci asrn orta snda bar bar Aspar, Gotlarn yardmiyle, Got stnln yeniden ihya etmek iin son bir gayret sarfetti. Bir mddet iin buna muvaffak oldu. Yalnz arianist temaylleri y z n den bizzat taht igal edemiyen Aspar, sarfettii gayret s a y e sinde, iki imparatoru, yani Marian ve Leon I i, en y k se k m ak a m a karmt. Payitaht, bir k e r e daha. Aspar ailesi ve umumiyetle ordudaki Got nfuzuna kar honutsuzluunu g sterme e balad. ki hdise payitaht ahalisi ile Gotlar a r a sndaki gerginlii arttrd. imal Afrikada oturanSen Daniyel Stylte gre sken de riy en in zaptn tasarlyan Vandallara kar, Leon I in idaresinde, b y k masraflar ihtiyar etmek suretiyle ve birok mk lt tahtnda icra olunan sefer tam bir muvaffakyetsizlikle neticelendi. Ahali Aspar hyaneti v a taniye ile itham etti; n k bu zat, Gotlarla ayni cinsten, bi na enaleyh G e r m e n rkndan olan Vandallara kar byle bir se ferin almasna mani olmak istemiti (138 ). Bundan maada Aspar, oullarndan birine esar nvann, yani imparatorluBizans mparatorluu Tarihi 9
cizgiliforum
cizgiliforum
un en y k s e k rtbesini v er m e e imparator Le on u icbar et miti. mparator kendini G e r m e n nfuzundan kurtarm a a ka rar verdi. Bu ii o zamanlar payitahtta b y k miktarda k o n a k lamakta olan c e n g v e r zavriyallar sayesinde baard. Aspar, ailesinin bir ksm ile b :rlikte, katledildi. Bu suretle stanbul sarayndaki G e r m e n nfuzuna son darbe indirilmi oldu. Bu kitalden dolay Leon I M ake'llos , yani kasap,, n vann ald. F. I. s pe nsk i bu hdiseyi or dunun milliletirilmesi ve or du daki ba rb ar nfuzunun azaltlmasnda manidar bir mer hale olarak telkki etmekte ve yalnz bu v a k ann tek bana, Leon I in, kendisine bazan verilen byk,, n vann tama sn hakl gsterecei neticesine varma kta dr (139). Hunlar, imparatorluk iin pek mthi bir tehlike te kil ettikten sonra, Marian saltanatnn balangcnda, orta Tunadan imparatorluun garp eyaletlerine gittiler ve Galyada Kalalonik tarlalar (Champs Catalauniques) m e h u r m u hare besi vukubuldu. Az bir mddet sonra Attil ld ve muazzam imparatorluu paraland. Bu suretle Marian sal tanatnn son senelerinde, imparatorluk iin Hun tehlikesi ortadan kalkt. Marian selefinden gayet m k l bir din durum tevars etmiti. Monofisitler galip gelmilerdi. Halbuki ilk iki um u m konsilin taraftar olan imparator bu galibiyeti ka bu l edemezdi. 4 5 1 de Ka lh ed on da (Kadky) drd nc bir u m u m konsil toplad. Bu konsilin, btn mteakip tarih iin, asl bir e h e m miyeti olacakt. Bu meclise itirak eden murah hasl arn adedi pek bykt. Papa kardinaller tarafndan temsil ediliyordu. Konsil Efes ekaveti,, nin kararlarn m a h k m ve Diosk o r u m ev ki ind en iskat etti. Bu ndan sonra monofisit m e z hebini kat surette reddeden ve R om ad aki papann noktai nazarlarna tamamiyle tevafuk eden yeni bir din forml buldu. Konsil karklk vey a deiiklik, taksim veyah ut iftirak m e v z u u b a h s olmakszn, iki tabiatl bir sa kabul ediyordu. Kadky konsilinin tasvibinden g e en akideleri ve ilk u m u m konsilin balca tariflerini parlak bir surette teyit ediyordu : bu akideler ortodokos kilisesi din tedrisatnn esa sm tekil ettiler. K a d k y konsili muk arrerat ayni za man da Bizans tarihi iin b y k bir siyas e h e m m iy e ti haizdir. Bizans h k meti, V inci asrda, monofisizme kar muarz bir ce ph e
cizgiliforum
cizgiliforum
M ARAN VE LEON 131
almakla, ahalisinin b y k bir ksm monofisit olan ark vilyetlerini, bilhassa S u r iy e ve Msr, ken di nd en uzakla trd. Monofisitler, 4 5 1 senesi ma h k m iy e ti nd e n sonra dahi, din doktrinlerine sadk kaldlar ve he rh a n g i mtevasst bir hal aresini reddettiler. Msr kilisesi yinlerde g re k e y i orta dan kaldrd ve yerine mahall lisan (kopt lisann) ikame etti. Konsil kararlarnn ceb r surette tatbiki yznden Kuds, skend eriye ve Antakyada baz karklklar kt; bunlar, mill bir re nk iktisap eden birtakm isyanlar eklini aldlar ve a nc a k sivil ve a sk er otoritelerin yardm ile olduk a kanl bir surette bastrlabildiler. Fakat bu tenkil meseleyi halletmedi. G nd e n g n e had bir e kle giren din kavgalar nn gerisinde, bilhassa Msrda ve Suriyede, mill fikir ihtilaf lar vazhan g r lm e e balanyor. Tedric surette Msr ve Su r iy en in yerli ahalisi Bizanstan a y rl m a k fikrine zahip oldular v e hatt bu nu arzu ettiler. ar k vilyetlerindeki karg aalk lar ve bu me ml ek etl er ahalisinin sureti teekkl bu zengin ve mede n me mlek etlerin, VII nci asrda, ilk e vv el ranlIlarn, bilhare Araplarn eline gemesini k ol a y latran artlar yaratt. Ka d ky konsili mukarreratnn, imparator ile papa a r a snda faal bir m u h a b e r e almasna sebep olan 2 8 inci ma d desinin e h e m m iy e ti n e iaret etmek lzmdr;bu madde papa tarafndan tanlmad, fakat umumiyetle arkta kabul edildi. Burada stanbul patrikinin Roma da ki papaya nazaran haiz olduu derece, yani evv el ce ikinci u m u m konsilin n c maddesinde halledilmi olan bir mese le mevzuubahsti. Kad ky konsilinin 2 8 inci maddesi evvelki konsilin k a r a rn teyit etti. Bu madde Yeni Roman n ok mukaddes tahtna, imparatorluk h km eti nin ve senatonun huzuru ile erefyap olan ve eski Romann haiz olduu ayni imtiyazlar dan istifade eden bir ehrin, kilise hususlarnda dahi y k se l tilmesi ve h e m e n R om ad an sonra gelen bir mev ki igal etmesi lzm geldii mlhazas ile, msavi h u k u k bahetti (1 40) . B u n d a n maada ayni madde, stanbul piskoposuna, muhtelif k a v i m v e kabilelerle m e s k n olan Pontos, Asya ve T r a k y a papazlarn na s b e tm e k ha k k n veriyordu. F. I. Uspenski yle y az y o r: Bu ismin ark, ce nu b Rusya ve Bal ka n yarmadasnn, btn hristiyan misyonlarn ve ark rhbaniyetinin btn mstakbel ftuhatn ihtiva ettiini
cizgiliforum
cizgiliforum
hatrlamak kfidir. stanbul patrikinin h u k u k u n u mdafaa etmi olan m u a h h a r din a h k m vzlarnn fikri bu m e r k e z d e idi. te cih anmul bir ma hiyet arzeden bu 2 8 inci madde nin tarih kymeti bir ka kelime ile, bund an ibarettir (141). Bu ksa izahattan sonra gerek Marian, g ere k Leon I in tam manasiyle ortodoks zihniyetinde iki imparator olduklar anlalr.
ZENON (474 - 491). ZAVRYALILAR. ODOAKR VE OSTROGOT TEODORK. HENOTKON.
Leon I ldkte ( 4 7 4 ) , tahta alt yanda bir o cu k olan torunu Leon kt. Leon, ken disine babas Ze no nu saltanat eriki tayin ettikten sonra, b y k babasnn ld ayni senede, vefat etti. Bu suretle, olunun lm zerine, Zenon ( 4 7 4 - 4 9 1 ) tek bana imparator c ldu. Zenonun tahta kmasiyle, sarayda, G e r m e n nfuzu yer in e vahi bir rk olan zavriyallarn bar bar nfuzu kaim oldu; n k im par a tor ayni rktan idi. 'zavriyallar payihatta en gze) m a k a m la r ve en y k s e k rtbeleri ellerine geirdiler. Fakat Zenon az bir mddet sonra vatandalar arasnda bile kendisine kar suikast tertip edenler m e v cu t olduunun farkna vard; b y k bir azim sahibi olduunu isbat ederek isyan hareketini bizzat zavriyann dalk arazisinde bastrd ve buradaki kalelerin b y k bir ksmn yktrtt. Fakat bu n a ra m e n imparator luk dahilinde zavriyallarn nfuzu, Z e n o n un lm n e kadar, baki kald. Zenon zamannda talyada vahim hadiseler ce reyan etti. V inci asrn ikinci nsfnda, burada, G e r m e n blkleri efle rinin nfuzu son derece artmt. yle bir zaman gelmiti ki bu efler istedikleri gibi garp imparatorlarn tahta k a r y o r lar ve tahttan indiriyorlard. 4 7 6 da, b a rb a r eflerinden biri, Odo ak r (yahut Odovakar) son garp imparatoru g en Romulus-Avgustulusu devirdi ve talyada taht, kendi hesabna, gasbetti. Fakat h k m et in e m e r u bir ekil v er m ek iin Z e no na, Ro m a senatosu namna, bir heyet gnderdi ve talyann ayr bir h k m d a r a ihtiyac olmadn ve Ze no nun talya imparatoru olmas lzmgeld'ini temin etti. Fakat ayni zamanda O doa kr Z e n o n dan kendisine Ro ma patriki nvan verilmesini v e
cizgiliforum
cizgiliforum
ZENON. ZAVRYALILAR 133
talyann idaresinin tevdiini istiyordu. Bu istei kabul edildi. O doakr talyann meru sahibi oldu. Ev v el ce 4 7 6 senesi garb Ro ma imparatorluunun inkraz senesi olarak kabul ediliyordu; fakat bu noktai nazar yanltr; n k V inci asrda, bal bana bir ga rb Ro m a imparatorluu daha henz m e v c u t deildi. Biri ark, dieri ise garp n s fnda saltanat sren iki imparator tarafndan idare olunan bir tek Rom a imparatorluu mevcuttu. 4 7 6 da ise yalnz bir imparator, yani ark nsfnn h k m d a r Zenon, vard. Odoakr, talya h k m da r olduktan sonra, gnd en gne mstakil bir tarzda h are ket etme e balad. Zenon bu nu n farknda idi. Fakat daha henz ordularnn bana gep Odoa k r a kar y r y eb ile c ek vaziyette deildi: Ostrogotlar vastasiyle O d o a k r cezalandrmaa k ar a r verdi. Attil devletinin in krazndan beri Ostrogotlar Pa no ny ad a oturuyorlar ve buradan krallar Teodo rik in kuma nda s altnda, Balk an yarmadasna ta hr ipk r aknlar icra ediyorlar ve hatt imparatorluun me r k ez in i tehdit ediyorlard. Zenon T eod or ik in nazar larn talyann zengin eyaletlerine e v i r m e e muvaffak oldu; bu suretle bir ta ile iki ku vu r m u oluyordu : he m imal deki tehlikeli komularndan kurtulmu, he m de yabanc bir k uv vet sayesinde, istenilmeyen talya valisinin karm olduu mklt bertaraf etmi oluyordu. Her ne olursa olsun, Teodorik talyada, Balkanlarda olduundan, daha az tehlikeli idi. Teodorik talya zerine yrd, O d o a k r malb e tt i; bu kiraln yeg n e m s t ah k em me vki i olan R av e nn a y zapt etti ve Ze no nun l m nden sonra, talya yarmadasnda, m e rk ez i Roma olmak zere, bir Ostrogot krall kurdu. Ba lk a n yarmadas Ostrogotlarn elinden kat olarak kurt ul mu oluyordu. Ze no nun zama n saltanatnda balca dahil mesele kili se d e husule getirmi olduu muhtelif cereyan lard an dolay imparatorlukta bir takm kargaalklar tevlit etmi olan din meselesi oldu. Msr, Suriye. Filistin ve Anadolunun bir ksm monofisizm me zh e bi ne sk bir surette bal idiler. Zenonun iki selefinin takib etmi olduu kat ortodoks siyaseti ark vilyetlerinde iyi bir tarzda karlanmamt. Kilise efleri vaziyetin vahametini tem?miyle takdir ediyorlard ve ilk za m a n la r Kadky konsili mukarreratn kabul etmi olan
cizgiliforum
cizgiliforum
134
stanbul patriki Akaius ve s k en d eri y e patriki P iyer Mongus bu m kl vaziyete muslihane bir hal aresi bulunmas arzusunda idiler. Bunlar Ze no na, mtekabil m sa m a h al ar ile unsurlar bartrmak iin gayret sarfetmesini teklif ettiler. Zenon bu tavsiyeyi kabul etti ve 4 8 2 de, H en otikon (vumx6v) ismini tayan ve s k en d eri y e patrikinin nfuzu altnda b u lunan kiliselere hitap eden bir ittihat ferman neretti. Bu fermann balca gayesi gerek ortodokslar, g ere k monofisitleri sada lh ve insen iki tabiatin birleip birlemedii mesele siyle rencide etmemekti. Henotikon ilk iki konsil tarafndan te k em m l ettirilmi ve nc konsil tarafndan teyit edilmi olan din prensiplerin ky metin e hi bir halel gel m em i olduunu kabul ediyordu. Nastorius ve Evtihes ve taraftar n aforoz ediyor ve sann ilh tabiatndan dolay babas iyle ve nsan tabiatndan dolay insanlarla he mci ns,, olduunu beyan ediyor, fakat bir tabiat,, yahut iki tabiat,, tabirlerini kulla nm yor ve sann 1 ahsnda bu iki tabiatin birletiini kabul eden Kadky konsili kararn me sk t geiyordu. K a dky konsili, yalnz bir defa ve u kelimelerle zikrediliyor du : Ve bizler burada Kadk yd e ve yahud dier he r hangi bir konsilde baka bir fikirde b u lu nm u olanlarn, elyevm bulunanlarn v ey ahu t ileride bu lu nacaklarn kffesini aforoz ediyoruz ( 1 4 2 ) . Henotikon ilk zamanlarda, s ken deriyede pek gergin olan vaziyeti biraz gevetir gibi oldu ( 1 4 3 ) , fakat sonunda ne ortodoks ve ne de monofisitleri tatmin etmedi. Birinciler monofisitlere yaplm olan ms ama ha lar kabul ed emezler di; kinciler ise Hen otiko n da kullanlm olan tabirlerin v u zuhsuzluundan dolay bu msa mah ala r kfi grmyorlard. Henotikon ayni zamanda partilerin adedini oaltmakla Bi zansm din hayatnda yeni bir takm mklt tevlit etti. Rhbaniyetin bir ksm, uzlama fikrini ken di ne mal ed erek ittihat ferm an m tutuyor, gerek ortodokslar ve g ere k monofisitler arasnda bulunan mfritler ise her hangi bir uzla may reddediyorlard. Kararlarndan d nm eye n ortodokslar akoimetoi,, yani mt eya kk zlar ,, tesmiye edilmilerdi: bunlar, manastrlarnda bil fasla din yin icra ediyorlard, ve bu yzden grupa,, ayrlmlard; mfrit monofisitlere akefaloi yani kafaszlar ismi verilmiti; n k bunlar Henotkonu kabul etmi olan s k en d eri y e patrikinin tefevvuku
cizgiliforum
cizgiliforum
ANASTAS I. 135
nu reddediyorlard. Roma da ki papa dahi Henotikonu pro testo etti. Papa bu fermandan m e m n u n olmyan ark rahipleri nin ikyetlerini itinal bir surette teikik etti; bundan sonra ittihad fermann bizzat gzden ge ir er e k Ro mada toplam olduu bir konsilde stanbul patriki Akaiusu aforoz etmee ve adn lnetlemee k ar ar verdi. Akaius, dualarnda papa~ nin ismini zi k r et m e m e k suretiyle, m u k a be le d e bulundu. Bu suretle ark ile garp kiliseleri arasnda ilk hakik ayrlk (schisme) v u k u b u l d u : Bu ayrlk Justin I in tahta clus senesi olan 5 1 8 e ka dar devam etti. Bu suretle V inci asrda, b a r ba r G e r m e n kr all k lan nn teesss ile imparatorluun a r k ve garp ksmlarnda kendini gstermi olan siyas nifak, Zenon zamannda, din ayrlk yznden, bir kat daha iddet lendi (144).
ANASTAS I ( 4 9 1 - 5 1 8 ) ZAVRYA MESELESNN H A LL. RAN HARB. BULGAR V E SLAV A KIN LARI. UZUN SUR. GARP LE MNASEBETLER.
Ze no nun l m n de n sonra, dul kars Ariadne kendine k oc a olarak Anastas namnda D ir r h a k iu m da do m u olan ve sarayda mtevaz bir silen iiariu s (145) vazifesini ifa eden yal bir zat intihap etti (bu zat o zamanlar 61 y a n da idi). Ye ni imparator, ancak kilisede hi bir yenilik vcude getirmiyeceine dair bir b e y a n n a m e imzaladktan sonra, tetvi olundu. Kadky konsilinin mutekit bir taraftar olan stanbul patriki bu taahhd alma k hu susunda srar etmiti. Anastasn halletmek m ec bu ri yet ind e kald tek mesele Zenon devrinde b y k bir kudrete sahip olan zavriyallar meselesi oldu. zavriyallarn imtiyazl vaziyeti payitaht aha lisinin infialini mucip oluyordu. Bunlarn, Ze no nun l m n den sonra, yeni imparatora kar bir suikast tertip ettikleri m e yd ana karldkta, Anastas harekete g e m e e k ara r ver di ve bu ii sratle yapt. mparator, zavriyallar, igal ettikleri y k s e k memur iyet ler den azletti, mal ve m l k lerini msad er e etti ve payitahttan kovdu. Bu hareketi son derece uzun ve meakkatli bir m c ad ele takib etti ve zavriyallar a n c a k alt sene sren bir harpten sonra m e m leketlerinde tamamiyle inkiyat altna alnabildiler. Bunlarn
cizgiliforum
cizgiliforum
b y k bir ksm T r a k y a y a naklolundu. zavriyallar m e s e lesini kat olarak halletmekle Anastas imparatorlua b y k bir hizmet ifa etmi oluyordu. Haric hdiseler arasnda bir taraftan ranllara kar y a plm olan uzun ve semeresiz seferi, dier taraftan mtea kip senelerde imparatorluk iin son de rec e va hi m neticeler tevlit e de ce k olan T un a hududu hdiselerini zik ret me k l zmdr. Ostrogotlarn talyaya gidi'erinden sonra, Anastas zamannda, imal hududu Bulgarlarn, Getlerin ve Skitlerin tahripkr aknlarna urad. V inci asrda Bizans arazisini istil etmi olan Bulgarlar, yukarda gr d m z vehile, Hun (Trk) rkna m e n s u p bir kavimdiler (14 6) . Bunlarn isimlerine ilk defa Zenon zamannda, Ostrogotlarn Bizans imparatorluunun imaline hicretleri mnasebetiyle, tesadf edilmektedir. Get ve sk it len n pek te vazh olmyan isimlerine gelince o za ma n ki tarihilerin imal kavi mler inin etnografik teek kl ha k k n d a iyi malmata sahip olmadklarm hatrlamak faideden hali deildir; binaena ley h bu isimlerin gayri mte ca ni s bir takm insan ktlelerine verilmi olmas ihtimal haricinde deildir ve m v err ih ler muhtelif Slav kabilelerinin bu isim altnda zikredilmi olduunu zannetmektedirler. VII nci asr balangc Bizans muha rr ir le ri nd en Teofilaktus Getleri Slavlarla he m ci ns olarak gstermektedir (147). Bi na ena le yh Anastas devrinde Slavlar, Bulgarlar ile ayni zamanda, Balkanlara aknlar ya pm a a balyorlar. Bir tarihiye gre Get svarileri,, Makedonya, Tesalya ve Epiri yakp ykmlar ve Ter mopillere kadar gelmilerdir (148). Baz limler ise Slavlarn Balkan yarmadasna daha eski bir devirde nfuz etmi olduklar fikrindedirler. Balkan ya rmada snda coraf isimler ve ahs isimlerine dair yapm olduu tetkkata istinat eden Rus limi Drinov Balkan yarma da sn daki Slav kol onizasyonunun balangcm M. s. II nci asrn so nuna vazetmektedir (149). Fakat bu gn bu faraziye terkedilmitir. Bulgar ve Slav istillar, Anastas zamannda, pek b y k bir eh em m iy e t arzetmemektedirler: bu barbar eteleri, Bizans halk n soyduktan sonra, geldikleri yerlere tekrar avdet ediyorlard. Maamafih bu svari aknlar,, Justinian devrinde Balka nl ar da v u k u b u la c a k olan b y k istillarn mbe iri olmulardr.
cizgiliforum
cizgiliforum
ANASTAS I. 137
Payitaht imal barbarlarna kar ko ru y ab ilm ek iin Anastas Trakyada, stanbuldan 4 0 km. mesafede (garpte), Marmaradan Karadenize kadar uzanan bir uzun sur,, bina ettirdi ve bir mehazn yazd gibi ehri bir yar ma da dan bir ad ay a tahvil etti,, (150). Fakat bu sur, k e n d i s i n e balanan mitleri boa kard. Acele inas ve zelzelelerin husule getir dii yarklar yznden bu sur cidd bir engel tekil etmedi v e dmanlar stanbul surlarna ya klamaktan menetmedi. Aa yukar ayni mahalde ina edilmi olan modern atalca T r k istihkmlar, bu gn dahi bakiyeleri m e v cu t olan Anas tas surun un bir nevi te ker r r nde n ibarettir. Garb Avrupada mhim deiiklikler husule g elm ek z er e idi. Teodorik talya kral olmutu. Uzak imali g a r bide, Anastasn tahta clsundan nce, Klovis kuvvetli bir F ra nk krall kurmutu. Bu iki krallk Ro ma im par a toru na (bizanten eklinde) zahiren tbi arazide teesss etmiti. Uzak Fra nk krallmn h ak ik atte stanbula tbi olmyaca aikrd. Fakat itaat altna alnm olan yerli ahali indinde ftihlerin kudretinin, tamamiyle m e r u bir ekil alabilmesi iin, stanbul tarafndan resmen tasdik edilmi olmas lzmd. Bin aen al eyn Gotlar, muasr bir kr on ik cin in yazd gibi ye ni prensin (yani Anastasn) talimatn beklemeksizin,, (151) Teodoriki talya kral iln ettikte bu zat imparatordan, e v v el ce Odoak r tarafndan iade edilmi olan imparatorluk rtbe almetlerinin gnderilmesini istedi. Uzun mzak ere ler den ve stanbula mteaddit heyetler gelip gittikten sonra Anastas Teodoriki talya kral olarak tand ve bu zat mahall ahali in dinde meru bir h k m d a r oldu (152). Fakat Gotlarn aria nist hisleri bunlarn talyann mahall ahalisi ile samimi bir ya k n la m a temin etmelerine mani oldu. Anastas F r a n k kral Klovise konsl,, nvann tevcih eden bir ferman gnderdi; Klovis bu ferm an kranla kabul etti (153). Tabi bu konsllk fahr bir nvan dan baka birey deildi ve bu n v a na bal vazifelerin yaplmasn tazammun etmiyordu. Fakat buna ra m e n Klovis iin gayet b y k bir ehemmiyeti haizdi. Galyann Romal ahalisi ark imparatorunu en y k se k kudretin mmessili addediyordu. Anastasn ferman ise Klovisin Galya ahalisi zerindeki hkimiyetinin meru olduunu ispat ediyordu. Klovisi, zahiren Ro ma imparator-
cizgiliforum
cizgiliforum
luunun bir yapyordu-
ksmn
tekil
eden Galya nn bir nevi hidivi
Bizans imparatoru ile G e r m e n krallklar arasndaki bu m nas eb at VI nci asrn balangcnda tek imparatorluk fikri nin daha henz pek kuvvetli olduunu gstermektedir. ANASTASTN DN SYASET VTALANTN SYANI. DAHL RFFORMLAR Anastas, kiliseye hibir yenilik ithal etm iyeceine dai r stanbul patriine vermi olduu sze ra me n, takip ettii din siyasette monofisizmi h im a y e etme e balad ve bir mddet sonra alenen monofisitler tarafnda yer ald. Bu h a r e ket Msr ve Su riy ed e sevinle kar lan d; n k bu m e m leketlerde arianizm geni bir sahaya yaylmt. F ak at bizzat payitahtta imparatorun bu monofisit temaylleri b y k bir hey ec a n tevlit etti ve imparator, Antakya misaline tevfikan, T r is ag io n a (aziz, aziz, aziz olan ordular ilh) sen k i b iz ler iin h a a g erild in cmlesinin ilve edilmesini ve lhnin yal nz bu ekilde oku nmasn emrettikte, yani bu lh aziz Allah, aziz v e biricik kudret, aziz ve biricik lyemut lhiyet, sen k i bizler iin h aa gerildin , bizlere m e r h a m e t et eklini aldkta stanbulda vahim karklklar oldu. Monofisit olmakla itham olunan ve tahttan indirilmek tehlikesine den Anastas Atmeydanmda alenen zr dilemek m e cb u r iy et in d e kald,, (154) (kinciterin 512). Anastasm din siyasetinin neticelerinden biri T ra k y a d a Vitaliann ayak lanm as oldu, Hunlar, Bulgarlar ve ihtima Slavlardan mteekkil mua zza m bir ordunun banda bulu nan ve b y k bir donanm ay a istinat eden Vitalian payitaht zerine yrd. Vitalian srf siyas bir g a y e takip ediyordur imparatoru tahttan indirmek istiyordu. Fa kat zahiren herkese,, hakszla dar olan ortodokos kilisesini mdafaa etmek iin,, ha re ket ettiini sylyordu. En nihayet, uzun ve kanl bir mcadele de n sonra, isyan bastrld. Bu isyan Bizans tarih iin az ehemmiyetli olmad. F. I. U s p e n s k iye gre gayri m tecanis ordularn defa stanbul sular n ne ka dar sevk e t m e k ve hkm etten birok para e k m e k l e Vitalian b a r barlara imparatorluun zafn ve stanbulun b y k s e r v e
cizgiliforum
cizgiliforum
ANASTASIN DN SYASET 139
tini gstermi ve bunlar karadan ve denizden mterek h a rekete altrm oluyordu,, (155). Tarih kitaplar tarafndan henz lykiyle tetkik ve ten vir edilmemi olan Anastasm dahil siyaseti b y k bir faa liyetle temayz etmi ve imparatorluun ktisad ve mal hayatna ait en m hi m meseleleri nazar itibare almtr. Mal reformlarn en m him ler in de n biri nefreti mucip olan hrisargiros,, un lv oldu. Altn ve g m eklinde cibayet olunan bu verginin ltince ad lu stralis c o lla tio v e y a hut bazan kullanlan daha mufassal bir isme gre lu stralis auri argentive co lla tio idi. IV nc asrn balangcndan beri bu vergi imparatorluk dahilinde btn m es ie k ve sanatlara, hizmet krlar, dilenciler, fahieler ilh... dahil o lm ak zere, amildi. Hatt ihtimal kadnlarn ev eyasndan v e at, katr, eek, k p ek ilh... gibi ehl hay vanlardan dahi tarholunuyordu. Hrisargiros'tan bilhassa mutazarrr olan fakir tabakalar idi. Re sm e n b verginin her senede bir tahsili icap e d iy o r d u ; fakat hakikatte h k m e t bu ver gi ye keyf ve gayri mu nt a zam bir ekil veriyordu. Bu verginin sk sk toplanmas bazan ahaliyi ileden kar yo rdu ( 15 6) . Anastas, devlet hzinesinin bu vergiden temin ettii b y k varidat nazar itibare almakszn hrisargiros,, u kat olarak lvetti ve bu verg iy e mteallik e vra kn kffesini alenen yaktrtt. Ahali hrisargiros'un ilgasn sevinle karlad. Bir VI nci asr mver ri hi nin yazd gibi, imparatorun bu b y k ltfunu ifade edebilmek iin Tuk ididesin belgatine ve hatt bundan daha va ku r ve daha gzel bir slba ihtiya va rd B (157). VI nci asra ait bir Sur iy e mehaz, Edessa ehrinde bu fermann ilnn takip etmi olan sevinci yle tarif e tm e k tedir: Btn ehir sevin iin de dir ; h e r k e s k k ve byk* beyaz elbiseler giymiti; tututurulmu mealeler ve duman, tten buhurdanlklar tanyordu ; din arklar ve lhler o k u n a ra k ve Allaha ham d ve imparator tebcil edilerek Sen Serj ve Sen Simon kilisesine gidildi ve orada k o m n y o n [kur ban tenavl yini] icra edildi. Bu nda n sonra eh re avdet edil di ve bir hafta devamnca ehirde b a y r a m yapld ve bu ba y ramn her sene tek rarlanmasna k ar ar verildi. Btn esnaf rahat bir nefes alyor ve sevinlerini izhar ediyor, h a m a m a
cizgiliforum
|cizgiliforum
giriyor, b y k kilisenin avlusunda ve eh rin direkli gale rilerinde enlikler tertip ediyorlard,,. Hrisargiros vergisinin haslat Edess ada, her drt senede bir, 1 4 0 altn tutuyordu (158). Bu verginin ilgas bilhassa kiliseyi m e m n u n e tt i; n k fahielerin kazanlar zerinden tarbolunan bu vergi ahl k szla res me n cevaz veriyordu (159). Tabii olarak hrisargirosun ilgas devlet hzinesini b y k bir gelirden m a h r u m etti, fakat bu ak az bir mddet sonra hrisotelia,, (xp'J3otXet,a) yani altn vergisi,, adn tayan ve tabi mahsuller yerine altn eklinde cibayet olunan yeni bir verginin ihdas ile telfi edildi. Bir emlk vergisi olduu anlalan bu verginin varidatn Anastas orduya tahsis edi yordu. Fakat bu vergi dahi fakir tabakalar eziyordu. Bi n aen aleyh mal reform vergilerin tenzilini istihdaf etme yb vergi y ' k n n daha muntazam bir surette taksimini derpi e tm i tir '160). Fi/kat Anastasn en m him mal reformu, m u k a r re bl er in d en Pretuv sr prefesi Suriyeli Marinusun tavsiyesi zerine, ehir korpora;. vonlarn (cu riae ) vergilerin tarhndan me sul tutan ve be le d i. e le r i bu yk altnda ezen usuln ilgas oldu. Anastas bu \ azifeyi v in d ices adn tayan ve ihtimal Pr etuvar prefesi tarafn -lan nasbolunan m e mu rla ra tevdi etti Bu yeni vergi toplama usul imparatorluun varidatn bir hayli art trd. Fakat Anastasn halefleri taraf, dan tadil edildi. S r l m e m i arazi meselesinin Anastas zamannda, her devirde olduundan, daha k o r k u n bir hal ald anlalyor. Anastas zaman nda m u nz am vergi mkellefatnn kffesi, vergi vere miyen mkelleflerin ve yahut mahsul ve r m ey e n arazi sahihlerinin tediyeye m e c b u r olduklar vergiler emlk sahiplerinin omuzlarna ykletiliyordu; bunlar bu suretle devlet hzinesine giren btn varidat temin etmek le m k e l lef addediliyorlard. G r e k e zam,, yahud fazla resim,, m a n a sna gelen epibole,, (Imolrj) adn tayan bu m u nz am v erg i ler ok eski messesattan olup Ptolemeler devrine kadar kyordu. Bunla r Justinian devrinde pek edit bir tarzda tarholunacaklard (161). Kolonluk meselesi hususunda Anastasn bir ferman husus bir ehemmiye:t arzetmektedir: bu ferman, bir tmar dahilinde on yedi sene yaam olan bir iftinin bir kolon,,
cizgiliforum
cizgiliforum
UMUM NETCE 141
olacan, yani ahs hrriyetini ve m lkiyet h u k u k u n u k a y betmeksizin, topraa balanacan bildiriyordu. Anastas devrinde b y k bir sik ke reformu dahi meyda na getirildi. 4 9 8 de tuntan mam l b y k follis,,, eczas ile birlikte, me vki i tedavle karld- Bu para bilhassa fakir muhitlerde, me m n un iy e tl e karland. nk mevkii tedavl de bulunan ve seyre kl em i olan b a k r parann ayar bo zuktu ve zerinde kymeti yaz'l deildi. Yeni sikk eler Anas tas zamannda ileyen stanbul, zmit ve Antakya d a rp h a ne lerinde basld. Anastas tarafnan karlm olan bu yeni tun para VII nci asrn Oltalarna ka dar (Konstantin IV dev rine kadar) Bizans imparatorluunun n m u n e parasn tekil etti (162). Anastasn mede n reformlar arasnda atmeydanlarnda vah hay va nla r ile insanlar arasnda yaplan mcadeleleri m e ne d e n emir nam esin i zikredebiliriz. Anastasn ran harbi yznden tahribata uram olan bir ok vilyet ve ehirleri, bilhassa arkta, vergiden m u a f tutmas ve b y k inaat pr o g ra m m muvaffakiyetle tatbik edere k uzun sur, su kemerleri, s k en d er iy e feneri ilh... gibi b y k abideler m e y d a n a getirmesine ramen, saltanatnn sonuna doru, devlet hzinesi, y e k n u mhim bir miktara bali olan ihtiyat a k e sin e malik bulunuyordu. Mverrih Prokop, bu ihtiyat akesinin m e cm uu nu , ihtimal biraz mbalal bir tarzda, 3 2 0 . 0 0 0 altn lira (8 il 1 0 milyar kt frank) olarak gstermektedir (1C3). Anastasn tasar rufu, ikinci halefi b y k Ju stinianm eitli faaliyetinde m hi m bir rol oynamtr. Anastas devri Justinian devrinin parlak bir balangcn tekil etmektedir.
UMUM NETCE
Arkadius ile balyan ve Anastas ile sona eren devrin! ( 3 9 5 - 5 1 8 ) balca ehemmiyetini bu devirde ortaya km olan mill ve din meselelerde de din hadiseler ile pek yakndan alkal olarak ce r ey an etmi olan siyas vakalarda ar am a k lzmdr. Payitahtta k k salm olan Germen, yahut daha dorusu Got tiranl^, IV nc asr sonunda, btn impartorluu tehlikeye koydu ve Gotlarn arianist temayllerinden dolay kark bir ekil ald. Bu tehlike, V inci asr balan-
cizgiliforum
cizgiliforum
142
gcnda, Arkadius zamannda, mevcudiyetini kaybetti; V inci asrn ortasnda vuk ub ui an ve evvelkilere nazaran ok daha az vahim olan bir feverandan sonra, Leon I tarafndan tam a m i y le imh a olundu. Bu ndan sonra, V inci asrn sonlarna doru, imparatorluun imalinde Ostrogot tehlikesi bagsterdi; fakat bu tehlike, Zenon sayesinde, talya zerine sevkedildi. te bu suretle G e rm e n meselesi, imparatorluun garb ks mnda, h k m et lehinde halledilmi oldu. ar k ksm (p ars orien talis) dahi, V inci asrn ikinci nsfn da daha az k o r k u n dier bir mill meseleyi, yani zavriyallarn tefevvuku meselesini, halle muvaffak oldu. imal kavimlerinin, Bulgar ve Slavlarn ak mlarn a gelince bu kavimlerin, tetkik ettiimiz devirde, imparatorluk hudutlarn a n acak istil etme e baladklarn hatrda tutmak lzmdr: Slavlar ve daha sonra Bulgarlarn Bizans imparatorluu tarihinde oynyacaklar va him rol daha o zaman kest irme k kabil olamazd. Anastas devri yalnz Slavlarn Balk an ya rmadasna hulllerinin bir balangc olarak kab ul olunabilir. Din mesele bu devirde biribirini takip eden iki manzara ar z etm ekted ir: Z e n o n dan evvel ortodoks, Zenon ve Anastas zamannda ise monofisit manzara. Z e n o n u n monofisit doktrinine kar msait bir tavr taknmas ve Anastasn monofisizme temayl etmesi hem din ve h e m siyas bakm dan tetkik olunmaldr. V inci asrn sonunda, zahiren tanlm bir vahdet tekil eden imparatorluun garp ksm hakikatte stanbuldan ayrlmtr. Galyada, spanyada, imal Afrikada yeni b a r b a r krallklar teekkl etmitir. talyada G e r m e n efleri saltanat srmektedirler. V inci asrn sonunda burada bir Ostrogot devleti teesss etmitir. Bu vaziyet ark vilyet lerinin Msr, Fitistin, Suriye imparatorluun ark ksm iin mstes na bir e he m m iy e t kesbettiklerini izah eder. Ze non ve Anastasm b y k meziyetleri imparatorluun m e r k e zi skletinin hangi tarafa doru gittiini anlamalar ve impara torluk iin a rk mntakalarnn arzettti hayat ehemmiyeti k av r ya ra k payitaht daha samim balarla bu vilyetlere ba la m ak hu su sunda b y k e me kl er sarfetmeleri olmutur. Fakat m a d em ki bu vilyetlerin, bilhassa Msr ve S u ri y e nin b y k bir ksm monofisizmi kabul etmiti, binaenaleyh imparatorluk h k m eti iin takip edilecek bir tek yol kal yord u : Monofisitlerle, he r ne pahasna olursa olsun, sulh
cizgiliforum
cizgiliforum
EDEBYAT, FEN 143
yapmak. te bu sebep, monofisitlerle ilk defa uzlamak y o lunu tutmu olan Ze no nun, neretmi olduu Henotikon da gze arpan kasd vuzuhsuzluk ve karkl izah e tm e k tir. Bu tee bb sn beklenilen neticeyi v er m em es i zerine Anastas, alen olarak, monofisit bir siyaset takibine k a r a r v e r di. Bu iki imparator mteakip, basilevs,, lerden ok daha uzun grl politikac olduklarn ispat etmilerdir. Fakat b u monofisit temayl payitaht, Balkan yarmadas, Anado lunun b y k bir ksm, Adalar ve Filistinin baz mntakalarndaki ortodoksluun muhalefetine urad. Orto doksluk, Henotikondan sonra stanbul ile her trl mnasebat kesm i olan papa tarafndan hi m ay e grd. Siyaset ile dinin aras alacakt ve bu hdise Anastas devri dahil kargaalklarn izah eder. Bu imparator hayatnda impara torlukta son de rece arzu edilen sulhu ve iyi bir anlamay temin edemedi. Halefleri imparatorluu btn btn baka yollara sevkedeceklerdi. Fakat bu devirde ark vilyetlerinde, ay rl m a fikri kendini gs te rm ee balyor. ste bu suretle bu devirde son derece eitli se b ep lerin tesiri altnda bulunan muhtelif milletler tarafndan ihdas edilmi gayet iddetli ihtilflar husule geldi. G e r m e n le r ve zavriyallar siyas stnl, Msr Koptlar ve Su riy e aha lisi din telkkilerinin zaferini temin etmek iin uratlar.
B Y K KONSTANTNDEN JUSTNANA KADAR ED EBYA T, FEN, T ER B YE ve SANAT IV n c asr ile VI nci asr balangc arasndaki devirde edebiyat, fen, ve s a n atn tekml, hristiyan lemi ile eski putperest lemi ve medeniyeti arasndaki mnase be tlere sk bir surette baldr. II nci ve III nc asr hristiyan apolojistlerinin bir hristiyanm, bir putperestin mirasndan istifade edip ed em iy ec ei meselesine dair yaptklar m na k a a la r va zh hi bir hal aresin 2 iktiran etmemiti. Bunlardan bazlar, g r e k kl trnn bir kymeti olduu v e hristiyanlk ile imti za edebilecei kanaatinde olmalarna ramen, dierleri, b u n u n tamamiyle aksine olarak, eski putperest medeniyetinin hristiyanlk iin hi bir manas olmadn be yan ediyorlar ve bu medeniyeti reddediyorlard. P ek hararetli felsef ve din mnazaalara sahn e tekil etmi, iinde eski putperest
cizgiliforum
cizgiliforum
liin hristiyanlkla kabili telif olup olmadna dair yaplan m na k a a la r bu iki unsur arasndaki tezadn iddetini azalt m olan s ken de r 3rede bak a bir vaziyet cari i.i. II nci asrn sonunda ya am olan m e h u r muh ar rir skenderiyeli Klem e n s in eserinde u c mleyi b u lu y o r u z : Felsefe, bir r e h b e r olmak sfatiyle, sa tarafndan tekmle davet edilmi olanlar hazrlar,, (164). Fakat putperest kltr ile hristiyanlk arasndaki mnas eb at meselesi, hristiyanln ilk asrnda yaplm olan birok m na k a a la ra ramen, hi bir surette halledilememiti. Maamafih zaman ile putperest cemaat, IV nc asrda bir taraftan h km etin himayesi, dier taraftan, ihtilflar husule getirip hararetli mna ka a lar a yol am ve bir takm yeni ve m h im meselelerin vcut bulmasna yardm etmi olan rafz mezheplerile takv iye edildikte, ok azim kr yeni bir ham lede bu lu nm u olan hristiyanl kabul etti. Fa kat hristiyanlk, tedric surette, putperest medeniyetinin bir takm unsurlarn kabul ediyordu, o ka dar ki K r u m b a c h e r in y az d gibi, hristiyan ahal farknda olmakszn, putperest elbiseler giymi oluyordu,, (165). Hristiyan edebiyat, IV nc ve V inci asrlarda, g er e k nesir ve g e r e k iir sahasnda, pek b y k mu harrirlerin e s e r leri sayesinde zenginleti. Ayni za man da putperest anane ler putperest fikirlerin mmessilleri tarafndan temadi v e t e k e m ml ettirildi. VII nci asr ran ve Arap istillarna kadar, Ro m a impa ratorluu hudutlar dahiline tesadf eden hristiyan ark, IV nc ve V inci asrlarda, birok m e h u r edebiyat m e r kezleri ihtiva ediyordu; buralarda yetimi olan m u h a r r i r lerin en mehurlar, doduklar y erlerden pek uzak m a h a l lere kadar hull eden tesirlerde bulundular. Ana doluda kin Kapadokya, IV nc asrda, m e h u r Kapadokyal,, yetitirdi: B y k Basil, teolog G re g or ve Nissal Gregor. Sur iyen in medeniyet tarihi iin, en m hi m fikir m e r k e z leri sahil havalisinde Antiohya (Antakya) v e Berytos (Beyrut) ehirleri idi. Beyrut, M. s. 2 0 0 ile 5 5 1 seneleri arasnda bilhassa h u k u k ratrmalariyle itihar etti (166). Filistinde Hierosolyma (Kuds), Titus zamanndaki tahribatn tesirlerinden kendini ku rt ara ma m olduundan, IV nc ve V inci asrlar kltr
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTN'DEN JUSTNAN'A KADAR EDEBYAT, FEN LH.... 145
hayalnda pek m hi m bir rol oynamad. Fakat ezarea ve bilhare, IV nc asrn sonlarna doru, m e h u r hatip ve airler yetitirmi bir me k te be sahip olan ce nu b Filistin ehirlerinden Gaza bu devrin ilim ve ebebiyat hzinelerini zenginletirmee ok yardm ettiler. Fakat btn bu ehirlernd e bu lu nan s k en d eri y e g re k ehri Asya ark zerinde en mll ve en derin tesirler icra eden bir m e r k e z olarak kald. Parlak bir istikbale namzed olan ve asl inkiaf devrine Justinian zamannda girec ek olan g en stanbul ehri, bu devirde, yalnz mstakbel edeb faaliyeteine dair, emareler g s ter me e balad. G n l k hayattan biraz uzaklam olan ltin lisannn burada grd resm himaye bilhassa barizdi. mparatorluun ark ksmnn dier iki fikir merkezi bu devir mede niye t ve edebiyatnn u m u m tekm ln de olduk a b y k bir rol oyn ad : Selnik ve putperest Akademisi muzaffer rakibinin, yani stanbul niversitesinin, husufuna uram olan Atina. Bizans imparatorluunun ark ve garp vilyetlerindeki medeniyetlerin inkiaflar biribiriyle m u k a y e s e edilecek olur sa u olduka enterasan mlhaza ileri srlebilir: ahalisi eskimi olan Avrupa Yunanistannda fikr faaliyet ve yaratc kudret Asya ve Afrika vilyetlerine nazaran ok daha m a h duttur. Halbuki K r u m b a c h e r in yazd gibi bu vilyetlerin b y k bir ksm yalnz B y k s kender devrinden itibaren kefolunmu ve koloni haline getirilmiti,,. Ayni lim bu gn en sevdiimiz lisana, yani r ak am la r lisanna,, m r a c a at ederek Bizans vilyetleri Avrupa gru p un u n bu devrin umu m kltr faaliyetinin ancak onda birini tekil etmi olduunu beyan ediyor ( 1 6 7 ) . Hakikaten bu devir muharrirlerinin b y k ksm Asyadan yahut Afrikadan geliyor; halbuki stanbulun tesisi es nasnda muharrirlerin he m e n kffesi grek idi. Patrolojik edebiyat, IV nc asrda ve V inci asr balan gcnda, en y k s e k mertebesine iriiyor. Anadolu, yukarda iaret etmi olduumuz vehile, IV nc asrda, m e h u r Kapadokyal yetitirdi: B y k Basil, bu zatn arkada Nazianzl teolog G re g or ve Basilin k k k a r dei Nissal Gregor. Nazianzl Basil ve Greg or Atina ve sk enderiyenin en m e h u r belat mek teblerinde son de rece
Bizans mparatorluu Tarihi H
cizgiliforum
cizgiliforum
146 _ BZANS MPARATORLUU TARH
calibi dikkat bir tahsil grdier. Fakat bu mtefekkirin en derini olan Nissal G r e g o r un ilk tahsili ha k k n d a maale sef hi bir esasl malmata sahip deiliz. Klsik edebiyatta b y k bir vukufa sahip olan bu zat y e n i kend eri ye c e r e y a n adn alm olan cereya nn mmessilidirler. Felsef dncenin mk tesebatmdan istifade eden bu ce rey an din akidelerin tetkikinde aklselimin oynad rol zerinde dur makta ve skenderiye mektebi adn tayan mektebin mistik ve mecaz cereyanlarnn neticelerini kabulden imtina e tm e k tedir. Bu ce rey an kilise a n anesinden uzaklamamaktadr. Bu mellif, ortodoksluu arianizme kar hararetli bir surette mdafaa eden srf teolojik mevzulara dair yazlm k y metli edeb eserlerdan maada, heyeti umu mi ye si son derece m hi m bir me haz tekil eden ve daha henz lyikile k y metlendirilmemi olan bir ok din konferanslar ve mektuplar brakmlardr. Nazianzl Gr eg or dahi teolojik, dogmatik, didaktik ve ayn zamanda tarih bir taKim iirler bra k mtr. Bu iirler arasnda mellifin hal terc mes ine dair zengin mal zem e ihtiva eden ve ekil ve muhteviyatndan dolay u m u m edebiyatn en gzel asar arasnda y er almaa lyk olan kendi hayatna dair,, adl uzun bir iiri zik re tm e miz lzmdr. Bu gzel deha s ndkten sonra Kapadokya, iinden karlm olduu karanla tekrar gmld,, (168). Su riy en in fikir merk ezi Antakyada, s k en d er iy e me kte bine muarz, Mukaddes Kitabn, mecaz tefsirlere m racaat olunmakszn, olduu gibi ka bu ln mdafaa eden orijinal bir ce rey an vcut buldu. Bu ce reyan, faaliyeti y u k a r da tahlil edilen Libaniusun talebesi ve Antakya ehrinin sevgilisi J a n Krisostom gibi i adamlar tarafndan idare edil mitir. Son derece kabiliyetli bir m u h a r r ir ve bir hatip olan Ja n tam klsik bir terbiye almt. En saf aheserlerden madud olan bir ok telifatta bulunmutur. Jan, dehasnn ve y k s e k ahlk vasflarnn caz ibesine kaplan mteakip nesil lerin hayretini celbetmitir ve mteakip devirlerde yeti mi olan edebiyatlar bitmez t k en me z bir m e n b a olan bu eserlerden fikirler, tasvirler ve istlhlar iktibas etmilerdir. J a n m vazlar, din nutuklar, bunlara inzimam eden dier husus eserleri ve b y k bir ksm menfada yazlm olan 2 0 0 den fazla me ktu bu Bizans imparatorluunun dahil ha yatnn tetkiki iin son derece kymetli bir k a y n a k tekil
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTN'DEN JUSTNAN'A KADAR EDEBYAT, FEN LH.... 147
etmektedirler (169). Bilhare, mellifleri me hu l bir o k eserler Jan Krisostoma izafe olunmutur. - X I V nc asrnbalangcna ait bir B i z a n s 5 mu harriri (N i k e f o r Kallistus) yle y az y o r: Bu zatn binden fazla vaizini o k u d u m ve bun lar tarif olunmaz bir halvefe maliktiler. o c u k lu u m dan beri bu zat sevdim ve sesine, Allahn sesi imi gibi, kulak verdim. B u g n k bilgi ve mevcudiyetimi bu zata bo rl uy um,, ( 1 7 0 ) . Filistinde esarea ehrinde Kilise Tarihinin babas,, Evseb d ny a y a geldi; bu tarihi III nc asrn ikinci ve IV nc asrn birinci nsfnda yaamtr ( 3 4 0 senesi ne doru lm tr). E v s e b i, ba k a bir yerde, b y k Konstantin devrinin elimizde m e v cu t en m hi m mehaz olarak, zikretmitik. Bu zat son derece ehemmiyetli iki tarih devrin ahidi oldu: bir taraftan Diokletian ve haleflerinin insaflarna ahit oldu ve hristiyanla olan imanndan dolay ahsen azap ekti; dier taraftan, Milan e m ir na m es in de n sonra, Konstantin zamannda, hristiyanln tedric zaferini grd ve arianizm mnaka ala rn a kart ve bazan arianislerin tarafn iltizam etti. Bilhare imparatorun en samim dostlarndan ve ne dim lerinden birisi oldu. Ev se b birok teolojik ve tarih eset 1er telif etmitir. Hristiyanlar putperestlerin h cu ml a r a kar m dafaa eden ncile hazriama,, (Euayye^y.'?] nponzpccGKsurj, P raeparatio evan gelica) adl b y k eseri, Musa k a n u n u n u n tam amiyle m u vakk at bir man as olduunu ve Tevrattaki kehanetlerin sa tarafndan ta h a k k u k ettirilmi olduunu m n a k a a eden ncilin ispat,, (E5xyyeXx^ arcoe.| t.;, D em on stratio evan gelica), Mu kadde s Kitaba dair yazm olduu erhler ve tefsirler ve dier bir o k eserler Ev s e b' e din edebiyatta ok y k s e k bir m e v k i vermektedirler. Bunlarn daha eski ve bu gn kay-; bolmu eserlerden yaplm kymetli istinsahlar dahi ihtiva ettiklerini z ik re t m e k faideden hal deildir. Bu tetkikimiz iin E v s e b in tarih eserleri son derece b y k bir kymeti haizdir. Diokletiann itisafmdan nc e yazl m olduu anlalan Kronik,, adl eseri Kaideliler, Asurler, branler, Msrllar, G r e k le r ve Romallarn muht as ar birer tarihelerini ve bilhassa en m hi m tarih hdiselerin k r o n o lojik cetvellerini ihtiva etmektedir. Bu eser maalesef ancak e r m e n ic e bir te rc me ve Hiye o ni m u sun ltince ksm bir iktibas sayesinde bize kadar gelmitir. Bin aenaleyh orijinal
cizgiliforum
cizgiliforum
e serin ekil ve muhteviyatna dair sarih bir fikrimiz y ok t u r ; hakikatte ise zamanmza kadar gelmi olan terc meler g r e k e orijinalden deil, fakat E v s e b in l m nden az bir mddet sonra neredilmi olan bir adaptasyondan yapl mlardr. E v s e b in tarih eserlerinin en m h im m i on kitaptan te re k kp eden ve sa ile Konstant:nin Liiniusa galebe ald m u h a r e b e arasndaki devri ihtiva eden Kilise Tarihi,, al eserdir. Mverrih, bizzat syledii gibi, harpleri ve ge n er al lerin kaz anm olduklar zaferleri tasvir etmek niyetinde deildir; yalnz ruhun selmeti iin en samim ve mu slihane maksatlarla yaplm harpleri lyemut szlerle hatrlatmak* kendi mem leketlerinden ziyade hakikat ve kendi dost ve ak rabalarndan ziyade dindarlk uru nd a ce su ra n e ha re ket lerde bu lu nm u olan ahslardan bahsetmek,, istemektedir (1 71) . te bu suretle E v s e b in k al em i altnda Kilise Tarihi din uru nd a lenlerin ve itisaflarn ve bunlara refakat eden enaat ve zulmlerin bir tarihi oluyor. E v s e b in kulland ka y na k lar n okluu bizleri bu tarihi, sann do um un u ta kip eden ilk asr iin, en m hi m mehazlardan biri olarak kabule icbar etmektedir. Son zamanlarda Ev s e bin, yaad devrin tarihisi olarak haiz olduu kymet, yani K ilis e Tarihi nin son kitabnn (VIII-X) arzettii ehemmiyet, gayet derin bir surette m na k aa edilmitir (172). Her ne hal ise, E v s e b in hristiyanlk tarihini, bu m e v zuun m m k n olan her cephesini nazar itibara alma k sure tiyle, yazm ilk tarihi olduunu unutmamalyz. E v s e b e b y k bir hret temin etmi olan K ilise Tarihi,, m u a h h a r birok kilise tarihilerinin almalarna esas tekil etti ve ok defalar bunl ar tarafndan taklit edildi. Ve hatt IV nc asrda Rufinusun ltince tercmesi sayesinde garpte geni bir sahaya yayld. E v se b tarafndan daha sonra ka lem e alnm olan K on s tantinin hayat,, limler tarafndan pek muhtelif ekillerde tef sir edilmi ve kymetlendirilmitir. Bu eser ne tam manasiyle bir tarih, ne de tam manasiyle bir medhiyedir. Konstantin burada Allah tarafndan intihap edilmi olarak gsterilmek tedir; gaibi bilme hassasna maliktir; Allahn kavm ini hrri yete k av u t u r a ca k yeni bir Muadr. E v s e b e gre Konstan tinin olu eka nim i selsenin timsalidirler; Konstantin, ]
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTN'DFN JUSTNANA KADAR EDEBYAT, FEN LH.... 149
dah a evvelleri yalnz tahayyl edebildikleri y k s e k lky e erimi olan hristiyanlarm hakik velinimetidir. te E v s e b in bu kitabnn u m u m fikri b u n d a n ibarettir. Eserinin ahe ngi ni b o z m a m a k iin Evs eb o devrin daha k a ranlk ksmlarn nazar itibara almamtr; zamann felketamiz hdisatn tebarz ettirmemitir; bilkis kalem inin b tn maharetini k a hr a m an n takdir ve tebcil etmek iin kullanm'ir. Bu nu nla beraber, bu es ere ihtiyatla mrac aat edil dii ve kitabn ilk ver siyonuna bilhara ilve edilmi oldu u anlalan pek ok resm vesikalar nazar itibare alnd takdirde, Konstantin devri ha k k n d a pek enteresan bir fikir edinmi olunur. Hulsa olarak, esareal E v s e b in yazm olduu eserle rin heyeti umumiyesi gz nnde bulu ndu rul ac ak olursa mv errihin, b y k edeb bir kabiliyete malik olmamasna ramen, O r t az am an la nn ilk devirlerinin en b y k limle rinden biri ve Ortazaman h r is t:yan edebiyatna kymetli tesirler icra eden bir m u h a r ri r olduu anlalr. Bal bana bir tarihiler grupu Evseb tarafndan bala nlm olan eseri temadi ettirdi. stanbullu Sokrat K ilise T arih in i 4 3 9 senesine kadar getirdi; Gaza civarnda domu olan So zomenos ise yine 4 3 9 senesi ne kadar getirilmi olan dier bir Kilise Tarihi yazd; anasl Antakyah olan Kir pisko posu Teodoret znik konsili ile 4 2 8 arasndaki devreyi ihtiva eden yine bu kabil bir tarih telif etti; en nihayet bize k a dar gelmi olan baz paralar ayesinde eserleri ha kk nd a mal mat edindiimiz arianist Filostorgius vakayii, arianizm noktai nazarlarna gre, 4 2 5 senesi ne kadar anlatt. En kesif ve en zengin fikr hayata, yukarda iaret ettii miz veh.le, Msrda ve bilhassa skend eri ye de rastlanmaktadr. IV nc asrn sonu v e V inci asrn balangcndaki edeb hayat a bir hs enteresan ve fe vkelde bir varlk tekil etmektedir : Bu zat flosof ve piskopos K ir e n e li Sinesiustur. Ga y e t eski putperest bir aileye m en su p Olup s ken deriyede b y m ve ne o platonizm felsefesinin misterleriyle lfet peyda etmi olan bu zat bilhare platonizmi terk ile hristyanl kabul etti ve bir hristiyan kadn ile evlendi ve son senel erind e Ptolemais piskoposu oldu- Btn bu hdiselere r a m e n Sinesius ihtimal bir hristiyandan ziyade bir putpe
cizgiliforum
cizgiliforum
rest olarak kald. Bu zatn stanbula vazife ile geldiini ve kraliyete dair,, adl bir trete neretmi ol duunu yukar da z i k retmitik. Sinesius, felsefe ve hitabetteki parlak kabiliyetini harice aksettiren 1 5 6 mek tu bu nd a son de rece m h im bir tarih malzeme ka mu su vcude gedrmi olmasna r a men tam bir tarihi deildir. Bu mektuplar Bizans Ortazamanlarnda slp rnei oldular. Klsik bir slup ve vezinde yazlm olan lhleri Sin esiusun felsef telkkileri ile hristiyanlk itikatlar halitasnn orijinalliini g st e rm e k tedirler. Bu filosof piskopos, son derece s e v d i klsik klt rn tedric bir surette sonuna yaklatn hissetmiti (173). Hristiyanlar ile arianistler arasnda v u k u bu ia n uzun ve etin mcad ele esnasnda, IV nc asr teoloji mnazaalarna dair bir ok eserler terketmi olan s k en d er iy e piskoposu ve znik taraftar Atanasn parlak ve aten ahsiyeti tebarz etmektedir. Atanas ayni zamanda ark keiliinin messisi Sent Antuva nn hayatna dair bir eser yazd ve bu zat riya zet hayatnn ideal bir n m u ne si olarak tasvir etli. V inC asr dahi Msr keiliinin en b y k ta r i h c;si olan Helenopolisii Palladiusu yetitirdi. Anadoluda do m u olan bu zat takriben on sene Msr manastrlarnda yaam olduundan Msr manastr hayatna tam amiyle vakft. Palladius, dahi skenderiyeli Anastasm tesiri altnda, tarihine bir efsane u ns u ru ilve etmek suretiyle, manastr hayatnn ideallerini tarif etmitir. Nastoriusun can dman olan sk en d eri ye pisko posu Kiril dahi bu devirde yaad. Galeyanl ve frtnal bir hayat s rm o an Kiril m u a h h a r bir devrin piskoposlar tarafndan ezber le nm i o'an bir takm mektup ve vazlar terketmitir. Ayn muh arr ir V inci asr Kilise Tarihi iin b a lca m em ba lar dan biri olan domatik treteier ve m n a k a a ve tefsire ait bir takm eserler terketm tir. Bizzat iki ar et mi olduu vehile Kiril gayri kli bir beigat terbiyesi g r mt. Osl b n n Attik safiyetiyle iftihar edemezdi. Bu devrin son derece enteresan dier bir ahsiyetini skenderiyede, V inci asr balangcnda, mteassp bir halk ktlesi tarafndan ldrlm olan kadn filosof Hipatia temsil etmektedir. Fev kelde zihn kabiliyetlere malik olan bu kadn mstesna bir gzellikte idi. s ken deriyenin tanlm riyaziyecilerinden biri olan babas sayesinde riya ziye ve klsik felsefe ilimlerine vu k u f peyda etti. Hoca ola
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTNDEN JUSTNAN'A KADAR EDEBYAT, FEN LH... 151
rak gstermi olduu ayan dikkat faaliyetle b y k bir hret kazand. Mektuplarnn bir ounda Hipatianm ad n zikreden Kireneli Sinesius gibi insanlar onun talebeleri arasnda bulunuyordu. Bir mehaz bu kadnn bir mantoya b r n m olarak ehirde dolamak ve hs n niyet sahibi dinleyicilere Pialon, Aristo v ey ahu t dier bir filozofun usullerini izah etm ek itiyadnda,, olduunu yazmaktadr (174). G r e k edebiyat Msrda, monofisizm doktrininin Kadky konsili tarafndan m a h k m edildii 4 51 senesine kadar, inki af etti; bu doktrin Msrn resm dini olduundan, konsilin kararn mteakip, kiliselerde g r e k e menedildi ve yerine Kopt lisan kaim oldu. Mteakip devirlerde inkiaf eden Kopt edebiyat G r e k edebiyat iin dahi olduka b y k bir e h em mi y et e maliktir; n k bu g n k a y b o l m u olan birok g r e k e eserler ha k k n d a bunlarn kopta tercmeleri sa y e sinde bir fikir e din m ek kabil oluyor. Tetkik ettiimiz devir baka bir edebiyat nevinin inkia fna ahit oldu: din lhlerin inkiaf. Bu lhlerin mellif leri yava yava klsik vezinleri taklit etmekten vazgetiler, eski vezinlerle hibir alkas olmyan ve uzun mddet nesir olarak tavsif olunan yeni vezinler kul lan ma a baladlar. Ancak nisbeten yakn bir zamanda bu vezin ekli ksmen izah edilmitir. Bu devrin lhleri akrosti,, lerin (174 a) ve kafiyelerin muhtelif nevilerini ihtiva etmektedirler. Fakat IV nc ve V inci asr din lhleri hakknda maalesef pek az malmatmz va rdr; bunlarn bu ilk devredeki inkiaf merhaleleri dahi bizim iin o k karanlktr. Fakat buna ra men bu inkiafn pek kudretli olduu tamamiyle m u h a k k a k tr. Teolog G r e g o r un, edeb kasidelerinde eski iir tarzn kullanmasna mukabil, V i n c i asr balangcnda, Anastas I zamannda, neredilmi olan Ro m an us Melodusun (yani lh mellifi) eserleri - ispat edildii vehile - kmilen yeni msralardan ibaret olup akrosti,, 1er ve kafiyeler kul lanmakta drlar. limler Ro ma nu s' un VI nci asrda m, yoksa V III inci asrda m yaam olduu meselesini uzun mddet m n a k a a etmi lerdir. Bu mnaka ala r bu zatn ksa h a l tercm esinde bulunan bir noktaya istinat etm ektedirler; burada R o m a n u sun impa rator Anastas zamannda stanbula gelmi olduu bildirilmek
cizgiliforum
cizgiliforum
tedir. Uzun mddet bu Anastasn Anastas I mi ( 4 9 1 - 5 1 8 ) yoksa Anastas II mi ( 7 1 4 - 7 1 5 ) ol duunu tesbite im kn hsl olmamt. Bu g n ise ilim lemi, R o m a n u s un eserlerini uzun uzadya tetkik ettikten sonra, en nihayet burada Anas tas I devrinin kasdedilmi olduunu tanmtr (175). Ro m an us Bizansm en b y k airidir. Ritmik iirin Pindar (176) olan bu zat, aralarnda bu gn Merye m tsay dny ay a getiriyor,, (177) msra ile balyan m e hu r Noel lhsi bulunan birtakm m k e m m e l lhlerin mellifidir. R o m a n u s Sur iyed e dodu ve edeb k em a l devrinin Ju st i nian zamanna tesadf etmesi pek muhtemeldir; n k hal te r c m e s in e gre, daha henz g e n bir diyakos iken, Anastasn zaman saltanatnda, Suriyeden stanbula gelmi ve bu ra da gkten bir mucize kabilinden, lhler y az m ak ma z hariyetine nail olmutur. Ro m an us tarafndan VI nci asrda yazlm olan harikulde eser V inci asrda din iirin son d e r ec e mtekmil olmas lzmgeldiini zannettirecek m a h i yettedir. Fakat maalesef bu noktaya dair elimizde pek noksan mal mat vardr. VI nci asrda byle fevkelde bir airin m e v cudiyetini, daha evvelki devirlerde kilise iirinin mtekmil bir seviyede olduunu tahayyl etmeden, izah etmee imkn yoktur (178). Fakat R o m a n u s un eserleri ha kk nd a no ksan bir fikre malik olduumuzu unut ma m am z lzmdr; nk lhle rinin b yk bir ksm daha henz neredilmemitir (17 9) . imal Afrikanm m e h u r hiristiyan mu har rir i Laktantius I V n c asr balangcnda ltince telifatta bulundu ve 3 2 5 senesine doru ld. Bu zat De m ortibus persecu toru m adl ese rin mellifi olduundan dolay bizim iin mhimdir; maamafih baz limler bu eserin Laktantiusa ait olmadn iddia etmektedirler. Fakat son zamanlarda bu kitabn Laktantiusun otantik eserlerinden biri olduu sabit olmutur. Bu kitap bize Diokletian ve Konstantin devirlerine dair pek enteresan malmat verm ekt e ve Miln emi rna m esi yl e sona erm ekt ed ir (1 80). Putperest edebiyat dahi, byle nam dar mu har rir le r tara fndan temsil olunan hristiyan edebiyatndan aa k a lm a maktadr. Bu sahada dahi enteresan ve kabiliyetli birtakm ahsiyetler buluyoruz.
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTN'DEN JUSTNANA KADAR EDEBYAT, FEN LH.... 153
Bunlar arasnda Paflagonyal Temistius ( I V n c asrn ikinci nsf) temayz etmektedir; felsefede stad olan bu zat stanbul Mektebini idare etti v e ayn zamanda, devrinin g e r ek hiristiyanlar, g er e k putperestleri nezdinde b y k bir itibare sahip bir saray hatibi ve bir senatr oldu. Temistius Aristonun parafrazlar,, adl bir etd telif etti ve g re k filozofunun en kark fikirlerini aydnlatmak iin alt. Temistius zamannn m h im hdisat ve kendi hayatna dair b ir o k mal mat ihtiva eden ve halka hitap eden krk kadar nutkun mellifidir. Fakat IV nc asr putperest profesr lerinin en by, muasrlar zerinde dier herha ng i bir ahstan fazla tesir icra etmi olan Antakyal Libaniustur. Talebeleri arasnda Jan Krisostom, B y k Basil, Nazianzl G r e g o r gibi ahsiyetler bulunmaktadr ve Ju lia nn dahi, tahta kmadan nce, bu hatibin derslerini b y k bir tehalk ile takip ett'i malmdur. Libaniusun bir ok asar meyannda u m u m a m ah sus 6 5 nutku bilhassa b y k bir e h em mi y ete maliktir. Bunlar, o devrin hayatn tetkike medar olabile c e k bir ok mal zeme ihtiva etmektedirler. Mektup kolleksiyonu dahi daha az ehemmiyetli deildir; muhteviyatlarnn zenginlii ve fikirlerinin ykse kli inde n dolay bu mektuplar Kireneli Sinesiusun mektuplariyle m u k a y es e olunabilir. mparator Julian dahi IV nc asrn en parlak muharrirlerindendir. Muharrirlik mesleinin ksalna ra me n ede biyatm muhtelif sahalarndaki kabiliyetine dair parlak vesi kalar vcude getirmitir. inde karanlk felref ve din sp e k l s y o nu nu n ak sleri bu lunan nutuklar ( Gne' Kirala,, dair nutku), mektuplar, yalnz baz paralar bize ka dar gelnr' olan Hristiyanlara kar,, adl eseri ve kendi hal tercmesi iin m hi m olan M isopogon (sakaldan nefret eden) ( 1 8 1 ) adl Antakyailar iin yazm olduu hicviye Ju l i a n m muktedir bir muharrir, ayni za manda tarihi, m te fekkir, hicviyeci ve moralist olduunu ispata medar o lm a k tadrlar. Yazlarnn ne mikyasta o devrin gn lk realitelerine karm olduunu yuka rd a grmtk. Bu g en im pa ra torun, fevkelde dehasnn, vakitsiz ve an lmnden dolay, tam k em ali ne irim ee frsat bul am am olduunu u n u t m a mam z lzmdr. H isloria A u gu sfa ad altnda tanlan ve ltince yazlm olan Roma imparatorlarnn hal ter cmelerinin m e hu r kol-
cizgiliforum
cizgiliforum
leksiyonu IV nc asra aittir. Melliflerin ahsiyeti, toplama eserin devir ve tarih kymeti b y k mn ak aa lar m u ci b olmaktadr ve bir hayli eser yazlmasna sebep olmutur (182). Btn bu e m e kl e r e ramen bir ngiliz mv err ihi 1 9 2 8 de u satrlar yazmtr: Avgust tarihi iin sarfedilen vakit ve e m e k le r pek byktr; elde edilen pratik netice ve tarih faide ise sfra msavidir (1 83 ). Son zamanlarda N. B a y n e s gayet enteresan bir tarzda bu kolleksiyonun Julian Apostat zamannda m u ay y en bir g ay e ile yazlm olduunu ispata almtr: burada Julian Apostat h k meti ve din siyasetinin heyeti um um iy es i lehinde propagan da yaplmak istenilmitir ( 1 8 4 ) . Bu noktai nazar limler tarafndan ayan kabul grlmemitir ve mellif dahi bizzat ileri s r m olduu faraziyenin fena tenkitlerle karla m olduunu ikrar etmektedir (185). IV nc ve V inci asr putperest edebiyat dahi srf tarih sahasnda alm olan bir ok m u ha rr irl er tarafndan temsil; edilm ek le dir : biz bunlardan yalnz en mhi m ler in i k ay d edeceiz. Yukarda Hunlara gnderilen sefaret heyetine itirak et mi olan V inci asr m v err ih ler in den P r is k u s u zikretmitik. Yalnz paralar halinde bize kadar gelmi oian Bizans tarihi ve Hunlarn hayat ve detlerine dair verdii mal mat son derece mhim ve enteresandr. Hakikaten Priskus, VI nci asr Itin mv errihlerinden Kassiodor ve J o r da ne sin Attil ve Hun larm tarihini yaz mak iin kullandklar balca m e ha z olmutur. V inci asrda ve VI nci asrn balangcnda yaam olan Zosimos Yeni Tarih,, adl bir eser teiif etmitir; m v er r ih vakayii Ro mann Alarik tarafndan m u ha s ar a edildii 4 1 0 senesine kadar getirmektedir. Eski ilhlarn hararetli bir taraftar olan Zosimos imparatorluun inkrazn Romallar tarafndan ihmal edilmi olan ilhlarn h ddetine atfetmekte, he keten ziyade B y k Konstantine atmaktadr. Julian hakk nd a ok y k s e k bir fikire sahiptir. Antakyada domu bir Suriyeli G re k olan A m mi anu s Marellinus, IV nc asr s o n u n c a R es C esiae,, adl R o m a imparatorluu tarihini ltince olarak yazd. Ammianus, Taitusun tarihini aa yukar devam ettirmee alt ve hdi seleri N er v a dan Valensin lm n e kadar (M.s. 9 6 - 3 7 8 )
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONSTANTNDEN JUSTNAN'A KADAR EDEBYAT, FEN LH... 155
getirdi. Yalnz 3 5 3 ile 3 7 8 arasndaki vakalar ihtiva eden son 18 kitap bize kadar gelmitir. Mverrih etin ask er tec rbelerinden ve bizzat itirak etmi olduu Ju lia nm ran seferlerinden istifade etmi ve haklarnda birinci elden malmattar olduu muasr hdiseleri tarihinde tasvir etmitir. Mverrih hayatnn so nuna kadar putperest kald, fakat hristiyanl b y k bir m sa m a h a ile karlad. Eseri Julian ve Valens devirleri, Gotlarn tarihi ve Hun tarihinin balang lar iin mhim bir k a y na k tekil etmektedir. Son za m a n la r da Am m ia nu sun edeb kabiliyeti ha k k n d a son derece msaid bir fikir serdedilmitir. E. Stein A m m ia nu s u Taitus ile Dante arasnda yetimi en b y k edeb deha olarak gster mektedir (186). N. Bayn es ise bu mv err ihi Ro ma n n son b y k tarihisi,, tesmiye etmektedir (187). nhitat etmekte olan klsik fikrin mer kez i Atina V inci asrda, bu ehirde uzun seneler tedrisatta bulunan ve yaz, yazan neo - ptatonizmin son .mmessili stanbullu Proklusun ikamet mahalli olmutur. Ayni ehirde Teodos II in kars Atenais Ev dokia dnyaya gelmitir; bu kadnn m u ay yen bir edeb kabiliyeti vard ve bir o k eser yazmtr. Biz burada bu devir garb Avrupa! edebiyatndan bahsetmiyeceiz: bu edebiyat, malm olduu vehile, Avgustin ve dier kabiliyetli air ve muharrirlerin eserleri tarafndan temsil olunmaktadr. Payitahtn stanbula naklinden sonra ltince im par ato r luun resm lisan olmakta devam etti ve bu hali IV n c ve V inci asrlarda da muhafaza etti. Ltince g ere k Teodos Kodek sinde toplanm, g ere k bilhare V inci asr ve VI inci; asrn balangcnda neredilmi olan m u a h h a r k a n u n n a m e lerde kullanlan lisan oldu. Fakat yukarda iaret ettiimiz vehile, stanbul y k s e k Mektebi inkiaf ettike ltincenin stnl zeval buldu ve her nede olsa, imparatorluun ark ksmnda en fazla ta am m m etmi olan g r e k e tercih ol unmaa baland. G r e k ananesi ise Atina putperest m e k te bi tarafndan temadi ettirilmiti; fakat hristiyanln zaferi bu mektebin inkrazn tacil etmitir. Sanat sahasnda IV nc, V inci ve VI nci asrlar bir sentez (terkib) devresini temsil etmektedirler: yeni bir sana tn husule gelmesini hazrlyan muhtelif unsurlar mt eca nis bir btn tekil etmek zere birletiler. Bu yeni sanat
cizgiliforum
cizgiliforum
156
Bizans sanat,,, yahut ark hristiyan sanat,, ( E a s t christian Art) adn tamaktadr. Tarih ilmi bu sanatn kk lerine daha derin olarak nfuz ettike bu sanatn tekm ln de arkn ve ark a n anelerinin m hi m bir rol oyn am olduu m e y d a n a kmaktadr. Son asrn tam s on un da Alman limleri imparatorluun ilk iki asrnda garpte inkiaf etmi ve inkraz halinde bulunan ark hellenistik kltrn i tihlf eylemi oian Roma devlet sanat,, nin (R mische Reichskunst) bilhare IV nc ve V inci asrlarda, hristiyan sanatnn temel tan tekil etmi olduu nazariyesini mdafaa etmi lerdir. Bu gn bu faraziye terkedilmitir. 1 9 0 0 de P. V. Ainalovun B izan s sanatnn h ellen istik m ene'i (rusca) adl m e h u r eserinin ve 1901 de AvusturyalI lim J. Strzygovvsk inin a rk ve R o m a ,, (O r ie n t und R o m ) adl ayan dikkat kitabnn nerinden sonra Bizans sanatnn m en e meselesi yepyeni bir safhaya girmitir: bugn a rk - hiristiyan sana tnn inkiaf ,da da arkn balca rol oyn am olduu kabu l olunmakta, yalnz ark ve ark tesirleri k elime leriyle ne kastedildii meselesi ortaya konmaktadr. Telif etmi olduu ok ve enteresan eserlerinde Strzygovvski eski ark tarafndan icra edilmi olan bu tesiri m na k a a e tm e k tedir. Bu lim ilk evvel bu tesirin merk ezi ni stanbulda aradktan sonra, Msr, Anadolu ve Su r iy ey e tevec ch etmi ve ark ve i r a i istikametlerinde daha ileri giderek Mezo potamya hududlarn amtr ve halen bu tesirin esas k k lerini ran ve Ermenistan yaylalarnda ve dalarnda ara maktadr. Bu lime gre Hellas g r e k r o m a sanat iin ne ise r a n d a yeni hristiyan dnyas sanat iin o dur,, ( 1 8 8 ) . Strzygovvski Hind ve in Trkistam sanatlarnn bu me se leyi halle madar olabilecek mal zem e vere ceklerini mit etmektedir. Bizans sanatnn m e n e ine dair yaplan aratr malar sahasnda ifa ettii b yk hizmetleri tanmakla bera ber, muasr tarih ilmi bu limin en son faraziyeleri ha kk nd a k a t bir fikir de rm ey an etmemektedir (189). IV nc asr, Bizans sanat tarihi iin, son de rece mhim bir devir oldu- Hristiyanln Roma imparatorluu dahilinde ma li k olduu yeni tekilt bu dinin sratli bir tarzda ya yl masn inta etti. unsur - hristiyanlk, hellenizm ve a r k IV nc asrda karlatlar ve bunlarn birlemesinden hrstiyan - ark sanat husule geldi.
cizgiliforum
cizgiliforum
cizgiliforum
S en Simeon Basil II nin Stylit, Azizler Basil II nin Takvimine Azizler ( Ebersolt, Orient e Occidentd t an Takvimi ait bir minyatr alnm tr)
cizgiliforum
158
mparatorluun siyas merkezi olan stanbul tedric su rette bir kltr ve bir sanat mer kez i oldu. Fakat bu hadise an olarak vukubulmad. stanbul yabanc kuvvetlerin istil sna kar koyab ilec ek ve yahut bunlar kontrol edebilecek eskidenberi mev cut bir medeniyete malik deildi; iik evvel yeni tesirleri tartmak ve bunlar b e n im s e m e k mecburiyetinde kald; bu i ise an cak bir asrda baarlabilirdi ( 1 9 0 ) . Sanat hayatlarnda daha eski a n anelerin icra ettikleri tesirlerin akislerini ihtiva eden Su r iy e ve Antakya, Msr ve sk end eri ye Bizans,, sanatnn inkiaf zer ind e ok kuvvetli ve istifadeli bir tesir icra etmilerdir. Su riy e mimarsi b tn IV nc ve V inci asrlar mddetince inkiaf etti. Kuds ve Be ytllhimdeki nefs kiliselerin, Nazaretteki baz kilise ler ile birlikte, B y k Konstantinin saltanatndan itibaren bina edilmi olduklarn yukarda grmtk. Su riy e ve Antakya kiliseleri grlmemi bir ihtiamla temayz ediyor lard. Antakya parlak bir medeniyetin merkezi oldu un dan dolay Su riy e hristiyan sanatnn rehberlik vazifesini de ruhte etti., (191). Maalesef Antakya sanat hakknda pek az m a lmatmz vardr. 1 8 6 0 - 1 8 6 1 senelerinde de Voge tarafndan kefedilmi olan orta Suriyenin l siteleri,, IV nc, V inci ve VI nci asrlarda hristiyan mimarsi hakknda bir fikir vermektedirler. V inci asr sonu abidelerinin en calibi dikkat olanlarndan biri Antakya ile Halep arasnda bu lu nan Simeon Stylitin m e h u r manastrdr ( Kalaat S e m a n ) ; bu manastrn mu azz am harabeleri bugn dahi gze arpmaktadrlar (1 92 ). Elye vm Berlinde imparator Frederik Mzesinde bulunan m e h u r Matta (Jordann a r knda) frizinin IV nc, V inci veya hu t VI nci asra ait bir eser olmas mu htemeldir ( 1 9 3 ) . Msrda imparator Arkadius tarafndan en m e hu r Msr azizlerinden Menasm kabri ze rinde bina edilmi olan o k gzel bir bazilik dahi V inci asrn balangcna aittir. Bu bazilikin harabeleri son z am an larda C. M. Kaufm ann tarafndan kazlm ve tetkik edilmitir ( 1 9 4 ) . Mozayik, portre (halclk hristiyanln ilk z am a n la r n da kum al ar zerine nakedilmi tas virler) i l h . . . . saha larnda bu devir Bizans sanatnn muhtelif ubelerine ait bir o k enteresan n m u ne le re malikiz.
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK KONKTANTNDEN JUSTNAN'A KADAR EDEBYAT, FEN LH... 159
V inci asrda, Teodos II zamannda, stanbulun, bugn dahi mev cut o an surlar ile evrilmi olduunu biliyoruz. Yaldzl kap ( Porta A urea) IV nc asrn sonunda veyahut V inci asrn balangcnda bina ed lmitir. mparatorlar m e rasimle bu kapdan eh re girerlerdi. Mimarsinin gzelliiyle temayz eden bu kap bu gn dahi mevcud du r. stanbulda Sent ren,, ve Aziz Havariler,, kiliselerinin binas Konstantinin adna baldr. nasna bu devirde balanm olan Ayasofya Konstantinin olu Konstans z am a nnda ikmal olunabilmitir. Bu kiliseler VI nci asrda Justinian tarafndan yeniden bina olunmulardr; V i n c i , asrda payi taht dier bir kilise, yani Studios baziliki ile ( imdiki mrahor cam ii) tezyin ed lmitir. lk Bizans sanat,, na ait bir takm abideler imparator luun garb ksmnda mahfuz kalmlardr. Bu nlar arasnda Selnik te bulunan bir ka kiiise; Dalmayada Spalatoda kin Diokletian saray (IV nc asr balangc); V inci asrn sonlarna ait olduu anlalan R om ad aki Santa Maria Antiqua kilisesinin baz naklar ( 1 9 5 ) ; Rav ennadaki Galla Plaidia trbesi ve ortodoks vaftiz binas (V inci asr) ve en nihayet imal Afrikada bulunan baz abideler zikrolunabilir. Sanat tarihinde IV nc ve V inci asrlar B y k Justinian devrini hazrlayan bir devre olarak telkki olunabilir. Justinian zamannda payitaht kendi mevcudiyetini tamamiyle idrak e de ce k ve h k m bir rol o y n a m a a balyacaktr ve bu de vre bi h ak k n Bizans sanatnn ilk altm devresi olarak tavsif edilmitir ( 1 9 6 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA UMUM MAHYETTE ESERLER: S c h i l l e r (H.), Geschichte der r m is ch en Kaiserzeit; I I : Von Diokletian bis zum Tode Theodosius des Grossen (Gotha 1887 ). Siyaset hus us und a ok iyi, din hu susunda sath. Yeni bir tab hazrlanmaktadr. D u r u y (V.), Histoire des Ro mai ns (Paris, 1 8 8 3 - 1 8 8 5 ) . Cilt VI-VII. B o i s s i e r (G.), La fin du pag anisme (Paris). 2 cilt, mte addit defalar neredilmitir. H a r n a c k (A.), Die Mission und Ausbreitung des ChristentumS'in den ersten drei J a h r h u n d e rt en (Leipzig, 1 92 4 ). 2 cilt, 4 nc yeniden gzden geirilmi + c*b. S e e c k (O.), Ge schichte des Unterganô der antiken W e lt (Berlin Stultgart, 1 8 9 3 - 1 9 2 0 ) . 6 ci*t. (Cilt 1in 3 nc tab 1910 , cilt II ve III n 2 nci tablar 1921 de intiar etmitir). T h e Cambi dg e Medieval History; cilt 1 (1911) B u r y (J. B.), A History of the Later Ro m a n E m p ir e (Lon don, 1923). Cilt 1. K u l a k o v s k i (J.), Bizans tarihi (Kiyef, 1913). Cilt 1, (rusca). 2 nci tab
s p e n s k i (F. L), Bizans imparatorluu tarihi (Sen Petersburg, 1913). Cilt 1 (rusca). e s t a k o v (S. P.) Bizans 2 nci tab, cilt 1 (rusca). tarihi dersleri (Kazan, 1915).
s p e n s k i (C. N Bizans tarihi eskisleri (Moskova, 1917). -)> Cilt 1, (rusca). B o l o t o v (V.), Eski kilise tarihine dair dersler. III. U m u m konsiller devrinde Kilise tarihi (Sen Petersburg, 1913). - Gaye t m hi m (rusca).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 161
( L o t F.), La Fin du mond e antique et le debut du moyeng e (Paris, 1927). - Mhim.
Ge schichte (Wien, 1928). - Mhim.

Stein (E.),
des
sptrmischen
Reiches;
SALTAN AT VE M TEFERRK M ESELELERE DAR MONOGRAFLER j (K onstantin zamanna ait zengin bir bibliyografya vardr) B u r c k h a r d t (J.), Die Zeit Konstantins des Grossen (3 nc tab, Leipzig, 1 8 9 8 , l i n i tab, 18 5 3) . Parlak, fakat son derece septik.
M a u r i c e (J.), N umism atique constantinienne (Paris, 1 9 0 8 1912). Ciit I - l I I . - S o n derece mhim. Miin e mi rna m esi ni n 6 0 0 nc sen eyi devriyesi m n a sebetiyle 1913 te bir ok eserler intiar etmitir. Bunlar meyannda aadakileri ka y de d iy or u z: Konstantin der Gro sse und seine Zeit. Ges am m elt e Stu dien h e r a u sg e g eb e n von F. J. D l g e r ( Fr eib ur g i.- Br., 1 9 1 3 ) .
S c h w a r t z (E.), Kaiser Konstantin K ir ch e (Leipzig Berlin, 1913).
und die
christliche
B r i l l i a n t o v (A .) mparator Konstantin ve Miln e m ir n a mesi, 313. (Petrograd, 1916), rusca. - M k e m m e l bir eser* hdisatn tahlili orijinal mehazlarn, ve 1 9 1 3 zengin bibli yografyas dahil olmak zere, mode rn eserlerin tetkikine istinat etmektedir. B a t i f f o l (P.), La paix constantinienne et le catholicisme (3 nc tab. Paris, 1 9 1 4 ) . L e c l e r c g ( H) Constantin,, makalesi. F. Cabroln Dictionnaire darcheologie chre tienn e et de liturgie,, (Paris, 1914) adl ansiklopedisinde intiar etmitir. Cilt III, 2 sah. 2 6 2 2 9 5 . M k e m m e l bir bibliyografya ihtiva eden gayet mhim bir makale. C o l e m a n ( Ch r . B.), Constantine the Gre at and christianity (New-York, 1914). Studies in H story. Ec o n o m ic s and Pub lic Law. Ed. by the Faculty of Polit cal S c i e n c e of Columbia University, vol. LX, No. l . - ( S a h . 2 4 3 - 2 5 4 te gayet iyi bibli yografya).
cizgiliforum
cizgiliforum
H u t t m a n n (M. A.), T h e establishement of christianity and the proscription of paganism (New-York, 1914). Y u ka r da zikredilen neriyat serisi, cilt LX, No. 2 . -( Sah . 2 5 0 - 2 5 7 de iyi bibliyografya). M a u r i c e (J.), Constantin le Grand. Lorigine de la civilisation ch r e ti e n n e (Paris, 1925). Julian Apostat devrine ait geni bir bibliyografya m e v cuttur; her se ne yeni eserler kmaktadr. A l i a r d (P.), Julien lApostat (3 cilt. Paris, 1 9 0 0 -1 9 0 3 ). n c tab: 1 9 0 6 4 9 1 0 senel erind e kmt. Ne g r i (G.), LImp erato re Giuliano lApostata (2 nci tab, Milano, 1 90 2 ) . - Des L i t t a - V i s c o n t e - A r e s e tarafndan yaplm olan ngilizce tercmesi, 2 cilt halinde, N ew -Y or kta, 1 9 0 5 te, intiar etmitir. G e f f c k e n ( J ), Kaiser Julianus (Leipzig, 1914).
L e c l e r c q ( H ), Julien lApostat. Dictionnaire darcheologie
chr e ti en n e et de bibliyografya).
liturgie,
cilt V II I
(1928), s. 3 0 5 - 3 9 9 (iyi
G l d e n p e n n i n g ( A) I f l a n d (J.) Der Kaiser Theodosius der. Grosse, (Halle, 1878). R a u s c h e n (G.), J a h r b c h e r der christlichen K i r ch e unter dem Kais er Th eodosius de m G ro sse n (Frei bu rg i. - Br. 189 7). e r n a v s k i (N), mparator B y k Teodos v e din siya seti (Sargiev - Posad, 1913). Rusca. G l d e n p e n n i n g (A.), Ge sch ic ht e des ostrmischen Rei ch e s unter den Kaisern Arcadius und Thedosius II (Halle, 1885). E n s s l i n (W.), Leo I. Kaiser, 4 5 7 - 4 7 4 . ( P a u l y - Wissowa, Real - Encyclopdie, 1 92 5 , cilt XII , 2, s. 1 9 4 7 - 61). B a r t h (W.), Kaiser Zeno (Basel, 1894).
R o s e (A.), Kaiser Anastasius I. cilt I: Die aussere Politik des Kaisers (Halle a. d. Saale, 1882). R o s e (A .), Die byzantinische Kirchenpolitik unter Kaiser Anastasius I (Wohlau, 1888). H o l m e s (W. G), T he Age of Justinian and Th eod or a (2. tab, Londra, 1912) cilt I (Anastas devri).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA
163
GERMEN STLLARI TARHNE DAR: F u s t e l de C o u l a n g e s ,
q ues et la nc ie nn e <Paris).
H o d g k i n (T.), 1 8 9 2 ) . Cilt I.
Histoire des institutions politiFrance. Ciit II: Linvasion germanique.
Italy and Her In vaders (2 . Tab. Oxford,
R a p p a p o r t (B.), Die Einflle der Goten in das R mische Reich bis auf Constantin (Leipzig, 1899). S c h m i d t (L.), Gesch ic hte der deutschen St mm e bis z u m Au sgange der V l k e rw an d e r u n g (Berlin, 19 0 4) . Cilt I. D o p s c h (A .), Wirtschaftliche und soziale Grundlagen de r europ ish en Kul turentwicklung (Wien, 1918). Tadil ve tevsi edilmi ikinci tab: Viyana, 1 9 2 3 . Cilt I. - Bilhassa garp iin gayet enteresan ve mhim. H a l p h e n (L.), Les Barbares: des grandes invasions aux co nq uet es turques du XI. siecle (Paris, 1926 ).
ARANZME DAR: G w a t k i n (H. M.), Studies on Arianism (2 . tab, C a m b ridge, 190 0). - M k e m m e l bir eser. G w a t k i n (H. M.), Arianism, in the C am br id g e Medieval History, I (Cambridge, 1911) . sah. 1 1 8 - 1 4 2 . BU DEVRN BZANS EDEBYATINA C h r i s t (W.), D A R :
Gesch ic hte der gri ec his che n Literatr (6. tab. Mnchen, 1 9 2 4 ) . Cilt II, 2. B a r d e n h e v v e r (O.), Patrologie (3. tab. Fr eib ur g i. - Br. 1910). - T. J. S h a h a n tarafndan yaplm ngilizce tercmesi (F r ei b ur g i. Br. and Saint Louis, Minnesota, 1908).
B a r d e n h e v v e r (O.), Ges chi ch te der altkirchlichen Lite ratr (Frei bu rg i. Br.). Cilt III, 1912 (IV nc asr); IV, 1 9 2 4 (V inci asr).
H a r n a c k (A.), L e h r b u c h der D o g m e n g e s c h ic h te (4. tab, T bi nge n, 190 9) . Cilt II (IV nc ve V inci asrlar).-E. Speirs ve J. Miller tarafndan yaplm ngilizce terc mesi (Lon don, 1898); cilt IV (3. tabna gre t e rc m e edilmitir).
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL III
B Y K JUSTNAN VE LK HALEFLER (518 610) Zenon ve Anastasm halefleri, g ere k d ve g er e k i siyasetlerinde, bu iki imparatorun takip etmi olduu yolun tam amiyle aksini tutt ula r: bunlar ark terk ile g ar be e h e m miyet verdiler.
518 610 DEVRES M PARATORLARI
5 1 8 ile 5 7 8 seneleri arasndaki de vrede taht, aadaki im paratorlar tarafndan igal edildi: lk evvel Anastasm l m nd en sonra tesadfi olarak tahta karlan imparatorun muhafz ktaat k um an da n (excubitor lar kontu) (1) Eski Justin ( 5 1 8 - 5 2 7 ) ; sonra Justinin m e h u r yeeni B y k Justinian ( 5 2 7 - 5 6 5 ) ; en nihayet, bu son imparatorun yeeni G e n Justin ismiyle tamlan Justin II ( 5 6 5 - 5 7 8 ) . Justin v e Justinian adlarna bunlarn m e n e meselesi pek yak nda n baldr- Birok limler uzun mddet Justin ve Ju stiniann slav neslinden olduklarn tarih bir hak ika t olarak kabul etmilerdir. Bu faraziyenin esasn Justiniann hocas papas Teofil tarafndan yazlm ve Vatikan ktphanesi muha'z Nikola Alemannus tarafndan XV II nci asrn balangcnda neredilmi olan imparator Justinianm bir hal tercmesi tekil etmektedir. Burada Justinian ve akrabalar, gya m e m leketlerinde tam olduklar isimler altnda zikrounmaktad r ; slav lisaniyat sahasndaki en y k s e k otoritelere gre bu isimler slav isimleridir: Mesel Justinianm ad U p r a v d a w "hakikat, adalet,, manasna gelmektedir. A le ma nn us un el yazmasn X I X uncu asrn sonunda (1 883) kef ve tetkik eden ngiliz limi Bryce, XVII nci asrn balangcnda yazlm olan bu el yazmasnn efsanev mahiyette olduunu ve hibir tarih k ym ete mal ik bulunmadn ispat etmitir: Bina ena ley h
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK JUSTNAN Ravemadaki Sant Apoinare Nuovoda bulunan mozayik
cizgiliforum
cizgiliforum
Justian'n slav m e n e i faraziyesini b u g n hi nazar itibare a lm a m a k lzmdr (2). Baz mehazlara istinaden belki Justin ve Ju stinianm lliryal v ey ahu t Arnavut olduklar kabul olunabilir. Her ne hal ise, Justinian b u g n k U s k p civarnda, Arnavutluk hududunda bir M a ke do ny a k y n d e d ny ay a gelmitir. B ir k a lim Justi ni anm sllesini Dardanya, yani Yu kar M akedonyada oturan Romal ko lo nl ara kadar kartmaktadrlar (3). Bi na ena le yh devrin ilk imparatoru lliryal yahut Ar n av u tt u la r ; fakat bunlar Romallam lliryal yahut Arnavuttular: bunlarn ana lisan ltince idi. Shati bozuk olan Justin II evldsz ld. Kars Sofiamn tahrikt neticesinde, imparatorluk ordusu k u m a n d a n la r n d a n Tr aky al T i b e r i evlt edindi ve esar nasbetti. Bu m n a s e betle Justin, ktipler tarafndan stenografiye,, edilmesi say e sinde, orijinal eklinde zamanmza kadar gelmi olan gayet e nteresan bir nutuk irat etti. N ed am et ve sami miye t histeri ihtiva eden bu nutuk muasrlar zerinde pek derin bir tesir yapt (4). Bu nutuktan ite birka p a r a : un u biliniz ki sizi takdis eden, size bu rtbeyi ve nian lar vere n ben deil, fakat Allahtr... im diye kadar kralieniz olan kadna bir ana gibi h rm e t ediniz; ev v el ce bu kadnn klesi, imdi ise evld olduunuzu unutmaynz. Kan dk mek ten haz d u y m a y n z ; katillerle su ortakl y a p m a y n z ; fenala kar fenalkta b u lu n m a y n z ; n k siz de sonra* be nim gibi, sevilmezsiniz!.. mpa ratorl uk mek aniz ma s beni gururlandrd gibi sizi de gururlandrmasn!.. Orduya dikkat ed ini z; mnafklar tevik etmeyiniz ve halkn selefi yle idi vey ah u t byle idi,, de mesine mahal v e r m e y in iz ; n k size bunlar ahs te cr be m e istinaden sylyorum,, (5). Justin l i n i n l mn den sonra Ti be r Ti be r II ismi altn da h k m srd ( 5 7 8 - 5 8 2 ) . Bu zatla Justinian sllesi sona erdi. T ib e r e, damad Mavrikius, halef oldu ( 5 8 2 - 6 0 2 ) . Mehaz larda bu son imparatorun m e n e i hu su sun da m b a y e n e t vardr. Bazlar bu zatn ailesinin Kap adokyann uzak ehir lerinden Arabissustan (6) neet etmi olduunu, dierleri ise, Mavr k iu sa Kapadokyal n va nn ve r m ek le beraber,, bu zatn Bizans tahtna km olan ilk G r e k olduunu iddia etmektedirler (7). Fakat bu ibareler arasnda hakik bir tezat y o k t u r : Ma vrik ius un, Kapa do kya da domu olmakla be ra ber , hakikaten G r e k neslinden ilk Bizans imparatoru.
cizgiliforum
cizgiliforum
BYK JUSTNAN VE TEODORA 167
olmas pekl m m k n d r ( 8 ) . Fakat dier bir ananeye gre Mavrikius Romaldr (9). En niha yet J. A. Kulakovski, Kapadokya ahalisinin E r m en i ol duunu nazar itibare alarak, Mavrikiusun dahi E r m e n i olmasn muh tem el adde diyor (10). Justinian devrinin son imparatoru, Mavrikiusu tahttan indirmi olan TrakyalI tiran Fokas olmutur (6 0 2 - 6 1 0 ) .
JUSTN
Tahta clsun dan itibaren Justin I, iki selefi tarafndan takip edilen din siyaseti terketti: Kat olarak Kad ky doktrinin taraftarlarn iltizam etti v e monofisitlere kar id detli br itisaf devri at. H k m e t Roma ile bart ve Zenon ve Henotikon zaman na kadar dayanan a rk ve garp kilise leri arasndaki anl a m a m az hk sona erdi. Bu devir impara torlarnn din siyaseti ortodokslua istinat etti ve devlet,, bir k er e daha, ark vilyetlerini ken din de n uzaklatrd.
B Y K JUSTNAN. TEODORA
Justin I e devrinin en m hi m simas olan yeeni Justi nian halef oldu ( 5 2 7 - 5 6 5 ) . Justinian adna Bizans devrinin en enteresan ve en zeki kadnlarndan biri olan kars Teo dor ann ad pek sk su rette baldr. J u s tin ia nm muasr P ro k o p un G izli T arih i T eo d o ra nm g en senelerinde gei rmi olduu frtnal hayati olduka canl ren kl erl e tasyir etme kte dir : Eer mellife in a n m a k caizse, Hipodrom (Atmeydan) ay l a n bekisinin kz olan Teodora o devir tiyatrosunun ahlksz muhitinde yaam ve bir ok ak maceralar geirmitir. Teo do ra ya tabiat b y k bir gzellik, zerafet ve zek bahetmiti. Diehle gre bu kadn stanbulu elendirmi, mest ve rezil etmi tir,, ( 1 1) . Proko p namuslu adamlarn sokakta Teo do ra ya rastgeldikte, elbiselerinin bu kadna sr n p k ir le nm e m e s i iin, yollarn deitirdiklerini nak lediyor ( 1 2 ) . Fakat mstakbel kralienin genliine ait btn bu utandrc teferruat en b y k kayd ihtiyatla telkki etmek lzm dr: n k tekmil bun lar Justinian v e Teo doray kirletmek ga yesiyle G izli T a rih i ka lem e alm olan P r o k o p tan k m a k tadr. Hayatnn ilk ksmnn frtnal senel eri nd en sonra Teodora bir mddet iin payitahttan ayrlyor, Afrkaya gidi
cizgiliforum
cizgiliforum
y or ve orada bir k a sene kalyor. stanbula avdetinde ar tk evvelki hafif me re p tiyatro sanatkr deildir. Sah n ey i terketmitir ve mnze v bir hayat srmektedir; vaktinin b y k bir ksmn yn b k m e k l e g e i r m e k t i ve din mese le lere kar b y k bir alka gstermektedir. te bu devirde Justinian Teo do ra y, ilk defa olarak grd. Kadnn gzeli i imparator zerinde b yk bir tesir yapt; Justinian Teodo av saray na getirtti, patrii mer te be sin e kard ve bir mddet son ra bu kadnla evlendi. Justinian tahta ktkta Teodora Bizans imparatoriesi oldu. Yeni rolnde Teodora, igal ettii y k s e k m e v k i e tam manasiyle lyk olduunu ispat etti: Kocas na sadk kald, h k m e t ileri ile alkadar oldu ve bu sahada b y k bir dirayet gsterdi ve Ju stiniana, dar hususlarda, birok tesirlerde bulundu. Aada tekrar b a h sedec eim iz 5 3 2 isyannda, Teodora son de rece m hi m bir rol oynad. Harikulde soukkanll ve azmi sayesinde im paratorluu belki yeni itialardan kurtard. Din sahasnda monofisizmi tercih ettiini alenen gs e r d i : Bu sahada hatt hareketfni lykiyle tayin e dem iy en ve monofisizme taviz lerde b u lu nm ak la beraber, hayat mddetince, ortodoksluu iltizam etmi olan kocasnn tam manasiyle muarz oldu. Bu noktada Teodora, hakikatte imparatorluun en hayat ksmlarn tekil eden monofisit ark vilyetlerinin e h e m m i yetini kocasndan daha iyi anlam oldu un u gsterdi. T e o dora Justi ni andan ok evvel, 5 4 8 de, kanse rden ld (13). R a v e n n a da, San Vitale kilisesinde, VI nci asra izafe olunan m e h u r mozayikte, T e o d j r a , imparatorie elbiselerini giymi olduu halde ve maiyetiyle birlikte* tasvir edilmitir. G e r e k Teo do ra nn muasr kilise tarihileri, g er e k daha m u a h h a r tarihiler, imparatorie ha k k n d a son de rece sert h k m le r vermilerdir. Bununla b e ra be r ortodoks takvi minde, 14 ikinci terin hizasnda u ibareyi o k u m a k kabildir: ortodokos h k m da rla rd an Justi ni anm u ruc u ve kralie T eo d o r ann do um yl,, (14).
JUSTNANIN DI SYASET VE DEOLOJS
Justiniann yapm olduu mteaddit harplerin bir ksmi tecavz, bir ksm ise tedafi mahiyette olmutur. Bunlardan bazlar garb Avrupadaki barbar G e r m e n devletleri ve dier leri ise arkta ran ve imalde Slavlara kar yaplmtr.
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN DI SYASET 169
Justinian, kuvvetlerinin b y k ksmn g ar be evketti; burada Bizarsn asker faaliyeti parlak bir muvaffakiyetle neticelendi. Vandallar, Ostrogotlar ve bir d er ec eye kadar Vizigotlar Bizans imparatorunun hkimiyeti altna g ir m e k m e cbu riy eti nd e kaldlar. Akdeniz bir nevi Bizans gi oldu. K a n u n n a m e le r i n d e Justinian Caesar Fiavius Justinianus, Almannicus, Gothicus, Franciscus, G er ma ni cu s, Anticus, Alanicus, Vandal'cus, Africanus,, gibi n va nla r tamaa muvaf f a k oldu. Fakat d siyasetinin bu parlak manzarasnn bir de ters taraf vard. Bu muvaffakiyet imparatorlua pahalya, h e m de pek pahalya mal oldu ; n k neticede Bizans h kmeti iktisad sanada bitkin bir hale geldi. Ve ordularn g a r b e se vkedilmesi yznden, ark ve imal ranlIlarn, Sl av larn ve Hunlarn istillarna ak braklm oldu. Justiniann fikrine gre imparatorluun balca d m a n lar Germenlerdi. Bu suretle G e r m e n meselesi VI nci asrda, Bizans imparatorluu iin, yeniden ortaya kt; yalnz u fa rkla ki V inci asrda G e r m e n le r imparatorlua tecavz edi y or la rd ; V i n c i asrda ise imparatorluk G e r m e n le r e taarruz etmitir. Justinian, tahta ktkta, iki b y k fikrin m messili o l d u : mparatorluk fikri ve hristiyanlk fikri. Kendini Romal esarlar n halefi addeden Justinian, imparatorluun I inci ve II nci asrlardaki hudutlarn yeniden tesis etmei mu ka dd es bir vazife telkki etti. - Justinian, bir hristiyan imparatoru olmak hasebiyle, arianist Ger me nle rin ortodoks ahaliyi tazyik etme ler ine msaade edemezdi. stanbul imparatorlarnn, esarlarn m e ru varisleri olmalar hasebiyle, o devirde barbarlarn igalinde bulunan garb Avrupa zerinde tarih haklar vard. G e r m e n kra'lar, kendilerine garpte kudret bahetmi olan Bizans imparatorunun vasalleri m e sa be sin de idiler. Fra nk kral Klovis imparator Anastas tarafndan konsl m a k am n a karlmt; ayni Anastas Ostrogot kral T eo do r ik in k u d r e tini res me n tanmt. - Gotlarla harbe balam aa k ar ar v e r dii esnada Justinian yle y a z y o r: talyamz ceb ren zaptetmi olan Gotlar bu memleketi bize geri ver mekten imtina etmilerdir,, (15). Justinian, imparatorluk hudutlar dahilinde bulunan btn valilerin tabi h k m d a r olmakta dev am ed yordu. Bir hristiyan imparatoru olduundan dolay btn dinsizler, rafzler veyahut putperestlere
cizgiliforum
cizgiliforum
hakik dini telkin etmekle mkellef bulunuyordu. IV nc asrda esareal Evs eb tarafndan ortaya atlm olan bu nazariye VI nci asrda daha henz kuvvetini muhafaza edi yordu. Bir Nov elin ( 16) ifadesine gre, bir zamanlar iki O k y a n o s sahillerine kadar uzanm olan ve Romallarn ihmali yz nd en elden km bulunan birleik R o m a imparatorluunu yeniden ihya etmenin kendisi iin bir v a zife olduuna inanm olan Justinian bu nazariyeyi ahs kanaatine esas ittihaz etmitir. Bu eski nazariyenin bir neticesi, Ju^tiniana, bu suretle meyda na getirmi olduu imparatorlukta, g ere k putperestler ve g e r e k rafzler iin, bir tek hristiyan dini tesis edilmesi icap ettii kanaatini v er m i olmasdr. te bu geni grl politikacy ve bu haly, o zaman malm olan dnyay ken dine tbi klm ak h lya sna d r m olan ideoloji bund an ibarettir. Fakat imparatorun, Roma imparatorluunun elinden k m olan yerle r hakk nd a ileri srd muazzam ha k iddi asnn m nh as ra n kendinin ahs kanaati olmadn unut m a m a k lzmdr. Bu kabil ha k iddialar barbarlar n igali altnda bulunan vilyet ahalisi iin gayet tabi idi. Arianistlerin hakimiyeti altna girmi olan bu vilyetlerin yerlileri Jus tin ia n kendilerinin yeg ne mdafii telkki ediyorlard. Bilhassa Vandallarn elinde bu lunan imal Afrikadaki vazi yete tahamml etmek g t : Vandallar hakikaten mahall ortodoks ahaliye kar iddetli itisaflarda bulunmular, bir ok^ vatanda ve r hba niy et mmessillerini hapse atmlar ve bunlarn mal ve mlklerinin b y k bir ksmn m s ad e r e etmilerdi. stanbula gelmi olan ve aralarnda bir ok orto doks piskopos bulunan Afrikal m u ha ci r ve s rg nl e r im pa ratora, Vandailara kar yr me si iin, yalvaryorlar ve bu teebbs yerlilerin um u m bir aya kl anm as takip edece ini temin ediyorlard. Buna be nz e r vaziyetlere talyada dahi rastlanyordu; burada, T eo do rik in devaml din m sa m a h a s n a ve Ro m a medeniyetinden duyduu b yk hazza ra me n, mahall ahali derin bir honutsuzluk du y uy o r ve bir gn talyay mstevl lerin b o y un d ur u un da n kurtarr ve ortodoksluu y en i den ihya eder midiyle nazarlarm stanbula eviriyordu. Ba rb ar krallar dahi bizzat imparatorun haris emellerini destekliyorlard. Bunlar imparatorlua kar b y k bi r hr-
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN HARPLER 171
met gstermekte, he r trl vastalarla imparatora olan merbutiyetlerini izhar etmekte, fahr Ro m a nvanlar iin b y k bir tehalk gstermekte, sik kelerinin zerine imparatorun re smini k o y m a k t a ilh . . . . devam ediyorlard. Bunlar, Diehlin yazd gibi ( 1 7 ) , Vizigot prenslerinden birinin sylemi olduu u c mleyi m e mn uni yet le tek rarlamaa hazrdlar: Evet, imparator yer yz nd e bir Allahdr. Her k im imparatora kar el kaldrrsa bu c r m kendi ka n ile der ( 1 8 ) . Afrika ve talyadaki vaziyetin imparatorun lehinde olma sna r a m e n Justiniann Vandallar v e Ostrogotlara kar am olduu harpler son derece m k l ve uzun olacaklard.
VANDALLARA, O STRO GOTLARA VE VZGOTLARA K A RI YA PILA N HARPLER. BU HARPLERN NETCELER. RAN. SLAVLAR. JUSTNANIN DI SYASETNN EHEMMYET.
Vandallara kar yaplacak seferin pek kolay olmyaca anlalyordu. Deniz vastasiyle imal Afrikaya, kuvvetli bir d o n a n m ay a malik olan ve V inci asrn ortasnda Romaya kar bir baskn teebb sn de b u lu n m u olan bir k a v m e kar h ar b e d e ce k bir ordu g n d e r m e k icap ediyordu. Dier taraftan imparatorluk ordusun un b y k bir ksmnn ga rbe nakli arkta va him neticeler tevlit edebilecek mahiyette idi; n k burada imparatorluun en tehlikeli dman olan ran, Bizans devletiyle mtemadi hudut muhare be lerin de bulunuyordu. Prokop, Afrika seferi meselesinin ilk defa m n a k a a edil dii istiare meclisi celsesine dair enteresan mal mat ver mektedir ( 1 9 ) . mparatorun en sadk mavirleri bu iin muvaffakiyetle netic ele nm ek im kn lar hu susunda te reddtlerini izhar ettiler ve byle bir seferin mevsimsiz olduunu ileri srdler. Justinian dahi tereddt etmee balamt; fakat ksa bir mddet sonra zafna galebe ald ve ilk projesi zerinde srar etti. Sefere k a r ar verildi. Ayn zamanda randa bir hanedan deiiklii vu k u bu ld u ve Justinian, yeni h k m d a r ile, 5 3 2 de, ebed sulh,, aktine muvaffak oldu; Bizans iin bir zl tekil eden sulh artlarna gre, Bizans devleti ran kiralna senev bir vergi vermei taahht ediyordu. Bu m u a h e d e Justiniana garpte ha re ket serbestisi
cizgiliforum
cizgiliforum
172
*
veriyordu. Justinian ordu ve d o na nm a n n bama, az bir mddet evvel (aada bahsedeceimiz) Nka isyan,, ismiyle maruf b y k dahil isyan bastrm ol m m e h u r Belisar geirdi. Bu k um and an , btn a s k e seferlerinde, imparato run en kymetli yardmcs olarak temay z edecekti. Bu devirde gerek Vandallar ve g er e k Oslrogotlarn artk eski devirdeki tehlikeli dmanlar olmadklarn hatrlatmak lzmdr. Cenup memleketlerinin ypratc iklimi ile imtiza ed em em i ve Ro ma medeniyetinin tesiri altnda kalm olan bu k a vi ml er ksa bir mddet zarfnda eski enerj i ve k y m e t lerini kaybetmilerdi. Ge r m e nl e r in arianist itikatlar bu nla rn, bu m e m le k et erin Rom en ahalisiyle, dostane mnasebatta bulun mala rna mani oluyordu. B e r b e r kabilelerinin mte mad i isyanlar dahi Vandallarn zayflamasnda m h im bir amil oluyordu. Justinian vaziyeti tam amiy le kavrad: Mahir bir siyaset takip ederek Vandallar arasndaki dihil nifak iddetlendirmee muvaffak oldu. Esasen G e r m e n kratlkla rnn kendi aleyhinde hibir zaman birle e mi yec ekl er ind en emindi; hakikaten Ostrogotlarn Vandallar ile aras almt; ortodoks Fra nk lar Ostrogotlar ile daim m cadelede bu lu nu yorlard; harp sahasndan ok uzakta bulunan spanya Vizigotlarnn, Ju stiniana kar yaplacak bir seferde, faal bir rol oy n am a la r gt. T ekm il bu hususlar Jus t niana d m an la rn ayr ayr malup etmek midini veriyordu. Vandallara kar yaplan harp, baz faslalarla, 5 3 3 ten 5 4 8 e kadar devam etti (20). lk e v v e Belisar ksa bir mddet zarfnda kazanm olduu parlak zaferler sa' esinde, bt n Vandal kralln ta h a k k m altna ald. Muzaffer Justi n ia n u beyanatta bulunuyor: Allahn ltf bize yalnz Afrikay, btn vilyetleriyle, bahetmedi, fakat Vandallarn Ro m an n zaptnda itinam etmi olduklar imparator.uk lametlerini dahi bizlere iade etti,, (21). Harbi bitmi addeden imparator Belisar, or dunun b yk ksm ile birlikte, stanbula artt. te o zaman Afrikada mthi bir isyan b a g s t e r d i : mahall Be r be r kabilelerinden Maribiler a y a k landlar ve Afrikada kalm olan igal kuvvetleri bunlara kar etin bir m c a d tl e a m a k me cbur iyetind e kald. Afrikada Belisar istihlf etmi olan Salomon tamamiyle m a lp edildi v e ldrld (544). Mcadele ypratc bir suret e 5 4 8 e kadar de v a m etti ve a nc a k bu taihte imparatorluk
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN HARPLER 173
otoritesi bu havalide, e e r tabir caiz ise, niha olarak tees ss etti. Bu kat zafer muktedir bir diplomat ve general olan Jan Troglita sayesinde elde edilmiti. J a n n muvaffakiyetleri Afrikaya takriben k r k senelik tam bir s kn bahetti. J a n Troglita, Belisar ve Salo mo n ile birlikte, Afrikay imparatorluk namna yeniden fethetmi otan k a h r a m a n dan biridir (22). Troglitann g r m olduu b y k iler Afrikal air Korippusun Johannis,, adl tarihinde t a s v i r edilmitir (23). Justiniann ftuhat plnlar imal Afrikada tam amiyle tatbik ol unamamt: Bu ktann, Atlantik denizi civarndaki g a-p ksm, Herkl stunlarndan pek uzak olmyan k u v vetli Septum (bu gnk Ceuta spanyol kalesi) kalesi mstesna olmak zere, tek ra r fethedlmemiti. Fakat imal Afrikamn en b y k ksm, Korsika, Sardunya, ve Balear adalar, impara torluun gayri mfarik ksmlar olmulard. Justinian geri alnm olan m e m le k et le r de nizam yeniden tesis etmek iin b y k bir azim ile urat. Bu g n dahi, Justinian tarafndan imal Afrikada bina edilmi olan bir o k bizanten kale ve tahkimat bakiyeleri bu imparatorun, me mleketin mdafaas iin, sarfetmi olduu b y k faaliyete ehdet etmektedirler. Ostrogotlara kar yaplan sefer daha ypratc oldu. Bu sefer, yine baz faslalarla 5 3 5 ten 5 5 4 e ka dar devam etti (24). Bu tarihler bu seferin, ilk 13 se ne zarfnda, Vandal lara kar yaplan harp ile ayn za manda icra edilmi olduunu gstermektedir. Justinian ilk evvel Ostrogotlarn dahil ilerine mdahale etmee balad; bundan so n ra asker harekta giriti. Bir ordu, o zama nla r Ostrogot krallna tabi olan D alm ay anm fethine balad. Di er bir ordu ise, Belisarn kum andasnda, deniz tarikiyle Sicilyaya kt; bu aday fazla mklta uramakszn, zapt etti, bundan sonra talyaya ge er e k Napoli ve Romay feth etti. Az bir mddet sonra, 5 4 0 da, Ostrogotlarn mer kez i Ra v e n n a Belisar'a kaplarn at. Bu k um and an , esir etmi, olduu Ostrogot kral ile birlikte, stanbula avdet etti. Justi nian evv el ce tam olduu Africanus ve Vandalicus u nv anlarna bir de Gothicus,, n va nn ilve etti. talya kat olarak Bizans tarafndan fethedilmi gibi grnyordu. te bu esnada Gotlar arasnda azim kr ve deerli bir ef, Ostrogot istikllinin son mdafii kral Totila belirdi. B u
cizgiliforum
cizgiliforum
kral Ostrogot istikllinin son mdafii olmutur. Totila Gotlarn vaziyetini ksa bir zamanda dzeltti. Kiraln elde ettii ask er muvaffakiyetler zerine Belisar randan geri arld v e bak u m a nd an l deruhte etmek zere talyaya gnderildi.Fakat Belisarn, b y k takviye kuvvetleri almadan, talyada Bizans hakimiyetini tekrar tesis etmesine im kn yoktu. BizanslIlarn talya ve Adalarda fethetmi olduklar yerler birer bire r Ostrogotlarn eline geti. Mteaddit defalar Romallar ve Ostrogotlarn eline ge m i olan bedbaht Roma ehri bir ha ra be ynna dnd. Bu kadar muvaffakyetsizlik zerine Belisar geri arld. Vaziyet N ars es nam nda dier deerli bir k um and an tarafndan dzeltildi. Narses, strateji sahasnda hakik kabiliyetini gsteren bir takm mah iran e ask er hareketlerle Gotlar ta h ak k m altna ald. - Totiiann ordusu 5 5 2 de U m bri ya da Busta - Galloru m m u ha r e be si nd e m n h e z im oldu. Totila bizzat firar etm ek me cburiy etind e kald ve ldrld (25). Kanl elbiseleri ve banda ta d kiymetli talarla sslenmi serpuu N ars es in eline geti ve stanbula gnderildi; bu nl a r burada bu ka dar uzun mddet imparatorluk otoritesine mey dan o k u m u olan bir dmann yok edilmi olduunu imparatorun nazarlarna arzetmek zere (Justinianm) ayaklarna vazedildi (26). Yirmi senelik tahripkr bir harpten s o n ' a , 5 5 4 te talya, Da lm a y a ve Sicilya imparatorluk idaresi altnda yeniden birletirildi. Justinian tarafndan ayn sen e zarfnda n e redilmi olan bir ferman ( Pragm atiqu e S an ction ) arazi sa hibi aristokratlar ve kiliseye Ostrogotlar tarafndan m sa dere edilmi olan araziyi ve btn eski imtiyazlar iade ediyordu; bu ferman ayn zamanda btn servetini kaybetmi olan mahall ahalinin mkellefiyetlerini hafifletecek birtakm tedbirler dahi ihtiva ediyordu. Fakat Ostrogot harplerinden sonra sanayi ve ticaretin inkiaf uzun mdd et iin durdu ve ii bu hra n nda n dolay talya arazisinin b y k bir ksm metr k kald. Ro m a bir mddet iin, harap olmu, siyas ehemmi ye tin i ka ybetmi ikinci derece bir ehir halini ald ve papa tarafndan bir ilticagh olarak intihap edildi. Ju stiniann son asker seferi b ery a ya rmadasnda oturan Vizigotlara kar icra edildi. Justinian Vizigot tahtna namzet olarak ortaya km olan bir takm ahslar arasnda tehadds eden dahil mcadelelerden istifade etti ve 5 5 0 senesin-
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN HARPLER 175
den itibaren bu m e m le k et e kar bahr bir sefer icra etti (27). Bizans kuvvetlerinin zfma r a m e n bu h a r p ok b y k bir muvaffakiyetle sona erdi. Birok ehir ve sahil m s ta hk em mevkileri zaptedildi. En nihayet Justinian Kartagen, Malaa ve Kordova ehirlerini ihtiva eden yar mad ann cen ub u ark kesini Vizigotlarn elinden istirdat etme e ve bu ndan sonra ftuhatn garpte Sen-Vensan b u r n u ve arkta Kartagen'in te sin d ek i mntakalara kadar g t r me e muvaffak oldu (28). Bu devirde yaratlm olan spanya vilyeti, baz deiiklik lerle, takriben 7 0 se ne stanbulun hkimiyeti altnda kala cakt. Bu vilyetin m sta kilimi, yoksa Afrika valisinin e m rinde mi bul un du u katiyetle bilinmiyor (29). So n senelerde spanyada ve Balear adalarnda Bizans sanat camiasna dahil bir ka kilise ve dier mi ma r abideler keif ve tetkik o lu n m u la r d r ; fakat ee r b u g n k m al m a tmz ile bir h k m v e r m e k caizse, bu abideler pek mhim deildirler. Bunlar imal Afrikaya yaylm olan sanatn fakir ve kaba bir devam gibidirler. Bin aenaleyh spanyadaki Bizans me mleketleri Afrikamn siyas ve ayn zamanda artistik vilyeti olmulardr (30). J u st in ia nn yapm oldu btn bu tecavz harplerin neticesi imparatorluk arazisini iki misli geniletmek oldu. D a lm ay a, talya, imal Afrikamn ark ksm ( b u g n k Cezair ve Tun us u n ark ksm) spanyann c e n u b u arksi, Sicilya, Sard un ya , Korsika ve Balear adalar Justinian imparatorlu un a ilhak edildi. Akdeniz yeniden bir Ro m a gl oldu. mparatorluun hudutlar Herkl stunlarndan (Gades bo az) Frata kadar uznd. Fakat kazanlm olan bu byk muvaffakiyetlere ra m e n elde edilmi olan neticeler Justinia n n ilk plnlarn tah a k ku k ettirmekten uzak k a l d ; n k Justinian btn Gar b Roma imparatorluunu yeniden f ethe tmee muvaffak olamad. imal Afrikamn garp nsf, b e r y a yarmadasnn b y k bir ksm, Alplerin imalindeki Ostrogot krallmn imal ksm (eski Retya ve Norika Roma vilyetleri) Justinian ordular tarafndan zaptedilen m e m le k e t lerin dnda kald. Galya ise Bizans imparatorluuna naza ra n yalnz mstakil olarak kalmad, fakat bir dereceye kadar muzaffer dahi kt, n k Fran kla rn vaziyetinden k or k a n Justinian bunlarn kiralna Provence,, i terk etmek m e cbu riy eti nd e kald. Bundan maada yeniden fethedilmi
cizgiliforum
cizgiliforum
olan bu b y k lkenin her tarafnda imparatorun otoritesi ayn derecede salam olmad. H k m e t bu havalilere esasl bir tarzda y er le m e k iin ne kfi miktar ask er kuvvete, n e de vastaya malikti. Bu me ml ek et le r ise yalnz kuv vet s a y e sinde muhafaza olunabilirdi. Bin a en a le y h zahiren parlak olan Ju stiniann bu tecavz harplerinde elde etlii muvaffakiyet ler, ileride gerek siyas, g er e k ktisad bak m dan , va him m klt tevlit ed ecek tohumlar ihtiva ediyordu. Justiniann tedaf harpleri daha az muvaffakiyetli oldu ve hatt bazan, neticeleri itibariyle, Bizans devleti iin yz kzartacak bir mahiyet ald. Bu harpler arkta ranlI lara ve imalde Slavlar ve Hunlara kar yapld. O devirde bilinen dn yann iki b y k devleti,, olan Bizans ile ran, asrlardanberi, Bizans imparatorluunun ark hudutlarnda, biribiriyle ypratc harpler yapyorlard. ran ile aktedilen ve yukarda zikrolunan ebed sulh,, tan s o n r a ,m a h ir ve deerli bir h k m d a r olan ve garp imparatorunun b y k emeller peinde k ot uu na vakf bul un an ran kral Hsrev Anuirvan (yani dil) (31) h ar ek ete g e m e e hazrland. Bizansn hudut vilyetlerinin ran iin arzettkleri m h im fay dalar m drik bulunan ve dier taraftan, kendisinden yardm isteyen Ostrogotlarn bir heyetini ka bu l eden kral ebed sulhu feshetti ve Bizans imparatorluuna kar mu hasam ata balad (32). Bu suretle ranllarn lehind e inkiaf eden kanl bir harp balad. talyadan getirilmi olan Belisar ranllara k a r h i b i r ey yapamad. Hsrev S u r iy ey i istil etti, he m eski ve hem ok ehemmiyetli olan ve zenginlik v e bykl, n fusu ve gzellii ve her sahada gstermi olduu inkiaftan dolay Romallarn arkta sahip olduklar btn ehirlerin birincisini tekil eden,, (33) Antakyay yakp ykt. Muzafferane ilerleyiinde Hsrev Akdeniz sahillerine vard. imalde ranllar kendilerine Karadenize kadar bir yol a maa uratlar ve o zam an lar Bizans imparatorluuna tbi bu lu nan Kafkas vilyetlerinden Lazikteki (bu gn k Lazistan) Lazlara kar ha rbe tm ek mecbu riy eti nd e kaldlar. Justinian birok e m e k sarfettikten sonra, ranllara b y k bir para v e r m e k suretiyle, bunlardan be senelik bir m t a re k e satn almaa muvaffak oldu. Fak at bu sonsuz mcadele Hsrevi yormutu ve 5 6 2 de, Bizans imparatorluu ile ran, elli se nelik bir sulh garanti eden bir anlama aktettiier. Mv err ih
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN'IN HARPLER 177
Menandros sayesinde m z ak er e le r e ve bu m u a h e d e artlarna dair vazh ve mufassal malmata malik bu lunuyo ruz (34). imparator r ana sen ev b y k bir me bl v erm e i taahht ediyor, ran kral ise, din itihatlarndan sarfnazar etmeleri mutlak artiyle, randaki hristiyanlara din serbestsi b a h e deceine dair sz veriyordu. Romsl ve ranl tacirler, tica retleri her ne ekilde olursa olsun, yalnz evv el ce tesbit edilmi olan ve g m r k tekiltna malik bulunan mahallerden g e e bileceklerdi Muahedenin Bizans iin m hi m olan maddesi Karadenizin ce n u b u ark sahillerinde bulunan Lazik vilyetinin ranllar tarafndan tahliyesini ve Bizansllara iadesini tazammun eden madde idi. Yani, dier kelimelerle, ranllar K a r a deniz sahillerinde tutunmaa muvaffak olamyor ve bu deniz yine BizanslIlarn elinde kalyordu. Bu hdise g ere k siyas ve g er e k ktisad ba km dan son derece m him di (35). ran tehlikesinin tehdidi altnda bu lu nan Justinian pek uzak mem le ket le rde oturan Habeler ve Arabistandaki Himyariler ile m z ak ere le re girimitir. Arabistan yarmadasnn en ilerlemi eyaleti, cenu b gar bide bulunan Y e m e n di. sadan nceki eski devirlerde bu r a da Saba krall (Saba - Shoba) b y k bir inkiafa m azh ar olmutu; bir efsaneye gre Sa ba kraliesi kral S le y m a m ziyaret etmiti. M. e. II nci asrn so nunda bu kralhk Himyar Sabahlar krall oldu. Ahalisinin balca megalesini ticaret ve gemicilik tekil ediyordu. Bu g n dahi me v cu t olan birok harabe ve kitabeler bu kralln kudret ve refahna ehadet etmektedirler. Hristiyanlk bu havalide, M. s. IV n c asrn ortasnda, yaylma a balad; fakat memlekette birok mcahit yet tirmi olan bran dininin cidd bir muhafeti ile karlat. IV n c asrn ilk nsfnda bran dininin saliklerini hi m a y e eden Himyariler (Homerit) kral cenub Arabis tan hristiyanlarma kar iddeli itisaflarda b u l u r m a a b a lad. Bu radaki hristiyanlarm yardmna Habeistanm hristiyan kral kotu ve bu nu takip eden mcadelede Yahudi kiralna galebe ald. Btn Y e m e n i zaptetti ve hrist; yanla eski y k s e k mevkiini iade etm ek iin birok e m e kl e r sarf etti. s k en d eri y e patriine ve Bizans imparatoru Justin I e bran dinine kar kaz anm olduu zaferi tepir etti. Justinin halefi B y k Justinian Habe krallnn payitaht A k su m a ve imdi Habe kiralnn ta h a k k m altnda buluBizans mparatorluu Tarihi 12
cizgiliforum
cizgiliforum
nan Himyarilere, bu uzak devletlerden, asker ve ticar pln lar iin, istifade etmek ve bilhassa ranllara kar bunlarn yardmn temin etmek maksadiyle, bir he yet gnderdi. Habelerin ifa edebilecekleri yeg n e hizmet, ipei Serendip adasndan alarak Kzldeniz limanlarna kadar getirmek su retiyle, r a n l I l a r n inhisarnda bulunan ipek ticaretine bir nihayet vermekti; bu hizmet kendilerine dahi b y k faideler temin edebilirdi,, ( 3 6 ) . Habe kral Justinian ile birle m e e muvafakat etti ve kendisinden istenilen eyi y apa ca na dair sz verdi. Fakat ne kendisi, ne de Y e m e nd e k i vasal vaitlerini yerine getiremediler. Birinci heyetten so n ra Ju sti ni an n Habeistana ve Y e m e n e N on n os u s namnda birisini g n de rm i olduunu biliyoruz (37); fakat bu zata dair, seyahati esnasnda g er e k insanlar ve g er e k h a y van lar yzn de n birok tehlikelere u r am olduundan maada, hi bir malmatmz yoktur. imalde, yani Balkan yarmadasnda yaplan tedafi harp ler ok .baka oldular. Yu karda sylemi olduu muz v e h i le, Anastas za manndan itibaren, imal barbarlar, Bulgarlar ve ihtimal Slavlar, yarmada vilyetlerini yakp y k m lard. Justinian devrinde Slavlar, ilk defa olarak, bu isim altnda ortaya kyorlar. Prokop, eserlerinde bunlar Sklavenes,, olarak gstermektedir. P r o k o p un Hun tesmiye et tii b y k Slav ve Bulgar kafileleri bu devirde he m e n h e r s en e T u n a y getiler ve olduka derin bir surette Bizans ar a zisinin ie rlerine nfus ettiler ve rastladklar her eyi yakp yktlar. B u nl ar bir taraftan payitahtn varolarna kadar so kuldular ve Marmara havzasna nfuz ettiler; dier taraf tan Yunanistana girerek Korint berza hna ve garbte, Adri yatik sahillerine kadar, yayldlar. Yi ne Justinian devrinde Slavlar E g e sahillerine in m e k arzusunu izhar etme e ba ladlar. B u n la r denize in m e k iin b y k e m e k le r sarfettiler ve bu yzden imparatorluun en m hi m ehirlerinden olan Selnii tehdit ettiler; bu ehir ve civar az bir mddet sonra bir Slav mer kez i oldu. mpa ratorl uk ordular Slav istillarna kar iddetli bir mcadele atlar ve bir ok defalar mstevlileri Tuna nn te sahiline atmaa muvaffak oldular. Fakat Bizans topraklarna girmi olan btn Slavlarn tekrar memle ket ler ine avdet etmemi olduu en b y k katiyetle sylenebilir. Dier m h im sahalarda m e
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN HARPLER 17g
gul olan Justinian ordular Slavlarn her sene yaptklar aknlara kat surette nihayet vere me dil er ve Slavlarn bir ksm mem le ket e yerleti. Justinian devri, Balkan y a r m adasndaki Slav meselesinin temellerini atm olduundan dolay, calibi dikkatir : bu me se le VI nc asrn sonunda ve VII nci asrn balangcnda Bizans iin son de rece b y k bir eh em m iy e t kesbedecekti. Slavlardan maada Gepidler ve Kotrigur'lar ( H u n rk nn bir kolu) Balkan yarmadasnn imalini istil ettiler. 5 5 8 5 5 9 senesi knda Ko trigu rlar, Z ab e rg nn idaresinde, T r a k y a y a girdiler. Buradan Yunanistan ya m a etmek iin bir ordu ayrld; ikinci bir ordu T r a k y a H e rs o n n e s ini ( G e libolu yarmadas) istil etti; svarilerden m r e k k e p nc bir ordu ise, bizzat Za be r g n n idaresinde, stanbul zerine y r m e e balad Memleket yaklb ykld. Payitahtta panik bagsterdi. stilya uram olan vilyet kiliselerinin btn kymetli eyas ya payitahta nakledildi, yahut deniz tariki ile Boazn Anadolu sahiline geirildi. Bu tehlikeli anda J u s tinian, stanbuln kurta rma k iin, Belisara mracaat et i. Kot rigurlar, cepheli taarruzlarnda malu b edildiler. Fakat bu istil yznden Tra kya , Make don ya ve Tesalya, ktisad ba k m d an , mthi ztraplar ekti ( 3 8 ) . Hun tehlikesi yalnz Balkan yarmadasnda deil, fakat Karadenizde mnferit bir yarmada tekil eden ve ksmen Bizans imparatorluuna tbi olan Krmda dahi kendini g s terdi. Bu ba rba r mntakalarda g re k medeniyetini asrlarca m u hafaza etmi olmakla hret k aza nm iki ehir vard: Herson ve Bosfor ehirleri; bundan maada bu iki ehir imparatorluk ile b u g n k Rusya arazisi arasnda yaplan ticarette m him bir rol oynyorlard. V inci asrn sonlarna doru Hunlar yarmadann b y k bir ksmn igal etmiler ve bu suretle buradaki Bizans arazisini tehdide balamlard. Dier taraf tan Krmn dalarnda k k bir Got kolonisi v a r d : B u r a nn m er k ezi Doru ehri idi; Bizansm hima yes ind e bulunan bu ehir dahi Hunlarn tehdidine maruz bulunuyordu. Hun tehlikesi karsnda Justinian bu gn dahi bakiyeleri grlen birok kale ve uzun surlar yaptrd ve evv el ce m e v cu t olanlar tamir ettirdi (39). Bu suretle bir nevi Tavrik mdafaa hatt,, (L im es Tauricus) meyda na geldi. Ju stiniann vcude getir mi olduu m st a h k em hat sayesinde Hun tehlikesini, Krm
cizgiliforum
cizgiliforum
yarmadasndaki Bizans topraklar ve Got kolonisi iin, be r taraf e tm e e muvaffakiyet hsl oldu (40). En nihayet, Justinian ve Teo doranm hr'sfiyanl y a y m ak hus us und a sarfettikleri gayretler Nilin yukar ksmla rnda, yani Msr ile Habeistan arasndaki mntakada oturan Afrika k avi ml er ine kadar uzand. Bu mntakada iki ka vim oturuy ord u: birinci ellenin alt ksmlarnda B l e m m y i l e r ; bunlarn c e n u b u n d a N oba dlar. Teo do ra nn azim ve mehareti sayesinde Nobadlar ve krallar Slko hristiyanl, monofisit doktrinine gre, kabul ettiler (41). Bilhare, bir Bizans generalinin Silko ile mterek faaliyeti, Bilemmyilerin dahi ayn dini kabul etmelerine m n c e r oldu. Silko, elde etmi olduu zaferi tebcil etmek zere, B le m m y i mabetlerin den birinde bir kitabe hkkettirdi: B u r y nin iaret ettii gibi bu k c k kiraln tefahr a n c a k bir Attil yahut bir T im u r un azna yakabilirdi ( 4 2 ) . Bu kitabede Silko k en di ne u nvanlar v er m e k te d ir : Ben, Silko, Nobadlarn ve btn^ Habelerin h k m da r (j3aat/iaxo) ( 43 ). Jus tini ann haric siyasetinin bir plnosu yaplacak olur sa imparatorun btn mit ve plnlarn hite ta h a k k u k ettire m e m i olan bu sonsuz ve ypratc harblerin imparatorlu un u m u m durumu zerinde m e um neticeler husule getirmi olduu grlr. Ev vel bu devs seferler mu a z zam masraflar mucip oldular. Prokop. muhteviyat en b y k kaydi ihtiyatla telkki edilmesi lzmgelen Gizli Tarih inde Anastasn ihtimal biraz mbalal olarak- o devir iin pek b y k bir r a k a m olan 3 2 0 0 0 0 altn liraya bali olan ( 1 5 0 0 1 6 0 0 milyon altn frank) bir ihtiyat akesi brak m v e Justinianm bunlar az bir mddet zarfnda ha rc a m oldu unu be ya n etmektedir (44). Dier bir VI nc asr m v e r rihinin, Efesli J a n n ehadetine gr e (45), Anastasm ihtiyat akesi Justin II zamannda, yani Ju stinianm lmnden sonra, tamamiyle harcanmtr. Herhalde Anastasm br ak m olduu mirasn, P r o k o p un zikretmi olduu ra ka ml ar tahdit edilse bile, Justinianm asker seferlerine b y k faidesi do kun mutur. Fakat bu paralar imparatora kfi gelemezdi. Yeni verg ilere gelince bunlar bit k bir hale gelmi olan ahalinin tediye kudretinin fevkinde idiler. mparatorun ordu masraflarnda tasarruf y ap m ak suretiyle devlet masarifatn azaltmak iin sarfettii gayretler ordudaki as ker miktarn
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN'IN HUKUK ESER. TRBONAN. 181
tahdit etti ve ordularn tensiki fethedilmi olan garp vil yetlerinin mukadderatn m e k k bir vaziyete soktu. Justiniann garp seferleri, Roma noktai nazarna gre, kabili izah ve tabidirler; fakat devletin hak ik menfaatleri ba km nda n bu seferlerin lzumsuz ve hatt muzr oldukla rn ikrar etmek lzmdr. VI nc asrda ark ile garp ara snda kazlm olan he nd ek o kadar b yk t ki bunlar biribiriyle birletirmek fikri bile bir manaszlkt. Hakik bir birle me hibir zaman husule gelemezdi Fethedilen vilyet ler yalnz k u v v e t sayesinde muhafaza olunabilirdi; Bizans devletinin ise bu nu n iin ne kfi kuvveti, ne de vastalar v a r d. Tatbiki gayri kabil hlyalar peinde koan Justinian Bizans imparatorluu iin hayat menfaatler ihtiva eden ark hudu du nu n ve ark vilyetlerinin eh emmiy etini takdir edemedi. Srf imparatorun ahs arz usunun m ah sul olan garp sefer lerinin devaml neticeleri olamazd ve ye k ne sa k bir Roma i m pa ra tor lu un un yeniden ihyas pln Justinian ile b e r ab er ortadan kalkt - fakat ebediyyen deil. - mparatorun umu m d siyaseti yznden imparatorluk son derece vahim had bir ktisad bu hran geirdi.
JUSTNANIN HUKUK ESER. TRBONAN.
Justinian, ci h an m ul hretini, genilii ile temayz e de n hu kuk eserine medyu ndur. Ju sti ni an n bizzat sylemi olduu gibi, imparator sulh ve harp zamanlarnda icrayi h k m e t edebilecek bir vaziyette olabilmek iin yalnz silhlariyle it.har etmemeli, fakat kanunlarla dahi m ce h h e z b u lu n maldr; malp dmanlara ta h a k k m eden bir kum an da n gibi k a nu nu n kudretli bir hmisi olmaldr (46). Kan un lar ya pm ak ve bunlar tefsir etmek hak kn imparatorlara Allah vermitir. te bu sebepten Justinian imparatorun bir ka nu n vaz olmas lzmgeldi fikrindedir ve bu hakk lhiyet tarafndan takdis edilmi bir hak olarak telkki etmektedir. Fakat Justinian, ayn zamanda, birtakm pratik mlha za lar tarafndan dahi bu ie sevkedilmitir: mparator, zamannda car Ro m a ka nunlarnn tam bir anari iinde bnlunduunjn t am manasiyle farkna varyordu. K uv vei teriiyenin tamamiyle imparatorlarn elinde bu lun du u putperst Ro m a imparatorluu zamannda yeg ne kanun
cizgiliforum
cizgiliforum
vazetme ekli kanun yahut ni z am na m e adn tayan (leges) bir takm imparator emirlerinin (constitutiones ) nerinden ibaretti. Bu n a mukabil daha eski bir devirde m e y da na getiril mi olan kanu nlarn heyeti umumiyei ius vetus, yahut ius antiguum adn almtr. M.s. III nc asrn ortasndan itibaren h u k u k ilmi pek a bu k inhitata balad. H u k u k faaliyet, h u k u k neriyatn tam olarak takip edemiy en h k im ler e bir y a r dm olmak zere, bir takm toplama eserler v cu de get irm e e m nh a s r kly or du ; bunlar imparator emirlerinden ve ci h a n mu l hrete malik eski hukuk ina sl ar n eserlerinden alnm paralarn bir nevi kolleksiyonu mesa be sind e idiler. Fakat bu kolleksiyonlar husus mahiyette me cm ua la r olup resm hibir kymeti haiz deillerdi; binaenaleyh fiIiyatta, hk im btn imparator emirlerinin ve klsik eserlerin iinden k m a k mecbu riy et ind e idi ki bu vazife bir insann k a b i liyetini ayordu mparator emirlerini ne r ed ece k mer kez bir tekilt m e v cu t olmadn u n u t m am ak lzmdr. Adedieri seneden se ne y e artan ve muhtelif arivlere dalan bu emirl er de n istifade etmek son derece m k l idi. Ba hu su s ki yeni emirler eskilerini sk sk fesh yahut tadil ediyordu. Btn bu hususlar m ev cut imparator emirlerini, b u n lardan istifade etmek istiyenlere m a h s u s bir m e cm u a (C orpus ) eklinde toplamak iin hissolunan m b r e m iitiyac izah etmekledir. Justiniandan n ce bu sahada bir ok eyler yaplm olduunu biliyoruz. Justinian, vc ud e getirmi olduu k a n u n eserinde, evvelce m e v cu t mecmualardan, C odex G regorianus, C odex H erm ogenianus ve C odex T heodosian u s'lan geni mikyasta yardm grmtr. Dier taraftan klsik eser lerden, yani ius v etu s d an istifade etmei kolaylatrmak zere Teodos II ve garpteki muasr Valentinian III bir e m ir n a m e ner ed ere k en m e h u r be h u k u k in a sm eserlerinin h u k uk otorite vasfn haiz olduklarn bildirmilerdi. Dier m ellifler nazar itibare alnmyabilirdi. Fakat bu, meseleyi yalnz zhiren halletmek demekti; esasen seilmi olan bu be h u k u k u n u n eserlerinde m u ay y en bir v a k a iin kat h k m le r bulmaa imkn yoktu; n k bu hu k uk i na sl ar sk sk biribirini nakzediyorlard ve hayat artlar dahi dei mi olduundan, bunlarn teklif ettikleri hal arelerinin bazan kuv vei tatbikiyesi kalmyordu. Hlsa olarak btn h u k u k sisteminin resm m ak am la r tarafndan tamamiyle
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN HUKUK ESER. TRBONAN. 183
gzden geeirilmesi ve asrlarn vcude getirmi olduu inkiafn bir plnosunun yaplmas ihtiyac hissolunuyordu. Evvelki kodekslerde yalnz m u ay y en bir devrey e ait im parator emirleri toplanmt. H uk u k eserler bu m e c m u a l a r da zikrolunmamt. Justinian za ma n na kadar neredilmi olan btn imparator emirlerini bir kodekste toplamak ve eski h u k u k eserlerin kffesini gzden geir me kte n ibare t olan muazzam bir hu kuk ie giriti. Bu ite imparatorun balca yardmcs ve bu teebbsn ru hu Tribonian oldu. ler ayan hayret bir sratle ilerledi. ubat 5 2 8 de imparator on mtehassstan mt ee kkil kir komisyon toplad; azalar arasnda bu hu kuk teebbste imparatorun sa eli ve ihtimal bir de rec eye kadar ilhamcs olan,, (47) Tribonian ve stanbul h u k u k profesrlerinden Teofil bu lu nuy or du . Komisyonun vazifesi evvelki kodeksi yeniden gzden ge irme k, bunlarn eskimi olan ksmlarn k a r m a k ve C odex T heodosian u s tan beri neredilmi olan imparator emirlerini intizama sokmakt. Btn bu almalarn neti cesi bir m e cm u a d a tertiplendirilecekti. Nisan 5 2 9 da J u s tinian Kodeksi,, ( C odex Ju stin ia n u s) neredilmiti. K o de k s on kitaba taksim edilmi olup imparator Hadriandan Justinian devrine kadar neredilmi olan emirleri ihtiva ediyor du. Bu ko d ek s evv el ce m e v cu t kodeksi ortadan kaldr makla, btn imparatorluk iin m e cb u r y eg n e kanun mecm uas oldu. Justinian kodeksinin vcude getirilii evvelki kodeksler tarafndan son de rec e kolaylatrlm olmakla b e r a b e r ius vetus,, un yeniden gzden geirilmesi ii imparatorun ahs eseridir. 5 3 0 da Tribonian, btn klsik hu kuk inaslarn eserlerini tetkik edecek, bunlardan istinsahlar yapacak, es ki mi olan ksmlar kar aca k, btn tezatlar ortadan kald ra cak ve en nihayet toplanm elan malzemenin heyeti umumiyesini m u a y y e n bir sraya gre tasnif ed ecek bir k o m i s yon toplamakla tavzif edildi. Kom isyon bu ii baarabilmek iin milyondan fazla satr ihtiva eden takriben iki bin kita b o k u m a k ve tetkik etmek mecbu ri yet ind e kald. Justinianm bizzat yazd gibi bu hususta emir ver m ezd en nce, dnyada hi bir kim se tarafndan baarlamyacana ka naat getirilmi olan (48) ye btn ius vetusu lzumsuz birtakm kelime oyunlarndan kurtaran,, ( 4 9) bu muazzam i
cizgiliforum
cizgiliforum
184
senede bitirildi. 5 3 3 te neredilmi olan yeni kodeks elli kitaba taksim edildi ve Digest,, yahut Pandektler (D ig esta, P an d ectae) tesmiye edildi. Hem en meriyete girdi. Bu Digestin s^n derece b y k e he m mi y eti n e ramen, acele m ey dan a getirilmi olmas yznden, baz hususlarda, tabi olarak, hatalar ihtiva ettiini s yl em ek mecbu riy et ind e yiz. Bu eserde bir ok tekerrrler, tezatlar ve baz eskimi h k m le r buluyoruz. Dier taraftan, metinleri ihtisar, erh ve teksif etmek hususlarnda kom isy on a verilmi olan tam serbesti yznden, neticelerde bazan keyf hare ket ve hatt eski metinlerin tahrif edildii grlyor. Bu eserde hibir vahdet mevcut deildir. Bu sebepten, klsik Ro m a k an u nl a rna b y k bir eh em m iy e t atfetmi olan X I X ncu asr hukukinaslar Justiniann Degesti ha k k n d a gayet sert bir h k m vermilerdir. Fakat btn bu noksanlarna r a m e n Digestin fiiyatta pek b y k hizmetlerde bu lu nm u olduunu kabul etm e k mecburiyetindeyiz. Dier taraftan bu dstur, bize k a dar baka ekilde gelmemi olan Roma hukukinaslarnn es erl er ind en alnm zengin malzemeyi, mteakip nesiller iin, muhafaza etmitir. Digestin m ey dan a getirildii devirde Tribonian ve mua vini iki m e hu r hu kuk u , yukarda zikrettiimiz stanbul profesrlerinden Teofil ve Beyrut (Su ri yed e) profesrlerinden Doroteus, baka bir meselenin halli ile tavzif edilmilerdi ( 5 3 3 senesinde). Justiniana gre h e r k e s bu kadar b y k bir bilginin (yani Kodeks ve Digestin) arln tamaa muktedir deil di,,. Mesel h uk uku n dehlizinde b u lu nu p bu ilmin mah rem ksmlarna nfuz etm ek isteyen,, ( 50 ) genler bu iki k a i m eserin btn muhteviyatn hazm et me i d ne m ez lerdi; bin aen ale y h pratik bir el kitabna ihtiyalar vard. Ayn sene zarfnda ( 53 3) , ilk evvel talebelere tahsis edil mi olan bir meden h u k u k el kitab neredildi. Drt kitaptan ibaret olan bu esere nstitut (lnstitution.es ) ad verildi. J u s tiniana gre bu el kitab eski h u k u k u n btn bulank m e m b a la r n effaf bir gle,, irsal etmekle mkellefti (51). nstitutlarn ne rine msaade eden imparator emirn am esi hukukta mal mat ed inm ee susam genlie (52) (cu pidae legum juven tu ti ) hitap ediyordu. Digest,, ve n s fitut iara m n c e r olan, toplama faaliyetinde bulunulduu ayn devirde mutad kanu n ne ret me ii sekteye
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN HUKUK ESER. TRBONAN. 185
Uramamt. Bu devirde bi r o k e m ir na m el e r neredilmiti. Bu yzden bir takm meseleleri yeniden gzden ge ir me e m e cb u riy et l asl olmutu. Bir kel im e ile, K o de k sin, 5 2 9 daki edisyonunda, birok noktalarda, eskimi olduu grld. Bunu n zerine bu m e c m u a n n bir kere daha gzden geiril mesin e baland; bu i 5 3 4 te bitirildi. Ayn yln kinciterin aynda Kodek sin ikinci edisyonu, yeniden gzden geirilmi, ilveler grm ve 12 kitaba ayrlm olarak C odex repetitae p r a e le ctio n is nvan altnda intiar etti. Bu edisyon 5 2 9 edisy o n u n u ortadan kaldryor ve Hadrian ile 5 3 4 senesi arasn da neredilmi olan ka nunlar ihtiva ediyordu. Bununla Corpus' un tertibi sona erdi. K o de k s in birinci versiyonu bize kadar gelmemitir. 534 se nesinden sonra neredilen k an u nl ar Novel ( N ov e lla e leges ) ismini aldlar. Kodeks. Digest ve nstitutlarn ltince yazlm olmalarna ra m e n Nov ellerin b y k bir ksm g r e k e olarak neredildi. Bu, Roma a n anesini b e n im se m i olan bir imparatorun, realitenin ve gn lk hayatn icabatna u y m a k iin, yapm olduu m him bir fedakrlkt. Novellerinden birinde Justinian yle yazyor: Biz bu kan un u mill dilde deil, fakat um u m u n dili olan grek dilinde yazdrttk, tki herkes, bu dili kolayca anlyabildiinden, bu [Novelden] haber dar olabilsin,, (53). Justinian btn Nov e lleri bir m e cm u a d a toplamak fikrinde idi: fakat bu ii baar maa muvaffak olamad; maamafih zaman saltanatnda hus us mahiyette bi r k a toplama eser vcude getirildi. Nov eller Justinianm hu kuk eserinin son safhas olarak telkki olunmaktadr ve bunlar bu devrin dahil tarihi iin en m him mehazlardan birini tekil etmektedirler. mparatorun fikrine gre, bu drt me cm ua, yani Kodeks, Digest, nstitut v e Nov eller bir kanu n Corps tekil edeceklerdi; fakat byle bir m e c m u a Justiniann hayatnda me yda na gelemedi. Ancak sonralar, Ortazamanlarda, XII inci asrdan itibaren, Avrupada Ro m a h u k u k u tetkikleri yeniden ortay a ktkta, Justiniann h u k u k eserlerinin heyeti m e c muas Corpus ju ris civilis,, yani Meden h u k u k Corps ismi altnda tanlmaa baland: bu eser bu g n dahi ayn ad tamaktadr. Justiniann h u k u k eserinin b y k l ve bu eserin ahalinin ekseriyeti tarafndan pek az anlalan ltin dilinde
cizgiliforum
cizgiliforum
186 BZANS MPARATORLUU TARHt
yazlm olmas, K o de k sin baz ksmlar iin, h e m e n baz g r e k e erhler ve hlsalar yaplmasna se bep oldu; nstitut ve Digestlerin dahi metne aa yuk ar sadk kalan ve b ir takm erhler ihtiva eden tercmeleri (paraphrase) neredildi. Bu toplama eserler yukar da isimleri ge en Justiniann m u a vinlerinden Teofil, Doroteus ve dier bi rk a zat tarafndan vcude getirildi (54). Devrin ihtiyalar ve pratik m l hazalar yznden elzem olmu ve grek dilinde yazlm olan bu k k kanu n mecmualar orijinal ltince metinlere naza ran bir takm hatalar ve no ks anl ar ihtiva ediyorlard; buna r a m e n bunlar, asllarn geride braktlar ve hatt bunlarn yerine he me n he me n tamamiyle kaim oldular. Bu mesai sayesinde kanunlarn yenilendii ayn de virde meden h u k u k u n tedrisi yeniden tekiltlandrlmt. Y en i ders programlar tanzim edildi. Dersler be senelik bir de vreye ayrld. Birinci sene zarfnda balca ders m e v zuunu nstitutlar, ikinci, n c ve d rdnc s e n el er d e Digestler tekil ediyordu; beinci se ned e ise Kodeks o k u tuluyordu, Yeni prog ra ma dair Justinian yle yazyort <Hukukun btn mah rem iye ti ortadan kalktktan sonra talebeler iin gizli hibir ey ka lm yacaktr ve bunlar, bizler iin Tribonian ve dierleri tarafndan toplanm olan btn eserleri oku du k ta n sonra, mmtaz avukatlar olacaklar, adalete hizmet edec ekle r ve her yerde ve her devirde insanlarn en kabiliyetlisi ve en bahtiyar olacaklardr (55). Profe sr lere hitab eden Justinian, yle yazyor: Allahn yardm ile talebelere h u k u k u o kut ma a balayn ve kendilerine taraf mzdan izilmi olan yolu gsterin; tki bunlar, bu yolu takip edere k adaletin ve devletin m k e m m e l bendeleri olsunlar ve tki sizler ahlftan m m k n olan en b y k an ve e refe istihkak kesbedesiniz (56). G e n talebelere hitap eden imparator yle y az y o r: Sizlere verdiimiz bu k a nunlar dikkat ve istekle reniniz ve bu ilimde o kadar m a lmatl olduunuzu gsteriniz ki, tahsilinizi bitirdikten son ra, devleti, he r ha ng i bir u besinde idare edebilecek kabiliyette olmak midini bes liyeb ilesin iz (57). Esasen tedri sat proramda gsterilen maddelerin ve bunlara dair yazl m erhlerin talebelere telkinine inhisar ediyordu. Orijinaline,, yani klsik hu kukinaslarn eserlerine mra caa t ile metnin doruluunu kontrol etmee veyah ut ba k a bir tefsir tarzi
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN IAN IN HUKUK ESER. TRBONAN. 187
teklif etmee cevaz yoktu. Talebeler yalnz aslna tamamiyle tevafuk eden ter c me le r yapmaa, ksa parafrazlar ve hl salar tertip etmee m e zundular. Vcude getirili tarzndaki btn hata ve noksanlarna ve sureti terkibinde tatbik edilmi olan metodun btn fenalklarna ra m e n VI nc asrn bu ayan hayret h u k u k ibda cih anmul ve devaml bir eh emmiye ti haiz olmutur. Justinian Kodeksi bize Ro ma h u k u k u n u muhafaza etmitir: Roma h u k u k u ise bize, b u g n k sosyetelerimize hkim olan esas h u k u k prensiplerini vermitir. Diehl Justini an n azminin insaniyetin terakkisi iin en verimli e s er lerden birini m e y da na getirmi olduunu,, yazyor (58). XII nci asrda, garb Avrupada Ro m a h u k u k u yeniden tetkik edilmee balanldkta Ju stiniann meden h u k u k Kodeksi bir ok yerlerde hakik kanu n oldu. Prof. I. A. P ok r o v s ki yle diyo r: Ro m a h u k u k u cihan ikinci defa olarak diriltmi ve birletirmitir. Garp h u k u k u n u n btn inkiaf, zamanmz da dahil olmak zere, Roma h u k u k u n u n tesiri altnda bulunmaktadr. Ro m a kan un larn n en kymetli muhteviyat b u g n k Kodekslerin maddelerine kadar nfuz etmitir ve bunlarn ismi altnda faaliyette bulunmaktadr.,, (59). Bu h u k u k eserin baarlmas, Justiniana tarih tarafn dan verilmi olan Byk,, lkabnn tamamiyle doru oldu unu ispata kfidir. Halihazrda, Justinian kanunlarnn tetkikinde, son derece enteresan bir hdise m a he de etmek kabildir. B u g n e k a dar bu tetkikat Ro m a h u k u k u n a daha esasl nfuz edebil m e k iin yaplrd ve ikinci de recede bir eh emmiye ti haizdi. Bu dur um Nov eller iin varit deildi. Fakat Kodeks bal bana bir etd m e vz uu add olunmyor ve mstakil,, a r a trmalarn hedefini tekil etmiyordu. Bu erait altnda Justiniann eserinde bu lun abilecek balca kusur, bu eserin g e rek orijinal metinleri ksaltmak, g e r e k bunlara ilveler y ap mak suretiyle, klsik h u k u k u tahrif etmesi olabilirdi. Tabi Tribonian bu vaziyetten m e s ul tutuluyordu. Bug n ise klsik metinlerde yaplm olan bu deiikliklerin, melliflerin keyf hareketlerinin bir neticesi olmayp R o m a h u k u k u n u VI nc asr a r k Rom a imparatorluunun hayat artlarna u y d u r m a k kay gu su nd an ne et etmi olduunu ispat etme k iin allmaktadr. Bin aenaleyh bu m hi m mesele yl eb ir e ki l
cizgiliforum
cizgiliforum
alyor: Justiniann eseri zamannn ihtiyalarna tekabl ediy orm u idi, etmiyormu idi ve hangi nisbet e ? Bu meseleyi, Kodeksin intibak ettirilmi olduu farzolunan VI nc asr hayatnn u m u m artlarm nazar itibare almak suretiyle, tet kik etmek lzmdr. G e r ek hellenizm ve g er e k hristiyanln he r ikisi de bu toplama eserin mellifleri zerinde mu ay y en bir tesir icra etmi olmaldrlar. a rk detleri, eski Ro ma h u k u k u n u yeniden gzden g e ir m e k suretiyle v cu de geti rilmi olan bu esere girmilerdir. B u g n k h u k u k tarih ilminin vazifesi Justiniann Kodeks, Digest ve nstitutlarmd a k i Bizans tesirlerini tesbit etmek ve k ym etlend irmektir (60) J u s t in i a n n Nov elleri, gnlk k a nu nl ar da n olduklarndan, muasr hayatn artlarn ve ihtiyalarn aksettirmektedir. Justiniann bu h u k u k eseriyle birlikte bu imparatorun z a m a n saltanatnda stanbul ve Be yr ut h u k u k mektepleri nin inkiaf etmi olduklarn hatrlatmak lzmdr (61). Dier btn h u k u k mektepleri, putperestlik merkezleri olduklarn dan dolay, lvedilmilerdir.
JUSTNANIN DN SYASET. ATNA MEKTEBNN K A PA T IL MASI. BENC UMUM KONSL.
Roma esarlarmn vrisi olan Justinian Ro m a im pa ratorluunu yeniden ihya etmei kend si iin bir vazife telkki etti; fakat ayni zamanda imparatorluu iinde tek kanun ve tek mezhep tesis etmek istiyordu. Tek devlet, tek kanun, tek kilise,, ite Justinian siyasetinin istinat ettii ksa forml bu idi. Prensip itibariyle mstebit olan Justini an, iyi tekiltlandrlm bir devlette her eyin imparatorun otoritesine tbi olmas lzmgeldiine kani idi. Kilisenin, h k m et in elinde, byk bir silh tekil edebileceini tam amiyle takdir eden imparator, kiliseyi her trl vas talarla ta h a k k m altna almak iin urat. Ju stiniann din politikasnn u m u m prensiplerini kefetmek iin uraan m v er r ih le r bazan siyas sebeplerin teveffuku lehinde bir tem ay l gstermekte ve dinin, imparatorun indinde, devletin bir hizm etkrndan baka birey olmadn beyan etmekte (62), bazan ise bu ikinci Konstantinin, din m e v zu u b a h s olduu zamanlar, devlete kar vazifelerini unut ma a hazr olduu,, (63) fikrinde bulunmaktadrlar. Kilisenin hkimi
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN DN SYASET 189
olmak arzusunda bu lunan Justinian yalnz rhbaniyetin idare sini eline almak ve mukadderatn tayin etmek (en m e h u r kilise mmessillerini istisna eylemeksizin) gayesini gtmedi; fakat tebaalarnn din akidelerini tesbit etmei kendinin bir hakk olarak telkki etti. mparatorun din fikri her n e o l u r s a olsun, bu fikir tebaalar tarafndan m e cb u r olarak kabul olunmal idi. Bundan dolay Bizans imparatorunun rhbanyetin hayatn tanzime, en y k s e k ruhan ma k a m la ra istedi ini geirmee, din mcadelelere ara bulucu ve h ak e m ola rak mdahale etmee ha k k vard. Dier taraftan Justinian, rhbaniyeti h im ay e etmek, yeni kilise ve yeni manastrlar ina ettirmek ve bunlara husus imtiyazlar ba he tm ek su r e tiyle, kiliseye kar ltufkr bir tavr taknd. Bundan maada dogmatik m nak aa lar a sk sk itirak etmek ve kabili m nakaa olan doktrin meseleleri iin hal areleri vazetmekle imparatorluk dahilinde it kat vahdetini temin hususunda btn gayretini sarfetti. Cisman kuvvetin din ve kilise ilerinde stnln tesis etmei ve ehasn en sam im din itikatlarnn en derin noktalarna kadar girmei istihdaf eden bu siyaset tarihte esaropapizm,, ismi altnda tamlmaktadr ve Justinian esaropapist temayln en karakteristik mmessillerinden biri olarak telkki olunabilir. Justiniann fikrine gre devlet reisi ayn za man da hem esar ve he m Papa olmal, yani ahsnda cisman ve ruhan kudreti tam olarak birletirmeli idi. Justiniann faaliyetinde srf siyas cepheyi gren tarihilere gt e imparatorun esaropapizm,, inin balca sebebi siyas kudretini em ni y e t altna almak, h kmetini tarsin etmek ve tesadfn k en di ne bahetmi olduu en y k s e k otoriteyi din esaslara istinat ettirmek arzusu olmutur. Justinian m k e m m e l bir din terbiye grmt. Mukaddes Kitaba m k e m m e l e n vakft ve din m nak aalara itirak etmekten haz duyard; bizzat birtakm din lhler yazmt. Fakat din ihtilflarn, siyas ba k m dan dahi, tehlikeli addedi y or d u; n k fkrince bunlar imparatorluun vahdetini tehlikeye sokuyorlard. Justin ve Justinianm iki selefinin, Zenon ve Anastasm monofist ark kilisesi ile bir uzlama yoluna girmi ve bu yzden Ro m a kilisesi ile mnasebat kesm i olduklarn g r mtk. justin ve Justinian aka bu son kilisenin tara.m
cizgiliforum
cizgiliforum
iltizam ve bununla yeniden m na s e be t tesis ettiler. Bu ndan dolay ark vilyetleri, ee r tabir caizse, Ju stiniandan uz ak latlar. Bu vaziyet geni lkesi dahilinde bir tek mezhep tesis etmei son derece arzu eden imparatorun gzne tabi olarak, batmyor deildi. Fakat arkta ve garpta, skenderiye, Antakya ve Romada kilise vahdetini tek ra r iade etmek imknszd. Bir tarihinin dedii gibi Justinian hkmeti, takip ettii din siyasette, iki yzl bir J a n u s a b e n z e m e k t e dir; J a n u s un bir yz garb a mtev ec cih olup R o m ay a hitap etmekte, arka ba ka n dier yz ise Su riy e ve Msr papaz lar nezdinde hakikati aramaktadr,, (64). Justinian, saltanatnn balangcndan itibaren, Ro ma ile uz lama din siyasetine esas ittihaz etti; bun dan dolay vermi olduu karar lara ark vilyetlerinin iddetle muarz olduklar Kadky konsilinin mdafii olarak oriaya k m a k m e c b u r i yetinde kald. Justinian zamannda papalk, kilise sahasnda, en y k s e k otoriteye malik oldu. Roma piskoposuna yazd mektuplarnda Justinian bu zata Papa,,, " R o m a Papas,,, Apostolik Papa,, Papa ve Patrik,, ilh... gibi isimler v e r mek te ve Papa nvann m nhasran Ro m a piskoposu iin kullanmaktadr. Mektuplarndan birinde imparator Papaya btn muk add es kiliselerin ba,, (C apu t om nium sanctarum ecclesiariu m ) ( 6 5) diye hitap etmekte ve N o v el lerinden birinde Yeni Roma, yani stanbul piskoposunun mak am saadetinin eski Romadaki apostolik Papalk ma kamndan sonra ikinci derecede geldiini,, (66 ) gayet ak bir tarzda beyan etmektedir. Justinian, Yahudiler, putperestler ve rafzlerle m cad ele y e giriti. Bu so nuncularn srasna Mani mezhebi mridleri, nasturler, monofisitler, arianistler ve dier daha az e h e m m i yetli din mezheplerin slikleri dahildi. Arianizm garpta, G e r m e n kabileleri arasnda, pek fazla ta a m m m etmiti. mparatorluun muhtelif ksmlarnda putperestlik bakayas hal mevcuttu ve putperestler daha hal nazarlarn, putpe restliin balca merk ezi olmas hasebiyle, Atina M ekte bine eviriyorlard. Yahudiler ve daha az ehemmiyetli rafz temayllerin slikleri, ilk zamanlarda bilhassa ark vilyet lerinde bulunuyorlard. Bu mezhepler arasnda, tabi olarak, en fazla mridi olan monofisizm idi*
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN DN SYASET 191
Garpta arianistlere kar yaplan mcadele, yukarda grm olduumuz vehile, G e r m e n krallklarnn ksmen veyahut ta m am en zaptiyle sona eren birtakm asker harekt eklini ald. Justinianda kkl e mi olan imparatorlua bir tek mezhebin elzem olduu kanaati rafzlik doktrin ve tedrisatnn balca mmessillerine kar en k k bir m sa m a h ay a dahi yer b r a k m y o rd u ; bu sebepten bunl ar Justinian zamannda, mlk ve asker otoriteler tarafndan tatbik edilen iddetli itisaflara maruz kaldlar. Putperestliin son bakiyelerini k k n d e n kaldrmak zere Justinian, 5 2 9 da, eri me kte olan putperestliin son kalesi olan ve inkraz, V i n c i asrda, Teodos II zamannda, stanbul niversitesinin yaratlmas ile tacil edilmi bu lu nan m e h u r Atina Felsefe Mektebinin kapatlmasn e m retti. Bi r ok profesrler s rg n e gnderildiler, ve m e k t e bin mal ve m lk m s ade re edildi. Bir tarihi yle y a z y o r : talyann son putperest ibadetghnn, Monte Kassino m u kaddes o r m an n d ak i Apollon mabedinin Sen Be nu va tarafn dan tahrip edildii ayni sene, Yunanistanda klsik putpe restliin son istinatghnn tahribini dahi grd,, (67). Bu tarihten itibaren Atina kat olarak medeniyet merkezi olmaktan kt ve k k, gayet sakin, ikinci derece bir ehir haline geldi. Atina Mektebinin baz profesrleri ra na hicret etmee ka rar verdiler ; burada, sylendiine gre, kral Hsrev, felsefe ile alkadar oluyordu. Bunlar randa m k e m m e l bir tarzda karlandlar, fakat bu grekle r gurbette yaamaa tahamm l edemediler ve Hsrev, Justinian ile, bu filosoflarn itisaflara maruz ka lmam alar ve hristiyanlk dok trinini ka bule icbar edilmemeleri hu susunda, bir anlama aktettikten sonra bunlar me mlek etlerine iade etmee karar verdi. Justinian vadini tuttu ve putperest filosoflar, hayatla rnn mtebaki ksmlarn Bizans mparatorluunda, tam bir em niyet iinde, geirdiler. Justinian, dier taraftan put perestlii tamamiyle ortadan kaldrmaa muvaffak olamad ; putperestlik, gizli olarak, baz h cra mntakalarda yaamakta devam etti. Filistinde, bran dinine yakn bir dine malik olan Samaritenler h km etin itisaflarma tahamml edemediler ve isyan ettiler; bunl ar kanl bir surette tenkil edildiler. Birok sina-
cizgiliforum
cizgiliforum
gogar tahribe u ra d ; tahripten masun kalanlarda ise Ahdi Atiki bran metninden o k u m a k yasak edildi; bu metnin yer in e Septant,, adn tayan g r e k e tercmesini ik am e etmek mecburiyeti hsl oldu. Ahali mede n h u k u k u n u k a y betti. Nasturler dahi iddetli itisaflara maruz kaldlar. Fakat Justinianm monofisitlere kar takip ettii siyaset tekmil bu hdiselerden daha m hi m oldu. lk evvel im pa ratorun monofisitlerle olan m nasebetleri b y k bir siyas eh emmiye ti haizdiler; n k bunlar ark vilyetlerinin, Msrr Su riy e ve Filistinin hayat me selesine pek yakndan bal idiler. Sani yen monofisitler imparator zerinde b y k bir nfuzu olan Justinianm kars T eo d o r ann himayesi altnda bulunuyorlard. Muasr bir monofisit mu harrir, Efesli Jan, Teo dor ay "say seven, gayretle mebu ka d n ,, , yahut Allah tarafndan, en m kl zamanlarda, itisaf grenleri hima ye etmek iin gnderilmi olan en hristiyan imparatorie,, ola rak gstermektedir (68). Teo do ra nm tavsiyesi zerine Justinian, saltanatnn ba langcnda, monofisitlerle uzlamak tee bb sn de bulundu. Justin zamannda ve Justinian saltanatnn ilk senelerinde nefyedilmi olan monof s>t piskoposlara, avdet etmeleri iin, msa ade verildi. Birok monofisitler, din bir uzlama k o n feransna itirak etmek zere, stanbula davet edildiler ; m parator, bir gz ahidine gre, bunlar hasmlariyle ortodokslua ve dine yaraan m l y e m e t ve sabr ile,, ( 6 9 ) btn pheli meselelere dair m n a k a a d a bu lu u m a a ev ketti. Payitaht saraylarndan birine yerletirilmi olan be yz monofisit rahip bu saray b y k ve fevkelde bir m n z e vler lne,, (70 ) tahvil ettiler. Monofisizmin hak ik ka nun vaz ve ba Antakya piskoposu Sever, 5 3 5 te stanbula geldi ve burada bir sene kald (71). mparatorluun m e r kezi, 5 3 5 senesi balangcnda, Anastas zama nn dak i m an za rasn, bir d er ec eye kadar, tekrar iktisap ediyordu (72). Monofisitlerle uzlamak taraftarlndan dolay tanlm olan Trabzon piskoposu Antim stanbul patrii nasbedildi. M o n o fisitler galip gelecek gibi grnyordu. Fakat vaziyet pek a b u k deiti. Papa Agapet, stanbula geliinde, ve akoimetlerin partisi ( mfrit ortodokoslar) Antimin din msamahalar karsnda o derece feryat et me e baladlar ki Justinian, hi phesiz arzusu hilfna, siyase
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN D N SYASET 193
tini deitirmek mecburiy etinde kald. Antim azledildi ve Menas namnda bir ortodokos papas tarafndan istihlf olundu. Tarih bir ahadete gre imparator ile papa arasnda aadaki m u h a v e r e ce rey an etmilir: Justinian Seni ya bizimle h e m fikir olmaa icbar edeceim, yahut s r g n e gndereceim demi, Agapet ise imparatorlarn en hristiyan olan Justinia n ziyaret etmek istiyordum; halbuki karmda bir Diokletian b u lu y o ru m ; maamafih tehditlerin beni korkutmaz ( 7 3 ) ceva bn vermitir. mparatorun papaya kar gstermi oldu u m s a m a h an n ksmen o devirde talyada Ostrogotlara kar balanm olan harpten ve Ju stiniann garbte bir istinatgha olan ihtiyacndan ne et etmi olmas ok muhtemeldir. Bu m s a m a h a y a ra men Justinian, hkmeti monofisitlerle bartrmak midini tamamiyle terketmedi. Bu husus Ruhan,, m e h u r vakasnda kendini aka gsterdi. Burada V inci asrn teolou, Mopsuestal Teodor, y r li Teodoret ve Edessal bas bahis mev zuu idiler. Monofisitler,. nasturlik fikirlerine ramen, bu mellifi m a h k m .etme diinden dolay, Kad ky konsilini tenkit ediyorlard. Papa ve ak oime tler ise bunlara bu noktada iddetli bir m u k a v e met gsteriyorlard. Bu muhalefete fena halde kzan Justinian bu hdisede monofisitlerin hakl olduklarn ve ortodokslarn bunlara iltihak etmeleri lzmgeldiini beyan etti. Bundan mada 5 4 3 te, bu teoloun eserlerini aforoz eden v e bunlar mdafaa, yahut tasdik e de ce k olanlarn ayn cezaya arplacan iln eden (74 ) bir e m ir n a m e neretti. Justinian bu e mi rna m eyi btn imparatorluk iin mec* bur klmak istedi ve btn patrik ve piskoposlar tarafndan imzalanmasn istedi. Fakat bu istei yerine getirmek kolay deildi. Garp, bu e m ir n a m e y i imzaya muvafakat etmenin Kadky konsilij otoritesine bir nevi tecavz m a n a sna gelebileceini d nerek h ey eca n a geldi. Kartacal lim bir diyakos yle y a z y o r : Kad k y konsili kararlar m n a k a a y a vazedildii takdirde znik konsili dahi bu kabil bir tehlikeye duar olmaz m ? ( 7 5 ) . Bundan maada u sual dahi soruluyordu: ller m a h k m edilebilirmi ? n k bu teolog bir asr evvel lmlerdi. En nihayet garp kilisesinin baz mmessilleri imparatorun, bu emirn am esi ile, kilise mensu bn inin fikir hrriyetine tecavz ettii m lhazasnda idiler. Bu son fikir, teden beri dogmatik meseBizans mparatorluu Tarihi 13
cizgiliforum
cizgiliforum
fsm' f
V:&a
,
'
-.-
'
MPARATORE TEODORA, JU STN A N I. N KARISI
cizgiliforum
Ravemnadak San Vitale kilisesinde bulunan mozayi't
cizgiliforum
JUSTNANIN D N SYASET 195
lelerin hallinde imparator kudretinin mdah alesin e alm olan ark kilisesinde he me n h e m e n yok gibi idi. Dier ta raftan, l melliflerin ma hkmi yeti meselesi Mukaddes Kitapta halledilmiti : Kral Josias, Ahdi Atikte, yalnz put perest rahipleri diri diri k urb an etmekle ka lmam , fakat zaman saltanatndan ok daha evvel lm olanlarn m e za r larn atrm ve k em ik ler in i m e zb a h zerinde yaktrmt ( K u a lla r IV, 2 3 , 1 6 ) . te bu suretle ark kilisesinin bu em ir nam eyi tanmaa ve teologu m a h k m etmee raz olduu bir zamanda g r p kilisesi bun a muarz bir ce ph e alm olu yordu. Hlsa, Justiniann bu em irn am es i btn kilise tara fndan hi bir zaman tanlmad. Justinianm, garp kilisesini kendi tarafna celbedebilmesi iin, R o m a c a k i papay bu e m ir na m ey i tasdika ikna etmesi lzmgehyordu. Bina ena ley h papa Vigil stanbula davet edil di. Papa burada yedi seneden fazla bir mddet kalacakt. Muvasalatn mteakip papa alenen e m ir n a m e a'eyhinde o duunu beyan elti ve stanbul patriki Menas aforoz etti. Fakat zaman i e, bir takm tesirler altnda, Vigil Justinian v e Teodor amn arzularna tebaiyet etti ve 5 4 8 de, drt ark patrikinin reyine kendi reyini de ilve edere k bu ruhan iin umu miyetle Ju d ica tu m tesmiye olunan bir m a h k m i y e t karar neretti ve bu, Teo dor amn son zaferi oldu. mparatorie, monofisizmin kati ve zarur zaferinden emin olarak, ay n i sene zarfnda, ld. Vigil btn garb Avrupa rahip lerini prenslerin en halimi Justinian ve Teod or aya,, duala rn su n m a a devam etti ( 7 6 ) . Fakat garp kilisesi, Vigil tarafndan yaplm olan m s a m ahay tasvip etmedi. Hait Afrika piskoposlar, bir konsil toplyarak, papay aforoz etme e k ara r verdiler. Bu garp hdiselerinin tesiri almda papa tereddt eir re e balad ve ilk kararna rcu edere k Ju d ic a iu m ,, u geri ald. Bu vaziyet karsnda justinian bir um u m konsil toplamaa ka rar ver di; konsil 5 5 3 te s anbu:da topland. Bu beinci um u m konsilin vazifesi, evvelki konsillerinkine nazaran, o k daha mahduttu. Herha ng i yeni bir rafznk bahis mevzuu deildi; yalnz n c ve drdnc konsillerin ksmen nas'urlik, fakat bilhassa monofizit dok trini hakknda ittihaz etmi olduklar kararlarla alkadar baz noktalarn tavzihi icap ediyordu. mparator, o zamanlar
cizgiliforum
cizgiliforum
Istanbulda bulunan papann konsile itirakini son d e r e c e arzu ediyordu; fakat Vigil bir takm mazeretler ileri srd ve daveti kabul etmedi; konsilin hi bir toplantsnda bu lu n mad. Konsil teologun eserlerini tetkik ve imparatorun fikrine iltihak etti. Konsil Mopsuesta piskoposu dinsiz Teodoru ve btn dinsiz eserleini, Teodoretin yazm olduu dine mug ay ir eserlerin kffesini ve b as a izafe olunan dinsiz m ektubu ve bunlar mdafaa yolunda ( a d d efen sion em eoru m ) eser yazm ve yahut yazacak olanlarn kffesini,, (7 7) aforoz elti ve lanetledi. Konsilin kararlarnn m e cb u r olduu iln edildi ve Justi nian, bu ruhan nin ma hk m iy e ti ni tesvip etmiyen pis koposlara kar bir itisaf ve s rg n politikas tatbik etme e balad. Papa Vigil M armara adalarndan birine srld. En nihayet, m a h k m i y e t ka rarn im zalamaa raz oldu ve Roma y a avdet iin msaa de ald. Fakat yolda, Sir ak z de ld. Garp, 5 5 3 konsili kararlarn, VI nc asrn sonuna kadar, kabul etmedi ve a nca k B y k G r e g o r I ( 5 9 0 - 6 0 4 ) tarafndan " U rhan ile megul olmu olan konsilde din hus us und a hibir hak y e n m e m i v e hibir deiiklik yaplmam oldu unun (78 ) iln edilmesi zerine, 5 5 3 konsili btn garpta umum mahiyette ve dier ilk drt konsil m e r te b e sinde bir konsil olarak kabul olundu. Justinian tarafndan monofisitlerle ortodokslar bartrmak iin alm olan hararetli m c ad ele mit edilen neticeleri vermedi. Monofisitler kendilerine bahsedilmi olan m s a m a halardan m e m n u n kalmadlar. J. Maspero, 5 3 7 ile 5 7 0 a r a sndaki devreyi katolik tethi devresi,, tesmiye ediyor (79). Justinian saltanatnn so nu na doru imparatorun din siya setinde m u a y y e n bir istikamet ka y de tm ek m m k n d r ; fakat bu nokta daha henz kfi derece tenvir edilmemitir. 5 6 5 te ihtiyar imparator ld ve h k m eti n din siyaseti deiti. Justiniann din siyasetinin bir plnosu yaplacak olursa, imparatorun imparatorluk dahilinde birleik bir kilise vcude get irmee muvaffak olamad grlr. Ortodoksluk ve monofisizm biribiriyle uzlaamadlar; nasturlik, Mani m e z hebi, bran dini ve bir derec eye kadar putperestlik mevcudiyet'erini temadi ettirdiler. Din birlik husule gelemedi ve Ju stiniann teebbs akametle neticelenmi telkki olunabilir.
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN DN SYASET 197
Fakat Justiniann din siyasetinden bahsedildii zaman bu devir iin karakteristik olan dini y a y m a faaliyetini unut m am a k lzmdr. Justinian, bir hristiyan imparatoru olmas dolaysiyle, hristiyanl imparatorluk hudutlarnn tesine k ada r y a y m a kendisi iin bir vazife telkki etti. Tuna civarnda oturan Heruller, baz Kafkas kabileleri ve imal Afrika ve orta Nil havalisinde ya ayan mahall kabileler hristiyanl bu imparatorun zaman saltanatnda kabul ettiler(80).
JUSTNANIN DAHL SYA SET. NKA SYANI.
Justiniann clusu esnasnda btn imparatorlukta k a r klk ve anari h k m f er m a idi. Sefalet btn memleketi, bilhassa vilyetleri, kemiriyordu. Vergiler lykiyle toplanamyordu. Atmeydan oyunlar gruhu, b y k arazi sahipleri, tahttan m a h r u m braklm olan Anastasn akrabalar ve en nihayet din kavgalar dahil kargaalklar arttryor ve mu cibi endie bir vaziyet ihdas ediyordu. Justinian, tahta ktkta, devletin derin dahil reformlara ihtiyac olduunu a ka anlad. Kemali cretle ie balad. Jus tini ann bu sahadaki faaliyetine dair elimizde bulunan balca mehazlar bir taraftan Noveller, dier taraftan o devirde yazlm Lidyal J a n n R om a devletinin usul idaresine dair adl muasr tretesi ve yine o devrin mah sul v e aada bahis mevzuu edilecek olan P r o k o p un 'G izli T arih,,\ dir. Yeni bir za ma n da bu mevzu ile alkadar kymetli malz eme ye papi rsler zerinde rastlamak kabil olmutur. Justinian, salanatnn balangcnda, payitahtta, kendisini az kalsn de virecek olan mthi bir isyann patladna ahit oldu. stanbulun balca mahallesi, araba koularna son derece mecl b olan stanbul halk iin m e r g u b bir toplant yeri tekil eden ikus,, yahut Hipodrom (Atmeydan) mahallesi idi. Um um iyet le yeni imparator, ta giyer giymez, bu Hipod roma gelir ve K atism a adn tayan imparator locasnda hal kn ilk alklarn toplard. Arabaclar drt muhtelif renkte elbise giy erl er di: yeil, mavi, beyaz ve krmz. Hristiyan kilisesinin gladyatr dvmelerini menettiindenberi, araba yarlar payitahtn en fazla lezzetle seyrettii bir temaa halini almlard. Her rengin arabaclar etrafnda gayet iyi
cizgiliforum
cizgiliforum
tekiltlandrlm partiler toplanmt. Bu partilerin kendi kasalar vard; bunlar arabaclarn, atlarn ve yar a r ab a larnn masraflarn grrler, dier renk ler in taraftarlar ite rekab et ve ka vga ederlerdi. Bu partiler az bir mddet sonra Yeilier, Maviler ilh... ismi altnda tanld ar. u k u s v e yar lar ve ir ku s partileri Ro ma imparatorluundan Bizansa gemiti ve m u a h h a r bir a n ane b u n l a r n tesisini R om ul us ve R e m u s un efsanev devirlerine ka dar karyordu. Bu drt partinin tad isimlerin esas manas dahi pek vazh deildir. VI nci asr, yani Justinian devri mehazlar bu isim lerin drt unsura tekabl ettiini bildirmektedirler : toprak (Yeiller), su (Maviler), hav a (Beyazlar) ve ate (Krmzlar). irk us oyunlar fevkalde debde be ve ihtiamlariyle tema yz ederlerdi; seyircilerin adedi bazan 5 0 0 0 0 i bulurdu. Yav a yava, Bizans devrinde dem,, ismini alan i r k u s partileri u ve y a bu siyas, tima ve din temayl ifade eden siyas partilere inklp ettiler. irkus'taki halkn sesi bi r nevi efkr um u m iy e ni n ve milletin sesi oldu. F. I. s p en sk i matbuat me v cu t olmadndan, Hipodrom, baz hallerde, h k m e t e emirler verm i olan efkr u m u m iy e n in serbeste tezahr ettii yeg ne mahal oldu,, (81) diyor. Bazan im parator icraat ha k k n d a halka izahat v e r m e k iin ir ku sta isbat vcut ederdi. VI nci asrda en nfuzlu partiler ortodoksluk taraftar olan ve bu yzden Kadkyller,, (yani Kadky konsili taraftan) tesmiye olunan Maviler (Venetoi) ve monofisizmi iltizam eden Yeiller (Prasinoi) idi. Anastas zamannda payi tahtta bir isyan bagstermi ve ortodoks partisi, mthi yamalardan sonra, yeni bir imparator isteyerek Hipodroma komutu; Anastas burada kor ku iinde ve tasz olarak ispat vcut etmi v e m na d iye m a k a m n da n e k ilm e e hazr ol duunu bildirmesini emretmiti. Halk imparatoru bu acna ca k vaziyette grdkte s k n bu lm u ve bu suret e isyan nihayete ermiti. Bu v a k a Hipodrom ve payitaht halknn h k m e t ve bizzat imparator zerinde malik olduu nfuz ba k m nd an karakteristiktir. Anastas monofisit olduundan dolay, tabi olarak, Yeilleri hi m ay e etti. Justin ve Ju stiniann tahta km ala riy le ortodoksluk ve bu nunla birlikte Maviler galebe aldlar. Fakat Teodo ra
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN DAHL SYASET. N !KA SYANI 199
Yeillere mtemayildi. te bu suretle, imparatorluk tahtnda bile, bu muhtelif partiler mdafiler buluyorlard. Payitahtta 5 3 2 mthi ihtillini tevlit etmi olan s e be p ler ok ve mtenevvidirler. Justinian aleyhinde teekkl eden muhalefet ailev, siyas ve din mahiyette idi. Anastasn hayat a olan yeenleri, Justin ve bundan sonra Justiniann tahta kmalariyle kendilerini bu haktan m a h r u m edilmi addediyorlard. Bunlar monofizme mtemayil olan Yeil ler partisine dayanyorlard. Bunlarn esas gayesi Justinia n devirmekti. Siyas muhalefet yks ek m e m u r la r a ve bil hassa suiistimalleri, gayri kan un hareketleri, nizam hadden fazla vergi toplamalar ve zulmleri yznden halkta b y k bir ibirar tevlit etmi olan, yukarda isimlerini zikretmi olduumuz m e h u r hu k uk in a s T rib o ni an a ve P ret u va r prefesi Kapadokyal J a n a kar duyulan u m u m infialden ileri geliyordu. Nihayet din muhalefet Justin ve Ju st :nian zamannda b y k iztraplar e k m i olan monofisitler tara fndan geldi. Btn bu sebeplerin heyeti me cm ua s payi tahtta halkn isyann dourdu. Bu defa iin aralarndaki din ihtilflarn unutan Maviler ve Yeillerin nefret ettik leri h k m et e kar birlemi olduklarn k a y d e t m e k e n teresandr. mparator ile Hipodromda toplanm olan halk arasnda bir mnadi vastasiyle ce rey an eden m z a k e r e lerden hi bir netice kmad (82). syan ehirde ratle yayld. Asilerin n i k a , ,, yani zafer,, yahut yen,, diye barmalarndan dolay bu isyana tarih Nika isyan,, ad n vermitir En gzel binalar, en nefis sanat abideleri yaklup ykld. Ayasofya bazliki dahi yakld : Bu bazilikin yerin de bir mddet sonra m e h u r Ayasofya katedrali ykselecekti mparatorun Tribonian ve Kapadokyal Jan't kovacana dair verdii sz, Hipodromda halka hitaben s y ledii nutuk hi b r tesir yapmad. Anastas'n bir yeeni impa rator iln edildi. Saraya ekilmi olan Justinian ve m avirle i daha o vakit payitahttan firar etmei d n y o r lard; fakat bu nazik anda Teo dora bunlarn imdadna yetiti* Prok op imparatorienin sylemi olduu nutku bile, kaydet mitir ki bunda, baka fikirler arasnda, unlar s y l e r : Bir k e r e d nya ya geldikten sonra insan iin lmden kurtul maa imkn yoktur; fakat bir insann imparator iken, firar etmesine m s am ah a edilemez; eer firar etmek niyetinde
cizgiliforum
cizgiliforum
isen, esar, pek a l : paran var, gemilerin hazr, deniz a k t r . . . Fakat dn ve firar ettikten sonra lm kurtulmaa tercih ed eceinden kork. Ben ferfernin gzel bir kefen oldu un u syliyen eski bir darb meseli severim,, ( 8 3 ) . O zaman isyan bastrmak vazifesi Belisara tevdi olundu : isyan alt gnd en beri devam ediyordu. Belisar aya kl anm olan halk Hipodroma tkmaa ve burada mu has ar a etmee muvaffak oldu. 3 0 - 4 0 0 0 0 kadar as ldrd. syan bastnlmt. m pa ra to r' y en id e n salam bir tahta oturuyordu. Anastasn yeenleri idam edildiler. Justiniann dahil siyasetinin en karakteristik vasflarn dan birini b v k arazi sahiplerine kar am olduu daha h e n z tam amiyle izah edilmemi olan muannit mcadele tekil etmektedir. Bu mcadeleyi; Noveller, papirsler ve P r o k o p un G izli Tarihi,, sayesinde r e n iy o r u z ; bu hi c vi y e sinde aristokratlarn bir mdafii olarak o tay a km akl a ve Ju stiniana, imparatorluk tahtndaki bu trediye kar birtakm g l n ithamlarda bu lunmakla b e ra b e r Prokop, VI nci asrn tima mcadeleleri hakk nd a gayet enteresan malmat ver mektedir. Hkmet, merkez idareyi hi kale almakszn g e ni arazilerini idare eden b y k malik ne sahrplerinin k e n disi iin en tehlikeli rakip ve d man olduklarn hissedi yordu. Novellerinden birinde Justinian, vilyetlerde, devletin v ey a hu t ehasn uhdesinde bul un an maliknelerin, mahall erafn keyf idaresi yznden, dm olduu feci vaziyetten ikyet etmekte ve Kapadokya u m u m valisine u manidar satrlar y a zm ak tad r: Vilyetlerde yaplan o kadar fevkelde vahim suiistimallerden haberdar edildik ki bunlarn b y k otorite sahibi tek bir ahs tarafndan ortadan kaldrlmasna g lk le teebbs olunabilir. Ve hatt biz zadegn khyala rnn, usule m u g a y ir bir tarzda, muhafzlarla ihata edilmi olarak dolamalarn, bunlara refakat edenlerin o kl uu nu ve bu ahslarn hayaszca her eyi aldklarn zikretmekten hi cap duyuyoruz,,. Bu ndan sonra husus arazinin vaziyetine dair bir k a sz syliyen imparator Noveline unlar ilve et mektedir: Mir arazinin he me n kffesi ehas uhdesine geti; n k bu arazi, btn at srleri de dahil olduu halde, y a m a y a urad ve hi bir kim se azn ap ikyet etmedi; nk btn azlar altnla dikilmiti,, (84). Bu beyanattan K a padokya asilzadelerinin vilyetlerinde geni salhiyete malik
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANN DAHL SYASET. NKA SYANI 201
olduklar, hatt bun larn kendi ahslarna aid ktalar, silhl adamlar ve muhafzlar bu lu ndurduklar ve bunlarn gerek devlet ve g ere k ehasa ait araziyi ellerine geirdikleri anla lyor. Bu Novelin Nika iht.ltinden drt sene sonra neredi mi olmasn ka y de tm ek enteresan bir eydir. Papirslerde Justinian dev ri nde ki Msra ait mmasil malmata rastlan m a d a d r . Mehur Apionlar aristokratik ailesi efradndan bir zat VI nc asrda, Msrn her tarafnda geni malik ne lere sa hipti. Balbana btn kyler biie bu zata tbidiler. Yaay tarz ise heme n he m e n kral idi. Bu zatn ktipleri ve k h yalar, ii ordular, mavirleri ve vergi tahsildarlar, bir mali ye nazr, po is tekilt ve hatt posta servisi vard. Bu byk asilzadeler hapishaneler ve husus ordulara malik bu lu n u yorlard ( 8 5 ) . Kilise ve manastrlar dahi geni araziye sahiptiler. Bu b y k arazi sahiplerine kar Justinian amansz bir mcad ele at. Veraset meselelerine mdahale etmek, - ce b r surette, hatt bazan sahte vesikalarla imparator lehinde fera ettirmek, - yalan yere ehadet yz nd en m sad er ed e bu lu n mak, kiliseyi mal ve mlk n de n m a h r u m eylemek gayesine matuf din davalar a m a k - g ib i vastalara b a v u r m ak suretiyle Justinian, kasd ve devaml bir surette b y k arazi rejimini ortadan kaldrmaa alt. Bir ok msadereler, bilhassa 5 3 2 senesi isyan te e bb sn den sonra, yapld. Bununla bera ber Justinian b yk arazi sahibi zadegn snfn tamamiyle ez m e e muvaffak olamad : bu snf, mteakip devirlerde, impa ratorluun mevcudiyeti iin en tehlikeli unsurlardan biri olarak kald. Justinian devlet idaresinin fenalklarn, yani memleketin fa kirlemesine ve harab iye yz tutmasna sebep olan ve bu yzden bilm ecburiye imparatorluk dahilinde karklklar tevlit eden rvet, hrs zlk ' ve vergi suiistimallerini grd ve anlad. Bu kabil bir vaziyetin tima asayi, maliye ve ziraat zerinde icra ettii tahripkr tesirleri kavrad. Mal intizamszln, imparatorluun dahil hayatnda, u m u m bir kargaalk tevlit ettiini dahi idrak etti ve bu vaziyete bir deva bulma iddetle arzu etti. Justinian yeni ve esasl inklplar yapm an n bir imparatorun vezaifinden olduu fikrinde idi ve imparatorun inklp olarak o ym ya ca rol imparatorluk m a k a m n a bal bir me cb u riy et ve kendini
cizgiliforum
cizgiliforum
202 BZANS MPARATOROUU TARH
nimetlere garketmi olan Allaha kar bir kra n borcu telk ki ediyordu. Fakat imparatorluk mutiak idaresinin mutekit bir mmessili olan Justinian, idare sisteminin merkeziletiril mesinde ve tek em m l ettirilmi son de rece muti bir b r o k rasi kullanlmasnda imparatorluun vaziyetini dzeltecek yegne areyi buluyordu. mparator dikkat nazarlarm, ilk evvel, bihakkin en cidd endieler tevlit eden memleketin mal vaziyetine tevcih e:tu Asker seferler muazzam masraflar mucip oluyordu, ve ver giler gnden gne daha g toplanyordu. Bu vazivet impa ratoru son d er ec e korkutuyordu ve Justinian, Novellerinden birinde, pek ar olan asker masraflardan dolay tebaalarnn vergileri hs n niyetle ve tam olarak tediye etm ek m e c b u riyetinde (86) olduklarn yazmakladr. te bu suretle imparator bir taraftan hazine h u k u k u masuniyetinin am pi yonu olarak ortaya kyor, dier taraftan mem ur lar n yap tklar tazyik ve iddet karsnda kendinin vergi m k e l leflerinin mdafii olduunu iln ediyordu. 535 te neredilmi olan iki Novel Ju st in ;a n n inklp sahasnda gstermi olduu faaliyet iin karakteristiktirler. Bunlar dar inklbn esas prensiplerini ortaya k oym akt a ve memurlarn vaziyetlerini dakik bir surette tayin etmektedir ler. Bunlardan biri valilere btn namuslu vatandalara bir peder muamelesi yapmalarn, tebaalar zulme kar him a ye etmelerini, rvet kabul etmemelerini, verdikleri h k m lerde ve idar kararlarda dil olmalarn, c r m takip etmelerini, ma su mu korum ala rn mcrimi k a n u n la r a uygun olarak cezalandrmalarn, hulsa tebaalara bir baba n n evldna yapt muamelenin aynn yapmalarn (87) emret mektedir. Fakat ayn zam anda m e m u r la r her trl hususlarda ellerini temiz bulun du rma kla beraber (yani r vet kabul et m e m e k le beraber) devlet varidatiyled"vlet hzinesini oalt m a k ve hazine menfaatlerini gz nnde b u lu nd u rm a k su r e tiyle (88) dikkatii bir surette itigal edeceklerdir. Afrikamn fethedilmi, Vandallarn t a h a k k m altna alnm ve geni teebbsler kararlatrlm olduunu nazar itibare alan No vel u beyanatta bu lu nm ak ta d r: Vergilerin tesbit edilmi zamanlarda tamamen ve hsn niyet.'e tediye olunmas b e h e mehal lzmdr. te bu suretle valilere hsn kabul gster diiniz ve bunlarn vergi toplamalarna yardm ettiiniz tak*
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN DAHL SYASET. NCA SYANI 203
dirde memurlar gayretlerinden, sizleri ise hsn hareketi nizden dolay me hsena ederiz ve idare edenlerle id^re olunanlar arasnda gzel ve sakin bir a h e n k teesss edebilir (89). Memurlar vazifelerini n a m u s k r a n e ifa ed eceklerine dair mutantan bir tarzda yemin e tm e e mecb ur du lar ; fakat ayni zamanda kendilerine tevdi edilen vilyetlelerde v e r g i lerin tam amiyle toplanmasndanda m e s uldler. Piskoposlar memu rlar n hareket tarzn kontrol edeceklerdi. Herhangi bir hata ilemekten sulu olanlar iddetli cezalara arplyor, fakat vazifelerini n a m u s k r a n e ifa edenler terfi edebiliyor lard. Bu suretle Justiniann dimanda m e m u r la r ve m k e l leflerin vazifeleri gayet vazhtr: Birinciler namuslu insanlar olmaldrlar; kinciler v e gilerni seve seve, ta m am en ve muntazaman v er m e e mecburdurlar. Mteakip e m ir n a m e le rinde imparator dahili refo rm u nu n esas prensiplerini birok defalar zikretmektedir. mparatorluun btn vilvetleri ayn ekilde idare olunmyordu. Bazlar, bilh as sa' pe k rahat du rmyan yerli ahali ile m es k n olan hudut vilyetleri, dierlerinden daha sk bir idareye ihtiya hissettiriyorlard. Diokletian ve Konstantin re formlarnn vilyet taksimatn sonsuz oaltm, mu azzam bir m e m u r kadrosu yaratm ve sk bir surette mlk kudreti asker kudretten ayrm olduunu yukarda grm tk. Justinian zamannda bu sistemden ayrlan ve eski, yani Diokletiandan nceki sisteme rcu eden baz misaller bulu yoruz. Justinian, bilhassa arkta, birok k k vilyetleri biletirdi ve bu suretle daha b y k birlikler tekil etti; dier taraftan ask er ve mlk otoriteler arasnda sk sk mnazaalar v u k u bu ld u u Anadolunun baz vilyetlerinde asker ve mlk idareyi Praetor,, adn alan bir valinin elinde teme rkz ettirdi. mparator Msra ve bilhassa stanbulun bu da y ihtiyacn temin eden s k en d er iy e ye husus bir eh em m iy e t atfetti. Bir Novele gre budayn Msr dahilinde ve Msrdan Ro m ay a naklini temin eden tekilt son derece bozuktu (90). mparatorluun hayat iin son d e r e c e ehemmiyetli olan bu ii islh etmek zere Justinian augustalis,, (vir sp ectabilis au gu stalis) adn tayan bir sivil m e m u r a Msrn iki vilyeti (91 ) ile nfusu fazla olan ve rahat du rm y an sk end eri ye ehri iin asker kudret bahetti. Fakat vilyetlerde araziyi ve kudretleri yeniden gruplan
cizgiliforum
cizgiliforum
d rmak teebbs Justiniann zaman saltanatnda sistematik bir ka ra k te r gsterememitir. Kudretlerin tevhidi fikrini ark vilyetlerinde tatbik m e v k i in e vazetmekle beraber, Justinian, garpte ve bahu su s az bir mddet nce fethedilmi olan imal Afrika ve t jl y a vilyetlerinde, mlk ve asker kudretin eski ayrln ipka etti. mparator, alelacele neredilen bir ok emir nam ele riy le idari tekiltn no k sa nl ar m tashih edeceini ve bizzat yaz m olduu gibi imparatorlua, bu parlak teebbsleri say e sinde, yeni bir i ek vereceini,, ( 92 ) mit ediyordu. Fakat hakikat bu mitlerini boa k a r d ; nk tekmil bu e m ir n a m e le r insanlar deitirebilecek kudrette deillerdi. S o n r a k i Noveller kyamlarn, vergi suiistimallerinin ve ya malarn devam ettiini a ka ispat etmektedirler. m p a ratorluk ka nu nl ar m daim surette y en ile m ek ve bunlarn m e v cud iy eti nde n ahaliyi ha be rda r etmek icap etti. Bazan, bi r takm vilyetlerde, rf idare iln etmek mecburiyeti hsl oldu. Parasz kalan ve m b r e m ihtiyalar karsnda bulunan Justinian bazan, emirna mele rind e menetmi olduu tedbirlere b a v u r m a k me cburiyetinde kald. Memuriyetleri y k se k para muk abi lin de satt ve, vermi olduu sze ra me n, yeni v er giler ihdas etti; halbuki Noveller, imparatorun, halkn vergi mkellefiyetini ifadan aciz olduunu pekl bildiini g s termektedirler. Justinian, mal tazyik altnda, sikkeleri tayir e tm e e balad ve ayar dk sikkeler darbeti. Fakat ahalinin tavr o kadar tehlikeli bir ekil ald ki imparator bu e m i r n a m e y i he me n geri alma k m ec bu riy et ind e kald (93). VI nc asr airlerinden Korippusun yazd gibi vcudn btn ksmlarm be sleyen mid eye tekabl eden (94) devlet kasalarn doldurmak iin kabil ve m m k n olan her a re y e bavuruldu. Vergilerin toplanmasnda tatbik edilen iddet son raddesine vard ve bitkin bir hale gelmi olan halk zerinde tahripkr bir tesir icra etti. Bir muasr "mkelleflere, ya ba nc bir istilnn vergi tahsildarlarnn geliinden daha az k o r k u n grn d n (95) sylyor. K k ehirler fakirletiler ve nfuslarn kaybet il er ; nk bunlarn sekenesi, hk m et in takibatndan kurtulmak iin, dalmt. Memleketin istihsali sfra dt. urada ve burada isyanlar bagsterdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN DEVRNDE TCARET 205
mparatorluun ifls etmi ve tasarrufun devleti k urt ar mann yeg n e aresi olduunu anlyan Justinian bu tasarrufu imparatorluk iin en tehlikeli o l ' b i l e c e k sahalarda tatbik etti. Or du nu n m e v cu d un u azaltt ve as ker aylklarn o k defalar teahhrle verdirtti. Fakat b y k bir ks m cretli ask erl er de n teekkl eden ordu bu usule kar sk sk isyan etti ve c n kendini mdafaadan aciz ahaliden ald. O rdu nu n tensik dier bir takm vahim neticeler dahi tevlit etti: hudutlar ak brakt ve Barbarlar, hibir engele tesadf etmeksizin, Bizans arazisine g ir m e e ve burasn ya m a etmee muv af fak oldular. Justiniann ina ettirmi olduu kalelere bakl mad. Barbarlara k u v v et sayesinde kar k o y am y a n impa rator bunlar satn almak mecburiy etinde kald ve bu yzden yeni masraflara girdi. Diehlin syledii gibi bir fasit daire,, meydan a geldi. Paraszlk or du nu n klt lme sine sebep olm u tu ; ask eri n kifayetsizlii ise Bizans tehdit eden d manlara daha fazla para verilmesini elzem kld (96). Ahaliyi ma hveden, devletin masraf btesini kabartan ve sk sk vuk ubuian ktlk, hastalk salgnlar ve zelzeleler de ilve edilecek olursa, imparatorluun, Justinian devrinin so nunda, arzettii feci manzara tahayyl olunabilir. Bu vaziyetin bir aksi sedas Justinian. II nin ilk Novelinde mevcuttur. Bu Novel birok borca girmi ve son derece fakirlemi olan dev let hzinesinden,, ve imparatorlua her sahada son derece lzumu olan bir or du nun ademi mevcudiyetinden ve bu yzden imparatorluun sk sk ve kolayca Barbarlar tarafn dan taarruz v e y a m a y a uradndan,, (97 ) bahsetmektedir. Justiniann dar reformlar sahasnda sarfettii e m e k l e r tam bir muvaffakyetsizlikle neticelendi. Mal bakm dan imparatorluun iflsna ra m a k kald ve burada imparatorun i ve d siyasetinin biribirine sk bir ba ile bal olduu nu gzden k a r m a m a k lzmdr. mpara toru n yapm oldu u geni asker iler, mucip olduklar mu az zam masraflar dan dolay, ark mahvettiler ve Justi ni ann haleflerine ar ve m k l bir miras terkettiler. lk Noveller, Justinianm im pa ratorluk hayatna bir intizam v erm e i ve h k m e t azalar nn ahlk seviyesini ykseltmei s a m i m bir surette arzu etmi olduunu a ka gstermektedir; fakat bu asil fi kirler canl realitelere inkilp edemediler; n k bu fikir ler imparatorun, Romal esarlarn vrisi olmak dolaysiyle,
cizgiliforum
cizgiliforum
tatbikim kendisi iin bir vazife telkki ettii askeri projele riyle arpmlardr.
JUSTNAN DEVRNDE TCA RET. KOSMAS NDKOPLEVSTES. TAHKMAT
J ustmian devri B i z m s ticareti tarihini gayet vazh bir dam ga ile damgalamtr. Hristiyanlk devrinde de, putpe rest Ro ma imparatorluu zaman nda olduu gibi, ticaret bil hassa arkla yaplrd. En nadir ve en kymetli ticaret e y a s uzak memleketlerden, inden ve Hindistandan, gel rdi. Yeni G e rm e n devletlerinin bunlarn bazlar Ju stiniann generalleri tarafndan fethedilmitir te ekkl devrinde bulunan garbi Avrupa ise bal bana bir iktisadi hayatn inkiaf iin son derece gayri msait artlar iinde yayor du. ar ki Roma imparatorluu, mstesna bir m e v k i e malik payitaht ile, ahvalin icab, garp ile ark arasnda muta vasst bir rol o yn am a a balad ve bu rol Hallar za m a nna kadar muhafaza etti. Fakat Bizans imparatorluu bizzat uzak ark mem le ket le riyle dorudan doruya ticari mnasebatta bulunmyordu; bu sahada mutavasstlk yapan Sasanlerin ran imparatorlu u idi ve bu devlet Bizans tacirleriyle yapt ticar m u a melttan pek b y k istifadeler temin ediyordu. O zamanlar bu memle ket lere doru uzanan, biri karadan, dieri ise denizden olmak zere, iki b y k ticaret yolu mevcuttu. Birinci yolu k erv anl ar inin garp hu dudu ndan itibaren Sogdian (b u g n k Buhara) ve ran hu duduna kadar takip ederdi; mallar burada in tacirlerinin elinden ranllarn eline geer ve bunlar bu mallar daha uzaklara, Bizans hududu g m r k le r in e kadar, gtrrlerdi. Deniz yolu u mer haleleri ihtiva e di y or d u: in tacirleri mallarn g em ile r le D e k k a n yarmadasnn ce n u bu n d a kin Taproban (Serendip) adasna kadar getirirlerdi. in m al lan burada bilhassa ran gem ilerine yk lenir ve Hint Denizi ve Basra krfezin den g e e r e k Dicle ve Fratn m a n s a b m a kadar gelir, Frat vastasiyle yukar doru sevkedilerek bu nehrin kenarndaki Bizans g m r n e vsl olurdu. Bu suretle Bizansm ark ile yapt ticaetin im pa ra to lu k ile ran arasndaki m n a sebetlerle pek yakndan alkadar olduu grl yor ve ran
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTfNAN DEVRNDE TCARET 207
seferlerinin Bizans iin m zm in le m esi nde n beri ark ile yaplan ticar muam elt sk sk inktaa u r u y or ve ar d a r beler yiyordu. Balca t :caret eyasn inlilerin imalini bir sr olarak k s k a n bir surette sakladklar in ipei tekil ediyordu. pein ithalindeki m klt Bizans piyasasnda ipek v e mtekasnn fiatierini son derece ykseltiyordu, in ve Hindistan ipekten maada Bizansta b y k bir ra bete mazh ar olan kokular, baharat, pam uk, kymetli talar v e dier birtakm eya ihra ediyordu. Bizans imparatorluunun ran krallna olan ktisad ba lln sar sm ak arzusunda bulunan Just nian Hindistan ve ine kad^r uzanan, fakat ran nfuzuna tbi sahann dnda k a lan ba k a bir ticaret yolu bulma k en di ne gaye ittihaz etti. Justinian devrinde bize Kzldeniz ve Hint Denizi havza larnn carafyas ve Hindistan ve in ile olan ticar m n a sebetler ha k k n d a kymetli malmat veren bir risale n e r e dilmitir. VI nc asrn ortasnda Kosm as ndikoplevstes (98) tarafndan yazlm olan H ristiyan Topografyas^ yahut K ozm o g r a fy a s ndan ba hse tm ek istiyoruz. Msrda (ihtimal skenderiyede) do m u olan Kosmas, o cu kl u u nd a n beri t'caretle itigal etti; fakat memleketinin ticaret artlarndan m e m n u n k alm y ara k birtakm uzun seyahatler yapt ve Kzldeniz sahilleri, Sina yarmadas ve Habeistan ziyaret etti; ihtimal Se ren dib e kadar gitmi tir. Hristiyan ve nastur olan Ko sm as hayatn kei olarak bitirdi. Eserinin en eski versiyonlarnda dahi ndikoplevs tes,, grek lkabn bulmak kabildir. H ristiyan T opografyas,, nn esas gayesi bizi pek fazla alkadar e tm e z : Kosmas burada hristiyanlara, Ptolemaios sisteminin hilfna olarak, arzn bir k r e eklinde olmayp Musann sayebanndaki mezba ha benziyen ince uzun mstatl bir kutu eklinde olduunu ve tekmil seman n bu s ay eb an a benziyen bir ekil arzttiini ispat etmek ist em ek edir. Fakat bu eserin asl b y k tarih ehemmiyeti, bize, yukarda sylediimiz gibi, Ko sm a sn za man na ait coraf ve ticar malmat vermesindedir. Mellif mrac aa t etmi o l i u ^ u m e mb ala r ha k k n d a o k u y u c u y u ten vir e mekte ve b T mem ba lar n kymetleri hakk nd a isabetli h k m le r vermektedir. Bir gz ahidi tarafndan yaplm olduunu,, bildirdii kendi mahedelerini dier gz ahit
cizgiliforum
cizgiliforum
lerinin verdikleri malmattan veyahut unun ve b u nu n iit mi ve anlatm olduu hususlardan tefrik etmektedir. Ak su m ehrindeki (Aksum krall dahilinde) Habe kiralnn sarayn, bir gz ahidi sfatiyle, tasvir etmekte, Nub ya v e Kzidenz sahillerinde bulunan birok enterasan kitabeler h ak kn da mufassal malmat vermektedir. Kosmas Hindistan ve Afrika hayvanatndan dahi bahse tm ekt e ve bilhassa (asl m him olan nokta) Ser en dib (Taproban) adasna dair bize en kymetli malmat v er m ek te ve Ort az am a nl an n ilk devir lerinde bu adann haiz olduu ticar eh emmiye ti izah e tm e k tedir. Bu tafsilttan Serendibin, VI nci asrda, bir taraftan in, dier taraftan ark Afrika, ra n ve bu devletin daha ilerisinde bul un an Bizans arasnda beynelmilel bir ticaret m er k ez i tekil etmi olduu m e yda na kyor. K o s m a s a gre m er k ez bir vaziyete malik olan bu ada Hindistan, ran v e Habeistann her tarafndan gelen birok geminin urad bir mahaldir,, (99). Bizans ile Hindistan arasnda dorudan doruya ticar m nasebat m e v c u t o lm a m a s n a ra me n, B y k Konstantinden itibaren, Bizans sikkele rine Hint pazarlarnda tesadf edildi ini kay detmek enteresan bir eydir. Bu sikkelerin oralara Bizans tacirleri tarafndan deil, fakat ranllar ve Habeler (Aksumlular) tarafndan gtrlm olmalar muhtemeldir. IV nc, V inci ve VI nci asr imparatorlar, yani Arkadius Teodos, Marian, Leon I, Zenon, Anastas ve Justin adlarna darbedilmi sik kelere cenub ve imal Hindistanda rastlan mtr (100). nk VI nci asrn beynelmilel ktisad h a y a tnda Bizans imparatorluu o kadar m h im bir rol o yn am tr ki, Ko s m as a gre btn milletler, dnyann bir ucundan dier u cu na kadar, ticar muamelelerini Roma sikkesi ile (n om ism a yahut solidu s adm tayan Bizans altn) ya pm a k ta drlar. Bu sikke, hangi devlete mensu p olursa olsun, her ahsn hayretini mucip olmaktadr; n k benzeri bak a hi bir devlette yoktur,, (101). Kosmas Bizans altn sikkesinin (n om ism a) Hindistanda haiz olduu itibar gsteren gayet enteresan bir hikye nakletmektedir. Bu hi k y e aa yukar u ekildedir: Serendip kral, Sopatrus namnda bir Bizans tac'rini ve birka ranly hu zur un a kabul etmiti; bunlarn resmi tazim lerini kabul ettikten sonra oturmalarm rica etti. So nr a sual
cizgiliforum
cizgiliforum
sormaa balad: "Memleketleriniz ne vaziyettedir ve ileri niz nasl gidiyor?,, Bu nl ar iyidir,, cevabn verdiler. Bilhare m u h a v e re esnasnda kral hanginizin kral daha b y k ve daha kudretlidir?,, diye sordu. ranllarn en yals heme n sze atlarak u cevab verdi: Krallarn en kuvvetlisi, en by ve en zengini bizim kraldr; hakikatte o krallarn kiraldr ve arzu ettii her eyi yapmaa kadirdir,,. Sopatrus ise skt ediyordu. Kral kendisine sordu: Sizin Romal, bir d iy e ce iniz yok mu?. Sopatrus bu zat bu kabil eyler syledik ten sonra ben ne diyebilirim ? Fakat eer hakikati r e nm ek istiyorsanz, her iki kral da elinizdedir: bunlar tetkik b u y u r u nuz; hangisinin daha hametli ve daha kudretli olduunu grrsnz,, cevabn verdi. Bu szlere hayret eden kral bu iki kiraln elimde olduunu nasl syliyebilirsiniz ? dedi. Sopatrus ise u m uk abe led e b u l n d u : Her ikisinin sikkeleri elinizdedir, birinin n om ism a,, s, dierinin ise drahmisi yani miliarisionu. Bunlarn her ikisinin resimlerini tetkik b u y u runuz; ve hakikati kefedersiniz...,, Kral, sikkeleri m u a y en e ettikten sonra Romallarn m u h a k k a k parlak, kuvvetli ve dirayetli bir millet olduklarn be ya n etti- Bu n u n zerine Sopatrusa b y k ihtiramat yaplmasn emretti, bir filin ze rine bindirterek ve trampetalar aldrtarak ehrin etrafn da dolatrtt (1 02 ). Bu v a k a bizzat Sopatrus ve kendisine Adulden itibaren Se ren dib e ka dar refakat etmi olan a r k a dalar tarafndan hi ye edilmi ve bun dan ranllar son derece m k ed de r olmulard. Tarih ve coraf ehem miy eti nd en maada K o sm a s n eseri, metni tezyin eden birok min ya tr ler de n dolay, b yk bir sanat kymetine dahi maliktir. Bu minyatrlerden bazla rnn bizzat mellif tarafndan yaplm olmalar m u h t em el dir. Bu eserin VI nc asra ait orijinal el yazmas zamanmza kadar gelmemitir; m aa m a f ih H ristiyan T op o g rafy as,, mn m u a h har el yazmalar orijinal minyatrlerin kopyalarn ihtiva etmekte ve bu suretle Bizans sanat tarihinin ve bilhassa ilk sk end eri ye sanatnn tetkiki iin kymetli bir k a y n a k tekil etmektedirler. N . . P. Kon d ak o v yle d i y o r : K o sm a s n eserinin minyatrleri Justinian devri veyahut daha dorusu bu devrin en parlak ksmna ait Bizans sanatnn dier her hangi bir abidesinden, R a v e nn a mozayiklerinin bazlar m s tesna o lm ak zere, daha fazla calibi dikkattirler,, (103).
cizgiliforum
cizgiliforum
Bilhare Slav lisanna te rc me edilmi olan Ko sm a sn eseri Slavlar arasnda b y k bir hret kazand. H ristiyan T op og rafyas nn, eski Rusya sanat tarihi iin b y k bir e h em m iy e t arzeden Kosmas ndikoplevstes portresi ve bir ok gra vr ve minyatrler ihtiva eden birtakm rusa tercmeleri mevcuttur (104). Justinian, yukarda sylediimiz vehile, Bizans ticare tini rana bal kalmaktan k u r t a r m a k istiyordu. Bunun iin Hindistanla, Kzldeniz vastasiyle, dorudan doruya m na se ba t tesis etmek icap ediyordu. Kzldenizin imali ark kesinde (Akaba krfezinde) Aila adl bir Bizans liman vard; Hind mallar, buradan kara yolu ile, Filistin ve Su ri ye zerinden, Akdenize kadar naklolunabilirdi. Klisma adn tayan dier bir liman (Svey civarnda) Kzldenizin imali garb kesinde idi; buradan doru bir yol Akdenize ulayordu. Akaba krfezinin methalindeki adalardan birinde T ur Sina yarmadasnn cenu p mntehas yaknnda, Jotabada (b u g n k Tiran), Justinian zamannda, bir g m r k tesis edildi ( 1 0 5 ) . Fakat Kzldenize geen Bizans gemilerinin adedi mu ntazam bir ticaret tesisine kfi deildi. te bu sebepten Justinian, yukar da sylediimiz gibi, hristiyan Habeler ve Aksum krall ile sk mn asebetler tesis etmee m e c b u r kald ve bunlar ipei Hindistandan satn alp bilhare Bizans imparatorluuna tekrar satmalar iin iknaa alt. Justinian ihtimal bunlarn, Hindistan ile Bizans arasnda, o zamana kadar ranllar tarafndan ifa olu nan bir nevi simsarlk yapmalarn arzu ediyordu. Fakat imparatorun bu hususta sarfettii e m e k le r bir s e m e re ver me di; n k H abe tccarlar Hindistanda ranllarn nfuzunu kramadlar. Bu n u n neticesinde ipek mubayaas inhisar yine eskisi gibi ran tacirlerinin elinde kald. Hulsa olarak Justinian, imparatorluu ark ile dorudan doruya birletirecek yeni ticaret yollar a m a a muvaffak ola mad. Sulh faslalarnda ranllar, ticar muameltn b y k bir ksm iin, mutavasst bir rol o yn a m ak ta devam ettiler ve bu yzden b y k kazanlar temin ettiler. Fakat Justinian, ansn yardmiyle, ipek ticaretinin impa ratorluk iin arzettii m h im meseleyi halletmee muvaffak oldu. Rahipler veya hu t dier bir mehaza gre bir ranlI (106) in g m r k le rin i aldatmaa muvaffak olarak birka
cizgiliforum
cizgiliforum
tane ipek bce i kozas ka rm a a ve bunlar Serind adan Bizans imparatorlu una ithal etme e muvaffak oldu ve burada G re kl ere ipek bceinin yetitirilmesi srrn r e ti . Yeni sanayi pek a b u k terakki etti ve az za man da b yk dutluk lar husule geldi. pek fabrikalar tesis edildi ve bun lar pek a bu k inkiaf ettiler. Bu fabrikalarn en me hu ru stanbul fabrikas idi; dierleri Suriye ehirlerinden Beyrut, Tir ve Antakyada ve daha sonra Yunanistanda, bilhassa T e b de, kuruldular. Bir ipek fab ikas sk end eri ye de vcut buldu ve Msr,, elbiseleri stanbulda satld (1 07 ). pek sanayii devlet inhisar oldu ve h k m et iin m h im bir varidat m em b a tekil etti. Bizans ipeklileri btn Avrupaya ihra edildi ve garp kratlarnn saraylarn ve zengin tacirle rin husus evlerini s s l e d i . Justiniann halefi Justin, sara ynda bu lunan bir T r k elisine, tam faaliyet devresinde bulunan ipek imaltn gsterebilmiti (108). Fakat ipek sanayiinin temin ettii b y k varidat yalnz bana im para torluk mliyesinin o kadar nazik bir safhada bulunan u m u m d u ru m u nu dzeltebilecek mahiyette deildi. mparatorluun mevcudiyetiyle alkadar btn mesele lerle me gul olan Justinian, devleti, birok kale ve tahkimat vcude getirmek suretiyle, etraftaki dmanlarn taarruzla rndan k o r u m a k gibi devasa bir ie giriti. Az sene zarfnda, imparatorluun btn hudutlar bo yun ca , imal Afrika, Tuna, Frat, Ermenistan dalar ve uzak Krm yarmadasnda, h e men he m e n faslasz m st ah k em hatlar (castella) ina ettirdi. Justinian bu suretle daha nceleri Roma tarafndan meyda na getirilmi olan mdafaa sistemini restore ve tevsi etmi oluyordu. na faaliyeti sayesinde Jus t nian, Prok op un dedii gibi, imparatorluu kurtarmtr,, (1 09) . n aata dair adl kitabnda Prokop yle ya zy or: E er imparatorluk dahi linde imparator tarafndan ina edilmi olan btn kaleleri y abanc ve uzak me mleketlerde oturan ve szlerimizi bizzat tahkika im kn bul am yan insanlara say m olsaydk, eminim ki bu inaatn adedi bunlara efsanev ve hi inanlmyacak bir ra k a m gibi gelirdi (110). Bu g n dahi, eski Bizans imparatorluu hudutlarnda bina edilmi olan birok kaleler modern seyya hn hayretini mucip olmaktadrlar. Justinian, inaat faaliyetini yalnz tahkimat ilerine hasret tirmedi. Bir hristiyan imparatoru olmak dolaysiyle, birok
cizgiliforum
cizgiliforum
kil'se dahi bina ett irdi; bunlar m e y an n d a bir ei olmyan stanbuldaki Ayasofyann binas Bizans tarihinde m hi m bir mev ki igal eden bir hdise olarak temayz etmektedir; bundan aada bahsedeceiz. B y k bir ihtimale gre Justinian Krmn cra dalarnda, yukar da Got kolonisinin merkezi olarak zikrettiimiz Doruda (sonraki Mankup) dahi b y k bir kilise ( b a silica ) ina ettir mitir; burada yaplm olan hafriyat esnasnda Justinian ismini tayan bir kitabe paras bu lu n m u t u r (111).
JUSTNANIN LK H A LEFLER. BUNLARIN DN SYASET. MAVRKUS. RAN. SLAVLAR VE A V ARLAR. EK SA RK LIK,,LARIN YARATILII. FO K A SIN TRANLII. 610 HTLL
Justiniann kuvvetli ahsiyeti ortadan kalktktan sonra im pa ratorluu m u v akk at bir mva zen ed e bulunduran btn su n sistern ykld. Buray yle y a z y o r : (Justinian) ldkte rz grlar tulumlarndan kt; inhill unsurlar faaliyete geti; su n sistem ykld ve hi phesiz oktan balam, fakat grltl geen Justinian devrinin ayan hayr et hdiseleri tarafndan rtlm olan imparatorluun istihalesi sratle ve gzle grlebilecek bir ekilde tebarz etti,, (112). 5 6 5 ile 6 1 0 seneleri arasndaki devir Bizans tarihinin en perian devirlerinden biridir: Anari, sefalet ve afetler tekmil imparatorluu istil ettiler. O zamanlar v uku bu lan karklklar yznd en Justin II devri tarihisi Efesli Ja n dnyann sonu yaklam olduunu beyan etti (113). ngiliz tarihisi Finlay bu devir iin yle ya z y o r: Tarihte sosyetenin ahlkan bu derece u m u m bir ekilde su kut etmi olduu baka bir devir m e v cu t deildir,, (114). Justiniann ilk halefleri, zikrettiimiz gibi, G e n Justin II ( 5 6 5 5 7 8 ) , Ti be r ( 5 7 8 5 8 2 ) , Mavrikius ( 5 8 2 6 0 2 ) ve F o k a s ( 6 0 2 610) tr. Bu drt imparatorun en m e h u r u azimkr bir a sk er ve tecrbe sahibi bir ef olan Mavrikiustur. Dier taraftan azim kr bir kadn olan Justin l i n i n kars Sof ya, devlet ilerinde b y k bir nfuza malik oldu ve hatt hareketiyle Teodoray hatrlatt. Bu im p a r a t o r l a r n d s iy a s e tle r in in en b a r iz h d is e le r i r a n lI la r a kar yaplan h a r p , Balkan yarmadasnda Slavlar
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTN AN 'IN LK HALEFLER 213
ve Avarlara kar icra olunan mcad ele ve talyann Lombardlar tarafndan fethi oldu. hdiseler arasnda bu im paratorlarn takip etmi olduklar gayet sk ortodoks siyaseti ve eksarklk 1ar ihdasn kay detmek lzmdr. ran ile 5 6 2 de 5 0 sene iin aktedilmi olan sulh, k a r a r latrlm olan senevi vergiyi v erm ek ten imtina eden Justin II tarafndan bozuldu. Trklerin Bizans ile m tereken ranlI lara kar yaptklar harp bu iki m e m le k e t arasnda ente re san mnasebetler husule gelmesine sebep oldu. Trkler, az bir mddet nce, garbi Asyada, Hazar denizi civarnda g r n mlerdi. Bunlar in ile ran arasndaki memleketi igal edi yorlar ve ram kendilerinin balca dman telkki ediyor lard. Bir T rk heyeti Kafkas dalarm aarak uzun bir s e ya hatten sonra stanbula geldi ve b u r a da b y k bir hsn kabul grd. rana kar tecavz! ve tedafi bir Trk-Bizans ittifak d n lm e e baland. Bu hususta Trk heyetinin ipek ticaretinde in ile Bizans arasnda -mtevasstlk etmek ve bu ticareti randan g e ir m e m e k iin Bizans devletine yapm olduu teklifi kay det me k lzmdr. Yani T r k le r im paratora, Justiniann arzu etmi olduu eyi teklif ediyor lard: Aradaki yeg ne fark Justiniann bu ga y ey e deniz ve cenu p yolu ile, Trk le rin ise, Justin II zamannda, imaldeki kara yolu ile v a r m a k arzusunda bulunmalar idi. Bununla b e r ab er Tr k-Bizans mzakereleri fil bir ittifak aktine ve bu ittifak takip e de ce k olan ranlIlara kar mteksif bir sefer icrasna m n c e r olmadlar; n k Bizans, 5 7 0 senesine doru garp ve bilhassa Lombardlar tarafndan istil edilmi olan talya ileriyle daha fazla alkadar oldu. Bundan maada Trklerin asker kuvvetleri Justine pek fazla g r n myordu. Her ne hal ise, bu T r k - B i z a n s anlamasnn neticesi ran-Bizans mnasebatmn daha fazla g erg in le m e sine sebep oldu (115). Justin, Tiber ve Mavrikius zamanlarnda ranllara kar harp edildi. Justin II devrinde ran ile Bizans arasnda balam olan harp ( 5 7 2 - 5 7 4 ) Bizans iin ok felketli oldu: Nisibis (Nsaybin) muhasaras terkedildi ve hududun pek yaknlarnda m him m st a h k e m bir m e v k i olan Daras r a n lIlarn eline geti. ar k cephesinde u ra m olduu bu m a lbiyetten maada Bizans Tuna nn tesindeki me m le k et le r den gelmi olan Avarlarn Balkan yarmadas vilyetlerini
cizgiliforum
cizgiliforum
istil etmeleriyle karlat. D a ra sn elden k zayf Justin zerinde fena bir tesir yapt; imparator delirdi. Eski bir mehaz zikreden bir XI I nci asr S u r iy e kr on ikisi u hususu k a y d e d i y o r : mparator, Darasm alnm olduunu duydukta m e y u s oldu. Dkk nl ar kapatt ve ticareti durduttu,, (116). mparatorie Sofya, 5 7 4 te, 4 5 0 0 0 altn pa hasna satn alnm olan bir senelik bir m ta rek e aktedebildi ( 117). T ib e r (118) ve Mavrikius zamanlarnda devam eden harp randa taht kavgalar yzn de n doan karlkklarn yardmiyle, Bizans imparatorluu iin daha msait bir e kil ald. Ma vrikiusun aktetmi olduu sulh muahedesi im paratorluk iin gayet ehemmiyetli idi: ran Erm enistam ve ark Mezopotamya, Daras ehriyle birlikte, Bizansa terk olunuyordu; ranllara verilmesi icap eden senevi vergiye mteallik utandrc madde karlyordu; en nihayet, ran tehlikesinden kurtulmu olan imparatorlua, dikkat nazar larn,.garp meseleleri ve bilhassa Avarlar ve Slavlarn Bal kan yarmadasna yaptklar mtemadi istillar zerinde te k sif etmek im kn veriliyordu (119). ranllara kar yeni bir harp Fokas zamannda balad. Bu harp Bizans imparatorluu iin gayet ehemmiyetli oldu. Heraklius zamannda sona ermi olan bu harpten ileride bahsedeceiz. Justiniann lmnden sonra Balkan yarmadasnda va him hdiseler ce reyan etti. Maalesef mehazlar bu mevzua dair yalnz para halinde bir k a mal mat vermektedirler. Justinian zamannda Slavlarn Balkan yarmadasna sk sk aknlar icra edip cenu ba doru ol duka fazla ilerledikle rini ve hatt bazan Selnik ehrini dahi tehdit ettiklerini y uk ar da zikretmitik. Justiniann l m nd en sonra bu ak n lar devam ettiler. Fakat bu aknlar esnasnda birok Slavlar Bi zans vilyetlerinde kaldlar ve tedric surette Balkan yarma dasn igal ettiler. Bu istillarnda Slavlar T r k neslinden olan ve o devirde P a no ny ada oturan Avarlar tarafndan yard.m grdler. Slavlar ve Avarlar payitaht, M armara ve Ege de nizi sahillerini tehdit altnda bulundurdular, Yunanistana girdiler ve Pelop on ne se (Mora yarmadas) kadar uzandlar. Bu bar bar istillarnn grlts Msra kadar yayld; bu rada Nikiu piskoposu Jan, VII nci asrda, imparator FokaS
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN'IN LK HALEFLER 215
zamannda, u satrlar yazd: Ro m a imparatorluu h a k k n da o z am a n ki krallarn, barbarlar, yabanc kavimler ve lliryallarla birlikte, hristiyan ehirlerini tahrip ve ahaliyi esir ettikleri rivayet olunmaktadr. Yalnz Selnik ehri bu ta h ripten masun kalmtr; nk surlar m u h k e m d i ve Allahn himayesi sayesinde yab anc kavi mla r bu ehri zaptetmee muvaffak olamadlar; fakat btn vilyet nfussuz kald,, (120). 1 8 3 0 da bir Alman limi, VI nc asr sonunda, Gre klerin Slavlar tarafndan tamamiyle mahvedilmi olduu nu iddia etmitir. Biz aada bu faraziyeyi m na k a a ede ceiz (121). Yalnz hemen unu syliyelim ki Slavlarn * Balkan yarmadasna yerlemeleri meselesinin tetkiki iin, bu havalinin balca Slav merkez le rin de n biri olan Selnik e h rinin hmisi Demetrius'un din u ru nd ak i lm ile alk a dar vesikalar nazar itibare almamz lzmdr. Aya Demetriusun Mucizeleri,, adl kitabn melliflerinden biri VII nci asrn ilk nsfnda yaam olan Selnik piskoposu J a n dr; bu muasr me haz bizim iin Avar ve Slavlarn Balkan ya rmadasn istillar hu susunda bir malmat k uyu su tekil etmektedir. Bu ka y na a gre Selnik, VI nc asrn sonunda, neticesiz olarak iki defa, Avarlar ve Slavlar tarafndan mu hasara edilmitir (122). VI nc asrn sonunda ve VII nci asrn balangcnda, Bizans ordularnn durdurmaa muvaffak olamadklar Avar lar ve Slavlarn cenu p istikametinde yaptklar devaml tazyik Balkan yarmadasnda birtakm rk deiiklikleri husule gel mesine sebep oldu; n k Balkanlarn b y k bir ksm yeni gelen Slavlar tarafndan bilfiil igal edilmiti. Bu devir iin baz k a y n a k la r Avarlardan, bunlar Slav imiler gibi, ba h setmektedirler- Bu hal imal kabileleri hakk nd a u m u m i yetle pek mahd ut malmata sahip bu lunan o devir m v e r rihlerinin Slav ve Avarlar, m ter ek aknlar yaptklar iin, biribiriyle kartrm olmalariyle izah olunabilir. Justiniann l m nd en sonra talya, dmanlarnn isti llarna kar kfi derecede hima ye edilmedi. Bu sebepten yeni bir bar bar G e r m e n ka vm i olan ve bu havalide, Ostrogot krallnn Justinian tarafndan imhasndan yalnz birka sene nc e kendilerini gsteren L o m b a r d lar tarafndan k o layca ve sratle fethedildi.
cizgiliforum
cizgiliforum
VI nc asrn ortasnda Avarlarla anlam olan Lombardlar orta Tunada Gepidler ( G epidae ) ba rb a r kabilesi tarafndan tesis edilmi olan krall yktlar. Bilhare, ihtimal kendi mttefiklerinden korktuklarndan, krallar (konung) Albonun idaresinde, Pa no ny ada n talyaya getiler. Lombardlar kadn ve ocu kla riyle birlikte ilerliyorlard ve bunlarn asker ktalar, saflarnda bilhassa pek ok Saksonyal ihtiva eden pek muhtelif kabilelerden te re kk p ediyordu. Halk arasnda car bir a n ane Justinian ordularn eski generallerinden talyann ihtiyar valisi N a rs e si, Lombardlar talyaya davet etmi olmakla, itham etmektedir. Fakat Nar* sese kar yaplan bu itham tamamiyle esastan ari olarak telkki etmelidir. Justin II nin clsundan sonra Narses, ilerlemi yandan dolay, tekat oldu ve az bir mddet sonra Ro ma da ld. 5 6 8 de Lom bard lar imal talyaya girdiler. Bunla r vah bir ba r ba r ktlesi gibi ilerliyorlar, getikleri btn yerleri yak up ykyorlard. Lom bar dl ar din bak m nd an arianist idiler. $imal talya az bir mddet sonra Lom bar dl ar m ta ha k k m altna girdi ve Lombardiya adn ald. Lombardlara m u k a v e m e t edebilecek kfi k uv v ete malik bulu nmy an Bi zans valisi R a v e nn a surlar iine ekildi. Barba rla r ise imal talyay zaptettikten sonra, R a v e n n a yi bir tarafa bra karak, c e n u b a doru ilerlediler. Bunlarn mteaddit kollar h e m e n h e m e n btn y armad aya yayld ve mdafaasz braklm olan ehirleri en b y k kolaylkla zaptetti. Bunlar ce nu b talyaya iritiler ve bir mddet sonra Be ne ven t ( B en even tu m ) ehrini igal ettiler. Ro m a barbarlarn eline gemedi, fakat civar, taraftan, imalden, arktan ve c e nuptan, bunlar tarafndan kuatld. Lombardlar, Ro m a ile Ra v e nn a arasndaki btn irtibat kesm i olduklarndan, Ro m a Ravenna'da bu lunan Bizans valisinden gele ce k yard m hesaba katamazd. Daha uzakta olan stanbul imparator larndan g ele ce k yardma dahi g v e n m e k te n v az ge m ek mecbur iy eti nd e kald. Esasen Bizans o devirde ark tarihinin en nazik ve en kark devirlerinden birini geiriyordu. Az bir mddet sonra talyada b y k bir G e r m e n Lombard krallnn kuru ldu u grld. mparator Tiber ve bilhassa Mavrikius Austrasia kral Hildebert II ( 5 7 0 - 5 9 5 ) ile, bu kral Lombardlara kar ha rb e tevik etmek ve bu suretle
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN LK HALEFLER 217
bunlar talyadan k a rm a k maksadiyle, bir ittifak aktine altlar. mparator ve kral- biribirine birtakm heyetler gnderdiler. Bu g a y e y e irimek iin Mavrikius Hildebert ve yahut annesi Brunh ildeye 5 0 0 0 0 altn ( s o l i d i ) gnderdi ve Hildeberti, Justiniann T eo de be rti evltla kabul ettii gibi, evlt edindi. Fakat btn bu avanslara ra m en Mavrikiusun, Austrasiallarn yardmn temin etmek iin sarfettii gayretler, birok defalar, boa gitti. Hildebert o rdu larn talyaya gnderdi; fakat kral eski Frank arazisini fet hetm ek fikrinde idi; yoksa talyay Mavrikius hesabna zap tetmek niyetinde deildi. Fra nk krallarnn bu defa impara tor tarafndan deil, fakat papa tarafndan arlp italyaya girmeleri ve buradaki Lo mb ar d hkimiyetini ykmalar iin bir bu u k asrdan fazla bir mddet geecekti (123). Kendi mukadderatna terkedilmi ve birok muhasa ra lar geirmi olan Ro m a papann ahsnda bir mdafi buldu; papa, vazi yetin icab olarak, yalnz Roma da ki s r n n ruhan ileriyle megul olmak deil, fakat Lombardlara kar ehrin m d a faasn tekiltlandrmak mecb uriy etind e kald. Bu devirde, yani VI nci asrn sonunda, Ro m a kilisesinin banda en muktedir eflerden biri, papa B y k G r e g or I bulunuyordu. Bu zat evvelce papann elisi olarak (apocrisiariu s) stanbula gnderilmi ve burada alt sene ka lmasna ra m e n gr ekenin evveliyatn bile renememiti ( 1 2 4 ) . Fakat bu sahadaki cehaletine ra me n yeni papa imparatorluun hayat ve siya setine m k e m m e l e n vakft. talyann Lo m ba r d la r tarafndan fethi Justiniann d siyasetinin garpte ifls ettiini gayet ak bir surette gste riyordu. mparatorluk bu havalide fethedilmi olan Ostrogot kralln elinde tutabilmek iin kfi kuvv ete malik deildi. Dier taraftan Lom bar d istillar talyann tedric surette Bizans imparatorluundan ayrlnn ve talyada imparatorun siyas nfuzunun zayflaynn temellerini att. Din siyasetlerinde Justiniann halefleri ortodoksluu hima ye ettiler; monofisitler ise bazan, mesel Justin II z a m a nnda olduu gibi, gayet iddetli itisaflara duar oldular. Mavrikius ve F ok as n zaman saltanatlarnda Bizans im p a ratorluu ile Ro ma kilisesi arasnda ne gibi mnasebetler m ev cu t olduunu g r m ek enteresan bir eydir. B y k Gr eg or tarafndan temsil olunan Roma kilisesi stanbul piskoposunun
cizgiliforum
cizgiliforum
k u m e n i k ( y a n i u m u m , , ) n va nn almasna muhalif olduunu beyan etti. Mavrikiusa yazm olduu mek tup lar n dan birinde Gr eg or patrik Or u tutan Jan haddinden fazla gururlu olmakla itham etmektedir : iddetle ba r m a k ve O tem pora ! O m ores ! deme k mecburiyetindeyim. Btn Avrupamn barbarlarn eline d t, ehirlerin tahrip edildii, kalelerin ykld, vilyetlerin boald, k yl n n tarlasn sremedii, putlara tapanlarn serbeste dolat ve ehli iman m a h v e tm e k iin urat bir zamanda rahipler, kendilerini alaarak yer e atacaklar ve kl iinde yuvarlanacaklar yerde, dine mug ay ir birtakm ldin nvanlar peinden ko m ak ta ve bu bo hretle nmektedirler. Bu meselede, ey son de rece dindar h k m da r, yalnz kendi h ak k m m mdafaa ed iy or u m ? ahs bir teca vzden mi intikam almak istiyorum ? H a y r ; ben yalnz nfuz sahibi Allah ve cihan kilisesinin h a k k n mdafaa ediyorum. Mukaddes cihan kilisesini tahkir eden, kalbinde gu ru r besliyen, husus bir nv an ile imparatorluk vakarnn stne k m a k isteyen bir adamn b u r nu krlmaldr,, ( 1 2 5 ) . Bu meselede papa h a k kazanamad ve bir mddet iin stanbula mmessil gndermedi. 6 0 2 de Istanbulda Mavri kius aleyhinde bir ihtill ktkta ve Fokas imparator iln olundukta papa G r e g or yeni h k m da r a, ekli v e mu ht evi yat Bizans tahtna km olan bu gl n tirana pek az yakan bir mektup yazd. G r e g o r un m e k tu bu nd a n ite bir para : Gklerin en ykse i nde Allaha hamd e d e l i m .......... Gk sevinsin ve k r e sevincinden titresin ( P som 9 5 , 1 1 ) . B u g ne kadar derin bir matem iinde bu lunan btn imparator luk ahalisi m k e m m e l icraatnzdan dolay s e v i n s i n ! ........ H erk es dindar imparatorun ssnn en nihayet iade ettii hrriyetten dolay sevinsin. nk dier milletlerin krallar ile imparatorlar arasndaki fark udur : Krallar klelere, imparatorlar ise hr adamlara hkmederler (126). Papann bu hatt hareketi hi phesiz Fokas zerinde tesir yapm olacak ki G r e g o r un papalk tahtnda ikinci halefi, F oka sa stanbul patrikinin ku men ik,, nvann tamasn menettirdi ve h k m dar dan mafur havari P et ru sun apostolk 'ahtnn btn kiliselerin banda olduu ( 1 2 7 ) m e a linde bir b e y a n n a m e ald.
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNANIN LK HALEFLER 219
ite bu suretle Fokas btn dahil ve haric tee bbsle rinin muvaffkyetsizlikle neticelendii ve halkn hiddet ve ibirarn tahrik ettii bir devirde, imparatorun, kendisi tara fndan verilen imtiyazlara istinat eden Ro m a ile olan mnasebetleri, saltanatnn devam mddetince, dostane ve muslihane oldu. Ro ma ile Bizans arasndaki bu dostane mnasebetlerin bir hatras olmak zere R a v e nn a e k s a r k , Romada Forum,, meydannda, bu g n dahi duran ve Foka namna bir kitabe ihtiva eden bir stun rekzetti. Lombardlarn talyadaki ftuhat bu memleketin idare sinde m h im bir deiiklik husule getirdi: Muasr ve m m a sil imal Afrika idar inkilb ile birlikte bu deiiklik, imparatorlukta sonralar te k em m l edecek olan tem,, 1er rejiminin temelini tekil etmektedir. talyadaki Bizans otoriteleri, yarmadann te ikisini fethetmi olan Lombardlara kar kfi bir m u k a v e m e t gste rebilecek bir duru mda deillerdi. Bu kabil bir vaziyette, talyay tehdit eden bu vahim tehlike karsnda, Bizans h kmeti burada, valilerin ellerinde sivil ve asker vazifeleri teksif etmek suretiyle kudretini kuvv etl en dir me e kara r verdi. talyadaki Bizans idaresinin bana eksark adn ta yan bir asker vali geirildi. Btn mlk memu rlar tama miyle emri altnda bu lunduran bu valinin maka rr Rav en na idi. R av en n a eksa rk l n n yaratl VI nc asrda, imparator Mavrikius zamannda, vuk ub ulmu tur . dar v e adl vazife lerin asker otoritenin elinde teksifi mlk m em ur lar n h e men ortadan kaldrlmasn ifade etmiyordu. Memurlar, asker otoritelerin yannda, me v cu t olmakta devam e tt ile r: yalnz birinciler kincilerin emrinde idiler. B y k bir ihtimale gre, a nca k sonralar, sivil otoriteler ortadan kalkt ve a s k e r otoriteler tarafndan istihlf olundu. mparatorluk k u d r e tinin bir mmessili olmas dolaysiyle eks ar k, idaresine, esas lar imparatorlua dayanan birtakm esaropapism,, hususlar ilve etti: eksar kl k dahilindeki din meselelerde hak em ola rak ortaya kt. Hudutsuz bir kudrete malik bu lunan eksar k imparatorlara gsterilen ayni itibare nail oldu : R a v e n n a daki saray mukaddes,, vasfm ald (Sacru m P ala tiu m ; bu isim imdiye kadar yalnz imparatorun sarayna verilirdi); e ks ar k Ro m a y a geldikte bir imparator gibi karlanyordu : senato rahipler ve ahali tantanal bir alay tekil ederek kendisini
cizgiliforum
cizgiliforum
istikbal etmek zere ehir surlarnn dna kyorlard. Btn asker iler, mlk, adl ve mal idare, eksarkn salhiyeti dahiline giriyordu (12 8). R av e nn a eksarklnn Lomb ard larm talyay istilsndan dolay yaratlm olmasna mukabil eski Vandal krallmn y e rine kaim olmak zere v cu de getirilmi olan imal Afrika eksarkl mmasil bir d tehlike,yani Afrikann yerli ahalisinden olan ve memleketi igal altnda bu lunduran ve Bizans ordular na kar sk sk isyan eden Maribler, ya hu t baz me hazla rn gsterdikleri gibi, Mavrusiler (Berberiler) tehlikesi y znden husule gelmitir. A frik a eksarkl n n , yahut bazan eksarkn m a k a r r n a gre tesmiye olunan K arta ca eksarkl n n balangc dahi VI nc asrn sonuna, yani imparator Mavrik us un zaman saltanatna tesadf etmektedir. Afrika eksarkl, R a v e nn a eksarkl gibi, ayni tarzda tekiltlandrld ve Afrika eksark, talyadaki meslekda gibi, ayni hudutsuz h u k u k v e imtiyazlara sahip oldu (129). Hi. phesiz imparatoru eksa rkl klar gibi gayri mahdut kud ret ve salhiyeti haiz idar me mu riy etl er ihdasna yalnz ihtiya sevketmitir; eksarklar, kendileri arzu ettikte, ve baz msait hallerde, bizzat imparator iin son derece tehlikeli bir rakip olabilirlerdi. Netekim, aada greceimiz vehile, Afrika eksark, az bir mddet sonra, F ok as a kar isyan bayran am ve bu ek sa rk n olu, 6 1 0 da, imparator olmutur. M av ri k u sun mah iran e intihap etmesini bildii Afrika eksarklar memleketi dirayetli bir tarzda idare ettiler ve burasm mahall halkn isyanlarna kar azim kr ve muvaffakiyetli bir surette rr dafaa ettiler. Fakat Ra v e n n a eksar kl ar Lombard tehlikesini bsrtaraf etmee muvaffak olamadlar. Fransz bizantinisti Diehl (130), doru olarak, bu iki eksarkl temler (yani vilyet yahut kaza) tekiltnn, yani VII nci asrdan itibaren btn imparatorlukta yava yava tatbik edilmee balanm olan v e en barz hususiyetini asker kudretin mlk kudrete tedric surette tefevvuku tekil eden arazi reformun un m e n e i olarak telkki etmektedir. L o m b a r d larn ve Mariblerin istillarnn garpte, VI nc asrn sonunda, bu kabil m hi m deiikliklere sebep olmalarna mukabil arkta, bir mddet sonra ranllar ve Araplarn, Bal
cizgiliforum
cizgiliforum
YUNANSTANDAK SLAVLAR MESELES 221
kan yarmadasnda ise Slav ve Bulgarlarn istillar buna mmasil dier reformlar tevlit edeceklerdi. F ok a sn Avarlar ve ranllara kar takip ettii muvaffakiyetsiz d siyaset, yalnz vaziyeti kurtarabileceini mit et tii kanl tethi usul, Afrika eksa rk Herakliusun isyan et mesine sebep oldu. Msr dahi Hera kliu sun plnlarn ilti zam ettikte bir Afrika donanmas, ayni ismi tayan eksarkn olu Herakliusun (sonra imparator olan) kum andasnda stanbula doru yol ald : payitaht F oka s terketti, H e r a k lius tarafna geti. Fokas tevkif ve idam edildi ve Heraklius, 6 1 0 da, tahta kt ve bu suretle yeni bir sllenin al trenini yapt.
YUNANSTANDAK SLAVLAR MESELES
VI nci asrn ikinci nsfnda Balkan yarmadasnn u r a m olduu istillarla alkadar mehazlarn tetkiki Yunanistann tamamiyle slavlam,, olduunu iddia eden bir n az a riye tevlit etmitir : X I X ncu asrn ikinci r u b u n u n balang cna doru ortaya atlm olan bu nazariye ilim leminde birok m ba ha s e le r e yol amtr. 1 8 2 0 - 1 8 3 0 senelerinde he rk es T rk bo y u n d u r u u n a kar isyan bay ra am olan Yunanllar meselesini derin bir sempati ile takip ediyordu. Hrriyet iin mcadele eden bu adamlar, ce su ra n e bir muka vem ette n sonra, istiklllerini muhafaza etmee muvaffak oldular ve Avrupa devlet lerinin yardm ile mstakil bir Yu na n krall yarat tlar. Bu hdiseden e vk e gelen Avrupa sosyetesi bu kahr ama nla r eski Hellasn evltlar olarak telkki etti ve bunlarda Leonidas, Ep am inondas ve Filopoimenin hatla rn buldu. Fakat bu esnada k k bir Alman ehrinden bir ses ykseldi ve hayretler iinde kalm olan Avrupaya yeni Yuna n devleti ahalisinin damarlarndan bir tek eski Hellen kan damlas ak ma d n ; Avrupann mu ka dd es Hellas o cuklarnn haklarn k oru ma k iin yapm olduu alicenaban e savletin, m e n e bakmndan, bir sui tefehhme mste nit olduunu, eski G r e k u ns u ru nu n oktan beri kay bol mu ve bilhassa Slav ve Arnavut neslinden birtakm yeni ve tamamiyle yabanc etnografik un surlar tarafndan istihlf edil mi olduunu beyan etti. O zamanki Avrupann itikatla
cizgiliforum
cizgiliforum
rn k k nd e n sarsan bu yeni nazariyeyi alenen iln etme e cesaret eden adam, o devirde, bir Alman lisesinde u m u m tarih hocas olan F all me ra y er idi. 1 8 3 0 da intiar eden Mora yarmadasnn Ortazamanlardaki tarihi (Geschichte der Halbnsel Morea w hre nd des Mittelalters) adl eserinin birinci cildinde u satrlar o k u y o r uz : Avrupadaki Hellen rk tamamiyle mahvolmutur. V cut gzellii, fikir ykseklii, det sadelii, sanat, palestra, ehirler, krlar ve stunlarn ihtiam, hatt bu ka vm in ismi bile Gr ek kontinannda kaybolmutur. Yeni ve biribirinden bak a iki rk tarafndan terkedilmi olan enkaz ve a m u r tabakas eski G r e k le ri n mezarlarn rtmektedir. Hellen zihniyetinin lmez eserleri ve ana topraklar zerinde bir ka eski harabe bu gn mazideki Hellen kavm inin m e v cudiyetinin y eg n e nianesini tekil etmektedirler. E e r Yunanistann bu harabeleri, m e za r tmlsleri ve trbeleri, topra ve zamanmz AvrupalIlarnn, nsan bir rik ka t sav letiyle, uru nda efkat, hayranlk ve belget sarfettikleri ve gz yalar dktkleri ahalisinin betbaht talii ortada b u lu n masa idi, yalnz bo bir serabn, ruh suz bir tasvirin, tabiat harici bir m ah l k u n bunlarn (yani AvrupalIlarn) kalple rinin en derun liyflerini tahrik ettiine hkmolunabilirdi. n k b u g n k Yunanistann hristiyan ahalisinin da m ar larnda, halitadan r hakik bir tek damla Hellen kan y o k tur. Mthi bir frtna ster ile Peloponnesin en uzak kele ri arasndaki havaliye b y k Slav k a v m i ile a k r a b a bir rk datmtr. imal memleketleri evltlar olan ve kan bak mndan Srplar, Bulgarlar, Dalmatlar ve Moskovitlerle ak ra ba olan Slav - skit ve Arnavut-lliryallar... ite bu gn Yunanl tesmiye ettiimiz ve m e n e lerini, kendilerinin bile taacc b n mucip olacak bir ekilde, Perikles ve Filopoimene kadar kardmz k a v i m l e r . . . . Arnavut da obanlar gi bi Slav ehrelerine, hill eklinde kalara ve bariz yz hatla rna malik olan bu insanlar hi phesiz Narkissos, Alkibiades ve yahut Antnosun kanndan deildirler. Ancak zama nmzn romantik e revesinin kbna sm yan bir hayal eski Hellenlerin, Sofokles ve Platonlar ile birlikte, yeniden do mu olduklarna kani olabilir (131). Fall me ra yer VI nc asr Slav istillarnn Bizans impara torluunda, bu devletin, bir tek vilyet k a y b e t m e m e s in e ra
cizgiliforum
cizgiliforum
YUNANSTANDAK SLAVLAR MESELES 223
men, yalnz sahil vilyetlerinde ve m st a hk em ehirlerde oturan ahaliyi kendi tebaas telkki edebilecek bir vaziyet ih das etmi olduklar kanaatinde idi. Avarlarm Avrupaya gel meleri Yunanistan iin son de rece m him bir hdise olmu t u r ; n k bunlarla birlikte Slavlar dahi gelmiler ve Avarlarn teviki ile Hellas ve Peloponnesin mu kaddes top raklarn fethetmilerdir. Fal im er ay er nazariyesini VI nci asrn so nu na ait bir kilise mver rih ini n, yani Ev a g ri us un eserlerinde bu lunan baz fkralara istinat ettiriyordu. Eva gr ius tarihinde unlar yaz maktadr : Avarlar uzun surlar tesmi ye olunan istihkmlara iki defa yaklatktan sonra S in g id u n u m u (Belgrat), Anhialos ve b t n Y u n a n i s t a n , dier birtakm ehir ve kaleler le birlikte, zaptettiler ve her traf yakp yktlar; bu devirde imparatorluk kuvvetlerinin b y k bir ksm arkta megul bulunuyordu,, (132). te E v a g r iu s ta bulunan btn Yunanistan,, tabiri Fallm e t a y e r i Peloponneste Gre klerin imha edilmi olduundan b ah se tm e e sevkediyor. Ev a g ri us un Avarlar zerinde F a lim er ay er fazla durmamaktadr, n k o devirde bunlarn istillar Slavlarnki ile h e m a h e n k olarak ce rey an etmitir. Falimer ay er bu husus istily 5 8 9 senes ine atfetmektedir. Fakat bu istil Gre kler i tam amiy le mahvetmedi. Bu lime gre son dar be Italyadan 7 4 6 da gelmi olan veba tarafn dan vurulmutur. Bu hdisenin zikrine Konstantin Porfirogenet adn tayan X uncu asr tal muha rr irin in me h u r bir fkrasnda Talanmaktadr. Muharrir eserlerinden b ir in de, Peloponnesten bahsettii esnada, bu mthi vebadan sonra tekmil bu havalinin slavlaarak bar bar olduunu ( 1 3 3 ) kaydetmektedir. mparator Konstantin K o p ro n im in lm senesi ( 7 75 ), F al lm er ay ere gre, nfussuz kalm olan memleketin, bu defa tam ve kat olarak, Slavlar tarafn dan iskn edilmi ve tedic surette ehir, site ve kylerle kaplanm olduu tarih olarak ka bul olunabilir (134). M ua hh ar bir eserinde Falime ray er bu neticeleri, esasl delillere istinat ettirmeksizin, Altike dahi temil etmektedir. Ortazamanlarda Mora yarmadasnn tarihi,, (Geschichte der Halbinsel Morea wa hrend des Mittelalters) adl eserinin ikinci cildinde mellif yeni bir Arnavut,, nazariyesi ortaya atma ktad r: bu naz ariyeye gre Yunanistanda oturan Grek-
cizgiliforum
cizgiliforum
Slavlar XIV nc asrn ikinci ru bunda Arnavut kolonileri tarafndan istihlf olunmular ve ta h a k k m altna alnm lardr; bin aen ale yh X I X uncu asr Yu na n ihtilli hakikatte Arnavutlarn eseridir. F a llm e r ay er in ilk cidd muarz Alman tarihisi Kari Hopf olmutur. Hopf Slav'larn Yu nanistan a yerlemeleri meselesi' ni derin bir surette tetkik etmi ve 1 8 6 7 de Ortazamanlarn balangcndan zamanmza kadar Yunanistan tarihi (Geschichte Gri ec he nla nd s vom Be ginn des Mittelalters bis auf u nse re Zeit) adl bir eser neretmiti. Fakat Hopf baka bir ifrata vard ve Yuanistandaki Slav un su ru nu n oyn am olduu rol, he r ne pahasna olursa olsun, azaltmak istedi. Hopfe gre Yunanistandaki Slav kolonileri an cak 7 5 0 ile 8 0 7 arasnda mevcuttular. 7 5 0 den evvel ise Y u na ni s tan bu kabil kolonilere malik deildi. Attikin Siavlamas meselesine gelince Hopf Fallmerayer'in bu faraziyesinin doruluu pheli bir vesikaya istinat ettiini ispat ediyordu (135). v Bu m e v zu a dair yazlm olan birok ve ek se ri y a biribirinden farkl ve mtenakz eserler aadaki neticelere va rm a m za kfi gelm ekt ed irler: Yunanistanda, V i n c i asrn sonundan itibaren, pek m h im Slav kolonileri me vc ut tu ; fakat bunlarn teesss me mleketin ne tamamiyle Slavlama s m ve ne de Gr ek ler in mah volm asn inta etmitir. Dier taraftan muhtelif mehazlar Yunanistanda ve bilhassa Peloponneste, Ortazamanlarn devam mddetince, XV inci asra kadar, Slavlarn mevcudiyetini zikretmektedirler (136). Balkan yarmadasnn Slavlamasnn balangcna ait en m h im m eh az olan ve yukarda ismi g e en Sen Demetriusun Vesikalar ma gelince bunlar lyk vehile ne Fallmerayer, ne Hopf ve ne de dier limler tarafndan nazar itibare aln mamlardr (13 7) . limler birok defalar Fal lm er ay er nazariyesinin orijinal lii meselesini m na k a a etmilerdir. Hakikatte F a llm e r ay er in fikri yeni birey deildi. Kendisinden nc e dahi Y u na ni st an daki Slav nfuzundan bahsedilmiti: Fa llm e ra y er sadece fikrini kat ve dorudan dor uya sylemiti. Son z am a n larda, salam esaslara istinat eden bir Rus limi, Fa llmera yer nazariyesinin hakik mucidinin X I X u nc u asrda ya a m olan Viyanal lim Kopitar olduu fikrini ortaya atmtr;
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE S A Â T 225
bu lim eserlerinde Slav u n s u ru n u n yen i Yu na n milletinin tee kk lnd e m h im bir rol o y n a m olduu fikrini t e k e m ml ettirmiti. Hakikatte Kopitar bu faraziyeyi, teferrata girimek suretiyle, derinletirmiyordu ve gayri lm' bir dava ortaya atp bun un la muasrlarnn dikkat nazarlarn e k m e k istemiyordu (138). Ayni lime gre Fal lm er ay erin faraziyesinin mfrit iddilar, bu me seleye dair yaplm olan derin tetkiklerden sonra, gayri kabili mdafaadr. Fakat mellif tarafndan bu kadar ahe nk li ve canl bir surette ortaya atlm olan bu faraziye bunu t am am en v ey a hu t ksmen reddeden m v er rih le rin bile nazar dKkatini celbe tm ee bih akk n lyktr (139). Ve hakikaten bu nazariye, bariz birtakm mb al a lar ihtiva etmesine r a me n, limlerin dikkat nazarlarn fevkelde enteresan ve ayni zam anda gayet karanlk me selelerde n biri olan Ortazamanlarda Yunanistanda bulunan Slavlar me selesine e k m e k suretiyle tarih ilminde gayet b y k bir rol oynamtr. En nihayet Fallmerayer'in yazlar, bu mellifin Ortazamanlarda yalnz Yunanistann deil, fakat btn Balkan y a r m adasnn ge irmi olduu etnografik istihaleleri nazar itibare alan ilk lim olduu gzn n de tutulacak olursa, daha b y k u m u m v e tarih bir e he m m iy e t kesbeder.
JUSTNAN DEVRNDE ED EBYA T, MAARF V E SANAT. UMUM BAKI.
5 1 8 ile 6 1 0 seneleri arasna tesadf eden devir, Justinia n n, m te ne v vi faaliyetinin damgasn tamaktadr; bu faa liyet imparatorun muasrlarnn dahi hayretini mucip olmu tur. Bu devir edebiyat ve maarif sahalarnda mteakip nesillere gayet zengin bir miras terketmitir. mparator J u s tinian bizzat din akideler ve lhler sahasnda edeb eserler telif etti. Haleflerinden Ma vrikus dahi ilme kar b y k bir alka gsterdi: edebiyat faal bir surette hima ye etti; gecelerinin b y k bir ksmn edeb ve tarih mahiyette meselelerin m nak aa s ve tefekkr ile g e ir m e k itiyadnda idi (140). Bu devir bi r o k tarihi yetitirdi; bunlarn yazlar iin Justiniann icraat zengin bir malzeme tekil etti.
cizgiliforum
cizgiliforum
Justinian devrinin balca mverrihi esare al P r o k o p tur; bu m ver rih yaz'arnda, kark v e hdiseler bak mndan z e n gin bir saltanat devrinin tam bir tablosunu izmitir. Prokop, h u k u k tahsilini bitirdikten sonra, m e h u r general Belisarn maviri ve ktibi oldu ve bu generalle birlikte, Vandallar, Gotlar ve ranllara kar yaplan seferlere itirak etti. P r o kop hem m ver ri h ve hem de m u h a rr ir olmak dolaysiyle ayan dikkattir. Mverrih Prokop, birinci elden mehazlar ve mal ma t hususunda, en msait bir du ru md a bulunuyordu. Belisarla dost olmas ken disine dairelerde ve arivlerde hfzolunan btn resm vesikalar tetkik etmek imknn bahetti; dier taraftan asker seferlere faal bir surette itiraki ve m e m le k et ha k k n d a haiz olduu m k e m m e l malmat P r ok o p a, g ere k ahs tetkikatta bu lu nm ak , g ere k m u as r larnn azndan ahadetler toplamak suretiyle, canl ve son derece kymetli malzeme elde etmek frsatn verdi. slp ve kom pozisyon b a k m n d an P r ok o p pek ok defalar klsik m verrihleri ve bu m e y a n d a Herodot ve Tukididesi taklit etmektedir. Lisannn eski m verrih lerin gr ek e si ni n tesiri altnda kalmasna ve telif tarznn olduka s u n olmasna ra m en Prokop tebihleri bol, ak ve k u v vetli bir slp nmu ne si vermektedir. Proko p eser kaleme almtr. Bunlarn en b y Sekiz kitaplk Tarih adm tayan ve Justinianm ranllar, Vandallar ve Gotlara kar yapm olduu harplerden bahseden eserdir. Mellif bu ese rinde, fazla olarak, Justinian h k m et in in dier bi r o k ce p helerini gstermektedir. Bu eser, um u m ruhu bakmndan, az o k imparatorun bir methiyesini tekil etmekle b er ab er birok yerlerinde ac hakikatin ifadesini ihtiva etmektedir. Sekiz kitaplk Tarih Justinian devrinin u m u m bir tarihi olarak telkki olunabilir. P r o k o p un Binalara dair (De a e d ific iis ) adl ikinci eseri ba tan sona kadar imparatorun bir methiyesi olup ihtimal im pa ratorun emri yl e k a le m e alnmtr. Kitabn esas gayesi Justi nian tarafndan geni imparatorluunun he m en he r tarafnda ina edilmi olan bir sr mtenevvi binalarn bir listesini ve tasvirini v cu de getirmektedir. Belgatin icabettirdii m balalar ve lzumundan fazla methiyelerden sarf nazar, bu eser ok zengin coraf, topografik ve mal malmat ihtiva etm ekted ir: imparatorluun ktisad ve tima tarihinin tet
cizgiliforum
cizgiliforum
JUSTNAN DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE SANAT 227
yahut H istoria Prokop'un n c eseri ise ilk iki yazdan tamamiyle bakadr. Bu eser Justinian ve kars Te o do ra nn mstebit idareleri aleyhinde yazlm kaba bir hicviyedir; bu eserinde mellif imparator, Teodora, Belisar ve karsn leke le me k istemekte ve Justinian bu devirde imparatorluun bana gelmi olan btn felketlerin m s e b bibi olarak gstermektedir. Bu eser dier iki eserle o kadar bariz bir tezat tekil etmektedir ki m na k k itl er bu Gizli Tarih in doruluundan phe e tm e e balamlardr : bu eserin ayni ahs tarafndan telif edilmi olmas im k n s z adediliyordu. Ancak Gizli Tarih in ve Justinian devrine m teallik dier mehazlarn esasl ve mu k ay ese li tetkikinden s o n ra bu tarihin hakikaten Prokopun otantik bir eseri olduu kat olarak kabul edilmitir. yi kullanlmak artiyle bu eser VI nc asrda Bizans devletinin dahil tarihi iin son de rece ky metli bir mehaz tekil etmektedir. Esasen P r o k o p un btn eserleri, Justiniann fazilet ve fenalklar husus und aki m b a l alara ramen, devrin hayatn daha yak nda n ve daha sa mim bir surette tanmamz m m k n klan son de rece ehemmiyetli muasr vesikalardr. Fakat bunlarn kymeti bu nu nl a kalmamaktadr. Slav tarih ve atikiyat P r o k o p ta Slavlarn hayat ve itikatlarna dair paha biilmez kymette mal m at bu lm ak ta d r; keza G e r m e n ka vimleri dahi bu eserlerde ilk tarihleri ile alkadar bir ok v a k a bulabilirler. Justiniann ve P r o k o p un muasr, parlak bir hu kuk u , diplomat ve tarihi olan patrii Petrus mteaddit defalar el i olarak ran krallna ve Ostrogot sarayna gnderildi ve burada esir olarak bir ka se ne y a am a k mecburiyetinde kald. Bu zatn eserleri arasnda, bize kadar gelmi olan uzun paralardan itidll olunabildiine gre, ikinci Triumvirat ile Julian Apo tat arasndaki devirden bhis H isto ria e yahut Roma imparatorluu Tarihi ve bir ksm, X uncu asrda, yazlm olan ve Sarayn terifat usulleri kitab adn tayan Konstantin Porfirogenet devrinin m e h u r eserine ithal edilmi olan Devlet tekilt (K ata stasis yahut Terifat Kita b) adl tretesini zikredebiliriz. P r o k o p tan VII nci asrn balangcna kadar devaml bir seri tekil eden bir takm tarih yazlar gze a r p y o r ; bu seride he r mellif seleflerinin eserini temadi ettirmitir.
A n ecdota arcana,, (Gizli Tarih) adn tayan
kiki iin kymetli bir mehazdr.
cizgiliforum
cizgiliforum
Prokop, dorudan doruya, Anadolulu lim bir h u k u k u olan Agatias tarafndan temadi ettirildi; bu zat baz ksa iir ve hicviyelerden maada Justinian devrine dair adl 5 5 2 ile 5 5 8 arasndaki devri muhtevi, olduka sun bir tarzda ya zlm bir tarih terketmitir. Agatias devam ettirmi ve tak lit eylemi olan Menandros, Tarihini Mavrikius z a m a n n da yazd: bu eser 5 5 8 - 5 8 2 devresi hdiselerini anlatmakta ve Ma vrikiusun tahta clsu ile sona ermektedir Bu eser den yalnz bir ka para bize ka dar gelmitir; fakat bunlar bu mehazn, bilhassa corafya ve etnografya bak mndan haiz olduu eh emmiye ti takdir etmemize kfi gelmektedirler. Bu paralar M en an dr os un Agatiastan daha iyi bir tarihi oldu unu kfi derecede isbat etmektedirler. Men an dro sun eseri Heraklius devrinde yaam ve ma b ey in ktiplii yapm olan Msrl Teofilaktus Simokatta tarafndan devam ettirildi. Bu zat tarihi tabiye dair k k bir eser, bir takm mektuplar ve Mavrikius devrine ( 5 8 2 6 0 2 ) ait bir tarih yazd. Teoflaktm slbu, ilk seleflerinin slbundan daha fazla mecaz szler ve sun ibarelerle azna kadar doludur. K r u m b a c h e r bu zatn Prokop ve Agatiasa nazaran sratle ykselen bir m nh an in in en y k s e k noktasnda bulunduunu syl yor. Belisarn tar hisi tomturakl sl bu na ra me n, daha henz sade ve tabidir; air Agatias ise edeb lisann tara vetli stlahlar bak mndan daha z e n g in d ir ; fakat bu iki m u ha rr ir nktelerinde hi bekl eni lme dik bir takm yeni hususlar, su n tebihler, mecaz szler, darb meseller m i tolojik incelikler ve dier bir takm usuller k u l la nm ak su retiyle o k u y u c u n u n hayretini mucip olan Teofilaktusa naza ran, sunlikten ta m am iy le r gibi gr n mektedirler (141). Btn bu hatalarna ra m en Teofilaktusun eseri Mavri kius zaman iin birinci . derecede ve tam manasiyle m k em m e l bir mehaz tekil etmektedir; bu eser ayni zamanda rana ve VI nci asrn sonunda Balkan yarmadasnda oturan Slavlara dair gayet kymetli malmat ihtiva etmektedir. Justinian tarafndan Mariblere ve H abelere eli olarak gnderilmi olan Nonnosus, uzun seyahatine dair bir risale yazd. Bu eserin yalnz bir paras patrik Fotiusun ese rinde, bize kadar gelmitir; fakat bu tek para bile, bize Nonnosusun ziyaret etmi olduu me mlek et.erin tabi ahvali ve etnografyasna dair m k e m m e l malmat vermektedir.
cizgiliforum
cizgiliforum
VII nci asrn so nunda yaam ve eserinde ihtimal, Justini an ssltanat ile Mavrikius saltanatnn ilk seneleri arasnda ki devri anlatm olan BizanslI Teofanesin tarininin bir parasn muhafaza etmi olduundan dolay da Fotiusa me d y u nu kranz. Bu para Bizan s imparatorluuna k o z a cln ithaline dair bir ehadet ve ayni za man da Trk ler ha k k n d a yaplm ilk iarlardan birini ihtiva etmesinden dolay da mhimdir. V inci ve VI nc asrlar kilise tarihi iin bilhassa ehemmiyetli olan dier bir mehaz, VI nc asrn so nunda lm olan Suriyeli Evagriuoun eseridir. Alt kitap tan ibaret olan bu Kilise Tarihi,, Sokrat, So zo men os ve Teodoret tarafndan yazlm olan tarihlerin bir devamdr. 4 3 1 deki Efes konsili ile 5 9 3 senesi arasndaki vakayii ihtiva etmektedir. Kiliseye mteallik malmattan fazla olarak bu eser bu devrin u m u m tarihine ait birtakm enteresan iarlar dahi ihtiva etmektedir. Parlak tetkikleri ile temayz etmi olan Lidyal Jan, Justiniann erefine bir methiye y az ma k teklifi ile karlat. Jan dier eserleri ile birlikte Roma h kmetinin idare u su l,, (Memurlara dair) adl bir trete terketi. Bu eser bu gn e kadar, e he m m iy e tiy le mtenasip bir ekilde, ne tetkik edil mi, ne de kymetlendirilmitir (142). mparatorluun tekilt tarihine dair bir takm kymetli mal m at ihtiva eden bu trete P r ok o p un Gizli Tarihi,, nin kymetli bir zeyli ola rak kab ul olunabilir. Kosm as ndikoplevstesi n Hristiyan topografyas,, mn bir o k cihetten arzettii e h em m iy e te yukarda iaret etmitik; bu eserdeki coraf malmatn genilii Justiniann b yk projelerine gay et iyi uyuyordu. G r a m e r c i Hieroklesin kale minden km olan ve V ade - Mecum (ZuvsjtSyjjio, S ynecdem u s) adn tayan Justinian devrindeki ark Roma imparatorlu un a ait bir stalistik etdn dahi coraf eserler arasna ithal edebiliriz. Mellif etdnde esas m ev zu olarak impara torluun din corafyasn deil, fakat 6 4 vilyet ve 9 1 2 ehri ile siyas corafyasn almaktadr. Bu eserin H ie ro k lesin ahs te ebbs ile mi, y oks a h k m e t tarafndan tekil edilmi bir k o m is y on tarafndan m tertip edildiini kat olarak s yl em e e imkn yoktur. H er ne hal ise, Hier o k l : s in bu k uru eseri Justinian saltanatnn balangcnda imparatorluun siyas vaziyetini tesbit etmemize medar olan
cizgiliforum
cizgiliforum
m k e m m e l bir mehazdr ( 1 4 3 ) . Aada greceimiz vehile Hierokles, corafya iin, Konstantin Porfirogenetin balca mehazdr. Bu tarihi ve corafyaclardan maada VI nc asr kronikiler dahi yetitirdi. Bununla b e r a b e r Justinian devri klsik edebiyata sk bir surette bal bulunmaktadr ve mteakip Bizans devrinde geni mikyasta inkiaf edecek olan kur u cihan kronikleri, elyev m tetkik ettiimiz devirde, henz ender bir istisna tekil etmektedirler; Bir muharrir, tarihilerle kron ik il er arasnda mtavasst bir me v ki igal etmektedir. Bu zat, Justinian devrinde ya a m olmas pek muhtemel olan Miletli Hesihiustur. Hesihiusun eserini yalnz Fotiusun ve X uncu asr ka mus melliflerinden Suidasn yazlarnda muhafaza edilmi olan baz paralar sayesinde tanyoruz. Bu paralardan Hesihiusun eski Assur lkesi ile Anastasn lm ( 5 1 8 ) arasndaki devri ihtiva eden kr on ik tarznda bir cihan tarih yazm olduunu istiall edebiliyoruz. B u esere ait, B y k Konstantin devrinden n ceki Bizans ehri tarihinden bahis b y c e k bir para mevcuttur. Hesihius Justin I devri ve Justinian saltanatnn ilk senelerine dair bir tarih dahi yazd. Bu eser slbu ve telkkisi bak mndan ilkinden ok farkl olup muha rrir in zamanna tesadf eden hdiselerin mufassal hikyesini ihtiva ediyordu. Hesihiusun n c ese ri bir k am u s olup fennin btn ubelerinde itihar etmi olan grek muharrirlerini, hr'stiyan muh ar rir le r mst esn a ol m ak zere, topluyordu. Bu son noktaya istinaden baz lim ler Hesihiusun ihtimal putperest olduunu be ya n etmekte dirler. Maamafih bu nazariye umumiyetle kabul olunmamaktadr (14 4) . V i n c i asrn hakik kronikisi Antakyada domu cahil bir Suriyeli olan Malalasdr. Malalas, elimizde bulunan bir tek el yazmasndan istidlal olunabildiine gre, Msr tarihinin efsanev devirleri ile Justinian saltanatnn sonu arasndaki vakayii ihtiva eden bir cihan tarihi kron ikinin mellifidir. Fakat eser, ihtimal, daha m u a h h a r bir devrin hdiselerini dahi ihtiva ediyordu (145) Eserin esas ok k ar kt r: Masallar hakikatle kartrlmakta ve m hi m hdiseler tal derecede v a k alar arasnda birdenbire tebarz etmektedirler. Hristiyanl mdafaa maksadiyle ka lem e alnm olan bu kron ik mel-
cizgiliforum
cizgiliforum
lifinin monarist temayllerini a ka gstermektedir. Bu eser s e m e bir o ku y u c u muhiti iin deil fakat kilise mensuplar ve lyklardan mt ee kkil halk ktleleri iin telif edilmitir; bu sebepten mellif bir ok m ten ev vi v e hayret uyandrc vakalar eserine ithal etmitir. K r u m b a c h e r e gre bu kitap tam man asiy le am i y an e bir tarih risalesidir ( 1 4 6 ) . Mellifin slbu bilhassa calibi dikkattir; bu eser konuulan grek e , yani g re k unsurlarnn ark - ltin istihlariyle karm as nda n husule gelen ve arkta rabette olan d g re k lehesinde yazlm ilk m h im esetdir. Ktlelerin zevk ve zihniyetine tamamiyle u yg u n ka rakterinden dolay Malalasn kr on ik i Bizans, ark ve Slav kronikilii zerinde mu azzam bir tesir icra etmitir. Malalasn eserinden alnm m nt eh ap paralar, slavc ya yaplm olan ter c me le r bu a kr onikin orijinal metninin yeniden terkibi iin b y k bir e he m m iy e te maliktirler. O zama nla r intiar etmi olan g r e k e yazlm bir ok eserlerden maada Justinian devri ( 5 1 8 - 6 1 0 ) VI nci asrn so nu nda (ihtimal 5 8 6 da) lm olan Efesli J a n n ( 1 4 7 ) Sryani lisanndaki yazlarndan dolay calibi dikkattir. Y u kar Mezopotarrtyada do mu mutekit bir m o n o f s i t olan Jan, stanbulda v e Anadoluda bir o k seneler yaad, Efeste piskoposluk k r s s n igal etti ve ahsan Justinian v.e T eod or a ile tant. Ja n Sryani lisannda ar k azizlerinin hayat,, yahut a rk Rahmetlilirine dir tefsirler,, ( C om m entarii d e B eatis O rientalibus) adl bir eser ve orijinali Julius esar ile 5 8 5 arasndaki devreyi ihtiva eden bir Kilise Tarihi yazd. Bu son eserin yalnz en m h im ve en orijinal ksm zamanmza kadar gelmitir. Bu ksm 5 2 1 - 5 8 5 devri hdise^ lerini ihtiva etmekte ve bu devir iin paha biilmez bir mehaz tekil etmektedir. Monofisizm hoktai nazarna gre yazlm olan Efesli J a n n bu tarihi monofisit mnaka al ar n n dog matik esaslarndan ziyade bu me zh eb in bilhassa mill ve ruhan temelini tebarz ettirmektedir. J a n n eserlerinin tetkir k na v cu d u n u hasretmi olan lim bir tarihinin yazd gibi bu Kilise Tarihi hristiyanlk ile putperestlik arasndaki mcad ele nin son safhasn, bu mcadelenin kltrel te mellerini tebarz ettirmek suretiyle, tenvir et mek tedir,,. Bu tarih " a y n i zamanda V i n c i asr Bizans imparatorluunun siyas ve fikr tarihi ve bilhassa ark tesirlerinin yayl
cizgiliforum
cizgiliforum
sahasnn tespiti iin b y k bir eh emm iye ti haizdir. Muhar rir, vakalar anlatrken, hayatn btn teferruatna ve ince noktalarna nfuz etmekte ve o devrin rf ve adetleri ve arkeolojisi ile yak nda n lfet peyda edilmesine me da r olacak mebzl vesikalar muhtevi bulunmaktadr,, (1 48) . Btn VI nc asrn devam mddetince ce re y an etmi olan monofisit mcadeleleri, din doktrinler ve kalem m c a delesi sahasnda b y k bir edeb faaliyet tevlit ettiler. Justi nian dahi bizzat bu kalem m nak aa lar n a bazan mdahale etmekten kendini alamad. Monofisitlerin yazlar orijinal g r e k e ekillerinde zamanmza kadar gelmemitir. Bunlar ha k k n d a an cak muhalif partiye m en su p mharrirlerin eser lerinde zikrettikleri paralar ve bize k a da r gelmi olan Sr yani ve arap dillerine yaplm terc me ler sayesinde bir h k m verebiliyoruz. Or' od ok slu k taraftar mu ha r ri rl e r arasn da nasturler, monofisitler ve dieleri aleyhinde bir ok eser terketmi olan Justin ve Ju stiniann muasr BizanslI Le ontmsun adm tebarz ettirmemiz lzmdr. Bu din ak i deler ve ka le m mnakaalar mtehasssnn hayatna dair elimizde pek az mal mat vardr (149). Leontius Justinian devrinin enteresan bir hdisesine, yani kilise muharrirle ri zerinde Pltonun (Ef lt un ) tesirleri yerine Aristotelesin ( Arist o) tesirleri ka im olmaa baladna ahadet etmektedir (150). VI nc asrda arkta manastr ve inziva hayatnn inkiaf keilie mteallik, mistik ve hagiografik edeb eserlerde izlerini brakmtr. Ja n Kli ma ku s (6rj; Ktfâxo) T u r Sinada uzun seneler bir inziva hayat geirdi ve a C lim ax - Ruhan Merdiven,, ( S c a la P a r a d is i )- ad altnda tanlan bir eser telif etti ( 1 5 1 ) ; otuz fasl yahut k a d e m e d e n m r e k k e p olan bu eserde Ja n ru hu n ahlak k e m a le e r i m e k iin katettii dereceleri tarif etmektedir. Bu eser Bizans rahiplerinin en fazla s e v e r e k okuduklar bir kitap oldu ve bunlara, ruhan ve z h d k em a le eri me k iin yaptklar aratmalarda, r e h berlik etti. Fakat C lim ax'n ayan dikkat hreti yalnz arka m nha s r kalmad, sryanice, mode rn gr ek e, ltince, span yolca, franszca ve slavca tercmeleri intiar etti. C lim ax' n baz elyazmalar din hayat ve manastr hayatn m u s av ve r birok ve enteresan resimler (minyatrler) ihtiva etm ekte dirler (152).
cizgiliforum
cizgiliforum
VI nc asr hagiografya mu har rir le rin in bana, hayatnn son senelerini Filistinde m e h u r Sen Sa ba manastrnda ge irmi olan Skitopolisli Kirili ge ir m e m iz lzmdr. Kiril keilerin hal tercmeleri,, nden mteekkil geni bir kolieksiyon hazrlamak niyetinde idi. Fakat tasarlam olduu eseri, ihtimal vakitsiz lm yznden, bitirmee muvaffak olamad. Kirilin mteaddit eserleri zamanmza kadar gelmi tir. Bunlar arasnda Evlimius ve Sen S a b a nn ve daha az ehemmiyetli dier bir o k azizin hal terc mel er ini bu lu yo ruz. H ik ye tarznn itinali karakteri, mellifin riyazet ha yat ha k k n d a sahip olduu sarih fikir ve slp sadelii Kirilin bize kadar gelmi olan btn eserlerini Bizans im paratorluunun ilk devri me de ni y e t tarihi iin pek kymetli mehazlar haline getirmektedir, Yine Filistinli olan Ja n Moskus VI nc asrn sonunda ve VII nci asrn banda, yaad. Ja n Filistin, Msr, T ur Sina, Suriye, Anadolu, Eg e denizi v e Akdeniz adalar manastrla rn ziyareti esnasnda yapm olduu m ahede lerin neti cesini Pratum spiriiu ale,, (Aei[iwv), yani Ruhan imen zar adl m e h u r g r e k e bir eserde neretti. M osk u sun eserinde, mellifin se yahat intibalar ile birlikte manastrlar ve kilise lere dair pek eiti mal mat b u lm a k kabildir. Baz hususlarda Pratum sp iritu altnin muhteviyat mede niyet tarihi iin b y k bir e hem mi ye ti haizdir. N etekim bu eser yalnz Bizans im paratorluunda deil, fakat dier memlek etle rde ve bilhassa Rusyada en fazla sevilen kitaplardan biri olmutur. Bu devrin iir edebiyat dahi bir o k m messillere sahip oldu. Kilise arklariyle m e h u r R o m a n u s Melodusun (yani lhler bestekrnn), Justinian zamannda, gerek m e v k i ve gerek verim bak m nd an en y k s e k mertebeyi ihraz etmi olmasnn tamamiyle kat olduunu yuka rd a sylemitik. Ayni devirde Pavlus Silentiarius, m a n z u m olarak, Ayasofya'nn ve muht eem k r s s n n (am bo) iki airane tasvirini (greke msralar ile) telif eti- Bu eserler sanat tarihi iin son derece mhim dirler ( 1 53 ) . Ayasofyann tasvirine dair yukarda ismi geen, Pavlusun muasr tarihi Agatiasm (154) ese rinde, methiye kabilinden, tefsirler bulunmaktadr. En nih a yet, imal Afrikal Korippus stanbula gelerek bur ay a yerleti ve edeb b yk bir iktidara malik olmamakla beraber, ltince m an zu m iki eser yazd. imal Afrika yerlilerinin imparator
cizgiliforum
cizgiliforum
lua kar karm olduklar isyan bastrm olan Bizans generali Ja n (Johannes) Troglitann erefine ve bu k u m a n dann adm tebcil iin yazlm olan bu eserlerden birincisi (Johannis) imal Afrikamn corafyas ve etnografyasna, ayni zamanda Be rbe rlere kar yaplm olan sefere dair paha biilmez kymette malmat ihtiva etmektedir. Bu harp iin Korippusun zikrettii v a k alar, bazan Pro k o p tarafndan verilen malmattan o k daha mev suk tu r. Korippusun Justinin methiyesi,, (in laudem Ju s iin i) adi ikinci eseri g en Justin l i n i n tahta clsunu ve bunu takip eden ilk hdiseleri tomturakl bir slpla anlatmaktadr; birin ciy e nazaran ok da zayf olan bu iir V nci asr Bizans saray terifat hakknda birok enteresan mal mat ihtiva etmektedir. Papirsler bize, VI nci asrda, yuk ar Msrn k k bir kynde, Afrodito'da, vaam olan Dioskor namnda bir zat tantmlardr. Anasl Kopt olan Di os k o run iyi bir u m u m ! kltre sahip ve cidd h u k u k tahsili yapm olduu anla lyo r;- bu zatn edeb ihtiraslar dahi vard. Mellifin mtead dit eserleri, dier papirslerle birlikte, bu devrin tima ve m lk tarihi ha kk nd a kymetli mal mat vermektedirler. Fakat, dier taraftan Dioskor tarafndan terkedilmi olan iir1 ler hellenistik iirinin hretini hi te a r t r m a m a k t a d r ; b u n lar bir amatrn eseridir ve pek fahi g r a m e r ve vezin hatalariyle doludur,,. H. Belle gre Dioskor hi olmazsa bir o k g r e k e edeb eser o k u m u ve pek fena iirler yazmtr (155). J. Maspero Dioskoru Msrn son g re k airi,, ve Nil vadisinde helienizmin son mmessillerinden biri olarak gs termektedir (156). Justiniann zaman saltanatnda Atina putperest Ak ad e m i sinin kapatlmas edebiyat ve maarif zerinde fazla muzr bir tesir icra etmedi;- n k Akademi zamann doldurmutu ve bir hristiyan devletinde o k m hi m bir rol oynyamazd. Kl sik edebiyatn hzineleri, ok defalar sath olmakla beraber, tedric surette hristiyan edebiyatna nfuz ediyorlard. En ni hayet, Teodos II tarafndan k ur u lm u olan stanbul n iv e r si tesi, Justinian devrinde, faal olmakta devam etti. H uk u k ara trmalar, h u k u k sahada meyda na getirilmi olan yeni eser-f lerie birlikte, temadi ettiler. Fakat bu aratrmalar m u a y y e n ve mahdut baz hukuk metinlerin ay ne n terc m el er ine ve bun> lara dair ksa e rhler ve hlsalar yaplmasna m nh a s r kaldi
cizgiliforum
cizgiliforum
H u k u k tedrisatnn, Justiniann l m n de n sonraki inki afna dair elimizde sarih malmat yoktur. mparator Mavrikius, bu kabil aratrmalara kar b y k bir alka gsterdi; fakat halefi Fokas, gr n e nazaran, niversite faaliyetini sektedar etti (157). Sanat sahasnda Justinian devri birinci altn devri,, ismini almtr. Bu devir mimarsi, kendi n e v inde mnferit kalan bir bideyi, yani Ayasofya kilisesini yaratmtr. Ayasofya, yahut btn arkta anld gibi Byk Kilise,, Justiniann emriyle, yukarda g r m olduu muz vehile, Nika ihtillinde ( 5 3 2 ) y an m olan k k Ayasofya (Sofya = lh hikmet) bazilikinin bulunduu yerde ina edildi. Bu kiliseyi fevkelde aaal bir bide haline get irme k iin Justinian, m u a h h a r bir a n a n e y e gre, valilere, eski bidelerin en gzel paralarn stanbula g n ce rm el er i iin, em ir vermiti. Muhtelif re n k ve eitte muazzam m e r mer ktleleri, en zengin ocaklardan, payitahta nakledil diler. G m , altn, fildii, kymetli talar, yeni mabedin aaasn y ks el tm ek iin stanbula celbolundu. mparator mu az zam projesinin kuv v ed en fiile k a r l m a s iin Antemius ve zidor namnda iki muktedir m i m ar in tihap etti. Her iki m im ar Anadolulu idiler; Antemius Trallesli (Aydn), zidor ise Miletii (Balat) idi. Bunlar b y k bir evkle bu muazzam ii baarmaa koyuldular ve mahirafe bir tarzda 1 0 0 0 0 amele altrttlar. m parator ilerin ilerlemes n i derin bir alka ile takip etmek, tavsiyelerde b u lu nm ak ve iilerin gayretini arttrmak suretiyle, bizzat almalara nezaret etti. Bina be sene zarfnda ikmal, edildi. 5 3 7 senesi Noel gn Ayasofyann kat resmi, imparatorun huzuru ile, mutantan bir surette yapld. Muahh ar mehazlar, eserini fevkelde be enm i olan imparatorun, m a b e d e girerken, bu eseri tamamla ma a beni lyk g r m olan Allaha hamd olsun. Seni malup ettim, ey Sleyman! (158) szlerini sylemi olduunu kaydetmektedirler. Bu debdebeli kat resmi mn asebetiyle ahali bir o k atiyelere nail oldu ve payitahtta bir ok enlikler yapld. Ayasofyann d manzaras gayet sa de dir ; n k plak tula duvarlar hi bir tezyinat ihtiva etmemektedirler. Me
cizgiliforum
cizgiliforum
hu r k u b b e ise dtan olduka sakil ve bask grnmektedir. Ayasofya bugn, her taraftan T r k evleriyle evrilmi olduduundan d manzarasndan o k kay bet me kte dir (158 a). Kilisenin btn azamet ve ihtiam ha kk nd a tam bir h k m ver eb ilm ek iin binay iten g r m e k lzmdr. O zama nla r mabet, etrafnda revakl galeriler ve ortasn da m k e m e l m e r m e r bir e m e ihtiva eden bir atrium a, yani geni bir avluya malikti. Galerinin kiliseye bitiik olan d rdnc cephesi narteks tabir olunan bir d sofa yahut bo b i r g a l e - i eklinde olup be kap vastasiyle ikinci i sofa ya m e r b u t bulunuyordu. Dokuz tun kap bu i narteksten mabedin iine s e v k e d ' y o r d u ; dierlerinden daha geni ve daha y k s e k olan ve kral kap adn tayan orta kap imparatora mahsustu. Mimarisi bak mndan kubbeli bazlk* tipine yaklaan kilise ise gayet b y k bir ms atl tekil et m ek te di r; orta shann (nef) zerinde, zeminden 5 0 metre y k se k lik te ve 31 metre kutrunda, fevkelde m kl art lar altnda ina edilmi bir k u b b e vardr. K u b b e k a s n a nda alm olan 4 0 b y k pencere, mabedin iine bol ziya sevketmektedirler. Orta shann he r iki tarafnda zengin tezyinat havi iki katl, direkli ve kemerli galeriler b u lu n m a k tadr. Zemin ve stunlar renkli me rm er de ndi r. Duvarlarn b y k bir ksm dahi m e r m e r le kapldr. T r k devrinde sva ile rtlrrt olan hariklde mozayikler ziyaretinin n a zarlarn mest ediyorlard (158 b). K u b b e n in ortasnda b u lunan ve mozayikten yaplm yldzl bir sema n n ortasnda parlyan mua zza m han ise halk ve haclar zerinde yapt tesir pek bykt. Bu gn dahi, k u b b e n in alt ks mlarn da, T r k svasnn altnda, kanatl meleklerin u m u m hatlarrn s e m e k kabildir. Ayasofya mimarlarnn karlam olduklar balca zor luk b u g n k mimarnin dahi he n z halletmee muvaffak olamad, gayet b y k ve son derece hafif bir k u b b e ina etmek meselesi idi. Mimarlar bu ii baardlar, fakat ina et mi olduklar ayan hayret k u b b e uzun mddet dayan m a d : daha Justinian zamannda ykld ve ayni imparatorun son senel erin e doru, daha az cretli bir tarzda, yeniden yapld. Justinian'n muasrlar kadar btn mteakip nesil ler de Ayasofyadan hareretle bahsetmilerdir. XI V nc asr Rus s e yya hl ar nda n Nov gor od lu Stefan argrada (stanbul)
cizgiliforum
cizgiliforum
seyahatler adl kitabnda yle y az y o r: Ayasofya, yani lh Hikmete gelince bu bina hakk nd a insann zeks ne bir ey sylemee, ne de bu eseri tasvire kadirdir (1 59) . Sk ve iddetlli zelzelelere ra m e n Ayasofya zamanmzda dahi ayakta durmaktadr. Kilise 1 4 5 3 de cam ie tahvil olun mutur (159 a)Son eserlerinden birinde Strzyg wsk i kilisenin, (yani Ayasofyann) mahiveti itibari vle, tam bir E r m e n i bidesi,, ol duunu beyan etmektedir (160). Ayasofya inaatnn tarihesi edebiyatta bir takm m u cizev teferruat ihtiva eden bir nevi efsane eklini al mtr. Bu efsaneler Bizans imparatorluundan cenu b Slav edebiyatna ve Rus eserlerine nfuz etmek yolunu bulmulardr. Bu efsanenin Slavon versiyonlar, beynelmilel edeb tesirler tarihi iin, son de rec e enteresan vesikalar tekil etmektedirler (161). Justinian tarafndan payitahtta bina edilmi olan ikinci m e h u r kilise Aziz Havariler kilisesi oldu. Bu kilise, ilk defa olarak, B y k Konstantin tarafndan ina e d il m i t i; fa kat VI nc asrda pek harap bir vaziyette bulunuyordu. J u s tinian bu kiliseyi yktrd ve yeri ne daha b y k mikyasta ve daha gzel bir kilise bina eyledi. Drt msa vi kollu bir ha eklinde olan bu mabet, drt ce nah rten drt k u b b e n in orta snda, merk ez b y k bir k u b b e ihtiva ediyordu. Mimarlar yine Tralles Antemius ve g en zidor idiler. stanbul 1 4 5 3 de T r k le r tarafndan alndkta bu kilise ykld ve yerini Fa tih M ehmet II nin cam iine terketti.Aziz Havariler,, kilisesinin ne ekilde olduu ha k k n d a daha vazh bir fikir edinm ek istenildikte ayni model zere ina edilmi olan Venedikteki San Marko kilisesine mracaat olunabilir. Ayni kilise Efesteki Sen Jan v e P e r i g u e u x deki Saint Front,, kiliselerinin mi marlar tarafndan kopya edilmitir. Aziz Havariler kilisesi nin b u g n ka y bo lm u olan ayan ha y re t mozayikleri XIII n c asrn balangcnda Efes piskoposu Nikola Mesarites tarafndan tasvir ve A. H ei se nb e rg tarafndan itinal bir tarz da tetkik olunmulardr (162). Aziz Havariler kilisesi Konstantinden XI nci asra kadar Bizans imparatorlarnn defn edildikleri y er olduundan dahi hret bulmutur. stanbuldaki inaatn tesiri kendini arkta, mesel Suriyede ve garpte Parenzo, stirya ve bilhassa R a v e n n a da gs terdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
238 BZANS MPARATORLUU TARHt
Ayasofya, kubbesi, stunlarnn plstik tezyinat, zemin i nin ve duvarlarnn ok renkli m e r m e r kaplamalar ve belki bunlardan daha ziyade inasndaki mimar maharetten dolay bizler zerinde tesir icra ve bizleri teshir edebilir. Fakat bu mabedin harik lde mozayikleri, T r k devrinde badana edilmi olduklarndan, halen g r lm em ek te di r ( b u halin m u v a k k at oiaca mit olunabilir) (162 a). Fakat bu zya dier cihetten bir derec eye kadar telfi o lu n m a k ta d r : Justinian devrine ait Bizans mozayikleri ha k k n d a imal talyada R av en na ehrindeki moz ayikler sayesinde bir fikir edin me k kabildir. O n b e asr nce Ra v en na Adriyatik sahillerinin en fazla inkiaf etmi ehirleri arasnda zikrolunabilirdi. V nci asrda bu ehir son garb Roma imparatorlarna bir m el ce tekil etti; VI nci asrda Ostrogot krallnn m er k ezi oldu; ve en nihayet VI nci asrn ortasndan V III nci asrn ortasna kadar Justinian tarafndan Ostrogotlardan tekrar geri aln m oln Bizans talyasnn dar merk ezi ni tekil etli. Bu ehir Bizans hidivi yahut eks ark n n m ak ar r oldu. Bu son de vre R a v e n n a nn en parlak de vre sid ir : Siyas, ktisad, kltrel ve artistik hayat o zama nla r b y k bir inkiafa mazh ar oldu. R a v e n n a nn sanat bideleri ahsn hatrasna bal drlar: B y k Teodosun kz ve garp imparatoru Valentinian III n annesi Galla Plaidia, B y k Teodorik ve Justinian. Biz Galla Plaidia ve Teodorik devrilerine ait daha eski bi deleri bir tarafa br ak ar ak yalnz Justinian devrindeki bide lerden ksaca bahsedeceiz. Justinian, uzun saltanatnn btn devam mddetince, sivil ve din sanat bidelerinin inas ile yakndan alkadar oldu ve bu inaat geni imparatorluunun he r tarafnda tevik etti. R a v e n n a nn zaptndan sonra Ostrogotlarn ha ki miyeti devrinde balanlm olan kiliseleri bitirtti. Bunlarn arasnda sanat bak mndan bilhasa ehemmiyetli olan iki tanesini zikretmemiz lzmdr. Bu nl ar San Vitale ve Sant Apollinare in Classe ( C la ssis, Ra v e n n a lima nn da ) kiliseleri dir. Bu kiliselerin balca sanat kiymeti bunlarn m hi m mozayikler ihtiva etmelerindedr.
cizgiliforum
cizgiliforum
R a v e n n a dan takriben be kilometre mesafede, Ortazamanlarda ehrin zengin ticaret liman tarafndan igal olu nan cra ve gayr shh bir yerd e g r n basit ve ekli itibariyle iptida bir hristiyan basiliki, yani Sant Apollinare in Classe kilisesi ykselmektedir. Kilisenin yannda, daha m u a hh ar bir ina devrine ait yuvar lak bir an kulesi gze arpmaktadr. Kilisenin ii sofaya (nef) ayrlmtr. D u v a r larn kena rla rna vazedilmi olan plstik tasvirlerle ssl eski lhidler R a v e n n a nn en m e h u r piskoposlarnn ceset lerini ihtiva etmektedirler. Mihrabn alt ksmnda VI nc asra ait bir mozayik g r m e k kabildir. Bu mozayik, sakin bir peyzajda, R a v e n n a nn hmisi aziz Apollinariusu ayakta, ellerini y uka r kaldrm ve etrafnda koyu nla r bulunduu halde, tasvir etmektedir; azizin zerindeki b y k me dalyonun yldzl mavi se m as n da, kymetli talarla kapl bir ha tebarz etmektedir. Kilise nin dier mozayikleri daha m u a h h a r bir dev re aittirler. (163). Justinian devri sanat eserlerinin tetkiki iin R a v e n n a daki San Vitale kilisesi en kymetli m a lz em e ihtiva eden bir bidedir. VI nci asr mozayikleri bu binada he m e n hi bo zulmam bir halde zamanmza kadar mahfuz kalmlardr. Sa n Vitale kub bel i kilisesinin ii tamamiyle, yukardan aaya kadar, ayan hayret heykeltra tezyinat ve mozayiklerie rtlmtr. Kilisenin mihrab, yan duvarlarnda b u lu nan iki m e h u r mozayikten dolay, bilhassa ayan dikkattir. Bunlardan biri Justinian piskopos, rahipler ve saray erkniyle birlikte, tasvir etmektedir; dieri ise imparatorie Teodor ay, saray kadnlariyle birlikte, gstermektedir. Bu iki tablo daki ahslarn elbiseleri harikulde bir aaa ve ihtiamla parlamaktadr. Bazan talya - Bizans P om p e y isi,, yahut Garb Bizans (164) tesmi ye olunan Ravenna, tetkikatmz iin, en k y metli ma lzemeyi v e r m e k te ve birinci devre, yani V nci ve VI nc asrlar Bizans sanatn ky metle nd irme mizi temin etmektedir. Justinianmn ina faaliyeti yalnz kilise ve tahkimata m nhasr kalmad. mparator bi r o k manastr, saray, k p r, sarn, su kemeri, h am a m ve hastane dahi bina ettirdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
mparatorluun uzak vilyetlerinde Justiniann ismi Tur Sinada bina edilmi olan Sent Katerin manastriyle mnasebeltardr. Manastr kilisesinin mi hr a b nd a samn suret tebdili,, adm tayan ve VI nc asra izafe olunan m e h u r bir mozayik bu lu nmaktadr (165). Bu devire ait tarih v a k alar m u s av vi r birok minyatrler ve m en su cat bize kadar gelmitir (166). Heykeltranin, kilisenin tesiri altnda, inhitat devrine girmi olmasna r a men, bu devre ait bir takm son de re c e zarif ve gzel heykeltra eserler (ayni zamanda maden oymaclk eserleri) bilhassa konsllere ait olup V inci asrda balam ve 5 4 1 de kon slln ilgasiyle ortadan ka lkm olan diptik lerde rastlyoruz. En nihayet bu devirde yetimi olan muh ar rir le ri n h e men he me n kffesinin ve Ayasofya ve Aziz Havariler kili seleri mimarlarnn Asyal ve yahut imal Afrikal oldukla rn ka yde tm ek gerektir. Hellenistik ark medeniyeti Bi zans fmparatorluunun kltr ve sanat hayatna feyizli te sirlerde bulunmakta devam ediyor. Justiniann ok m tenevvi ve k ark man zaralar gsteren uzun saltanat devrine u m u m bir nazar atfedecek olursak, pek tabi olarak, imparatorun teebbslerinin bir ounda, mit ettii neticeleri elde ed em emi olduunu grrz. R o ma imparatorunun im par atorluun elinden km olan y e r leri tekrar fethetmek m ec bu riy et in d e olduunu bildiren ide olojinin dorudan dor uya bir neticesi olan garpteki parlak asker seferlerin he r halde b y k muvaffakiyetlerle tetvi edilmemi olduklar aikrdr. Bu harpler, m e r k ez i skleti .rkta bulunan imparatorluun hak ik menfaatlerine hi te tekabl etmiyorlard; ite bu sebepten bu nl ar mem leketin inhitat ve harabisinde balca mil olmulardr. Paraszlk ve b u nu takip eden ordu kuvvetlerinin tensiki Ju stiniana, yeni fethedilen vilyetleri kuvvetli bir igal altnda b u lu n du rmaa msaa de etmedi ve bu hdisenin neticeleri Justiniann halefleri za mannda kendilerini gayet ak bir surette hissettirdiler. J u st in ia nn din siyaseti dahi ademi muvaffakiyetle neticelendi; n k bir birlik temin ede medi ve monofisit ark vilyetlerinde yen i kargaalklar ka r m ak ta n bak a bir ie yaramad. dar reformlardaki
cizgiliforum
cizgiliforum
muvaffakiyetsizlik daha b y k oldu. nk temiz ve sa mi m dncelerle yaplm olan bu reformlar haddinden fazla ar vergiler ve mahall mem ur larn suiistimallerinden do la y kyle rin fakirleip boalmasn m u cip oldu. Bunu nla b e r ab er Justiniann iki eseri beer medeniyet tarihinde derin bir iz b ra k m olup tarihin bu imparatora v er m i olduu Byk,, lkabnn tam amiyle hakl olduunu gstermektedir. Bu iki eser meden h u k u k kodeksi ve Aya sofya kilisesidir.
16
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYO G RA FYA
U m um eserler iin birinci fasla mracaat olunmas.

MNFERT SA LTAN ATLA RA DAR M ONOGRAFLER: sa m b e r t ( F . - A . )
Histoire de Justinien.
2 cild (Paris,
1 8 5 6 ) . Eskimitir. D i e h l ( C h . ) Justinien et la civilisation byzantine au VI e siecle (Paris, 1 9 0 1 ) . En iyi eser. H o l m e s (W . G. ) The age of Justinian and Theodora. 2 cild ( 2 . tab; Londra, 1 9 1 2 ) . L e c l e r q ( H . ), Justinien. Dictionnare darcheologie chretienne' et de liturgie, VIII ( 1 9 2 8 ) , s. 5 0 7 - 6 0 4 ( g a y e t iyi bibliyografya).
JUSTNAN VE TEODORAY A DAR YAZILMI DAHA AMYANE ESERLER VE M A K A LELER: G f r e r ( A . ) , Kaiser Justinian I. - Byzantinische Geschichten (Graz, 1 8 7 3 ) II, s. 3 1 5 - 4 0 1 , , de intiar etmitir. K r u m b a c h e r ( K ), Kaiser Justinian ( 1 9 0 1 ) . -Populre Aufstze, Leipzig 19 09 , s. 1 5 3 - 1 6 8 de intiar etmitir (Diehlin eserine g r e ) . G r u p e ( E d . ), Kaiser Justinian aus seinem Leben und aus seiner Zeit- (Leipzig, 1923). (Wissenschaft und Bildung, Nr. 1 8 4 ) . Diehl ve Holmesin eserine istinat eden amiyan e bir taslak. D i e h l ( Ch. ) , Theodora, imperatrice de By zan ce (Paris, 1 9 0 4 ). D i e h l ( C h . ) , Theodora. - Figures byzantines, I ( 4 . tab. Paris, 1 9 0 9 ) s. 51-75 de intiar etmitir. ngilizce tercmesi: H. Bell tarafndan ya plmtr: Byzantine Portraits ( N e w York, 1 9 2 6 ) s. 4 9 - 7 2 . S t a d e l m a n n ( H . ) , Theodora von Byzanz, 2 cild (Dresden, 1 9 2 6 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRA FYA
243
G r i m b e r t ( E wa l d ) , Theodora. Die Kaiserthron (Mnchen, 1 9 2 8 ) . Groh ( K . ),
Tnzerin
auf dem
Ge sch ic ht e des ostrmischen Kaisers Justin II, nebst den Quellen (Leipzig, 1 8 8 9 ) . S t e i n ( E . ) , Studien zur Ge sch ic ht e des byzantinischen Reiches, v or n e h m li ch unter den Kaisern Justinus II und Tiberius Constantinus (Stuttgart, 1 9 1 9 ) . Gayet mhim.
A d a m e k ( O . ) , Beitrge zur Gesch ic hte des byzantini schen Kaisers Maurikios (Graz, 1 8 9 0 - 1 9 0 1 ) . Spintler ( R . ), De Phoca, imperatore
Ro m a n o r u m
(Je-
nae, 1 9 0 5 ) .
K u l a k o v s k i ( I . ) , mparator Fokas. Bizans tarihi, Kiev, 1914 adl eserinin birinci fasl. Rusca. Bilhare ayni fasl Bizans tarihi,, nin 3 nc cildinde (s. 1-27) tekrar neredil mitir. HUKUK TARH:
R o b y ( H. J . ) , Introduction to Justinians Digest ( C a m b ridge, 1 8 8 4 ) . Faideli. C o l l i n e t ( P. ) > Etudes historiques sur le droit de Justinien; I: Le caractere oriental de lo eu v re legislative de Justinien et les destinees des institutions classiques en Occident (Paris, 1 9 1 2 ) . Enteresan v e mhim. D e c l a r e u i l ( T . ) , R o m e et lorganisation du droit. Bibi* lotheque de s y nt hes e historique. Levolution de lHumanite, dirigee par H. Be rr (P ar is , 1 9 2 4 ) . Bilhassa kitap II yi k a r latrnz : le Droit du Bas - Em pi re et les re formes justiniennes, s. 3 4 9 - 4 2 7 . YUNANSTANDA SLAVLAR:
Slavlar. Vizantiisky Vreme nni k V, 1 8 9 8 , s. 4 0 4 - 4 3 8 , 6 2 6 - 6 7 0 ( r u s c a ) .

Vasiliev E D E B Y A T :
( A . ) , Yunanistanda
K r u m b a c h e r ve Montelaticinin birinci faslda gsterilen eserleri.
cizgiliforum
cizgiliforum
244
EZA REA LI PR O K O PA DAR: Dahn ( F . ), Procopius von Caesarea (B e rli n, 1 8 6 5 ) .
P a n e n k o ( B . ), P r oc op un Gizli tarihi ne dair. Vizantiisky V rem enn ik , cild II - IV ( 1 8 9 5 - 1 8 9 7 ) ( r u s c a ) . D e w i n g (H. B.), Introduction de son edition de Prokop, I (London - New-York, 1914), s. V II- XI II. B u r y (J. B.), History of the Later Roman Empire, II (Londra, 1 9 2 3 ) , s. 4 1 8 - 4 3 0 . AGATASA DAR:
I t e s (M.), Zur Be wertung des Agathias. Zeitschrift XXVI, (1926), s. 2 7 3 - 2 8 5 .

KOSMAS NDKOPLEVSTESE DAR:
Byzantinische
G e l z e r ( H . ) , Kosmas, der Indienfahrer. J a h r b c h e r fr protestantische Theologie IX (1883), s. 105-141. Mc . C r i n d l e Msr papas K o s m a s n hristiyan topog rafyas,, nn ngilizce te rc me sin e methal (London, 1897). Hakluyt Society Publications, Nr. 9 8 , s. I-XXVII. R e d i n (E .-K .), Kosmas ndikoplevstesin topografyas, G r e k ve Rus versiyonlarna gr e (Moskova, 191 6) . Cilt I. (Rusa). BZANSLI LEONTUSA DAR:
L o o f s (F.), Leontius von Byzan z (Leipzig, 1887). B g a m e r ( P. W . ) Leontius von Byzanz (Wrzburg,
1894).
Bury (J. B.),
ismi g e en eser II, s. 3 7 3 - 3 7 5 .

SLENTARUSA DAR:
PAVLUS
Friedlander (P.), J o h a n n e s von Gaza und Paulus Silentiarius (Leipzig-Berlin, 1912). V e n i e r o (A .), Paolo Silenziario. Studia sulla letteratura bizantina del VI secolo (Catania, 1916).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 245
G i l d e r s l e e v e (B.), Paulus Silentiarius. Am erican J o u r nal of Philology, X X X V I I I , 19 17 , s. 4 2 - 7 2 . EFESL JA N A DAR:
D i a k o n o v (A.) Efesli J a n n tarih ve kilise tarihine ait eserleri (Sen Pet ersburg, 1908). (Rusa). - Gay et m him . E. W. Br oo ks bu esere dair yle yazm ak tad r: Efesli J a n a dair yazlm btn eserler, A. D ia k o n o v un b y k eserinin nerinden sonra, glgede kalmlardr (Patrologia Orientalis, XVII, 1 9 2 3 , p. III).
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL v
HERAKLUS SLLES DEVR (610 - 717)
HERAKLUS SLLES VE MENE
Heraklius ve ilk haleflerinin Bizans tahtna k m a k s u re tiyle tekil etmi olduklar slle ihtimal E r m e n i neslinden idi. Heraklius devri iin kymetli bir m e ha z tekil eden VII nci asr E r m e n i tarihilerinden S e b e o s un bir metninden istidlal edebiMiimiz netice b u d u r : Se be os Hera kliu s ailesinin m e h u r Er m en i hanedanndan Arsakidlerle a k r a b a olduunu yazmaktadr (1). Bu iddia bir d e re c ey e k a da r Herakliusun sarn, altn sal olduuna dair bir o k mehazlarda bulunan ahadetler tarafndan ce rhe dilmektedir (2). Heraklius 6 1 0 d a n 641 senesine kadar saltanat srd. lk kars Evdokiadan Konstantin isminde bir olu oldu ; Konstantin ba b a snn l m nd en sonra yalnz bi rk a ay saltanat srd ve o dahi 6 4 1 d e ld. Bu-imp arato r tarihte (Konstantin II ad B y k Konstantnin oullarndan birine tahsis edildiinden) Konstantin III adiyle tantmaktadr. Konstantin III n l m nd en sonra taht, Herakliusun ikinci kars Martinden olan olu Her ak lo nas (Herakleon) tarafndan b ir k a ay igal edildiBu imparator 6 4 1 senesi so nbaharnda haledildi ve K o ns tantin III n olu Konstan II imparator iln olundu ve 641 de n 6 6 8 e ka dar saltanat srd. Bu imparatorun adnn g r ek e ekli olan Konstas (ltince C onstans) ihtimal resm ad K o n s tantin,, in bir ismi tasgiridir (bu devir Bizans sik kel e rinde, garpte resm vesikalarda v e hatt baz Bizans mehazlarnda kendisine Konstantin ad verilmektedir). Konstantin ad bu imparatora halk tarafndan verilmi bir ad gibi grnyor. Kon st ana umu mi ye tle Pogonat,, yani
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS SLLES VE MENE 247
Sakall,, tesmiye olunan azim kr olu Konstantin VI ( 6 6 8 6 8 5 ) halef oldu; maamafih bugn bu Pogonat,, lkabnn bu im paratora deil, fakat babas Konstan II ye ait olduu heme n h em en kat surette tesbit edilmitir (3). Konstantin IV n lm ( 6 8 5 ) ile Heraklius sllesinin en parlak devri sona ermektedir. Bu sllenin son imparatoru olan ve Rinotmet yani Kesikburun lkabn tayan Justinian II Konstantin IV n olu idi ve 6 8 5 ten 6 9 5 ve 7 0 5 ten 7 1 1 e kadar olmak zere, iki defa saltanat srd. mparatorun zalimane icraatiyle itihar eden Justinian II devri henz lyiki vehile tetkik olunmamtr. mparatorun aristokrasi mmessillerine kar yapm olduu itisaflarn keyf seb ep ler e mstenit olmayp Justinianm otoriter ve gayet mstebit politikasn kabulden imtina eden ve imparatoru d ev irm ek iin uraan aristok rasi zalarnn gizli honutsuzluundan do mu olduunu farzetmek m ku l gibi grnyor. Bu imparator 6 9 5 te taht tan indirildi. Bu rn u v e dili kesildikten sonra (4) Krmdaki Herson e hri ne s r l d ; buradan Hazarlar hanna ka ma a muvaffak oldu ve hann kzkardeiyle evlendi. Sonralar, Bulgarlarn yardmiyle, tekrar Bizans tahtn eline g e irm e e muvaffak oldu ve payitahta avdeti halinde rol oyn am olan larn kffesinin zalimane cezalara arptrlmas ile temayz etti. Bu tiranlk 7 11 de bir ihtill tevlit etti: Bu ihtill esnasnda Justinian ve ailesi katledildi. 711 senesi Heraklius slle sinin so nu nu tekil etmektedir. Ju stiniann iki saltanat a r a sna tesadf eden devirde Bizans taht iki tesadfi h k m d a r tarafndan igal olun du: zavriyadan n e et eden asker ef Leons ( 6 9 5 - 6 9 8 ) , ve tahta ktktan sonra Tiber adn alan Apsimar (Tiber III, 6 9 8 - 7 0 5 ) . Baz limler Apsimar T ib e r i got-grek neslinden olarak kabul etmee mte mayildirler (5). Justinian l i n i n 711 de kanl bir surette devrilmesinden sonra Bizans taht alt senelik bir devre iin tesadfi imparator tarafndan igal edildi: Erm eni Vardan yahut Filippikus (711-714); ta giy me mer asiminde Anastas adiyle tekr ar vaftiz edilmi olan Artemius (Anastas II, 7 1 4 - 7 1 5 ) (6) ve Teodos III (715-717). Bizans imparator luunda 6 9 5 tenberi devam eden anari 7 1 7 de me h u r imparator Leon III n tahta clsu ile sona erdi; bu impa ratorun saltanat Bizans tarihinde yeni bir devir amtr.
cizgiliforum
cizgiliforum
RAN HARPLER. STANBUL SURLARI NNDE AVARLAR VE SLAVLAR. HERAKLUSUN RANLILARA KARI YAPTII SEFERLERN EHEMMYET
Heraklius son derece muk tedir ve faal bir imparatordu; F ok a sn tiranlndan sonra n m u n e ittihaz olunmaa lyik bir h k m d a r gibi grnd. Yeni imparatorun ran lIlara ve Avar istilsna kar yapm olduu seferleri m k e m m e l msralarla tasvir etmi olan o devir airlerinden Pisidyal J o r j a gr e Heraklius kuvvetin, tethiten ziyade m u h a b b e t sayesinde parlamas lzmgeldiini beyan etmi tir ( 7 ) . Heraklius tahta kt esnada, imparatorluun vazi yeti son derece vahimdi. arkta ranllar, imalde Avarlar ve Slavlar tehlikeli olmulard ve dahilde, F ok a sm be dbaht idaresinden sonra, tam bir anari h k m sryordu. Yeni imparator ne kfi miktar para ve ne de asker kuv vet e m a likti. Bu' sebeplerin heyeti m e cm u a s Heraklius saltanatnn ilk k sm n da imparatorluu sarsm olan derin h e r c m e r ci izah eder. 6 1 1 de ranllar Su ri yey i fethetmee koyuldular ve ark Bizans vilyetlerinin en m h im ehri olan Antakyay igal ettiler. a m (Damaskus) dahi az bir mddet sonra bun larn eline geti. ranllar, Sur iyen in fethini tamamladktan sonra, Filistin zerine yrd ler ve 6 14 te, K ud s ( Hierosolima) m u ha sar ay a baladlar. Kuds yirmi gn m u k a v e met etti. Bu mddetin so nunda ranllarn kuleleri ve m a n cnklar ehrin surlarn tahrip etti ve bir meh aza gre m e lun d ma nl ar m teh ev vir hay va nlar n yahut tahrik edilmi ejderlerin savletine ma bih bir savletle ehri istil ettiler (8). ehi r y a m ay a urad ve hristiyan mabedleri tahrip olundu. B y k Konstantin ve Helen tarafndan bina edilmi olan Mukaddes Mezar kilisesi atee yakld ve hzineleri gasbedildi. Hristiyanlar tahammlfersa i k e n celere katlanmak me cburiyetinde kaldlar, yahut katlolundular. Kuds Yahudileri ranllar tarafna getiler ve katliame faal bir surette itirak ettiler; baz mehazlara gre bu katliam esnasnda 6 0 0 0 0 hristiyan mahvolmutur. Bi r ok hazineler mu ka dd es ehirden rana gtrld. Hristiyan ln en muteb er mu ka dd es eyasndan biri olan Mukaddes
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS'N SEFERLER
249
Ha dahi Ktesifona nakledildi. rana gnderilen birok esirler arasnda Kuds patriki Zaharya dahi bu lu nu yordu ( 9 ) . Filistinin ranllar tarafndan bu tahripkr fethi ve K u ds'n ya m as bu vilyetin tarihinde nazik bir an tekil etmektedir. N. P. Kon d a ko v bu hususta yle yazyor : Bu hdise, Kud s n Titus tarafndan zaptndanberi, iitil memi b y k bir felket old u ; fakat bu defa, yaray tedavi etmee im k n yoktu. Bu ndan sonra ehir hi bir zaman Konstantinin parlak devrine m a bi h bir devir idrak etmedi ve uzun mddet m e r camii gibi bir dn m noktas tekil eden fevkelde bidelerin ykseldiine ahit olmad. Bu a n dan itibaren ehir ve bideleri devaml bir surette adm adm harabiye doru gittiler ve Avrupaya pek ok eitli neticeler ve faideler temin etmi olan Hal seferleri bile Kuds ha y a tnda itia, intizamszlk ve inhitat tevlit etmekten baka bir ey yapmadlar. ranllarn istils g r e k o - r o m e n m e d e niyetinin Filistine sun bir surette ithali neticesinde yaratl m olan vaziyetin h e m e n deimesini muc ip oldu. Bu istil ziraati harap etti, ehirleri nfussuz brakt, birok m a n a s tr ve zaviyeleri m u v ak k a te n ve yah ut ebed iy en mahvetti ve ticaretin inkiafm durdurdu. Bu istil y a m ac Arap k a bilelerini, kendilerini bal bu lunduran taahhtlerden ve kendilerini tutan k o r k u d an azat etti ve bu nla r mteakip de virdeki b y k istillar m m k n klm olan bir birlik tesi sine baladlar. Bu tarihten sonra me mlek etin kltr tek m l ne olanlar olmutur. Filistin, ee r zamanmza kadar u za nm am olsayd, Ortazamanlar devri olarak gsteri lebilecek olan kark bir devre giriyor ( 1 0 ) . ranllarn Sur iy e ve Filistini kolayca ellerine geirmeleri bu vilyetlerin hayatlarna h k im olan din artlarla k sm en kabili izahtr. Ahalinin ekserisi, bilhassa Suriyede, me rk ez h k m e t tarafndan tutulan ortodoks doktrinini kabul etmi yordu. Bu vilyetlerde yaayan nasturler ve monofisitler, yukarda g rm olduumuz vehile, Bizans h kmetinin ar bir tazyiki altnda b u l u n u y o r l a r d ; ite bu sebepten bunlar, pek tabi olarak, atee tapan ve nasturlere nazaran daha b y k bir din serbestisi b a h e de n ranllarn h k im i yetini tercih ettiler.
cizgiliforum
cizgiliforum
ranllarm istils Su ri y e ve Filistine m nh a s r kalmad. ran ordusun un bir ksm btn Anadoluyu katettikten ve Marmara sahillerindeki Kalhedon'u (Kadky) zaptettikten sonra stanbulun karsnda, Hrisopoliste (skdar) k o n a k lad. Dier bir ordu ise Msr fethe hazrlanyordu. s k e n d e riye, ihtimal 61 8 yahut 61 9 da, dt. Su riy e ve Filistinde olduu gibi Msrda dahi monofisit ahali Bizans h k m et in e kfi derece m zaheret gstermedi ve ran hkimiyetini se vinle kabul etti. Bizans imparatorluu iin Msrn ziya b y k bir felket idi: Msr, mal m olduu vehile, stanbulun hakik bir zahi re am ba r idi ve hububatn evk ind e v u k u bu la ca k bir in kta payitahtn ikt'sad du ru mu zerinde va him akslameller icra edebilirdi. Bizans imparatorluunun, ran harpleri yznden, cenup ve arkta bu ar zayiatlara urad esnada imalde ikinci bir tehlike kendini gsteriyor ve devleti cidd bir surette tehdit ediyordu. Balkan ya rmadasnda oturan Avar v e Slav ktleleri, Avar hannn kumandasnda, ce n u b a iniyor ve imal vilyetlerini yakp yky or lard ; bunlar stanbula k a dar geldiler, fakat burada ehrin surlarna arptlar. Bu defa harp ete mc adelesine inhisar etti; bu sayede Avar han birok esir ve kymetli ganimetlerle imale avdet etmee muvaffak oldu (11). Bu ka vimle r hareketi Herakliusun muasrlarndan Sevilla piskoposu sidorun yazlarnda akisler brakmtr. sidor kronikinde, Heraklius saltanatnn 16 nci ( v e yahut 5 in ci ) senesinin balangcnda Slavlarn Yunanistan Romallarn elinden alm, ranllarm ise Suriye, Msr ve dier birok vilyetleri zaptetmi olduklarn,, ( 1 2 ) kaydetmektedir. mparator, ksa bir tereddtten sonra, ranllara kar harp iln etmee karar verdi. Devlet hzinesi bitik bir hal de bu lun du u nd an imparator payitaht ve vilyetlerdeki kilise hzinelerine el koydu ve bunlarn birok altn ve gm sik k ey e tahvilini emretti. Avar kiralnn, imparatorluun i malinde husule getirdii tehlike, imparatorun evvelce tahmin etmi olduu gibi, Avarlara b yk bir mebln tediyesi ve m e h u r rehinler gsterilmesi suretiyle, bertaraf edildi. B u n dan sonra, 6 2 2 senesi ilkbaharnda, imparator Anadoluya g e er e k birok a sk er toplad ve bunlara bir ka ay zarfnda
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS'UN SEFERLER 251
harp sanatn retti. Mukaddes Ha ve mu ka dd es Kuds ehrini geri almak tli gayesi ile ranllara kar yaplan bu harp bir nevi Hal seferi eklini ald. Modern tarihiler, Herakliusun 6 2 2 ile 6 2 8 seneleri ara snda ranllara kar sefer icra etmi olmasnn ihtimal dahilinde olduunu kab ul etmektedirler. Btn bu seferler Bizans ordular iin parlak bir muvaffakiyetle tetvi olundu. O devrin airlerinden Pisidyadl Jorj bu zaferleri tebcil iin H erakliy ad adl bir Epinikon (yani zafer destan) ter tip e tt i; hilkati le me dair yazm olduu dier iirlerinden birinde, H excem eroni yani Alt gn adl eserinde, ayni air alt sene devam etmi ve ranllarn tam bir m a l bi y e tiyle neticelenmi olan harbi ima etmektedir. Bir XX n c i asr mverrihi, F. I. Uspenski. Hera kliu sun seferini B y k skenderin anl harpleri ile m u k a y e s e etmektedir (13). Heraklius Kafkas kabilelerinin yardmn temin etti ve Hazar larla bir ittifak aktetti. Bu harpte, Kafkas eteklerinde bulunan imal ran vilyetleri, umumiyetle, asker harekta sahne tekil ettiler. Uz ak memle ket lerd e ordular idare etme kle megul olan imparatorun gaybubetinde, payitaht gayet cidd bir tehlike ye maruz kald. Avarlar han imparatorla yapm olduu anlam ay feshetti ve 6 2 6 da b y k Avar ve Slav kafilelerinin banda stanbul zerine yrd. Hann ayn zamanda ran lIlarla bir ittifak aktetmesi zerine ranllar ordularnn bir ksmn he me n Ka lh ed ona (Kadky) gnderdiler. Avar ve Slav kafileleri stanbulu m u ha s ar a ettiler ve uzun mddet payitaht ahalisi son derece kor ku lu g n le r geirdi. Bunu nla b e r ab er stanbul garnizonu taarruzu p sk r tm e e ve d man surlardan uzaklara tardetmee muvaffak oldu. ranllar Avar hannn teebb sn de muvaffak olamadn v e stan bulu zaptedemediini duyar d uymaz ordularn Kalhedondan geri ektiler ve Su r iy ey e gnderdiler. Bizansn, stanbul surlar nnde Avarlara kar k az an m olduu zafer, Av ar lar ba r ba r krallnn zayflamasnda balca mil olm u tur (14). Ayni dev re doru ( 6 2 4 ) Bizans, s panyadaki son yerleri ni kaybediyordu. Bu havalinin fethi Vizigot krallarndan Suinthila (Swinthila) tarafndan tamamland. Balear adalar imparatorun elinde kald (15).
cizgiliforum
cizgiliforum
6 2 7 senesi sonunda Heraklius, eski Ninuva harabeleri civarnda, (b u g n k Musul civarnda, Dicle kenarnda) vuku b ul an bir m u h a r e b e d e ranllar tamamiyle m n h e zi m etti ve rann merkez vilyetlerinde ilerledi. m pa ra torun eline zengin ganimetler geti. Heraklius stanbula bir zafername g n de re r e k ranlIlara kar elde ettii asker muvaffakiyetleri anlatt ve harbin sona ermi ve parlak neticeler verm i olduunu iln etti (16). Bu mektup Ayasofya k rs s nd e n halka okundu. Bu hdiseler ze rine ran kral Hsrev tahttan indirildi ve katledildi ve yeni h k m d a r Kavad - e roe Heraklius ile sulh mzak ere le rin e giriti. Yeni anlamann h k m le ri n e gr e ranllar fethet mi olduklar vilyetleri, yani Suriye, Filistin ve Msr ve bunlardan maada evvelce ranllar tarafndan gtrlm olan Mukaddes Ha Bizansllara iade ediyorlard. Heraklius muzafferane bir surette stanbula avdet etti; az bir mddet sonra kars Martin ile birlikte Ku d se gitti v e bu e hr e 21 Mart 6 3 0 da vasl oldu (17). ranllar tarafndan iade edilmi olan Mukaddes Ha, btn hristiyanln b y k sevin duyduu bir esnada, eski yerine vazedildi. O zama nn E r m e n i tarihilerinden biri, Sebeos, bu mnase be tle yle y az y o r: [mparator ve karsnn] Kudse girdikleri gn b y k bir he y ec a n v a r d : Alay ve hkrk sesleri, bol gz yalar, kalplerde mua zz am bir alev, kiraln, pre nsle rin, btn as ker ve ehir ahalisinin kalplerinin paralan; ve hi bir ki m se kiraln ve btn kalabaln b y k ve m essir he y ec a n n da n dolay lhler okuyamyordu. [Kral ha] eski yerine koydu ve btn kilise eyalarn eski yerlerine iade etti; btn kiliselere ve ehir ahalisine hediyeler ve bu hu r iin para datt,, (18). Herak lius un ranlIlara kar k a z a n m olduu zaferin Kur a nd a zikredildiini k a y d et m e k enteresan bir eydir; bu kitapta unlar o k u y o r u z : Ru mlar ranllar tarafndan m a lp ed il m i l er d i ---- Fakat bu malbiyetten sonra [Rumlar], bir k a sene zarfnda, [ ranllar ] malp edecek lerdi (19). Herakliu sun ran harbi Bizans tarihi iin gayet m him bir hdise tekil etmektedir. Ortazamanlarn ilk devrinde ci ha na hk im olmak iddiasnda bu lu nm u olan iki devletten, yani Bizans imparatorluu ve randan so nu ncu su eski
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUSUN SEFERLER 253
ehemmiyetini kaybetti, zayf bir devlet oldu v e az bir m d det sonra, Arap istillar neticesinde, siyas varln b s b tn kaybetti. Dier taraftan Bizans imparatorluu ezel dmanna lm darbesini indirdi; elden km olan ark vilyetlerini ve Mukaddes Ha hristiyanla iade etti ve ayni zamanda payitaht Avar ve Slav kafilelerinin tevlit ettii b y k tehlikeden kurtard. Bizans imparatorluu an ve eref ve kudretin en y k s e k mertebesini ihraz etmi gi bi grnyordu. Bir talyan m v err ih i (A. Pernice) bu hus u s t yle yazyor: 6 2 9 da H er ak liu sun an ve erefi en y k s e k haddini bu lm u tur ; dehasnn nuru, imparatorluk zerine k m olan zlmeti datmtr; he r k es sulh ve b y kl k ile dolu anl bir devrin baladna zahip ol uyor du. tedenberi ken din de n ko rk u lan dman, yani ran, e b e diyen yer e serilmiti; Tuna havalisinde Avar nfuzu srat le inhitat ediyordu. Bizans ordularna kim m u k a v e m e t ede bilirdi ? mparatorluu kim tehdit altnda bulu ndu ra bi lirdi ? ( 2 0 ) . Hint h k m da r Herakliusa, ka zanm olduu zaferden dolay, tebrikler ve ayni zamanda birok kymetli talar gnderiyordu (21). Fra nkl ar kral Dagobert, fevkelde m ur ahh asl ar vastasiyle Heraklius ile ebed bir sulh ktediyordu (22). 6 3 0 senesinde ran kraliesi Boran H era k lius ile, ihtimal fevkelde bir eli vastasiyle, kat bir sulh yapt (23). ran harbin in m e s ut neticesinden sonra Heraklius, ilk defa olarak, 6 2 9 da res men Basilevs,, nvann ald. Bu isim asrlardan beri arkta, bilhassa Msrda mevcuttu ; II nci asr dan itibaren imparatorluun g r e k e kon u an ksmlarnda kullanlyordu; fakat resm bir nvan olarak tanlmamt. VII nci asra kadar ltince im perator kelimesinin g r e k e m u k a bili mutlak hkim man asna gelen avtokrator (atoxpaxwp) idi. Fakat bu kelime, etimoloji bakmndan, im perator manasna gelmiyordu. Bizans imparatorunun, kendisine Basilevs nvann v e r m e e rza gsterdii y eg n e ec ne bi h k m d ar , pek uzakta bu lunan H abe h k m d ar istisna edildii takdirde, ran kral idi. Bur y yle y a z y o r : Roma imparatorluu dnda mstakil b y k bir Basilevs m e v c u t olduu m d dete, imparatorlar dier bir h k m d a r n tamakta olduu bir nv an kabulden imtina ettiler. Fak at bu h k m d a r im
cizgiliforum
cizgiliforum
paratorlua tbi bir vasal de rekesine indirildikte ve iki dev let arasndaki rekab et ortadan kalktkta, imparator, asrlardan beri kendisine gayri resm bir ekilde verilmekte olan bu nvan almakla kaz anm olduu zaferi dnya ya iln etmek istemitir (24). Geri alnm olan ve ahalisinin b y k bir ksm monofisit olan vilyetlerde, yani Suriye, Filistin ve Msrda, h km etin monofisitlere kar alaca vaziyet tehli keli ve son de rece m him bir mesele olarak yeniden ortaya kt. Dier taraftan Herakliusun ranllara kar yapm oldu u uzun ve devaml sefer, parlak bir muvaffakiyetle netice lenmi olmasna ramen, mucip olduu ar insan ve para zayi atndan dolay, Bizans imparatorluunun asker kuvvetinin ni olarak zayflamasna sebep oldu. Fakat imparatorluk, iddetle ihtiyac olduu s kn et devrine k a v u a m a d ; n k ran seferinin hitamndan az bir mddet sonra hi beklenilmiyen ve ilk zam anlar vahameti takdir olunamyan b yk bir teh like, yani Arap tehlikesi, bagsterdi ve Araplar, Bizans im paratorluunu ve ran arazisini istil etmekle tarihte yeni bir devir atlar. G ib bo n bu Arap tazyikndan yle bah se di y o r: mpara torun stanbulda yahut Kudste zaferini tesit ettii bir e s n a da Sur iy e hududunda az tanlm bir ehir Araplar tarafndan y a m ay a uruyor, bu ehrin imdadna k o m u olan ordular para para ediliyordu; bu hdise b y k bir ihtillin balan gc olmasa idi, alelde ve g l n bir v a k a olarak telkki olunabilirdi. Bu yamaclar M uh a m m e di n mritleri i d i l e r ; bunlarn taassup zerine me sses kuvvetleri lde husule gelmiti. Ve Heraklius, saltanatnn son sekiz senesi zarfnda, Araplar yznden, ranllar tarafndan iade edilmi olan vil yetleri dahi kaybetmitir (25).
A RA PLA R. MUHAMMET VE SLMYET
Sam neslinden bir kavim olan Araplar, sann do u m u n dan ok evvel, Arabistan yarmadasn v e bu yarmadann imalde Pir devamn tekil eden ve Frata kadar uza nan Su r iy e ln igal etmilerdi. Mesahai sathiyesi aa yukar Avrupann drtte birine tekabl eden Arabistan y ar m adas arkta Basra krfezi, cenupta Hint denizi ve garpte Kzldeniz tarafndan evrilmitir; imalde dorudan doruya
cizgiliforum
cizgiliforum
ARAPLAR. MUHAMMET VE SLMYET 255
Su riye lne girilmektedir. Yar ma dan n en tanlm vilyet leri u nlard : 1. Orta yaylada Neced; 2. Yarmadann c e n u bunda Y e m e n yahut Mesut Arabistan (F e lix A ra b ia ) ; 3. Y a rmadann imalinden Y e m e n e k ada r inc e uzun bir erit halinde uzanan Hicaz. Bu gayri mm bit memleketin her taraf kabili iskn deildi ve g eb e bir ka vim olan Araplar Arabistann bilhassa m er k ez in de ve imalinde oturuyorlard. Bedeviler kendilerini Arap rknn en sf ve en otantik m messilleri ve ahs v a k a r ve kymetin yeg ne hmilleri addediyorlard. Bu se yya r bedevilerden maada, bu havalide, birtakm ky ve ehirlerde yayan ahali dahi me vcuttu; bedeviler bunlara g u r u r ve hatt istihfafla mu ame le ediyor lard. Roma imparatorluu bi lm ec bu ri y e Sur iyen in ark hudu dunda yayan Arap kabileleriyle temasa gelecekti ve impa ratorluk bu hududu mdafaa etmek iin birtakm tedbirler almak m e cbu riy eti nd e kald. Bu yzden Ro ma imparatorlar hudut istihkmlarndan teekkl eden ve Su riy e lim esi adn tayan bir hat ina ettirdiler; bu hat T un a hududunda G e r men istillarna kar imparatorluu k o r u m a k iin yaplm olan m e h u r lim es rom anus,, a benziyordu, fakat daha k k mikyasta idi. Su riy e hudu du nda ki balca Rom en istihkm larnn harabeleri bugn dahi mevcutturlar (26). Milttan n ce II nci asrdan itibaren Su r iy e Araplar bir takm mstakil devletler tekil etmee baladlar. Bu devlet ler aram ve g re k medeniyetlerinin kuvvetli tesiri altnda kaldlar; ite bu yzden bunlara bazan arap - aram - hellenistik krallklar ad verilmektedir. Bu krallklarn ehirleri arasnda Petra, b y k ticaret yollarnn tekatu noktasnda igal ettii msait me v ki yznden, bilhassa b y k refah ve inkiafa m azh ar oldu. Bu ehrin hariklde harabeleri bu gn dahi zamanmz tarihileri ve arkeologlarnn dikkat nazarlarn ekmektedirler. Medeniyet ve siyaset bakmlarndan, Ro ma imparator luu devrindeki btn Arap - Su r iy e kratlklarnn en mhimmi Palmir ( T e d m r ) krall idi. Bu ehrin h k m da r romal ve g re k mu har rir le rin Zenobi olarak gsterdikleri kralie idi; hellenistik kltrne sahip olan bu cesur kadn, M. s. III nc asrn ikinci nsfnda Msr ve Anadolunun b y k bir ksmn fethetmek suretiyle, b y k bir devlet
cizgiliforum
cizgiliforum
256
BZANS
MPARATORLUU
TARH
kurdu. B. A. Turaye fe gre (27) bu hdise arkn re aks i y on u n u n ilk tezahr ve imparatorluun ilk defa olarak biri ark, dieri garp olmak zere iki ksma ayrlmasdr. m p a rator Avrelian imparatorluun vahdetini tekrar iade etti ve malp kralie, 2 7 3 te, zafer alay ile R o m a y a giren im pa ratorun harp arabasn takip etmek m e cb u ri y et in d e kald. As Palmir tahrip edildi. Buna r a m e n bu ehrin muhteem harabeleri, Petra harabeleri gibi, zamanmzn lim ve turist lerini cezbetmektedir.- Palmirin m e h u r epigrafik bidesi, k o c a m a n bir ta zerine hak ked ilmi olan ve bu ehrin tica ret ve mliyesi ha kk nd a kymetli tafsilt ihtiva eden Palmir nizamnamesi,, Rusyaya nakledilmi olup halen Leningratta, Ermitaj mzesinde hfzolunmaktadr. Bizans devrinde iki Arap sllesi m u a y y e n bir rol o yn a mlard. Bunlardan birincisi, Su ri y e Gasanleri sllesi, monotisit temayll ve Bizans imparatorlarnn bir nevi vasali olup bilhassa VI nc asrda, Justinian zamannda, Bizansn ar k seferlerinde, yardmc bir rol o y n a m a a baladkta, b y k bir ku v v et kesbetti. Bu slle, ihtimal VII nci asrn balangcnda, ranllarn Su riy e ve Filistini fethettikleri es nada, ortadan kalkmtr. kinci Arap sllesi, yani Lhmlerin merkezi Frat k en ar nda Hira ehri idi. ran Sasanleri ile vasal mn asebetinde bu lu nd u kl ar n da n L h m le r Gasanilerin hasm idiler; bu ikinci slle VII nci asr balang cnda ortadan kalkt. Nasturilik eklinde Hiraya nfuz etmi olan hristiyanlk burada birtakm mritler buldu, hatt Lhmiler sllesinin baz zalar dahi bu mez he bi tandlar. Bu iki slle, Gasa nler BizanslIlarn ve Lh ml er ranllarn tara fnda olmak zere, kratlklarnn hudutlarn mdafaa etmek mecbur iy eti nd e kaldlar. ki vasal devlet VII nci asr balan gcnda ortadan kalktkta, islmiyetin genilemesi devrinde Arabistan yarmadas ve Su riy e l ken arlarnda devlet ismini tamaa lyk tek bir siyas teekkl m e v c u t deildi. Dier taraftan Yemende, yukarda kaydettiimiz vehile, M. e. II nci asrn so nunda teesss etmi olan Saba - Himyar (Homerit) krall bulunuyordu; fakat Y e m e n, 5 7 0 senesine doru, ranllar tarafndan fethedildi (2 8 ) . Muh am me t devrinden evvel, eski Araplar kabileler halin de tekiltlandrlmlard. Yalnz kan rabtalar mnhasran menfaat mareketi tevlit edebiliyordu; bu m a r e k e t dere
cizgiliforum
cizgiliforum
beylik ve ce bi r faslndan prensiplerin tatbik m ev ki ine vaz ile tezahr ediyordu : mesel yardm, himaye, kabileyi tahkir etmi olan bir d mandan intikam alma k gibi. En e h e m m i yetsiz bir v a k a kabileler arasnda uzun ve kanl bir m c a delenin balangc olabilirdi. Bu eski zamanlarn akislerini eski Arap iirlerinde ve nesir a n ane sinde bulma k kabildir. Adavet ve gu ru r eski Arabistann muhtelif kabileleri arasn daki mnase be tlere hkimdi. Eski Arabistann din telkkileri pek iptida idi. Her ka bi lenin ilhlar ve talar, aalar ve m e nb a la r gibi m u k a d d e s eyalar verdi. Bunlar vastasiyle bu kabileler istikbali k e fetmek iin urarlard. Arabistann baz ksmlarnda yl dzlar klt revata idi. Arap atikiyat mtehassslarndan birine gre Araplar, din tecrbeleriyle, fetiist itikatlarn bi raz fevkine kabilmilerdi (29). Araplar cin tabir ettikleri bazan dost, fakat eks eriya dman kuvvetlerin mev cud iy eti ne inanyorlard. Bunlarn gzle grlemiye yks ek bir k u v vet,yani Allah ha k k n d a ki telkkileri b y k bir vzuhsuzlukla temayz ediyordu. Dua, bir ibadet ekli olarak, ihtimal Arap larn m e hu l idi; ve ulhiyete hitap ettikte, bunlarn istia neleri, alelekser, ura m olduklar bir h ak ar et ve yahut bi r hakszlktan dolay dmandan intikam almak iin yaplm bir yardm talebi eklini alyordu. Go ldziher u mtalada bulunuyor:Bize kadar gelmi olan islmiyetten nceki iirler en y k s e k ruhlarda bile ulhiyete doru bir y k se lm e e ma re si ihtiva etmem ek te ve bize, bu ka vm in din a n aneler kar snda alm olduu tavr ha k k n d a pek az mal mat v e r m e k tedirler (30). Bedevilerin g eb e hayat, tabi olarak, gayet iptida bir ekilde olsa dahi yine din ibadete m a h s u s m u a y y e n ve sa bit yerlerin inkiafna msait deildi. Fakat bedevilerin y a nnda, ticaret yollar ve bilhassa cenuptan imale, Y e m e n den Filistin, Su r iy e ve T u r Sina yarmadasna giden k e r v a n larn zerinde domu ve inkiaf etmi olan ehir ve k y lerin yerli ahalisi vard. Bu youn ken ar n da k i ehirlerin en zengini, M u ha m m e tten ok nce m e h u r olan M ek k e idi (eski yazlarda Makoraba eklinde gsterilmektedir). Eh e m m iy e t e ikinci derecede gelen Yatreb, mstakbel Medine, ok daha imalde idi. Bu ehirler imalden ve cenuptan gelen ticaret kerv anla r iin iyi ko n a kl ar tekil ediyorlard. M ek k e ve YatBizans mparatorluu Tarihi 17
cizgiliforum
cizgiliforum
reb tacirleri arasnda olduu gibi imal Hicaz ve Y e m e n gibi yarmadann dier ksmlar ahalisi arasnda da bir ok Y a hudi vard. imal Su riy e ve Filistindeki R o m a - B i z a n s vil yetlerinden ve Y e m e n vastasiyle Habeistandan birok hristiyanlar yarmadaya geldiler. Mekke, yarmada ahalisinin gayri mtecanis unsurlarnn birletii balca m e r k e z oldu. o k eski bir devirden beri bu ehir, esas karakteri tam manasiyle Arap olmyan ve Kb e adn tayan bir ibadetgha m a likti. Buras m kap eklinde ve 3 5 ay ak yk se k li in de krgir bir bina olup balca ibadet eyas olarak siyah bir ta ihtiva ediyordu. Anane bu tan g k n bir hediyesi olduunu b e y an ediyor v e ibadetghn inasn b r a h i m in ad ile mnasebettar gsteriyordu. Msait me v ki in de n dolay M e k k e b tn Arap kabilelerine m en su p tacirler tarafndan ziyaret edili yordu. Baz efsaneler, bu e hr e daha fazla ziyareti celbetmek iin, Kb eni n iine muhtelif kabilelere ait putlar vazedilmi ve bu suretle her kabilenin mmessillerine, M ek k ed e kaldkla r mddete, en fazla itibar ettikleri ilha ibadet etmek i m k n verilmi olduunu bildirmektedirler. Haclarn adedi mtem adi surette artyordu: bu aded bilhassa Allahn Mtarekesi adn tayan mu ka dd es devirde pek byyordu; bu de v re zarfnda M ek k ey e mmessil gn deren kabilelere aid arazinin taarruzdan masuniyeti bir de re c ey e kadar g ar an ti ediliyordu. Din enlikler devresi, Arap ve yabanc tc carlarn e hr e b y k k r getiren al verite b u lu n duklar b y k M e k k e panayr zamanna tesadf ediyor du. ehi r ksa bir mddet zarfnda o k zengin oldu. M. s. V i n c i asra doru b y k Kureyliler kabilesi ehirde h k m s r m e e balad. Mekkenin tam akr ahlisinin maddi m e n faatleri ihmal o lu n m u yo r ve mu ka dd es ianeler eks er iy a bun lar tarafndan ho dk m menfaatlerin tatmini u ru nd a sarf olu nuyordu. Bir lime gre ananev merasimleri ifa etmekle mkellef aristokratlarn t a h a k k m ile ehir madd, ma ru r ve p l u t o k r a t k bir karakter iktisap etti; burada din hu s u su n da, tam manasiyle, tatmin edilmee im k n yoktu (31). Araplarn, bir o k defalar M ek k ed e r e n m e k frsatn bu lm u olduklar bran ve hristiyan dinlerinin tesiriyle, Mu h a m m e tten de evvel, eski din detlerin k u r u ritelinden bil ha s s a ayrlan din mefkr ele rde n ilham alan baz mnferit ahsiye tler belirdi. Bu ma h vi y e tk r din nirlerinin telkki
cizgiliforum
cizgiliforum
leri monoteizme ve riyazet hayatna doru bir temayl ile itihar ediyordu. Fakat bunlar bizzat yaptklar tecrbelerle kendilerini tatmin ediyorlar, etraflarndaki insanlara tesirde b u lu nm u y or la r ve bunlar ihtida ettirmiyorlard. Araplar birletiren ve ci h a n m ul bir din tesis eden M u h a m m e t oldu. Ev v el tvbe ve istifar etmei reten m tevaz bir vz olan M u ha m m e t p e y g a m b e r ve, bir mddet sonra, siyas bir cemaatin reisi oldu. M u h a m m e t 5 7 0 senes ine doru dnyay a geldi. Kureyliler kabilesinin en fakir klanlarndan biri olan Haimlere mensuptu. ok g en iken anasn, babasn kaybetti ve ha yatn bizzat k a z a n m a k mecbu riy eti nd e kald: Hatice n a m n da zengin dul bir kadnn ticaret kerva nlar nd a deve s r c s oldu. Hatice ile evlendikten sonra madd vaziyeti ok iyileti. M u h a m m e t hastalkl ve asab mizal bir insand. Yahu diler v e hristiyanlarla temasa geldikten sonra bu nla rn tesiri altnda kald ve M e k k en in m stakbel din tekilt zer ind e g n de n g n e daha fazla zihnini yorm aa balad. R u hu nd a sk sk husule gelen tereddtler M u h a m m e tte mitsizlik anlar ve namt en ahi iztraplar tevlit ediyordu; bu yzden asab buhra nlar geiriyordu. M e k k e varolarnda yalnz bana yapt gezintilerde r yetlerle meazzip olan M uha m me tt e en nihayet ka vm in i imdiye kadar takip e'.tiifena yoldan k u r t a r m a k iin Allah tarafndan gnderilmi olduu kanaati k k sald. M u h a m m e t noktai nazarlarn a ka b e y an etmee ka rar verdii esnada k r k yanda idi. Dinini ilk evvela mtevaz bir ekilde ailesi muhit nde y a y m a a balad. B lhare alt ta bakalara m e ns u p k k bir grup n nd e vaiz v e r m e e ba lad ve az bir mddet sonra kibar vatandalar dahi ken di sini dinlem ee baladlar. Fakat Kureylilerin reisleri Muhamm e de kar muarz bir ce phe aldlar ve M ek k ed e kalmasn im knsz kldlar. Bu vaziyet karsnda Muhammet, mritle riyle birlikte, 6 2 2 de, doduu ehri gizlice te rk ed ere k im a le, ahalisi, Yahudi uns url ar da dahil olmak zere, kendisini mteaddit defalar davet etmi ve ken dis ine daha msait hayat artlar vadetmi olan Yatree gitti.
cizgiliforum
cizgiliforum
Muhammedi'n M ek k ed en Medineye gittii, y a h u ta le le k s e r yanl olarak gsterildii gibi, firar ettii sen e (arapa hicret; AvrupalIlar bu ismi tahrif ederek hegire,, ekline sokmulardr) msi man senesinin balangcn tekil e t m e k tedir (32). Araplar ve dier btn m si ma n kavi mle ri takvimlerinin balangc olarak 6 6 2 senesini kab ul e tm e k tedirler; bunlar kronolojilerini tesbit iin, gne se nesinden daha ksa olan kame ri seneyi kullanmaktadrlar. Msima n la r umu mi ye tle Cum a 16 T e m m u z 6 2 2 tarihini hicr senenin ilk g n itibar etmek tedir ler : fakat bu yeni se ne hicretin a nc ak onaltnc ylnda kullanlmaa balanmtr. Yatreb ahalisi M u ha m m e t ve ar kadalarna candan bir hs n kabul gsterdi ve bilhare bu ehrin ismini P e y g a m b e r ehri manasna gelen Medine ye tahvil etti. Unutmamalyz ki m u b a m m e d l i e dair iptida m e ha z larn kifayetsizlii M uh am me din hayatnn ilk devrine ait (yani hicretten evvel) otantik hi bir malmata sahip olma mamza s eb ep olmutur. Bu devirde M uh am me din rettii eyler o kadar vzuhsuz ve hatt o k ad a r karkt ki b u n lara din ad verilemezdi. Medinede M u ha m m e t b y k bir cemaatin reisi oldu v e din esaslara istinat eden siyas bir devletin temellerini k u r m a a balad. Dininin esas prensiplerini inkiaf ettirdik ten, birtakm din m er asi ml er yarattktan ve siyas mevkiini takviye ettikten sonra bir ordu toplad ve 6 3 0 da M ek k ey i ald. e h r e girer girmez btn putlar krdtt v e politeizmin (ok allahlar kabul eden din) btn bak ayasn ortadan kaldrtt. Yalnz bir m ab u d e yani A ll a h a ibadet yeni dinin temelini tekil etti. M u ha m m e t btn d m a n la n iin bir nevi u m u m af iln etti ve M ek k en in igalinde ktal ve y a m a kaydedilmedi. Bu nda n sonra M u h a m m e t v e mritleri M e k k e y e se rbe st e hac cedebilmiler ve yeni din ahk m tatbik m e v k i in e koyabilmilerdir. M u h am m e t 6 3 2 de ld. M u ha m m e t bir mantk deildi: bu sebepten din dok trinini sistematik bir surette izah etmek gtr. Bu doktrin orijinal bir ibda deildi: bu din bran, hristiyanlk dini gibi dier birtakm dinlerin ve ksmen de o devirde Sasanlerin P er s krallnda cari Parsizm in (Zerdt dini) tesiri altnda inkiaf etmitir. Baz modern tarihiler e v v e l ce cari naza-
cizgiliforum
cizgiliforum
riyelerin hilfna olarak, m s l m an cemaatinin brani dininden daha ziyade hristiyanlk m e fk r e le rin e bal ol d u u neticesine varyorlar (33). Her ne hal ise, M u h a m met, genliinde kervanlarla yapm olduu seyahatlerde v e bilhare M e k k e ve Yatrebi (Medine) ziyaretinde m ev cut d i e r dinler ha k k n d a malmat edinmiti. Doktrininin en k a rakteristik hususiyeti insann Allaha tam amiyle tbiolmas ve Allahn btn arzularna kr k r n e itaat etmesi idi. man tam amiyle monoteisttir ve Allahn kullar zerinde sonsuz bir kuvv ete malik olduu kabul olunmaktadr. Muh am med in dini Allaha tbi yahut muin o lm a k man as na gelen sl miyet ve ismiyeti kab ul edenler m s l m an yahut muham m e d adn aldlar. slm dininin esas akidesini Allahn birlii tekil etmektedir. Yalnz bir Allah vardr ve M u h a m m e t onun pe y ga m be ri di r ibaresi islmiyetin esas prensip lerinden biridir. Musa ve sa pe y g a m b b r olarak tanlmaktadr. sa sondan bir evvel gelen p e y g a m b e r d ir ; fakat yeni din bu p e y ga m be rl er de n hi birinin M u h am m e t kadar b y k ol mad m be ya n etmektedir. Medinedeki ikameti esnasnda M u ha m m e t din doktrininin hristiyanlar ve Yahudiler ta ra fndan tahrif edilmi olan b r a h im dinini btn safiyetiyle y e n id e n ihya etmek olduunu be ya n etti. M uh a m m e di n karlam olduu ilk meselelerden biri Araplar barbarlk halinden (arapada cahiliyya) k ur t a r m ak ve bunlara daha y k s e k ahlk prensipleri telkin e y le m e k oldu. Memlekete yaylm olan zalimane detlerin aksine olarak ve intikam y e r in e M u h a m m e t sulh, sevgi ve nefse hkimiyeti vaiz ve nasihat etti. Baz kabilelerde cari yeni do mu kz ocuklar c a n l canl g m m e detine son verdi. Ayn zam anda evli lik hayatn tanzim etmek iin ok kadnla evlenmei, meru kadnlarn adedini azaltmak suretiyle, bir d er ec eye kadar tahdit etti: he r k es drt kadndan fazla alamyacakt. Fa kat bu akide de n Muh am me t yalnz kendi ahsn istisna eyledi. Eski kable mefhumlarnn yerine, veraset hak k da dahil olmak ze re, fertlerin birtakm h u k u k a malik olmalar lzmgeldii fik rini n safa vazetti. M u ha m m e t ayn za man da ibadet ve o r u c a mteallik baz esaslar koydu: ibadet esnasnda nazarlar K b e y e e v i rm e k m e cb u r idi ve dok uzu ncu ayda, Ra m a zanda, b y k bir oru devresi ka bul olundu. Haftann isti r a h a t gn olarak c u m a tesbit edildi. Yeni din arap, kan
cizgiliforum
cizgiliforum
;262 BZANS MPARATORLUU TARH
imei, domuz, tabi bir lmle lm yahut putlara k u r b a n edilmi hayv anla rn etini y em e i yasak ediyordu. O y u n dahi menedildi. - Meleklere ve eytana ina n bln mslman lar itigal; edecekti. Cen ne t ve c e h e n n e m , yeniden diril me ve son m u h a k e m e telkkileri tam amiy le madd mahiyete te idiler. Bu telkkilerin esas unsurlar mev suk iye ti pheli bran ve hristiyan edebiyatnda dahi m e v c u t tu r . - Allahn aff, g n ah k r la r n istifar etmesi, insanlarn iyi hareketleri y znden mkfat g r m ele ri gibi eylerin kffesi Muham-r medin doktrinine dahil bulunuyordu. slmiyetin din ah k m ve kaideleri, b u g n k ekilleriyle* hi phesiz yava yava ve k s m e n M uha mm ed in l m n den sonra, inkiaf etmilerdir. Netekim Em evi le r z am an nd a bile m u a y y en saatlerde ibadet etmek kat surette te es ss etmi deildi (34). Bu dinin farzlar aadaki be nokta^ da toplanabilir: 1. Allahn mev cud iy eti ne v e M u h am m e d in onun p e y g a m b e r i olduuna iman etmek; 2. m u a y y e n saat lerde, J e s b i t edilmi din usule tam riayet etmek artiyle, n a maz k l m a k ; 3. asker masraflar ve slm cemaatinin h a y r ileri iin m u a y y e n bir miktar paray zekt olarak v e r m e k ; 4. Ram azan aynda oru tutmak; 5. M ek k ed ek i K b e y e hac-: etmek. slmiyetin esas prensiplerinin ve kaidelerinin heyeti m e c muas m u k a dd e s bir kitapta, M u ha m m e di n vahilerinin kitab olan ve 114 fasl yahut su r ey e taksim edilmi bul un an Kura n da toplanmtr. M u h am m e d in vaizleri ve e fa lin e dair hik yeler sonralar muhtelif kitaplarda toplanm olup snnet,, adm tamakta drlar. M u h am m e t devrindeki islmiyetin balang tarihi, bu devireait mehazlarn b u g n k vaziyetinden dolay, son d e r e c e karanlk ve mnazaaldr. Bu na r a m e n VII nci asr Bizans imparatorluu tarihi iin bu mesele son de rece mhi m dir ; n k b u nu n halli Bizans im paratorlu unun elinden ark ve cenu p vilyetlerini, am, Suriye, Filistin, Msr ve imal: Afrikay alm olan Araplarn kazanm, olduklar sratli ve fevkelde asker muvaffakiyetlere dair yaplan izahlar; zerinde pek b y k tesirlerde bulunabilir. limde, slmiyet sahasndaki ihtilflar ha k k n d a bir fikir v e r m e k iin, bu sahada ihtisas sahibi limin dn-
cizgiliforum
cizgiliforum
elerini zikredeceiz. Goldziher (35 ) yle yazyor: Hi bir tereddde mah al y o k t u r : M u h a m m e t dinini Arabistan hudutlarnn dna ka rm a ve ilk evv el en yakn a k r a balarna retmi olduu din doktrinini cihana hk im olabi lecek bir k u v v e t haline getirmei d n m t r ,, . Dier br lim, Gr im me , K u r ana istinat edildikte, islmiyetin son ga yesinin Arabistana tam olarak tesahp etmek olduu neti cesine varlacan be ya n ediyor (36). En nihayet asrmzn n c bir limi, Caetan, p e y ga m be r in hibir zaman btn Arabistan ve btn Araplar ihtida ettirmek hlyasnda bu lu nmam olduunu yazyor (37). Muhammet, hayatnda, btn Arabistan ta h a k k m al tna alamad. U m u m olarak, Arabistann hi bir zaman yal nz bir h k m d a r a tbi olmad sylenebilir. Hakikatte M u ha m m e t yar mad ann ihtimal te birinden daha k k bir memlekette h k m srmtr. Sahip olduu vilyetler slmiyet telkkilerinin kuvvetli bir tesiri altnda kaldlar; fakat Arabistann mtebaki ksm M uh a m m e di n zu hur un da n nce ki siyas ve din tekiltn, baz ufak farklarla, muhafaza etmekte devam etti. Ya rmadann c e n u b u garbsi, bildiimiz vehile, hristiyan idi. Arabistann imali ark isind e oturan kabileler dahi hristiyanl kab ul etmilerdi. Hristiyanlk az bir mddet so nra Mezopotamya ve Frat boylarndaki vil yetlerin balca dini oldu. Bu devirde rann resm dini m temadi ve sratli bir surette inhitat ediyordu. te bu suretle M uham met, ld esnada, ne btn Arabistann siyas hkmdar, ne de din reisi idi. Bizans imparatorluunun, ilk zamanlarda, islmiyeti bir nevi arianizm olarak telkki ve bu yeni dini hristiyan m ez hepleri m e sab es in de addetmi olmasn k a y de tm e k lzmdr. Bizansn m n a k a a ve tefsir edebiyat slmiyet ile bir zaman lar monofisitler, monotelitler v e dier rafz me zheplerin salikleri ile yapt gibi m na k a a da bulunmaktadr. Bu meyanda V II I inci asrda m si m an saraynda yaam v e bir Arap ailesine m e n su p olan a m l J a n ( D a m a s c e n u s ) islmiyeti yeni bir din olarak ka bu l etmemekte, yalnz bu dini n ce k i rafzliklerle he m ci n s bir nevi ayrlk (schisme) olarak telkki eylemektedir. Bizans mverrihleri dahi M uh am m e di n din ifaat ve v cu d e getirmi olduu siyas h ar e k et ile pek az alkadar olmaktadrlar (38). Araplarn h k m d a r ve
cizgiliforum
cizgiliforum
264
BZANS M PARATORLUU TARH
sahte p e y g a m b e r olarak gsterdii M uh am me din hayatna dair baz hdiseler nakleden ilk Bizans tarihisi IX uncu asrn ilk nsfnda telifatta b u lu nm u olan Teofanes olmutur ( 3 9 ) . Hatt Ortazamanlar garb Avrupas iin slmiyet bal bana bir din deil, fakat akideleri ba k m n da n arianizmle a k r a b a bir hristiyan tarikati idi; ve Ortazamanlarn son de vresind e bile Dante lh K o m ed y a snda, M uh a m m e di bir rafz olarak gst erm ekl e ve p e y g a m b e r i bir rezalet ve ayrlk m u h a r r i k i tesmiye etmektedir ( a ni m a to r di scandalo e d i s c is m a : In fern o X X V III , 3 1 - 3 6 ) .
VII NG ASIR ARAP FTHATININ SEBEPLER
Um miye tle m s l m an la rm taassubun ve ademi m s a m a han n en son noktasna irimi olan din evk ve gayretleri tebarz ettirilmekte ve bunlarn, Araplarn, VII nci asrda, ranllar ve Bizans imparatorluuna kar yapm olduklar m cad ele de k a zan m olduklar ay an hayret asker m u vaffakiyetlerin ana sebeplerini tekil ettikleri kabul o lu n m a k t a d r . Araplarn, yeni dinin btn cih ana kabul ettirilmesi lzmgeldiini e m r e de n p e y ga m be r le r in in ar zusunu yerine getir me k midiyle, Asya v e Afrika vilyetlerine saldrm ol duklar iddia edilmektedir- En nihayet, daha u m u m olarak, Araplarn elde etmi olduklar zaferler muteassp m slmanlar lm istihkara hazrlyan ve bu suretle bunlarn taarru zu nu yenilmez bir hale getiren din a k ve gayretle izah olunmaktadr. Bu telkkiyi esastan ari olarak kabul etmek lzmdr. M uh a m m e di n l m n de mutekit m sl m a nl a rm says h e nz pek azd; bu bir ka insan, ilk b y k ftuhatn sonuna kadar, Medinede kald. M uh a m m e di n Su r iy e ve randa harbed eb ile ce k pek az mridi vard. Arap mu hariplerinin b y k bir ksmn islmiyete yalnz m e s m u a t kabilinden vakf olan bedeviler tekil ediyordu Bu nlar madd ve dnye v menfa atlerden bak hibir ey bilmiyorlar, yalnz ganimetler ve hudutsuz bir serbest istiyorlard. Bu nlarda din heyecan katiyyen m e v c u t deildi. Dier taraftan slmiyet, balangta, esas itibariyle m s a m a h a k r idi. K u r anda yle yazldr: Din hu susunda iddete ihtiya y o k t u r : hakik at kfi de recede hata
cizgiliforum
cizgiliforum
V II N C ASIR ARAP FTUHATININ SEBEPLER 265
dan ayrlr (11, 2 5 7 ) . slmiyetin, balangta, hristiyanlara ve Yahudilere kar m s a m a h a k r davrand malmdur. K u r anda dier dinlere kar Allahn m sam ah a sn da n yle b a h se d il m e k t e d ir : E e r Allah istemi olsayd, btn insan lardan yalnz bir ka vim yapard,, (XI, 120) (40). Ms lmanlarn din taassubu ve ademi msa mah as m u a h h a r ve Arap k a v m in e yabanc hususlar olup mhtedilerin tesir leriyle izah olunabilir. Bin aenaleyh VII nci asrdaki Arap larn muzafferane ftuhatlarnn sebebinin din evk ve taas supta arayan faraziye ayan kabul deildir. Baz yeni tetkiklerdemesel Caetaninin tetkikleriArap larn n ne geilemez ilerleyilerinin hakik sebeplerinin da ha pratik ve daha madd mahiyette olduu ispata allmak tadr. Kendi tabi me m b al a rn a m nh as r kalan Arabistan, nfusunun madd ihtiyalarn karlyamazd ve sefalet ve alk tehdidi altnda Araplar ln yakc mahbesinden kendilerini k urt arm ak iin ne vm id an e bir ku v v et sarfetmek mecb ur iy eti nd e kalmlardr. Hayatn tahammlfersa artlar Araplar ran ve Bizans imparatorluuna s e vke den savleti yaratmtr. Bu harekette en ufak bir din un su r aramak abestir (41). Yu kar da ki tezin bir dereceye k ada r doru olduu kabul olunsa bile Araplarn asker muvaffakiyetlerini srf madd ihtiyalarla izah etmee imkn yoktur. Bu muvaffakiyetlerin sebepleri arasnda Araplar tarafndan pek kolay igal edilmi olan ark ve cenu p Bizans vilyetlerinin, yani Suriye, Filistin ve Msrn i durumlarn dahi nazar itibare almak lzm dr. Yukarda, mteaddit defalar, bu vilyetlerde din mahiyeite baz sebepler yz nd en tedric surette artm olan ho nutsuzluu kaydetmitik. tikatlar bak mnd an monofisit ve k s m e n nastur olan bu vilyetler mer kez h k m e t ile ihtilfa dmlerdi. nk h k m et bunlarn din isteklerini tatmin edebilecek her hangi bir uzlamya muarzd. Bilhassa Justiniann lmnden sonra vaziyet bu m er k ez d e idi. mparatorlarn eilmez politikas karsnda Suriye, Filistin ve Msr vilyetleri Bizans imparatorluundan ayrlmaa hazrdlar; bu vilyetler din msama ha lar iy le tannm olan ve fethetmi olduklar vilyetlerden yalnz muntazam vergiler olan Araplara tbi olma tercih ediyorlard. Hki miyetleri altna alm olduklar kavimlerin din itikatlariyle Araplar pek az alkadar oluyorlard.
cizgiliforum
cizgiliforum
'266 BZANS MPARATORLUU TARH
D e r taraftan ark vilyetlerinin ortodoks ahalisi, bilhas sa VII nci asrda, monofisitlere verilmi olan imtiyazlar ve bunlarla yaplm olan uzlamalardan dolay, m e rk ez h km etin siyasetinden gayr m e m n u n d u . Herakliusun mohotelit politikasndan bahs ed en X u nc u asr Arap m v e r rihlerinden Evtihius, H om us ( E m e s a ) ahalisinin im pa ratora u szleri sylemi olduunu y a z y o r : Siz bir Marunisiniz (yani monotelit) ve mezh eb imiz in dmansnz (42); dier bir IX uncu asr Arap mverrihi, Beladsori ahalinin bundan sonra Araplara tem ayl edere k bunlara sizin h k m e t ve adaletiniz bize, bu ana kadar m a r u z kaldmz tiranlk ve hak aretlerden daha iyi geliyor,, (43)* dediini sylyor. Evet, bu mal ma t bir m sl ma n m ellifinden sudur etmektedir; fakat stanbulun din bir uz lama siyaseti takip ettii bir d evir de ortodoks ahalinin h a kik haleti ruhiyesini aksettirmektedir. Ayn zamanda. Su ri y e ve Filistin Bizans vilyetleri ahalisinin b y k bir ksmnn Sam rk ndan olduunu, bir ok ki msele rin ise Arap neslinden olduklarn ve Arap fatihlerinin ta ha k k m altna aldklar vilyetlerde ken di rklarna m e n sup ve kendi lisanlarn kon u an insanlarla karlatklarn g z n n de bu lu n d u r m a k lzmdr. Bir tarihiye gre b u r a da Araplar iin yalnz vergileri ba km nd an kabili istifade olan bir me mlek eti fethetmek deil, fakat ec nebi t a h a k k m altnda inliyen ana vatann bir parasn tek ra r ele geirmek: bahis m e v z uu idi,, (44). U m u m mahiyette olan din ho nutsuzluk ve mstevlile rin iine ok y ar am olan yerli ahalinin Araplarla olan k a r a betinden maada Bizans impara torlu un un ve or d u su n u n , niha muvaffakiyete ra me n, ranllara kar yaplan uzun seferlerde ok zayflam olduunu ve Araplarn taze kuvvet-: lerine kar cidd bir m u k a v e m e t gsterebilecek bir du ru md a olmadn hatrlamak lzmdr. Msrda Araplarn kolayca yapm olduklar ftuhat hu su s sebeplerle izah etme k kabildir. Balca sebebi bu m e m lekette kon akl am ak ta olan Bizans ktalarnn u m u m d u r u mu nd a a ra m ak lzmdr. htimal bu ktalar adet b a k m n dan kfi miktar kuvvetli idiler; fakat or dunun u m u m teki lt harektn muvaffakiyetle netic elen me sine b y k bir e n gel tekil ediyordu. Ordu msa vi kudreti haiz be muhtelif
cizgiliforum
cizgiliforum
VII N C ASIR ARAP FTHATNIN SEBEPLER 267
ef yahut d k n (duces ) k u m a n d as n d a bul un an muhtelif gruplara ayrlmt. Bu gen eraller arasnda hibir ibir lii yoktu. Mterek hareketi temin e de ce k bir koo rdi na s yon me v cu t olmamas m uk ave me ti felce uratyordu. Vil yetlerde kan meselelerde valilerin gsterdikleri lkayd, bunlarn ahs rekabetleri, ademi tesand ve ask er kabili yetsizlikleri tam amiyle menfi neticeler tevlit ettiler. Ask er ler ku m an da n lar n a lyktlar. Msr ordusu kalabalkt, fakat se v k ve idarenin fenal ve talim ve terbiyenin kifayetsizlii bu orduya itimat etmei caiz k l m y o r d u : o k kuvvetli bir c e r ey an orduyu izmihlle doru srklyordu. Frans z limi J. Maspero yle y a z y o r : Hi phesiz birok sebepler Araplarn bir yldrm sratiyle elde etmi ol duklar muvaffakiyetleri iz ah e tm ek ted ir: zaferle biten ran seferinden so nra imparatorluun bitkinlii, dini ihtilflar, Yak b Koptlarla Ka d k y taraftan G r e k le r arasn daki mtekabil kin. Fakat Nil vadisinde Bizans m a l b iy e tinin balca sebebi k en di ne hi bekl eni lm ed ik bir anda b u m em le ket in mdafaas tevdi edilmi olan ord un un dk seviyesi olmutur,, (45). Dier taraftan] Gelzer, papirsleri tetkik etm ek suretiyle, u neticelere varmtr: G el ze rin fikri Msrda, Arap ftuhatndan n c e vcut bu lm u olan imti yazl b y k arazi sahipleri snfnn m e r k ez h k m e t e na zaran istiklllerini elde etmi olduklar merkezindedir. Bi zans h k m eti burada hak ik bir mahall tekilt yar ata m a mtr; v e ite bu hdise Msrdaki Bizans hkimiyetinin inkraz bulma snn balca se beplerinden biri olmutur. (46). Dier bir lim, fransz Amelineau dahi, papirs tetkikatna istinat ederek, Msr ask er tekiltnn d k seviyesinden maada mlk idarenin hatalarnn Arap istils n kolaylatran en m hi m miller m e y a n n d a zikredilmesi lzmgeldii neticesine var yor (47). ngiliz papirolojisti H. J. Bell Msrn Araplar tarafn dan fethinin n e bir mucize, ne de hata ilemi olan hristiyanlktan alnm lh bir intikam n r r u n es i oldu unu yazyor. Belle gre bu hdise yalnz iliklerine kadar r m bir binann gayri kabili itinap k m e s id ir . ( 4 8 ) . Bin aenaleyh Arap muvaffakiyetlerinin sebepleri arasnda birinci de recede Suriye, Filistin ve Msrn din durum un u,
cizgiliforum
cizgiliforum
258
bu me ml ek etl er den ilk ikisinin ahalisi ile Araplar arasndaki ak rabalk balarm , ktalarn kabiliyetsizliini, asker teki ltn dermanszln, mlk idarenin dk seviyesini ve M srd aki tima mnasebetleri zikretmemiz lzmdr. Biribiriyle karlam olan kuv vetlerin adedine gelince bu r ak am la r n g ere k Bizans, g ere k Arap tarih a n anesi tarafn dan bilhassa mbalal gsterilmi olduunu hatrlamak gerektir. Hakikatte iki muh as m ordu pek b y k deil lerdi. Baz limler Su ri ye ve Filistin seferlerine itirak etmi olan Arap askerlerinin miktarm 2 7 0 0 0 k i tahmin etmekte ve hatt or dunun hakik kuv v et in e nazaran bu r ak am n fazla b y k olmasndan e ki nm ek te dir le r (49). Bizans or dusu ihtimal daha az kalabalkt. Asker harekta yalnz yar ma da Araplarnn deil, fakat ran v e Bizans hudutlar ci va rn da yayan Suriye l Araplarnn dahi itirak etmi olduklarn u n u tm a m ak lzmdr. H er ne hal ise, islmiyetin balangc esasl bir surette tetkik olundukta, bu devrin btn siyas hdisatnda din u ns u r n ikinci derecede geldii grlr. Bir m v e r r ih e g re slmiyet siyas bir kuvv et haline inkilp etmitir, 'i k a n c a k bu suretle dmanlarna galebe alabilirdi. E e r sl miyet ilelebet basit bir ahlk ve din doktrin olarak kalm olsayd bu septik ve madd Arabistanda ve bilhassa Mekkenin d man muhitinde bu din az bir mdd et zarfnda orta dan k alk m olurdu (50). Dier bir tarihinin szlerine g r e islmiyetin ampiyonlar kfirleri ih tid a ettirmekten ziyade bunlar in hisar altna almak iin uramlardr (51).
VIII NC ASRIN BALANGICINA K AD A R A R A P FTUHATI. KONSTANTN IV VE STANBULUN A R A PLA R TARAFINDAN MUHASARASI. JUSTNAN II V E A RA PLA R.
M u ha m m e di n l mn den sonra ( 6 3 2 ) ak ra basndan Ebub e k i r ruhan vekil man as na gelen halife nv an altnda msl man la rn efi intihap edildi. Mteakip halife, yani mer , Os m an ve Ali dahi intihap suretiyle halifelik m a k a m n a ktlar; fakat bir slle tekil etmediler. M uh am me din ilk drt halefine Hlefai Raidin ad verilmektedir. Araplarn Bizans topraklarnda yap m olduklar en m h i m ftuhat halife m e r zamannda vuk ubulmutur.
cizgiliforum
cizgiliforum
V III N C ASRIN BA5LA N O IC IN A KADAR ARAP FTUHATI 269
Muhammedin, Heraklius de dahil olma k zere, yab anc memleketlerin hk m dar lar na mektuplar y a z u p b u n la r isl miyeti kabu le davet etmi ve HerakUusun bu davete msait: bir cevap verm i olduundan bahs ed en hik yeler hi bir tarih esasa istinat etmi yen m u a h h a r efsaneler olarak telk ki olunmaldr (52). Bu nu nla b e r a b e r bu gn dahi bu m u haberata tarih bir ky me t atfeden limlere tesadf olun maktadr (53). M uh am me di n salnda yalnz mnferit bedev ktleleri; B :zans hu du du nu gemiti. Fakat ikinci halife m e r z am a nnda hdiseler, ayan hayret bir sratle, biribirini takip etti. 6 3 0 ile 6 4 0 seneleri arasndaki asker harektn k r o n o lojisi son de rece karanlk ve karktr. B y k bir ihtimale gre hdiselerin teselsl yle olmutur: 6 3 4 de Araplar J or dan nehri nin tesinde kin Botra (Bosra) Bizans kale sini zaptettiler; 6 3 5 te D a m a s k u s (am) dt; 6 3 6 da Y a r m u k muh-arebesi btn Su ri ye vilyetini Arap ftuha tna at ; en nihayet 6 3 7 yahut 6 3 8 de Kuds, iki s e n e lik bir mu has ara dan sonra, teslim oldu. Bu son harekette balca rol oyn yanlar Araplar tarafnda halife mer, m a h surlar tarafnda ortodoksluun m e h u r mdafii Kuds patriki Sofronius olmutur. Kudsn teslimi iin Araplarla Sofronius arasnda aktedilen ve bu ehrin hristiyan ahalisi iin bir takm din ve tima teminat tespit eden anlama, maalesef yalnz birtakm m u a h h a r tadiltla m e r iyet me v ki in de kald. Hristiyanlar, hakik Ha, Araplar Kud s e gi rmeden nce^ ehrin dna k a r m a a ve bur ada n stanbula na kl et m ee muvaffak oldular. Bizans mem leketlerinin fethi ile ayn za mand a v u k u b u lm u olan Mezopotamya ve rann zapt Asyadaki Arap ftuhatnn birinci devrini kapamaktadr. 630 senesinin sonuna doru Arap kum and an larn dan Arnr Msrn ark hududunda gr nd ve ftuhata ba lad. Herak liusun l mn den sonra (6 4 1 yahut 6 4 2 ) Arap lar sk end eri ye yi igal ettiler; 6 4 0 senesinin sonlarna do ru Bizans imparatorluu Msrdan ebediyen v a z g e m e k mecbu riyetind e kald. Msrn fethini Araplarn imal Afrikamn garp sahilleri istikametinde ilerlemeleri takip etti. 6 5 0 ' senesine doru Suriye, Anadolunun bir ksm, yukar Mezo potamya, Filistin, Msr v e imal Afrikadaki Bizans vilyetle rinin bir ksm Arap hkimiyeti altnda bulunuyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
Ftuhatlar, Araplar, Akdeniz sahillerine kadar getirmiti: burada karlarna, bahr sahada, yeni me seleler kt. K e n dileri bir do nan m ay a malik deillerdi ve cahildeki Arap vil yetlerine kolayca eriebilen bir ok Bizans gemileri karsnda ciz bir du ru md a bulunuyorlard. Araplar bu vaziyetin nekadar tehlikeli olduunu o k a b u k anladlar. Su riy e valisi, m s ta kb e l halife Muaviye (Muavya), derhal bi r o k gemi ina ettirmee balad; bunlarn mrettebatn, ilk zamanlar, g e m i cilie aina Su ri yen in G re k ahalisi arasndan tedarik etmek mecb ur iy eti hsl oldu. Yeni papirs tetkikat iyi g e m i ler inas ve tecrbeli gemiciler tedarikinin Msr idare sinin halline alt esas meselelerden biri olduunu ispat etmitir (54). VII nci asrn ortasndan itibaren, Konstan II zamannda, M u a v iy e nin Arap gemileri Bizans kara sularn istilya ba ladlar ve Araplar m hi m bir deniz ss olan Kbrs ada sn igal ettiler. Anadolu sahili yaknnda, bizzat imparatorun idaresinde bu lunan Bizans donan ma sn malp ettiler; Ro dos adasn zapt ile buradaki m e hu r b y k heykeli tahrip ettiler, Girit ve Sicilyaya kadar uzandlar ve Eg e denizi ve stanbulu tehdit altnda bulundurdular. Bu seferler ve bilhassa Sicilya seferleri esnasnda ele g e irilen esirler am a gnderildi. VII nci asr Arap ftuhat Bizans impara torlu un u ark ve ce nu p vilyetlerinden m a h r u m etti ve dnyann en kuvvetli devleti olmas dolaysiyle igal ettii y k s e k m e v kiden indirdi. Arazi b a k m n d an k le n Bizans imparator luu G r e k ahalinin, baz limlerin zannettikleri kadar tam o lm a m ak la beraber, yine ekseriyeti tekil ettii bir devlet halini ald. Grek ler in b y k bir ekse riy et tekil ettikleri y e r ler Anadolu, E g e denizi civarndaki adalar ve etrafndaki vil yeti ile birlikte stanbul ehri idi. Bu devirde Balkan y a r m adas batan aaya kadar, Pelop on ne s de dahil olmak zere, etn ografk teekkltnda, bu havalilerde me y da na kan b y k Slav kolonilerinden dolay, o k deimiti. Garpte Bizans imparatorluu, Lo mb ar d krallna tbi olmyan mnferit paralara sahip bu lu nuy or du ki bu paralar Sicilya ve Akdeniz civarndaki birka ada ile birlikte yarmadann cenup ksm, Ro m a ve Ra v e n n a ek sa rk l g idi. Bilhassa Bizans talyasnn cenup ksmlarnda fazla miktarda bulunan
cizgiliforum
cizgiliforum
V III NC ASRIN BALANGICINA KADAR ARAP FTUHATI 271
G r e k nfusu, talyann VII nci asrda, Arap fatihlerinin ta h a k k m altna g ir m e k istemiyen Msr v e imal Afrika ahalisine bir ilticagh tekil etmesi zerine, o k a b u k artt. Bu devirde Roma imparatorluunun, hayat meseleleri daha dar bir e r e v e y e g irm i ve eski geniliini kay bet mi bir Bizans imparatorluuna inklp etmi olduu sylenebilir. Baz tarihiler mesel Gelzer Bizansn u ra m olduu b y k arazi zayiatnn bu devlet iin bilvasta m e s ut bir hdise tekil etmi olduu fi kr indedirler; n k bu suretle Bizanstan yab anc milletlere m en su p unsurlar uzaklam oluyor, Anadolu ve Balkan yarmadasndaki imparatorun otoritesini hl tanyan ksmlarn nfusu, lisn ve dilleri ile, tam manasiyle mtecanis bir kl ve namuslu bir kt le tekil ediyordu (55). VII nci asrn ortasndan itibaren Bizans h kmeti bilhassa stanbul, Anadolu ve Balkan yarmadasiyle megul olmak mecbur iy eti nd e kald. Fakat bu memleketler, k lm ekilleriyle dahi Lombardlar, Slavlar, Bulgarlar ve Araplarn dîm tehdidi altnda kald. L. Br e hi e re gre bu devir stanbul iin, mteval il erleme ve ger il em e safhalar arzetmek suretiyle XV inci asra kadar devam etmi olan ve mtemadi bir mdafaadan ibaret bulunan tarih roln balangcdr (56). imal Afrikadaki Arap ftuhat, bir mddet iin, Berberlerin gsterdikleri az im k ra ne m u k a v e m e t yznden, dur du. Araplarn ask er faaliyeti dahi, Hlefai Raidin,, in s o n u n c u s u olan Ali ile Su r iy e valisi Muav iye arasnda zuhur ed en ihtilftan dolay, kesildi. Bu kanl m c ad ele Alinin 6 6 1 de katledilmesi ve tahta k m a k suretiyle yeni Emevier sllesini tesis eden Muaviyenin zaferi ile sona erdi. Y e n i halife a m krallnn payitaht ittihaz eyledi. Muaviye dahildeki vaziyetini kuvvetlendirdikten sonra, Bizans im par atorluuna yeniden taarruza balad: stanbula do nan m as n gnderdi ve garpta imal Afrika topraklarnda ilerlemekte devam etti. Azimkr Konstantin IV ( 6 6 8 - 6 8 5 ) zamannda im par a torluk en nazik devirlerinden birini y aa d : Arap donanmas E g e denizini ve Hellespontu .(a na kka le Boaz) aarak Propontise (Marmara) girdi ve Kizikos (Erdek civar) limanna yerleti. Araplar, burasn s olarak k u l la nm ak suretiyle,
cizgiliforum
cizgiliforum
272
BZANS
MPARATORLUU TARH
mteaddit defalar ve her defasnda neticesiz olarak stanbulu mu ha sa ra e tt ile r: bunlar he r sene, eks er iy a yaz aylarnda yeniden ie balyorlard. Araplar stanbulu alamadlar. n k imparator, ehri lzumu olan muk ave met i gst erm ee hazrlamt. Bizans mdafaasnn muvaffakiyetlerinin balca mille rinden birinig rej u v a ateinin kullanlmas oldu;mayiyahut bahr,, ate dahi tesmiye olunan bu ate Kallinikos n a m n da Su riy e muhaci rl eri nd en bir m i m a r tarafndan icat edilmiti. Bazan bu keif hakknda, umu mi ye tle tad isim yznden* yanl bir fikir edinilmektedir. G re ju v a atei,, husus tarzda imal edilmi borular yahut sifonlar vastasiyle atlan v e dman gem ilerine arptkta ate alan patlayc ma dd e lerden te re kk p ediyordu. Bizans donanmas Araplar arasnda mthi panik tevlit eden ve sifnofor,, adn tayan husus gemilere sahip bulunuyordu. Bu su n ate,, i dman zerine atmak iin daha b a k a birtakm usuller dahi vard. Bu atein hususiyeti su zerinde dahi y a n m a s idi. Uzu n mddet h k m e t bu atein terkibinin srrn ifa e t m e d i : bu yeni silh birok defalar Bizans do nanmasnn m u vaffak olmasnda mil oldu (57). Araplarn stanbulu denizden ele g e ir m e k iin yapm olduklar btn teebbsler akim kald. 6 7 7 de dman do nanmas Suriye istikametinde y el k e n aarak, geri dnd. Yolda, Anadolu sahilleri aklarnda iddetli bir frtnaya tu tularak mahvoldu. Araplarn Anadoluda yaptklar ka ra ha r e kt dahi muvaffakiyetle neticelenmedi. Bu vaziyet ka rsnda ihtiyar Muaviye Bizans imparatoru ile bir sulh muahe de si a k d e tt i: halifenin BizanslIlara m u a y y e n sen ev bir vergi v erm esi kararlatrld (58). Konstantin Araplar stanbuldan tardetmek, Bizans lehinde ve krl bir mu a he de akde tmek le yalnz kendi me m le k et in e deil, fakat bu suretle va him m sl m an tehlikesine kar k o r u n m u olan Avrupaya dahi b y k bir hizmet y apm oldu. Konstantin tarafndan elde edilen muvaffakiyetin garpta b y k bir tesir icra ettiini ka yd et m e m iz lzmdr. Bir kroni ki ye gre Konstantinin muzafferiyeti haberi Avarlar han ve dier garp h k m da rl ar na vsl oldukta bunlar im par a
cizgiliforum
cizgiliforum
VIII NC ASRIN BALANGICINA KADAR ARAP FTUHATI 273
tora eliler ve hediyeler gndermiler ve kendisiyle sulh ve dostluk rabtalar tesis etmek arzusun da bulunduklarn bild:rmile a i r ........... ve arkta ve g aip te b y k bir sulh devresi cari olmutur (59). Konstantin IV n halefi Justinian II nin ilk saltanatnda ( 6 8 5 - 6 9 5 ) , Arap hududunda, Arap - Bizans mnasebetlerinin mteakip inkiaf iin b y k bir e h e m m iy e t arzedecek olan bir hdise oldu: Su riy ed e Lbnan daiatmda. uzun m d detten be i si, dinsiz,, yahut ekys,, man asna gelen Mardait ismini tayan birtakm insanlar > ayorlard. Bunlar as k e bir tekilta maliktiler ve v^yelteki Bizans otoriteleri iin bir nevi siper tekil ediyorlard. Araplar Suriy eyi fe'hetikte Mardaitler imale ve A ra p -B iz a rs hudu du na doru ricat ett 1er ve civar mmtakalara yaptklar; mtevali akmlana Araplar taciz ettiler ve korkuttular. Bir k r o n ik iy e gre Mardaitler Anadoluyu Arap istillar na kar ko ru y an bir un duvar,, tekil ediyorlard (60). Halbuki Jus ti nian II zamannda akdedilen m u a h e d e m u c ib in c e impa ra tor Mardaitleri, Bizansn i vilyetleine yer lemeleri iin, icbar e tm e e raz oldu: bu ce mi le ye m u k a bi l lali'e m u a y y e n senevi bir vergi v e r m e i taahht ediyordu. mparatorun bu m sa ma ha s tun duvar tahrip etti,,. Mteakip s en e lerde Mardaitleri gemici olarak Pamfilya (cenubi Anadolu), Peloponnes, Kefalonya adas ve dier birok yerlerde b u luyoruz. Bunlarn Arap hu du dundan uzaklamas hi p hemiz Araplarn yeni fethetmi olduklar vilyetlerdeki m ev kilerini takviye etti ve bunlarn s o n r a l r n Anadolunun ierlerine doru yaptklar tecavz hare ket ini kolaylatrd. Bu hdiseyi Prof. Kulak ovs ki gibi bak a bir dinde olan insanlara tebaiyet eden hristiyanlar ha k k n d a imparatorun gsterdii hrmet,, (61) eklinde izah etmek iin, zannmza gre, elimizde kfi deliller yoktur. Mardait muhac er eti ni n izah tanamiyle siyasdir. Arap ordular, stanbulu zaptetmek iin uratklar esnada, garpte dahi ;mal Afrika ftuhatna yeniden bal yorlard. VII nci asrn sonunda Araplar Afrika eks ar klnn merkezi olan Kartacay aldlar; V III inci asrn balangcnda ise Herkl stunlar civarndaki Septem'i (bu gun k Ceuta s p n y o l kalesi) igal ettiler. Ayni d e v e doru Araplar
cizgiliforum
cizgiliforum
274
T a r k n idaresinde Afrikadan spany ay a getiler ve y ar m ad an n b y k bir ksmn Vizigotlarn elinden sratle aldlar. Modern arap ad Gibraltar,, (Cebe ttark) Tark,, adndan mt ak olup Tark da,, m an as na gelmektedir. te bu suretle, V III inci asrn balangcnda, m sl m a n tehlikesi garb Avrupada yeni bir istikamette, yani berya ya rm ad as cihetinde, kendini gsteriyordu. Araplarla Suriye, Filistin ve Msr halk arasnda teesss eden mnasebetler, imal Afi ikada, y ani b u g n k Trablusgarp, Tunus, Cezayir ve Fas topraklarnda teesss eden m naseb etle rde n o k farkl idi. Suriye, Filistin ve Msrda ArapJar, mahall ahalinin cidd bir mu k av e m e ti ile karla mamlard: bilkis ta ha kk ml er i altna aldklar kavimlerin t e v e c c h ve yardmna mazhar olmulard. Bu vaziyet k a r snda Araplar yeni tebealarna kar b y k bir m sa m a h a gsterdiler. Bir iki v ak a mstesna olmak zere hristiyanlara ma be tlerin i braktlar ve din m e ras im icra etmek msadesini verdiler; bun a muk abil bu nlardan yalnz m u a y y e n bir v erg iy i mu nt aza man ver melerini ve Arap h k m da rla rn a ka r siyas sadakat gstermelerini talep ettiler. Hristiyan ln en ayan dikkat yerle rinden biri olan Kud s garb A v ru pan n en cra yerlerinden Fiiistine, mu ka dd es mah al leri ziyarete erelen haclara ak bulunduruldu. Haclara m a h s u s otellerini ve hastanelerini muhafaza etti. Dier taraftan Suriye, Fil stin ve Msrda Araplar Bizans m e d e niyetiyle temasa geldiler ve bu medeniyetin tesiri fatihler zerinde h e m e n kendini gsterdi. Husa Suriye, ve Filistinde galipler ve malplar, mus lihan e mnase be tlere istinat ederek, uzun mddet yaadlar. Msrda vaziyet daha az mucibi memnuniyetti; fakat bu mem lekette bile hristiyanlar, bilhassa Arap hakimiyetinin ilk senelerinde, b y k bir din serbestsine maliktiler. Arap ftuhatndan sonra igal edilen vilyetlerdeki pat riklik le r monofisitierin eline geti. Bunu nla b e r ab er m sl m an valiler Suriye, Filistin ve Msrn ortodoks aha lis!ne bi r ta k m imtiyazlar verdiler ve bir mddet sonra Antakya ve s k e n d e r iy e ortodoks patriklikleri yeniden ihdas olundu. Bu patriklikler b u g n dahi mevcuttur. X u nc u asr Arap tarihi ve corafcs Masud drt m u k ad d e s dan yani Si
cizgiliforum
cizgiliforum
V III NC ASRIN BALANGICINA KADAR ARAP FTUHATI 275
na, Horeb, Kds civarndaki zeytinlik da ve J u r d a n u s yahut T h a b o r da orlodokslarn elinde kalm olduunu be ya n etmektedir. Monofisitler ve m sl ma nl ar da dahil o lm ak ; zere, dier rafzler,, tedric surette ortodokslardan Kds ve dier mu ka dd es mahallerin kltn istiare et milerdir. Kuds sonradan, M e k k e ve Medinenin yannda, mu k a dd e s bir msl man ehri me rtebesine karlmtr. Mslmanlar iin Kudsn kuds ka rakteri bu ehirde M u a v iy e nin hilfet m a k a m n a km olmasna istinat edi yord u ( 6 2 ) . imal Afrikadaki vaziyet btn btn bak a idi. Burada B e r b e r kabilelerinin b y k bir ksm, r e s m e n hristiyanl kab ul etmi olmak la beraber, eski zamanlarn vahet halinde kalmlard ve bunlar Arap ordularna kar o k iddetli bir m u k a v e m e t gsterdiler; Araplar ise B e rb e r memleketlerini mthi bir tarzda yakp y k m a k ve y a m a etmek suretiyle m u k a be le d e bulundular. Binlerce harp esiri arka gtrld ve burada kle olarak satld. Diehl yle ya zy or: Bugn dahi Arap istiis esnasnda alm olduklar ekilleri m u h a faza eden T u n u su n baz metrk ehirlerinde, her admda, bu mthi tahribatn izlerini b u lm ak kabildir,, ( 6 3 ) . Araplar, en nihayet, imal Afrika vilyetlerini fethetmeye muvaffak oldukta birok yerliler talya ve Galyaya hicret ettiler. Afrika kilisesi evvelce hristiyanlk tarihi ananelerinde b y k bir hrete malikti mthi bir da rbe yedi. Bu hdiseler ha k k n d a Diehl u fikirde b u l u n u y o r : T akr ib en iki asr zarfnda [Bizans impar ato rlu u] kalelerinin h im a y e si altnda, m e m le k e t e gayr kabili in k r bir itil devri temin etmitir; takriben iki asr zarfnda [bu imparatorluk] imal Afrikann bir ksmnda eski medeniyet'n a n anelerini temadi ettirmi ve din propagandas sayesinde Berberleri daha y k s e k bir kltrle imtiza ettirmitir: Arap istils ise elli sene zarfnda btn bu neticeleri mahvetmitir,, (6 4 ) . Berbe rler arasnda islmiyetin sratle intiar etmesine ra me n hristiyanlk bunlar nezdinde yaamakta devam etti; hatt XIV nc asrda, imal Afrikada baz hristiyan ada cklar,, mn zikredildiini gr y oru z ( 6 5 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
BALKAN YARIMADASINDA VE ANADOLUDA SLAVLARIN TERAKKLER. BULGAR KIRALLIININ BALANGILARI. Slavlarn, VI nc asrn ortalarndan itibaren, Bizans impa ra torluunun Balkanlarda sahip olduu memleketleri daim surette istil ve y a m a etmekle iktifa etmeyp anakkale, Seinik, ce nu b Yunanistan ve Adriyatik sahillerine kadar ilerlemi ve bir o un un buralara yerlemi olduunu g r mtk. Dier taraftan 6 2 6 da, Herakliu s zamannda, Avarlar ve Slavlarn payitahta kar yapm olduklar taarruz te eb bsnden bahsetmitik. Ha raklius sllesi devrinde Slavlar yarmadada terakkiler k a y de t m e k le devam ettiler ve burasn kesif bir surette iskn e tm e e baladlar. Seltik, az bir mddet zarfnda, Slav kabileleri ile evrildi ve bu ehrin ahalisi, kuvvetli surlar iinde yaamalarna ramen kendilerini Slav taarruzlarndan g l k le koruyabildi. Slavlar, gem ilerine binerek, E g e denizine kadar iniyor lar, Bizans donanmasna tecavz ediyorlar ve sk sk payitahtn iaesini sekteye uratyorlard. mparator Konstan II S k la v in y a ya kar (66) bir sefer icra etmek m e c b u riyetinde kald. Bu andan itibaren Anadolu ve S u r iy ev e doru birok Slavlarn hicret ettiini mehazlardan re ni yoruz. Justinian II zamannda, asgar 8 0 0 0 0 kiiden m r e k kep bir Slav kafilesi (V. I. L am a ns k inin hesaplarna gre) (67) Anadoluda Opsikion tem ine naklolundu. Bunlarn bir ksm (takriben 3 0 0 0 0 kii) imparator tarafndan se:'erber edildi: bunlar bilhare Araplara kar yaplan sefere itirak ettiler, fakat firar edere k ms l ma nl ar tarafna getiler. Bu mthi c r m n intikam Opsikio ndaki mtebaki Slavlarn feci bir surette katledilmesiyle alnd. Bu dev re ait Bitinya (Opsikion t e m inin vilyeti) Slav asker koloni sinin bir m h r n e malikiz. Bu m h r son derece m him bir vesika olup bunu neir ve erhetmi olan B. A. Panenk o ' y a gre b y k muhaceretlerin fecrine bir z ya huzmesi,, sevke den Slav kabileleri tarihinin yeni bir parasdr,, (68)., VII nci asrdan itibaren Anadoludaki Slav kolonileri m e selesi husus bir eh em m iy e t kesbediyor. VII nci asrn ikinci nsf, ayni zamanda, Bizans imparator luunun imal hududunda, aa Tun a sahillerinde, yeni
cizgiliforum
cizgiliforum
BALKAN YARIMADASINDA VE AN ADOLUDA SLAVLAR 277
Bulgar krallmn tee kk l ile temayz etmitir. Bu kralln mteakip tarihi imparatorluun mukadderat iin son de rece m hi m olacakt. Bu ilk devre iin Hun (Trk) neslinden olan eski Bulgarlar bahis mevzuudurlar. Konstan II zamannda Aspa ruh un (sperih) sevkettii bir Bulgar kafilesi, Hazarlar tarafndan Azak denizi k en ar nda ki steplerin g a r b in e e k il m e e icbar edildikte, T un a mansa bna yerleti ve sonralar, bir az daha c e nu ba ilerliyerek Bizans im pa ra torluunun bu gn D obr uc a tesmiye olunan ksmna nfuz etti. Bu Bulgarlar, V. N. Zlatarskinin gsterdii vehile, e v v e l c e B zans ile bir anlama yapmlar ve T un a hududunu dier Ba barlarn hcu mla rn a kar k or u m a taahht et milerdi (69). Bu iddiann doru olup olmadn tesbit e t m e k gtr; n k Bulgarlarn iptida tarihi hakk nd a pek az malmatmz vardr. Her ne hal ise, byle bir anlama husule gelmi olsa bile uzun mddet m e r iyet m e v k i inde kalmamtr. Bulg ar ktlesi imparatorun son derece endiesini mucip oluyordu ve 6 7 9 da Konstan bu k a v m e k a r bir sefer yapt. Bu harp Bizans ordusunun tam bir hezimetiyle neticelendi ve imparator bunlarla ak de tm ek m e c buriyetinde kald bir muah ede mucibince, Bulgarlara s e n e vi bir vergi v er m e i ve bunlara T un a ile Balkanlar ar asn daki havalileri, yani eski Mesya ve k k Skitya (b gn k Dobruca) vilyetlerini terk etmei taahht ediyordu. Tun a m a n s a b ve Karadeniz sahil mntakasnn bir ksm Bulg ar larn elinde kald. Bizans imparatoru tarafndan tanlm olan yeni kra ilik, imparatorluk iin tehlikeli bir k o m u oldu. Bulgarlar, siyas me vkilerini kuvvetlendirdikten sonra, tedric surette memleketlerinin hudutlarn genilettiler ve k o m u vilyetlerdeki kesif Slav nfusu ile ihtilfa dtler. Yeni gelenler Slavlara asker tekilt ve disiplini rettiler. O zaman a kadar mnferit gruplar halinde yaam olan Bal ka n yarmadas Slav kabileleri arasnda birletirici bir rol o yn y a n Bulgarlar yava yava Bizans iin, pek tabi olarak, ayan arzu olmyan kuvvetli bir devlet kurdular. Mte akip devirlerde Bizans imparatorlar Slavlar ve Bulgarlara kar birtakm asker seferler y apm ak me cb u ri y et in d e kal mlardr. Adede Slavlardan zayif olan Asparuhun Bu lg ar lar az mddet sonra Slavlarn kuvvetli tesiri altnda kaldlar. Bulgarlar arasnda bilhassa, rk bak mnd an , b y k deiik-
cizgiliforum
cizgiliforum
lkler husule geldi; bunlar m e n e i T r k olan milliyetlerini tedric surette kaybettiler ve IX u nc u asrn ortalarna doru h e m e n h e m e n tamamiyle slavlatlar. B u na r a m e n bunlar b u g n dahi eski isimleri olan Bulgar adn tamaktadrlar (70). 1 8 9 9 - 1 9 0 0 de stanbul Rus Arkeoloji Enstits eski b ir Bu lg ar m er k ezi (aul) olduu zannedilen bir mahalde hafriyat yapt v e son de re c e m hi m ba k iy el er kefetti. Bulgar krallnn eski payitahtnn bu lunduu yerd e Pliska yahut Pliskovad a Bulgaristann imali arkisinde, b u g n k Ab ob a k y civarnda, u m la nn ( um nu ) biraz imalinde ilk Bul gar hanlarnn saraylar, bu r ve kaplar ile birlikte surun bir ksm, b y k bir kilisenin temelleri, kitabeler, ' b i r o k sanat ve ziynet eyas, altn ve tun sikkeler, kuru n m h r le r ilh.... (71 ) m e yda na karld. Fakat maalesef bu de vre ait mehazlarn azlndan dolay bu vesikalar lyikiyle takdir ve izah etmee im kn yoktur. Bu g n iin fara ziye ve ihtimallerle iktifa etm ek mecburiyetindeyiz. Haf riyat idare etmi olan F. I. Us pe nsk i Enstit trafndan. u m n u ' c i v a r n d a yaplm olan hafriyatn Bal kanlara yer le mi olan Bu lg ar ktlesi v e bu ktlenin Bizans ile olan temas yznd en tedric surette vuk u bu la n deiiklikler h a k k n d a sa rih bir fikir e di nm ek iin kfi bir esas tekil eden son d e r e c e m h im vesikalar m e yda na k a r m olduunu,, (72 ) be ya n ediyor. Ayni m v er r ih e g re (Bulgarlarn) eski payitahtlarnn yerinde yaplan kazlarda bu lu nm u olan Bulgar rf v e d e tine mteallik vesikalar, Bulgarlarn olduka e r k e n stanbul medeniyetinin tesiri altnda kalm ve h a n l a r n n - y a v a , yava saraylarna Bizans saray det ve terifat usullerini ithal etmi olduklarn gstermitir (73). Top raktan k a rlm olan eserlerin m hi m bir ksm Asparuhdan son rak i devre aittir: bunl ar V III inci ve IX u nc u asrlara k a d a r kmaktadr. Esasen hafriyat tam a m olmaktan henz; o k uzaktr. VII nci asrn ortasnda stanbulun vaziyeti ta m a m iy le deiti. ar k ve cenu p vilyetlerinin Araplar tarafndan fethi* bunlar tarafndan Anadoluya kar sk sk yaplan taarruzlar* Arap dona nm as n n Akdeniz ve Eg e denizinde icra ettii muvaffakiyetli seferler, dier taraftan, imal hu d u d u n d a Bulgar krallnn douu ve Balkan Slavlarnn tedric surette payitaht, E g e denizi sahilleri ve Yunanistan i er le rin e
cizgiliforum
cizgiliforum
BALKAN YARIMADASINDA VE ANADOLUDA SLAVLAR 279
doru ilerlemeleri., ite tekmil bu hdiseler kendini taht e m n i yetle bulamyan stanbul iin yeni ve husus hayat artlar ihdas ettiler. Payitaht kuvvetini daima ark vilyetlerinden almt; halbuki imdi bunlarn bir ksm imparatorluktan ayrlm, dier ksm ise, birok hususlarda, tehlikelere v e tehditlere maruz kalmt. Ancak bu yeni artlar nazar itibara alndkta Konstan II nin stanbulu terk ile payitaht eski Ro ma veya hu t talyann dier bir mahalline n a k le tm e k arzusu bih akk n anlalabilir. Kronikiler h k m da rn payitahttan uzaklamasn, k a r deini ldrttkten sonra, halkn infialinin kendisinin bu rada kalmasna im kn brakm ad eklinde izah e tm e k te dirler (74). Fakat bu izahn tarihiler tarafndan k ab u l gtr. Bu h d ise n:n hakik sebebi imparatorun stanbulda otur ma kendisi iin emin bulmamas ve nazarlarn ga rbe e virmesidir. Bu nda n maada imparatorun Arap tecavzlerinin bir gn e rge imali Afrikadan talya ve Sicilyaya g e e c e ini anlam ve imparatorluun kuvvetini Akdenizin garp ksmnda, burada bizzat m e v cu t olmakla, takviye etmee k a rar verm i olmas muhtemeldir; bu suretle imparator Arap genilemesinin Msr hudutlarn amam as iin lzm gelen btn tedbirleri alabilirdi. htimal imparator daimi olarak stanbulu te rk etm ek fikrinde deildi; yalnz bu vaziyet k a r snda, Araplarn mstakbel terak kiler ine mni olabilmek midiyle, imparatorlua, IV nc asrda olduu gibi, garpte ikinci bir m er k ez nokta temin etmek istiyordu. Her ne hal ise, modern tarih ilmi, Konstan II nin ilk nazarda esrarengiz gibi grn en bu garp tem ayln imparatorun mt ehe yy i ve vzuhsuz tahayylt ile deil, fakat o devirde arkta, c e nupta ve imalde beliren siyas artlarla izah etmektedir. O srada talyann vaziyeti hi de cesaret verici deildi. stanbula olan mesafenin uzaklndan ve ark vaziyetinin karklndan dolay imparatorun kudretli azmini sezemiy ec ek bir hale gelmi olan R a v e n n a eksar kl ar Bizanstan ayrlmak fikrini a k a iltizam ediyorlard. Dier taraftan Lo mbard lar m e m eketin b y k bir ksmna sahip bu lu nuyorlard. mparatorun otoritesi yalnz Roma, Napoli, Sicilya ve nfusu Gr e k olan ce nu b talyada tanlyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
Konstan II, Istanbulu terkettikten sonra, Atinadan g e e rek, talyaya gitti. lk zama nla r Roma, Napoli ve talyann c e n u p ksmnda oturdu ve en nihayet Sicilya ehirlerinden S i r a k u z a yerleti. Saltanatnn son be senesini, esas proje lerini tatbika muvaffak olmakszn, talyada geirdi. L o m ba rdl ara kar yapt seferler muvaf:akyetsizlikle netice lendi. Sicilya mtemadi suret'e Araplar tarafndan tehdit edildi. mparatora kar bir suikast tertip olundu ve impa rator, sefil bir tarzda, Sirakuz ham a ml ar n da n birinde, katledildi. mparatorun l mn den sonra payitahhn g ar be naklinden vazgeildi ve Ko nst ann olu Konstannn IV stanbulda kald. HERAKLUS SLLESNN DN SYASET. MONOTELZM. HERAKLUSTJN TKAT TERH,, (EKTESS,,) KONSTAN II NN TKAT TMSAL,,. ALTINCI UMUM KONSL. H era kl iu sun ranllara kar yapt seferlerin, imparator lua monfist vilyetlerini (Suriye, Filistin, Msr) tek ra r iade e tm e k le h k m eti n monofisitlere kar takip edecei siyaseti b ir k er e daha gnn meseleleri srasna k o y m u olduunu g rm t k. Ayn seferler esnasnda Heraklius ark vilyet lerindeki monofsit piskoposlarla dogmatik sahada birtakm m s amahalarla kilise dahilinde bir birlik temin etmek zer e m zakerata giriti. Bu birliin, a nc ak ortodoks kilise sinin sada iki ce v h e r ve bir oper asy on yahut bir enerji (Evepysta), yahut bir irade (0eXvâ) me v cu t olduunu tand takdirde, kabil olabilecei tezahr etti. Telema (Q e/.vj;x) ke limesinden bu m ez he bi tavsif eden ve tarihe dahi gem i olan monotelizm kelimesi itikak etrn tir. Hera kliu sun nasbetmi olduu monofisit patrikler tarafndan temsil olunan Antakya ve sk end eri ye bir anlama akdi iin almaa muv afakat ettiler. stanbul patriki Se rg ius dahi bu birlik projesinin kuv ved en fiile kmas iin alacakt. Fakat monotelit doktrinine kar o devirde skend eri ye de yayan Filistinli bir rahip, Sofronius, muarz bir ce ph e ald. Yeni mezhep ale yhinde ileri srd deliller derin bir tesir husule getirdi. Bunlar Herakliusun uzlama politikasn
cizgiliforum
cizgiliforum
HEREKLUS SLLESNN D N SYASET 281
m a h v e d e c e k mahiyette idiler. U m u m konsillerin bir inti z am a so k a m a m olduu btn bu ka vga lar ve dogmatik meselelerin tehlikesini takdir eden R o m ad ak i Papa Honorius yalnz bir irade kabul eden doktrinin hristiyanla uygun oldu un u be ya n etti. Bu esnada Kuds patriklii m a k a m n a karlm ve bu yzden daha derin ve da ha mull tesiratta bu lu n m ak imknn elde etmi olan Sofron ius slanbul patriine sinodik bir mek tup yazd ve bunda, b y k teolojik bir meharetle, monotelit mezhebinin kifayetsizliini ispat etti. B y k din karklklar k a c a n nceden gren Heraklius sada iki tabiat ve bir irade kabul eden Ektesis,, (ly&za), yahut itik a t B ey an n am esi ni neretti. Bu vesikann hristolojik ksm patrik Sergius ta ra fndan k a le m e alnmt, imparator E ktesis' in monofisitlerle ortodoksl.ar arasndaki uzlama fikrine b y k terakkiler kaydettireceini mit ediyordu; fakat mitleri boa kt. Bir taraftan yeni papa E ktesis' i tasdik etmedi ve iki irade ve iki -enerji kabul eden doktrini mdafaa etmee ur aa ra k monotelizmin rafz bir doktrin olduunu iln etti. Pa pa n n bu hareketi imparatoru hiddetlendirdi ve papalkla olan mnasebatn son derece gerginletirdi. Dier taraftan E k te sis,, in neri vaziyet icab,, Herakliusun mit ettii b y k tesiri gsteremiyecei bir zam an a tesadf etti. mparato run esas gayesi, monofisit olan ark vilyetlerini ortodoksluk ile uzlatrmakt, ra k a t E ktesis,, in neir senesi olan 6 3 8 de Suriye, Filistin ve Mezopotamyann bizanten ksmlar artk Bizans imparatorluuna tabi bu lu nm uy ord u; n k bu memle ket ler Araplarn igali altnda idiler. Yalnz Msr vilyeti elde kalmt; fakat bu vilyetin dahi gnleri sayl idi. Monofisit meselesi siyas ehemmiyetini ka y be t miti, ve Herakliusun be y a n n a m e s i hi bir netice vermedi. Dier taraftan evv el ce de ayni tarzda yaplm olan din uzlama teebbslerinin, bilhassa her iki tarafn devaml inad yznden, ayan m e m n u n i y e t neticeler vermediini ve esas meseleleri hibir zaman halle medar olmadm hatrda bu iu n d u r m a k lzmdr. Herakliu sun l m nd en sonra hk me t, monotelizme, bu hareketin siyas ehemmiyetini kay bet mi olmasna ra men , sadk kalmakta is a r etti; fakat ayni zamanda papalk m a k a m iy l e dostane m nasebetler tesisine alt. Araplar tara
cizgiliforum
cizgiliforum
fndan takriben 6 4 0 ile 6 5 0 arasnda fethedilmi olan Ms rn ziyamdan sonra imparatorluk monotelit m e zh e b in d e birtakm deiiklikler yapma teklif etme k suretiyle, P a pa ile bar ma k iin mteaddit teebbslerde bulundu ve ite bu mak sat ile Konstan II, 6 4 8 de Tip (Trco) yahut tikat Tipi,, ni neretti ve hristiyanlk itikadnda olan v e katolik ve apostolik kiliseye tabi bu lu nan btn tebalar iin bir irade yahut bir operasyon (enerji) yahut iki irade ve iki operasyon (enerji) zerinde m cad ele yahut k av g a etmei. (75) menetti. Bu Tip,, yalnz iradenin birlik ve ya nu t ikiliine dair m na k a ala r menetmiyor, fakat ayni zamanda, bu mese ley e dair yazlm yazlarn ve bu me y a nd a Ayasofyann nart eksine aslm olan Ek te sis in ortadan kaldrl masn emrediyordu. Fakat Konstan bu tedbir ile arzu ettii sulh temin edemedi. G re k r hbaniyeti mmessillerinin hu zuru ile Papa Martin Lateran sinodunda son derece din siz EktesiS,, (im p iissim a E cthesis ) ve can iy an e Tipos,, u (scele rosus T y pu s) m a h k m etti, ve isimleri bu iki e m ir n a m e ile ilgili ahsiyetlerin rafz olduklarn iln eyledi (76). Dier taraftan m e h u r teolog G na h kartan Maksim,, Tipos ve hatt daha u m u m olarak, monotelit m e z h e b in e azimkr bir surette muhalefet etti. mparatorun din siyasetinin dourduu honutsuzluk ark kilisesinde dahi gnden g n e kuvvetlendi.
-
Papann Lateran kon silind eki hatt har ek eti ne kzm olan Konstan II Rave nna ek s ar k n a Martini tevkif edp stan bula g n de rm esi ni emretti. E k s a r k bu emr i yerine getirdi v e Martin stanbula geldikte garp vilyetlerinde imparator aleyhinde bir isyan te e bb sn de b u lu n m u olmakla itham edildi. Mthi hakaretlere m ar u z kald ve hapse atld. B ir mddet sonra, Bizans devrinde m e n k p ahsiyetlerin mutat menfas olan Krmn ce nu p sahilindeki cra Herson ehrine gnderildi. Bu e hr e geldikten az sonra ld. H er s o ndan yazm olduu mektuplarnda Papa o havalideki fena hayat artlarndan ikyet etmekte ve dostlarndan yi yecek, bilhassa burada bir m u sa ha be m e v zu u olan, fakat hibir kim se tarafndan grlmeyen,, (77 ) e k m e k g n dermelerini istemektedir. Fakat maalesef Martin'in mek tup larnda Herson ehrinin VII nci asrdaki mede niye t s e v iy e
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS SLLESNN D N SYASET 283
si ve ktisad vaziyetine dair enteresan mal mat ve re n az ksmlar vardr.
pek
impa rat or ve stanbul patriki Martinin papalk m a k a mndaki halefleriyle mzakerata devam ettiler ve en nih a yet Martinin ikinci halefi Vitalian ile sulh akdettiler. Kilise lerin ayrl (schisme) sona erdi. R o m a ile husule gelen bu din uzlama, sivas bakmdan, Bizans imparatorluu iin m him oldu; n k imparatorun talyadaki mev kiini k u v vetlendirdi. Monotelizme kar m e h u r bir m u k a v e m e t gst ermi olan G n a h kartan Maksim,, talya e k sa rk tarafndan tevkif edildi ve stanbula gnderildi; burada m u h a k e m e edildi, m a h k m oldu ve zalimane bir surette sakatland. Menfada, martir olarak ld. Monotelizm, siyas eh em m iy e tin i ka ybetmi olmakla b e raber, hatt Tip,, tarafndan formle edilen yasaktan sonra dahi, halk arasnda nifak samakta de va m ediyordu. Bu y z den, imparatorduk dahilinde din sulhu tamamiyle yeniden k u r m a k istiyen Konstan II nin halefi Konstantin IV ( 6 1 8 - 6 8 5 ) , 6 8 0 de, stanbulda bir altnc u m u m konsil toplad; bu konsil monotelizmi m a h k m etti ve sada, bir ahsi yet iinde iki mtekmil tabiat ve insaniyetin selmeti iin iki irade ve iki operasyonun (enerji) tam bir a h e n k iinde y a n y an a m e v cu t olduunu,, (78 ) tamd. Roma ile sulh tekrar teesss etmiti. Altnc konsil tara fndan Papaya gnderilmi olan b e y a n n a m e d e Papa "imann salam kayal zerinde oturan cihan k.lisesi birinci m a k a mnn efi,, olarak tavsif ediliyor ve Papann imparatora g n dermi olduu mesajn dinin hakik prensiplerini ortaya k o y du unu bildiriyordu (79). ê bu suretle, Konstantin IV devrinde, Bizans hkmeti, kat olarak, monofisizm ve monotelizm aleyhinde olduunu iln etti. skenderiye, Kudiis ve Antakya patrikleri bu e hirler Arap ftuhat neticesinde imparatorluktan ay rl m lard mmessiiler g n d e rm e k suretiyle, altnc um u m konsile itirak ettiler. O zamanlar stanbulda yaad muht emel olan ve nfuz sahas yalnz Kl.kya ve zavriyaya (80) inhisar eden Antakya patriki Makarios konsilde monotelizm lehinde sz syledi ve bu yzden azil ve afooz edildi. Altnc konsilin mukarrerat, stanbulun, Bizans impa atorluuna tbi
cizgiliforum
cizgiliforum
284
bu lu nm y an vilyetlerle din uzlama yoluna g ir m e k ar zu sunda olmadn Suriye, Filistin ve Msra ispat etti. Roma ile sulh ark vilyetlerinin monofisit ve monoteiit ahal'sinin tam amiyle terkedilmesi pahasna satn alnabildi: bu hdise bu vilyetlerdi Arap hkimiyetinin m stakbel k u v v e t le n m e sine o k yardm etmitir. Suriye, Filistin ve Msr niha ola rak imparatorluktan ayrlmlard. Altnc um u m konsilde Ro m a ile yaplan anlamann uzun mddet devan ettii sylenemez. Daha Konstantin IV n halefi Justinian II zamannda Bizans imparatorluu ile R o m a arasndaki m na se ba t tek ra r gerginleti. Beinci ve altnc konsillerin balam olduklar ii bitirmek ar zu sunda bulunan Justinian II, 6 9 2 senesinde, stanbulda, Kubbeli Sarayda, bir sinod toplad. Bu konsil, topland m a halle izafeten Trullos (yani kub be) konsili,, (8 l) yahut evvelki iki konsilin vazifesini tamamladndan Quinisexlum adn ald. Konsil ken din e kmenik,, nv an n verdi. Papa Sergius konsil m u k ar r er a t n m altna imzasn k oy m a kt an imtina etti; n k bu kara rlar cumartesi gnleri o ru cu n yasak o lm asna, papazlarn bir kadn almalarna ilh... izin verilmesi gibi maddeleri ihtiva ediyordu. Justinian, Martini Krma nefyetmi olan Konstantinn misaline tevf.kan, S e r g iu s un tevkif edilerek stanbula gnderilmesini emretti. Fakat talya ordusu Pa pay imparatorun komiserine kar mdafaa etli; bu komiser, a nc a k papann mdahalesiyle, hayatn k ur ta ra bildi (82). Ju stiniann ikinci saltanat zamannda ( 7 0 5 711) papa Konstantin, imparatorun daveti zerine, stanbula geldi. Bu zat Bizans imparatorluu m e r k ez in e davet edilen son papa olmutur. Justinian Roma piskoposuna kar son de rece mltefit davrand; papann hal tercmesinin mellifine gre Justinian, banda imparator tac olduu halde, papann n nde diz k m ve papann ayaklarn pmtr (83). justinian ile papa iki taraf iin de m e m n un iy e tb ah bir anlama akdine muvaffak oldular; fakat bu hususa dair elimizde sarih hibir mal m a t yoktur (84). Alman kilise tarihisi Hefele papa Kon stantinnin, mteakip devirlerde, hi phesiz papa Jan V III in ( 8 7 2 - 8 9 2 ) takip etmi olduu mutavasst yol d a n a y r l m a m a k politikasn gtm olduunu ispat etmitir.
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS SLLES DEVRNDE TEMLER TEKLTI 285
Jan esas imann hilfnda olmyan btn din mukarrerat, iyi detleri ve Ro ma kanunlarn kabul ettiini,, be ya n e y le miti (85). Halkn b y k sevinci arasnda papa Konstantin sa ve salim Rornaya avdet ett\ Pek fazla tahdidata uram olan Ro m a imparatorluunun hudutlar dahilinde din sulh en nihayet teesss etmi gibi grnyordu. HERAKLUS SLLES DEVRNDE TEM,, LER TEKLTININ MENE VE NKAFI Um um iy et le Bizans tarihinde Tem,, 1er tekiltnn m e n ei Heraklius sllesi d ev rin e balanmaktadr. Tem,, 1er tekiltivle. eer tabir caizse, devrin icabatna uygun olarak, en bariz hususiyeti eyalet valilerinin asker kudretlerinin arttrlmas. ve b u nu n netices'nde bu valilerin n.lk otoriteler zerinde tam bir h e g em on y a tesisinden ibaret olan bir teki lt kasdediyoruz. Bu deiikliin bir defada vuku bu lma yp ted. ric surette, yava bir tekml neticesinde, husule gelmi oldu unu hatrlamak lzmdr. Uzun mddet Tema,, (to 9-l[ia) g r e k ke'imesi bir vilyet dahilinde k on ak h ya n bir kolorduyu ifade etmitir; a nc a k sonralar, ihtimal VIII inci .srda, bu keiime yalnz asker kuvvetleri deil, fakat a y n zamanda bunlarn igali altnda bulunan vilyeti dahi irade etmek iin kullanlmaa balanmtr. te bu suretle bu isim imparator lumun dar taksimatna temil edilmee balanmtr. , T e m le r meselesine dair balca mehaz, Xur.C'i asrda,, yani o l d u k l a m u a h h a r bir devirde, imparator Konstantin Porfirogenet tarafndan yazlm olan T em lere dair,, adl e se r dir. Bu eser ayn zaman da birok defalar V i n c i ve VI nci as.rlar corafi yazlarna mracaat etmek, bunlardan sath olarak istifade etmek vey ahu t bazan bunlar harfiyen kopya etmek gibi nok sanla r ihtiva etmektedir. Fak at asilzade m e l lifin bu tretesi, bize temlerin VII nci asrdaki tekilt h a k knda malmat v e rm e k le beraber, bu sistemin husule gelii ile Heraklius ad arasnda b;r rabta tesis et mek tedir: im pa rator Libyal [yani Afrikal] Heraklius saltanatndan itioaren Roma imparatorluu kld, he m arkta ve hem de garpta zedelendi diyor (86). Bu mese ley e dair iki Arao co raf yacsnn ese lerinde imdiye kadar tamamiyle izah edilmemi
cizgiliforum
cizgiliforum
gayet enteresan malmata tesadf o lu n m a k ta d r : bunlardan birincisi IX uncu asrn ilk ns*'na ait bn Hurdatbe, dieri ise X u nc u asrn balangcnda yaam olan K u d a m adr. Fakat bunlar dahi tabi olarak, He akliusun muasr deil lerdir. Te m sisteminin balanglarnn tetkiki iin tarihiler, k r on ik i le ri n biribirini lutmyan mlhazalarna, bilhassa Jus tini an II nin papaya, altnc um u m konsilin tasdiki iin, g n de rm i olduu 6 8 7 tarihli ltince mesaja m r aca at etmi lerdir. Bu tezkere daha henz tem olarak zikrolunmiyan, fakat ltince ex ercitu s (ordu) ad m tayan (87 ) asker mntakalarn b :r listesini muhtevi bulunmaktadr. Bu devrin tarih mehazlarnda exerctu s ltin kelimesi yahuta-cpa; (stratos) g r e k kelimesi, ve yahut bazan cTpateo|j,a (stratevma) -asker bir idareye malik bir mntaka v ey ahu t bir vilyet iin kullanlmaktadr. T em ler in hakik mbeiri VI nc asrn so nu nd a y ar a tlm olan R a v e n n a ve Kartaca (Afrikada). eksarklklar olmutur. Yu ka r d a g r m olduumuz vehile, Lom bar dl ar m talya 'da ve B e r b e r l e r i n Afrikadaki taarruzlar bu memleketlerin idaresinde derin deiiklikler hu su 'e getirmiti. Merkez h k m e t dmanlarna kar daha messir bir mdafaa sistemi y ara tm ak istemi ve bu nu n iin hudut vilyetlerinde b y k a s k er kuv vetler ihtiva eden geni arazi birlikleri tekil etmiti. Dier taraftan, VII nci asrda, Bizans imparatorluunu ark vilyetlerinden m a h r u m eden ran ve bilhare Arap ftuhat Anadolunun vaziyetini batan aaya kadar deitirmiti. O ana kadar bilfiil esasl hi bir mdafaaya lzum gst erme mi olan bu m e m le k et birdenbire m s l m a n kom ularnn cidd tehdidine maruz kalmt. Bu vaziyet karsnda Bizans hkm eti ark hududunda kat tedbirler almak, ask er k u v vetleri yeniden gruplandrmak, yeni dar taksimat vcude getir me k ve hizmetleri o zama nla r imparatorluk iin son d er ec e m h im olan asker otoritelere tefevvuk bahetmek mecburive'.inde kald. Arap donanmasnn inas ile bagst e r e n tehlike daha az vahim deildi: VII nci asrdan itibaren bu do n an m a Akdenize hemen tam amiyle h k m oldu, Ana dolu, E g e adalar ve hatt alya ve Sicilya sahillerini tehdit altnda bulundurdu. mparatorluun imali garbisinde Slav3ar Balkan yarmadasnn b y k bir ksmn igal ettiler ve
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS DEVRNDE TEMLER TEKLTI 287
Yunanistan ve P el opo nn ese girdiler. Ayn za manda imal hu du du nd a (VII nci asrn ikinci nsfnda) Bulgar krall te ekk l ediyordu. Bu hdiselerin heyeti m e cm ua s im par a torluu yepyeni bir vaziyete soktu ve en fazla tehlikede bulunan vilyetlerde geni mntakalar yaratmak ve bunlar b y k asker bir kudretin kuma nda s altna vazetmek gibi tedbirlere b a v u r m a k mecburiyetini ihdas etti. Bu suretle imparatorluun tedric surette askeriletiine ahit olu yoruz (88). Um um iy et le temlerin m u a y y e n bir ka nunla teekkl e tm e m i olduklarn gz n nde bu lu nd u rm am z lzmdr.Her temin, bazan olduka uzun bir tarihesi vardr. T e m le rin u m u m m e n e i meselesi, a nc ak her teme dair yaplacak husus aratrmalarla hallolunabilir. Bu noktaya dair Kulak o v s k i nin yazlar b y k bir eh emmiyeti haizdirler. Bu lim Herakliusun, ranllara kar ka zanm olduu zaferden sonra, alm olduu asker tedbirlerin yeni dar rejimin b a la n g noktas olduu fikrindedir. Bu fikri L. Bre hie r dahi mdafaa etmektedir. Heraklius, Ermenistan yeniden tekiltlandrd esnada, hi bir sivil m e m u r nasbetmemiti; bin aenaleyh temler sistemi Herak liusun Ermenistanda tatbik etmi olduu rejimin dier vilyetlere temilinden b a k a bir ey deildir (89). Erm eni stan misalini ihtimal Heraklius zamannda, ran tehlikesi karsnda, imparatorluun arkta, tedric ask erile tirilme safhalarndan biri olarak telkki edebiliriz. F. I. Uspenski, Heraklius za man ndaki temler tekiltn da n bah sederk en, o zamanlar Balkan yarmadasn istil etmi olan Slavlarn Bitinyann kol onizasyonu iin birok gnll g n d e rm e k suretiyle Anadoluda temler rejiminin hu su le gelm esi ne yardm etmi olduklarn beyan e tm e k te dir (90). Tabi Rus liminin bu noktai nazar kabul olunmyabilir. VII nci asrn sonunda, yani Justinian II zamannda, 8 0 0 0 0 Slavn Opsikion temine yerletirilmesinden nce Anadoluya vukubulan ktle halinde Slav mu hac er et ine dair hi bi r malmatmz yoktur (91). Y ak la m olan tehlikenin n n e bir sed e k m e k iin arkta, VII nci asrda, drt b y k asker mntaka vcude getirilmi ve bunlarn bilhare em adn alm olduu n u biliyoruz. B u n l a r : Anadolunun imali arksinde, E r m e
cizgiliforum
cizgiliforum
nistan hu dudunda Armeniai (Armeniakoi) (92) ve Anatoliiler (Anatolikoi, ark man asna gelen g r e k e " &/'o'-Vj anatole,, kelimesinden); Anadolunun bn or<a ksmn igal eden ve hudutlar arkta Kilikya, garpte ise Ege denizi sahil lerine kadar uzanan bu iki mntaka imparatorluu Araplara kar hi m a y e edeceklerdi. - Ma rma ra civarr. da kin Allahn him ay esin de bulunan ahane Opsikion,, (greke O > ; | xov ltince O bseguium ) payitaht haric d manlara kar koruyordu. Anadolunun ce nu p sahillerinde ve civar adalarda tee sss eden Caravisionorum,, deniz temi Bizans Arap d o n a n m a snn taarruzlarna kar mdafaa etmekle mkellefli; bu teme bilhare, ihtimal V III inci asrda, ib ir a :ot (Cibyrrbaeote) ad verilmitir. Bu ilk drt temin arkta te e kk l m nasebetiyle gayet enteresan bir mesele ortaya atlmtr: burada Bizans hk md arlarnn alm olduklar tedbirlerle Sasanlerin idaresindeki ran imparatorluunun, VI nci asrda* Kavad ve Hsre v Anuirvan zaman nd ak i askerletirilmesi arasndaki calibi dikkat benzerlik bahis mevzuudur. randa,, reformlar sona erdikten sonra, ran imparatorluunun btn arazisi dahi drt asker kum and an l a ayrlmt. E Stein bu hususta yle y az y o r: Benzerlik okad ar tam ve o ka d ar derindir ki b u n u a n c a k kendini bilen tek bir irade yaratabi lirdi,, (93). Bu neticeyi, Heraklius'un Kavad ve H s r e v in reformlarn tetkik etmi ve ihtimal ran arivinden k m vesikalar gzden geirmi olduunu b e y an eden baz mehazlardan karabiliyoruz (94). D m a nd a n bir eyler r e n m e i hakik devlet adamlar her zaman arzu et milerdir,, (95). Balkan yarmadasnda, Bulgar ve Slavlara kar, T r a k y a mntakas tekil-olundu. Daha sonra, ihtimal VII nci a s m sonunda, Hellas yahut HeladiiIerin (Helladikoi) asker mntakas yaratld; bu tedbir Slavlarn Yunanistanr istillar na kar alnmt; dier taraftan Sicilya mntakas ayn de virde Akdenizin garp ksmn tehdit el me e balam olan Araplarn bahr tecavzlerine kar 3'aratlmtr. Um mi ye tle (istisnalar pek enderdir) bu mntakalar temler strategler tarafndan (stra teg oi) idare olunuyordu. ibiraiot (Cibyrrhaeote) teminin efi drungarius,, (vis amiral) adn ve Opsikion valisi com es,, nvann ald.
cizgiliforum
cizgiliforum
711 - 717 ANARSS 289
VII nci asrda, ran tehlikesinin vahameti karsnda, Heraklius imparatorluu askerletirme iine koyuldu. Fakat elimizdeki malmata gre, yalnz Er m eni sta n yeniden tekiltlandrmaa muvaffak olabildi. ranllara kar kazan lan parlak zaferden v e Suriye, Filistin ve Msrn geri aln masndan sonra bu vilyetlerin cilen yeniden tekiltland rlmas imparatorluk iin m b r e m bir ihtiya halini almt. Fakat Heraklius bu ii ba ar m aa vakit bulamad; n k az bir mddet sonra Araplar btn bu vilyetleri fethettiler. ran tehlikesi ortadan kalkmt, fakat onun y er in e daha va him ve daha k o r k u n bir tehlike, yani Arap tehlikesi k aim o l m u t u : ite bu sebepten H era kl iu sun halefleri bu imparator tarafndan izilmi olan yollardan gittiler v e Arap tehlikesine kar yukarda zikrolunan ve daha o zamanlar hen z t e m adm tamyan asker mntakalar yarattlar. Ayn za manda imparatorluun imalindeki Slv ve Bulgar tehlikesi VII nci asrda, Herak liusun haleflerini, bu mdafaa ve hima ye metodlarm Balkan yarmadas ve Yunanistana temil etmee icbar etti. Yu karda zikrolunan iki b y k ask er tee kk l ve iki eksarklkta sivil otoriteler mevkilerini h e m e n asker valilere terketmediler. Bu mntakalarn ekserisinde, m lk idare ve m lk vilyetler ( e p a r k l k l a r ) yeni rejimde dahi, m ev cut ol mak a devam ettiler. Fakat d tehlikelere kar k oya bi l m e k iin tam salhiyetle tehiz edilmi olan ask er otoriteler m lk idarede g n de n g n e artan bir nfuza malik ol dular. E. S te in in iaret ettii gibi Herakliusun ekm i olduu tohum, bilhare, hariklde bir surette inkiaf etmitir (96).
7 1 1 - 7 1 7 ANARS
Justinian II den sonra tesadfi olarak taht igal etmi olan imparator, Vardan yahut Filippikus, Anastas II ve Teodos III, ksa bir zaman zarfnda devrildiler. Btn impa ratorlukta anari ve isyan h k m f e r m a oldu. Vardan, monotelizmi h im ay e etmekle, Ro ma ile mnasebat kesti. Fakat Anastas papa ile yeniden sulh tesisine muvaffak oldu. D siyasette imparatorluk bilhassa be db ah t oldu. Bulgarlar k e n dilerine kar dostluk izhar etmi olan Justinianm katlinin
cizgiliforum
cizgiliforum
290 BZANS MPARATORLUU TARtH
intikamn alma k zere, ce nu ba doru yrdler ve stan bula ka dar geldiler. Araplar dahi, daim surette karadan Anadoluda ve denizden Ege ve Marmarada ilerliyerek payi taht tehdit ettiler. mparatorluk, 6 1 0 ihtilline tekaddm etmi olan de vre ye ben ze yen en nazik d e v :rle raen birini geiriyordu ve bir ker e daha ahval imparatorluu kat bir har abi de n kur tarabilecek mahir ve kuvvetli bir insana lzum hissettiriyordu. Bu kabil bir insan Anatoliklerin strategi olan ve birok taraftara malik bu lunan Leonun ah snda bulundu. Yaklam olan tehlike karsnda b y k aczini anlam olan zayf Teodos III imparatorluk m a k a m n dan ekildi ve Leon 7 1 7 de mutantan bir surette stanbula girdi ve patrik tarafndan Ayasofyada tetvi olundu. Leon Teodos III n hayatna kymad. te bu suretle kendine, tem tekilt dahilinde, geni selhiyetler verilmi olan asker valilerden biri imparatorluk m a k a m n a kyordu.
HERAKLUS SLLES ZAMANINDA ED EBYA T, MAARF V E SANAT
Edebiyat ve sanat ahalarnda 6 1 0 dan 717 ye kadar uzanan devir btn Bizans tarihinin en karanlk devridir. Bundan evvelki asrn ayan dikkat v er im ind en sonra insan dimann yaratc kudreti tamamiyle zail olmu gibi g r n yor. Bu devrin ksrlnn balca sebebini btn enerjisini, arazisini haric d man a kar mdafaa etmek zere teksif etm ek mecb uriy etind e kalm, olan bir imparatorluun siyas du ru m u nd a aram ak lzmdr. Medeniyet bakmndan en ileri gitmi ve fikir sahasnda en velt olmu olan Suriye, Filistin, Msr v e imal Afrika ark vilyetlerinin evvel ranllar, bilhare Araplar tarafndan fethi, Anadolu, Akdeniz adalar ve hatt stanbulun Arap tehlikesine, Balkan ya rm adasnn ise Avar-Slav tehlikesine maruz bu lu nm as . .. . ite btn bu sebeplerin heyeti m e cm u a s entellektel ve artistik inkiaf tam amiyle se kteye uratt ve bu gayr msait artlar yalnz imparatorluktan ayrlm olan vilyetlere deil, fakat imparatorluun elinde kalm olanlara dahi amil oldu. Btn bu devre z a r f n d a . Bizans imparatorluunda bir tek tarihi yetimedi. Herakliusun zaman saltanatnda yaam olan Ayasofya diyakoslarmdan Pisidyal [Anadolu
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS SLLES ZAMANIMDA EDEBYAT, MAARF VE SANAT 291
eyaleti] Jor j ahenk tar ve kusu rsuz msralarla bu imparato run ranllar ve Avarlara kar yapm olduu asker sefer leri tasvir etti. Bu zat tarih eser brak m t r: 7 m p arator H erakliu sun h a n lla r a kar s e fe r le r i ; 2 A varlarn stan bu la kar
626 sen esin de y a p tk la r taarruz ve bunlarn M eryem in m d ah alesi say esin d e m albiyeti. 3 H e r a k lia d (H e r a k lia s ) yahut Heraklius iin
bu imparatorun ranllara kar k aza nm olduu niha zafer vesilesiyle yazlm olan bir medhiye. - Polemik, elejiak ve teolijik mahiyette olan dier eserler arasnda bir nevi didaktik, felsef v e teolojik iir olan ve hilkati lemden ba h seden ve muas r hdiselere dahi iaret e y le y e n H eksaem eron u (Alt gn ) kaydedebiliriz. Hristiyan muharr ir le ri nin kendisi ile en fazla nsiyet peyda etmi olduklar bir m ev zua malik bul un an bu e se r Bizans imparatorluu hudutlar dnda dahi ta am m m etti. Mesel H eksaem eron ,, un X I V n c asra kan bir S l v - R u s tercmesini biliyoruz. Pisidyal Jorj'un edeb kabiliyeti mteakip asrlarda takdir edilmi ve hatt XI inci asrda, m e h u r Bizans m v e r r ih ve filosofu Mihail Psellos u meseleyi ortaya atmak mecbu riy eti nd e kalmtr: Evripides ve Pisidyal J o r j dan aca ba hangisi daha iyi iir yazmtr?,, B u g n k fen J o r j u Bizansn en iyi profan airi olarak telkki etmek tedir (97). Kronikciler arasnda Antakyal Jan ve K r o ni k o n Paskale,, (yani Pa skalye k r o n ik i) n in ano nim mellifini zikretmeliyiz. Hareklius devrinde ya am olmas muh temel olan Antakyal Jan, dem ile balyan ve imparator F o k a s in lm ile sona eren ( 6 1 0 ) bir cihan kroniki yazd. Bu eser yalnz para halinde bize ka dar gelmitir; bundan dolay bu eserin me l lifi ha k k n d a b y k m na k a al ar yaplmtr: Hatt bu mellifin Antakyal olan Ja n Malalas olduu iddia edil mitir. Bize k a d a r gelmi olan paralardan istidll olunabild iine gre Antakyal J a n n eserini Malalasn eserin in .' fe v k in d e addetmek lzmdr; n k bu zat cihan tarihini bir Antakyalnn mah dut noktai nazarna gre tetkik e tm e m e k tedir; ok daha geni tarih gre maliktir. Ayn za m an da birinci derecede mehazlardan daha m a h ir an e bir tarzda istifade etmektedir. Yine Heraklius devrinde m e h u l bir papas demden M. s. 6 2 9 senesi ne kadar gelen vakayiin sadece bir teze kk r n de n ibaret olan, fakat ayn zamanda olduka entieresan tarih mlhazalar ihtiva eden Kr o ni k o n
cizgiliforum
cizgiliforum
P a s k a le yi (Paskalya kroniki) telif etmitir. Bu orijinalitesiz eserin balca eh emmiye ti kron ik iin kullanlm olan m e hazlarn tesbitinde ve mellifle muasr olan hdisatn derin bir surette tetkikindedir. Teoloji sahasnda monotelit kavgas, bir zamanlar monofisit kavgas gibi, birok eserlerin ortaya km as na se bep oldu; fakat bunlar, monofisit yazlar gibi, VII nci asr konsilleri tarafndan m a h k m edilmi ve bun dan dolay sratle ortadan ka lkm olduklarndan zamanmza ka dar gelmemilerdir. te bu sebepten bu eserler ha k k n d a bunlardan, red maksadiyle, alnm baz paralar ihtiva eden yalnz altnc u m u m konsil vesikalar ve G n a h kartan Maksimin eserleri sayesinde bir h k m verebiliyoruz. G n ah kartan Maksim Bizansn en ayan dikk at teolog larndan biridir. Heraklius ve Konstantin II nin muasr olan Maksim monotelit mcadelesinde ortodoksluun en hararetli mdafii olarak ortaya kt. Maksim, kanaatleri yznden hapse atld ve birok ikencelerden so nra Kafkasyada, uZak Lzik vilyetine s r g n e gnderildi ve burada l nceye k ada r kald. Kal em mnakaas, m u k ad de s yazlarn erhi, riyazet, mistisizm ve dini yinler sahasnda telif etmi olduu eserlerde m e h u r kilise babasnn B y k Atanas, Nazianzl Gr eg or v e Nissal G r e g o r ve ay n zamanda Areopagit,, (Psevdo - Areopagit) l ka bm tayan Denisin mistik telkkilerinin tesiri altnda bulu nma kta d r.Ma ks imin yazlar Bizans mistisizminin inkiaf iin bilhassa m hi m olm u tur. M ak si m i tetkik etmi olan zam an m z limlerinden biri yle y az y o r: Areopagit Deni sin kuru ve spek latif mistisizmini aikane riyazetin canl ahlak meseleleri ile birletirmi olan Mafur M aksim Bizansta, m u a h h a r birok ehli zhdn eserlerinde kendini tekrar gstermi olan misti sizmin canl bir tipini yaratmtr. Bin aenaleyh Bizans mis tisizminin, kelimenin tam manasiyle, hakik yaratcsi olarak telkki olunabilir,, (98). Maalesef Ma ksi m telkkilerinin sistematik bir tarifini terketmemitir ve biz bunlar mtead dit eserlerinin muhtelif yerlerinden arayp bulmak m e c b u riyetindeyiz. Maksim teolojik ve mistik yazlardan maada bir takm enteresan mektuplar dahi telif etmitir. M a ks im in yazlarnn tesiri ve eh em miye ti arka m n h a sr kalmad; fakat garpte dahi ta a m m m etti. Bu tesirlerin
cizgiliforum
cizgiliforum
HERAKLUS SLLES DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE SANAT 293
bir aksi sedasn m e h u r IX uncu asr garp mtefekkiri Jan Sk o t Erig inin (Jo h a n n e s S kotu s E riu gen a) eserlerinde bulmak kabildir. Ayn zamanda Areopagit Denisin eserlerine kar b y k bir alka gstermi olan bu zat, bilhare, Denisin gayet karanlk fikirlerini, bunlarn hariklde bir surette .Maksim tarafndan izah edilmi olmalar sayesinde, k a v r a yabildiim be ya n etmi ve M a k si m i ilh filosof, limi kl,,, statlarn en by ilh... gibi tabirlerle tavsif eylemitir. M aksimin Teolog G r e g o r a dair yazm olduu bir eseri Erigen ltinceye te rc me etmitir (99). Maksimin ken din de n daha g en bir muasr, Sinal (yani Tur Sinal) Anastas dahi m n a k a a ve tefsir sahalarnda, Maksim tarznda, fakat M a ks im in kbna varmakszn, birtakm eserler yazmtr. Hagiografya sahasnda Kuds patriki Sofroniusu zik re debiliriz; mu ka dd es ehrin Araplar tarafndan muhasarasna ahit olan bu zat Msrn iki mill azizi olan Kirus ve Jo han n e s in martir ve kerametleri ha k k n d a uzun bir risale yaz mtr. Sofroniusun eseri corafya, tarih, rf ve detlere dair bir hayli mal m at ihtiva etmektedir. Ayn VII nci asrda yaam olan Kibrisin Neapolis ehri piskoposu Leontius'un eserleri daha enteresandr. Bu zat mteaddit hal te r c m e leri,, nin mellifidir; bunl ar arasnda VII nci asrda s k e n deriye patriki olan Mafur (yahut Rahim) J o h a n n e s in hayat o devrin tima ve ktisad hayat iin husus br e h e m m i yete maliktir. Neapolisli Leontius A zizlerin h a l tercm elerini halk ktleleri iin yazm olduundan dolay hagiograflarn b y k bir ksm ndan a y r l m a k t a d r : bu sebepten, lisan k o n u ulan av a m lisannn kuvvetli bir tesiri altndadr (100). Din lhiler sahasnda VII inci asr Giritli Andreas tara fndan temsil olunmaktadr. amda do mu olan Andreas hayatnn b y k bir ksmn, Arap ftuhatndan sonra, Suri ye ve Filistinde geirmitir. Bilhare Girit piskoposu o lm u tur. lhi mellifi olarak Andreas b u g n dahi ortodoks kili sesinde, b y k perhizde, iki defa o ku na n b y k lhisi, y a ni Kanon u ile tanlmaktadr. Bu lhinin baz ksmlar R o m a n u s Melodusun tesirini gstermektedir. lh Ademin sukutundan ve Kurtarcnn szleri ve efalinden balamak suretiyle Ahdi Atikin balca hdiselerini zikretmektedir.
cizgiliforum
cizgiliforum
.294
Heraklius sllesi devrindeki kara nl k imtihan seneleri nin edeb faaliyetinin bu ksa tasla bu devirde ya am olan adedleri mahd ut Bizans melliflerinden ekserisinin, k s m e n m sl m an fatihlerin ta h a k k m altna girmi olan ark vilyetlerinden n e et etmi olduklarn gstermektedir. Heraklius sllesinin haric hdiseleri nazar itibare al n a c a k olursa bu devrey e ait hibir sanat abidesinin mahfuz k alm am olmasna taaccp edilmez. Bu n u n la b e r a b e r bize kadar gelmi olan bir ka eser Bizansta B y k Ju stiniann altn devri nde atlm olan sanat temellerinin ne ka dar s a lam olduklarn gayet vazih olarak gstermektedir. VI nc asrn ikinci nsfndan itibaren Bizans sanatnn imparatorluk dahilinde hafif bir ziya sa m as na r a m e n bu sanatn tesiri kendini imparatorluk hudutlarnn dnda g a yet ak bir surette gstermektedir. Tarihleri bilinen bir takm E r m e n i kiliseleri Bizans tesirinin parlak nmuneleridir. Bu kiliseler arasnda 6 11 ile 6 2 8 seneleri arasnda restore edilmi olan Emiazin (E m iy ad zin ) katedralini veya hu t Anideki kale kilisesini ( 6 2 2 ) ilh... kaydedebiliriz. 6 8 7 - 6 9 0 da ina edilmi olan Kudsteki m e r camii tam manasile bir Bizans eseridir. Ro m a d a kin Santa Maria Antiqua kilisesinin baz freskleri VII inci veyahut V I I I inci asrn balangcna ait tirler (101).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA
U m u m eserler iin fasl Le baknz.

MNFERT SALTAN ATLARA DAR M ONOGRAFLER:
D rapeyron (L.)> LE m p e r e u r Heraclius et lEm pir e by zan tin au V II I e siecle (Paris, 186 9) . Eskimitir. Laskiu (G.) Heraklius. V l l n c i asrn ilk nsfnda Bizans Devleti (Harkof, 1 8 8 9 ) . Yeni mehazlar. Rusca.
E y.yyz'dcrj ( T . ) , Hf<xXeo < a ro xp&x<op 5 xo Bsjavfoo
(Odessa,
1903). Ksa v e toplama bir eser. Primce (A .), LImp erato re Eraclio (Firenze, 1905 ). - E n iyi monografi. K estn er (T .), De imperio Constantini III, 6 4 1 - 6 6 8 (Leip zig, 190 7) . Ksa v e doru bir disertasyon. Diehl (Ch.) LE m p e r e u r au nez coupe. R e v u e de Paris, 1. Ja nv. 1 9 2 3 . Ayn mellifin Choses et g en s de Byzance (Paris, 1 9 2 6 ) adl eserinde (sah. 1 7 3 - 2 1 1 ) tek rar baslmtr.
A R A P V E SLM TARH:
W eil (G.)> Gesch ic hte der Chalifen Cild I. Faideli.
(Mannheim, 1846).
Milller (A .), Der slam Morgen - und Abendland (Berlin, 1885). Cild M I . K rym ski (A.), Muham med lik 1 9 0 3 1 9 0 4 ) . Rusca. Goldziher Gegenwart.... (1913), III, 1. Goldziher 1910). tarihi ( M os k o va ,
(L.)* Die Religion des Islams. (Die Kultur der von P. Hinneberg, Die Religion des Orients 2 inci tab) (L.)* Vorle su nge n be r den slam (Heidelberg,
cizgiliforum
cizgiliforum
296
C aetan i (L.)* (principe di Teano), Annali dellIslam (Mi lano, 1 9 0 5 - 1 9 2 6 ) , Gild I - X (neredilmektedir). lk halifeler de v rin de ki B iz a n s - A r a p m n as eb at nm tetkiki iin gayet mh im pblikasyon. C aetan i (L.) Studi di storia orientale (Milano, 1911-1914). Cild I ve III. slmiyetin balang tarihi iin mhim. Mednikov (N.)* Araplarn fethinden Hallara kadar Filis ti n; Arap meh azlarna gre (Sen Petersburg, 1 8 9 7 - 1 9 0 2 ) . Cild I-IV. Arap mehazlarndan birtakm not ve monografi lerle yaplm rusc a tercmesi. B eck er (C.) V om W er de n und W e se n Welt (Leipzing, 192 4) , Cild I. der islamischen
TEMLERN TEKLT TARHNE DAR :
Diehl (Ch.) LOrigine du re gi m e des them es dans lEmpire byzantin. (Et ud es Byzantines (P ar is , 1 9 0 5 ) , sah. 2 7 6 - 2 9 2 ) . Bu tetkikin birinci tab Etudes dhistoire du m o y en ge, dediees G. Monod (1896) da intiar etmitir. G elzer (H .), Die Genesis de byzantinischen Th e m en ve rfassung (Leipzig, 1890). Uspenski (F . I.)* Bizans imparatorluunun ask er tekilt (zvestia r u s ka g o arkeologiceskago Instituta ve Konstantinopol, Cild VI (1 90 0) Rusca. B rooks (E. W.) Arabic Lists of the Byzantine Themes. (Journal of Hellenic Studies X XL, 1901, s. 67- 77) . Uspenski (C. N.), Tem lerin tekili. Ayn mellifin Bizans tarihi hlsas adl eserinde (Moskova, 1917, s. 1 4 4 - 1 5 2 ) intiar etmitir. Rusca. K ulakovski (J.) Bizans tarihi (1915), III, s. 3 8 7 - 4 3 1 . - Rusca. Stein (E .). Zur Entstehung der T he men ver fa ssu ng . Studien zur Ge schichte des byzantinischen Re iches vor ne hm lic h unter den Kaisern Justinus II und Tiberius Constantinus (Stuttgart, 1919), s. 1 1 7 - 1 4 0 . S tein (E.), Ein Kapitel vom persischen und vom byzantini sc he n Staate ( Byzantinisch ne ug ri e ch is c he J a h r b c h e r 1,1920, bilhassa s. 7 0 - 8 2 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL v
KONOKLAST DEVR
I ZAVRYA YA H U T SU RYE SLLES DEVR (717 - 802) ZAVRYA YAH U T SURYE SLLES
P ek yakn bir zam ana kadar yeni sllenin messisi Leon III e (7 1 7 -7 4 1 ) zavriyal bir vasf ve bir isim veriliyor ve ahfadna um u m iyetle zavriya sllesi deniliyordu. Fakat X IX u ncu asr sonu nda Leon III n zavriyal olmayp Su riy eli olduu fikri ortaya atlmtr ( 1 ). Bu nazariye bu g n bir k a m v errih tarafndan kabul olunm aktad r ( 2 ). Bu noktadaki k ark lk u hdiseden n e et etmektedir: bir taraftan L eo n un m e n e ine dair balca m ehaz olan IX u ncu asr balangc k ron ik isi Teofanes yle yazm aktadr: zavriyal Leon anasl G e rm a n ik e li ve hakikatte zavriyal idi* (3). D ier taraftan papann ktphanecisi Anastas tarafndan ayn asrin (IX uncu asr) ik inci nsfnda te rc m e edilmi olan T eo fan esin ltince v ersiy o n u zavriyadan hi bahsetm ey p Leonun G e rm a n ik e den n e et ettiini ve artasl Su riyeli (genere Syrus) oldu u nu beyan etm ektedir (4). G e n Stefann H a y a t n n d a dahi Leonun anasl Suriyeli (6 trupo yevrj) olduu yazldr (5). G e rm a n ik e Su riyen in im al hududunda, Kilikyann arknd a idi. Bir arap m ehaz Leonu Maran (yani G e rm a n ik e nin) bir hristiyan vatan da olarak gsterm ek te ve bu im paratorun her iki dili, yani arapca ve ru m ca y fasih ve doru olarak k on u tu n u u bildirm ektedir ( 6 ). Zannmza gre T eo fanesin bir Su riy e ehri olan G e rm a n ik e yi zavriya vilyetindeki Germ anikpolis ile kartrm olduunu farzetm ee lzum y o k tur (7). Leonun m e n e ba m ndan Su riy eli olmas pek m u h tem eldir; bu nu nla b e ra b e r baz lim ler, m esel J. - A. K u la kovski, bu nazariyeyi yanl olarak telkki etm ektedirler (8 ).
cizgiliforum
cizgiliforum
Leon III n olu Konstantin V K o p ro nim ( 7 4 1 - 7 7 5 ) , ilk evvel, H azar hannn kz ren ile e v len d i ve bu kadndan bir olu oldu (Leon IV); k en d isine ale le k se r Hazar lkab verilen bu Leon 7 7 5 den 7 8 0 e kad ar saltanat srd. Leon ire n nam nda Atinal g e n bir g rek kz ile evlendi. Bu k a dn, k ocasn n lm n den sonra, olu Konstantin VI daha henz sinni rte vasl olm adan im parator iln edilmi ol duundan, ( 7 8 0 - 7 9 7 ) , bilfiil im paratorlu a h k im oldu. G e n im parator, yalnz bana saltanat s re b ile ce k bir aa geldikte, oul ile haris ana arasnda, k ud ret yz nd en, bir ihtilf kt, iren galip geldi; olunu tahttan indirdi ve gzlerini kartt. Bu ndan sonra tek ban a en y k se k m ak am igal etti ( 7 9 7 - 8 0 2 ) . r e n in ismi ortaya m h im bir m esele atmaktadr: Bizans im paratorlu u nda k ad n lar tahta kp en y k se k kudreti haiz olabilirler mi idi, yahut b ak a bir ifade ile, im paratorluk dahilinde tam m an asiy le saltanat s reb ilirler mi idi? m paratorlu u n ku ru lu u n d an b eri im paratorlarn k a r lar Avgusta n v an n tayor ve oullar k k yata b u lu n duklar m ddete, b u n la r nam na, im paratorlu k m a k a m n n icabettirdii vazifeleri ifa ediyorlard. V inci asrda, yukard a g rm oldu u m u z vehile, T eo d o sun k zk ard ei P ulkeria, bu im paratorun sahaveti zam an nda, naiblik vazifesini g r mtr. D ier taraftan bir kadn m stesna bir m e v k ie sahip oldu ve siyas iler zerinde son d erece m eesir oldu: bu kadn B y k Ju stinian'n kars T eodora idi. Fak at b u n lar bir k ard e y ahu t bir oul nam na icra edilen kadn lar saltanatna ait m isallerdir ve T eo d o rann siyas nfuzu tam am iy le k o c a snn h sn niyetin e bal kalmtr. En y k se k kudretin bahettii m u tlak bir otorite ile Bizansta saltanat s rm olan ilk kadn b e d b a h t K ontantinin anas ire n oldu. Bu imparatorie tam m a n asiy le m utlak m ir oldu. Bizan s hayatnda bu hdise, im paratorlu u n asrdide a n an eleriyle tam bir tezat tekil eden y ep yeni bir eydi. Bu hususta re sm v esik a la r ve e m irn a m ele rd e re n in imparatorie olarak tavsif edilm eyp ren, sadk im parator (basilevs) olarak tesm iye edilmi oldu unu k ay d etm ek enteresan d r (9). O devrin telk k isin e g re yalnz bir im parator, yani bir e rk e k , re sm e n k anu n vaz olabilirdi: ite bu sebepten r e n in bir im parator olduunu farzetm ek m e cbu riy eti hsl olmutur. En y k s e k m lk m em u rlard an biri, yani N ikefor tarafndan hazrlanm ve
cizgiliforum
cizgiliforum
MPARATORLUUN ARAPLAR, BULGARLAR VE SLVLARA KARI HATTI HAREKET 299
idare edilmi olan 8 0 2 ihtilli r e n in devrilm esiyle netice lendi; im paratorie bir m ddet so n ra m enfada ld. N ikefor tahta kt ve bu suretle, r e n in h alile, zavriya y ahu t Su riy e sllesi sona erdi. 7 17 ile 8 0 2 seneleri arasnda Bizan s im paratorluu ark m e n e li bir slle tarafndan idare edildi; Anadolulu ve y ahu t imal Su riy eli olan bu slle, Konstntin V in evlen m esin d en dolay, Hazar k am ile karmtr.
MPARATORLUUN A RA PLA R , BULGARLAR VE SL V LA RA KARI HATTI HAREKET
Leon III tahta kt esnada im paratorluk, tarihinin en nazik devirlerin den birin i yayordu. m parator ile bil hassa Justinian II nin ilk halindan so n ra tecav zkr bir tavr taknm olan Bizans aristokrasisi m m essilleri arasndaki m cad ele y z nd en h u su le gelm i olan m thi dahil a n a r iye arkta, payitahta y aklaan Arap tehlikesi inzim am edi yordu. Vaziyet V II n ci asrda Konstantin IV devrindeki vazi yete benziyordu; hatt baz cih etlerd en bundanda daha nazik gr n yord u. Leon III n iki selefi zam an nd a Araplarn k ara kuv v etleri btn Anadoluyu ark tan g arb e kadar katetm ilerd i; b u n la r E g e denizi sahilleri civ arn d a bu lu nan Sard (Salihli) ve P e rg a m o n (B erg am a) ehirlerini igal ed iy or lard. Arap ordu larnn banda kym etli bir k u m a n d a n olan M eslem e (M aslem ah) bulu nuyordu . Leonun stanbula giriin den yalnz b irk a ay sonra, 7 1 7 de, B e rg am ad an h a re k et eden Araplar, imal istikam etinde ilerlediler ve an ak k ale Boaznda kin Abidosa ulatlar, Rum eli sahiline getiler ve az bir m ddet sonra k endilerini payitaht su rlar n n de buldular. Ayn zam anda, Bizan s k ro n ik lerin e g re (10), muhtelif tipte 1 8 0 0 gem iden ibaret b y k bir Arap donan mas an a k k a led en ve M arm a radan geiyo r, stanbulu denizden kuatyordu. Bunu tam bir m u h asara takip etti. Fak at Leon, payitaht m u h asaray a m k e m m e le n h azrlam ak suretiyle parlak ask er kabiliyetini ispat etti. Bir k e rr e daha m ah aretle kullanlan G re ju v a atei Arap d o n an m a snda pek b y k hasar tevlit etti. D i er taraftan alk ve 7 1 7 - 7 1 8 knn son derece iddetli oluu m si m an ordu sunun hezim etini tamamlad. Leon III e bir anlam a ile bal bulunan, fakat kendi m em lek etlerini m dafaa etm ek
cizgiliforum
cizgiliforum
300 BRANS MPARATORLUU TARH
iin harb ed en B u lg arlar dahi Araplara kar, T raky ad a, m cadele ettiler ve bu nlar ar zayiata urattlar. M uhasarann balan gcnd an bir sened en raz fazla bir m ddet sonra, Araplar payitahttan uzaklatlar. stanbul bu suretle Leon III n k ab iliy et ve azmi sayesinde, k u rtu lm u oldu. stitrat olarak Halici dm an g em ilerin e kapyan zincirin ilk defa olarak bu m u h asara m nasebetiy le zikredilm i olduunu kaydedebiliriz. T arih m sl m an larn stanbul n n d e u ram olduklar bu m uvaffakyetsizlie gayet b y k bir eh em m iy e t atfetm ek tedir. M uvaffakiyetle tetevv eden m u k a v em eti sayesinde, Leon III Bizans im paratorluunu kurtard. ngiliz tarihisi B u ry stanbulun hristiyan Avrupann caddesi olduunu yazm akta ve 7 18 senesini ku m enik bir tarih olarak tavsif etm ektedir. Y u nan tarihisi L am b ro s bu hdiseleri eski Yunanistann ran harp leri ile m u k ay ese etm ekte ve L eo n a O rtazam anlar hellenizm inin M iltiadesi adn v erm ek ted ir (11). K onstantin IV Araplar stanbul su rlar n nd e du r durm u, Leon III ise bu nlar kat olarak tardetmiti. Bu v a k a Allahn h im a y esin d e bulunan bu e h re k ar Araplarn yapm olduklar son taarruz oldu- M esele bu bak m d an te lk k i edildikte Leon III n zaferi fevkelde bir b y k l k iktisap eder. Araplarn stanbula kar yapm olduklar sefer ve Meslem e ad islm iyetin m u a h h a r efsane a n an esin d e derin bir dam ga brakm tr. M eslem e ad, bu k u m a n d a n n bu a n an ey e gre stanbulda ina ettirmi olduu bir cam ie dahi b a ldr ( 1 2 ). Bu nu nla b e rab er bu devir ilk hilfet tarihinin en parlak devirlerinden biridir. Bizans im paratorluunda h k m s re n anarinin m uasr olan kudretli halife Velid I ( 7 0 5 - 7 1 5 ) , gsterm i olduu ina faaliyetinde, Bizans im paratorlar ile re k ab et edebilmitir. am da bir cam i bina edildi; bu cam i Ayasofyanm hristiyan lem inin olduu gibi, slm lem inin uzun m ddet en gzel yaps olarak kald. Mu h am m ed in M edinedeki kabri, sanm K udsteki m u kaddes m ezar gibi, aaal bir bina ile rtld. u noktay kaydet melidir ki bu binalar m sl m anlar nezdind e yalnz Muh am m e d e ait efsanelerle deil, fakat say alkadar eden efsanelerle dahi birletirilm ilerdir. slm a n anesi sann
cizgiliforum
cizgiliforum
MPARATORLUUN ARAPLAR, BULGARLAR VE SLVLARA KARI HATTI HAREKET 301
te k ra r d ny ay a geliinde sesini am m in arelerin in birinden iittireceinden ve M uham m edin k ab rin in yannda bulunan bo yerin sa iin, ikinci defa d ny ay a gelip ldkten sonra, ay rlm o ldu u nd an bahsetm ek ted ir (13). Yava yava im paratorluk ile hilfet arasnd ak i m cadele b ir m u k addes harp eklini ald. Bu m cad ele n in neticeleri, V III inci asrn balangcnd a ne G rek leri, ne de Araplar tat' min etti: G re k ler K uds geri alam am lar, Araplar ise stanbulu zapta muvaffak olam am lard. V. Barthold bu hususta u enteresan satrlar y a z y o r: .... G e r e k hristiyarlar, g ere k m sl m an lar arasnda devletin m uzaffer olaca fikri neda m et fikrine yerin i terk ed iy or v e her iki taraf dnyann sonu nu bekliyordu. H er iki m u hasm tarafa, dnyann sonu g elm ed en ,, istihdaf ettikleri niha g a y e y e irim ei hakl buluyordu. G re k lem ind e olduu gibi ltin lem ind e dahi dnyann sonu ndan evvel hristivan h k m d a rn n (Frank kral yahut Bizans im paratorunun) K u d se g irece i ve K u rtarcya d n y e v tacn iade ed ece i efsanesi car idi. M slm anlar ise stanbulun su ku tu nu n d n y an n sonu na tekaddm edeceini mit ediyorlard ( 1 4 ) . E m ev lerin y eg n e d in dar halifesi olann m e r II ( 7 1 7 - 7 2 0 ) nin hicretin y z nc senei d ev riy esin i ( 7 2 0 ye doru), selefi halife S leym an zam annda stanbulun m uvaffakyetsiz m u hasarasn dan sonra, slm devletinin ve ayn zam anda dnyann so n u n u n bek lenild i i bir zam anda, idrak etmi olmas srf bir tesadf eseri olm asa g ere k tir (15). stanbul m u hasarasndan on drt s e n e sonra, garb Avrupada, spanyadan balyan Arap taarruzu, zayf bir F rank kiralnn kudretli bir saray nazr olan arl Martel tarafndan durdu rulm u tu r (16). 7 1 8 senesi m al biyetind en sonra Araplar, bilhassa im alde H azar tehlikesi ba gsterdikte, Leon III n l m n e kadar cidd hib ir ask er harek ette bulunm adlar. Leon III n, olu ve halefi K onstantini H azar hannn kz ile evlendirm i ve bu suretle yeni a k rab asiy le bir ittifak yapm olduunu yukard a grm tk. Bu suretle, Araplara kar yapt m cadelede Leon iki mttefik buldu : ilk n ce Bulgarlar, bil h are Hazarlar. Buna ram en Araplar rahat durm adlar : Anadoluyu istil etm ekte devam ettiler v e biro k defalar garp istikam etinde olduka derinlere nfuz ettiler, hatt bazan
cizgiliforum
cizgiliforum
302 BZANS MPARATORLUU TARH : -
znike, yani M a rm aran m sahil havalisine k ad ar sokuldular. Saltanatnn sonunda Leon III Araplar F rigyad a kin Akroin o n da (b u g n k A fyonkarahisar K o n y a dem ir yolu ze rinde) geri atm aa m uvaffak oldu. Bu m a lu biy et Araplar Anadolunun garp ksm n tahliye edip ark a doru e k il m e e icbar etti. M slm anlar Akroinon m u h a re b e siy le T rk lerin mill k a h ra m a n ve islm iyetin am p iyonu Seyit Battal Gazi efsa nesini b irle tirm ek ted irler; bu zatn trbesi b u g n dahi Esk iehrin (eski Dorilaion) ce n u b u n d a kin bir k y d e gsteril m ektedir. Tarihte bu k a h ra m a n temsil eden ahs A kroinon m u h a re b e sin d e m aktul dm olan m si m an Abdullah-lBattal dr (17). V III inci asrn ortasnda Arap halifelii slle deiiklii, yani Em evilerin devrilm esi ve A bbasiler tarafndan istihlf edilm esinden k a n vahim dahil k a rg aalk lara sa h n e tekil etti. Abbasiler payitaht v e h k m etlerin in u m u m k ararg h n am d a n Bizan s hu du du ndan o k uzakta, D icle sahilinde bu lu nan Bdata naklettiler. Bu ndan dolay Leon III n h a t lefi Konstantin V, m uvaffakiyetli birtakm seferlerden sonra im paratorluun hudutlarn ark istikam etinde, Anadolunun m nteh asna kadar, geniletebildi. F a k at ren zam annda, halife El-M ehdinin idaresi altnda Araplar te k ra r Anadoluya m uvaffakiyetle taarruz etm ee baladlar ve ( 7 8 2 - 7 8 3 ) te im paratorie sulh istem ek m e c b u riyetinde kald. B u n u takip eden ve se n e iin aktedilen anlam a im paratorlu k iin son d erece utandrc idi. m p a ra torie Araplara, iki taksitte d e n m e k artiyle 7 0 - 9 0 0 0 0 di n arlk (Kenan' ) sen ev bir vergi v e rm e i taahht ediyordu. ok m u htem eld ir ki re n tarafndan ayn sened e ( 7 8 3 ) Slav isyann bastrm ak iin M akedonya, Y u nanistan v e Peloponnese gnderilm i olan ktalar, garp cep h e sin d e m eg u l ol duklarndan, Bizansn Anadoludaki m e v k ii zayflamtr. 7 9 8 de, halife H arun - l - Reid zam annda, Araplarn kazanm olduklar m uvaffakiyetlerden sonra, Bizans im paratorluu ile y en i bir m u a h e d e aktedildi: v erg iy e m teallik madde baki kalyordu. zavriya sllesi im paratorlar B u lg arla rla gayet faal m nasebatta bulundular. Ksa bir zam an dan b e ri aa T unada m him bir m e v k i ihraz etmi olan B u lgarlar Asparuhun ese-
cizgiliforum
cizgiliforum
MPARATORLUUN ARAPLAR, BULGARLAR VE SLVLARA KARI HATTI HAREKET .303
rini ykm a istihdaf eden Bizansm tee b b slerin e kar siyas v arlk larn mdafaa etm ek m e cb u riy etin d e kaldlar, Bu lgar kratlnn V III nci asrdaki vaziyeti son d erece k a r kt. Bir taraftan Bu lgar kafileleri ve bu nlarn reisleri han y k se k n v an n alm ak iin aralarnda m cad ele ediyorlar ve bu suretle birtakm hanedan bu h ran lar hu sule g etiriy or l a r d ; dier taraftan Bulgarlar, daha hen z yeni fatihler olduklarndan, hkim iyetleri altna alm olduklar yarm ada Slv larn a kar m cad ele etm ek m ecbu riy etin d e idiler. VI inci asrn sonu ve V III nci asrn balan gc B u lg a r h anlar k e n dilerinin en tehlikeli d m a n 'o la n Bizans im paratorluu ile olan m n asebetlerin d e o k b y k bir m a h a r e t gsterdiler. B ulgarlarn, Bizans taht zerinde,hak iddiasnda bu lu nan Ju s tinian II yi h im a y e etmi ve Leon III e, bu im paratorun Araplar stanbuld an tardetm ek iin yapm olduu m cad e lede, geni yardm da b u lu n m u oldu klarna y u k ard a iaret etmitik. Bu hdiselerden sonra Bizan s m u harrirleri, Bu lg arlar hakknda, otuz senelik bir devre iin, bir tek k elim e dahi yaz m am aktadrlar. Leon III n zam an saltanatnda Bu lgarlar im paratorlu k ile aralarn daki sulhu m uhafazaya muvaffak oldular. Konstantin V in zam an saltanatnda Bulgarlarn Bizansla olan m nasebat gerginleti. a rk hududundan kaldrlm ve T ra k y a y a yerletirilm i olan S u riy eliler ve E rm en ilerin yard m iy le imparator, Bu lgar hududu boyunca, birtakm tah kim at v cu de getirdi. B u lgarlarn stanbul elisi K o n s tantinden olduka m tek eb b ir bir m u a m e le grd. B u h diseleri m teakip B u lg arlar ask er h a rek ta baladlar. K o ns tantin b u n lara kar, k aradan ve denizden, sekiz yahu t do kuz sefer icra etti: esas g ay e Bulgar kratlm im ha etm ekti. Bu seferler, m uhtelif safhalar g ste rm ek suretiyle, devam ettiler ve en nih ayet Konstantin g ay esin e vasl olamad. Bu nunla b e r a b e r baz m v e rrih le r K onstantini Bulgarlara kar yapm olduu azim kr m cad eleden ve v cude g e tirmi olduu b iro k kalelerden dolay "ilk Bu lg ar ldr cs (Bulgaroktonus) tesm iye etm ektedirler (1 8 ). Bu lgarlarn slle karklklar VIII inci asrn son se n e lerinde sona e r d i; ayn zam anda B u lg arlar ile Slvlar ara sndaki tezad hafifledi. Bu, slvlam ve Bizans im parator luuna kar gayet vazh taarruz projeleri besliyen kuvvetli
cizgiliforum
cizgiliforum
bir devlet haline gelm i olan IX u ncu asrdaki Bulgaristann tee k k l n n balangc idi. B u lg arlarn bu tecavz politikas Konstantin VI ve annesi re n in zam an saltanatn da ak bir surette kendini g sterd i: Bizans im paratorluu vahim ask er m uvaffakyetsizliklerden sonra, Bulgarlara v er gi v e rm e e k a tlan m ak m ecbu riy etin d e kald. V III inci asrda Bu lg arlarla im paratorluk arasnd ak i ihtilf lardan b ah sd erk e n B u lg ar kuvvetlerinin, Bu lgar krallna tbi Slv lar dahi ihtiva etmi oldu u nu unutm am am z l zmdr. D ier taraftan B alk an y arm ad a sn n Slv lar tara fndan igali V III inci asrda dahi devam etti. Leon III za m annda, m u k ad d es m ah alleri ziyarete giden bir garp hac s P elopo nn es e h irlerin d en M on em b asiay u ram ve bu eh rin Slv topranda b u lu n d u u n u yazmtr ( i n Slavinia terra ) (19). Slavlarn, V III inci asrda, D irrak iu m da (Durazzo) ve Atinada dahi m ev cu d iy etleri zik rolu n m ak tad r (20). Konstantin P orfiro g en etin aadaki satrlar (bun lar bu e se rin ev v elk i k sm n d a dahi zikretm itik) ayn za manda Konstantin V dev rine dahi aittirler: V eba btn d nya y z n e yayldktan sonra btn Peloponn es slvlat v e barbarlat* (21). Mellif burada talyadan gelm i ve bilhassa ce n u b Yunanistan ve stanbulda b y k tahribat y apm olan 7 4 6 - 7 4 7 senesi m thi salgnn kasdetm ektedir. Afet getikten so n ra payitaht tek rar nfuslandrm ak iin Konstantin stanbula muhtelif vilyetlerden insan lar getirtti. Ahalinin k an aatin e gre dahi P eloponnes V III inci asrn ortasndan itibaren slvlamtr. Ahalisi hastalk yznden m a h vo lm u y ah u t stanbula getirtilmi olan Y u nanistan e hir v e kylerinin y erin d e birtakm y eni koloniler v cu de getiriliini ayn d ev rey e izafe e tm e k lzmdr. V III inci asr sonu nda im paratorie ren Slv k ab ilelerin e kar,, Yunanistan, Selnik ve P elop o n n ese husus bir heyeti seferi ye gnderdi (2 2). B ilh are bu Yu nanistan Slavlar r e n e k a r yaplan suikaste geni m ikyasta itirak ettiler. Bu h diseler Slvlarn V III inci asrda, yalnz niha ve salam bir surette, btn Yunanistan da dahil olm ak zere, Balkan yarm adas arazisine y erlem i olduklarn deil, fakat im pa ratorluun siyas hayatna dahi itirak ettiklerini gster m ektedir. IX u n cu asrda B u lgarlar ve Slv lar Bizans im pa rato rlu u n u n en tehlikeli iki dm an olacaklard.
cizgiliforum
cizgiliforum
ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES 305
ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES MPARATORLARININ DAHL SYASET. KANUNLAR. TEMLER Leon I II yalnz kabiliyetli bir ef ve haric d m anlara kar im paratorlu u n azim k r bir mdafii olm ak la k a lm a d : ayni zam an da u y an k ve h ak m bir k a n u n vzu olduunu ispat etti. B y k Ju stinian zam an nda bile kodeks, D igest ve nstitut larm ltince metinleri vilyetlerin e kserisin d e gayet az, yahut fena anlalyordu. B ir o k m ntakalarda, bilhassa arkta, eski m ahall team ller re sm m evzuata tercih olu n u y o rd u : V inci asr S u riy e k a n u n m e cm u a sn a gsterilen ra b et bu hu su su a k a g sterm ekted ir. G re k dilinde nered ilm i olan N oveller ( N ov ellae ) yalnz g n l k k an u n m eselelere m n h a sr kalyorlard. Fakat V III inci asrda a r k ta Su riy e, Filistin ve Msr, cenu pta im al Afrikay, im alde ise Balkan yarm ad asnn imal k sm ini tam am iy le k a y b e t mi olan im paratorluk, lisan b ak m nd an , gn den g n e daha fazla greklem iti. H ayat artlarnda B y k Ju stin ia n dan sonra v u k u b u lan deiikliklerin akislerini ihtiva ed eb ilecek , he rk esin daim a kullanabilecei bir ekilde g r e k e bir k a n u n m ecm u asn n neri bir ihtiya halini ald. Leon I II bu kabil bir k od ek sin l zu m u n u tam am iyle takdir etti. Bu eserin tertibini, azalar kendisi tarafndan seilm i bir k om isy on a havale etti. Bu k o m isy o n u n m e sa i sinin neticesi Ekloga,, adn tayan bir k od ek sin h a k m ve dindar im paratorlar Leon ve. Konstantin,, nam na n ered ilm esi oldu. Bu k od ek sin tam neir tarihine g elince X I X u n cu asrn baz garp lim leri Ekloga,,y Leon saltanatnn sonuna izafe ediyorlar ( 7 3 9 - 7 4 0 ) (23), Rus bizantinisti V. G. Vasilievski ise bu eserin Leon saltanatnn b a lan gcn a k ad a r k a rm a a m tem ayil gr n y ord u ( 7 2 6 ya doru) (24). B u gn en y eni mtahassslar, hakl olarak, E k lo g a'n n neir tarihi olarak 7 2 6 senesi Mart ayn k ab u l etm ektedirler (25). B u n a ra m e n son zam an larda E k lo g ann Leon III ve K ons tantin V zam an nda neredildii h ak k n d a tereddtler izhar olun m u tu r (26). E k lo g a nn u n v a n (bu k elim e m nteh ap paralar,, yahut hlsalar m an asna gelm ektedir) bu eserin m ehazlarn teb a rz ettirm ektedir. E k lo g a yle tarif o lu n m a k ta d r: H akim ve dindar im paratorlar Leon ve K onstantinin em irleriy le
cizgiliforum
cizgiliforum
(neredilen) ve Ju stin ian m nstitut, Digest, K odeks ve N ovellerine gre insaniyetin menfaatlerini daha geni bir lde temin etm ek maksadiyle,, (g re k e et x cptAav9pwnotepov) yahut bazlar tarafndan te rc m e edildii v eh ile ispat etm ek m ak sad iyle (27 ) tertip edilm i m nteh ap k an u n lar hulsas,,. E k lo g anm methalinde, ev v elk i im paratorlar tara fndan n ered ilm i olan iradelerin muhtelif eserlere dalm olduklar ve bu nlarn m analarnn, bazlar iin g anlalr, bilhassa Allahn him ay esind e bulunan ahane ehirde y a a m y a n la r iin hi anlalm az bir hal ald a ka yazldr (28). Muhtelif eserler ibaresi ile pratik hayatta kullanlan ve alelek ser ltince orijinallerin y erin e kaim olan Justinian k an u n m ecm u alarn n g r e k e terc m eleri v e m tead dit e rh leri k asdolunm utur. Bu g r e k e te rc m e ve erhleri an ly a b ilecek pek az insan vard. Eserlerin okluu , b u n la r da rastlanan ten ev v ve m b a y e n etle r Bizans im paratorluu sivil k a n u n la rn n tatbikmda b y k k ark lk lar husule getiriyordu. Leon III vaziyeti tam am iyle kavrad ve b u n a bir are bu lm a k en d in e g a y e ittihaz edindi. E k lo g a nn m eth a linde izah olunan prensipler hak ve adalet fikirleriyle m ebu du rlar. Bu nlara gre h k im ler nefislerinde btn nsan ihtiraslar bask altnda bu lu nd u rm al ve iyi m u h a k e m e etm ek suretiyle tam am iyle adalete uygun k arar lar v erm elid ir . . . . m z ay a k ay a d m olanlar istih k ar e t m e m e l i d i r ................ bir c r m ilem i olan kudretli bir ahs cezasz brak m am ald r . . . . . r vet a lm am al drlar. Adl tekilta m ensu p btn m em u rlar im paratorun dindar hzinesi,, nden m u a y y en cretler almaldrlar, tki adaletlerine iltica edecek olan bir kim sed en hib ir ey alm a snlar ve p ey gam berin adaleti para m u k a b ilin d e satyorlar (Amos 2, 6 ) k eh an eti ta h a k k u k etmesin v e bizler dahi e m ir lerini ifa etm ediim izden dolay Allahn gazabna u ram olmyalm (29). Bizzat onsekiz fasla (titu li) ayrlm olan Ekloga m eden h u k u k u ve o k m ahdut bir m ikyasta ar ceza h u k u k u n u ihtiva etm ektedir. Burada evlen m e, nian lanm a, cihaz ve erk e in kadna, m u ay y en artlar altnda, terkettii e m val, vasiyetnam e, vasiyetnam esiz lenler, vasler, klelerin azad, ahadet, alm ve satm, iratlar ilh... bahis m evzuudur.
cizgiliforum
cizgiliforum
Yalnz bir fasl cezalardan b a h setm ek te ve ar ceza h u k u k u n a ait bir k sm ihtiva eylem ektedir. Ekloga, b iro k hususlarda, Ju stin ian k od ek sin d en ay rl yor, hatt bazan bu k od ek si ce r h bile e d iy o r d u : Ekloga, baz yerlerind e, Ju stin ian n resm k a n u n lar dnda kalan teaml k a n u n la rn a h k m n kabu l ediyordu. Ekloga Justinian k an u n la riy le m u k a y e se edilecek olursa b irin cin in baz h u suslarda k inciy e nazaran b y k bir te ra k k i gsterdii g r lr. Mesel, e v le n m e e m teallik k a n u n lara daha y k se k hristiyan telk k ilerinin ithal edilm i olduu gze arpyor. D o ru su n u s y lem ek lz m g elirse cezalar fasl v cu d n sak at lanm asn art k oan v e m crim in el, dil v e b u rn u n u n kesil m esini v ey a h u t gzlerinin karlm asn em red en biro k m addelerle doludur. F a k a t bu nokta bizi E k lo g ay b a rb ar bir k a n u n olarak telk k i etm ee sevketm em elid ir; n k b iro k hallerde bu cezalar lm cezas y erin e kaim olmaktadrlar. Bu nd an dolay izav riy al im paratorlar, v cu d e getirm i ol duklar k an u n eserin seleflerininkinden daha nsan oldu unu iln etm e e h a k kazanm lardr. U nutm am alyz ki E k lo g a h e r k e s iin, kudretliler yahu t acizler, z en g in ler yahu t fakirler iin ayni cezalar tatbik e d iy o rd u ; halbuki ju stin ian k an u n la r pek o k defalar m crim in tima vaziyetine gre cezalar tayin ediyor ve c r m le rin y ek d ierin d en tefriki h u susunda kat esaslar tespit etm iyorlard. D e k lin e gelince, Ekloga m uhtelif h u k u k prensipleri teyit etm ek zere yazl m birtakm eserleri not halinde g ste rm ek le tem ay z edi yordu. Roma h u k u k u n u n ru hu hristiyanln din m u h i tinde istihale geiriyordu (30). V III inci asrda v e IX uncu asrn b y k bir ksm nda, M akedonya sllesi iktidar m e v k iin e k n cy a kadar (8 6 7 ), Ek lo g a h u k u k tedrisinde m racaat kitab olarak kullanld ve bu suretle Ju stin ia n m nstitutlarnn y erin e kaim oldu. E k lo g a biro k defalar gzden geirildi. Mesel hu sus bir Ek lo g a (E cloga privata) ve bir de geniletilm i hu su s bir E k lo g a ( E clo g a priv ata a u cta ) biliyoruz (31). M akedonyalI B asilin tahta c l su n d a n so n ra Justi nian k an u n lar leh in e bir deiiklik h u su le geldikte zavriyal im paratorlarn k an u n vesikalar re sm e n g l n (yahut tam te rc m e s in e gre budalaca szler) v e lh akidenin hilfnda olm ak la v e m u cib i selm et k an u n la r m a h v etm ek le tavsif olundular (32). B u n a ra m e n M akedonya sllesi
cizgiliforum
cizgiliforum
im paratorlar bile, e v v elce m a h k m etmi olduklar bu k a n u n m ecm u asn d an biro k fasllar k en d ilerinin h u k u k eserleri iin iktibas ettiler ve hatt bu im paratorlarn za m a nnda Ek lo g a yeniden gzden geirildi. Leon ve Konstantin'in u nu tm u olduklar E k lo g ann m teakip devirlerde, bilhassa Rusyada ortodoks kilisesinin h u k u k m ecm u a la rn n bir k sm n tekil etmi oldu u nu kayddetmeliyiz. E k lo g a y K orm aya - Kniga, yani Kavaid kitab, yahu t dar kodeks adn tayan ru sa bir eserd e iki sa dk im parator, son d erece h ak m ar Leon ve Konstantin fasllar serlev h as altnda b u lu yo ru z (33). E k lo g a mn eski Slav k an u n eserleri zerinde icra etmi olduu tesirlere dair b ir o k e m a re le r vardr. E k lo g a nn zavriyal im paratorlarn aten bir perestik r olan P aparrig opulonu n syledii gibi, son d e rec e c r etkr bir ibda olduu tabi doru deildir. B u tarihiye g re Eklogann mellifleri tarafndan ileri s r lm olan prensiplerin en ilerlem i m illetlerin m e d e n k an u n la r tarafn dan k a b u l edilmi olduklar bu gnde, a n ca k zam anm zda m u zafferiyet k azan m olan d o k trinleri bin sen e ev v el tatbik e tm e k iin m cad ele etmi olan insan larn dehasna m u a y y en bir k y m e t v erm en in zam an gelm itir (34). Bu kabil tefsirlerin bir Y u n a n m illiy etperv erinin hararetli ifade sinden bak a bir ey olm adn u n u tm a m a k lzmdr. Fakat G r e k o - R o m e n v ey ah u t bizanten h u k u k tarihinde y eni bir d ev re am olan E k lo g a m n b y k e h em m iy etin i k ab u l etm ek l z m d r: bu devre, M akedonya sllesi iktidar m e v k iin e k n cy a kadar, d ev am etm itir; bu tarihte Ju sti nian k an u n lar, b iro k ve m h im tadiltla, te k rar m eriyete v azolunm utur. Leon III n E k lo g a snn gayes i bu devrin canl realitelerinin ihtiyalarn k a rla m a k olmutur. T arih ilmi dier h u k u k abidesini zavriya sllesinin ve bilhassa Leon III n eserin e b a la m a k ta d r: b u n lar ky k o d ek si yahut ifti hu k u k u (vopto yecopyjco) [bazlar bu na zira kanun dahi dem ektedirler] ask er k o d ek s (vojo cn:paxto>xt.xo) ve Rodos deniz k o d ek si (vojio o U m v a r a x o ) dir. Bu v esik an n m uhtelif versiyonlar, elimizde m evcut b iro k el yazm asnn gsterdii gibi, u m u m iy etle Ek lo g a v e y ahut dier h u k u k eserlere istinat etm ektedir :' fakat bunlar bize bu eserin mellifleri v ey ah u t n e ir tarihleri ha k k n d a
cizgiliforum
cizgiliforum
hib ir m al m at v e rm em ek te d irle r. B in aen a ley h bu v esik a larn tarihlerini tespit etm ek iin bu nlar bizzat tetkik eylem ek, bu nlarn m etin ve eklin i takdir v e b u n lar dier m m asil vesik a larla m u k a y e se etm ek icap eder. Bu e serd en en calibi d ik k at olan k y k od eksidir (v[io Y C pYtx6). E0 Bizans h u k u k u n u n en b y k m tahasss Alman limi Z ach ariae von Lin genthal bu m esele h ak k n d ak i fikrini de itirm itir. Bu lim ilk z am an lar bu k od ek si hu sus bir a h sn eseri olarak telkki v e V III IX. asra izafe ediyor ve bu eserin k sm e n Ju stinian k anu nlar, k sm e n da teaml h u k u ka gre yaplm olduunu zannediyordu (35). Fakat bilhare von Lin genthal ky kod eksinin Leon ve Konstantinin h u k u k eserin e dahil olduu v e Ekloga ile ayni zam anda yahu t az bir m ddet so n ra nered ilm i olduu neticesin e varm tr (36). Fakat, a y n i zamanda, Z. v. Lingenthal- ve R u s tarihileri V. G. V asilievski v e F. I. sp en sk i bu v esik ann m ahiyetini tespit e d iy o r la r d : Bu k o d ek s k y ve tarla inzibatnn bir nizam nam esi olup iftilikte ilenen sularla itigal ediyordu. H akikaten bu rada bilhassa odun, tarla ve balardaki meyvalarn alnmas, m lk n tecav ze uram as, o b an la rn ih malleri, h a y v a n la ra k ar ve h a y v a n la r tarafndan yaplan zararlar gibi hu su slarn muhtelif ekilleri bahis m evzuudur. Bu k a n u n u sureti hu su siy ed e tetkik etm i olan Rus tarih i si P a n e n k o ya g re ky kodeksi, k y l le r arasnda cari teaml k a n u n a yaplm bir ilvedir. Bu k o d e k s o an a k a dar vazolu nan k an u n la rd a nazar itibara aln m am fakat k y l ler iin son derece lzum lu olan h u k u k a aittir,, (37). Y u k ard a iaret ettiimiz gibi bu eser, v cu de getiril mi olduu tarihe dair hibir e m a re ihtiva etm em ektedir. B u n a ra m e n birtak m delillere istinat eden- baz tarih iler bu eseri Leon III dev rine k ad ar karm aktad rlar. Fak at bu m eselen in niha bir hal aresi bu lm ak tan henz uzak oldu u nu itiraf etm ek lzmdr. B. A. P a n e n k o n u n iaret ettii gibi bu k abil bir k a n u n a ihtiya, an cak V II nci asrdan itibaren kendini gsterebilirdi; bu m ecm u a kab a ve sadedilne am p irik k arak teri ve haleti ru hiy esi b ak m larn d an , E k lo g a nn v cu de getirildii devirden ziyade Bizans m edeniyetinin en b y k inhitat d ev rin e yakndr (38). Tabi bu delil m eseley i halle m ed ar olm am aktadr.
cizgiliforum
cizgiliforum
Yalnz u kadar s ylenebilir ki k y k o d ek sin in V III inci asrda n ered ilm i olduu daha h en z ispat edilm em i ve bu e serin tarihi m eselesi daha hen z hallolunm am tr. F ik rim ize g re bu eserin nerinin daha e sk i bir d ev re ktnn bir gn kefedilm esi tam am iy le m m k n d r. So n z a m a n larda C. V ernad ski ky k od ek sin in Ju stinian II zam annda, yani VII nci asrn sonu nda tertip,, edilmi olduu nazariyesini ileri s rm t r ( 3 9 ) ; fakat bu nazariy e kabul o lun m a m tr (40). Ky k od ek si lim lerin dikkat nazarlarn dier bir se b e p ten dolay da celbetm itir : bu rada m u a h h a r R o m a im p arato r lu u nd a ca ri kolonluk ve toprak kleliine (servage) dair h ib ir e m a r e y e tesadf olunm am aktadr. Fakat k o d ek s, y u kard a isim leri geen tarihilerin g rm olduklar gibi, yeni bir eye, yani k y l n n ahs m lkiyeti, ce b r al m a m kellefiyetinin ilgas ve h a re k e t serbestsinin ihda sna dair baz im alar ihtiva etm ektedir. Btn bu hdiseler tarihiler tarafndan u m u m iy etle im paratorlukta Slav koloni lerinin gen ilem esiyle m nasebettar gsterilm ektedir: ihtimal Slavlar, k en d ilerin e has hayat artlarn ve bilhassa kom nalizm i ithal etmilerdir. P a n e n k o 'n u n , bu k anunlarn k o m n le re ait araziyi nazar itibare alm adn iddia eden faraziyesi zam anm z tarihileri tarafndan hakl olarak reddolunm aktadr. Slavlarn Bizans im paratorlu u nu n dahil rf ve detleri zerin d e m stesna bir tesir icra ettiklerini iddia eden ve Z. v. Lin gen th alin otoritesi say esind e bir im an m erte b e sin e k a rlm olan ve Bizans tarihi sahasnda tem ayz eden m e h u r Rus lim leri tarafndan mdafaa olunan nazariye tarih e serlere salam bir surette yerlem itir. m paratorluk dahilindeki Slav k olonilerin e ait u m u m m alm attan maada bu lim ler k k serbest kyl m alikn esi ve kom n,, te lkkisinin Rom a h u k u k u n a y ab an c oldu u nu nazar itibare alm ak suretiyle bu faraziyeyi teyide alm la rd r: bin aen a leyh bu telkkinin Bizans hayatna y a b a n c bir mil, yani Slav u nsu ru vastasiyle girm i olmas lzm gelm ektedir. B u rad a unu da kay d etm eliy iz ki V. N. Zlatarski k y ko: deksinde Slav tesiri bu lu ndu u nazariyesini d esteklem ek ve bu k od ek si Leon III e izafe etm ek su retiyle bu tesiri im p a ratorun Bulgarlara kar tatbik etmi olduu siyasetle izah
cizgiliforum
ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES
etm ek istem itir: kanu nlarna Slav rf v e det prensiplerini ithal etm ekle im parator ta h ak k m altnda bulundurduu Slavlar Bu lgar tesirinden k u rtarm ak ve o zam an lar Slavlara pek cazip gr n en bir Bu lgar ittifaknn n n e g e m e k arzu sunda b u lu nm u tu r (41). B u nu nla b e ra b e r g ere k Teodos ve Justinian k od ek slerinin ve bu son im paratorun N ov elle. rinin, g erek son zam anlarda papirs ve azizlerin hal te rc m elerinin im diye kadar olduundan daha esasl tetkiki, ol duka vazh bir surette, Rom a im paratorlu u nda dahitim arlar dahilinde hr kyllerin bu lu ndu u nu ve ok eski bir devirde komne ait arazinin m ev cu t oldu u nu ispat etm i tir. B in aen aley h ky k od ek sind en hib ir u m u m netice karlam az ; bu k od ek s sadece, dier vesikalarla birlikte, Bizans im paratorluunda, toprak kleliinin yannda hr ve k k kyl m alikneleri ve h r ky k o m n leri m e v cut oldu u nu g sterm e e m edar olm aktadr. F. I. U sp en sk i ky kod eksine btn im paratorlu a amil u m u m bir m ah iy et atfetmek ve bu k o d ek sin h r kyl s nf ve k k arazi sahipleri hu su sund a arkn ktisad in k i af tarihi iin bir balang noktas tekil etm esi icap ettiini beyan etm ek le bu esere l zu m u n d an fazla bir ehem m iy et v eriy o r (42). Fakat bu m u h a k e m e o k u y u c u y a toprak k le liinin V II nci yahut V III inci asrda tam am iyle l v e dilmi olduu fikrini v ere b ilir: halbuki hi te byle deil dir (4 3). B izan s im paratorluu tarihi- nd e ky k od ek sini Leon I ll n ve olunun eseri olarak kabul eden Ch. Diehl dahi ky k o deksi b y k m alikn elerin tehlikeli inkiafn tahdit etmek, m stakil k k m aliknenin m ah vo lm asn a mni olm ak ve ky l lere daha m sait artlar temin etm ek iin gay ret sarfediyordu (4 4 ) d em ek le biraz ileri gitmi oluyor. K y k od ek sinin en son nair, m tercim ve m dek kiki, ngiliz limi W. A shburner, ru scay ve rus ilm tetkikatnn neticelerini bilm ed iinden v. Lin genthalin fikrini k ab u le tem a yl g ste riy o r: A sh b u rn ere gre b u zira k an u n ikonoklastlar k an u n larn n bir ksm dr ve m ev cu t team llerin b y k m ikyasta bir terkibidir. Fakat ayni zam an da A sh b u rn er Z. v. LingenthaPdan noktada a y r lm a k ta d r: 1. K an u n u n menei; 2. bu k a n u n a tbi ziraatiler snfnn k a n u n vaziyeti; 3. b a his m evzuu iki timar eklinin ktisad karakteri. Ky k od ek si
cizgiliforum
cizgiliforum
nin Ek lo g a ile olan m nasebeti Z. v. Lin gen th alin iddia ettii kad ar y a k n deildir. A sh burn er, bu k od ek sin tasvir ettii sosyetede, iftinin serb este bir tim ardan dier bir tim are gidebildiini iddia etm ek le dahi Z. v. Lin genthaldan ayrlm aktadr. Fak at Z. v. Lingenthal ile birlikte bu k an u n u n ihtiva ettii am iran e slb un bu eserin h u su s bir ahsn k alem in d en k m olm ayp k an u n bir otoritenin eseri oldu una iaret ettiini tanm aktadr (45). B u g n ise, zanm m za gre, im paratorlu u n yeni tima b n y esi zerin deki Slav tesiri nazariyesini tam am iyle terketm e k ve btn dikkat nazarlarn ilk ve m u a h h a r im parator lukta h r k k m alik n e v e k y k o m n leri m eselesinin tetkiki zerinde, bu b ak m d an g ay ri kfi surette tahlil edil m i olan yen i m alzem elerden ve eski v esik alard an istifade etm ek suretiyle, teksif etm ek lzm dr (46). Ky kod eksinin tarihi m eselesi ise halledilm ee muhtatr. Son zam anlarda k y k od ek sin i B izan s papirsleriyle m u k a y e se etm ek iin uralm tr (47). Fak at bazan pek calib i dikkat olan ibare b e n zerlik lerin d en neticeler k a r m a k caiz deildir; n k bu benzerlik ler, A sh b u rn e rin syledii gibi, ispat edilm esine lzum olm yan eyleri ispat etm ekten bak a bir ie y a r a m a m a k ta d rla r : yani b u n lar sa dece a y n i devir k anu n adam larnn ayni c m leleri kullanm olduklarn g sterm ek ted irler (48). Ky k od ek si Slav tetkikleri b a k m n d a n b y k bir e h e m m iyet arzetm ektedir. Bu k od ek sin eski ru sa b ir terc m esi g ere k m uhteviyat, g e re k tarihi bak m nd an son derece k y metli bir toplama eser tekil etm ekte ve ortod oks prenslerin
btn ilerin i on a g re tanzim etm eleri icap eden kanun m ecm u as
u n v an n tam aktadr. M ehu r Rus kanonisti A. S. Pavlov k y k od ek sin in ru sa terc m esinin tenkitli bir edisyonunu neretm itir. K y k od ek sin i Srplarn eski h u k u k m e c m u a larnda dahi b u lm a k kabildir, Bizanten h u k u k eserlerin e lyazm alarn d a deniz k o deks i ve asker kodeks i sk sk E k lo g a dan v ey ah u t dier bir k an u n v esik ad an sonra bu lu yoru z. B u iki k a n u n u n ta rihi tespit ed ilm e m itir; fakat baz delillere istinat eden b ir takm tarih iler bunlar zavriya s llesine izafe etm ekte dirler.
cizgiliforum
cizgiliforum
D eniz k od ek si (leges n avales, vjio vauxxs), yahut elyazmalarnda bazan tesm iye edildii gibi Rodos deniz kodeksi deniz ticaretini tanzim etmek zere yaplm bir kanundur. Baz tarihiler bu k od ek sin D igestin Rodos denize atma k a n u n u ( lex R h o d ia de ja ctu ) adn tayan G re k hu k u k u n d an alnm olup gem iyi k u rtarm ak iin h am u len in bir ksm n denize atm ak m e cbu riy eti hsl oldukta zararn gem i sahibi ile h am ule sahipleri arasnd a sureti tak sim ind en bhis 14 n c kitabnn 2 nci faslndan istinsah edilm i olduunu farz etm ektedirler. B u g n tarih ilmi deniz k od ek sinin Digest ile m nasebattar olduunu, ayni zam anda Z. v. Lingenthal tarafndan iddia ve tasdik edilmi olm asna ra m en , Ekloga ile olan rabtasn kabu lden imtina etm ektedir (49). Bu kod eks, bize kadar gelen ekliyle, pek m uhtelif devir v e muhtelif m ahiyette birok m alzem ed en m teekkil topla m a bir e se r d ir: bu m alzem enin b y k bir k sm hi p h e siz mahall team llerden alnmtr. W . A sh b u rn ere gre deniz k o d ek sin in n c ksm , b u g n k ekliyle, Basiliklerin (5 0) L III n c kitabna g irm e k iin tanzim edilm itir; A sh bu rn er bu hdiseden deniz k od ek sinin ikinci edisyonunun Basilikleri tertip etmi olan ahslarn ihtim am yahut idaresi altnda m ey d ana getirilm i olduu neticesini karyor. Bin aenaley h bize kadar gelm i olan m etinler ik inci edisyonu tekil etm ektedirler (51). D eniz k o d ek sin in slbu daha ziyade resm bir v esik ann s l b u d u r ; fakat m uhteviyat Ju stin ian n D igestinden ok fa rk ld r; ve gayet ak bir surette m u a h h a r tesirlerin dam gasn tam aktadr. Bu k o d ek s g em in in ve ham u lenin e m niyeti m eselesinde gem i sahibine, gem iyi k iralam olan tacire v e yolculara terettp eden m e suliyet hissesini tespit e tm e k tedir. B u n lar frtnalar ve k o rsan larn tecav zlerin e kar sigorta y erin e k aim olm ak zere, bir m iktar para v e rm e e m e cb u rd u rla r. Bu m e cb u riy et ve dier b irtak m hu sus ni z a m n a m e ler V II nci asrda, H eraklius devrinde, deniz ticareti ve gem iciliin, Arap ve Slav k o rsa n la rn n deniz seferleri yz nd en, b y k tehlikelere m aruz kalm alarnn bir n etice sidir. K orsanlk o kadar tabi bir hdise olm utu ki g em iciler v e tacirler ticar ilerini ancak zarar ve ziyanlarn payla m ak suretiyle ifa edebiliyorlard.
cizgiliforum
cizgiliforum
D eniz kod eksinin yaplm olduu tarih a n ca k takribi olarak tespit olunabilm ektedir. Bu eserin husus ahslar tarafndan M. s. 6 0 0 ile 8 0 0 arasnda tertip edilmi olmas m u h tem el dir. H erhalde k y kodeksi, deniz k o d e k si ve ask er k o d ek se ayni m e n e atfetmek iin hibir sebep y o k tu r (52). M akedonya sllesinin Justinian h u k u k u n u n k aid elerine r cu etm esine ra m en deniz kod eksi m e r iyet m ev kiind e k a l m akta devam etti ve X uncu, X I inci ve XII nci asrlarda yaam olan baz Bizans h u k u k in a slarn a tesirlerde bulundu. Bu k a n u n u n ipkas, VII nci ve V III inci asrlardan sonra, Bizans deniz ticaretinin k alk m am ad m gsterm ekted ir. talyanlarn b u n la r bilh are Akdeniz ticaretini inh isarlarna alm lard r husus deniz nizam nam eleri vard. Bizansn* deniz ticaretinin inhitata yz tuttuu ayni devirde deniz k od ek si m e riyet m e v kiinden k a lk t; X I I I nc ve X I V n c asr h u k u k v esik ala rnda bu kanu nd an hibir bahis y ok tur (53). A sker k od ek s yahut a sk er k a n u n lar ( leges m ilitares, vjo cn:pcracmx) Digest, Justinian Kodeksi, Ekloga v,e dier m u a h har m ehazlarn mufassal erhlerinin hulsalarndan m r e k k e p tir; m u a h h a r m ehazlardan alnm olan ksm lar m etne bilh are ilve olunm ulardr. Bu k o d ek s isyan, itaatsizlik, firar, zina ilh... gibi bir c rm ilem i olan bir a sk e re v erilecek cezalar saym aktadr. Bu k od ek sin tespit ettii cezalar son de rece iddetlidir. E e r asker kod eksi zavriya sllesi dev rine izafe eden baz lim lerin fikri (54 ) doru olsayd, Leon III tara fndan Bizan s ordu suna ithal edilm i olan disiplinin iddeti hak k n d a m k e m m e l bir v esik ay a m alik o lu r d u k : fakat ask er k o d ek se dair elimizde bulunan o k no k san m alm at bu eseri Leon III e izafe etm ekliim iz iin kfi g elm em ekted ir. Gzden g eirm i olduum uz bu k o d e k s bahsini biti rirk en ne ky kodeksi, ne deniz k o d ek si ve ne de ask er k od ek sin katiyetle zavriyal im paratorlarn eseri olarak telk k i olu n am y aca m syliyebiliriz (55). T arih ilerin ekserisi, F in lay dan b a lam ak suretiyle, h a kikatte V II inci asrda dom u olan tem ler rejim i tekiltn V III nci asra v e hatt bazan Leon III n zam an saltanatna balam aktadrlar. Finlay yle y a z y o r : Yeni coraf bir tekilt, yani tem ler tekilt Leon III tarafndan v cu de g e tirildi ve Bizans devletinin devam m ddetince baki kald,, (56). G elzer dahi bu m eseley e dair kat bir h k m v e r
cizgiliforum
cizgiliforum
m ektedir. Bu lim e g re Leon, niha olarak, sivil m e m u r lar uzaklatrm ve vilyetlerdeki m lk kudreti ask er m m essillerin eline tevdi etmitir,, (57). F. I. Uspenskiye gre esasl bir deiiklik a n ca k zavriyal Leon z a m a nnda v u k u b u lm u ve tem lerdeki strateglerin kudretleri vilyetlerdeki m lk idarenin zararna olarak, arttrlmtr (58). Fakat bir nokta m u h a k k a k tr: o da L eo n un vilyet tekilt sahasnda v cu de getirm i olduu esere dair elim izde hibir m alm at olmaddr. Y u k ard a zikretm i olduum uz I X u n c u asr ortalarna ait Arap corafyacs bn H urdadbah (bn H ordadbeh) (5 9 ) saye sinde tem lerin bir listesine m alik bu lu n u y o ru z (bu liste b u n larn tekiltna dair baz m al m at dahi ihtiva etmektedir.) Bu m alm at VII nci asr tem lerine dair elimizde m ev cu t m alm at la m u k a y e se etm ek suretiyle tarihiler bu tekiltn zavriya hanedan zam an nda u ram olduu deiikliklere dair baz neticelere v a rm la rd r. Bu suretle Anadoluda V II nci asrn y u k ard a zKrolunan tem ine V III inci asrda, ve ihtimal Leon III zam an nda yaratlm olan iki y en i tem ilve edil diini g r y o r u z : 1 T h ra isiy e n ler temi; A nadolunun garp k sm nd a geni Anatolikler tem inin garp san cak larn d a k u ru lm u olan bu tem e bu ad T ra k y a d a n g elerek b u ra sn igal etmi olan AvrupalI g arnizonlara izafeten v erilm i tir. 2. B u e lla riler temi; g en i O psikion tem inin ark n d a b u lu nan bu tem, Bu ellariler yani im paratorlu k yahut husus ahslar tarafndan kullanlan Romal yahut e cn e b i k talara izafeten bu ismi almtr. Konstantin P rofiro g eh et Bu ellarilerin orduyu takip ve o rd u n u n iaesini tem in ettiklerini,, s yly o r (60). Bu suretle IX u n cu asrn balan gcna doru Anadolu be tem e m alikti; bu devrin m ehazlar ('me sel 8 0 3 tarihli bir mehaz) bu nlar be a rk temi,, (61) olarak gsterm ekted irler. Avrupada, V III inci asrn sonu nda ihtimal yalnz drt vilyet v ard : T rak y a , M akedonya, Hellas (Yunanistan) v e Sicilya. Fakat IX uncu asrn balan gcnd a Anadoluda k a tem m ev cu t olduu m eselesin e halledil m i nazariyle baklabilirse de o zam anlar m lk otoritelerin tam am iyle ortadan kaldrlm ve bu nlarn vazifelerinin tam bu devirde asker valilere devredilm i olduu katiyetle sylenem ez. T em ler tekiltnda Leon III n o yn am
cizgiliforum
cizgiliforum
olduu kat rol dahi ispat etm ek kabil deildir; bu, srf bir faraziyeden baka bir ey deildir (62). zavriya sllesi devrinde tem ler rejim in in g en ilem esi ve u m u m ilem esi im paratorluun m aruz b u lu n d u u d v e i tehlikelere pek sk bir surette baldr. lk tem lerin ihtiva ettikleri m uazzam araziyi a y rm ak ve p aralam ak suretiyle tekil edilm i olan y eni tem ler siyas m lhazalarn m ah sul idiler. Leon, bittecrbe fazla geni bir m n tak ay kudretli b ir ask er k u m a n d a n n eline brak m a n n ne k ad ar tehlikeli olduunu b iliy o rd u : byle bir k u m an d an h e r zam an isyan edebilir v e im parator u n v an n eline g eirebilirdi. 'B u suretle d tehlike, bilhassa im paratorlu u n d m an lar nn Araplar, Slavlar, ve B u lgarlarn tehdidine m aru z bu lu nan vilyetlerde m erkeziletirilm i bir a sk er kudretin takviyesini istilzam ettiriyor, m e rk ez k ud ret karsn d a ol duka m stakil vasallara benziyen (6 3 ) a sk er k u m a n danlarn (strateg) haiz olduklar l zum un dan fazla k u d ret ten doan tehlike ise bu nlarn otoritesi altnda bu lu nan mntakalarn klt lm esini icap ettiriyordu. ok masrafl mteaddit teebb sleri yz nd en varidat o altm ak ve tanzim etm ek arzusunda bu lu nan Leon III ba vergisini te bir nisbetinde arttrd: bu tedbirin lykiyle tatbiki iin btn e r k e k o cu k doum larnn bir listesini tanzim ettirdi.. konoklastlara m uhalif b ir k r o n ik i Leon III n bu em rini Msr firavunlarnn Y ah u d ilere kar yapm olduklar m u am ele ile m u k a y e se etm ektedir (6 4 ). Saltanatnn sonu na doru Leon III im paratorlu k dahi linde yayan btn ahaliden, haslt mteaddit iddetli zelzeleler yz nd en harap olan stanbul surlarnn tam i rine sarfolunan bir v erg i tarh etm e e balad. Bu tam irat L eonun zam an saltanatnda bitirildi; payitahtn i su r larndaki b u rla r zerin e h k k ed ilm i L eo n un ve saltanat eriki K onstantinin adlarn hav i kitabeler b u n u teyit eyle m ek ted irler ( 6 5 ).
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE VE BALANGILARI. YEDNC UMUM KONSL.
k o n o k last harek etinin tetkiki, vesikalarn b u g n k du ru m u nd an dolay, b y k m klt g sterm ektedir. konok-
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE'. 317
lastlarn btn eserleri, im parator iradeleri, 7 5 3 - 7 5 4 v e 815 ikonoklast konsilleri vesikalar, tasvir kranlar n teolo jik treteleri m uhaliflerin g alebesi esnasnd a tahrip edilm i lerdir. k ono k last eserleri h ak k n d a, tasvirlere tapanlar m bu nlar reddetm ek m aksadiyle, yazlarna ithal ettikleri baz paralar sayesinde, bir fikir edinebiliyoruz. Bu suretle 7 5 3 - 7 5 4 ik onoklast kons.ili bey a n n am esi, yed inci u m u m konsilin vesikalar arasnda (ihtimal n o k sa n bir ekilde), m ahfuz kalmtr. 8 1 5 konsili b e y a n n a m e si patrik N ik efo r un tretelerinde b u lu n m u ve ik onoklast edebiyatnn b iro k paralar bu ce re y a n n m uhalifleri tarafndan yazl m olan polem ik ve teolojik eserlere ithal olunm utur. Bu m ey an d a ilk iki ik onoklast im paratorun m u asr m e h u r teolog ve lhler mellifi am l J a n n adet M u kad des tasvirlerin kym etin i drenlere k a r tretesini bu b ak m d an bilhassa enteresan olarak k a y d e tm e k lzm dr. En nihayet ikonoklastlar, fikirlerini y a y m a k iin, bazan an o n im birtakm yazlar dahi yazyorlard. Bize k ad ar g elm i olan ik o n o k lazm e aid m ehazlarn b u h are k ete k ar m e v cu t olan d m anln tesiri altnda kalm olduklarn u n u tm a m ak lzmdr; ite k sm en bu sebepten dolay, lim ler sonralar ik o n ok last devri h ak k n d a pek m u h telif h k m le r v erm ilerd ir. T arih iler ilk evvel, baz faslalarla bir asrdan fazla bir m ddet devam etmi ve im paratorlu k iin vahim neticeler tevlit eylem i olan tasvirler a le y h in d e k iV III inci v e X I inci asrlar iin anlalm as pek m k l olan bu hareketin m e n e m eselesini tetkik etmilerdir. Bu devrin baz m teh as sslar ik o nok last im paratorlarn siyasetine din sebep ler atfet milerdir. D ierleri bu im paratorlarn hatt hareketlerin in derin sebeplerinin bilhassa siyas, m ahiyette olduu fikrindedirler. B irk a tarih iy e gre Leon III hristiyanlar, ikonalar,, k a bul etm iyen yahu diler ve m sl m anlard an ayran balca eng ellerd en birini ortadan kald rm ak midiyle, tasvirlerin m e n ine k a ra r verm itir: bu iki din m ezhep ile yaplacak daha sam im bir anlam a bu nlar im paratorlua tabi k la bilirdi. Y unan tarihisi Paparrigopulo ik o nok last d ev rin e dair gayet esasl tetkikatta bu lu nm u tu r. Bu lim e g re bu d evre ikonoklast,, vasfn v e rm e k doru deildir; n k bu isim bu
cizgiliforum
cizgiliforum
devri bt nl ile ifade etm em ektedir. Paparrigopulo, din inklbn tasvirleri m a h k m ettii, m u kaddes eyay ortadan kaldrd, m an astr adedini tahdit ettii v e btn bu nlara r a m e n hristiyan dininin dom atik kaidelerini ay n en m u h a faza ettii bir zam anda bir de tima ve siyas inkilp vukubulm u olduu fikrindedir. k on o k last im paratorlar ruhbaniyetin elinden tedrisat alm ak gayesini gtm lerdir. B u h k m d a rlar ahs y ahu t ailev b ir istee g re h a re k e t etm e milerdir: b u n lar etrafl bir surette d ndkten, uzun isti arelerde b u lu n d u ktan ve sosyetenin ihtiyalarm v e efkr u m u m iy en in isteini vazh bir surette kavrad k tan sonra bu ie k a ra r verm ilerd ir. Bu im paratorlar sosyetenin en m m taz snf, y k s e k ru h b an iy e t zalarnn ekseriy eti ve ordu tarafndan yardm g rm lerdir. k on o k last inkilplarnn niha m uvaffakyetsizlii b iro k k im selerin eski itikada m u an n id a n e bir surette bal kalm alar, bin aen aley h ik o n o k last im paratorlar tarafndan yaplan deiikliklere m uhalif bir tavr tak n m alar yznden husule gelmitir. Milletin bu ksm, bilhassa orta halli insanlar, kadn lar ve papazlar g ru h u nd an teek k l ediyordu. Leon III milletin haleti ru hiyesin i deitirem em itir (6 6 ). P ap arrig o p u lo nu n bu d ev re dair fikirleri hulsaten b u n d a n ibarettir. Y u n an m v errih i V III ini asr im paratorlarnn bu h a re ketini tima, siyas v e din bir reform olarak kabu l etm ekle hi phesiz hata etmitir. Fakat ik o nok last devrinin k a r k l ve e h em m iy etin e iaret eden ilk lim olm utur: bu suretle dier m v errih lerin dikkat nazarlarn bilhassa bu d e v re ekm itir. D ier lim ler (Schw arzlose) V III inci asr im paratorlarnn ik o nok last siyasetinin h e m din, h e m de siyas seb ep ler y z nden h u su le geldii, fakat siyas sebep lerin d i erlerin den daha stn olduu fikrindedirler. Bu nlara gre her sahada y e g n e m utlak h k im o lm ak arzu su n d a bulunan Leon III, tasvirlere ibadet etm ei m e n e tm e k le ahaliyi, sivil lerin itaatini tem in iin tasvirler kltn o k kuvvetli bir vasta olarak k u llan an kilisenin kuvvetli tesirinden k u rta r m a mit ediyordu. Leon III n gayesi m utlak hkim olarak din sahasnda birleik bir millete h k m etm ek ti. B in aenaleyh im paratorlu u n din hayatn ik o nok last im paratorlarn poli tikas tanzim etm itir: ik onoklazm etraflarn inklp bir
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HARAKETN MENE 319
g ay ret ham lesi sarm olan,, (6 7 ) h k m d a rla rn siyas ideallerinin ta h a k k u k u n a yardm edecekti. D aha sonralar, baz tarihiler (m esel fransz A. Lom bard) ik onoklazm srf tasvirlere ifrat d ereced e tapmaktan dolay te k rar vcut bulan putperestliin terakkiyatm ,, d u rdu racak ve hritiyanl ilk ve sf ekliyle tek rar ortaya koyacak olan din bir pro g ram olarak telkki etm e e balam lardr. A. Lom bard bu din reform un bir takm siyas deiikliklerle birlikte ink iaf e t t i' ini, fakat k e n d in e has bir tarihe malik bu lu n d u u n u kabu l etm ektedir (68). Fransz bizantinisti L. B re h ie r ikonoklazm m biribirinden ayr ve farkl iki m esele ihtiva ettiine dair lim lerin dikkat nazarlarn celbetm itir: 1. U m u m iy etle m n a k a a edilen m e sele, yani bizzat tasvirlere ibadet m eselesi; 2. Din sanatn k anu niy et m eselesi, yahut baka kelim elerle, tabiatn fe v k in deki dnyay tasvir etm ek iin sanata m racaata cevaz varmyd, y ok m u y d u ve bir sanatkrn, eserlerinde, azizler, M eryem ve say tasvir etm ee hak k v a rm y d ? Bu suretle fransz limi ik o n ok lazm m Bizans sanatna icra ettii tesir m eselesin i ortaya atm oluyor (69), D aha sonralar C. N. U sp en sk i Bizans h k m etin in m a nastrlarn elinde bulunan arazinin te ra k k i ve g en ilem esine kar takip ettii siyaseti birin ci safa vazetm ekle bu devreye dair yaplan tetkikatn sklet m e rk ezin i deitirmitir. Bu lim e gre L eo n un dar tedbirleri, a sln d a ve esasn d a ve hatt m cad elenin balan gcnd an itibaren, V III inci asra doru im paratorluk dahilinde gayr tabi bir vaziyet igal etm ekte bu lu nm u olan m anastrlara kar alnmtr. Leon III n politikas yalnz din m lh azalar zerine m esses d e ild i; fakat itisafa u rayan k eiler ve m anastr feodali tesinin mdafileri im paratorlarn eserinin dinsiz ve rafz olduunu iln etm ek, hareketin k y m etin i d rm ek ve ktlelerin im paratora kar besled ikleri itimad m ah vet m ek iin m cadeleyi teolojik sahaya d k m ei daha faideli bulm ulardr. Bu hareketin hak ik m ahiyeti m ah iran e bir surette gizlenm itir v e bunu an ca k b y k e m e k le r sarfetm ek suretiyle yeniden kefetm ek kabildir,, (70). Y u k a rd a k i mlhazattan anlalaca veh ile ikonoklast hareketi son d erece k ark bir hdisedir ve bu hdiseyi
cizgiliforum
cizgiliforum
aydnlatm ak, m ehazlarn du ru m u nd an dolay, daha hen z kabil olam am tr (71). k on o k last im paratorlarn kfesinin ark l olduunu k a y d etm e k faideden hli deildir. Leon I II v e sllesi zavriyal y ah u t ihtimal Su riyeli i d i ; ik o n o k laz m IX u n cu asrda te k ra r ihdas eden lerd en Leon V E rm e n i id i; Mihail II v e olu Teofil ise orta Anadoluda kin F rig y a eyaletinde d o m u lard. T asv irlere ibadeti yeniden k u r m u olanlar gzden g e ire c e k o lu rsa k : 1 T asv irler k lt n n iki defa iki kadn, ren ve T eodora tarafndan y en id en ihdas e d ild i in i; 2 r e n in anasl G re k , T eo d o rann ise K arad eniz sahilinde, Bitinyann y ann d a v e payitahtn civ arnd a kin Anadolu eyaletlerinden Paflagonyada dom u oldu u nu g r r z : yani bu son im paratorie y arm ad ann ortasndan neet etmitir. k o n o k last im paratorlarn m ene y eri tesadfi b ir mil olarak telkki olunam az. Bu h k m d arla rn arkl olm alar g e r e k bu ce rey an d a o yn am olduklar rol, g e re k bu ce re y a n n m nasm k a v ryab ilm em ize hdim olan u n su rlard an biridir. T asv irler k lt n e k ar V III inci v e IX u ncu asrlarda hu su le gelen m uhalefet tam am iyle y eni v e b ek len ilm ed ik bir h a re k et deildi. Bu h a re k e t uzun m dd ettenberi h azrlan mt. n san vcu d n m ozayikler, freskler, h ey keltra e serle r v e g rav rle rle tasvir eden hristiyan sanat, terked il mi olan putperestlik detleriyle g sterdii b en zerlik ten do lay, uzun zam an d a n b e ri gayet sofu insan larn zihnini igal etmiti. IV n c asrn balan gcnd a Elvira (spanyada) konsili kiliselerde tablolar (picturas) b u lu n m a m a sn a v e duvarlarn k e n d in e h rm e t edilen ve taplan h i b ir eyin tasvirini ihtiva etm em esine,, k ara r verm iti (7 2 ) (ne qu od colitu r et
ad oratu r in p arietibu s depingatur).
H ristiyanlk IV nc asrda k a n u n bir m ah iy et kesbettikte ve bilh are devlet dini oldukta, kiliseler tasvirlerle s s le n m e e balandlar. Bilhassa IV nc ve V inci asrlarda tasvirler klt hristiyan kilisesinde b y d ve ink iaf etti. Bu det b iro k kim seleri k o rk u tm akta d ev am ediyordu. IV nc asr kilise tarihisi esare al E v se b sa v e azizlerden Petru s ve P av lu sun tasvirlerine ibadetin dinsizlerin bir deti (73) oldu u nu yazm aktadr. Ayni IV n c asrda Kbrsl Epifanes, m ektuplarndan birin de sann ve azizler den birin in tasviri ile s slen m i bir kilise p erdesini ( v e l u m )
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE 321
kiliseyi lekelediinden dolay nasl yrtm o ld u u n u anlat m aktadr (74). V inci asrda Su riy eli bir piskopos, bu y k se k m a k a m a vasl olm adan n ce ik o n a la rn k aldrlm a sn istiyor. VI nci asrda, Antakyada, tasvirler klt aleyh inde v a h im bir isyan k y o r ; E d essada isyan eden askerler san n hariku lde bir tasvirini talyorlar. V II nci asrda dahi baz ikonalarn tahrip edildiini biliyoruz. Bu hususta VI nci asrn sonunda papa b y k G re g o r I un btn ikonalarn kiliselerden kaldrlp tahrip edilm esini em retm i olan Massilia (Marsilya) piskoposuna yazm oldu u m ek tu bu zik retm ek lzmdr. P apa insan eliyle yaplm hibir e y e tapm ak caiz olmad (n equ id m anufactum ad o rari p osset) fikrini mdafaa etm ek h u su sund a gsterm i olduu gayretten dolay piskoposu takdir etm ekte, fakat tasvirleri im ha ettirm ekle o k u m a y azm a b ilm ey e n h alk n tarih m alm at ed in ebilm elerin e m ni oldu u nd an dolay takbih etm ek ted ir: halk hi olm azsa du varlara b a k m a k la kitaptan o ku yam yaca eyleri okuyabilirdi,, (7 5 ). Ayni piskoposa g n d e r mi olduu dier bir m e k tu bu n d a papa yle d i y o r : T a sv ir lere tapm a m enettiinden dolay seni tak d ir e d iy o ru z ; fakat bunlar krdndan dolay seni tak bih eyliyoruz.... Bir tabloya tapm ak b ir eyd ir ( pictu ram a d o r a r e ); tablo vastasiyle n e y e taplmas lzm geldiini r e n m e k ise b ak a bir e y dir,, (76). B in aenaley h, biro k k im se le rin kabu l etm i ol duu G re g o r un fik rine gre, tasvirler halkn terb iy esin e hiz met ediyorlard. a r k vilyetlerinin ikonoklast tem ay lleri, dinleri tas virler klt n m ened en v e bu kabil h e r trl tapn malarn iddetle aleyh inde olan Yahudrlerin az o k tesiri altnda idi. V II nci asrn ik in ci yarsn dan itibaren bu na m m asil bir tesir m sl m an lar tarafndan icra e d ild i; b u n lar K u rann tasvirler eytann m e k r h icaddr (V, 9 2 ) ib are sin e tevfikan tasvirler klt n p u tp erestliin bir ekli addediyorlard. M v errih ler Arap halifesi Yezid II nin, Leon III ten sen e nce, devleti dahilinde bir irade neretm i ve hristiyan tebealarna k iliselerin d eki tas virlerin tahribini em retm i oldu u nu sk sk z ik r e tm e k tedirler. Baz m v errih ler, bu m alm atn m evsukiyetinden, pek m h im deliller gsterm eksizin, phe e tm ilerd ir (77). H er ne hal ise, ikonoklast h arek eti h e r defa tetkik
cizgiliforum
cizgiliforum
edildikte islm iyetin a rk vilyetleri zerin deki tesirini nazar itibare alm ak icap eder. Hatt bir k ro n ik i Leonu bir Arap ba,, ( aapxxrjvcfpm ) (78) olarak tavsif e tm e k te d ir: b u n u n la b e r a b e r im parator L eo n un dorudan doruya islm iyetin tesiri altnda kalm olduuna dair elimizde pek fazla delil yoktur. - En nihayet, O rtazam anlarda en fazla taam m m eden a rk tarikatlerinden birin e m en su p olan ve Anadolunun m erk ezin in ark ksm larnd a yay an Pavliiler dahi tasvirler klt ne iddetle m uhalif idiler. - Bir k elim e ile Leon III zam an nda ark A nadolunun Bizans v ilyetlerinde kuvvetli bir ik o nok last hareketi mevcuttu. Bir Rus kilise tarihisi, A. P. Lebedev, bu h arek ete dair unlar y a z y o r: k ono k last devrinden n ce (VIII inci asrda) ik o nok lastlar adedinin pek b y k olduu ve bu nla rn kilisenin pek hakl olarak endiesini tahrik eden bir k u v v et tekil ettikleri kat' olarak sylenebilir,,. konoklazm in balca m erk ezlerin d en biri Orta Anadolu v ilyetlerin den F rig y a idi (79). B u n a ra m e n tasvirler klt, geni bir sahay a yaylm ve b y k bir k u v v et kesbefm iti. sa, M ery em ana v e m u h telif azizlerin tasv irleri,'A h d i Atik ve Ahdi Cedidin muhtelif sah n e le rin i m u sa v v e r tablolar o k m iktarda hristiyan m a betlerini tezyin ediyorlard. Bu devrin muhtelif kiliselerin e k on u lan tasvirler m ozayk, fre s k ve y a h u t fildii, tahta ve tu n z e r in e yaplm m ah k k ttan ib arettiler: yani ayni zam an d a h em m e n k u , h em de m e n h u t tasvirler m e v cuttu v e bu nlardan maada biro k k k tablolar m zehhep ely az m alarn a dahi ilve olu n u y o rd u (minyatr). Bilhassa insan eliyle yap lm am ikonalar,, adn tayan ik o nalara itibar ediliyor v e bunlarn m u cizev k u v v e te m alik olduk larna inanlyordu. T a sv irler aile hayatnda dahi bir rol o y n yorlard : ik o nalar bazan o cu k larn vaftiz babas ve yahut vaftiz anas olarak seiliyordu. Azizleri tasvir eden i lem eler Bizans aristokrasi azalarnn m erasim elbiselerini tezyin ediyordu. Mesel bir sanatr n togasm n sann btn hayatnn tarihesini m u sa v v e r resim lerle tezyin edilmi oldu u nu biliyoruz. T asv irlere tapanlar bazan tasvirler klt n pek ileri g t r y orla rd : b u n lar resim ile tem sil olunan ahsa, yahu t fik re deil, fakat bizzat tasvire yahu t bu tasvirin yapl-
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE. 323
m olduu m ad d eye tapyorlard. Bu hal b iro k dindar k im seler iin b y k bir gnahd. Cansz eyaya tapm ak putpe restliin detleriyle b y k bir y a k n lk gsteriyordu. Ayn za m anda payitahtta m an astr adedinin, k ei cem iy etlerinin ve h e r trl zaviyelerin en b y k bir sratle artt ve V III inci asrn sonu na doru [VIII inci asra doru dem ek belki daha dorudur] iitilm em i bir y e k n a bali olduu (8 0 ) g r l yordu . I. D. A ndreieve gre ikonoklast dev rin d e papazlarn adedi hi m balasz 1 0 0 0 0 0 tahm in olunabilir. Ayni m v erribf y le y azy o r: B u g n k R u syann [kitap 1 9 0 7 de yazlmtr] geni bir sahay a yaylm olan 1 2 0 m ilyon ahalisiyle, takriben 4 0 0 0 0 rahip ve rahibesi olduu nazar itibare alnrsa Bizans im paratorlu u nu n nisbeten daha k k olan arazisini kaplyan m an astr e b e k e sinin kesafetinin ne o labilecei kolaylkla anlalm olur(81). te bu suretle bir taraftan tasvirler ve m u k ad d es eya adi y ahu t m u cizev klt bu devrin daim tesirleri altnda yetim i olan insan larn fikirlerini kartryor, dier taraftan keiliin mfrit bir surette inkiaf ve m anastr adedinin sratle artm as Bizans devletinin madd menfaatle rini h a leld a r ediyordu. yi yetim i b iro k g en ler ruhan hayata atlyor ve manastra kapanan hu insan ktleleri ziraatten iilerin, ordu dan ask erlerin ve u m u m hizm etlerden m e m u rlarn e ksilm esin i m ucip oluyordu (82). Keilik ve m an astrlar pek o k defalar devletin ^vazetmi olduu m k ellefiy etlerden k a m a k isteyenlere bir m e lc e tekil edi y o rd u : biro k papazlar daha y k se k bir m e fk re y e e rim ek gibi sam im bir arzu ile sivil hav attan ekilm iyorlard. B i n a e n a le y h V III inci asr kilise hayatnn iki cep h esin i de n a zar itibare alm a k lz m d r: din ve d nyev cephe. ark ta dom u olan ikonoklast im paratorlar a rk vilyet lerine h k im olan din telkkileri iyi b iliyo rlard ; kendileri bu telk k ilerin tesiri altnda b y m le r ve bu telkkileri k en d ilerin e sam im bir tarzda m aletmilerdi. Bu im paratorlar tahta ktkta telkkilerini payitahta dahi soktu lar ve bunlar din siyasetlerine esas ittihaz ettiler. Bu im paratorlar, b iro k defalar iddia edildii gibi, n e dinsiz, ne rasyon alist idiler. Bilkis b u n lar derin bir im an sahibi, fikirlerinde sam i m ve m utekit in san lar olup dini, ierlerin e nfuz etmi ve asl m ecrasn d an k arm olan hatalardan tem izlem ek srer
cizgiliforum
cizgiliforum
tiyle, slah etm ek istiyorlard. B u n la rn nazarnda tasvirler klt ve m u k ad d es ey ay a tapm a putperestliin b ire r b a k i yesi idi; hristiyan dinine eski safiyetini iade etm ek iin b u n lar b e h e m h a l ortadan k a ld rm ak icap ediyordu. Leon III papa G re g o ra yle y a z y o rd u : Ben im parator ve rahibim (83). Bu prensipi gzn nde b u lu nd u ran Leon III k e n dinin din telk k ilerin e k a n u n iy et ba h etm e i ve bunlar btn tebaasna kabul ettirmei salhiyeti dahilinde bu lu yordu. Bu, bilhassa Justinian zam an nda k en d ini gsterm i olan esaropapizm idi. Ju stinian k en d ini h e m ru han, hem de d n y ev otoritenin y eg n e k a y n a olarak telk k i etmiti. Leon I II dahi bu siyas telkkinin hararetli b ir m m essili oldu. L eo n un saltanatnn ilk dokuz sen esi haric d m anlar tardetm ek ve taht tak v iy e etm ek le g e t i : bu m ddet zarfnda tasvirlere k ar hib ir tedbir alnm ad. m p aratoru n din faaliyeti yalnz bir tedbire in h isar etti: Y ahu d ilerd en ve Montanistlerin a rk tarikatndan k en d ilerini vaftiz ettirm elerini istedi. A ncak saltanatnn o n u n cu senesinde, 7 2 6 da, imparator, k ro n ik i T eofanesin yazd gibi, herk es tarafndan h rm et g ren m u k ad d es ikonalarn tah ribind en b ah se tm e e balad (84). M odern tarihilerin ek se risi tasvirlere kar ilk fer m an n 7 2 6 , y ah u t ihtimal 7 2 5 te n ered ilm i oldu u nu zanetm ektedirler. Maalesef bu ferm an n m etni m e h u l m z k a l m aktadr (85). F erm a n n n erin d en az bir m ddet so n ra Leon, im parator saraynn m u hteem m ethalinin kaplarndan birinin zerinde bu lu nan ve pek b y k bir h rm e te nail olan sa hey kelinin tahribini emretti. Bu ik o n an n tahribi bilh assa kadnlarn itirak ettii bir isyan tevlit etti. T asviri tahrip etm ek iin gn d erilm i olan im paratorun bir m e m u ru ld r ld ; fakat im parator, h e y k e li mdafaa etmi olanlar iddetli bir tarzda cezaland rm ak la bir cinayetin intikam n ald. Bu k u rb a n la r tasvirler m cad elesinin ilk martirleri oldular. L eo n un tasvirler klt ne kar husum eti kuvvetlendi ve pek canl bir ekil ald. stanbul patriki G e rm a n u s ile Romadaki papa G re g o r II im paratorun siyasetine iddetle m u h a lif olduklarn bildirdiler. Yunanistan ve E g e denizi adala rnda tasvirler klt lehinde bir isyan b a g s te r d i: fakat
cizgiliforum
cizgiliforum
Leon I II n ordusu tarafndan sratle bastrld. H alk o k a dar iddetli b ir ak s lam el gsteriyordu ki Leon h e m e n kat tedbirler alm aa m uvaffak olamad. 7 3 0 da im parator bir nevi k onsil toplad v e m ukaddes tasvirler aleyh in d e y eni bir ferm an neretti. Bu konsilin 7 2 5 y ahu t 7 2 6 iradesini m e r iyet m e v k iin e k o y m a k la iktifa etmi olm as p e k m u htem eld ir (86). G e rm a n u s bu iradeyi im za lam aktan im tina etti. Bu nu n zerin e azledildi ve m alik nesine e k ilm e k m e cb u riy etin d e k a ld ; burada m u slih an e m eg alelerle hayatnn son senelerini geirdi. P atriklik m a k am ferm an im zalam aa m u vafakat etmi olan A nastasa tevcih olundu. le bu suretle tasvirler ale yh in d ek i irade yalnz im parator nam na deil, fakat kilise nam na dahi n e redilm i o lu y o rd u ; n k patrikin imzas ile tasdik edilmiti. Bu son nokta Leon iin son derece m him di. Bu ferm ann nerini takip eden devir, yani L eo n un salta natnn son o n b ir senesi iin m eh azlar tasvirlerin itisafmdan hi bah setm em ek ted ir. Bu zam an da hib ir ce b r vaka tahadds etm em i olsa gerektir. H er ne olursa olsun Leon III n zam an saltanatnda tasvirlere k ar sistem atik bir itisaftan bahsedilem ez. Yalnz alen b irk a tasvir tahribi v a k asnn tehadds etmi olduu farzolunabilir. Bir tarihiye gre Leon III devrinde hak ik bir itisaftan ziyade tasvirlere ve bu nlara k ar yaplacak itisafa bir h a z rlk yaplmtr,, (87). Bazlarna gre V III inci asrdaki ik o nok last hareketi tas virlerin tah ribiyle deil, fakat bu nlarn m utekit insanlarn tapnm alarna mni olabilecek bir ekilde daha y k s e k le r e aslm asn bildiren bir e m irn a m e ile balam tr: bu faraziyeyi reddetm ek lzmdr; n k Bizans kiliselerindeki tasvirlerin ekserisi fresk yahut m ozayik idiler; b in aenaley h yerlerini deitirem ezler, y a h u t kilise d u varlarndan uzaklatrlamazlard. L eo n un tasvirler aleyh indek i politikasnn akislerini ilk ik o nok last im parator zam annda, Arap halifelii hudutlar iinde yaam olan am l J a n n ik on ala rn kym etlerin i dren lere kar,, adl m e h u r tretesinde b u lm ak kabildir. Bu tretelerden ikisi, b y k bir ihtimale gre, Leon zam annda yazlmtr. n c s n n tarihini ise kat olarak tespite im k n yoktur.
cizgiliforum
cizgiliforum
Papa G re g o r II nin Leonun ik o nok last politikasna kar gsterm i olduu m uhalefeti y u k a rd a zikretm itik. Halefi G re g o r III Rom ada bir konsil toplad ve tasvirlerin m u a rz larn aforoz etti ( 7 3 1 ). Bu hd iseler neticesinde orta talya Bizans im paratorluundan ayrld ve tam am en papa tarafna ve g a rb e dnd. C enub talya ise B izan s hkim iyeti altnda kald. T a sv irler m cad elesi Leon III n olu v e halefi K o nstan tin V K opronim ( 7 4 1 - 7 7 5 ) zam an nd a tam am iy le b a k a bir ekil ald. Babas tarafndan iddetli p ren sip lere g re yeti tirilmi olan Konstantin azim k r bir ik o n ok last politikas ta kp etti ve zam an saltanatnn son sen elerin d e m anastrlar ve keilere k ar itisafta bu lu nm a a balad. T asv irler taraf tarlarnn yazlarnda hib ir ik o nok last h k m d a r bu ok bal ejder,,, bu keilik tarikatinin gaddar itisafcs ve bu Ahab ve Herod,, kad ar tezlil edilm em itir. te bu sebepten Konstantin h ak k n d a taraftarlktan ri bir fikir ed in m ek son d erece gtr. E. Stein bu im paratoru, biraz m balal bir tarzda, btn ark Rom a im paratorlu u tarihinin en c retk r ve en serb est m tefekk iri olarak telkki etm ektedir (88). Konstantin tahta kt srada im paratorlu u n A v ru pa vilyetleri zahidane bir surette tasvirlere ibadet ediyor lard; Anadolu ahalisi arasnd a ise b iro k ik o n ok last m e v cuttu. Konstantin, saltanatnn ilk iki se n esin i tasvirler lehind e bir isyann bana g em i olan enitesi Artavasda kar m tem adi surette m cad ele etm ek le geirdi. Artavasd Konstantin'i stanbuldan k a rm a a m uvaffak oldu; h alk ken dini im parator iln eyledi" Artavasdn saltanat s rd se n e zar fnda tasvirler klt yeniden ihdas olundu. Fakat Konstantin Artavasd devirip tek rar tahta k m a a m uvaffak oldu. sy a nn m sebbip leri iddetli bir tarzda cezalandrldlar. Fak at A rtavasdn teebb s K onstantine, m sait bir vaziyette, pek b y k m klta u ram ak szm , ik o n ala r kltnn yeniden ihdas olun abilecein i gstermiti; bu and an itibaren im parator halk k tlelerinin vicd anlarnd ak i ik o n ok la st telkkileri k u v v etlen d irm ek iin daha kat baz teeb b slerd e bu lu n m a k ihtiyacn hissetti. te bu fikirle im parator bir konsil toplayp bir ik o n ok last politikasnn tem ellerini atmaa, b u n a k a n u n iy e t b a h e tm e e
cizgiliforum
cizgiliforum
ve bu suretle alnm olan tedbirlerin ahali arasnda m eru olduu kanaatini yaratm aa k ara r verdi. O y zd en fazla piskopos konsile itirak etti. Konsil, stanb ulu n karsnda, Boaziinin Anadolu sahilinde, H ieria saraynda, 7 5 4 te, topland (89). Konsil azalar arasnda patrik b u lu n m u y o r d u : stanbul patriklii o zam an lar m nhaldi. Antakya, Kuds v e sk en d eriy e k on sile itiraki reddetm ilerdi. Papa nn elilerine g elince bunlar dahi itim alara g irm ek ten imti na ettiler. So n rala r konsilin m u arzlar, k ararlarn h k m sz olduunu iddia eden tezlerini k u v v etlen d irm e k iin bu vakalardan istifade ettiler. M zakeratm balan gcnd an b irk a ay sonra k onsil stanbula n ak led ild i; bu m ddet zarfnda yeni bir stanbul patriki intihap edilmiti. V II nci u m u m konsilin v esik alar ara sn d a bize kadar gelm i olan (ihtimal ay n en deil, fakat bir takm tadiltla) 7 5 4 konsili b e y a n n a m e si k at olarak tasvirler kltn m a h k m ediyor v e u nlar iln e d iy o rd u : Mukaddes yazlara ve Babalara istinat ed erek ittifak r ile m u k ad d es Ek anim i selse n a m n a u nu bey a n edi y o ru z : R essam larn m e k r h sanatlarnn v cu d e getirm i olduu h e rh an g i bir tasvir, h e rh a n g i bir m addeden yaplm olursa olsun, m u k ad d es kiliseden lnetlerle dar atlacak, uzaklatrlacak ve koulacaktr. stikbalde bu kabil birey imal edecek, b u n lara tapacak, y ahu t bu e yay bir kilise yahut bir evde tehir e d ecek v ey a h u t sak ly acak olan h e rh an g i bir kim se, e e r piskopos, papaz, yahu t diyakos ise azlolunacak, k ei y ahu t sivil ise aforoz edilecek ve Allahn m uarz ve B a balar tarafndan vazed ilm i olan doktrinlerin dm an olarak asrm z k an u n larn n p en esin e tevdi olunacaktr,,. Bu b e y a n n a m e yalnz tasvirler klt n n u m u m e r e vesi iinde ehem m iyetli d e ild ir; tasvirlere ibadet c rm ile itham edilen ahslarn im paratorluk m a h k e m e le ri h u z u ru n da m u h a k e m e edilm elerinin, yani tasvirler taraftarlarnn cism an kudretin m a h k e m e usullerine tbi bu lu n acak la rn m ir olmas b ak m n d an dahi ayan dikkattir. Bilhare yedinci um u m konsilin azalan, bu hdise dlaysiyle, baz im p ara torlarn kilise ve papazlar h a k k n d a tatbik etmi olduklar fevk eld e edit m u a m eley i izah e tm ile rd ir. E k a n im i selseden kincisinin lh resm ini madd boyalarla ve azizlerin
cizgiliforum
cizgiliforum
portrelerini hib ir kym eti o lm y an madd b o y alarla cansz r e sim le r eklin d e tasvir edecek olanlar,, aforoz edileceklerdi, n k bu fikir yanltr ve eytan tarafndan icat edilmitir,,. E m irn a m e u c m lelerle nihayet b u lm a k ta d r: En din dar y en i K o nstantne o k seneler!.. Son derece dindar v e ortodoks (im paratorieye) o k se n eler!.. Sizler m u k ad d es alt u m u m konsilin h k m lerin i kuvvetlendirdiniz. Sizler her trl putlara ibadeti yktnz.,, Tahtaya tapan patrik Germ a n u s v e slm iyet taraftar, im paratorlu u n dman, din sizliin niri ve m u k ad d es yazlarn tahrifcisi,, (9 0 ) M ansur, yani am l Ja n aforoz edildiler. ttifakla n ered ilm i olan k onsil b e y a n n a m e si ahali zerin d e o k kuvvetli bir tesir yapt. Prof. A n dreiev e gre daha hen z ak n bir vaziyette olan ve ikonoklastlarn hat ettiklerine dair k en d ilerind e zayf bir kanaat bu lu nan biro k kim seler, s k n b u ld u lar; e v v elce iki ce rey a n arasnd a bo ca la m olanlar konsil m u k arreratm n istinat ettii kanaat v erici deliller karsnda, sam im olarak, ik o n ok last fikirleri k abu l ettiler (91). H alk ktlelerinden tasvirler kltn terke d ec ek le rin e dair yem in etm eleri istendi. T asv irlerin itisaf konsilden so n ra gaddarane surette iddetlendi. T asv irler krld; ykld, zerleri boya ile badana edildi v e envai trl h a k a re tle re m aru z kald. Bilhassa M ery em ana klt ne kar yaplan itisaf iddetiyle tem a yz etti (92). Putlara tapan biro k k im se le r idam edildiler, i k e n c e le re m aru z kaldlar y ahu t hapse atldlar; bu nlarn m al ve m lk leri m sad ere edildi. Bir oklar ise hapse atld, yahu t uzak vilyetlere srld. Aalar, kular, h ay v an lar, av sah n eleri v e k ualar m u sa v v ir levhalar k iliselerd e m u k a d d e s, tasvirler y erin e kaim oldular. G e n Stefanm h a l tercm esine g re stanbulda B la k ern sa ray n d ak i Hazreti M ery em kilisesi eski ziynet ve ihtiam n kaybetti ve y eni levhalarla s slen ere k bir nevi m eyva b a h ei ve kuhane (9 3 ) eklini ald. Boyal ik o nalar (m ozayik ve freskler) ve h ey k e lle rin tahrip edildii bu devirde biro k kym etli sanat eserleri ortadan kalkt. B iro k m zehhep ely azm alar dahi ayn akbete urad. T asvirlerle birlikte m u k ad d es eyalar dahi tahrip olundu. Bu eyaya ifrat d ereced e tapm ak a leyh ind e yaplm olan bir ik o nok last devri hicviy esind e m artir olarak lm olan
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE'. 329
P ro k o p a atfedilen on el, T eo d o ra ait on b e e n e k em i i ve J o r ja ait drt ba m e v cu t olduu zikred ilm ektedir (94). Konstantin V m anastrlara k a r mfrit bir m sam a h a szlk gsterdi ve putlara ve z lm etlere tapan (9 5) k eilere k ar bir hal seferi at. Bu im parator keilie k ar o kad ar iddetli bir m cad eley e girim itir ki baz tarih iler bu h k m d arn slhat u ru n d a sarfettii faaliyete daha m nasip bir isim v erilm esi lzm gelip gelm ediini m lhaza etm ekte ve bu harek etin tasvirlere k ar yaplm bir m ca dele mi, y o k sa k eiler aleyh ine matuf bir harp mi oldu unun tespitinin g olduunu beyan e tm ek ted irler; C. N. U sp en sk i'y e g re T a rih ile r ve teologlar bu devirde keiler ale yh in d ek i m cad elen in (m onahom ahia ) y erin e ikonalar aley hindeki m cad eley i ( ikonom ahia ) iltizam etm ek le hakikati k asten tahrif etmilerdir,, (96). K eilerin itisaf birtakm edit tedbirlerle tezah r eyledi. Keiler sivil elbise g iy m e e m e cb u r tu tu ld u la r; bu nlardan bazlar ce b ir ve tehditlerle e v le n m e e icbar edildi. Dierleri bir alay halinde, ellerin den k adnlar tutmu olduklar halde, seyirci ktlelerinin istihza v e hakareti arasnda H ipodrom dan g e m e k m e cb u riyetinde kaldlar. K ro nik i T eofanes Anadolu valilerinden birinin Efeste rahip ve rahibeleri topladn ve bunlara yle hitap ettiini kayded iyor : m parator ve bizzat bizlere itaat etm ek isteyenler h em en beyaz elbiselerini giysinler ve k en d ilerin e bir kadn s e s in le r ; bu nd an imtina edenler k r e d ilecek ve Kbrsa s rlecektir. Konstantin V ise valiyi bu harek etin d en dolay tebrik ed erek yle y a z d : Sizin ahsnzda k a lb im e ujrgun v e btn arzularm ifaya kadir birisini buldum,, (97). Papazlardan gasbolunan m anastrlar kla ve tersaney e tahvil olundu. M anas trlarn mal ve m lk m sad ere edildi. Sivillerin kei kisvesi g iy m e k su retiyle m kellefiyetlerden kurtulm alar menedildi. Bu tedbirlerin heyeti m e cm u asn n neticesi keilerin ktle halinde im paratorun ikonoklast politikasnn u zanm am olduu m ntak alara hicreti oldu. Baz tarihilere gre yalnz talyaya, Leon ve Konstantin zam anlarnda, bu keilerden takriben 5 0 0 0 0 i iltica etmitir (98). Bu hdise O rtazam anlar ce n u b talyasnn m u k adderat iin son d erece m him oldu; n k bu havalide G re k m illiyetinin v e ortodoks kilisesinin st nl n m u hafaza etti. Fakat
cizgiliforum
cizgiliforum
ce n u b talyann dahi ik o n o k la st k arg aalk la rn d a n m asu n k alm am olduu anlalyor. N etekim M. s. IX u n cu asrda G re g o r D ekapolitin ce n u b talya ehirlerind en H idrusta (b u g n k Otrant) ik onoklast bir piskoposun eline dm olduunu biliyoruz (99). B ir o k k eiler Pontos Evkseinos yani Karadenizin im al sahillerine, K brs adasna ve S u riy e ve Filistinin sahil m ntakalarna hicret ettiler. K o n s tantin V zam an nda din u ru n d a len k eilerin en m e h u ru G e n Stefan olmutur. H azar Leon IV saltanatnn ilk be senesinin ( 7 7 5 - 7 8 0 ) , Konstantin V in k in e nazaran, sakin bir dahil hayat ile te m a yz ettii anlalyor. M aamafih Leon IV dahi ik o n ok lazm ta raftar idi; fakat bu im parator k eilere k a r derin bir h u s u m et gsterm edi; bunlar, zam an saltanatnda, te k ra r Olduka b y k bir nfuz kazandlar. Ksa saltanat zarfnda Leon IV m teassp bir ik onoklast olarak ortaya km ad. m p ara torun bu hususta g en k ars r e n in tesiri altnda kalm olmas, m uhtem eldir; tasvirler klt ne k ar m eclbiyeti ile itihar etm i olan bu Atinal kadn tasvirlere tapanlarn kffesinin m it dolu nazarlarn ek iyo rd u . [mparatorun] tas virler m cad elesind ek i mutedil hareketi, Konstantin V in alm olduu tedbirlerle ren zam an n d ak i tasvirlerin y e n i den ihdas arasnda elzem olan m utavasst bir dev re o lm u tur,, (100). 7 8 0 de Leon IV ld ve tasvirler m cad elesinin birin ci safhas sona erdi. L eo n un olu Konstantin VI sinni rde vsl olm am olduundan tasvirler kltn yen iden ihdasa azm etm i olan an n esi ren im paratorluk h k m etini eline ald. Fakat tasvirler klt ne kar gsterdii sem patiye r a m en ren, saltanatnn ilk senesind e tasvirler kltnn yen iden ihyas lehinde kat tedbirler almad. Bu g ec ik m en in sebep lerin i im paratorlu u n btn k u v v etlerinin taht iddia snda bulunan bir ahsn k arm olduu dahil isyana ve Yu nanistan Slav larn a k ar yaplan haric h a rb e sevkedilm esind e aram ak lzmdr. B u n d an maada ik o nalar kltnn yen iden ihdasn b y k ihtim am larla hazrlam ak icap ed iy or du; n k ordu ik onoklazm a taraftard ve Konstantin tara fndan im parator k a n u n u iln edilmi olan 7 5 4 konsili muk arrerat im paratorlu k dahilinde biro k kim seler zerinde b y k tesirler icra etm ekte devam ediyordu. Y k s e k ruh-
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZM. BU HAREKETN MENE1 . 331
baniyete gelince, zalarndan bir o u n u n u m u m konsil k ararlarn itm inandan ziyade itaat kastiyle kabul etmi olmalar m e lh u z d u r: bin aen ale y h bunlar, Prof. Andreie v in syledii gibi, ikonoklast im paratorlarn reform larna m e m n u n iyetle tebaiyet eden, fakat m uhalif partinin alaca tedbirlere kar cidd hibir m u k a v e m e t g sterm ek niyetinde olm yan bir u n su r tekil ediyorlard,, (101). r e n in a n ca k drdnc saltanat se n esin d e T arasius s tanbul patriki nasbolu ndu ; bu zat tasvirler kltnn y en i den ihdas iin u m u m bir k onsil toplam ann elzem old u u nu bey an etti. Papa Adriyen I iin bir davetiyeyi hm il eliler R om aya gnderildi. Papa stanbul konsiline m u rah h a slar g n d e rm ek le iktifa etti. Konsil 7 8 6 da Aziz Havariler,, kilisesinde topland; fa kat tasvirler klt ne m uarz olan payitahttaki ask er ktalar kllar ellerinde m a b ed e h cu m ettiler ve toplanty ceb ren dattlar. k on o k last partisi bir k ere daha g aleb e alm gibi g r n y ord u ; fakat bu zafer k sa srd. ren m a h ira n e bir tarzda as ktalarn y erin e k en d isin e daha sadk ve fikirlerine daha bal y en i ask erle r ik am e etti. Mteakip sened e ( 7 8 7 ) konsil Bitinyada, birin ci u m um konsilin toplanm olduu N ikaia (znik) eh rin d e, topland. Konsil burada yedi ce lse a k d e tti: n e im parator, ne de imparatorie k onsilde bizzat bulunm adlar. S e k iz in ci ve so n u n cu celse stanbulda im parator saray n d a akdedildi. Toplantlara itirak eden piskoposlarn adedi 3 0 0 geti. Bu k onsil ark kilisesi tarihinin y ed inci ve s o n u n cu konsili olmutur. znik konsili tasvirler kltn y en id en ihdas eyledi. K o n silin m u k a rrera tm tan m yan lar aforcz ediliyordu. M ukad des tasvirleri put tesm iye ed en ler ve hristiyanlarn ik o nala ra, bir ilh gibi ibadet ettiklerini, y ah u t katolik kilisesinin putlar kabu l eylem i olduunu bey an ed en ler badem a afo roz edileceklerdi.,, Konsildeki piskoposlar yeni Konstantin ve y eni Helen,, i (102) alkladlar. Y enid en tamir gren m ab etlere m u k ad d es eyann vazedilmesi lzm geldiine k arar v e r ild i; n k bu kabil eya bir ortodoks k ilise si iin elzemdi. M anastrlarn ik a m etg h olarak k u l lanlmas iddetle menedildi; ik o nok lastlar tarafndan lv edilmi ve sivilletirilm i olan m anastrlar yeniden res tore etm ek m ecbu riy eti hsl oldu. Konsil m u k ad d es eyann
cizgiliforum
cizgiliforum
al v eriini m a h k m etm ek le ru h b a n iy e tin ahlk seviy esin i y k se ltm ek iste d i... Ayn zam an d a m uhtelit m an astrlar da (yani e r k e k ve kadnlara ait olanlar) y asak etti. znik kon silinin b y k e h em m iy eti yalnz tasvirler k l tn yen iden k u rm u olm asnda deildir. Srf bu klt iln etm ek le iktifa etm em i olan konsil, tasvirler taraftarlar iin, b u n larn hasm larn a kar yapm olduklar m cad ele nin birin ci safhasnda malik olm adklar bir tekilt yaratt; tasvirler lehind e olan btn teolojik delillerin toplanm asna vesile o ld u : tasvirler taraftarlar bu nlardan b il h a re .ik o n o k lastlara k ar yapm olduklar m cad eled e istifade e d e c e k lerdi. B ir k elim e ile, bu konsil tasvirler partisinin eline, ik o n o k la st cerey an n n ik inci safhasndaki m stakbel m ca delelerini kolaylatrm aa m edar olacak bir silh vermitir. V III inci asr im paratorlarnn ikonoklast tesm iye olu nan eserinin bu devrin yalnz bir c e p h e s i v aka pek te m him olm yan olduunu daima gz n nd e bu lu n d u r m am z l.zmdr. Bu d ev re iin elimizde bu lu nan v esikalarn h em en kffesi m cad eleden m uzaffer k m ve ik o n ok last v esik alarn im h a etmi olan tasvirler partisinin m u a h h a r ve y e k n a sa k a n an esin e tbi bu lu nm aktad r. Fakat bize k a dar g elm i olan baz dank ve tesadfi iarlar Leon I II ve Konstantin V in bfn gayretlerin i iki g ay e etrafnda teksif etmi oldu klarn g ste rm ek ted ir: m anastrlara ait b y k arazinin sivilletirilm esi ve pek b y k olan kei adedinin azaltlm as; yani bu im paratorlar devletin k on troln den k a m ak ve h em en hem en tam bir serbesti g sterm ek suretiyle devletin canl k u v v etlerini ve im parato rlu u n k ud retini k e m iren u n su rlara kar m cad ele etm ilerdir.
ARLM AYNIN TA GYMES VE BU HDSENN BZANS MPARATORLUU N EHEMMYET
'
Ja m e s B r y c e m szlerine gre arlm a y n n ta giym esi yalnz O rtazam anlarn m erk ez bir hdisesi olm ayp gayet ender v u k u b u lan hdiselerden b irid ir; m nferiden nazar itibare alndkta denilebilir ki e e r bu hdise v u k u b u lm a m olsayd cih an tarihi deim i olurdu (103). Bizim iin bu hdise, bilhassa Bizans im paratorluunu alk ad ar ettii nisbette, ehem m iyetlidir.
cizgiliforum
cizgiliforum
ARLMAYN'IN TA GYMES 333
O rtazam anlar insanlar iin R om a im p arato rlu u nu n y eg ne g a y r kabili taksim im paratorluk olduunu b iliy o ru z : iki yahut daha fazla im parator m e v cu t oldukta b u n lar tek bir devleti idare eden iki v ey ah u t daha fazla h k m d a r m e sa besinde idiler. Y u k a r k i fasllardan birinde, 4 7 6 da garb R om a im parato rlu u nu n su ku tu nd an b ah setm en in doru olm adn kaydetm itik. T e k im paratorlu k fikri VI nci asr da, Ju stin ian m d siyasetinde te k rar ortaya k y o r ; bu fikir a rlm a y n n Rom ada im paratorluk tacn giydii 8 0 0 s e n e sinde daha h en z canldr. F ak at O rtazam anlar ideolojisinde tek im parator te lk k i sinin nazar olarak cari olduu bir esnada hakikatte, pratik sahada bu kabil bir nazariyenin eskim i olduu ispat edil miti. V III inci asrn so nu nd ak i ark yahut B izan s-G rek -Slav lemi ile ayn dev re ait garp yahut Rom a - G e rm e n lem i lisa niyat, etnografik b n y e ve m an ev menfaatler bak m nd an biribirinden baka, farkl v e ayr iki lem idiler. T e k im pa ratorluk fikri tarih bir an ak ro n izm olmutu. k on o k lazm kendi kudreti dahilinde 8 0 0 senesi hd ise sinin h azrlanm asna yardm etti. Papalk ik onoklast im pararatorlarn tedbirlerin e kar iddetli protestoda bulundu, ikonoklastlar aforoz etti, sonra F ra n k krallm da nfuz sahibi saray m ab ey in cileri ve bilh are K aro lenj sllesi krallar nezdinde yardm ve him ay e m it ed erek g arb e te v e c c h etti. V III inci asrn sonu nda F ra n sa tahtn bu hanedan n en m e h u r m m essili olan B y k arl yahut a rlm a y n igal ediyordu. T a rih ile r tarafndan m uhtelif ekiL erd e tefsir edilm i olan a rlm a y n m ta g iyiinde papann ve F ra n k lar kiralnn m tek abil m enfaatler m eselesi gibi k ark bir m eseleyi bir tarafa brakacaz. Bu hdisenin esas kfi d erece m alm um uzdu r. 8 0 0 se nesi Noelinde, S e n P iy er kilisesinde icra olunan tantanal bir yinde papa Leon III, n n d e diz k m olan a rlm ba na im paratorlu k tacn vazetti. Kilise iinde toplanm olan halk arla, Allah tarafndan tetvi edilmi olan dindar im paratora, su lh n nzm na uzun sen eler ve zafer te m e n n i sind e bulundu. ' T arih iler a r ln alm olduu im paratorlu k u n v an n n e h em m iy eti h ak k n d a muhtelif h k m le r v erm ilerd ir. Baz larna g re bu u n v a n . a rla yeni h ak la r b a h e tm iy o rd u ;
cizgiliforum
cizgiliforum
netek im arl, eskiden olduu gibi, Franklar ve Lom bard lar kral, Rom al patrii (104) olarak k a ly o r d u ; yani hulsa olarak arl, tac kabul etm ekle, yen i bir u n v an d an bak a bir ey k azanm yordu . D ierlerine g re a r ln 8 0 0 sen esin de ta giyii y eni bir garp im paratorlu u tevlit etmi ve bu im paratorluk, ark yahut Bizans im paratorlu u m v aceh esinde tam bir istiklle sahip olm utur. Fak at bu fikirlerin her ikisi de m u a h h a r zam anlarda v erilm i h k m le r d ir; bu nlar 8 0 0 senesi hdisesine dair yaptm z tahlile ithal edem eyiz. V III asr sonu nda yalnz bir n v an d an ibaret bir im paratorlu k y ahu t ayr bir garp im p arato rlu u nu n teek kl bahis m ev zu u deildi ve olamazd. a r ln ta giym esi 8 0 0 senesind e car noktai nazara gre, yani bu hd isenin a hit ve k a h ra m a n Leon III ve arlm ayrin g r le rin e gre tahlil olunm aldr. Ne arlm a y n , ne de Leon ark im paratorlu u na denk g ele b ile ce k bir garp im paratorlu u tekilini hatrlarndan g eirm iy o rlard . arl, 8 0 0 senesind e, im parator u n v a n n al m akla, y eg n e h k m d a r v e R o m a devleti im paratorlarnn halefi olduuna in k r gt rm ez bir surette kanaat getir miti. Bu hdise yalnz im paratoru se m e ha k k n n stanbuldan te k ra r R o m ay a getiini gsteriyordu . Mtead dit defalar kaydettiim iz gibi, o devrin adam lar y an ya na iki im paratorlu u n m ev cud iyetini a k llarna sdramazlard ; im paratorluk esasnda tek idi. m paratorlarn tek im paratorlu k doktrini tek Allah akidesi z erin e m e sses i d i ; n k im parator an cak Allahn m u v a k k a t bir delegesi sfatiyle lh otoriteyi y e r yznde, tatbik edebilirdi (1 0 5 ). Bu d ev re h k im olan haleti ru h iy e im paratorlu k kudreti telkkisinin halk tarafndan k a b u l n k o la y la try o rd u ; n k bu devirde yalnz bu kabil bir telkki m m k n ola bilirdi. arl ile Bizan s im paratorluu arasnd ak i m n a seb a t 8 0 0 sen esin d en o k evv el balamt. 7 81 de G re k le r tarafndan Eru tro tesm iye olunan a r ln kz Rotrud ile o z a m a n la r oniki yand a bu lu nan Bizans im paratoru K onstantinin e v len m esi iin F ra n k larla m z a k e re le re g iriilm iti: o devirde K onstantinin anas ren im paratorluu bilfiil idare ediyordu (106). Fak at ren bu k on u m alar kesti.
cizgiliforum
cizgiliforum
ARLMAYNIN TA GYMES 335
7 9 7 de ren m eru im paratoru, yani olu K onstantini tahttan indirtti ve bu suretle im paratorlu u n m utlak hkim i oldu. Bu c r etkr h a re k e t Rom a im p arato rlu u a n aneleriyle gay et vazh bir tezat tekil ediyordu ; n k im paratorlukta hib ir zam an hib ir kadn, tam bir im parator otoritesini haiz olarak, h k m srm em iti. arl ve papa L eonun noktai n a zarlarn a gre im paratorluk taht m n h a l d i; im paratorluk tacn g iy m e k le arl tek ve gay r kabili taksim R o m a im p a ratorlu unu n m nhal tahtna k y o r ve R om u lu s Avgustulusun deil, fakat Leon IV, H eraklius, Justinian, Teodos ve B y k Konstantin gibi ark k olu n a m ensu p im paratorlarn m e ru halefi oluyordu. Bu telkkinin enteresan bir teyidini u v a k ada b u lm ak k ab ild ir: hdiseleri Bizans im paratorla rnn saltanat sen elerin e gre k ay d ed en garbin senelik c e r i delerinde 8 0 0 ve m teakip se n elere ait bahislerde, arl ismi h e m e n Konstantin VI ism inden so n ra gelm ektedir. Haziran 7 9 9 da a r lm a y n e yazm olduu m e h u r bir m ektupta A lkuen, dnyada m ev cu t en y k se k m ak am d an ikisinin, y an i papalk ile stanbul im paratorlu u nu n, mthi bir b u h ra n g eird ik le rin e iaret e tm e k te d ir ; ve arla hitaben Alkuen yle b a r y o r : Tezelzle u ra y a n sa kiliselerini selm ete k a v u tu rm a k sana dyor. C anilerden intikam alan, yollarn arm olanlara re h b e rlik eden, b e d b a h t lara teselli v eren s e n s i n ; iyileri y k se ltm e k vazifesi sana dyor (107). te a r lm a y n n noktai nazar bu m e rk ez d e idi. .imdi bu ta g iy m e hdisesi k arsnda Bizansn alm olduu tavr tetkik edelim. Bu tavr dahi o devirde cari telkkilere uyg u n idi. Bizans im paratorlu u r e n in taht zerindeki haklarn da sra r etti, 8 0 0 hdisesini m eru otorite aleyhine tedenberi yaplm as mutat bir isyan h arek eti olarak telkki etti v e y eni im paratorun, dier silerin m isaline tevfikan, re n i hale tm e k ve ce b r e n im paratorlu k tahtna oturm ak iin stanbul zerin e y r m e e k a ra r v erm esin d en b ih a k kn end iey e dt. Bizans im parato rlu u nu n g r n e gre bu hdise im paratorlu u n m eru sahibi aleyh inde b ir k a garp vilyetinin isyanndan bak a birey deildi (1 0 8 ). Fakat arl vaziyetinin m uhataral olduunun pekl far kna v a r y o r d u ; n k ta giyii im paratorlu u n ark k sm nn ( p ars oriertalis) hk im i yeti m eselesini halletmi olm uyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
arl B iz a rsn re n den sonra yeni bir im parator seece in i ve bu zatn im parator n v a n zerin deki hak larn n ark tarafndan m nak aasz tan lacam anlad. Bu m klt nceden gren arl, ren ile m zakerata giriti ve imparatorie y e e v le n m e k teklifinde b u lu n d u ; bu suretle a rk ile garp vilyetlerini birletirmei,, ( 1 0 9 ) mit ediyordu. Yani arl alm olduu unv ann an cak Bizan s tarafndan tanld ta k dirde hak ik bir m nas olabileceini anlad. ren a rln izdi va teklifini m sait bir ekilde karlad; fakat az bir m ddet sonra tahttan indirildi ve s rg n e gnderildi ( 8 0 2 senesinde). Bu suretle arln pln tatbik m ev k iin e konulam ad (110)re n in su ku tund an sonra taht N ikefor tarafndan igal edildi. Bu im parator ile arl arasnda, ihtimal a rln tad im parator u n v a n n n N ikefor tarafndan tanlm as iin, m za k e re le r ce re y a n etti. Fak at a n c a k 8 1 2 de Bizans im paratoru Mihail 1 R a n g a b e nin elileri A hende a rl im p a ra to r-b a sile v s u n v an iy le selm ladlar. te bu su retle 8 0 0 sen esin d ek i im parator seim i m eru bir ekil alm oldu. 8 1 2 den itiba ren, nazar olarak bir tek Rom a im paratorlu u m ev cu t olm asna ra m e n , iki Rom a im paratoru saltanat srd. B u ry bu hususta yle d iy o r: Baka k elim elerle 8 1 2 hdi sesi, nazar olarak V inci asr vaziyetini yen iden ihdas etti. Mihail I ile arl, Leon V ile D indar Louis m n asebetlerin d e Arkadius ile H onorius, Valentinian III ile Teodos II gibi id iler; im perium R om an u m E rm en ista n hudutlarndan Atlantik sahillerine kadar uzanyordu (111). m paratorluu n bu vahdetinin tam am iyle itibar ve nazar olduu tam am iyle ikrdr. ki im paratorluk y ek d i e rin d en ayr v e baka bir hayat srdler. Bu ndan m aada vahdet fikri bile garpte ortadan k a lk m a k zere idi. a r ln imparator unvan uzun m ddet baki kalmad. Mteakip devirlerde v u k u b u ia n k arg a a lk lar neticesinde a r lm m o narisi inhill etti ve u nv an tesadfi olarak ortaya kan tredilerin elinde kald. Bu X u n cu asrda tam am iyle ortadan k alk t; fakat a y n asrn ikinci yarsn da tarihin hilf na olarak (an tihistoriqu e ) M ukaddes R o m a - G e rm e n im para torluu,, eklin d e yeniden ortaya kt. Ancak 8 0 0 sen esind en sonra bir a rk R om a im parator lu und an bahsolu nabilir. J. B. B u r y bu fikri kabu l etm ekte ve Bizans m paratorluu Tarihi,, nin n c cild ine (bu cilt
cizgiliforum
cizgiliforum
ZAVRYA SLLESNNÊSERNDEN IKARILAN NETCE 337
ir e n in 8 0 2 deki sukutu ile M aked o n y a sllesinin b a lan g c arasnd aki v akalar ihtiva etm ektedir) a r k R om a im p aratorlu u T arih i (E astern R om an E m pire ) n v an m v e rm e k te dir ; halbuki ilk iki cilt M uahhar R om a im paratorluu T a rih i (A history o f the L a te R om an E m pire ) n v a n m tamaktadrlar.
ZAVRYA SLLESNN ESERNDEN IKARILAN NETCE
T arih, v erm i olduu h k m d e zavriya h an ed an n n ilk im paratorlarna ve bilh assa Leon III n Bizans im paratorlu u n a yapt hizm etlere b y k bir e h e m m iy e t atfetmektedir. Bu dorudur; n k Leon III vahim bir anari ve k a rg a alk devrinden sonra tahta kdkta y k se k b ir k u m a n dan, kabiliyetli bir idareci ve devrinin m eselelerini k av ra m m n e v v e r b ir k a n u n vaz oldu u nu ispat etmitir. konoklastlarn din siyasetleri bu nlarn v cu d e getirm i olduu di er eserlerd en tam am iy le ayrlm tr. T arih eserlerin ekseririsind e Leon III en b y k sitayilere m a z h a r . olmaktadr. M esel Y u nanllar bu zatn ark im parato rlu u nu n en b y k h k m d arlarn d an ve beeriyetin v elinim etlerind en biri olduuna,, kanaat getirm ilerdir (112); A lm anlar ise Leon III im parator tahtna kan en b y k insan lardan biri o larak g sterm ekte ve bu h k m d a rn ban v e uzuvlarn esasl surette islh edilmesi lzm geldiini vazhan grm,, bir im parator (113), ve yahu t im paratorlu u kl v e kan ile y en id en k u rm as m u k ad d er olan bir insan, b y k bir ask er d ehaya m alik bir ahsiyet,, (114) olduunu ileri s rm e k te dirler. Bir ngiliz tarihisi Leonun eserinin Rom a im parato r lu una yen iden hayat vermi (115) oldu u nu s y le m e k te, bir F ransz ise zavriyal im paratorlarn eserind e milletin ahlk, madd ve m an ev seviyesini y k seltm ek iin o zamana k a d a r sarfedilmi olan gayretlerin en b y n v e en harikuldesini,, bu lm akta v e bu nlarn m uazzam tekilt teeb b slerini a rlm a y n tarafndan alnm olan tedbirlerle m u k a y e se etm ektedir (116); Son zam an larda Diehl zavriyal im p a ratorlar h k m etin d en cih an m u l y eni bir hayat prensipi n e et etmi olduunu,, ( 1 1 7 ) yazmtr. Din tarihileri m stes na olm ak zere zavriyal im paratorlarn u m u m tarihini d a h a
cizgiliforum
cizgiliforum
338 RZANS MPARATORLUU TARH
hen z teferruat ile tetkik etm em i olan Rus m v errih lerin in v erm i olduklar, eer tbir caizse, tesadfi h k m lerd e bu im paratorlarn pek fazla m ed h in e tesadf etmizoruz. J. K. Kulak o v sk inin cildi yalnz ik o nok lastlard an evvelki hdisat nazar itibare alm aktadr. S. P. etak ov un bu devri m uhtevi B izan s T arih i D ersleri nin birinci cildi bu hususta hibir fikir d erm ey a n etm em ektedir. C. N. U sp en sk i Eskisler,, adl ese rinde m anastrlar ve k eiler aleyh ind ek i bu ce rey a n h a k k nd a gayet enteresan ve yep yeni bir h k m verm ektedir. F. I. U sp ensk i ise u mtaleada bu lu n u y o r: zayriyal Leon itikad ve Allaha tapm ak gibi nazik m eselelerin h k m et tarafndan ask er otoritelere ve polis k u v v etlerin e olduka ce b r bir tarzda tevdi olunm asndan m esuldr; bu zat (ve halefleri) milletin din hislerini ren cid e ettiler ve mevziletirilm i bir m eseleden bir devlet m eselesi kardlar,, (118). lk iki ik onoklast im paratorun harikulde azim ve dar kabiliyetlerini tanm akla ve Leon I II n, m nakaasz, devleti ku rtarm olduunu k ab u l etm ek le beraber, elimizde m e v cu t btn tarih m a lz em e y e istinat ed erek , zavriya sllesini pek fazla nedhetm ekten saknm alyz. H akikaten ik onoklast im paratorlarn hi phesiz sam im olan politi kas im paratorluun hayatnda vahim dahil k arg aalk lar tevlit etti ve devlet bir asrdan fazla bir m ddet sarsld. k ono k last hareketi ilk devrinden itibaren, im p arato rlu k tan talyay uzaklatrd ve Bizan sm papa ile olan m n a sebetlerini gerginletirdi; papa ikonoklastlar aforoz etti, y ard m ve h im ay e istem ek iin g a r b e te v ecc h eyledi. Bu nu takip eden Rom a ile F ra n k h k m d arla r arasnd ak i dos tane m n asebetler O rtazam anlar tarihinde son derece m him y en i bir devir at. Ayn zam anda kiliseler arasnda kat bir inktan tem elleri tedric surette atld. zavriy a d ev rinde Bizans im paratorluu, V III inci asrn ortasnda Lombardlar tarafndan fethedilmi v e bilhare Ksa Pepen tara fndan papaya verilm i olan R a v e n n a ek sark l dahil olm ak zere, orta talyay kaybetti. Fak at zavriya sllesine dair hen z tam olarak h i bir u m u m tarihin yazlm am ve bu d ev rey e ait birok m h im m eselelerin halledilm em i olduunu unutm am am z lzmdr. Mesel kei ve m anastr adedinin tahdidi ve sk sk tehadds ettii anlalan m anastrlara ait em lk ve a ra
cizgiliforum
cizgiliforum
ZAVRYALI MPARATORLARIN LK HALEFLER 3391
zinin devletletirilm esi gibi m ese lele r daha geni bir tarzda tetkik olun m aa lyiktirler. Bizantinizm in halen en esasl m ese lele rin d en biri zavriyal im paratorlarn ik o n ok last politikasnn tima v eh esid ir: bu m esele daha geni bir surette aratrlm aa deer. Bu nokta zerinde yaplacak -cidd aratrm alar ikonoklast,, adn tayan bu devri aydnlatabilir ve bu devirde daha derin bir m na ve cihan tarihi e re v e si iinde daha b y k bir eh em m iy et kefedebilirler. II. * ZAVRYALI MPARATORLARIN LK HALEFLER (802-820). AMORON YAHUT FRGYA SLLES ZAMANI (820-867) 802 - 866 SENELER MPARATORLARI VE BUNLARIN MENE ; T a rih iler u m u m iy etle IX uncu asr balan gc ile 8 6 7 de M akedonya sllesinin iktidar m e v k iin e gelii arasndaki devri im paratorlu u n zavriyal im paratorlar zam annda yen iden hayat bu lm asiyle M akedonya sllesinin parlak seneleri arasnda m utavasst bir devir olarak telkki e tm e k tedirler. Fakat en son tetkikat bu d ev renin sadece bir son olm aktan ziyade bir balang olduunu gsterm ektedir. Bu devir husus bir ehem m iy eti haiz gibi g r n m ek te ve Bizans m edeniyeti tarihinde yeni bir safha tekil etm ektedir (119). G rm olduum uz vehile 8 0 2 ihtilli r e n i devirdi ve N ikefor I i ( 8 0 2 -8 1 1 ) Bizans tahtna kard. a r k m e h azla rna gre N ikefor Arap neslindendi (120). Atalarndan biri Anadoluva, Pisidya vilyetine hicret etm ek mecburiye-: tinde kalm ve sonralar N ikefor burada dom utur. 8 0 2 ihtilli, hususiyeti b ak m nd an , Bizans tarihi senelik c e rid e lerinde h em en h em en y eg n e bir v a k a tekil etm ektedir; m paratorluk iin d e tertip olunan siyas isyanlarn ekserisi g en eraller ve ask er efler tarafndan idare edilmiti. Halbu ki N ikefor bu k aid enin bir istisnasn tekil etti; n k k endisinin ordu ile hibir alkas yoktu ve m aliye nazrl y k se k m ak am n igal etm ek le iktifa ediyordu. m pa rator, 811 B u lg a r harbinde, harp m eydannda m aktul dt; taht, bir k a ay iin, Bu lgar seferi esnasnd a ar surette yaralanm olan olu Stavrak iosun eline geti. Stay rak io s ayni se n e zarfnda ld (8 1 1 ). F ak a t lm n d en evvel
cizgiliforum
cizgiliforum
340
BZANS
MPARATORLUU TARH
R a n g a b e Ier G re k ailesine m ensu p olan ve bedbaht Stavrak io sun kzkardei ve N ikefor I in kz P rok o p ia ile evli bu lu nan Kuropalates Mihail I lehine tahttan indirilmiti. Mihail I dahi ksa bir m ddet saltanat srd ( 8 1 1 - 8 1 3 ) : bu zat, Bu lg arlara kar yapt m uvaffakyetsiz bir sefer y z n d en Leon nam nd a e rm e n i neslind en bir ask er ef tarafndan haledildi; bu Leon tarihte E r m e n i Leon V olarak yadedilm ektedir (813 - 8 2 0 ) . 8 2 0 de Leon katledildi ve taht hassa alay k u m an d an Kekem e,, lkabn tayan Mihail II nin ( 8 2 0 - 8 2 9 ) eline geti. Bu zat F rig yad a (Anadolu e ya leti) m stah k em bir m e v k i olan A m orionlu idi: ite bundan dolay im parator tarafndan temsil olunan bu slleye Amorion yahut F rig y a sllesi ad verilm ekted ir. Mihail gen liini Frigyad a rafzler, Y ahu d iler ve yar hellenlem i Frigler,, (121) arasnda g eirm i k a b a ve cahil bir taral idi. Hatt m u ah h ar bir Yahudi mehaz Mihail II nin anasnn Yahudi olduunu beyan etm ektedir (122). Bu im parator ldkte taht olu Teofile geti ( 8 2 9 - 8 4 2 ) ve bu im parator Paflagonyadan (Anadolu) n eet etmi olan ortodoksluun yen iden m essisi m e h u r T eodora ile evlendi. Bu sllenin son r k n kabiliyetsiz ve ahlksz bir adam olan Mihail III ( 8 4 2 - 8 6 7 ) oldu. Bu zatn ad pek de m u teb er olm yan sarho,, lkab ile ahlfa intikal etmitir. Mihail III n sahavetinde anas T eo d o ra re sm en im para torluu idare etti: hkm etin btn ilerini nedim i Teoktistusa terk etm ek suretiyle, 14 sene h k m srd. Mihail sinni rde vasl oldukta Teoktistusu ldrtt, an n esin i rah ib e o lm a a icb a r etti ve devletin idaresin ibizzat d eruh d e etti. Bu h k m et darbesini hazrlyan ve tatbikim idare eden im paratorun days v e T eodorann e r k e k kardei Bardas idi; Bard as pek a b u k Kuropalates,, ve esar,, y k se k m ak am larn a ka rl d ve btn devlet ilerinde b y k bir nfuza m alik oldu. M ihailin ocu u olm adndan Bardas, y e en i ldkten son ra, im parator olma m it ediyordu. Zayf, ahlken dk ve btn siyas m eselelere k ar tam am iyle lkayt olan Mihail, on senelik bir devre m ddetince, Bard asn h em en h em en m utlak bir kudretle devleti idare etm esine rza g s terdi. Son d erece kabiliyetli ve deerli bir zat olan B a r das im paratorluun d m an larna kar m uvaffakiyetle m cad ele etti ve kilisenin menfaatleri h u su sund a vazh bir
cizgiliforum
cizgiliforum
AM ORO N SLLES ZAM ANINDA BZANS MPARATORLUU 341
zeky a m alik olduunu ispat etti. B y k bir h sn niyetle maarifi halk arasnda y a y m a k istedi. Fakat Bard as dahi aada ayan dikkat talini g rece im iz M akedonya s lle sinin m stakbel m essisi Basil nam nd a y eni bir nedim in h ain ane entrik alarna k u rb an gitti. B ard asn lm n den sonra Mihail Basili evld edindi ve ban a im paratorluk tacn oturttu. Bu nlarn m tere k saltanatlar yalnz bir sened en az fazla devam e t t i: M ihailin k en d i aleyh inde bir suikasd hazrladndan p h elen en Basil, b irk a a rk a dan, velinim etini, sarayda yaplacak bir enlikten sonra, ld rm ee ik n a etti. Bundan so n ra Basil im paratorluun y e gne sahibi oldu ve Bizans tarihinin en m e h u r sllesini tesis etti. te bu suretle 8 0 2 ile 8 6 7 arasnd ak i dev re esnasnd a taht iki Arap yahut Sam i; baba tarafndn Arap olan N ikefor I in kziyle evli bir G rek , Mihail I; bir E rm en i ve, en nihayet Frigyal y ahu t tbir caizse yar G re k tarafndan igal edildi, ilk defa olarak bu devirde Bizans taht Sam rk n eline geti. Btn bu dev re zarfnda ark u nsu rlarnn im p a ratorluun idaresinde birinci d ereced e b ir rol o yn am ol duklar kendiliind en anlalr.
AMORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU V E A RA PLA R. SLAV TOMASIN SYANI. RUSLARIN STANBULA KARI Y A PTIK LA R I LK SEFER
IX u ncu asrda Bizans ile Araplar arasnd ak i m u h asa m at h e m e n h e m e n faslsz devam etti. a rk hududunda bu m u h a sam at m k e r re r m sad em eler eklini ald ve m zm in bir intizamla h e m e n her sene tehadds etti ve biro k defalar esirlerin m bad elesiy le neticelendi. H ududun m si m an tarafnda, Arap m em lek etlerini Bizans ordularnn taarruz larna k a r k o ru m a k iin, S u riy ed en E rm en ista n hudutlarna kadar uzanan m stah k em bir hat v cu d e getirildi. Bizans tarafnda ise baz y erle r ayn ekilde tah kim edildi. Bu istihkm larn heyeti m e cm u as bir nevi Anadolu lim esi tekil etti. H udut m sad em eleri, IX u ncu asrda, pek end er olarak derinlere doru inkiaf eden o ld u ka ehem m iyetli seferlere inkilb ettiler. Hilfet, IX uncu asrda zayflyor v e siyas e h em m iy etin in tedric surette azaldna ahit oluyordu: bu,
cizgiliforum
cizgiliforum
342 BtZANS MPARATORLUU TARH
"
'frf f *.......... V.-.
l&A.
SfeS&S te a sfe *
, *'
/ :/
' J H
M8 B M H W f W 8
'= . . Vv
EK
ti?
I i. jr <.'* * v r ,
a r :
f e r < :
i V *. ~ 'V r -t.-,
-* V
"
-7
/ '
i 0 m -1f&jrt?^ N ; ; : V' r r S P ^
*
i1* ' .
* :
* j
/
|
"
t t
,
H H H r
- r *-r
H 1 .! - ,\\ .S*. * ; . _ y ^ ^ w ^W rf .--t, _ -v m i: r^*:: J jS M > \ :A ; .f-^ W'>-i:.-r..s :%$ K k W w i < .-

* t & - x* ' '
.A
\ ' -
f-.fcf'.-fc v afet
'^ 'i.
'
; IsfliBg i .'.- !;|i; !. : H | I1 :f

-
K I Mj M
: w.
V * :*#
;
.'
. ;.. < \
~ . A *';> v: ;
-.' . . I -m -
B ''
cizgiliforum
;. *
iii i*c?r * *
mparator Jan - Baptst ban kefediyor. n Basil II nin Azizler Takvimi n ait minyatr e
cizgiliforum
AM ORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU 343
vahim dahil kargaalklarn, ranllarn ve bilhare Ttirklerin st nl klerinin bir neticesi idi. te bu sebep ten mslm anlarn m tem adi taarruzlar, V II nci ve V III inci asrlar da olduu gibi, im paratorluun m ev cud iyetini tehdit e tm e k ten kt. B u nu nla b e ra b er bu ak n lar hudut vilyetlerine b y k zararlar yapm akta, ahalinin refahna zarar v erm ek te vilyetlerin servet ve nfus m em b alarn kuru tm ak ta devam ettiler. IX u ncu asrn ilk otuz senesi halife H arunrreit ( 7 8 6 - 8 0 9 ) ve M em un'un ( 8 1 2 - 8 3 2 ) m e h u r saltanatlariyle tem ayz etmitir; bu halifeler zam annda ran tesiri hem en hem en tek bana stnl ele ald ve Arap milliyetini ikinci plnda brakt. Siyas fikirleri bak m nd an IX uncu asr halifeleri, bilhassa M em un, Bizans im paratorlarna benzediler: im paratorlar gibi bu nlar dahi devlet hayatnn h erh a n g i bir u besinde otoritelerinin hudutsuz bir k a rak te r arzettiine inandlar. arkta Arap - Bizans m sadem elerinin, b irk a v aka m s tesna olm ak zere, her iki m u hasm taraf iin vahim n etice ler tevlit etm em elerine m u k abil Giridin, Sicily am n en b y k ksm nn ve talyam n birka m him noktasnn igaliyle neticelenen m si m an donanm asnn A kdenizdeki harekt daha ehem m iyetli oldu. D ier taraftan, IX uncu asrn ilk rubunda, Arap - Bizans m nasebat tarihinin en enteresan v akalarnd an biri Arap larn, Mihail II zam annda, Slav T om asn isyanna itirakleri olmutur. Bu isyan Anadoluda, anasl Slav olan T om as tarafndan tertip edildi ve gayet vahim bir dahil harp eklini alarak iki sened en fazla bir m ddet devam etti. Bu isyan, Mihail II devrinin esas hdisesi ve siyas, din ve tima olm ak zere bak m d an son derece vahim bir v aka olarak telkki etm ek lzmdr. Siyas bakm dan bu hdise m him oldu, n k Tom as, iki Bernin ktalar hari olmak zere, btn Anadoluyu isyan iin k aza n m a a muvaffak olm utur. Baz m ehazlara gre Anadoluda ve Kafkas hudutlarnda yayan muhtelif m illiyet ler isyan b ay ra n a iltihak etmilerdir. T o m a sn ordusu yal nz, Avrupa kon tin an n d an ktle halinde Anadoluya hicret ettikten sonra burada, evvelce g rm olduum uz gibi, m him koloniler m eydana getirm i olan hem erilerini, yani Slavlar
cizgiliforum
cizgiliforum
deil, fakat ayn zam anda ranllar, E rm e n ile r b e rle r ve dier bir ok Kafkas k abilelerin in m m essillerini ihtiva edi yordu (1 2 3 ). Tom as o kad ar b y k k u v v etlerin banda bu lu nu y o rd u ki halife M em un bu. zat ile sk bir birlik tesis etm ekte tereddt etmedi: halifenin T o m a sa M ihaili d ev irm ek iin, yardm etmesi kararlatrld; bu na m u k abil Araplar Bizans im paratorlu u nu n baz hudut m m tak alarn a la ca k lard. M em u n un m uvafakati y a h u t teviki ile Tom as kendini Antakyada, bu ehrin patriki Jo b tarafndan Rom allarn b asilev si olarak tetvi ettirdi. Bu andan itibaren Bizans im paratoru son d erece tehlikeli ve k o r k u n bir rakiple k a r layordu. a rk Araplar bu isyan harek etin in inkiaf ile son d erece alkadardlar. Din bak m nd an bu isyan b y k bir e h em m iy e t g ster m ektedir, n k Tom as ik o n o k last politikasnn yeniden ihdasndan m u b e r olan ahalinin b y k bir k sm nn ho nu t suzluundan istifade etmitir. T o m a s tasvirler klt taraf tar olduunu ilh etti; hatt bir za m an lar ortodoksluu y en i den iHdas etmi olan r e n in olu Konstantin olduunu dahi iddia eyledi. Bu siyaset biro k istinatgh buldu. En nihayet bu harek etin tima neticeleri dahi oldu. Ana doluda vergi tahsildarlar T o m a sla birletiler; bu suretle bir m ehaza gre, klelerin efendilerine kar,, ( 1 2 4 ) a y a k lan m as h u su le geldi. Aa snflar, k en d ileri iin daha iyi v e daha parlak bir istikbal tem in etm ek midiyle, kendilerini tazyik altnda bu lu nd u ran arazi sahibi aristokratlara kar ayaklandlar. Ayn m ehaza g re bu nu takip eden dahil harp b ir Nil ellesi gibi k re y i feyezan altnda brakt; fakat bu rada su y erin e k an akt,, (125). E g e denizindeki donanm a tarafndan yardm gren Tomas, kuv v etlerini stanbula k ar evketti. Yolda, M ihailin ktala rnn gsterdii m u k avem eti kolayca krd ve h em denizden, h e m k aradan payitaht m u h asaray a balad. Boazn Rum eli sahillerine vsl oldukta T ra k y a v e.M a k e d o n y a Slavlar k e n disine iltihak ed erek ktalarnn adedini kabarttlar. stanbul m u h asara s tam bir sene devam etti. Mihail gayet nazik saatler geirdi; fakat iki hdise k en d isin e zaferi tem in etti: bir taraftan im parator T o m asn d onanm asn b y k bir hezim ete uratt; dier taraftan k rallar O m u rta g n ku m an d asn d a ni olarak im alde .kendilerini gsteren [Bu lgarlar [slerin
cizgiliforum
AM ORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU 345
cizgiliforum
cizgiliforum
Mdrit
Tomas Araplarla harp meydannda Mill ktphanesinde bulunan Skilitzes
mzakerede bulunuyor Tarih elyazmasna ait minyatr
cizgiliforum
kara kuvvetlerini geriy e attlar. Bu hdiselerden sonra T o mas hi bir zam an eski kudretini toplyamad ve isyan m uvaffakiyetsizlikle n eticele n m e e m a h k m oldu. T om a s firar etm ek m ecb u riy etin d e kald; bilhara tutuldu ve idam edildi. O rdularnn m tebaki ksm lar kolayca ortadan kald rld. ki sened en fazla devam etmi olan bu k ark isyan 8 2 3 de tam am iyle bastrlmt; bu andan itibaren Mihail kendini tekrar em niyette hissedebilm itir (126). Bizans im paratorluu iin bu isyann neticesi son d e re ce m him oldu. syann muvaffakyetsizlii tasvirler k l tnn yeniden ihdasnn dahi m uvaffakiyetsizlikle netice len m esin e sebep oldu. T om asn hezimeti ayn zam anda h a life M e m u n un dahi Bizansa kar tatbik etm ek istedii tecavz plnda m uvaffak olamadn gsteriyordu. Bundan maada bu isyan, b y k bir ihtimale gre, Anadoluda gayet cidd birtakm tima deiikliklere sebep olmutur. VI nc asrda, B y k Justinian zam annda, topraa bal k y l ler tarafndan ilenilen b y k arazi rejim in in im paratorluun en b y k ksm nda cari olduunu grm t k. Mteakip asrlara ait m ehazlarda bazan k k tim arlara ve k k kyl m alikn elerin e ait im alara tesadf ediyoruz. X uncu asrda, b y k arazi bir k e re daha ve bilhassa Anadoluda, ortaya km aktadr. Bu yeni hdiseyi T om asn isy an na atfetmek m m k n d r : n k bu isyan hi phesiz h k m et tarafndan toplanan ykc v ergileri v ere m e y en ve bu yzden m lklerini zengin k om u larn a satm ak m e c buriyetinde kalan biro k k k arazi sahibinin m ahvn mucip olmutur. Her ne hal ise, b y k arazi X u ncu asrda tekrar ortaya kt ve hatt im paratorun kud retini bile teh dide balad. Bu hal, aada g rece im iz gibi, kendini bilhassa Anadoluda hissettirdi (1 2 7 ). T a k rib en 8 3 0 a kadar, Bizans ile Arap ordular a ra sn daki m sa d em eler vahim neticeler tevlit etmedi. Hilfet o zamanlar, entrikada m ahir Bizans tarafndan vahim letirilen b y k dahil k ark lklar iinde bulunuyordu. Anadoluda, 8 3 0 da, m alp olan Teofil, m teakip sened e ( 8 3 1 ) Kilikyada, hudut m frezelerinden m teek kil bir Arap ordu suna kar bir zafer kazand: bu m uvaffakiyet stanbulda im p a rator erefene tertip olunan parlak bir zafer enliiyle tesid edildi (1 2 8 ). Mteakip senelerd e Teofil yeni muvaffak-
cizgiliforum
cizgiliforum
AM ORO N SLLES ZAM ANINDA BZANS MPARATORLUU 347
yetler elde edemedi. Hatt bir Arap m v errih i M em un'un btn im paratorluu ta h a k k m altna alaca gn b e k lediini yazyor (1 2 9 ). Teofil M em u n a sulh tekliflerinde bulundu. Fakat, 8 3 3 te, M em un ld ve k ardei Mutasm tarafndan istihlf edildi. M utasmn saltanatnn ilk sen ele rinde m u h asam at inktaa urad. 8 3 7 de Teofil harbi yeniden at: b y k bir ordu ile Araplara k ar parlak bir sefer yapt. Zapetra kalesini zaptedb yakt ve dier b irk a y e re girdi. Bu m uvaffakiyetten so n ra erefine yaplan zafer enlikleri alt sene evvel payitahta avdetinde yaplm olan geit re sm i ve terifatn bir nevi tek err r oldu (130). Fakat 8 3 8 de Mutasm, b y k bir ordu nun banda Anadolunun ierlerin e olduka derin bir surette nfuz etti ve uzun bir m u hasarad an sonra, iktidar m ev k iin d ek i slle nin n e et etmi olduu Frigyada, Am orion kalesini zapt etti; buras, bir Arap k ro n ik cisin in m balal szlerine gre, hristiyanln gz ve m ak a rr idi,, (131). Mutasm, A m orionun igalinden sonra, stanbul zerin e y r m e k niyetinde idi; fakat m em lek etind e ask er bir isyan ktn h aber aldkta plnlarn terk etm ek ve S u riy ey e avdet eyle m e k m ecb u riy etin d e kald (1 32). G re k kilisesi senelik cerid elerin d e m u ciz e v bir h ikye Am orion m u h asaras ile alkal g ste rilm e k te d ir : bu, m e hur 4 2 esirin islm iyeti kabu ld en im tina etm eleri ve martir olarak lm elerinden b ahsed en hik y ed ir; b u n lar D icle sahi line g t r lm ler ve orada balar k esilm e k suretiyle idam edilmilerdir. Bu nlarn cesetleri nehi.re atlm, fakat suyun sathnda m u cizev bir tarzda y z e re k ce rey a n tarafndan s r k le n m i ve hristiyanlar tarafndan toplairtmtr; hritiyanlar bu n lara tantanal cenaze m erasim i yapm lardr (133). Am orion m al biyeti Teofil zerinde ok kuvvetli bir tesir yapt. m parator elinde m ev cu t k u v v etlerle Arap istil sna m essir bir surette kar k o y m a k midini kesti ve payitaht k a y b e tm e k k o rk u su ile garp devletlerine tev ecch ed erek bunlardan yardm istedi. m paratorun elilerini Venedikte, F ra n k kral D indar Lou isnin payitaht n g e lh e im de, hatt uzak garpta, spanyada, E m ev halifesinin saraynda g rm ek kabil oldu. Bunlar btn garp h k m d arlar nezdinde b y k bir h sn k a bu le m az h a r oldular, fakat bu garp krailar Teofile ok b y k fil yardm da bulunm adlar.
cizgiliforum
cizgiliforum
348
Am orion sllesinin son devrinde, yani Teofil saltanatnn son sen elerin d e ve Mihail III zam annda, hilfeti k em iren dahil m cad eleler ark Araplarmn, Bizan s im paratorluu iin pek tehlikeli olan tah ripkr aknlarna tekrar balam a larna m ni oldu. B u nu n ak sine olarak bu sefer Bizans ktalar birok defalar Araplar hezim ete uratm aa m uvaffak oldular. 8 6 3 te, Meliten em iri (valisi) m e r K aradeniz sahil lerinde Bizans ehri Am isosu (Sam sun) y a m a etti ve bir rivayete gre denizin ileri harektna m ni olduuna kzarak, bir zam an lar S e rh a s n yapm olduu gibi, sular krbalatt. Fakat, ayn sen e zarfnda, avdette, m e r P etro n asm k u m a n dasnda bu lu nan Bizans ktalarnn ricat yolunu k e sm ele rin e ve o rdu sunu ev irm elerin e ahid oldu. Poson m u h a reb esin d e (bu m u h are b e n in yeri daha henz k at olarak tespit edilem e mitir) Arap kuv v etleri h em en h em en tam am iyle mahvedildi; m e r dahi m u h a re b e m eydannda m aktul dt (134). Bizans silhlarnn parlak m uzafferiyeti stanbulda, Hipodro m da', uzun mddel akisler b ra k t; ve m u h a re b e m ey d a nnda em irin l m n tesid etm ek zere m ehazlar tarafndan bize nakledilm i olan husus bir ark bestelendi (1 3 5 ). Araplara kar yaplan aa y u k a r senev m cadeleler esnasnda m ehazlar ni olarak Ros yahu t Rus larn stan bula kar yapm olduklar ilk taarruzdan bahsetm ekted irler. O lduka yakn bir zam ana kadar tarihilerin en b y k bir ksm bu hdiseyi 8 6 5 yahut 8 6 6 sen esin e izafe ediyor ve ok defalar Rus prenslerinden Askod ile Dirin seferi ile birletiriyordu Fakat 1 8 9 4 te B r k seld e kefolunan v e Bel ikal lim F. C um ont tarafndan nered ilen ksa bir k ro n ik ten sonra bu fikrin yanl olduu m eydana k m tr : kron ik payet kat bir tarih zikretm ekte ve R uslarn 2 0 0 gem i ile, 18 haziran 8 6 0 senesinde stanbula yaklam , fakat zalim ane bir surette m alp edilmi ve gem ilerinin b y k bir ksm n kay betm i olduklarm bildirm ektedir (1 36 ). E sasen birtakm lim ler bu anonim kron ik in nerinden ok evvel birin ci tarih hak k nd a phelerini izhar etm iler ve birtakm k ron olojik hesaplara istinat ed erek tam tarihin 8 6 0 olduu fik rin e m temayil gr nm lerdi. Mesel X V III inci asrn m e h u r tal yan limi Assem ani Ruslarn ilk seferinin tarihi olarak 8 5 9 senesi sonu yahut 8 6 0 senesi balan gcn tespit e tm i ti: fakat so n rak i tarihiler bu tetkikatn neticelerini tam am iyle u nut
cizgiliforum
cizgiliforum
A M O RO N SLLES ZAM ANINDA BZANS MPARATORLUU 340
tular (137). B u nu nla beraber, B r k se l ano nim k ron ik in in nerind en on drt sen e evvel R u s kilise tarihilerinden Golu b in sk i dahi, A ssem aniden h a b e rd ar olm akszn, bu seferin 8 6 0 senesi v e hatt 861 senesi balan gcna karlm as lzmgeldii neticesin e varm t (1 3 8 ). Vazlarndan birinde, bu hdisenin m u asr patrik Fotius Ruslar kaba ve b a rb a r bir skit kavm i ve bu nlarn sefer lerini barbar, k a b a rm ve k o r k u n bir Okyanos ve mthi bir im al frtnas ( 1 3 9 ) olarak gsterm ektedir. Bizans im paratorluu arkta h arbi idam e ettirdii ayn zam anda garp A raplarm a k ar dahi m cad ele ediyordu. Araplar tarafndan V II nci asrda b u n ca m kltla fethedil mi olan im al Afrika, a z . bir m ddet sonra, ken dini ark halifelerinin ta h a k k m n d e n k u r ta r m t: 8 0 0 senesinden itibaren M srn garbnd a bu lu nan m e m le k etle r Abbas hali felerine itaat etm ediler ve IX u n cu asrn balan gcnd a ( 8 0 0 ) Tunusta bir Aleb sllesi istikllini iln etti ve kuvvetli bir d o n an m ay a istinat ed erek saltanat s rm e e balad. A kdenizdek baz Bizans m em lek etleri Araplarn cidd tehlikesine m aru z kaldlar. I X u ncu asrn balangcndan itibaren, N ikefor I devrinde, Afrika Araplarm n P elopo nn es Slavlar tarafndan karlan isy anlara yard m ettikleri ve bu Slavlarla birlikte Patrae (Patras) eh rin i m u h asara ettikleri g r l y o r (140). Mihail II nin saltanat zam an nd a Bizans im pa ratorluu b y k stratejik ve ticar bir eh em m iy e te m alik b u lu nan Girit adasn k a y b etti: bu ada spanyadan gelen ve ilk evv el Msra y e rle m e k istiyen, fakat bilhare Giride g een Arap m u h acirleri tarafndan fethedildi. Ek sp ed isy o n efi bu adada y eni bir eh ir kurd u v e bu ehrin etrafn derin bir h en d e k le e v i r d i: bu n d an dolay bu ada H andak y ahu t Kandiya ism ini almtr (141).Bu devirden itibaren Girit k o rsa n larn bir yuvas ve E g e denizi adalar v e sahil m ntakalarna k a ra k Bizans im paratorluunda siyas v e ktisad birtakm k arg aalk lar tevlit eden tah ripk r etelerin m e lc e i oldu. Sicily ann ziya Bizans im paratorluu iin daha vahim oldu. V II nci ve V III inci asrlard an itibaren bu ada Arap akanlarna hedef o lm u tu : fakat bu ak n lar vahim neticeler tevlit etm em ilerdi. Am orion sllesi devrinde vaziyet deiti. Mihail II saltanatnn sonunda E v fem iu s nam nda bir
cizgiliforum
cizgiliforum
ahs im paratorluk aleyhinde bir isyan tertip etti ve im p ara torluun sahibi iln olundu. m paratoru n k u v v e tle rin e kar k o y a b ilm e k iin kendi kuvvetlerinin g a y r kfi olduunu anlyan bu zat Afrika Araplarn yardm na ard. Bu nlar Sicilyaya ktlar; fakat Evfem ius'a yardm ed ecek le ri y erd e aday kendi hesaplarna fethetm ee baladlar. Ayn zamanda Evfem ius, im paratorun taraftarlar tarafndan katledildi (142) Ev fem iu sun idealleri urund a m cad ele eden bir hayalperest, m em lek etinin istiklli iin ce su ra n e h a rb e d e n ve talyada m stakil bir devlet, bir talyaR om a im paratorluu (m p ero R om an o ta lia n o ) tesisini gaye edinm i a n anev bir politikay temadi ettiren bir ahs olduunu iddia eden bir talyan tarihisinin fikirlerini k abu le im kn y ok tur (143). Araplar P a n o r m a (Palerm o) yerletiler ve yava yava, M esina da dahil olm ak zere, Sicilyann b y k bir k sm n igal ettiler: Am orion sllesi saltanatnn sonunda, Sicilyann btn b y k ehirlerinden yalnz Sirak u z hristiyanlarm elinde kalmt. Araplarn, ce n u b talyadaki Bizans arazisine girebilm eleri iin yalnz bir adm atm alar icap ediyordu. talya y arm ad asnn cenupta iki k k y arm ad a ile sona erdiini biliyoruz. C en ub u ark yarm adas, lkzam anlarda Kalabria, cen u bu garb yarm ad as ise Bruttium adlarn tayordu. - O rtazam anlarda bir istlh deiiklii v ukubuldu: V II nci asrn ortasndan itibaren Bruttium ismi g n d en gne daha az kullanlm aa ve K alabria ismi tara fndan istihlf olun m aa baland; bu su retle K alabria ism i iki y arm ad aya dahi amil oldu; yahut, bak a bir tabirle, cen u b talyada, T a ren t krfezi etrafndaki btn Bizans m em le k et leri Kalabria adn tam aa baladlar (144). talyann IX uncu asrdaki siyas vaziyeti yle idi: Bizans V enedik, Napoli dkal v e dier iki d kalkla birlikte K am p a n y an n b y k bir ksm n ve iki k k cen u p y a rm adasn elinde bu lu ndu ruyordu . V enedik ve K a m p a n y a pek g e v e k bir ekilde Bizans im p arato rlu u n a bal idiler: bu m n tak alarm her biri bal bana b ire r otonom h k m ete malikti. Bu n u n a k sin e olarak talyann ce n u b u d o rudan doruya im paratorlua tabydi. V II nci asrn so n u n da, Beneventin Lom bard d kas Bizans im paratorlu u na ait T arenti zaptetti; bizzat T a ren t krfezi sahillerine ulat ve bu suretle iki Bizans vilyetini birib irind en ayrd; o suretle
cizgiliforum
cizgiliforum
AM ORO N SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU 351
ki, bu istildan sonra iki k k y arm ad a yalnz, deniz vastasiyle aralarnda rabta tesis edebildiler. a rlm a y n n talya ftuhatndan v e Rom ada im parator tacn giyiinden so n ra btn A p enninler yarm adas, Bizans arazisi hari o lm ak zere, nazar olarak garp im parato run un otoritesi altna girm i bu lu nuyordu ; b u n a ra m en fliyatta arlm a y n n nfuzu cenupta papalk devleti ve Spolet dkalm n hudutlarn amad, B e n e v e n t dkal m stakil bir d ev let olarak kald. italyay tedric surette h k im iyetleri altna aldklar bir zam anda Araplar talya sahillerine kar deniz aknlar dahi yapm a a balyorlard. Teofil za m an n d a Tarentin igali ce n u b talyadaki Bizans vilyetleri iin vahim v e vastasz bir teh like tekil ediyordu. m paratora yardm a gelen bir V enedik d onanm as T arent krfezinde tam bir hezim ete urad. Fak at Araplar yarm ad ann ark n d a bu lu nan Bari m him m sta h k em m ev kiini igal ediyorlard; buradan m em leketin ierlerin e doru ilerlediler. Bir ordu ile gelm i olan garp im paratoru Louis II m alp oldu ve geri ek ilm e k m ecb u riy etin d e kald. Ayn zam anda, IX u n cu asrn ortasna doru, Arap k orsan lar T ib er m an sabnd a g r n d ler v 6 R o m ay tehdit ettiler: fakat e llerin e zengin ganim etler g eir dikten so n ra eski payitahttan uzaklatlar. e h ir surlarnn dnda bu lu nan Sen P iy er ve Sen Pol bazilikleri, bu akn y z nd en, v ahim madd zararlara uradlar. Am orion sllesi devrinde Arap - Bizans m nasebatnn ksa bir plnosu yaplacak olursa Bizan s iin garpte vahim m uvaffakyetsizlikler k ay d etm ek m e cb u riy eti hsl olur. Girit ve Sicilya, birincisi yalnz 9 6 1 e kadar, kincisi ise ebediyen, elden kt. C enub talyann baz m h im noktalar dahi Araplarn, eline g;eti. B u n u n la b era b er, IX u ncu asrn orta sna doru, Arap arazisi faslasz bir silsile tekil etmiyordu. arkta m cad elen in neticeleri btn btn b ak a oldu. Bu havalide im paratorluk, arazisini aa y u k a r olduu gibi m uhafaza edebildi. H udutlarn iziliinde husule gelen baz e h em m iy etsiz d e iik lik ler hdisatn u m u m ce re y a n ze rinde hi m essir olmad. Bu bak m d an Am orion sllesinin sarfettii g ayretler im paratorluk iin son derece m h im oldUj n k bu slleye m ensu p im paratorlar 4 7 se n e a rk Arap-
cizgiliforum
cizgiliforum
larn m taarruzlarna kar koyabildiler v e heyeti u m u m iy esi itibariyle, Anadoludaki Bizans m em lek etlerin i tam olarak m uhafaza edebildiler.
AMORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE BULGARLAR
IX u ncu asrn balangcnd a B u lg a r taht m ah ir bir harp adam ve m n e v v e r bir tekilt olan ve Bizans im p arato r luu iin son derece tehlikeli oldu u nu g ste rm e e nam zed bu lu nan K ru m tarafndan igal olunuyordu. Bu kiraln, M akedonya ve T esaly an n Slav ahalisini cezb ed eb ilecek kabiliyette bir dm an oldu u nu hisseden Nikefor, bu iki vilyete im parato rlu u n her tarafndan gelm i olan birok m u h a cir evketti. Bir m ehaza in a n m a k caiz ise, m u h a cirler arasnd a b y k bir honutsuzluk h u su le getirm i bu olan tedbirle im parator bir Bulgar-Slav ittifak tehlikesini nlem ei m it ediyordu (145). 8 1 1 d e , mteaddit B u lg a r - Bizans m sa d em elerin d en sonra, N ikefor K ru m a k ar b y k bir sefer y ap t: bu sefer esnasnda ordusu ile birlikte bir pusuya drld ve v ah im bir m al biyete urad. N ikefor bizzat harp m ey d a nnda m aktul d t ; olu S tavrak io s ar surette y a r a la n d ; ordu ise h e m e n h em en tam am iyle im ha edildi. V alensin Vizigotlar tarafndan harp m eydannda ldrld 3 7 8 senesi m e h u r Ed irne m u h are b e sin d e n beri h i b ir im parator barb arla ra k ar yaplan m cad elede lmemiti. K ru m m a k tul im paratorun kafa tasndan bir k ad eh yaptrd ve Bu lgar boliad (asilzade) larm ( 1 4 6 ) bu k ad eh ten im e e icbar etti. 8 1 3 te K ru m , kuvvetli bir ordu ile B u lg arlar zerin e y r m olan Mihail I i m alp etti; K r u m a kar m cad ele etm ek zere ark hududundan Asya k u v v etlerin i geri e k m e e kad ar gidilmiti. Fakat adede faik olm alarna ra m en Bizans ktalar ezildiler ve bu nlarn ricati a n ca k stanbul su rlar n nd e sona erdi. Ayn sene zarfnda (8 1 3 ), E rm en i Leon V in tahta c l sund an az bir m dd et sonra, K ru m Yaldzl Kapya (yani stanbul sularna) m zran saplam ak zere* ( 1 4 7 ) stanbulu m u hasara etti. F a k at payitaht
cizgiliforum
cizgiliforum
A M O RO N SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE BULGARLAR 353
zapta muvaffak olamad ve Bu lgar tehlikesi, K ru m un an lm n den dolay, m u v a k k a t bir m ddet iin, ortadan kalkt (148.) Daha Leon V in hayatnda, K r u m un ilk haleflerinden ve Bulgaristann balan glar tarihinin en m m taz ahsiyetle rinden,, (149) biri olan O m u rtag Bizan s im paratorluu ile otuz senelik bir sulh ak d etti; bu sulh m u ah ed esi bilhassa Trakyada iki devlet arasnd aki hudut hattn tespit ediyordu. Bu hudutlarn bakiyeleri, toprak setler eklinde, bu g n dahi m evcuttur ( 1 5 0 ). Bu lgar - Bizans su lhu nun kat olarak akdind en sonra Leon V T ra k y a ve M akedonyada harap olan ehirlerden bazlarn te k ra r ina ettirdi. Payitaht etrafnda dahi, ehri Bu lgarlarn m stakbel taarru zlarna kar daha iyi mdafaa e d eb ilm ek zere, daha m u h k e m y eni surlar y a p trd. Bundan sonra, takriben IX u ncu asrn ortasna, yani Bul gar kral B o risin (Bogoris) tahta k m a kadar, Bu lgar-Bizans m nasebatnda h i b ir ehem m iy etli hdise vukubulm ad. Kral Borisin ad Bu lgarlarn hristiyanl kabul e y le m e le rine sk bir surette baldr. H ristiyanlk uzun m ddettenberi Bu lgaristana nfuz etmiti; bu din b u ray a ilk evvel Bu lgarlarn BizanslIlara kar yaptklar seferler esnasnd a aldklar Bizans e sir leri vastasiyle ithal edilmiti. Putperest olan B u lg ar h a n lar ifsat edilenlere v e edenlere,, k ar iddetli itisaflarda bulundular. F. I. U sp ensk i yle diyor: Hi phesiz hristiyanlk pek e rk e n y ay lm a a balam tr... V III inci asrdan itibaren prenslerin saraylarnd a hristiyanlar mevcuttu. Bul gar tarihindeki k ark lk larn b y k bir k sm m ve sk sk v u k u bu lan han deiikliklerini hristiyanlarla putperestler arasndaki m cad elelere atfetmek lzmdr,, (151). Boris, k en d ini Bizansla daha sk bir birlik tem inine icbar eden Bulgaristann siyas du ru m u y z nd en hristiyanl kabul etm ek m e cb u riy etin d e kald. G rek papazlar, hristiyanl yerliler arasnda y a y m a k iin, B u lgaristan a geldiler. 8 6 4 senesine doru kral Boris vaftiz edildi; Mihail adm ald. Az bir m ddet sonra milleti dahi hristiyanl kabul etti. Slavlar hristiyan yapm olan m e h u r Kiril ve Metodun, Borisin vaftizinde, dorudan doruya bir rol o y n a m oldu k larndan bhis h ik y e y i otantik ahadetler teyit etmemekteBizans mparatorluu tarihi 23
cizgiliforum
cizgiliforum
354 BtZANS MPARATORLUU TARH
dirler. Bizans r hbaniy etin in eliyle Bu lgaristanm vaftiz edil m esi Balkan yarm ad asnd a Bizans im pa rato rlu u n u n prestij ve nfuzunun artm asnda b y k bir mil oldu. Fak at Boris im parato rlu u n Bu lg ar kilisesine tam bir otonom i v erm ek arzu sund a olm adn anlam akta geikm edi. Bu lgaristanm ru han hayatn dahi idare etm ek h ak k n m uhafaza etm ek k ay g u su n d a bu lu nan ve krallnn siyas bak m d an Bizansm vasali olm asndan k o rk an Boris Rom a ile din bir ittifak ak d etm e e k a ra r verdi. Papa N ikola I e bir h ey et gnderdi ve B u lgaristan a ltin papazlar gn derm esini re ca etti. Papa bu istei m em n u n iy e tle karlad. Az bir m ddet sonra ltin papazlar ve piskoposlar B u lgaristan a geldiler ve g rek r hbaniy eti tardedildi. Fakat papann zaferi ksa srd; n k az bir m ddet sonra Bulgaristan tek rar g rek kilisesi tarafna d n d ; M akedonya h an e d an devrine ait hd iseler den g ele ce k faslda bah sed eceiz (152). B o risin din sahada bocalad devirde, R o m a - stanbul m n asebatm n son d erece g erg in olm asna ra m en, kilisede daha hen z aa v u ru lm u bir ayrlk (sch ism e) m ev cu t olm adn u nu tm am ak lzmdr. B o risin g rek ve ltin rhb an iyetlerin e m racaatn Bu lgar hannn ortodoksluk yahut katoliklik lehinde yapm olduu bir seim eklinde tefsir etm em elidir. Bu devirde kilise, resm en tek ve gayri kabilitaksim olm akta devam ediyor.
IKONOKLAZMIN KNC DEVR VE ORTODOKSLUUN YENDEN HDASI IX UNCU ASIRDA KLSELERN AYRILMASI
8 0 2 * 8 6 7 devresi im paratorlar b ir ikonoklast politikas takip etm ediler; hatt re n in yeniden ihdas etmi olduu tasvir ler klt yava yava k u v v et bu laca k ve yeni im tihan lar geirm iy e ce k gibi gr n yord u. N ikefor cism an kudretin kiliseyi ta h a k k m altnda bu lu ndu rm as fikriyle telif edilm i din bir m sam ah a siyaseti takip etti. znik konsili m u k arraratn ve tasvirler taraftarlarnn zaferini tan m akla b e ra b e r ikonalar lehind eki harek etin hararetli bir m ridi deildi. Bu hareketin h ak ik h ah e k rlarn a N ikefor'un m sam a h a politikas h e m en h e m e n rafzlik k ad ar m e um grnd. htimal siyas
cizgiliforum
cizgiliforum
KNOKLAZMIN KNC DEVR 355
m eseleler im paratoru pek az alkadar ediyordu. B u n lar im pa rator iin an ca k devleti alkadar ettikleri nisbette e h e m m i yetliydiler. Fakat btn millet tarafndan sevilen ve b y k h rm et gren patrik T arasius lyik sosyeteye m ensup olb srf im paratorun arzusu ile dorud an d oruya bu y k sek m ak am a k a rlan patrik N ikefor tarafndan istihlf edildikte keiklik lemi endieli anlar geirdi. Bu intihaba m e h u r Studionlu Teodor ve mritleri, yani Studit,, 1er, muhalefet ettiler: bu nlar s rg n e gnderildiler. Mihail R a n g a b e yalnz pek ksa bir m ddet h k m s re bildi (811 - 813), ve patrik ve k eilerin daim nfuzu altnda kald. Kilisenin itaatli bir evld gibi h a re k et eyledi ve kilisenin m enfaatlerini mdafaa e t t i.. Z am an saltanatnda T eo d o r ve Studitler s rg nd en geri getirtildiler. re n in tasvirler kltn yen iden ihdas ediinden beri bir e y re k asr gemiti; fakat ik o nok last ce re y a n ark vilyetle rinde ve orduda daha hl yayord u. 81 3 de, anasl E rm en i olan bir ask er ef, Leon, im parator n v an n ald. Selefleri zam an nd a Leon iyi bir general hretine m alikti ve ik o n o k last fikirlerini itinal bir tarzda gizlemiti; fakat Mihail Rang e b e yi h aledp m ev kiini salam latrdkta alenen bir ik o noklast politikas takip etm ee balad. Bir mehaza gre im parator, taraftarlarndan bazlarna u szleri sylemitir: G r y o rsu n u z ki tasvirleri kabul eden ve b u n la ra' h rm et gsteren btn im paratorlar ya s rg nd e, y ahu t da harp m ey d annd a lm lerdir. Yalnz tasvirlere tapm am olanlar, im parator n v an n haiz olarak tabi bir lm le lm lerdir. Bu im paratorlar en b y k ihtiram larla ahane m ezarlara v azolu nm u lar ve Aziz H avariler kilisesine defnedilmilerdir. Ben bu nlarn m isalini takip ve tasvirleri tahrip etm ek istiyo rum: bu suretle benim ve olum un uzun hayatm zdan sonra k anunlarm z, d rd nc ve b ein ci batna kadar, m eriy et m e v k iin d e kalm akta dev am edeceklerdir,, (153). Leon V in ikonoklast tedbirlerine k ar patrik N ikefor iddetle m uhalefet etti: im parator tarafndan azledildi. s ta n bul patriklii m akam , Leonun din politikasn tam am iyle tasvip eden Teodota verildi. 8 1 5 te, ikinci bir ikonoklast konsili stanbulda, Aya Sofya kilisesinde topland. Bu konsile ait vesik alar tasvirler kltnn yeniden ihdas esnasnd a yok edilmilerdir; fakat konsilin b e y a n n a m e si patrik N ikefo run
cizgiliforum
cizgiliforum
356
BZANS'MPARATORLUU TARH
m e d h iyelerin d e zam anm za kadar gelmitir: bu b e y a n n a m e oldu ka yeni bir zam anda neredilm itir (1 9 0 3 te). Bu konsil aziz Babalarn, Allahtan alm olduklar doktrini ortaya koy u b tarsin eyledikten sonra, bu ndan evv elki alt m u kaddes u m u m konsil ile hem fikir olarak, anane bakm ndan cevaz olm yan tasvirler imal etm e ve bunlara tapma m a n a sz detini m a h k m ediyor ve ru h an ve ha k ik tapnm ay b u n lara tercih ediyordu,,. Bey an n am e, bundan sonra, hkm etin bir kadnn (yani ren in) eline getii bir zam an da kadn safd e ru n lu u n u n l resim ler ve cansz ikonalara,, tapma ve mum ve b u h u r y a k m a detini yeniden ihdas etmi olduuna iaret ediyordu. Konsil katolik kilisesinin sahte ikonalarnn gayr k a n u n imalini,, y asak ediyor, patrik T arasiu s tarafn dan tasvip olunan tasvirler kltn reddediyor, tasvirler n nde m u m yahut kandil y a k m a v e tasvirlere b u h u r hediye etm ei m enediyordu. 81 5 b e y a n n a m e si 7 5 4 ik onoklast konsilinin esas fikirlerini tek rarly o r ve m u k a rrera tm teyit ediyor ve tasvirlere tapmann yasak ve bunlarn tehirinin faydasz olduunu yeniden iln eyliyordu. Konsil fenaln dereceleri olduundan tasvirleri put tesm iye etm ekten imti na ediyordu,,; bu sebepten konsil azalar, baz defalar, b irin ci ik onoklast konsili zalarndan daha fazla m sa m a h a k r telkki olun m u lardr (154). Fakat son zam an lard a ikinci ik o nok last hareketinin bilhassa Leon V ve Teofil zam annda Leon III v e Konstantin V devri harek etind en ne daha fazla mutedil, ne de daha m sa m a h a k r olm ad ispat edilmitir. Bu konsil yalnz fikir bakm ndan daha fakir olmutur,, (155). kinci dev re ikonoklast im paratorlar, E rm en i Leon V, K e k em e Mihail II ve Teofil, din politikalarn, birinci dev rede olduundan o k daha b ak a artlar altnda tatbik etti ler. lk evvel ikinci dev re yalnz otuz sen e (815 - 8 4 3 ) de vam etti ve bu suretle birinci d ev reden y irm i sen e ksa oldu. Dier taraftan birin ci devre ikonoklastlar tasvirler ta raftarlarn, e e r tbir caiz ise; gafil avlam lard. Bunlar m cad eley e kfi d e reced e ne tekiltlandrlm lar, ne de hazrlanm lard. T a sv irlere kar alnan iddetli tedbir ler bunlar, saflarn sklatrm aa, im a n larn k u v v etlen d ir m ee, m cad ele m etodlarm inkiaf ettirm ee, dogm atik ve polemik biro k m alzem e toplam aa icbar etti. k in ci dev
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLAZMIN KNC DEVR 357
re ikonoklastlar seleflerinden o k daha canl bir m u k a v e met ile karlatlar. B u n lar iin m cad ele ok daha g oldu. T asvirler kltnn hararetli m dafilerinden olan ve halk ktlesi zerinde b y k bir nfuza m alik bu lu nan Studion m anastr rahibi Teodor ve arkadalarnn, StuditIerin, gsterdikleri m uhalefet bilhassa iddetli oldu. Bundan maada T eo d o r cism an kudretin kilise ilerine m dahalesi a le y h in de alenen yazd, syledi ve kilsenin istiklli ve vicdan serbestisi prensiplerini mdafaa etti. T eo d o run tavr ve faa liyetine kzan im parator bu rahibi ve m rid lerind en bir o unu uzak m e m le k e tle re srd. Bize kadar gelen ve kffesi ikonoklastlar aleyh inde olan m ehazlardan istidll olunabildiine gre tasvirlerin v e b u n lara tapanlarn itisaf, Leon V in zam an saltanatnda son de* rece iddetli oldu. Bu m ehazlarda, o devirde din u ru nd a m artir olarak, len baz ahslarn isim lerini bu lu yoru z. Fakat buna ra m en Leon V in en mfrit m u arzlar bile bu zatn im paratorluu mdafaa etm ek iin o k ey ler yapm, b y k bir m ah aret gsterm i ve ileri v u k u f ile idare et m i olduunu teslim etm ektedirler. Bir tarihiy e gre, Leon tarafndan azledilmi olan patrik Nikefor, Leonun lm n den sonra, Rom allar devletinin ok b y k fakat dinsiz bir im parator kay betm i olduunu sylemitir,, (156). Fakat dier m u asrlarn L eo n u y erd e s r n e n bir ylan,, tesm iye etmi ve zam an saltanatn bir k,, a, yahut kesif bir sis,, e benzetm i olduklar da bir hakikattir (157 ). L e o n un halefi Mihail II nin din fikirleri h ak k n d a g r ler birb irin d en ayrlm aktadr. Baz tarihilerin im paratoru oldu ka bitaraf bir kaytsz ve m sam ah a yolundan giden ve vicdan serbestisinin b y k prensiplerini iln eden (158) bir ahsiyet olarak g sterm elerin e ra m e n dierleri srf ahs itikadlarna u yd u u n d an dolay L eo n u ikonoklast reform larm m uhafaza etm ee k a ra r v eren, fakat ayn za m anda tasvirler kltn itisaftan kam an,, mteassp olm a m akla b e ra b er mutekid bir ikonoklast,, olarak kabul e tm e k tedirler (1 59 ). Modern bir tarihi " [Mihailin] siyas p ro g ram nn, m nazaal m eselelere dair m e cb u r bir s k t tazamm un etm esine ve ihtilf u nsurlarnn her birin e kar muay^ yen bir m sam a h a gsterilm esini iltizam etm esine ra m en
cizgiliforum
cizgiliforum
358 . BZANS MPARATORLUU TARH
dinde sulh teminine teebbs etmekten ibaret olduu,, f ik rin dedir (160). H er ne hal ise, ikonoklast temayllerine ra m e n Mihail tasvirlere tapanlara kar yeni bir itisaf devri amad: b u nunla beraber, sonralar stanbul patriki olan Metod, imp a ratora papann bir me k tu bu nu verdikte ve tasvirler klt nn yeniden ihdasn rica ettikte Mihail rahibi zalimane bir surette krbalatt ve bir mah zen de hapsettirdi. Leon V in saltanatn Mihail II in saltanat ile m u k a y e s e etmek iin m u asrlar u istiarelere mracaat etm ektedirler: Ate artk grlmyor, fakat daha hl duman var,,; yerde s rn en bir ylan k u y r u u gibi rafzliin k u y r u u daha henz l medi ve daha hl kmldanyor,,; k bitti, fakat hakik ilk bahar daha henz gelmedi,, ilh . . . . (161). Mihail II za ma nnda tasvirler ve kilise hrriyetinin m e h u r mdafii Studionlu Teodor olmutur. Mihail II nin halefi Teofil, son ikonoklast imparator oldu. Teolojide malmat sahibi olan bu zat M er y e m Ana ve azizlere tapmas ile itihar etmiti ve birok kilise lh lerinin mellifi bulunuyordu. Tarihilerin Teofil hakknda verdikleri h k m le r biribirini cerhetmektedirler. Bunlarn dereceleri o k m tenevvi olup en baya takbihlerden en y k s e k medhi yele re kadar kmaktadr. konoklazm ba k mndan Teofilin zaman saltanat bu mcadelenin en etin sahas oldu. mparatorun din hususunda balca maviri ve ikonoklast cereyannn efi g ram er ci Jan o lm u tur : stan bul patrii olan bu zat zamannn en m n e v v e r adam idi; Jan Ortazamanlar adamlarnn bir o un un bana geldii gibi b y ve sihir yapmakla itham edildi. Teofil zamannda, ikonalar nakeden rahiplerin bir ou iddetli cezalara arpld. Mesel Lazar nam nda tasvirler ressam bir papasn iki av uc u nu n krmz demirle dalanm olduu nu biliyoruz; tasvirleri evkle mdafaa ettiklerinden dolay Teofan ve Teodor namnda iki karde krbala dvlm ve bunlarn alnlarna, krmz demirle, bizzat Teofil tarafndan tertip edilmi birtakm hakaretamiz beyitler yazlmt: ite bu sebepten bunlar damgal,, (graptoi ) adn almlardr. Fakat bize kadar gelmi olan mehazlarn daha tenkidli bir tetkiki, Teofilin zaman saltanatnda itisaflarn lzumundan fazla insafsz olduunu ileri sren tezin terkedilmesi lzmgel-
cizgiliforum
cizgiliforum
diini gstermitir. Bu sahada pek az malmata malikiz.-Bury Teofiiin itisaflarnn m u ay y en bir coraf mmtakay a m a m olduunu kabul etmektedir; n k imparator yalnz pa yitaht ve civarndaki tasvirlerin tahribini istemitir. Ayn lim ikonoklazmn ikinci devresinin devam mddetince tasvirler kltnn Yunanistan, adalar ve Anadolu sahillerinde inkiaf halinde bulunduu fikrindedir. Bu hdise tarihiler tarafmran kfi de recede nazar itibare alnmamtr. Bu r y im pa ra torun yalnz m u ay y en bir ka vakada ar cezalara m r a c a at etmi olduuna kanidir (162). konoklast hareketinin ikinci safhasnn tarih ba km nd an tam olarak kymetlendiril mesi iin yaplacak daha ok i vardr. Teofilin kars Teodora, g r m olduu muz gibi, tas virler kltnn h a h e k r bir taraftar idi; imparator ise k a rsnn din temayllerini bilmiyor deildi. Teofil 8 4 2 de ldkte olu Mihail sinni sahavette olduundan, Teodora k a n u n en imparatorluun bana geti. Teo dorann ilk ii tasvirler kltn yeniden ihya etmek oldu. Hi phesiz 8 4 2 de ikonoklastlarm muk ave met i, tasvir ler kltnn birinci defa, ren zamannda tekrar ihdas o lun duu zama nk i kadar, kuvvetli deildi: hakikaten, yalnz bir sene sonra, Teodora, din temayllerini teyit etmek zere bir konsil toplad; ren ise ayn ii a nc a k yedi senede baara bilmiti. G r am er ci Ja n azledildi ve stanbul patriklii maka m, grm olduumuz gibi, Mihail zamannda birtakm imti hanlar geirmi olan Metoda verildi. Teo do rann toplam olduu konsilin vesikalar bize k a da r g el m em i le r d ir ; fakat dier m e m b a la r sayesinde, bunlarn 7 8 7 senesi znik konsili kararlarn teyit ve tasvirler kltn yeniden ihdas ettiklerini biliyoruz. Konsil iini bitirdikte Aya Sofya kilisesinde, b y k pehrizin ilk pazar gn, yani 11 Mart 8 4 3 te, tantanal bir ruhan yin yapld. Rum ortodokos kilisesi bu gn dahi ortodokosluun senev ba y ra m ile (K'jpzvd] ttJ; pD -ooofa) bu yinin hatrasn tesit etmektedir. P e k yakn bir tarihe kadar, umumiyetle, tasvirlerin yeniden ihdasnn hakik tarihinin bir sen e daha evvel olduuna ( 8 4 2 ) inanlyordu (163). Ya kn arkta ikonoklazmn ikinci devri, tasvirlerin m u h a fazas zmnnda a rk patriki, yani skenderiyeli Kristof,
cizgiliforum
cizgiliforum
cizgiliforum
Teodora'nn Madrid annesi torunlarna Mill Ktphanesindeki Skilitzes ikonalar Tarihi ptryor elyazmasna aid minyatr
cizgiliforum
Antakyal J o b ve Kudsl Basil tarafndan imzalanm m terek bir me k tu bu n neriyle temayz etmitir. konoklast hareketinin bir plnosu yaplacak olursa u neticelere va rl abi li nir : ikonoklast partisi kuvvetini saray ve b y k generaller de dahil olmak zere, ordudan almtr; bu efler arasnda Leon III, Leon V ve Mihail II gibi im pa ratorluk m ak am n ihraza muvaffak olanlar dahi vardr. Baz tarihiler ordunun ikonoklast temayllerini silh altna alman askerlerin ekserisinin ark milletlerine mensu p ve bilhassa yukarda grld gibi, h k m e t tarafndan geni m i k yasta garp vilyetlerine ve bilhassa T r a k y a y a yerletiril mi Erm eni ler olmalaryle izah etmektedirler. Binaenaleyh or dunun ekseriyeti ikonoklazma iman etmiti. Dier bir tarihiye gre [ark askerleri zerinde] otodoks klt y a banc bir din tesiri yapyordu ve putperest,, tesmiye ettikleri insanlara kar yaplacak he rha ng i bir cebr hare ket bunlara meru gibi grnyordu,, (164). Saray partisi ve yks ek rhba niye te gelince bu devlet memu rlar ve piskoposlarn alelekser vicdanlarnn sesine kulak v erm ey ip k or k u ve ihtiraslar ile imtiza eden doktrinleri kabul etmi olduklar sylenebilir. stanbul ahalisi ve rhbaniyetin b y k bir ks m tasvirler kltne taraftard. k onoklast imparatorlar iyi general ve ha km idareci idiler; bunlar Araplar ve Bu l garlar malp ettiler ve hatt bunlardan bazlarnn hristiyanl ve domakta olan garp medeniyetini kurtarm olduklar sylenebilir. Fakat bunlar ihtiraslar yahut siyas gayeleri yznden tasvirlere kar itisafta bulunmadlar. Bu imparatorlar, kiliseyi iyiletirmek ve hristiyanl temizlemek iin altklarna samim surette kani olduklarndan dolay bu din tedbirleri aldlar. Hatt bu imparatorlarn din reform lar bazan bunlarn vcude getirmi olduklar siyas esere zarar verdi. Tasvirler taraftarlarna kar yaplan bu mcadele vahim dahil karklklar husule getirdi ve siyas bakm dan imparatorluu zayflatt. Ayn zamanda Bizans ile garp kili sesi arasnda bir inkta ortaya kmasna ve talyann tedric surette Bizanstan uzaklamasna sebep oldu. Yalnz ik o n o k last imparatorlar tarafndan keiler ve manastrlara kar tatbik edilen politika siyas millerle izah olunabilir. konoklastlarn din doktrinine gelince, bu doktrine dair teferruatl bir h k m v e r m e k g bir itir; n k bu mesele ile alkal
cizgiliforum
cizgiliforum
btn yazlar tasvirler taraftarlar imha etmilerdir. konoklastlar arasnda bile mutedil temayll insanlar bulunduu gibi mfrit radikaller dahi mevcuttu. Tasvirlerin temsili iki mu htem el tehlikenin kayna olarak telkki ediliyordu: putperestlie yahut umu m konsillerin m a h k m etmi oldu u rafzliklerden birine avdet. konoklast hareketinin ikinci devresi iin u hdise ze rinde srar etmek lzmdr: V III inci asrda ark Anadolu vilyetlerinin daima zavriyallar tutmu olmalarna m u k a bil ayn vilyetler IX uncu asr ikonoklast siyasetine hibir yardmda bulunmamlardr. Bu ikinci devrede ikonoklast fikri lehindeki tehalk son derece zayflamtr,,; bu hareket ruhan ypranmtr,, (165). Tasvirler partisi garp vilyetleri ahalisini, talyay, Yunanistan, btn keileri, r hbaniyet azalarnn bir ounu, bazan, ahvalin icab ikonok lazm e h a h e k r gibi g r n m ek ztrarnda kalan stanbul halknn ekseriyetini v e en nihayet _Ege adalar ve Anadolunun baz sahil vilyetleri gibi imparatorluun dier birtakm mntakalarnm nfusunu ihtiva etti. Tasvirlere tapanlarn teolojik doktrini, aml Jan ve Studionlu Teodor gibi insan re hberleri tarafndan inkiaf ettirildii ekilde, muk addes yazlar zerine bina edilmiti. Bunlar tasvirlerde yalnz halk aydnlatacak bir vasta b u l muyorlar, fakat ikonalarn r neklerinin yani sa, Mer ye m ve azizlerin kudsiyet ve deerini muhafaza ettiklerine ve dolaysiyle mucizev bir kuvv ete malik olduklarna inan yorlard. Tasvirler kavgas bu devrin sanat hayatnda derin izler brakmtr. Birok fevkelde sanat bideleri, mozayikler, freskler, he ykeller ve mi nyatrler ikonoklast mcadeleleri esnasnda tahrip edildiler. Kiliselerin zengin bir surette ss lenmi olan duvarlar ya sva ile rtld v ey ah u t yeni slba gre tezyin edildi. N. P. Ko nd ako v bu hususta yle diyor: Hulsa olarak payitaht kiliselerinin hayat Bizansn b tn artistik hayatn erge bulandracak olan bir perianla m a h k m edildi.... Birok m n e v v e r ve zengin kimseler, aile leriyle birlikte, talyaya hicret ettiler; bi nl erc e kei cenub talya, Anadolu ve Kap a do ky an m geni arazisinde, G re k sanatkrlar tarafndan tezyin olunan yeralt evleri ve zaviye leri tesis ettiler. Binaenaleyh, VIII inci ve IX uncu asrlarda,
cizgiliforum
cizgiliforum
G r e k sanat ve ikonografyasn, Bizans imparatorluunun dnda, Anadolu vey ah u t ce nu b ve orta talyada ara-, mak lzmdr,, (166). Fakat ikonoklastlar bir taraftan sa, Mer ye m ve azizlerin tasvirlerini muhtevi sanat bidelerini tahrip e d e r k e n dier taraftan da ikonoklastlar, yeni m e v zu lara mrac aat etmek suretiyle, yeni sanat tipleri yaratmaa baladlar. Bu nlar dekoratif bir sanat yarattlar ve janr sah neleri, av tablolar, hipodromlar aalar, kular, hay va nla r ilh.... res m e tm e e baladlar. Bu devre ait fildiinden mam l ayan dikkat sanat eserleri, mi ne ileri ve birtakm ente re san minyatrler bize kadar, gelmilerdir. Umumiyetle, sanat tarihileri yeni ikonoklast sanatnn karakteristik vasflarn sken de riy en in eski a n anelerine avdette ve tabiat tetkiki ve realizme m te v ec cih calibi dikkat bir temaylde,, (167) bulmaktadrlar. Tasvirler mcadelesinin m hi m neticelerinden biri ark kilisesinden azizlerin m e n h u t tasvirlerinin yahut muk add es sah ne resimlerinin kalkmas oldu. R e s m e n ne kilise ve ne de G r e k h kmeti bu tasvirleri yasak etmediler; bunlar hi phesiz zmn bir anlama neticesinde ortadan kalkmlardr. Baz tarihiler bu hdiseyi ikonoklastlarn mfrit tasvirler taraftarlarna kar kazanm olduklar ksm bir zafer olarak telkki etmektedirler (168). konoklast tesirlerinin akislerini sikk eler ve m h r le r zerinde dahi g r m e k kabildir. konoklast fikirlerinin tesiri altnda, VIII inci asrda, tamamiyle yeni bir s ik k e ve m h r tipi inkiaf ediyor. Yeni m h r ve sikkeler bazan sa, Mer y em ve azizlerin resimlerini ihtiya etmeksizin yalnz yaz ta maktadrlar; resimlerin yerine m h r le r zerinde bazan bir ha, yahut ha eklinde bir m o no g r a m tasvir olunmaktadr. Um um iy etl e sik kele r zerinde yalnz imparator ailesi veya hu t bir ha bulunmaktadr. nsan portreleri evvelki devirle r in mu ka dd es tasvirlerinden daha iyi deillerdir; bunlar tama miyle itibardirler (169). Tasvirler kltnn yeniden i h dasndan sonra sa, M eryem ve azizlerin tasvirleri sikkeler ve m h rle r zerinde tekrar ortaya kmaktadrlar. konoklazm, iaret ettiimiz gibi, talya ve papal impa ratorluktan ayrd ve Romay Bizanstan uzaklatracak olan ayrln (schisme) husule gelm esi ne ok yardm etti. nkta, IX uncu asrn ikinci nsfnda, Mihail I I I zamannda, Fotius
cizgiliforum
cizgiliforum
ile g n a s stanbulda biribiriyle tututuran m e h u r ka vga esnasnda husule geldi. konalara temayl ile tannm olan gnas patriklikten azledildi ve bu m a k a m zamannn en lim adam olan sivil Fotius'a verildi. Bizans imparatorluunda iki parti teekkl etti: bunlardan biri Fotiusu, dieri ise nvann terketmee raz olmyan g na s hima ye etti. Bunlar yekdierini kelimenin btn kuvvetiyle aforoz ettiler. Bunlarn m c a delesi o kadar hararetlendiki Mihail bir konsil toplamak mecb uriy etind e kald. gnas tarafn iltizam eden papa Nikola I, konsile itirak etmek zere, davet edildi; fakat papa eliler g n d e rm ek le iktifa etti. Hediyeler ve tehditlerle tesir altnda bulundurulan konsil, papann arzusu hilfna, gnasn azlini ve Fotiusun stanbul patrikliine intihabn teyit etti. Papa bu ka rara itiraz eyledi ve Romada bir konsil toplyarak Fotiusu aforoz ettirdi ve gnas temize kartt. Mihail, Roma konsilinin neretmi olduu b e y a n n a m e y e hibir e he m m iy e t vermedi ve papaya ksa bir mektup g n de re re k stanbul kilisesinin papann cihan kilisesi zerindeki hak iddiasn kabul etmediini bildirdi. Bu hdise Bulgar kral Borisin hristiyanl kabul ettii esnada vuk ubulmutu: bu noktada dahi, baka bir yerde kaydettiimiz gibi, Roma ve Bizansn menfaatleri vahim surette biribiriyle arpyordu. 8 6 7 de (Mihailin lm senesi) stanbulda yeni bir konsil topland: konsil Papay, rafz doktrininden (credo ya ilve edilen flioque ) ve stanbul kilisesi ilerine gayr kanu n bir tarzda mdah ale ettiinden dolay, aforoz etti. Papa ve patrik mtekabilen biribirini aforozladlar ve bu suretle kise dahilinde inkta husule geldi. Mihail III n lm ile vaziyet deiti. Yeni imparator, Basil I, Fotiusu azil ve g na s eski m e m u riyetine iade etmek suretiyle, saltanatn kat etti.
III. KONOKLASTLAR DEVRNDE ED EBYA T, MAARF VE SANAT
konok lazm gibi derin, kark ve mteksif bir hareketin b y k bir edeb faaliyet tevlit eylemesi tabiiydi. Maalesef, ikonoklastlarn he me n btn yazlar galebe alm olan tas virler taraftarlar tarafndan mahvedilmitir ve biz onlar a n c a k muarzlarnn red ve cerh gayesiyle yazlm eserle
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLASTLAR" DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE SANAT
36S
rinde bu lunan alelde paralar sayesinde biliyoruz. Bize kadar gelmi olan ikonoklast devri edebiyatnn, fiilen, yalnz bir tarafl olduu sylenebilir. Evvelki devir gibi [yani Heraklius sllesi z am an ] iko noklast devresi dahi tarihiye sahip olma d : bunu nla bera b e r bu devrin kronikileri bir hayli eser te r k e t m i l e r d ir ; bunlar Bizans kronografyas ve mehazlar ha kk nd a doru bir fikir ed inm emiz e hdim olmakta ve bizzat bu devrin tetkiki iin dahi gayet b yk bir e he m m iy e t arzetmektedirler. IX u nc u asrn balangcnda lm olan Jorj Sinkellus bir manastrdaki ikameti esnasnda (170) hilkati lem ile Diokletianm zaman saltanat (M. s. 2 8 4 ) arasndaki devri ihtiva eden bir kronografya,, yazd. Bu eser, muasr, hdisat bahis mevzuu etmediinden ikonoklast devrini hibir surette ten vir etm e m e k le bera ber eski g re k kronografyasnn baz m e selelerinin aydnlatlmas iin b y k bir ehemmiyeti haizdir. Jorj Sin kel lu sun kroniki, mellifinin teviki ile, ayn I X u n c u asrn balangcnda, k ro n ik sahasnda, mteakip devirlerin yazlar zerindeki tesiri o k b y k olan dostu gn ah kartan Teofan tarafndan devam ettirildi. Hareketin ikinci devri ikonoklastlarmn can dman olan bu zat tevkif edildi; bir mddet iin ma hp us kald; bilhare E g e adalarn dan birine srld ve orada 8 17 de ld. Teofanm kroniki Diokletian devri ile imparator Mihail I R a n g a b e nin sukut senesi olan 813 arasndaki devri ihtiva etmektedir. Tarih hdiselerin ve karakterlerin tahlilinde aka tebarz eden ortodoks - ark noktai nazarna ve metnindeki tarafgirliine ra m en Teofanm eseri yalnz ihtiva ettii eski mehazlarn kullanlmas neticesinde husule gelmi zengin malzemeden dolay deil, fakat ikonoklast harek etine muarz olduundan, bu harekete, dier tarihilerde olduundan ok daha geni bir yer tahsis etmi olmasndan dolay son derece mhimdir. Teo fanm eseri mteakip kronikilerin tercih ettikleri bir m e hazdr. Bu eserin I X uncu asrn ikinci yarsnda papalk k tphanecisi Anastas tarafndan yaplm ' ltince tercmesi, garbin Ortazamanlar kronografyas iin, g r e k e orijinalin ark iin olduu kadar, mhimdir. Bu devrin dier m hi m bir mu harriri 8 0 6 ile 8 15 ar a snda stanbul patriklik m a k a m n igal etmi olan Nikefor dur. Bu zat Erm eni Leon V zamannda, cesaretle iko-
cizgiliforum
cizgiliforum
no kl az me kar koydu ve bu yzden azledildi ve srld. Bir ksm daha he n z neredilmemi olan teolojik yazlarnda Nikefor, ayan dikkat bir iddet ve derin bir imanla tasvir ler partisinin fikirlerini mdafaa etmektedir. Nikefor bilhassa cahil ve dinsiz M a m m o n un (yani Konstantin V in) Kelimetullahn kurtarc temsili aleyhindeki mnasebetsizliklerinin reddiyesi,, adl risalesinde ikonoklastlarn delillerini cerhetmektedir (171). Tarih bakmndan N ike fo run imparator Mavrikiustan ( 6 0 2 ) 7 6 9 senesine k ada r gelen vakalar ihtiva eden K sa T arih i b y k bir e he m m iy e t arzetmektedir. Eserini oku yuc ular n kolayca anlyabilecei m iy an e bir hik y e tar znda yazmakla Nikefor kitabna olduka bidev bir k a r a k ter verm it ir: bunu nla b er ab er bu eser m him bir mehaz tekil etme kte dir ; n k bu devrin siyas ve din tarihine mteallik bir ok enteresan v a k alar ihtiva etmektedir. Bu T arih ile Teof anm eseri arasndaki calibi dikkat benzerlik, he r iki mellifin ayn mehazlara m ra caa t etmi olmalariyle izah olunabilir. En nihayet kei (m onahus ) Jorj Hamartolus d em den imparator Teofilin M. s. 8 4 2 senesinde v u k u bu la n lmne, yani tasvirler partisinin niha zaferine kadar gelen bir cihan kroniki brakmtr. Bu eser bu devrin mede niye t tarihi iin son de rec e m h i m d i r : n k keiliin mahiyeti, ikonoklast rafizliinin ve Arap,, dininin sureti intiar gibi o devrin Bizans keilerini megul etmi olan meselelere dair birok malmat ihtiva etmektedir. Ayn za manda IX uncu asr Bizans papazlarnn temayl ve mizalarn canl bir surette tasvir etmektedir. Hamartolusun kroniki 'mte ak ip Bizans cihan tarihlerine esas tekil etmi, Slav ve bilhassa Rus ede biyatnn balanglar zerinde geni mikyasta messir olmutur. Burada ilk Rus kr oniklerinin Hamartolusun eserine pek yakndan bal olduklarn zikretmek kfidir. Hamartolusun eski bir S l a v - R u s tercmesinin, X I I I nc asr Rus ve Bizans sanatlarnn tetkiki iin son derece m h im 1 2 7 minyatr ihtiva eden bir elyazmas m ev cut tur. imdiye kadar lykiyle ne tetkik edilmi ve ne de k y metlendirilmi olan bu elyazmas elimizde bulunan H a m ar tolus kronikinin yeg n e resimli nshasdr (1 7 2 ) . m parator E r m e n i Leon V e dair bir eser yazm olan adsz bir melliften sarfnazar, Hamartolus 81 3 - 8 4 2 devrinin
cizgiliforum
cizgiliforum
KONOKLASTLAR DEVRNDE EDEBYAT, MAARF VE SANAT 367
y eg n e kronikisidir. Dar manastr noktai nazarna gre telif etmi olduu bu eserde Hamartolus zamannn ifah ahadetlerinden ve ahs mahede lerinden istifade etmitir. Hamartolusun eserinin el yazmas zaman ile o derece tadil ve tahrif edilmi ve elimize o ka dar kark ve iinden klmaz bir ekilde gelmitir ki orijinal ve otantik, metnin h a n gisi olduu meselesi Bizans filolojisinin en m k l mese le lerinden biri olmutur. Ancak X X nci asrn balangcnda Hamartolusun g r e k e metninin tenkidli bir edisyonu n e r e dilmitir (173). B ir k a sene evvel Hamartolus kronikinin slavca te r c m e si ne esas tekil etmi olan g r e k e metni dahi ihtiva eden (174) eski Slav - Rus ter cmesinin tenkidli bir edisyonu intiar etmitir. konoklast edebiyatnn h e m e n kmilen tasvirler partisi tarafndan, bu parti muzaffer kt esnada, mahvedilmi olduunu biliyoruz : bununla b e ra b e r 7 5 4 ikonoklast k o n s i li vesikalarnn m hi m bir ksm yedinci u m u m konsil ve sikalar arasnda bize kadar gelmitir. Tasvirler kltne k ar Konstantin V K o p ro n im in k ale m ind en km olan geni bir eserin paralar yukarda ismi ge en patrik Nikefor un Reddiyesinde mahfuz kalmtr. Ayn imparator dier birtakm edeb eserlerin dahi mellifidir ( 1 7 5 ) . Leon V ncile ve Babalara mstenit iko nok laz m lehinde b yk bir eserin telifini emretmiti. Bu na be nze r bir proje 7 5 4 ikonoklast konsiline dahi teklif edilmiti; fakat bu tretelerden hi birisi bize kadar gelmemitir. Birtakm ikonoklast iir leri Studinlu T eo do r un es erlerinde mahfuz kalmlardr. Yedinci u m u m konsil btn ikonoklast edebiyatnn tahri bine ka rar verdi ve bu konsilin nerettii dok uzu ncu h k m d e unlar o k u y o r u z : Btn o cu kc a oyunlar, m u k a d des ikonalar aleyhinde yazlm olan iddetli hicviyeler ve sahte yazlar stanbul piskoposluuna arzedilmeli ve rafzlerin dier kitaplariyle birletirilmelidir. Bu kabil eserleri gizlemek su u n u iliyecek he r ha ng i bir kimse, eer pisko pos, papaz, yahut diyakos ise azlolunacak; kei yahu t lyik ise afaroz edilecektir,, ( 1 7 6 ) . Mteakip yazlar zerinde icra ettii tesirden dolay son de rece m him , tasvirler klt lehinde toplanm zengin edeb malzeme, btn hayatn Bizans devletine artk tbi olmyan bir vilyette geirmi olan bir adam tarafndan braklmtr. Bu
cizgiliforum
cizgiliforum
rada, Suriyede, Arap ta h ak k m altnda do mu olan aml Jan bahis mevzuudur. Jan amda halifenin nzr oldu ve M. s. 7 5 0 ye doru Sen Saba m e h u r G re k manastrnda ld. aml Jan dogmatik, polemik, tarih, felsef, belgat ve iire mteallik bir hayli eser brakmtr. Balca eseri B ilg i k a y n a adl kitabdr; bu kitabn Ortodoks imannn tam beyan,, adn tayan nc ksm hristiyan iman ve ak ide sinin esas prensiplerini sistematik bir surette gstermek iin yaplm bir tecrbedir. Bu eser ile Jan tasvirler taraftarlar nn ellerine tasvirler kavgas,, nn ilk devrinde muhasmlarna kar mcadele etmek iin bunlara noksanln hisset tirmi olan kuvvetli bir silh vermi oluyordu. Bilhare, XIII nc asrda, Aquinli Sen T om as S um m a T heologiae,, adl eseri iin bu eseri rne k olarak kullanacakt. aml J a n n pole mik eserleri arasnda Mukaddes ikonalarn kymetini d renlere kar,, adl treteyi zikredebiliriz; mellif burada s a la m 'v e emin bir surette tasvirier kltn mdafaa e tm e k tedir. Kilise edebiyatnda Jan bilhassa kilise lhleriyle m e h u r d u r ; ekil itibariyle Roman us Melodusun eserlerinden daha kark olan bu lhler derin airane manalar ve iman kudretlerinden dolay hristiyan kilisesinin en gzel lhle rinden madutturlar. Jan Allah, Mer ye m Ana, peyga mb er ler azizler ve din urunda lenler erefine birtakm fevkelde gzel kilise arklar dahi yazmtr. Paskalya yini,, bilhassa calibi dikkattir: lhler sa tarafndan lm ve c e h e n n e m e kar kazanlm olan zafer karsnda mutekidlerin duyduklar derin sevinci tebarz ettirmektedirler. J a n n kalemi altnda kilise lhleri inkiaflarnn ve gzelliklerinin k em ali ne er milerdir. J a n dan sonra Bizans kilise iiri sahasnda ayam dikkat hibir mellif yetimemitir. aml J a n n ad btn Ortazamanlarn devam mddetlnce btn lisanlarda pek b y k bir hret kazanm olan B a rla a m ve J o s a f a t romanna sk bir surette baldr. Hi phesiz hiky en in mevzuu Buda nn gayet iyi bilinen efsa nesinden alnmtr. Hikyenin Buda hayatnn ark lristiyanlar tarafndan kendi telkkilerine gre tadil edilmi bir versiyonu olmas pek mu htem eldir; mellif bizzat bu hik yenin Hindistandan geldiini sylyor. Ortazamanlarn de vam mddetince bu roman, umu m surette, J a n a izafe
cizgiliforum
cizgiliforum
olundu. Fakat 1 8 8 6 da fransz msteriki H. Zo tenberg bu hikyenin mellifinin Jan olamyacam ispata y a r a y a b i lecek birtakm deliller ortaya koydu: bir ok tarihiler bu limin elde etmi olduu neticeleri kabul etmilerdir (177). Fakat bir mddetten beri bu hususta o kadar kat bir h k m , veri lm em ekt e ve eski nazariyeye rcu hu susunda bir t e m a yl grlmektedir. Netekim 1 9 1 0 da Katolik Ansiklope disi nde ( C ath olic E n cy clo p ed ia ) aml J a n a tahsis edilmi bir mak ale nin mellifi Barlaam ve Josafat ro man nn J a n a izafe sinin pheli olduunu be ya n etmekle b e r a b e r (178) bu ro mann en son nir ve mtercimleri, bu kitabn kab ze rinde aml Ja n adnn bulunmasnn hakl olduu kanaatindedirler (179). k o n o k la z m m ikinci devri m e h u r tasvirler mdafii Studionlu T eod or un faaliyeti ile temayz etmitir. Teodor, K o n s tantin V zamannda bir inhitat devri geirmi, fakat kendi idaresi altnda yeni bir hayata k a v u m u olan m e hu r Studion manastrnn papaz idi. Teodor'un zaman idaresinde kollektif hayat (cen obie ) esasna mstenit yeni bir kaide ortaya atlmtr. Keilerin entellektel ihtiyalarn, manastr dah i linde kuru lan bir mektep karlyordu. Keiler elyaz malarn o k u m a k ve istinsah etmek, muk add es yazlar ve kilise Babalarnn eserlerini tetkik etme k ve en nihayet y i n lerde o ku nan lhleri telif etmek hnerini r e n m e k iin m m a r e s e ya pm a a m e c b u r tutulmulard. tima ve din bakm dan ik on okl az m frtnal devrinin en faal adamlarndan _biri olan T eo do r edebiyatn muhtelif ubelerinde m e hu r bir mu harrir olarak temayz etti. D o g matik ve polemik eserlerinde tasvirler klt taraftarlarnn esas tezlerini inkiaf ettirmee almt. K k ve b y k Kateizm adn tayan din nutuklar en fazla rabet bulan . yazlar oldu. Bu mellif ayn za manda birtakm hi c vi y e ler, akrostiler ve lhler brakmtr. Bu sonuncular lyk olduklar gibi etrafl bir surette tetkik ve tahlile im kn y ok tu r ; n k bunlarn bir ksm daha hen z neredilmemitir; dier bir ksm ise, mesel Rus dua ve yin kitaplar gibi gayri ilm edisyonlarda, kmtr. T eo do r un din, kanonik ve tima bir karakter tayan mektuplar kolleksiyonu o devrin mede niy et tarihi iin son de rece mhimdir.
cizgiliforum
cizgiliforum
Bahis mevzuu olan devrenin son iki zaman saltanat son derece feyizli ve enteresan bir kadnn, Bizans edebiyatnn ye gne kabiliyetli kadn airi olan Kasianm faaliyetiyle temayz etmitir. Teofil bir kadn almaa karar verdikte, payitahtta bir nianllar msabakas tertip edildi: bu m s ab ak ay a itirak etmek zere btn vilyetlerin en gzel gen kzlar stanbulda topland. Kasia bunlardan birisi idi. mparator bir altn elma ile gen kz saflar arasnda ilerliyecek ve almak istedii kza bu elmay uzatacakt. mparator en fazia be enmi olduu Kasiaya elmay uzatmak zere idi; fakat sormu olduu suale kzn olduka cret k r bir cevap vermesi zerine fikrini deitirdi ve ortodokcluun mstakbel messisi Teo doray seti. Kasia bilhare bir ma nastr tesis etti ve hayatnn mtebaki ksmn orada geirdi. Kasiann bize kadar gelmi olan kilise iirleri ve hicviyeleri metinlerinin orijinallii ve slplarnn taravetiyle temayz etmektedirler. Bu iirleri bilhassa tetkik etmi olan Krumbac h e r e gre (Kasia) hakm, fakat nevi ahsna m ah sus bir k a dn olup nefsinde ince bir hassasiyeti derin bir dindarlk, azimkr bir drstl zem ve fasla hafif bir temayl ile mezceylemitir (ISO). Muzaffer km olan tasvirler partisi tarafndan bilhassa tebcil ed ilm ; olan tasvirlere tapanlarn uram olduklar itisaflar hagiografyaya zengin bir malzeme verdi: bu devir Bizans hagiografyasnn en parlak devri oldu. Amorion sllesi devrinde, Bizansta y k s e k tedrisat sa hasnda ve fennin muhtelif ubelerinde bir terakki tesbit ediyoruz. Mihail III zamannda, imparatorun days esar Bardas stanbulda bir y k s e k mektep tesis etti (181). Bu y k s e k mektep saraya yerletirildi; burada, putperestlik zamannda vcude getirilmi ve bilhare Bizans ve garb Avrupa mektepleri tarafndan kabul edilmi olan sisteme gre, balca yedi ilim tedris olundu. Bunla r umu miyetle yedi se rbest ilim,, (septem artes lib era les) ismini tamakta olup iki grupa ayrlmakta idiler: birinci grup (triviu m ) gramer, belget ve lisaniyat, ikinci grup ise (qu adriviu m ) hesap, hendese, astronomi ve musikiyi muhtevi bulunuyordu. Bu mektepte felsefe ve klsik muharrirler dahi tetkik ediliyordu. Tahsili h e r k e s e temil etmek istiyen Bardas mektebin parasz oldu unu iln etti. Profesrler h k m e t tarafndan mkfatlan
cizgiliforum
cizgiliforum
drldlar ve y k s e k maalar aldlar. Mehur lim Fotius Bar das y k s e k mektebinin profesrleri arasnda idi. Bu mektep, mteakip Makedonya sllesi devrinde, etra fnda imparatorluun en iyi zeklar toplanan bir mer kez oldu. Birinci patriklii Mihail III n zaman saltanatna tesa df eden Fotius, IX unc u asrn ikinci yars edeb ve fikr hareketinin bir nevi mer kez i oldu. Harikulde bir zekya malik ve bilgiye haris olan bu zat m k e m m e l bir tahsil grd ve bilhare btn dikkat ve enerjisini dierlerini okutmaa hasretti. Tahsili ok cepheli idi ve yalnz teoloji sahasnda deil, fakat gramer, felsefe, tabi ilimler, h u k u k ve tp sahalarnda dahi malmat ok fazla idi. Etrafna bilgi lerini ziyadeletirmek arzusunda olan birtakm insanlar top land. Fotius, derin bir lm kltre malik Ortazamanlar insanlarnn ekserisi gibi, vaktini astroloji ve sihir gibi m e m nu ilimlerin tetkikine hasretmi olmakla itham edildi. Efsa nev bir a n ane, Fotiusun ruhunu, genliinde, bir Yahudi sihirbaza satm olduunu be ya n etmektedir ( 1 8 2 ) ve bu suretle, B u r y nin syledii gibi, patrik, Faustun mbeirlerinden biri olarak grnyor,, (183). Zamannn en lim insan olan Fotius yalnz ders v e r m e k le iktifa etmedi: vaktinin b y k bir ksmm yaz yazmaa hasretti ve gayet zengin ve m t en e v v i bir edeb miras brakt. Fotiusun eserleri arasnda K tphane,, si, yahut alelekser tesmiye edildii gibi, M yriobiblion ,, u (binlerce kitap) husus bir e he m m iy e t arzetmektedir. Bu eserin telifine tekaddm etmi olan ahval gayet enteresandr. Fotiusun evinde bir nevi o k u m a klub bu lunduu anlalyor: burada s e m e dostlarndan mteekkil bir grup pek mtenevvi profan ve din, putperest ve hristiyan eserleri o k u m ak ve din le m e k iin toplanyordu. Fotiusun zengin ktphanesi dostlarnn e mr in e am ad e idi. Fotius, dostlarnn srarlar na d a y a n a m y a r a k . o ku nan kitaplara dair notlar yazmaa balad (184). B bliotheca,, da Fotius bir o k kitaplardan bazan pek ksa, bazan pek geni istinsahlar yapmakta ve ayn g a m a n d a hlsalar ve tenkidli erhler k a le m e almaktadr. Bu eserde gr amerciler, hatipler, tarihiler, tabi ilimler mte hassslar, doktorlar, konsiller, azizlerin hayatna ilh... dair birok malmat buluyoruz. Fotiusun kitabnn gayet b y k ehemmiyeti b u g n kay bol mu olan yazlara ait paralar
cizgiliforum
cizgiliforum
372
ihtiva etmesindedir. B ib lio th e c a yalnz m e n s u r eser mellif leriyle meg ul olmaktadr. Fotiusun dier bir ok eserleri teoloji ve g ra m e r sahasna aittir; mellif ayn zaman da bir takm din nutuklar ve mektuplar terketmitir. Yukarda, Fotiusun, iki din nutkunda, bizzat ahit olduu stanbula kar yaplan 8 6 0 Rus aknna iaret etmi olduunu zikret mi ti k. Malmatnn calibi dikkat cih an m ul karakteri ve klsik antikiteye olan ballndan dolay Fotius, Bizans imparator luunda husule gelen ve ^bilhassa payitahtta, IX u nc u asrn ortasndan itibaren kendini gsteren fikir hareketinin m k e m m e l bir mmessilidir: bu hareket, dier taraftan, Fotius' un ders v e r m e k iin vaktinin b y k bir ksmn hasretmi olduu Bardas niversitesinin almas gibi hdiselerle te ma y z etti. Fotiusun hayatnda ve icra ettii nfuz sa y e sinde, profan ilim ile teoloji arasnda daha sk ve daha samim rabtalar tesisine matuf bir temayl gze arpmaktadr. Fotius, insanlarla mnasebetlerinde, Giridin bir mslman emiriyle dost olabilecek k ad a r geni bir gr e malik olduunu gstermitir. Talebelerinden biri, X un cu asrda stanbul patriki olan Mistik Nikola, bu e m ir in olu ve hale fine yazd bir mektupta yle diyor: [Fotius] din farknn bir mani tekil etmesine ra me n, istikamet, iyilik ve insan tabiatna ziynet ve vakar veren dier vasflarn gzel eyleri sevenlerin muhabbetini celbettiini gayet iyi biliyordu, ve ite bu sebepten, itikatlarnn baka b a k a olmasna ramen, bu vasflar haiz olan babanz seviyordu (185). Yukarda ismi geen ikonoklastlardan patrik G ra m er ci Jan, muasrlarn malmatnn genilii ve ten e v v n de n dolay hayrette brakt: bu sebepten sihirbazlkla bile itham edildi. Bu devrin dier m e h u r bir ahsiyeti ayan dikkat bir riyaziyeci olan ve Teofil zamannda yaayan Leon oldu. Bu zat talebelerinin yaptklar propagandadan dolay o kadar m e h u r oldu ki maarifin terakkisine b y k e h em m iy e t veren halife Memun kendisini sarayna davet etti. Teofil bu daveti duydukta Leona maa balad ve bu limi stanbul kiliselerin den birinde devlet profesr yapt. Memun, faidesiz olarak imparatora, L e o n un m u v a k k at bir mddet iin Badada g n derilmesini rica eden ahs bir mektup gnderdi, bunu bir dostluk nianesi telkki edeceini bildirdi v e bu l-
cizgiliforum
cizgiliforum
tf iin, a n ane ye gre, ebed bir sulh ve 2 0 0 0 altn lira vait etti; Teofil halifenin bu talebini reddetti. Teofil ilmi, grejuva,, ateinin sureti imali gibi, gizlenmesi icabeden bir sr telkki ediyor ve barbarlar tenvir e yl em en in fe na bir siyaset olduuna hkmediyordu,, ( 1 8 6 ) . Leon bilhare Selnik piskoposu seildi. konoklast fikir lerinden dolay Teodora tarafndan azledilen Leon stanbul da ders v er m ek te n geri kalmad v e Bardas tarafndan teki ltlandrlm olan y k s e k m ek teb in reisi oldu. En nih a yet unu da hatrlamaldr ki Slavlarn havarisi Konstantin (Kiril) Fotius ve Le on un nezareti altnda tahsil g r m ve Hazarlar nezdindeki vazifesinden evvel, payitahttaki y k se k mektepte felsefe k rs s n igal etmitir. Bu ksa tetkik edeb ve fikr hayatn ikonoklast h a r e keti devrinde du rm am olduunu g sterme e kfidir: ikonoklastlarn eserleri bize kadar gelmi olsalard bu hayat hi phesiz daha mteksif ve daha mt ene vvi bir ekilde karmza kard. Mem u n ile Teofil arasnda Riyaziyeci L e o n a dair teati o lunan me ktuplar mn asebetiyle hilfet ile imparatorluk arasnda, IX uncu asrn birinci yarsnda, vuk u bu ia n entellektel m nasebetler meselesini gzden g e ir m e k faideden hali deildir. Hilfet o zama nla r Harun - r - Reit ve Mem u n un idaresi altnda, maarif ve muhtelif ilimlerin te rakkileri ile temayz eden parlak bir de vre geiriyordu. Badata r e ka b et etm ek arzusu ile Teofil, Arap modellerini takliden bir saray bina ettirmitir. Baz delillere gre, Badadn Bizans imparatorluu zerinde daha fazla bir mne bb ih tesiri icra etmi olduunu syliyebiliriz (187). Fa kat bu kark mesele tetkikimizin hudutlarn amaktadr. Bir o k defalar ikonoklast devrinin sanat sahasnda yal nz menfi neticeler tevlit etmi olduu iddia edilmitir. k o noklastlar tarafndan birok kymetli sanat abidelerinin tahrip edilmi olduu dorudur. [konoklastlarm] cebr hareket ine esef etm ek lzmdr; bunlarn vandalizmi yal nz kendi asrlarn deil fakat iinde yaadnz asr lar dahi fakirletirmitir,, (188). Fak at dier taraf tan, ik onoklast devri Bizans sanatna yeni bir hayat cereyan,, b ah e tm it ir : bu devir hellenistik ve bilhassa
cizgiliforum
cizgiliforum
sk en d eri y e rneklerini yeniden canlandrm ve Arap!ardan ald ark tezyinatn Bizans sanatna ithal etmitir; bu tezyinat Araplar r a n l I l a r d a n almlard.Ve i k o n o k l a s t l a r , din sanattan sa, M er y e m ve azizlerin tasvirlerini k k n d e n kaldrmakla berab er, u m u m olarak, insan tasvirlerine kar m s a m a h a k r davranmlardr; bu tasvirler bu devirde, hellenistik modellerin tesiri altnda, daha realist olmulardr. J a n r ve g n l k hayat sahneleri san atkrlara en m a k b u l mevzular verdiler ve umumiy etle tam manasiyle profan sanat stnl elde etti. Bu temayl tebarz ettirmek iin altnc u m u m konsili tas vir eden bir freskin yer in e en sevgili arabacsnn portresini koydurtan Konstantin K o pr o ni m in misali zikroluabilir. Bu devrin g er e k din, g e r e k profan sanat eserleri he men tamamiyle kaybolmulardr. htimal Th essalonik (Selanik) kiliselerinin baz mozayikleri bu de vre aittir. Menhut bir takm fildiileri, bilhassa fildii ekmece ler, IX uncu asra izafe olunabilir. Naklar Bizans keileri nin eseri olan ikonoklast devri m z e h h e p elyazmalar sana ta hll etmi olan yeni haleti ru hiyeyi gstermektedirler. Sahife kenar naklar bak mnd an Khludov me za mi r kita bnn haiz olduu husus e h em m iy e te iaret etmek lzmdr. Bu eser m ze hh e p mezamir kitaplarnn en eskisidir. Ely e v m Moskovada hfzolunmaktadr (189). konoklast devri sanatnn tetkiki iin bu kadar az mal mata sahip olmamz son derece ayan teessftr. Bize kadar gelmi olan birok malzeme tam bir katiyetle deil, fakat muh tem el ahadetlerle ikonoklast devrine izafe olunmutur. Ch. Diehl, ikonoklast devrinin mteakip devre, yani Ma kedonya sllesi devrine tesadf eden Bizans sanatnn ikinci altn ana nazaran haiz olduu e he m m iy e te dair u mtalada b u l u n u y o r : Bizans sanatnn ikinci altn a ,,, h e r eye ramen, esas karakterini ikonoklast devrine borludur. Ve burada yalnz ikonoklast imparatorlarn monariye bahettikleri b y k l k ve madd refahn yeniden douu (ki bunlar, ik on oklastimp aratorlarn eserini temadi ettirmi olan halefleri iin aa yukar iki asr Bizansa kudret ve ihtiam temin etmilerdir) bahis mev zuu deildir. Sanat bak mndan dahi Make do nya lIlar devrini karakterize eden biribirine zt iki ce rey an iko noklast ana dayanmaktadr. Ee r o zama nla r h k m
cizgiliforum
cizgiliforum
darlar iin alan, klsik ana ne ye meftun, portre, canl m o del ve realizm hususlarnda mtecessis ve din sanatn ier lerine kadar ana fikirlerinin tesirini gsteren bir imparatorluk sanat m e v cu t ise; eer bu resm ve profan sanatn karsn da daha cidd, daha a n anev, daha teolojik bir manastr sa nat var ise; nihayet eer bu iki sanatn birlemesinden b tn bir grup fevkelde aheserler domu ise bu harikulde inkiafn verimli tohumlarn ikonoklastlar devrinde a r am a k icabeder; ve bundan dolay bu devir, g ere k mazi ve g er e k istikbalin hazrlanmas hususunda baard ilerden dolay Bizans sanat tarihinde husus bir dikkate lyktr,, (190).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYO G RA FYA
U m u m eserler iin birinci fasla mra caa t olunmas. 8 0 2 - 8 6 7 devresine dair yazlm olan en iyi eser B u r y nin tarihidir: J. B. B u r y , A History, of the Eastern Roman Em pir e from the Fail of ir e n e to the Accesion of Basil I., A. D. 8 0 2 - 8 6 7 (London, 1912).
MNFERT SALTAN ATLA RA DAR MONOGRAFLER:
S c h e n k (K.), Kaiser Leon III, I. Teil (Diss. Halle, 1 8 8 0 ) . S c h e n k (K.), Kaiser Leon III Walten im Innern. Byzantinische Zeitschrift V, 1 8 9 6 , sah. 2 5 7 - 3 0 1 . L o m b a r d (A.), Etudes dhistoire b y za nt in e : Constantin V, e m p e r e u r des Ro mains ( 7 4 0 7 7 5 ) . Ch. Diehlin bir n sz,, n muhtevidir (Paris, 1902). F o r o p u l o s (I. D.), E^vyj v Afryjvafa axoxpdcmpa 'P(oâ(V. I inci j ksm, 7 6 9 - 7 8 8 (Leipzig, 1887). D i e h l (Ch.), LImperatrice irene. Figures byzantines (4. tab. Paris, 19 09 )- I, sah. 7 7- 1 09 . D i e h l , (Ch.), La Bien heu reuse Theodora. Figures by za n tines (4. tab. Paris, 1909), I, sah. 133-1 56.
KONOKLAZMA DAR: S c h l o s s e r (F. Ch.), Ge schichte der bilderstrmenden Kaiser des ostrmischen Reiches (Frankfurt, 1812). Es ki mitir. Gfrer (A. F.), Der Bildersturm (Byzantinische Geschichten, Graz, 1 8 8 3 ) , II, sah. 4 6 0 - 4 7 8 . S c h w a r z l o s e (Kari), Der Bilderstreit, ein Kampf der griec h i sc h e n Ki rche um ihre Eigenart und ihre Freiheit (Gotha, 1 8 90 ) . Mhim. B r e h i e r (L.), La Ouerelle des images, VIII e - IX e siecles (Paris, 1 90 4 ) . Mhim.
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 377
A n d r e i e v (I. D.), Ge r m an u s v e Tarasius, stanbul patrik leri : bunlarn hayat ve eserleri ve ikonoklast kargaalklariyle olan alkalar (Sergiev - Posad, 1907). Rusa. J o r g a (N.), Les origines de liconoclasme. Bulletin de la section historique de lAcademie Roumaine, XI(Bucarest, 1924), sah. 1 43 - 1 5 5 . L e c l e r c q (H.), Culte et querelle des images. C ab r o l- L e clercq, Dictionnaire darcheologie et de liturgie, Cilt VII (Paris, 1 92 6 ), sah. 1 8 0 - 3 0 2 . M k e m m e l bibliyografya. O s t r o g o r s k y (G.)," Studien zur Gesch ic hte des byzanti nisc hen Bilderstreites (Breslau, 1 9 2 9 ) . Mhim. SYAS MNASEBAT: V a s i l i e v (A .A .), Amorion sllesi zamannda Arap mnasebat (Petrograd, 1900). Rusa. KONOKLAST DEVR KANUN ESERLER:
Bizans-
U m u m eserler iin fasl I e baknz.

V a s i l i e v s k i (V. G.), konoklastlarn k an u n eseri. Maarif
Nezareti gazetesi, cilt 19 9 - 2 0 0 (1878). Rusa. F r e s h f i e l d (E. H.), A Manual of Roman Law,the Ecloga published by the Em per or s Leon III and Constantine V of sauria at Constantinople A. D. 7 2 6 (Cambridge, 1926). Met hal (sah. 1-64) ve ngilizce tercmesi (sah. 65 -1 14). Spulber (C. A .), LEcl ogue des Isa uri en s: texte, traduction, histoire (Cernautzi-Roumanie, 1929). G r e k e metin ve frarszca tercmesi (sah. 1-77); Ek o g anm tarihesi (sah. 79-188). T em le r e mteallik eserler iin fasl IV e mracaat.
MUHARRRLERE DAR MONOGRAFLER:
aml J a n a dair:
P e r r i e r , Jean D a m a sc e n e ; sa vie et ses ecrits (Strasbourg,
1863). L a n g e n (J.), J o h a n n e s von D am a sk us (Gotha, 1879). L u p t o n (J. H.), Saint John of Dam asc us (London, 1882). E r m o n i (V.), Saint Jean D a m as ce ne ; (Paris, 1904).
cizgiliforum
cizgiliforum
Studionlu T eod or a dair: T h o m a s ( C) , Theodo r von Studion und sein Zeitalter (O sna br c k, 1892). P r e o b r a z h e n s k i (V.), Mafur Studionlu Teodor ve zaman, 7 5 9 - 8 2 6 , (Moskova, 1896). Pastiirski So besednik kilise m e cm uas n da n ayr basm (1893). Rusa. S c h n e i d e r (G. A ) , Der heilige Theod or von Studion, sein Leben und seine W e r k e (Mnster i. W., 1900). G a r d n e r (A .), Theodore of Studion. His life and times (London, 1905). M a r i n (E.), Saint Theodore, 7 5 9 - 8 2 6 (Paris, 1 9 0 6 ) . Les Saints serisinde intiar etmitir. G r o s s o u (N.), Mafur StudionIu T e o d o r : devri, hayat ve eserleri (Kiyef, 1 9 0 7 ) . Rusa. D o b r o k l o n s k i (A.), Mafur Teodor, Studionun g n ah kartcs ve papaz. Birinci k s m : zaman, hayat, faaliyeti. kinci k s m : eserleri (Odessa, 19 13- 1914). Rusa. Kasiaya d a i r : K r u m b a c h e r (K .), Kasia. Sit zun gsb erichte der bayr. Akademie der Wissenschaften, philos. - histor. Klasse III, 18 9 7 , sah. 3 0 5 - 3 7 0 . Fotiusa dair : j a g e r ( R a h i p ) , Histoire de Photius (2. tab, Paris 18 4 5) . Eskimitir. H e r g e n r t h e r (J.), Photius, Patriarch von Konstantinop e l : sein Leben, seine Schriten und das g rie ch isc he Sc h ism a ( Re gen sb urg , 1 8 6 7 - 1 8 6 9 ) . Cilt I-1II. Bir katolik tarihisinin abidev eseri. R o s s e i k i n (T. M.), stanbul patriki Fotiusun birinci pat riklii (Sergiev Posad, 1 9 1 5 ) . Mhim bir eser. Rusa.
cizgiliforum
cizgiliforum
FASIL V I
MAKEDONYA SLLES DEVR (867 1056)
VE BUNU TA KP EDEN KARIIKLIKLAR DEVR
(1056 1081)
METHAL
M akedonya sllesi devri e h e m m i y e t ve devam mddeti ^bakmndan gayri msavi iki dev re ihtiva e tm ek ted ir: bir in cisi 8 6 7 den imparator Basil II nin lm tarihi olan 1 0 2 5 e k ada r g elm ekt ed ir; daha ksa olan kincisi 1 0 2 5 t e n bu h a nedann son mmessili imparatorie Teo dor ann lm senesi olan 1 0 5 6 ya kadar uzanmaktadr. Bu iki devreden birincisi Bizans siyas tarihinin en pa r lak devresi old u : Araplar, Bulgarlar ve Ruslara kar yaplan ark ve imal seferleri, IX uncu asrn so nunda ve X uncu asrn balangcnda vuk u bu ian baz muvaffakyetsizliklere ra me n, X u n c u asrn ikinci yars ve XI inci asrn balangcnda parlak muvaffakiyetlerle tetvi olundular. Bizans imparatorluunun zaferi bilhassa Nikefor Fokas ve J a n imiskes zamannda calibi dikkat bir ekil ald; Basil II in zaman saltanatnda en y k s e k me rtebesin e eriti. O devirde Anadoludaki ay r lk cereyanlar sona ermiti; Su ri yed eki Bizans nfuzu k u v vetlenmiti; Ermenistann bir ksm imparatorlua ilhak o lun m u t u ; dier ksm ise vasal derek es ine indirilmiti; Bulga ristan bir Ro m a eyaleti olmu tu; hristiyanl Bizanstan alm olan g en Ru sy a din, siyaset, ticaret ve tefekkr sahalarnda imparatorlukla en samim mnas eb at tesis ediyordu. mparatorluk o zama nla r ku v v et ve ihtiamnn en y k sek mertebe sind e bulunuyordu. V cu de getirilen kanu n eser bu eser Basilik,, 1er adn tayan muazzam bir k o deksin, b y k arazi sahiplerinin tecavzlerine kar nere-
cizgiliforum
cizgiliforum
i
380
BZANS
MPARATORLUU TARH
dilen birtakm m e h u r novellerle temayz etmitir ve pat rik Fotius ve Konstantin Porfirogenetin adlarna bal olan entellektel terakki M akedonya slalesinin birinci devresinin ann ve ehem miy eti ni bir kat daha attmaktadr. 1 0 2 5 senesinden ve Basil II nin b yk simasnn ortadan kalkmas nd an sonra imparatorluk kendini 1 0 5 6 - 1 0 8 1 seneleri anari devrine isal edecek olan karg aalk lar ve saray ihti llleri dev rine girdi. 1 0 8 1 d e tahta kan K o m n e n lerle impa ratorluk yeni bir b y k l k asrna k a v u a c a k t : nizam yeni den kuruldu ve bir mddet iin edebiyat v e fen yeniden inkiaf ettiler.
M AKEDONYA SLLESNN MENE MESELES
M a ke do ny a sllesi messisinin m e n e meselesi m n a kaalar mucip olmu v e muhtelif ve bazan biribirine zt ekillerde halledilmitir. Bu noktada mehazlar arasnda h a k i katen b y k bir m b a y e n e t vardr. G r e k mehazlar Basil I in Ermeni, yahut Makedon m e n e inden bahsettikleri halde Erm eni mehazlar bu imparatorun damarlarnda gayet sf bir E r m e n i kan bu lu ndu un u beyan etme kte dirler; Arap k ay na kl ar ise bu imparatoru bir Slav yapmaktadrlar. te bu sebepten bu imparatora bazan umu mi ye tle kabul olunan Makedon, bazan Ermeni, bazan da, X I X ncu asrn son r u h u n dan n ce ki Rus tarihilerinin yapm olduklar gibi, Slav isimleri izafe edildii grlyor. limlerin ekserisi Basili M a ke do ny ay a yerlemi bir Erm eni olarak telkki etmekte ve sllesini bir Er m en i sllesi olarak gstermektedirler. Fakat Ma kedonya ahalisi arasnda pek ok Erm eni ler ve Slav lar bulunduu nazar itibare alnacak olursa Basilin me ne ba k m nd an yar Ermeni, yar Slav olduu farzolunabilir (1). Basil devrini bilhassa tetkik etmi olan bir tarihiye ina n ma k lzngelirse, imparatorun ailesi E rm en i ve evlilik balariyle Slavlarla birlemi (bunlar Makedonyada pek fazla idiler) ve tedric, fakat esasl bir surette slavlam,, olabilir (2). Bin aenaleyh etnografik unsurlar ba km nd an Ma kedonya sllesinin tam bir tarifi b u lu nm ak istenildikte bu slleye daha doru [olarak Erm eni -Slav sllesi,, ad verilebilir. Tarihiler son zamanlarda Basilin domu olduu
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLESNN MENE MESELES 381
ehrin adn tespite muvaffak o l m u l a r d r : bu ehir, M a k e donya ehirlerinden Hariupolistir (3). Basilin, tahta km adan evvel, geirdii hayat son derece acaiptir. Mehul bir g en olarak, taliini d e n e m e k zere, stanbula geldi. Burada uzun boyu, ayan hay re t kuvveti ve vahi atlar terbiye etmekteki mehareti ile nedimlerin naza r dikkatini celbetti. Hakknda s ylenen hik y el er imparator Mihail III e kadar aksetti. mparator Basili sarayna getirtti, y a n m a ald ve bir mddet sonra yeni nediminin tamamiyle bo y un d ur u u altna g ire re k Basili saltanat eriki iln ettir di ve Aya Sofyada bana imparatorluk tacn oturttu. Fakat Basil imparatordan g r m olduu ltf zalimane bir ekil de mkfatlandrd: Mihailin kendisinden phe etmee baladn fark ettikte, adamlarna velinimetini ld rme k iin emir verdi v e bun dan sonra kend ini imparator iln ettirdi. l m nde taht oullar Filosof yahut Hakm Leon VI ( 8 8 6 - 9 1 2 ) ve s k e n d e re ( 8 8 6 - 9 1 3 ) geti. Le on un olu Konstantin VII Porfirogenet ( 9 1 3 - 9 5 9 ) devlet ilerine ok lkayt kald ve hayatn o devrin en lim insanlarnn m u hitinde g e ir m e k suretiyle, btn vaktini edebiyata vakfetti. Bu imparator idareyi kaynpederi, mahir ve azimkr am i ral Rom en L a k a p e n in eline brakt ( 9 1 9 - 9 4 4 ) ; a k m olan biraz kan ve yalan yer e etmi olduu mteaddit yem inl er [bu zat] nsan ihtiraslarn en y k s e k merteb esine kard lar,, (4). 9 4 4 de, Ro m e n L a k a pe nin oullar babalarn istifa etme e ve bir manastra e k ilm e e icbar ettiler ve kendilerini imparator iln ettirdiler. Bunlar 9 4 5 de Ko nstan tin Porfirogenet tarafndan tahttan in d iri ld ile r: bu im par a tor 9 4 5 den 9 5 9 a kadar yalnz bana saltanat srd. Olu R o m e n II yalnz drt sene h k m srd ( 9 5 9 - 9 6 3 ) ; 9 6 3 de ld ve kars Teo fan oyu daha henz sinni rde vasl olmam olan iki olu Basil ve Konstantin ile brakt. Teofano imparatorluun en iyi generali Nikefor F oka s ile e v lendi v e bu generali imparator iln ettirdi (Nikefor II Fokas; 9 9 3 - 9 6 9 ) . N ikeforun saltanat feci bir surette sona e r d i : mparator 9 6 9 da katledildi v e taht J a n imikese geti ( 9 6 9 - 9 7 6 ) ; bu zatn imparator n v am zerindeki hak iddi as Ro men II nin kzkardei ve Konstantin V II Porfirogenetin kz Teodo ra ile evli oluuna istinat ediyordu. Ancak Ja n im is ke sin l mn den sonra Ro m e n II nin iki olu
cizgiliforum
cizgiliforum
Bulgarokton,, (yani Bu lg ar ldrcs) lkabn tayan Basil II ( 9 7 6 - 1 0 2 5 ) ve Konstantin V III ( 9 7 6 - 1 0 2 8 ) impa ratorluun hakik sahibi oldular. d are bilhassa Basil II elinde te me rk z etti. Bu imparatorun zaman saltanatnda, ileride greceimiz gibi, imparatorluk k u v v e t ve ihtiamnn en y k se k merte be sine erimitir. Basil ldkten sonra Ma ked on ya sllesinin inhitat devri balad. Konstantin V II I in l m n mteakip ihtiyar bir senatr, Rom en Argir Konstantinin kz Zoe ile evlendi, imparator oldu ve 1 0 2 8 d e n 1 0 3 4 e k ada r saltanat srd. Zoe R o m e n den sonra daha yaad ve 5 6 yanda olduu halde dostu Paflagonyal Mihail ile ev lendi; bu zat karsnn srar zerine, imparator iln edildi. Paflagonyal Mihail IV nam altnda 1 0 3 4 den 1041 e kadar h k m srd. G e r e k bu zatm saltanat, g er e k tesadfi bir ekilde imparator tahtna kan ve days gibi silik bir ah siyet olan yeeni Kalafat Mihail V in gayet ksa saltanat esnasnda imparatorlukta derin bir honutsuzluk ve gayet va him ' k a r g a a l k l a r kt : bunlarn neticesinde Mihail V tahttan indirildi ve gzleri karld. T a k r i b e n iki ay iin Bi ra ns imparatorluu, ikinci defa olarak dul kalm olan Zoe ile imparatorieye husus surette terfik edilmi olan k k kzkardei Teodora tarafndan idare edildi. Ayn se ne zarfnda Zoe, n c defa olarak, evlendi ve yeni k o c a sn imparator iln ettirdi. Bu zat Konstantin IX Mono ma k ismi altnda 1 0 4 2 den 1 0 5 5 e ka dar saltanat srd. Zoe n c kocasndan evvel ld, fakat Teodor a M on o m ak n lm n de n sonra dahi yaad ve imparatorluun y eg n e sahibi oldu ( 1 0 5 5 10 56 ). Zoe ve Teo do ra nn saltanat Bizanstaki kadnlar idaresinin ikinci ( r en den sonra) ve son misalidir. Her ikisi de otokrat basilissa, yani Romallarn imparatoriesi sfatiyle h k m srdler. l m nd en az bir mddet evvel Teodora, saray partisinin srarlarna boyun e e re k kendisine halef olarak ihtiyar patriilerden Mihail Stratitikosu se t . Bu zat Teo do ra nm l mn den sonra, 1 0 5 6 da, tahta kt. Teodora, taht 1 8 9 se ne igal etmi olan M akedonya sllesinin son h k m d a r oldu.
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANSIN ARAPLAR VE ERMENSTAN LE MNASEBETLER 383
I M A K E D O N Y A L I M P A R A T O R L A R I N DI S Y A S E T MAKEDONYA SLLES DEVRNDE BZANSIN ARAPLAR VE ERMENSTAN LE MNASEBETLER Basil I e d siyasetinde den balca vazife Araplara kar m cadele etmek oldu. stisna derecede msait artlar bu sahada b yk iler baarlmasn m m k n klyordu. m paratorluk arkta Ermenistan, imalde Rus ya ve Bulgaristan, garpte V en e di k ve garp imparatoru ile sulh halinde idi. Buna ark hilfetinde, Arap saraynda gnden g n e b y y e n T r k le rin nfuzu yznden husule gelen dahil ihtilflar, 8 6 8 de mstakil Tulun sllesinin teesss ile Msrn ay rlmas, imal Afrika Araplarn paralyan dahil harp ler ve spanya Emevlerinin mahall hristiyan ahali arasnda haiz olduklar m k l m e v k i ilve edilecek olur sa Basilin ark ve garp Araplarna kar muvaffakiyetle mcad ele etmesi iin ne kadar msait bir me v ki de b u lu n duu vazhan tebarz eder. Bunu nla b e r ab er imparatorluk, Basil Iin btn saltanatnn devam mddetince, he m e n he m en faslasz olarak, Araplarla m c ad ele etmekle beraber, haric vaziyetten tamamiyle istifade edemedi. Asker h ar ek t 8 7 0 senesine doru, muvaffakiyetli bir ekilde, Anadolunun ark ksmnda oturan Pavliiler m ez hebi saliklerine kar balad: imparator bunlarn balca ehri olan Tefrisi zaptetti. Bu muvaffakiyet yalnz Bizans arazisini geniletmekle kalmad, ayn zamanda Basili ark Araplariyle dorudan doruya temasa getirdi. Bizans ve Arap ordular birok etin mu ha r e be le r d e biribiriyle kar latlar; bund an sonra mcadele b y k neticelerden ri senev msademele r eklini ald. Harp talii bazan G re kl er tarafn iltizam etti; fakat bazan da Araplara gld; fakat en nihayet Anadolunun Bizans hududu o k daha arka gtrl m oldu. Basin garp Araplariyle mnasebat ok daha m h im oldu. Araplar o zamanlar Sicilyann b y k bir ksmna sahip bulunuyorlar ve ce nu b talyann baz noktalarn igal edi yorlard. talyann kark vazyeti garp imparatoru Louis II nin mdah alesin e sebep olmu ve bu imparator m hi m Bari ehrini igal etmiti. Basil bu imparatorla, Araplara kar daha mteksif bir tarzda h ar ek et etm e k ve bunlar Sicilya
cizgiliforum
cizgiliforum
384
ve talyadan tardetmek iin, bir ittifak akdetti. Fakat bu ittifak matlp neticeleri temin etmedi ve az bir mddet so nra b o zuldu. Louisnin lmnden sonra Bari ahalisi bu ehri Bizans memu rla rn n eline tevdi etti. Bu mddet zarfnda Araplar Sicilyann cen u bu n da birinci derecede stratejik bir m e v k i e malik bulunan Malta adasn zaptettiler. 8 7 8 de bunlar Sirakz ehrini, dokuz aylk bir muhasara dan sonra, h c m ile aldlar. Bu muhas ar an n o zamanlar Sirakzde yaam, bilhare, ehrin sukutundan sonra, Araplar tarafndan Palermoda hapsedilmi olan bir gz ahidi, kei Teodos tarafndan yaplm olan enteresan bir tasvirine malikiz. Teodos muhasara esnasnda ehirde ktlk h k m s rdn anlatmaktadr. Ahali su ile kart rlm ot, hayvan postlar ve kem ikleri y e m e k m e c b u r i y e tinde kald; hatt ldrlenlerin ve ocuklarn cesetleri dahi yenildi. Bu yzden bir hastalk salgn zuhur etti ve ksa bir zamanda birok kimseleri alp gtrd (5). Sirakzn kay bn da n sonra Bizansm elinde m hi m yer olarak adann ark sahilinde yalnz T a vr o m e ni u m yahut Taor min a kald. Sirak z n Araplar tarafndan zapt Basilin d siyase tinde nazik bir an tekil etti ve Araplara kar tatbik ettii u m u m plnn muvaffakyetsizliini gsterdi. Cenub talyada kin Tarentin Basiiin ktalar tarafndan igali, bu ktalarm, Basilin son senelerinde, general Nikefor F o k a s n idaresi altnda nuzafferane bir surette memleketin ierlerine doru ilerlemeleri, Sirak z hezimetinden sonra bir nevi teselli olarak telkki olunabilir. Sicilya Araplarma kar yaplm olan garp ittifaknn menfi bir surette neticelenmesine ra men Basil Ermeni kral Ashot Bagratid (Bagratuni) ile ark Araplarna kar dier bir ittifak akdine alt. Fakat bu ittifakn tam husule gelecei bir esnada imparator ld. Si ra k zn ziyama ve Araplara kar yaplan baz muvaffakyetsiz seferlere ra men Basil, Anadoludaki Bizans arazisi ni bir de rec eye kadar geniletmee ve Bizansa, ce nu b tal yada ka ybetmi olduu otoriteyi tekrar iade etmee muvaf fak oldu. Bu devrin en son mverrihi yle diyors Artk ihtiyar Basil rahata iebilirdi. G e r ek arkta, g er e k garpte gayet m him asker bir i grm ve ayn zamanda b yk bir mede niy et eseri ortaya koymutu. Basilin brakt impa-
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANSIN ARAPLAR VE ERMENSTAN LE MNASEBErLER 335
Arap ordusu yry
halinde.
Ch. Schafer Ktphanesine ait bir el yazmas minyatr. imdi Paris M ill Ktphanesindedir.
25
cizgiliforum
cizgiliforum
ratorluk, idaresini eline ald z a m a n ki imparatorluktan daha kuvvetli ve daha azametli idi (6). Basil, Araplar mstesna olmak zere, dier btn komulariyle dost geinmiti. Fakat halefi Ha ki m Leon VI ( 8 8 6 - 9 1 2 ) ayn tarzda h ar ek et etmedi. Bizans ile Bulgarlar arasnda ha r b patlad: bu harb so nuncularn galibiyetiyle neticelendi. Bu harb esnasnda Macarlar, ilk defa olarak, Bizans tarihinde kendilerini gsterdiler. Le on un saltanatnn sonuna doru Ruslar stanbul kaplar n nde ordughlarn kurdular. Arap larn mtemadi istillarna mr uz bu lunan Bizans im pa ra torluunun mttefiki Ermenistan, Bizanstan u m du u yardm grmedi. Btn bunlara imparatorun d rdnc defa ev le n mesinden kan mesele inzimam etti ve dahilde birtakm derin karklklar dourdu. v e d mkllerin heyeti umu mi ye si, islmiyetle mcadele meselesinin imparatorluk iin g n de n g n e daha kark ve daha g bir mahiyet almasn inta etti. Araplara kar yaplan seferler, Leon VI zamannda, u m u miyetle tesirsiz oldu. a r k hudutlarnda tehadds eden bu mz mi n asker m s ad em el er de bazan Araplar, bazan ise BizanslIlar galip geldiler. Hibir taraf bu m sad em el er den fazla bir ey kazanmad. Garpta m sl ma nl ar Mesina bo a znda, talya sahilinde Re gium (Reggio) ehrini igal ettiler. Bu andan itibaren boaz tamamiyle Araplarn eline gemi oldu. 9 0 2 de Araplar Sic ilyanm son m st a hk em mevkii olan T a v r o m e n iu m yahut Taor mi nay zaptettiler. Tavrom e n iu m u n sukutundan sonra Sicilya, he m e n he m e n tama miyle Araplarn eline geti: BizanslIlarn elinde kalm olan k k ehirler imparatorluun mteakip tarihinde hibir rol oynamadlar. Leon VI nin ark siyaseti saltanatnn ikinci yarsnda, Sicilya Araplariyle olan m nasebe tlerinden btn btn ayr oldu. X uncu asrn balangc islm donanmasnn mteaddit defalar faaliyete geme siy le temayz etti. IX u nc u asrn sonundan itibaren Girit korsanlar Peloponnes sahillerine ve Eg e denizi adalarna kar tahripkr a kn lar yapmlard. Araplarn bu deniz aknlar, Suriye ve Girit donanmalar m t ere ken har e k et e baladkta, o k daha tehlikeli oldu. 9 0 4 te islm donanmasnn, Trabluslu Leon nam nd a mhtedi bir Gr ek in idaresinde Selnie kar yapm olduu bir
cizgiliforum
cizgiliforum
baskn bu devir Arap asker harektnn en m e h u r vakas dr. ehi r a nc a k uzun ve g bir mu has ara dan sonra alna bildi. e hri n su kutundan bir ka gn sonra galipler, birok esir ve zengin ganimetler ile geri dndler ve ark ve Suri ye yolunu tuttular. Bizans h kmeti a nc ak bu felketamiz hdiseden sonra Selnii tah kime balad. Araplarn bu e hre kar yapm olduklar bask na dair mufassal bir tas vire malikiz: bu eser m u has ar an n btn iddetini grm ve hissetmi olan bir gz ahidinin, Ja n Kam en iat es in dra matik tarifidir (7). Araplarn deniz muvaffakiyetleri Bizans imparatorlarn do nan ma nn slahna daha b y k bir ihtimam gster m e e sevk etti. Bu gayretlerin neticesi 9 0 6 da, Ege deni zinde, Bizans generali Hime rius un Araplara kar ka za n d parlak zafer oldu. Fakat Leon VI tarafndan, yine ayn Hi me riu sun ku m an da s altnda, mttefik ark Araplarma ve Giritlilere kar yaplan b y k deniz seferi imparatorluk iin tam bir malbiyetle neticelendi. Sefer heyetinin te e k k l ne dair yapm olduu mufassal tahlilde, Konstantin Porfirogenet 7 0 0 Rusun mev cudiyetine iaret ediyor (8). te bu suretle Leon VI zamannda, Bizans tarafndan Araplara kar yaplan mcadele tam bir muvaffakyetsizlikle neticelendi; garpta Sicilya nihai olarak elden kt; cenu bi talyada Bizans ktaat Nikefor Fokas'n geri arlmasndan sonra, en k k bir terakki dahi ka y de tm e e muvaffak ola mad; ark hududunda Araplar yava, fakat devaml bir surette ilerlediler; denizde Bizans donanmas mteaddit va him hezimetlere urad. Din hu su m et ve asker ihtilflara ra m e n BizanslIlarn bazan, resm vesikalarda, Araplar hakk nd a pe k canl dost luk hisleri izhar ettiklerini kay detmek enteresandr. Nitekim o devirde stanbul patriki olan Mistik Nikola gayet mehur, mu ht er e m ve sevgili Girit emirine yle yazyor: Btn cihann iki kuvveti, yani Araplarn ve Romallarn kuvveti, gkte iki yldz gibi tebarz etmekte ve parlamaktadr. te yalnz bu sebepten rf, det ve dinimizin farkl olmasna r amen, ka rde le r gibi b e r a b e r c e yaamalyz (9). Konstantin VII Porfirogenet ( 9 1 3 - 9 5 9 ) ve Ro men Lakape nin (919 - 9 4 4 ) uzun saltanatlar esnasnda Bizans impara torluu, X uncu asrn son otuz senes ine kadar, Araplarla
cizgiliforum
cizgiliforum
388
6 MPARATORLUU TARH ZANS
me ssi r bir surette mcadele e d em ed i: imparatorluun b tn kuvvetleri Bu lg ar harbiyle m e g ul bulunuyordu. Be rek et versin ki hilfet dalma tehlikeleri ve dahil mcadelelerle dolu bir de v re geiriyordu ve yeni mstakil slleler ortaya kyordu. Bununla b e r a b e r Bizans donanmasnn muvaffakiyetli bir hareketi zikrolunabilir: 9 1 7 de, evvelce 9 0 4 te Selnii zaptetmi olan mhtedi korsa n Trabluslu Leon, Bizans do nanmas tarafndan, Limnide ezidi (10). Bulg ar seferlerinden sonra G r e k ve Arap ordularnda son de rec e muk tedir generaller ortaya ktlar. G r e k domestikusu J a n Kurkuas, bir kron ikin in syledii gibi, ikinci bir T ra ya n yahut bir Belisar oldu ve binlerce ehir ald. Hatt bu g en era le hususi bir eser ithaf edildi; fakat bu eser bize k a da r gelmemitir (11). Jann kabiliyeti a rk hu dudunda yeni bir fecir hu sule getirdi. Bu zatla imparator luun ark siyasetine yeni bir fikir, bir taarruz v e k en di ne g v e n m e fikri hk im olmu gibi grn yor du (12). Araplar dahi Hemedaniler mstakil sllesi zasndan olup Halebi idare eden Seyf-d-Devlenin ahsnda y k se k bir ef buldular. B u zatn saray edeb faaliyetin parlak bir m e r k e ziydi ve muasrlar bu devri bir altn devri tesmiye etmi lerdir. X u nc u asrn ortasndan bir az n ce K u r k u a s Arap Erm en is ta n nd a bir ok zaferler kazand ve yuk ar Mezopotam y a nm bi r o k ehirlerini zaptetti. 9 3 3 te Meliteni ald; 9 4 4 te G r e k ktalar Edessa ehrini, sahip olduu kymetli v e m u k a dd e s bir eyay, halskrn mucizev bir tasvirini (m an d ilion , x [j,avSA ov) v e r m e e icbar ettiler: bu tasvir b y k mer asiml e istanbula getirildi. Bu, K u r k u a s n son zaferi oldu. Btn bu muvaffakiyet ler ve bilhassa s o nu nc u su bu zat zama nn kahraman (13) me rtebesine karmt. Fakat hreti Bizans hkmetini korkuttu ve 9 4 4 senesi sonuna doru K u r k u a s m e m u riyetinden uzaklatrld. Aa yukar ayn zamanda R o m e n Lakape n dt; bir ka ay sonra de vri lm ek sras oullar na geldi. Konstantin Porfirogenet tek bana imparator oldu. Bu, bir devrin sonu idi; yeni aktrler sahnede hnerlerini gstereceklerdi,, (14). R o m e n Lak apen devri Bizansm ark siyaseti iin gayet m h im oldu. asrlk bir mdafaadan sonra imparatorluk R o m e n in ve J a n K u r k u a s n idaresi altnda, taarruza geti ve
cizgiliforum
cizgiliforum
_______________ BtZANSIN ARAPLAR VE ERMENSTAN LE MNASEBETLER 389
dmana galebe almaa, balad. Bu devrin sonunda hudut, R o m e n in tahta clusu esnasnda olduundan ok b a k a bir ekil ald. Hudut vilyetleri, umu miye tle Arap aknlarndan ma su n kaldlar. R o m e n saltanatnn son on iki senesi zarfn da m si ma n mstevliler ancak iki defa hududu getiler. En nihayet Ro men Kurk uas nam nda bir ahs ba k u m a nd a n nasbeti; bu zat imparatorluun bi r o k nesillerden beri yetitir dii en parlak askerdi. Ku rk ua s imparatorluk ordularna yeni bir ruh alamaa muvaffak oldu ve bunlar gayr mutekitler memleketinin ierlerine sevk edere k zafere ka vu t ur d u ___ Jan K u r k u a s b y k fatihler serisinin birincisi oldu : bu b a kmdan en b y k sitayilere lyktr v e bunlarn bir ksm K u r k ua s seen ve saltanat zamannda imparatorlua yirmi senelik bir an ve zafer devresi geirten R o m e n Lakapen'e ait olmaldr,, (15). Konstantin Porfirogenetin son seneleri Seyf-d-Devle ile yaplan etin mu ha re be le rl e tema yz etti: BizanslIlar mteaddit mu ha r e be le rd e malup oldu lar; fakat bu n a ra m en mcadele Araplarn imal Mezopotamyada m nh e zi m olmalar ve Bizans ordusun un Frat g e mesiyle neticelendi. Bu mcad ele senelerinde, mstakbel imparator J a n imiskes asker sahadaki kabiliyeti ile tema yz etti. Fakat Girit Araplarna kar 9 4 9 da tertip olunan b y k bir asker sefer tam bir muvaffakiyetsizlikle neticelendi ve Bizansa birok ge mile r kaybettirdi. Bu sefere itirak etmi olan Bizans askerleri arasnda 6 2 9 Rus bulunuyordu (16). Gr eklerle garp mslmanlar arasnda, talya ve Sicilyada v u k u bu la n m sa d e m e le r hadisatm u m u m seyri zerinde messir olmadlar. mparatorluun hudutlarm Fratn tesine k a da r gt ren Ja n K u r k u a s ve Ja n im is kes in ark ftuhat Bizans iin, m sl ma nl ara kar kazanlm zaferlerle dolu parlak bir devir at. Fransz tarihisi R a m b a u d nun dedii gibi Basil I in btn muvaffakyetsizliklerinin intikam alnmt; Tarsusa, Antakyaya Kbrsa ve Kudse doru yol al m t . . . , ve Konstantin VII, Olimpe yapm olduu ziyaretten hasta olarak avdet edip G r e k kilisesinin son takdisini ald esnada, saltanat zamannda sa uru nd a bu kadar b y k ilerin baarlm olduuna sevinebildi. mparator ark, garp, Hellenler ve Fr an k la r iin Hallar an amt* (17).
cizgiliforum
cizgiliforum
Romen II nin ( 9 5 9 - 9 6 3 ) ksa saltanat esnasnda m u k te dir ve az imkar bir general mstakbel imparator Nikefor Fokas Girit adasn igal etti ve bu suretle Ege denizi adalar ve sahilleri halkn tethi etmi olan Arap korsanla rnn b yuvasn tahrip eyiedi. Giridi yeniden fethetmekle imparatorluk Akdenizde m him stratejik ve ticari bir nokta y tekrar elde etmi oluyordu. Nikefor F ok as arkta, Seyf-dDevleye kar yaplan harbde buna mmasil bir muvaffaki yet elde etti. Mkl bir muhasaradan sonra, m u v a k k a t bir mddet iin, Hemedanilerin makarr olan Halep ehrini igal etmee muvaffak oldu. Mteakip imparatorun Nikefor Fokas, Jan imiskes ve Basil II Bulgarokton baarm olduklar eser, bal bana, imparatorluun asker tarihinin islmiyete kar yapt mcadele bah sinde en parlak sahifelerini tekil etmektedir. Zaman saltanatnn alt senesi zarfnda ( 9 6 3 - 9 6 9 ) N ik e for F ok as bazan Rus prensi Sviatoslavn mdahalesi netice sinde dha tehlikeli bir ekil alan Bulgarlarn h a s m a n e h a r e ketlerine kar cephe almak m e cb u r iy et in d e ka lmakla b e r a ber btn faaliyetini arka hasretti. mparatorun kuvv etle ri nin bir ksm talyada G e r m e n h k m d a r B y k Otton ile yaplan m sad e m e le re tahsis olundu. a rk ta Bizans kta lar, Tarsus'u igal ettikten sonra, Klikyai'i fethettiler. Ayn zamanda Bizans donanmas Araplardan m h im Kbrs adas n geri almaa muvaffak oldu. Ta rsusun sukutuna dair XI I I nc asr Arap corafyaclarndan Y ak ut ta h ak k m altna alman havalilerden gelmi olan muhac ir ler in h ik y e lerine mstenit ok garip bir vaka nakletmektedir. Bu hi k y ey e gre gya Nikefor Fokas, T ar sus surlarnn eteine, biri Romallar toprann, dieri ise slm topra,, nin al meti farikas olan iki s a nc ak diktirmi ve adalet, bitaraflk, mal ve mlk, aile, hayat ve o cu kl ar n n emniyetini, iyi yollar, dil k a n u n la r ve iyi m u a m e le istiyenlerin birinci sancan altnda toplanmalar icabettiini mnadilere barmalarn emretmitir; kincisinin altna ise zina, ezici kanunlar, iddet, cebr hareket, arazilerinin zapt ve mal ve mlklerinin msaderesini arzu edenler toplanacaklard (18). Kilikya ve Kibrisin igali N ike fo ra Suriye yolunu at ve Nikefor en fazla sevdii bir hlyann ta h a k k u k u iin almaa balad: Sur iyen in kalbi olan Antakyann fethi;
cizgiliforum
cizgiliforum
Su ri y ey e girdik'en sonra Antakyay mu ha sa ra altna ald; fakat az bir mddet sonra muhas ara nn ok uzun srecei anlald ve imparator, orduyu terk ile paytahta dnd. m pa ratorun g a y b u b e t .n a e ve a nc a k saltanatnn son senesinde ( 9 6 9 ) askerleri Antakyay aldlar. Bu suretle esas gaye temin edilmi oluyordu; fatihlerin eline pek o k ga nimet geti. Bu suretle, hristiyan silhlar tarafndan, 2 9 Birinciterin 9 6 9 da, b y k patrikler, b y k azizler, konsiller ve Rafzilikler ehri b y k Antakya, anl Teupos (B y k Justinian tara fndan bu e hr e verilen isim) tekrar fethedilmi oluyordu,, (19). Antakyann sukutundan az bir mddet sonra Bizans ktalar daha m h im bir Su ri y e ehrini, yani Hemedanilerin m er k ezi olan Halebi igal ettiler. Bizans generali ile Halep valisi arasnda aktedilen anlamann son de rece enteresan metnine malik bu lu nmaktayz (20). Bu m u a h e d e Bizans imparatoruna terkedilen ve Halep emirinin h k m altnda braklan Su r iy e kazalarnn hudut ve adedini vazhan tesbit ediyordu. T e r k olunan ehirlerin balcas Antakya idi. Halep ehri imparatorluun bir vasal devleti oluyordu. Mslman ahali Bizansa hususi bir vergi verecekti; halb uki vasal mntakalardaki hristiyanlar her trl ver gi de n muaf idiler. Halep emiri, bir harb vukuunda, bu vilyetlerin gayr mslim ahalisiyle, imparatora yardm etme e muvafakat ediyor du. Ayn zamanda arazisine g ir ec ek olan Bizans tica ret ker vanlarn h im a y e edeceini taahht eyliyordu. Hristiyanlara, tahrip edilmi olan kiliselerini yeniden bina etm e leri garanti ediliyordu. Hristiyanlktan m slmanla yahut b u n u n aks ine olarak mezhep deitirme serbestisi temin olunuyordu. Muahede, 9 6 9 senesi so nunda katledilmi olan Nikefor F ok a sm l m n de n so nra aktedildi. Hibir zaman m s l manlar, Fokas zaman nda olduu kadar, y er e vu ru lm a m lard. Kilikya ve Antakya ile birlikte Su riy en in b y k bir ksm ellerinden alnm ve bu me mlek etlerin b y k bir ksm imparatorluun hkimiyeti altna girmiti. XI inci asr Arap tarihilerinden Antakyal Y a hy a ibni Sait m sl m an vilyetleri ahalisinin, Nikefor F oka sn btn Suriyeyi v e dier vilyetleri zaptedeceinden ve btn bu havaliye sahip olacandan emin olduklarn yazyor. Bu k ro
cizgiliforum
cizgiliforum
niki yle diyor: Nikeforun akmlar askerleri iin bir nevi zevk oldu, n k hibir ki m se bunlara taarruz etmi yor ve bunla ra kar koy m uy o rd u . [ N i k e fo r] bir tek mslman a yahut kendini istedii gibi ha r e k et etmekten vazgeir e c e k ve m e n e d e c e k bir tek ahsa raslamakszn can nasl isterse yie ilerliyor ve istedii eyleri tahrip ediyordu. Hibir kims e imparatora kar koyamazd,, (21). Garpte Nikefor F oka sm siyaseti muvaffakiyetsizlikle neticelendi. Sicilyada imparatorlua ait son yerler mslman lar tarafndan fethedildi ve bu suretle Sicilya tamamiyle Araplarn eline geti. F ok a sm halefi Jan im is ke sin ( 9 6 9 - 9 7 6 ) ifa etm ek mecbu ri yet ind e kald balca vazife selefinin Kilikya ve Su ri y ed ek i ftuhatn muhafaza etmek oldu. Salta natnn ilk senelerinde imiskes, btn faaliyetini cezbeden Rus ve Bulgar harblerinden ve Bardas F oka s isyanndan dolay, ark hudu du nda ki asker faaliyete bizzat itirak ede medi. Jan imiskes imal ceph es ind e galip geldi ve Bardas F ok a sn- isyann dahi bastrmaa muvaffak oldu. Mkl talya meselesi Bizans prensesi Teo fa no nun Ge rm e n tahtnn vrisi, mstakbel imparator Otton II ile evlendirilmesi su r e tiyle, halledildi. Ancak bu mteferrik meseleler tasfiye edil dikten sonra Ja n imiskes ark meselesiyle u r a m a k i m k nn bulabildi. im is ke s in ark m sl m a n l a rm a kar yapt seferler son de rece parlak oldu. Son sefer iin E r m en i tarihisi Edessal Mattiynn eserleri arasnda mahfuz kalm olan gayet enteresan bir mehaza malik bulunmaktayz. Burada J an imiskes tarafndan, mttefiki E r m e n i kral Ashod III e yazlm olan bir mektup bahis me vzuudur. Bu mektup s a y e sinde imparatorun Kud s m sl ma nl ar n elinden k u r tarma nihai g a y e edindii ve hakik bir hal seferine giritii grlyor. Ordusu ile Antakyadan h a re k et eden Jan. a m a girdi ve Filistinde c e n u b a doru ilerledi; burada N eza re ve esarea ehirleri kendi rzalariyle imparatora teslim oldular. Kuds bile m e r h a m e t dilemee,, balad. mparator, Ashoda yazm olduu mektupta yle diy or : E e r burada merk ezl er ini k u r m u olan meln Afrikallar sahil kalelerine iltica etmi olmasalard, Allahn i n a y e t l e Kudse g ir ec ek ve m u k a dd e s yerlerde dua ede bilecektik,, (22). Fakat Kuds zerine y r m e d e n evvel
cizgiliforum
cizgiliforum
Ja n imiskes sahili takibeden yoldan ilerliyerek, k u v v et lerini imale evketti ve bu yol zerinde bulunan mteaddit ehirleri zaptetti. imis kes in ayn m e k tu bu nd a u satrlar o k u y o r u z : imdi btn Fenike, Filistin v e Su ri y e mslmanlarn tiranlndan kurtulmutur ve Romallara itaat etmektedir,, (23). Tabii bu mektup bir ok mbalalar ihtiva etmektedir. Bu mektup hristiyan Arap mverrihi Antakyal Y a h y a nn verdii otantik malmatla m u k a y e se edilecek olursa Filistin seferinin, neticeleri bakmndan, daha az ehemmiyetli olduu anlalr. B y k bir ihtimale gre Bizans ordusu Su riy e hudutlarm pek fazla amamtr (24). Bizans askerleri Antakyaya avdet ettikte imparator stan bula hare ket etti v e burada, 9 7 6 senesi balangcnda, ld. Bir Bizans k r on ik i si n e gre btn milletler imiskesin taar ruzlarndan yldlar; [imparator] Romallarn arazisini geniletti; Araplar ve E rm en il er imparatorun karsnda firar ettiler, r a n lIlar bu h k m d a r d a n k o r k t u la r ; btn milletlerin insanlar ken disine hediyeler getirdiler ve sulh yapmasn istir ham ettiler; imparator Edessa ve Frata kadar ilerledi ve krei arz Ro ma ordulariyle doldu; Su ri y e ve Filistin Romal atlarn ayaklar altnda inendi v e [imparator] b y k zaferler ka z an d ; hristiyamn kes k in klc bir trpan gibi indi (25). Jan im is kes in son seferleri esnasnda fethettii vil yetler imparatorlua ilhak olunmad. Ordu X u n c u asrn son ksmnda Bizans kuvvetlerinin balca ha re ket ss olan Antakyaya avdet etti. Jan imi ske sin halefi Basil II ( 9 7 6 - 1 0 2 5 ) zamannda durum, arkta tecavzi bir siyaset takibetmee pek msait olmad. Bardas Skleros ve Bardas F o k a s n Anadoludaki teh likeli isyanlar, devam etmekte olan Bulgar harbi, Basilin m nh as r a n bu meselelerle megul olmasna sebep oldular. Bu nu nla b e r ab er isyanlar bastrldkta imparator, daha hl devam eden Bulgar ha r b in e ra me n, mteaddit defalar mslmanlara kar yeniden mcadele at. mparatorluun Sur iy ed eki topraklar Msr halifesinin iddetli bir tehdidi altnda bulunuyordu, ve hatt vasal Halep ehri mteaddit defalar dman ordular tarafndan igal edildi. ahsan ve bazan ni olarak Sur iyed e gr nm ekl e, Basil, birok defalar buradaki Bizans nfuzunu yeniden iadeye muvaffak oldu, fakat yeni m h im ftuhatta bulunamad. X I inci asrn he m en
cizgiliforum
cizgiliforum
balangcnda imparator ile Msr, halifesi, Fatmiler sllesin den Hakim arasnda bir sulh muahedesi aktedildi. Basil II saltanatnn son yirmi senesi zarfnda ark Araplariyle. artk vah im m sa de m e le r vuk ubulmad. Bu na r a m e n Halep k e n dini vasallikten kurtard. Basil ile halife Hakim arasnda r e sm e n sulh m n a s e b e t leri cari olmasna ra me n, so nu nc u su bazan hristiyanlara kar zalimane bir itisaf politikas tatbik etti; Basil, bir hristiyan imparatoru olmak sfatiyle, bun dan hi phesiz pek fazla mteessir oldu. 1 0 0 9 da Hakim Kudsteki Mukaddes Mezar ve Golgota kilisesinin tahribini emretti. Kilisenin m u kaddes eyas ve hzineleri ya ma y a urad, keiler srl d, haclar itisaflara maruz kald. Muasr bir Arap tarihisi, Antakyal Y a h y a ya gre, H a k im in insafsz emrini infaz eden ahs bizzat Mukaddes Mezar kilisesini y k m a k ve yerle bir etmek iin btn gayretini sarfetti; kiliseyi he me n he m en tamamiyle paralad ve yok etti (26). Tethi edilmi olan hristiyanlar ve Yahudiler msl man yinlerine kotular ve dinlerini in k r edip islmiyeti kabul e d ec ek le rin e dair sz verdiler. Mabedin yklmasn emreden H a k im in iradesi hali fenin hristiyan nazr tarafndan imzaland. Basil II nin, itisafa ur ay an hristiyanlar ve bunlarn mabetlerini k o r u m a k iin hibir ey ya pm am olduu anlalyor. H a k im in lmnden sonra ( 10 21 ) bir m sa m ah a devresi balad ve 1 0 2 3 te, Kuds patriki Nikefor stanbu la gnderilerek kiliselerin mal v e mlklerinin hristiyanlara iade edilmi, Mukaddes A'ezar kilisesi ve Msr ve Suriyede tahrip edilmi olan btn kiliselerin yeniden bina edilmi ve umumiyetle, hristiyanlarm, halifenin hkimiyeti altnda, em niyet altna alnm olduklarn bildirdi (27). P ek tabii olarak bu kadar ksa bir zamanda mabetlerin pek a b u k yeniden bina edilmi olduunu bildiren haberin bu ksmnn mbalal olduunu kabul etmek lzmdr. Garpte Sicilya Araplar cenu bi talyaya aknlar icra et mek te devam ettiler. Dier birtakm meselelerin halli ile megul bulunan Bizans h kmeti bunlara kar hibir ey yapamad. Almanya imparatoru Otton II nin (bu zat saltanat sren Bizans sllesiyle, bir evle nm ede n dolay, ak r ab a idi) ilk zama nla r birtakm muvaffakiyetlerle temayz eden tal yaya mdahalesi Araplar tarafndan imparatorun cidd bir
cizgiliforum
cizgiliforum
hezimete uratlmasiyle neticelendi. Saltanatnn so nuna do ru Basil II talyay tekrar fethetmek iin b y k bir seferin plnlarn hazrlamaa balad; fakat bu hazrlklar esnasnda ld. Basilin lmn takibeden anari Araplarn cesaretini yeniden tahrik etti: bunlar tekr ar taarruza getiler ve bil hassa Halep m ntakalarmda muvaffak oldular. mparatorlu un vaziyeti g en v e muktedir bir generalin, Jorj Mania k e s in muvaffakiyetleri sayesinde bir d er ec eye kadar k u r tarld; bu zat 1 0 3 2 de Edessay igal etmee ve bu ehrin ikinci muk add es eyasn, yani samn Edessa. kral Ab gara yazm olduu doruluu pheli m e k tu bu elde etmee m u vaffak oldu (28). Bu ehrin sukut und an sonra imparator Ro me n III m sl ma nl ara bir m u a h e d e akdini teklif etti. m paratorun ileri srd, ilk iki art Kdse aitti; bunlar hususi bir dikkate lyktr. lk artnda imparator hristiyanlarm tahrip edilmi olan btn kiliseleri yeniden bina etmek h a k k n a malik olmalarn istiyordu: Mukaddes Mezar kilisesinin imparatorluk hzinesi tarafndan yeniden binas art kouluyordu. kinci art imparatorun Kuds patrikini na sb e tm ek ha k k n a malik olmas idi. Mzakereler uzadka uzad: m u ahe de nin mteaddit maddeleri zerinde uyuulamyordu. Fa kat halifenin, yukar da zikrettiimiz ilk iki istee muhalefet etmemi olduu anlalyor. Nihai anla ma 1 0 3 9 da imzaland: imparator, kendi hesabna, Mukaddes Mezar kilisesini restore etmek ha k k n a malik oluyordu. (29). 1 0 4 6 da ranl bir seyah, Nasr -i- Hsrev, yeniden bina edilmi olan kiliseyi ziyaret etti: bina ga yet geni olup iine sekiz bin kii alabiliyordu; pek sana tk ra ne bir tarzda ina edilmiti ve renkli mermerleri, tezyinat ve heykeltrai eserleriyle temay z ediyordu; dahilen kilise naklar ve al tn srmal ipekli kumalarla batan aaya kadar sslen miti. Ayn ranl seyah, imparatorun bizzat hususi bir ahs gibi, yani m tenekkiren Kuds ziyaret etmi oldu unu bildiren garip bir hikye anlatmaktadr. H a k im in Msrda saltanat srd bir zamanda, G r e k esar bu suretle Kudse geldi. Hakim, imparatorun geldiini h a b e r aldkta erbettarlarmdan birini artt ve u emri v e r d i : yle ve byle bir adam vardr; onu m u k ad de s ehrin camiinin iinde oturmu olarak bulacaksn; git, ona yakla ve seni g n de re
cizgiliforum
cizgiliforum
nin H ak im olduunu syle, tki benim, geldiinden h a b e rim olmadn zan ne tm es in; fakat k e n d in e rahatsz olma masn s y l e : be nim onun ha k k n d a hibir fena niyetim yoktur (30). Jorj M a ni a k es in ka zanm olduu mteaddit zaferlere ra m e n imparatorun Sicilyay tek rar fethetmek iin sarfettii gayretler iyi neticeler vermedi. Sicilya heyeti seferiyesinin azalar arasnda imparatorluun hizmetinde bulunan Varangeo - Ruslardan mteekkil bir blk (Druzhina) bu lu nd u u nu k a y d e t m e k enteresan bir eydir. Sk a nd in av S a g a larnm m e h u r ka hr am a n Harald Haardraade dahi bu sefere itirak etmitir. XI inci asrn ortasndan itibaren Bizans imparatorluu yeni bir dman, yani Seluki T r k le riy le ka rlaacakt; bunl ar Bizans tarihinin mteakip devirlerinde stn bir rol o y n a mlardr. M a ke do ny a sllesi zamanndaki Arap - Bizans mnaseba t n n 'b ir planosu yaplacak olursa J a n Kurkuas, Nikefor Fokas, Jan imiskes v e Basil II tarafndan sarfedilen g a y retlerin imparatorluun ark hudutlarnn Frata ka dar g trlmesi ve Suriyenin, Antakya ile birlikte, yeniden Bizans memle ket ler i srasna ithal edilmesiyle neticelenmi olduu grlr. Basil II nin l m n takibetmi olan kar ga alk devrinden sarfnazar, bu de vrenin Bizans - ark Araplar mnasebetleri tarihinin en parlak devresi olduu s yl en e bilir. Ayn devirde imparatorluk ile Er m en is ta n arasnda gayet m h im ve sk sk tekerr r eden mn asebetler teesss etti. Asrlarca Erm enistan Roma ile ran arasnda bir nifak mealesi,, tekil etmiti. Bu iki devlet arasndaki eski m c a deleler neticesinde bu tampon devlet,, IV nc asrn s on un da, bunlar arasnda paylald. Bu devletin daha k k olan v e Teodosiopolisi (bu g n k Erzurum) ihtiva eden garp ksm Roma imparatorluuna dmt; daha b y k olan ark ksm ise ran Sasanilerinin eline gemiti ve Perse rme nistan ismiyle yadediliyordu. Bir tarihiye gr e Ermenistann, siyasi bak md an, biri ark, dieri garp olmak zere iki k s m a ayrl, Bizans ve ran hkimiyetinin y ekd i er ind en farkl olmalar yznden, E r m e n i milletinin hayatnda kl trel* bir ayrlk tevlit etmiti (31). B y k Justinian
cizgiliforum
cizgiliforum
Ermenistanda b y k asker ve sivil reformlar vc ud e getir mi ve baz mahall detleri ortadan kaldrma ve Ermenistan normal bir Bizans vilyeti ekline so km a k e n di ne ga ye ittihaz edinmiti. VII nci asrda Araplar, Sur iyey i feth ve Iran malp ettikten sonra, Ermenistan igal ettiler. Ermeni, Gr e k ve Arap mehazlar bu hdise ha k k n d a biribirine zt malmat vermektedirler. Bilhare Erm eniler, hilfetin Araplarn n a zar dikkatini E r m en i meselelerinden uzaklatran kark vaziyetinden istifade etmee teebbs ettiler ve mteaddit defalar yeni boy und uru kla rn atmak istediler. Bu isyan teebbsleri Araplar tarafndan mthi ya ma lar ve tahrip lerle cezalandrld. N. Marr Ermenistann, V III inci asrn balangcnda, Araplar tarafndan tamamiyle tahrip edilmi olduu fikrindedir; bu lime gre feodal asilzadeler en b yk bir gaddarlkla ldrlm ve hristiyanlk m i m ar i sinin anl bideleri tahrip edilmitir. Hulsa evvelki asr larn medeniyet urunda sarfetmi olduklar btn gayretlerin mey vasi mahvolmutu,, ( 32 ) . Bir gn geldi ki Arap hilfetinin, Bizans imparatorluuna kar mcad ele edebilmesi iin, E r m en i yar dmn a son de re ce ihtiyac oldu: IX uncu asrn ortalarna doru Bagratidler ailesinden E r m en i prensi Ashoda prenslerin prensi* unv an verildi. Bu prensin idaresi h a k im a n e oldu ve bu nu he rk es tasdik etti ve IX uncu asrn sonuna doru halife Ashoda kral un vann verdi. Bu vaka ile, Bagratdler sl lesi tarafndan idare olunan yeni bir krallk kat olarak teesss etmi oldu. Basil I, lmnden biraz evvel bunu h a b e r aldkta yeni Erm eni stan kiralna bu n a mmasil bir eref bah etmekte istical gsterdi ve bir krali ta gnderdi- Ayn za manda kendisi ile bir dostluk ve ittifak muahedesi ak d etti. E r m e n i kiralna yazd bir mektupta Basil Ashodu sevgili olum,, tesmiye etmekte ve kirala btn devletlerden Ermenistann imparatorluun ebediyen en samim mttefiki olarak kalacana dair teminat v erm ek te di r (3 3 ) . Btn bunlar g er e k imparator v e g ere k halifenin Ashod Bagratide ihtiyalar olduunu ve biribiriyle yaptklar m cadelede bu kraldan bir mttefik olarak istifade etmei tasarladkla rn ispat etmektedir ( 3 4 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
398 BZANS MPARATORLUU TARH '
Ashodun lmn takibeden anari Araplarn Ermenistanm dahil ilerine k ar m al a rm mucip oldu ve a n c a k De mirden,, Ashod II zamannda, X u n c u asrn ilk yarsnda (35), Ermenistan topraklar Araplarn elinden, Bizans ordularnn yardm ve berya (Grcstan) kiralnn mzaharetiyle, bir derec eye kadar, kurtarlabiidi. Ashod bizzat Romen Lakapenin sarayna geldi ve ah an e bir surette karland. Ashod II Erm enistanda e h in a h ,, , yan krallarn kral,, unvann alan ilk h k m d a r oldu. X u nc u asrn ikinci yar snda Ashod III krallnn resm m er kez in i Ani kalesine nakletti. Bu andan itibaren Ani ehri fevkelde binalarla sslendi ve gnd en g n e inkiaf eden bir me deniyet m e r kezi oldu. Son h a rb e kadar Ani harabeleri Rus arazisinde idiler ve bir Rus limi, N. Marr, bunlar btn teferruat ile tetkik etmek iin uzun mddet almtr. Marrm hafri yat fevkelde neticeler vermi, parlak keiflerle te m a yz etmi ve yalnz Ermenistan, yahut, daha u m u m olarak, Kafkas kavi ml er ini n mede niye t tarihi iin deil, fakat hristiyan ark zerindeki Bizans tesirleri tarihi iin b y k bir e he m m iy e te malik olduunu gstermitir; bu hafriyat s a y e sinde bu meseleleri daha iyi k a v r a m a k im kn hsl ol mutur. Basil II zamannda, Ermenistanda, Sel u ki Trk lerinin istilsiyle alkal yeni karklklar patlak verdi : impara tor, Bulg ar harbi biter bitmez, Kafkaslar eteindeki mmtakalarda harekette bul un an bir stfer heyetin bizzat bana g e m e k m ec bu riy et ind e kald. Bu seferin neticesi Ermenistann bir ksmnn imparatorlua ilhak o l d u ; dier ksm ise bir vasal mu am e le sin e tabi tutuldu. Basil iin stanbulda m uhteem istikbal merasimi yaplmasna vesile tekil etmi olan imparatorluun arktaki bu genilemesi ihtiyar basilevsin faal ve anl zaman saltanatnn son asker zaferi olmutur (36). Yirmi se n e sonra, Konstantin M on o m ak za mannda Erm en is ta nm yeni payitaht Ani Bizans tarafndan igal edil miti. Bu suretle Bagratidler (Bagratuni ) sllesi sona erdi. Bu sllenin son mmessili stanbula davet e d i l d i : kay bet mi olduu krallma mukabil Kap adokyada arazi, tahsisat ve stanbul boaznda bir saraya malik oldu. Ani krallm k aza nm ak la imparatorluk 1021 de Abasglar kiralndan aln m olan ve be rya y arka kar setreden da silsilesini
cizgiliforum
cizgiliforum
tutmu oluyordu... bund an sonra, ark hududunda, Ani mntakas ve Van gl arasnda parasz ve krpntsz toplu bir m e m le k et e sahip oluyordu (37). B u na r a m e n Bizans imparatorluu Ermenistanda tutu namad. Ahali m e r k e z hkmetin tatbik ettii g ere k idari ve gerek din politikadan son derece mteki idi. Dier ta raftan Bizans igal ktalarnn b y k bir ksm Ermenistandan geri alnd ve Konstantin M o n o m a k ilk evvel Leon Torn ikiosun isyanna, bilhare P e en e g le re kar mdafaa etmek zere Avrupaya gnderildi. Se luki Trk ler i bu vazi yetten istifade ettiler: m k e r r e r aknlar sayesinde Ermenistan tedrici surette fethettiler. MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATOR LUUNUN BULGARLAR VE MACARLARLA MNASEBETLER Arap harbin de n daha fazla Bulg ar harbi Makedonya s llesi d tarihinin esas hdisesini tekil etmektedir. H a k i katen ar Sim eon zamannda Bulgaristan Bizans imparator luunu n en tehlikeli dman oldu ve hatt imparatorun kudretini tehdit altnda bulundurdu. Fakat M akedonya h a n e dan imparatorlar bu krall tamamiyle hkimiyetleri altna aldlar ve bir Bizans vilyeti haline getirdiler. Basil I in zaman saltanatnda, Bulgaristan ile Bizans ara snda mu slihane m nasebetler muhafaza edildi. Mihail III n lm n de n sonra G r e k ve Bulgar kiliselerinin birle mesini istihdaf eden mza ker el er msait bir surette netice lendi. Kral Boris olu S im e o n u, tahsil etmek zere, stan bula g n d e rm e e kadar vard. Bu dostane m nasebetler her iki m e m le k et iin ok faideli idiler. imal hudutlarnn m u kadderat ha k k n d a her hangi bir endieden kurtulmu olan Basil btn kuvvetlerini ark Araplarna kar, Anadolunun kalbinde vuk u bu ian mcad eley e ve garp Araplarna kar talyaya se v k e tm ek imknn buldu. Dier taraftan Borisin dahi, az bir mddet evvel hristiyanl kabul etmi olan devletini tekiltlandrmak iin, sulhe ihtiyac vard. Leon VI ( 8 8 6 ) zamannda sulh, ktisad sebeplerden do lay, b o z u l d u : burada Bulgar ticareti, iin son derece muzr
cizgiliforum
cizgiliforum
400
b iz a n s
m p a r a t o r l u u
t a r h i
baz g m r k hu k u k u bahis mev zuu idi. Bulgaristann banda o za ma nl ar m e h u r kral Si m eo n bulunuyordu. Bu zat, y u karda g r m olduumuz gibi, stanbulda yetimiti. r e n m e k hrs [Simeonu] eskilerin kitaplarm tekrar tekrar o k u m a a sevkediyordu (38). Krallna medeniyet ve maarif sahalarnda b y k hizmetlerde bulundu. Geni siyasi plnlar Bizansm aleyhine olarak ta h a k k u k edeceklerdi. Sim e o n a kar kfi bir m u k a v e m e t gsteremiyeceini anlyan Leon VI (Bizans ordusu Arap harb iyle meguld) imdadna vahi Macarlar ard. Bunlar, S i m e o n un dikkat nazarlarn Bizans hudutlarndan baka bir tarafa evi rtmek iin, ni olarak, Bulgaristann imalini istilya raz oldular. Bu, Avrupa tarihi iin son de rece m h im bir an oldu. lk defa olarak (IX uncu 'asrn sonuna doru) yeni bir ka vim, Macarlar (Bizans mehazlar bunlar sk sk Trk ola rak gstermekte, garp mehazlar ise bun lara bazan Avar adn vermektedirler) (39) Avrupa devletlerinin milletleraras mnase be tlerin e karm oluyorlard; bu C. Grotun dedii gibi Macarlarn, en mtemeddin milletlerden birinin mtte fiki roln ifa etmek suretiyle ilk defa olarak Avrup amn ih tilf sahnesinde gr nmeleri idi (40). Balangta Simeon, Macarlar tarafndan mteaddit defalar malp edildi; fakat iinde bulunduu mkl vaziyetten kendini kurta rma k hu susunda ok b y k bir maharete sahip olduunu ispat etti. Bizans imparatorluu ile m z ak er e de b u lu n m a k suretiyle vakit ka zanmaa a l t ; ayn zamanda Peen eg leri k az anm a a m u vaffak oldu. Bunlarn yardmiyle Macarlar malp etti ve bu kavmi, mstakbel devletlerinin igal edecei sahann im a line, yani orta Tuna vadisine e k ilm e e m e c b u r kld. B u n dan sonra nazarlarn tekrar Bizansa evirdi. Gr ek ktalarna kar kazand kat neticeli bir zaferden sonra stanbul su r larna kadar ilerledi. Malp imparator, aadaki artlarla sulh akdine muvaffak o l d u : imparator Bulgarlar aleyhinde he r trl ha sm ane hareketten itinap eylem e i ve he r sene Si m e o n a kymetli hediyeler g n de rm e i taahht ediyordu. Selniin Araplar tarafndan m u ha sa ra ve ya m a edilme sinden sonra ( 9 0 4 ) Simeon, bu m hi m ehri krallna ilhak etm ek hu susunda pek hevesli davrand. Leon VI, Bulgarlara dier birtakm Bizans arazisi te rk et me k suretiyle, bu plnn ta h a k ku k un a mni olabildi. 9 0 4 te Bulgar - Bizans hududu
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS1N BULGARSTAN LE MNASEBETLER 401
zerinde b u lu n m u olan iki devlet arasndaki anlamadan bahseden son de rece enteresan bir hudut ta kitabesine malik bu lu nmaktayz (41). Bulgar tarihisi Zlatarski bu kitabe nin ehemmiyeti ha kk nd a u mtalada b u l u n u y o r : Bu m u ahe de nin me tnine gre, imdiye kadar Bizans imparator luuna ait olan ce nu bi Makedonya ve cen ub i Arnavutluun btn Slav arazisi o andan itibaren ( 9 0 4 ) Bulgarlara ge i y o rd u ; yani dier kelimelerle Simeon, Bulgar milliyetine son eklini vermi olan Balkan yarmadasnn btn Slav kabilelerini ass altnda topluyordu (42). Bu devir ile Leon saltanatnn sonu arasnda Bulgaristan ile Bizans im par a torluu m nase betlerinde yeni m s ad e m e le r vukubulduun u gryoruz. Leon VI nin lm ile Bulgar Simeon'un 9 2 7 se n e s i n deki lm arasndaki devir zarfnda imparatorluk ile Bulgaristan arasnda h e m e n h e m e n fslasz mu has am at oldu ve Simeon, stanbulu fethetmek teebb sn de bu lu nm ak iin, btn gayretini sarfetti. Patrik Mistik Nikolann kirala gnderdii mre kkeple deil, fakat gz yalariyle yazlm (4 3) yz kzartc mektuplarn hibir tesiri olmad. Nikola im paratorluun, Ruslar, Peenegler, Alanlar ve garp Trkleri, yani Macarlarla bir ittifak akdedecei tehdidi ile be yh ud e yere kral k o rk u tm a k iin urat (44). Simeon btn bu ittifak projelerinin husule gelemi yeceini biliyo rdu : patrikin tehditleri ise zerinde hibir tesir yapmad. Bulgar ordusu G re k le r e kar mteaddit zaferler kazand ; b u n larn en m h im m i 9 1 7 de, Akelos kenarnda, Ankialos ehri (Trakyada) civarnda kazanlan zafer o l d u : Bizans kta lar bu m u h a r e b e d e tamamiyle ezildi. M u h a r e b e m e y da n m X u nc u asrn so nu na doru ziyaret etmi olan m v err ih Diyakos Leon yle y az y o r: Bugn dahi Ankialos civarnda, ricat eden Roma ordusun un az erefli bir ekilde para para edilmi olduu yerde k e m i k ynlar g r m e k k a bildir (45). Akelos mu ha re be sin de n sonra Si m e o n a stanbul yolu alm oldu. Fak at 9 1 8 de, Bulgar ordular Srbistanda faa liyette b u lu n m a k mecb uriy etind e kaldlar (46). Ertesi sene (919) azimkr ve zeki amiral R o m e n Lakapen, g r m olduumuz gibi, imparator olarak tetvi olundu.
cizgiliforum
cizgiliforum
Bu esnada Bulgarlar cenu p istikametinde anakk ale B o azna kadar ilerliyorlard (47). 9 2 2 de Edirneyi (Odrine) aldlar. Bu ndan sonra Bulgar ktalar bir taraftan orta Y u n a n is tanda ilerlediler, dier taraftan stanbul nlerine geldiler ve her dakika ehri zaptedebilecek tehlikeli bir vaziyet ihdas ettiler. ehrin dnda bu lunan imparator saraylar atee yakld. Ayn zaman da Simeon, daha m essir bir surette payitaht muhasara edebilmek iin, Afrika Araplariyle bir ittifak akdine alt. Btn T r a k y a v e Makedonya, stanbul ve Selnik hari olmak zere, Bulgar kuvvetlerinin eline geti. stanbul Rus Arkeoloji Enstits tarafndan imal Bulgaristanda, Aboba civarnda yaplm olan hafriyatta, kral saraynn yanndaki b y k kiliseye ait mteaddit stunlar me y da na karlmtr; bunlarn zerinde Sirneonun igal ettii Bizans ehirlerinin adlar yazldr. Sim eon Balkan yarmadasndaki Bizans arazisinin b y k bir ksmna s a hip olmasna d ay an ara k Bulgarlarn ve Gr ek ler in im par a toru,, unvann ald. 9 2 3 yahut 9 2 2 de, stanbul surlar nnde, R o m e n Lakapen ile Sim eon arasnda m e h u r bir mlkat vu k u buldu (48). mparator mlkat mahalline deniz yoluyla yat,, ma binmi olarak, Simeon ise ka radan geleceklerdi. R o m e n ilk nce geldi. ki h k m d a r biribirini tebrik ettiler ve mlkata baladlar. R o m e n in szleri bize ka dar gelmitir (49). Bir nevi m tareke akdedildi. Bu m t are ken in artlar o kadar ar deildi: Rom en S im e o n a her sene hediyeler verecekti. Simeon, kendisini tehdit eden vahim bir tehlikeyi evvelce sezmi olduundan, stanbuldan v a zg e m ek ve geri ekil m e k mecburiyetinde kald: burada yeni teekkl etmi ve Bizans imparatorluu ile m za k er e y e girimi olan Srp krall bahis mevzuu idi. Dier taraftan S i m e o n un Araplarla yapt gr me le r arzu edilen neticeleri vermemiti. Bil hare, Sim eon stanbula kar yeni bir sefer hazrlamaa balad; fakat harb hazrlklar esnasnda ld (927). S i m e o n un zaman saltanatna Buig ar arazisi pek fazla geniledi. Bu arazi Karadeniz sahillerinden Adriyatik ky larna, aa Tun ada n M akedonya ve mer kez T r a k y a ve Selnie kadar uzanyordu. S i m e o n un adna Balkan y ar m a
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLALES ZAMANINDA BZANSIN'BULGARSTAN LE MNASEBETLER 403
dasnda Bizans hkimiyeti yeri ne Slav stnlnn ikamesi iin yaplm ilk teebbs fikri baldr. Si m eo n un halefi, e vl e nm e dolaysiyle Bizans imparatoru nun akrabas olan zayf P iy er oldu Bir sulh muahedesi akdedildi. mparatorluk, P iy er in krallk unvann ve Simeon tarafndan ihdas edilmi olan Bulgar patrikliini tanyordu. Sulh takriben krk sene srecekti. Bu kadar parlak Bulgar zaferlerinden sonra m ua he de artlar ok mutedil ve u m u miyetle Bizans iin olduka m e m n u n i y e t verici idi. Bunlar Bulgar kudretinin inhitatn g lkle gizliyordu (50). Bu, Rome n L a k a p e n in dirayeti ve azimkr politikas sayesinde elde edilmi hakik bir muvaffakiyetti. Simeon devrindeki byk Bulgaristan, P iy er in zaman saltanatnda dahil ihtilller y z n de n paraland. Bulgaristan siyasi kudretinin eh em mi ye tin i kaybettii bir zamanda, Peen eg lerl e anlam olan Macarlar, 9 3 4 te, Tr ak y ay istil ediyor ve stanbula kadar ilerliyorlard. 9 4 3 te bunlar tekrar T ra kya d a grndler. Ro m e n Lakapen bunlarla be senelik bir sulh akdetti. Bu sulh R o m e n in su kutundan sonra yenilendi ve Konstantin Profirogenetin b tn saltanat mddetince uzatld (51). Bilhara, X uncu asrn ikinci yarsnda, Macarlar mteaddit defalar Baikan yarma dasn istil ettiler. Bulgaristann siyasi inhitat Bizans iin son derecefaideli oldu. Nikefor Fokas ve Ja n imiskes, Nikefor Fokas tarafn dan arlm olan Rus prensi Sviatoslav tarafndan yardm grerek, Bulgarlara kar faslasz m cadelede bulundular. Fakat Rus silhlarnn Bulgaristanda elde ettii muvaffaki yetler Sviatoslav imparatorluk hudu nu na se vk ettikte imparator b y k bir endieye d t : bu endie y eri n de idi, n k Rus ktalar Bizans topraklarnda o kadar iler lemilerdi ki eski bir Rus kronikcisi Sviatoslavm hemen he m e n argrad (yani stanbul) surlarna ulam olduunu* (5 2) yazmtr. J a n imiskes, yeni ftihlere kar Bulgaristan k o r u m a k bahanesiyle, ordusu ile birlikte Ruslarn ze rine yrd. Sviatoslav malp ve btn arki Bulgaristan! igal etti ve iktidar mevkiinde bulunan btn Bulgar kral ailesini esir ald. arki Bulgaristann ilhak, bu imparatorun zaman saltanatnda kat olarak tamamland.
cizgiliforum
cizgiliforum
Basil II Bulgarokton. Bir mezamir kitab minyatr (Bibi. Marc. Codex XVII)
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS VE RUSYA 405
imiskesin l m nden sonra Bulgarlar imparatorluun i karklklarndan (Basil II zamannda) istifade ettiler ve Bizans hkimiyetine kar ayaklandlar. Bunlarn efi, mstakil garb Bulgaristan h k m da r Sam uel idi. Ye ni bir sllenin messisi olduu anlalan bu zat ilk Bulgar impara torluunun en b y k h k m dar lar nd an biri oldu (53), Basil II ile Sam uel arasndaki mcadele, olduka uzun bir mddet, kincinin lehinde,, c e r ey an etti: bu hdisenin sebeb ini bilhassa imparatorluk kuvvetlerinin ark harbleriyle me g ul olmalarnda aramaldr. Sam uel bir o k yeni mntakalar igal etti ve kendini Bulgaristan kral iln- ettirdi. Ancak XI inci asrn balangcna doru talih Basile gl m e e balad. Bu imparator Bulgarlara kar o derece zalimane bir iddetle mcadele etti ki Bulgarokton yani Bulgar ldrcs lka bn ald. Samuel, Basil II nin emriyle kr edilmi olarak vatanlarna iade olunan 1 4 0 0 0 Bulgari grdkte o kadar b yk bir sarsntya urad ki bu sarsntdan ld. S am u e lin l mnd en sonra Bulgaristan, BizanslIlara m u k a v e m e t edebil m e k iin ok zayft; az bir mddet so nra Bizans tarafndan fethedildi. 1 0 1 8 de ilk Bulgar krall ortadan kalkt: banda bir imparatorluk valisi bulunan bir Bizans vilyeti ekline sokuldu. B u nu nl a beraber, bir de rec eye kadar, i otono misini muhafaza etti. XI inci asrn ortasna doru, P iyer Deliann idaresinde, Bulgaristanda Bizans h km eti ne kar patlak v er e n bir isyan gaddarane bir surette bastrld ve Bulgar otonomisinin ka l drlmasn inta etti. Bizans hkimiyeti zamannda Hellen kltr tedric surette Bulgar halkna nfuz etti. Fakat buna ra m en Bulgar milliyeti bak kald ve X I I nci asrda, ikinci Bulgar krallnm domasn bekledi. MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU VE RUSYA Makedonya sllesi devrinde Rus ya ile Bizans arasnda gayet canl m nas eb etl er inkiaf etti-Rus k ro n ik in e gre Rus prensi Oleg, 9 0 7 de H a k m Leon VI zamaninda, b y k bir do nan m a ile, stanbul surlarnn eteinde o rdu g hn kurmutur. Payitahtn varolarn ya m a ettikten ve ahalisinin b y k bir ksmn katlettikten sonra Oleg impa
cizgiliforum
cizgiliforum
ratoru, kendisiyle m z a k er e y e girimee ve bir anlama im zalamaa icba r etti. Bilinen btn ark ve garp Bizans mehazlarndan hibirisinin ne bu seferi, ne de Oleg adm z ik retmem elerine ramen, birtakm efsanevi teferruattan ri olmyan Rus kron ikcis inin anlatt vaka, kat tarih esas lara dayanmaktadr. 9 0 7 deki ilk anlamann 9 1 1 d e Ruslara m him ticari imtiyazlar bahede n resm bir mu a he de ile (daima Rus krn ik cis ine gre) teyit edilmi olmas pek muhtemeldir. X u n c u asrn ikinci yars iin paha biilmez bir mehaz olan Diyakos Le on un m e h u r tarihi, imdiye kadar lyk vehile ky metlendirilmemi olan, fakat Oleg ile imzalanan mu ah ed el ere iaret eden yeg ne g r e k e metin olarak telkki edilmesi lzm gelen gayet enteresan bir fkra ihtiva etm e k tedir. Burada Diyakos Leon un Ja n im is kese izafe ettii Sviatoslava yaplm tehdit bahis m e v z u u d u r : mit ederim ki, gor, yeminli muahe de lere ra m e n (Ta iv6pxou anovS&) b y k bir ordu ve birok gemilerle denizden payitaht nlerine kadar gelmi olan babanzn uram olduu hezimeti unutmamsnzdr,, (54). g o r un zaman saltanatndan n ce Bizansla akdedilmi olan bu yeminli muahedeler he r halde Rus kr on ikcisinin bahsettii O le g in mu ahedeleri olmaldr. X u n c u asrn balangcndan itibaren Bizans ordusunda Rus yardmc ktalarnn me vcudiyetine iaret eden Bizans mehazlariyle 911 muahedesinin, Ruslara, istedikleri takdirde, Bizans ordusunda almak msaadesini veren mtekabil maddesiyleHRus kron ikcis inin bildirdii ekilde) m u k a y e s e etmek faydadan hli deildir (55). 1912 de, Amerikal bir yahudi liminin (Schechter) X u n c u asr Hazar - Rus - Bizans mnas eb at na mteallik ibranice gayet enteresan bir Ortazamanlar metninin m e v c u t para larn neir ve bunlar ngilizceye te r c m e etmi olduunu zikretme k lzumsuz deildir. Bu vesikann ehemmiyeti, Rus kral Helgu [Oleg] adn ihtiva ettiinden dolay b yk tr ve bu kirala dair verdii birtakm yeni ahadetler arasnda, stanbula kar yaplm neticesiz seferin hikyesini muhtevi bulunmaktadr (56). Bu metnin arzettii kr onolojik ve topografik mkltn tetkikna daha henz bala nm ak tad r: binaenaleyh ehemmiyeti m nak aa dan mstani bulunan bu vesika hakknda kat bir h k m v e rm e k henz ok
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS VE RUSYA 407
erkendir. Her halde bu metnin neri, eski Rus kronikleri tarafndan bildirilen O le g in kronolojisinin bir mesele olarak ortaya atlmasn inta etmitir. Romen L a k ap e nin zaman saltanatnda payitaht, iki defa Rus prensi gor un taarruzuna urad. Bu prensin ismi ya l nz Rus kron ikler ind e mahfuz k a lm a m t r : G r e k v e ltin mehazlarnda da mevcuttur. lk seferi 9 4 1 tarihine tesadf etmektedir. Bu sefer Karadenizin Bitinya sahilleri ve stan bul boaz istikametinde yol alm olan bir o k gemiler vasitasiyle yapld. Boaza geldikte Ruslar sahili y a m a ettiler ve Anadolu kysn takibederek Hrisopolise (bu gn k s kdar, stanbulun karsnda) kadar ilerlediler.' Bu akn, gor iin, tam bir muvaffakyetsizlikle neticelendi. Birok Rus gemisi grejuva ateiyle mahvedildi. g o r un donanmasnn mt ebaki ksm imale doru ekildi. G re k le r tarafndan alnan Rus esirleri idam edildi. g o r un ikinci seferi ( 9 4 4 ) o k daha b y k kuvvetlerle yapld. Rus kronikcisi, g o r un Varangiler, Ruslar, Polianlar, Slavlar, Kriviiler, Tivertsiler ve Pe en e g le rd en (57) mteekkil b y k bir ordu vcuda getirmi olduunu bil dirmektedir. Bu hazrlklardan rk e n Bizans mparatoru, aristokratlarn en mmtaz ahsiyetlerini (boy ar'lar) gor ve Pee ne gl ere zengin hediyeler takdim etm ek zere, g n de rd i: bu nla r gora, Ole ge verilen ve rg iy e be nz e r bir vergi veri leceine dair sz verdiler. Btn bu avanslara ra m e n gor stanbul zerine yrd. Fakat Tun a n n e geldikte, druzhinasmn (yani arkadalarnn) reyini sordu, imparatorun teklifini kabul e de re k Kiyefe avdete k ar ar verdi. Ertesi se ne G re k le r ve Ruslar, artlar Ruslar iin Oie gin artlarn dan ok daha az msait olan bir mu ah e de akdettiler. Bu m u a h e d e bu gn ve gelecek asrlarda gn ein parlad ve dnyann durduu mddete,, (58) devam edecekti. Hakikatte ise sulh yalnz yirmi be sene srd ve arkta Araplara kar uzun boylu bir m cadele ile megul olan Bizans iin son de rece m him oldu. Bu m u ahe de nin mucip olduu dostane mnas eb at K o n s tantin VII Porfirogenet zamannda daha vazh bir ekil ald: 9 5 7 de Rus B y k Prensesi Olga (Elga) stanbula geldi ve imparator, imparatorie ve veliaht tarafndan byk m e r a simle karland. O lg aya yaplm olan istikbal merasimi o
cizgiliforum
cizgiliforum
devrin re sm bir vesikas olan B iz a n s sarayn n terifa t uslle rine dair,, adl kitapta mufassaan tasvir edilmitir (59). Bulgar harbleri bahsinde Nikefor F oka s ve J a n im i sk e s in Rus prensi Sviatoslav ile olan mnasebetlerini zikretmitik. Basil II Bulga rokt onun, ad R u s y a m n hristiyanl k a bul ile pek yak nda n alkal olan Rus prensi Vladimir ile olan m nasebetleri ok daha m h im oldu. X uncu asrn son on senesinde, imparatorun ve sllesi nin vaziyeti pek nazik gibi gr nyordu. Basil aleyhindeki isyan idare eden Bardas Fokas he m e n h e m e n btn Anadoluyu elde etmiti ve payitahta yaklayordu; ayn zam anda imparatorluun imal vilyetleri bir Bu lg ar istils tehlikesi ne mruz bulunuyordu. Bu m kl vaziyette Basil prens Vladimire mrac aat etti ve bu prensle bir ittifak akdine m u vaffak oldu: Vladimir Basilin imdadna 6 0 0 0 kii g n de r mei taahht ediyordu; buna muk abil imparatorun kzkardei Anna ile evlenecekti; Vladimir hristiyan olacana ve milletini dahi ihtida ettireceine dair sz veriyordu. U m u m i yetle Vrangi-Rus bl (Druzhina),, tesmiye olunan y a r dmc Rus alaynn himmetiyle Basil Bardas Fokas isyann bastrmaa muvaffak oldu: Bardas katledildi. Fakat Basil, hi phesiz, kzkardeinin e vle nm esi ne dair vermi olduu sz yerine getirmekten imtina etti. Bu n u n zerine Rus prensi, Krmda m h im bir Bizans mev kii olan H er s o nu (Korsun ya hut Hersonesus) mu has ar a ve fethetti ve Basilin bu e v le n m e e muvafakatini temin eyledi. Vladimir vaftiz edildi ve Bizans prensesi Anna ile evlendi. R u sy a m n hristiyanl 9 8 8 de mi, yoksa 9 8 9 da m kab ul etmi olduu katiyetle bilinmiyor. Baz tarihiler birinci tarihi, bazlar ise kinciyi kab ul e tm e k tedirler. Ru sy a ile Bizans imparatorluu arasnda sulh ve dostluk mnasebetleri husule geldi ve bu vaziyet uzun mddet devam etti. ki m e m le k e t biribiriyle m hi m ticarette bulundular. Bir me haza gre, 1 0 4 3 senesinde, Ruslarla BizanslIlar arasnda bir hdise vuku buldu. stanbulun skit (yani Rus) tacirleri,, ile G r e k le r kavga ettiler ve bu kavga esnasnda asl bir Rus ldrld (60). B y k bir ihtimale gre, Rusya tarafndan bir vesile ittihaz olunan bu hdise Bizans impara
cizgiliforum
cizgiliforum
PEENEG MESELES 409
torluuna kar yeni bir sefer yaplmasna sebep oldu. Rus gran d kas H ak m aroslav, b y k olu Vladimiri, bir ok gemilere bindirilmi b y k t i r ordu ile, Bizans sahille rine gnderdi. Fakat Rus filosu imparatorluk kuvvetleri tara fndan, grejuva atei sayesinde, h e m e n he m e n tamamiyle mahvedildi. Vladimir ordusunun geriye kalan ksm alelacele ricat etti (61). Bu sefer Ortazamanlarda stanbula kar yap lan Rus seferlerinin sonu ncusu oldu. B u g n k cenubi Rusya bozkrlarnda, XI inci asrn ortasnda, Poloviler T rk kab ile sinin zuhuru ile v uk ua gelen etnografik deiiklikler Rusya ile Bizans imparatorluu arasnda dorudan doruya her hangi bir m na se be t ihtimalini ortadan kaldrd.
M AKEDONYA SLLES DEVRNDE PEEN EG MESELES
P e en e g le r (Gre k mehazlarnda P a in a k it a i; Rus k r o n i k lerinde P e e n e g ler), X I inci asrda imparatorluun m u k a d derat zerinde b y k ve devaml bir tesir icra ettiler. Birinci Hal seferinden az evvel bir an geldi ki P e en e g le r ksa tarih mevcudiyetlerinde, ilk ve son defa olmak zere, cihan tarihinde gayet m h im bir rol oynadlar. Bu hdiseden, vakti geldikte, bahsedeceiz. Bizans imparatorluu Peenegleri uzun mddetten beri tanyordu. Bu nl ar IX uncu asrn m u a y y e n bir tarihinde, aa Tunann imaline, asrmzn Valahi lkesine ve b u g n k cenubi Rusya ovalarna yer lemi lerdi: bunlar bu suretle aa T un a ile Dnieper sahilleri arasndaki sahay igal edi yorla rd; bazar bunlar bu son hududu dahi ayorlard. Garpta, Bulgaristan cihetinde, bunlarn igalinde bulunan arazinin hudutlar vazh bir surette tesbit edilmiti; fakat arkta sabit hudutlar bul un mas n a im kn y o k t u : Pe en e g le r mtemadi surette, dier barbar kabileleri, ve bilhassa U z lar ve K u m a nl a r yahut Poloviler tarafndan g arb e doru sr lyorlard. Mteakip tarih hdiselerin a ka anlalabilmesi iin, T r k neslinden kabileler olan Peen eg , Uz ve Kumanlarn XI inci asrda Anadoludaki Bizans topraklarn tehdide balyan Seluki Trkleriyle a k r a b a olduklarn hatrda b u lu n d u r m a k icabeder. Bize kadar gelmi olan Ku m an lgati yahut k am u su K u m a nl a r yahut Poloviler lisannn, arada
cizgiliforum
cizgiliforum
yalnz lehe farklar gsterebilecek kadar, dier T r k lisanlariyle ak r ab a olduunu m u k n i bir surette ispat etmektedir. P e e n e g le i e Sel u ki Trkleri arasndaki bu ak rabalk b a lar mteakip devirlerde gayet b y k bir rol oymyacakt. Bizans imparatorlar Peenegleri, imalde en mhim komular olarak telkki ediyorlard: hakik aten bunlar arki Avrupada, muhtelif milletler (Ruslar, Macarlar, Bulgarlar ve Bizans mparatorluu) arasndaki mu v az en en in muhafaza snda balca mil idiler. Konstantin Porfirogenet, X u n c u asrda yazlm ve olu ve halefi R o m e n e ithaf edilmi olan im paratorluu n idaresin e d a ir v adl kitabnda P e e n e g le re mt e addit sahifeler hasretmektedir. Tal m u ha rr ir oluna, impa ratorluun selmeti iin, her eyden evvel P e en e g le rl e sulh muhafaza etmesini tavsiye etmektedir. P e ene gl erl e im paratorluk arasnda anlamann devam ettii mddete ne Ruslar, ne Macarlar ve ne de Bulgarlar Bizans lkesine taar ruz edemezlerdi. Ayn zaman da kitabn bi r o k yerlerinden Peen eg le rin Krmdaki (Herson) Bizans memleketleriyle Rusya, Hazaristan ve dier komu me ml ek et le r arasnda yaplan ticari mn asebetlerde mutavasst bir rol oynadklar tezahr etmektedir (62). Bi na ena le yh Pe enegler, X uncu asrda, Bizans imparatorluu ilerinde, he m siyasi ve he m de iktisadi olmak zere gayet b y k bir rol oynuyorlard. X u nc u asrn ikinci yars ve XI inci asrn balangcnda vaziyet deiti. arki Bulgaristan, grld gibi, Jan imiskes zamannda fethedildi ve Basil II, btn Bulgaristan Bizans hkimiyeti altna girince ye kadar, ftuhata devam etti. Ev v el ce imparatorluktan Bu lg ar krall tarafndan a y rlm olan Peenegler, imparatorluun dorudan doruya ko m us u oldular. Bu yeni kom ul ar o kadar kuvvetli, o ka dar ok ve taarruzda o kadar seri idiler ki imparatorluk bunlarn Polovilerin tazyiki yznd en husule gelen ta arruzlarna kar kfi bir m u k a v e m e t gsteremedi. XI inci asr kilise tarihisi BulgaristanlI. Teofilakt skit tesmiye ettii P e en eg le rin istilsndan yle bahse tm ekt ed ir: B u n larn istils bir imek gibidir; ricatlar ise hem ar, hem de hafiftir: ganimetlerden dolay ar, ka ma la rn dak i srat ten dolay h a f i f t i r ............ Asl mthi olan ey bunlarn ilk bahar arlar kadar ok olmalar ve hibir kimse nin bunlarn ne kadar, binlerce mi yoksa on binlerce mi, olduklarm
cizgiliforum
cizgiliforum
PEENEG MESELES 411
bilmemesidir; bunlarn adedini hesaplamaa imkn yoktur* (63). Buna ramen, XI inci asrn ortasna kadar, P e en eg le r imparatorluk iin tehlikeli olmadlar. Bunla r a nc ak ayn asrn ortasnda, Tunay getikten sonra, tehlikeli olmaa ba ladlar. Mverrihler arasnda P e en eg le rin tarih roln ilk defa aydnlatm olan V. G. Vasilievski bunlarn Bizans arazisine nfuzu ha k k n d a yle yazyor ( 1 8 7 2 de): Btn modern tarihilerin gznden k a m olan bu hdise insaniyet tarihi iin b y k bir eh em miye ti haizdir. Neticeleri itibariyle bu hdise barbarlar istils,, adl yeni bir devir am olan Gotlarn Tu n ay geii ka dar m h im olmutur,, (64). Konstantin M on om ak ( 1 0 4 2 - 1 0 5 5 ) Peen eg lere , yerle m e k zere, Bulgaristanda arazi verdi ve T un a boylarnda kale terketti. P e en eg le r imparatorluun hudutlarn neh rin dier sahilinde kalm olan akrabalarnn istillarna ve Rus prenslerinin ak nla rm a kar mdafaa edeceklerdi. Fakat imal T un a P eeneg leri n ne geilmez bir ekilde ce n u b a doru ilerliyorlard. Muhaceretlerinin birinci de v re sinde P e e n e g le r pek kalabalk olarak (baz mehazlar 8 0 0 0 0 0 kiiden bahsetmektedirler) (65) T u n a y g emiler ve Edirne y e ka dar il e r le m i le r d i: hatt bunla rn baz kollar stanbula vsl olmutu. F ak at Konstantin M o n o m a k n ktalar bu etelere kar muvaffakiyetli b i r m u k a v e m e t gs terebilecek bir duru mda idiler ve bunlar mthi hezimet lere uratmlard. Mamafih Konstantin saltanatnn sonuna doru P e en eg le ri n ilerlemelerine kar k o y m a k daha g oldu, im par ato r tarafndan bunlara kar yaplm olan son sefer Bizans o rd u su nu n tamamiyle mah vedilmesiyle netice lendi. Mthi bir katlim gecesi, ezilmi olan Bizans alaylar h e m e n hi bir m u k a v e m e t gstermeksizin, ba rb ar la r tarafn dan imh a edildiler; bunlarn yalnz ufak bir ksm k a m a a ve Ed irn ey e ul amaa muvaffak oldu. Ev velk i zaferlerin temin etmi olduu btn faideler kayboldu,, (66). Bu mthi hezimetten sonra imparatorluk Pe en e g le re kar m ca d el e y e de va m e d e m e z d i : imparator sulh pek pahalya satn alm ak mecb uriy etind e kald- im parator tara
cizgiliforum
cizgiliforum
fndan kendilerine verilmi olan ltufkr hediyelere mukabil P e e n e g le r Balkanlarn imalinde kendilerinin igalinde b u lunan vilyetlerde musl iha ne bir tarzda ya ama taahht ediyorlard. mparator P e e n e g pren sle rine fahr u nv anl ar dahi verdi. te bu suretle Makedonya sllesinin son senelerinde ve bilhassa Konstantin M o n o m a k n zama n saltanatnda P e e n e gl er imalde imparatorluun en tehlikeli dmanlar olmulardr. MAKEDONYA SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATOR LUUNUN TALYA VE GARB AVRUPA LE MNASEBETLER lk evvel bu devirde Araplarn Sicilya ve ce nu bi talyada k aza nm olduklar muvaffakiyetleri hatrlatmak m n a siptir. Dier taraftan, IX uncu asrn ortasnda, Se n M ar k (Vene dik) cu mh ur iy eti kendini Bizans hkimiyetinden tamamiyle kurtard ve mstakil bir devlet oldu. mparatorluk ile yeni devlet, mteakip btn siyasi ilerde, iki mstakil h k m e t ola rak biribiriyle mzakeratta bulundular. IX uncu asrda b u n larn menfaatleri birok noktalarda, bilhassa garp Araplarmn ve Adriyatik Slavlarnn terakkileri meselesinde, yekdieriyle birleiyordu. Basil I in zaman saltanatnda, bize kadar gelmi olan ente resan bir m u h a b e r e imparator ile Louis II arasnda yapld. Bu mektuplardan bu iki h k m d ar arasnda, Louis II nin gayr me ru olarak imparator un va nn almas yznden, hararetli bir m na k aa alm olduu ortaya kmaktadr. Bu suretle 8 0 0 senesi ta giyme hdisesinin neticeleri IX uncu asrn ikinci yarsnda kendini gsteriyordu. - Baz tarihiler Louis II nin Basile yazm olduu m ek tub un sahte olduunu be yan etmilerdir ( 6 7 ) ; fakat daha sonraki tarihiler bu fikri kabul etmemektedirler (68). Her n e hal ise, Basilin Louis II ile bir ittifak akdi iin sarfettii gayretler muvaffa kiyetle neticelenmedi. Bizans ktalar tarafndan Bari ve Tarentin igali, Nikefor F o k a s m cenu bi talyada Araplara kar kazand muv af fakiyetler, Basilin saltanatnn sonuna doru, talyadaki
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANSIN TALYA VE GARB AVRUPA LE MNASEBETLER 413
Bizans nfuzunu arttrd. kinci derecede kalan talya devletleri, mesel Napoli, Benevent, Spolet dukalklar, Salern prenslii ve dier birtakm devletler, Arapiara kar yaplan Bizans seferlerinin alm olduu seyri grerek, Bizansa kar tavrlarn deitirdiler. Papa Ja n VIII, ark kilisesinin son ayrln unutarak Basil II ile hararetli m za k er e le r e giriti; n k Arap tehlikesinin Roma iin ne ka dar geni olduunu tamamiyle idrak ediyordu. Papa ark imparatorluu ile siyasi bir ittifak akde tm ee ura ma kla bir ok msamahalarda bu lu nm a a hazr olduunu gsterdi. Baz tarihiler Kel a r ln lmnden sonra ( 8 7 7 ) garpte bu u k sene zar fnda hibir imparator b u lu nm am olmasn bu sebeple izaha kadar varmaktadrlar: bunlara gre gya Jan VIII, yardm Roma iin pek fazla lzumlu olan Bizans impara torunun hissiyatn rencide e tm e m e k iin, kasten bir garp imparatorunun ta giymesini tehir etmitir (69). Leon VI nin zaman saltanatnda talyadaki Bizans m e m leketleri iki te me ayrld: Kalabria ve Langobardia. Kalabria te m i, Sirakz ve Taorm inan n sukutu neticesinde, Araplar tarafndan tamamiyle fethedilmi olan Sicilya hari olmak zere, Sicilya b y k tem inden ger iy e ne kaldysa onu ihtiva ediyordu. Dier taraftan Leon VI, ihtimal Bizans ordular tarafndan talyada kazanlan muvaffakiyetler neticesinde, nihai olarak Langobardiay Kefallenia ve yon adalar temin den ayrd; bal bana bir strategi olan mstakil bir tem yapt. Bizans ordularnn daima muzaffer kmadklar mte madi harble rden dolay Kalabria ve Langobardiann hudut lar sk sk deiti. Cenubi talyada Bizans tesirlerinin artmasiyle mtenasip olarak X u nc u asrda, G re k manastr ve kiliselerinin adedi nin fazlalat g r l y o r ; o devirde k u r u lm u olanlardan bazlar m hi m fikir merkezleri oldu. Ayn asr zarfnda, Bizans imparatorluu ve talya yeni ortaya kan kudretli bir ahsiyetin, yani 9 6 2 de Romada papa tarafndan tetvi olunan G e r m e n h k m da r Otton I in y k se lm es in e ahit oldular. Otton tarihte Ro m e n - G e rm e n Mukaddes mparatorluu,, nun messisi olarak tann ma kta dr. Otton, imparator unvann aldktan sonra, btn talyay eline g e ir m e k iin gayret sarfetti. Bu suretle dorudan do ruya Bizans menfaatlerine ve bilhassa Langobardiadaki Bi
cizgiliforum
cizgiliforum
zans menfaatlerine tecavz etmi oluyordu. G e r m e n hkmdariyle msl man lara kar tecavzi bir ittifak akdetmek hlyasnda bulunan ark imparatoru Nikefor Fokas ile Otton arasnda m zak ere le r yapld. Otton birdenbire cenubi talyadaki Bizans vilyetlerini istil etmek suretiyle bu m zakereleri kesti. Fakat bu teebbs, muvaffakiyetsizlikle neticelendi. Bunun zerine yeni m za ker el er e baland. G e rm e n imparatoru istanbula Kremo na piskoposu Luidprand g n de rdi; bu zat evvelce Konstantin Porfirogenet devrinde, Bi zans saray nezdinde sefir olmutu. Boazii sahillerinde pek samim bir surette karlanmad, birta km ar hakaretlere ve birok hrmetsizliklere mruz kald. Luidprand sonralar stanbul sarayndaki bu ikinci ikametine dair bir risale kaleme ald; bu eser, ark payitahtn ilk ziyaretine dair yazm olduu sitayimiz tasvirin tam mnasiyle zdd olup olduka b yk bir suiniyetle yazlm bir hicviyedir. Bu ikinci-risale umumiyetle stanbul sefaretnamesi,, (R ela iio de leg ation e C onstantinopolitanae) ad altnda tannmaktadr. Bu eser den, eski ka vgasna yeniden balam olan Bizansn garp imparatorunun tad basilevs,, un v an n a tekrar itiraz et m e e balad anlalmaktadr. Luidprand BizanslIlar zayf ve ge v e k olmakla ittiham etmekte ve k en di hkmdarnn iddialarn hakl gstermektedir. Sefaretnamesinin bir faslnda yle y a z y o r : Roma kimin esiridir, o Ro ma ki kurt ul ma sn bu kadar b y k bir grlt ile arzu e di yor su nu z? ehir k im e vergi v e r i y o r ? Ve bu eski ehir nedimelerin esiri ol mad m ? Ve btn insanlarn uyuduu, hatt kabiliyetsiz olduu bir devirde benim h k m da rm , gayet sevgili imparator, Ro ma y bu utandrc esaretten kurtard (70). Luidprand, Grek ler in vakit k a z a n m a k ve bu sa yed e talyaya bir sefer hazrlamak iin m zakereleri kasten uzattklarm anladkta ve Grek ler in imparator ile gr me sin e mn i olduk larn grdkte her han g i bir vasta ile stanbulu terk etmee k a ra r v e r d i : buna a nc a k b y k m klt pahasna ve olduka uzun bir mddet sonra muvaffak olabildi. ki imparatorluk arasndaki mnas eb etle r kesildi ve Otton 1 Apulya vilyetini istil etti. Fakat yeni imparator Jan i miskes selefinin siyasetinden btn btn baka bir siyaset takibetti. G e rm e n imparatoru ile yalnz sulh ak de tm ekl e
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANSIN TALYA VE OARB AVRUPA LE MNASEBETLER 415
iktifa etmeksizin Ottonun olu ve halefi Otton II ile Bizans prensesi Teofanoyu e vle ndi rm ek suretiyle iki devlet arasn daki balar kuvvetlendirdi. Bu suretle en nihayet iki impa ratorluk arasnda bir ittifak akdedildi. Araplarn cenu bi talyay istils (bunlara kar Jan im is kes in halefi Basil II, o devirde imparatorluu sarsan dahil karklklardan dola y, hibir i grememiti) g en imparator Otton II yi ( 9 7 3 - 9 8 3 ) bunla ra kar bir sefer ya pm a a m e c b u r kld. Bir m u h a r e b e d e malp olan Otton az bir mddet sonra ld. O andan itibaren talyadaki Bizans t e m l e r i n e vuku bulan G e r m e n mdahalesi uzun bir mddet iin ortadan kalkt. X uncu asr sonunda, Bizans ialyasnda, bir idari reform husule geldi. Es ki Langobardia strategi, Baride vazife gren bir talya katapan,, tarafndan istihlf olundu. Muhtelif talya krallklarnn mtekabil mcadelelerde bulunduklar mddete Bizans katapan cenubi talya sahillerinin Araplara kar mdafaas gibi m kl bir mesele ile megul olabildi. P ren ses Teofanonun olu ve Basil II nin muasr Otfon III ( 9 8 3 - 1 0 0 2 ) Bizans imparatorluunun ve klsik medeni yetin derin bir hrmeti iinde yetitirildi; hocas, sonralar Silvestr II nam altnda papa olan G e r b e r t idi. Otton III G e rm e n le r in hu unetine kar duyduu kini gizlemiyor ve payitaht Roma olmak zere antik imparatorluu yeniden kurmak hlyasnda bulunuyordu. J a m e s B r y c e e gre hibir kimse, bu h k m d a r kadar, yedi tepeli ehri bir cihan hk imesi yapm ak , Gerraanya, Lombardia ve Yunanistam R o m ay a tabi vilyetler seviyesine irca etme k ist ememi tir; hibir k im se mazide y a a m a k iin hali bu derece unut mamtr; hibir fert bu derece, Ortazamanlar imparator luk fikrinin istinat ettii halis mistisizmin ve mazinin anl vakalar karsnda duyulan hrmetin tesiri altnda ka lm a mtr (71). Eski Ro ma n n prestiji Ottonun hayalinde ok b y k olmakla b e r ab er bu imparator ark Ro ma ve a n n e sinin do mu ve o c u k l u k senelerini geirmi olduu sarayn efsanevi ihtiam tarafndan daha az cezbolunmyordu. Otton, a nca k Bizans imparatorlarnn admlarm takibetmekle Romada imparatorluk tahtn yeniden kurabileceini mit ediyordu Kendisi Im perator R om an u s unvann taknyor ve
cizgiliforum
cizgiliforum
416
b z a n s
t a r ih
vcuda getirecei mstakbel cihan monarisini O rbis R om anus tesmiye ediyordu (72). Plnlar kabili tatbik olmam akla beraber, Bizans hayatnda karklklar tevlit edebilecek ve Bizans imparatorlarna mklt kar abi lec ek mahiyette olan bu g en hayal perest 1 0 0 2 de ani olarak, 2 2 yanda olduu halde, ld. Bununla ber abe r XI inci asr balangcnda Arap istil larna kar Venedik donanmas tarafndan hi m ay e edilen cenubi talyadaki Bizans vilyetleri son derece k o r k u n bir tehlikeye, ark imparatorluunu tehdide kadar varm olan N orm an tehlikesine mruz kald. No'rmanlarn ilk mhim kafilesi XI inci asrn balangcn da, Bizans hkimiyetine kar ay ak la nm olan Melesin daveti zerine, talyaya geldi. Fakat Meles ve Normanlarn mtte fik kuvvetleri, ikinci Pn ha rbi nd e H an n ib al in kazanm olduu m e h u r muzafferiyetten dolay n alm olan Kan civarnda malp edildi. Basil II bu m u h a r e b e d e ka z an m olduu muvaffakiyeti k sm en Bizans ordusu saflarnda den Rus askerlerine borluydu. Kan muzafferiyeti Bizansn cenubi talyadaki mev kiini o de rece kuvvetlendirdi ki, XI inci asrn krk nc senesinde, imparator Paflagonyal Mihail IV Sicilyay Araplarn elinden geri alma istihdaf eden bir sefer hazrlyabildi. Bu sefer Jorj Maniakes tarafn dan idare edildi. Or dusunda Sk a nd in av k a hr am an Harald Hardraade ve Var ang o-R us druzhinas (bl) bulunuyordu. Bizans ordular b y k muvaffakiyetler elde ettiler: birtakm ehirler ve bu arada Mesina igal edildi. Fakat Sicilya tekrar feth olunamad. Bu yar muvaffakyetsizliin sebebi, muhteris projeler peinden komakla ittiham olunan Maniak e s in geri arlmas idi. Bizans ile Rornay biribirine katm olan ve 1 0 5 4 te kiliselerin ayrlmasiyle neticelenen ihtilfta Nor m anl ar Ro ma tarafn iltizam ettiler: bunlar yava, fakat emin bir surette Bizans talyasmda ilerlemee baladlar. Bu devrin sonuna, yani XI inci asrn ortasna doru, N o r m an la r arasnda k y metli v e azim kr bir ahsiyet, Robert Guiscard, belirdi. Bu zatn faaliyeti kendini daha geni mikyasta M a ke don ya sl lesini takibeden devirde gsterdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
M AKEDONYA SLLES DEVRNN D N LER 417
II.
M AKEDONYA SLLESNN SYASET M AKEDONYA SLLES DEVRNN DN LER
Make do nya sllesi devrinde Bizans m par atorluunun ru han i hayatnn balca hdisesi hristiyan kilisesinin n i hai olarak iki grupa ayrlmas oldu: arkta ortodokslar, garpta katolikler. Bu ayrlk, XI inci asrn ortasnda, iki asr kadar devam eden uzun m cad elelerden sonra vukubuldu. Din ileri sahasnda Basil I in ilk ii patrik Fotiusu azletmek ve yerine Mihail III zamannda azledilmi olan gna s g e ir m e k oldu. Basil bu tedbirle, m e ru bir ekilde sahip o lm a d bir taht zerindeki me vki ini kuvvet len dire ce ini mit ediyordu. Bunu nla iki ga y ey e erieceini z a n n e d i y o r d u : ilk evvel papa ile dostane m nasebetler idame ettirmek, ondan sonra b y k bir k s m - B a s i l in pek iyi bildii gibi gnas taraftar,, olan Bizans halknn mzaharetini ka zan ma k. P apaya yazm olduklar mektuplarda g er e k Basil, g er e k gnas papann otoritesini ve ark kilisesi ilerine ne za ret ha k k n tandlar. Mesel imparator yle yazyor: M nevi baba ve ulhiyet de recesinde m u h t er e m ruhani ef! Kilisemizi iyiletirmek iin istical gster v e bizlere bol bol iyilik, yani sf bir ittihat ve he r han g i bir mnaza a ve ayrlktan ri bir birleme, Allah m v ac eh es in de tek bir kilise v e bir tek o bana itaat eden bir sr b a h e y l e ! (73). gnas papaya utandrc bir mek tup gnderdi ve papadan stanbula papaz vekilleri gn dermesin i istedi,,, Bunlarla (yani pa paz vekilleriyle) y k s e k Piyer in efaati ve sizin srar ve m dahalenizle Allahn hikmeti rab ba n iy e sin d en alm olduu muz kilisemizi m k e m m e l e n ve lyik gibi slah edeceiz (74). Bu mektuplar bu devirde papann harite, arkta, muzaffer km olduunu gstermektedir. Fakat papa Nikola bu zaferi g r e m e d i: Bizanstan ken disine gnderilmi olan me ktu pla r an ca k l m nd en sonra geldiler ve halefi Adriyen II tarafndan tesellm edildiler. Ro ma konsillerinde ve bilhare stanbulda 8 6 9 da, pa pann mu rah haslarnn huzuru ile, Fotius azledildi ve taraf tarlar ile birlikte aforoz edildi, 8 6 9 konsili garp kilisesi tarafndan umumi olarak tan ld ; bu kilise bu g n dahi bu konsili ayn ekilde telkki etmektedir.
cizgiliforum
cizgiliforum
te bu suretle dahil din ilerinde imparatorluk, he r noktada papaya tebaiyet etti. mparatorun Bulgaristan din meselesi karsnda ald vaziyet btn btn ba k a oldu. Mihail III saltanatnn so nu nda ltin ru hbaniyetinin Bulgaristanda galebe alm olduu hatrdadr. Papann ho nu t suzluunu ve elilerinin muhalefetini nazar itibare almyan Basil I ltin ruhbaniyetini kat olarak Bulgaristandan uzaklatrmaa muvaffak oldu, ve Bulg ar kral Boris y en i den ark kilisesiyle bir ittifak akdetti. Bu hdise Bulgar ka vm in in mukadderat zerinde b y k bir tesir icra edecekti. Hapsedilmi ve b y k mah rum iy et ler e mruz braklm olan Fotius, azil ve aforoz edilmesine ramen, taraftarlarnn hayranlk ve hrmetine mazh ar olmakta devam>etti; bunlar, g n a s m patriklii mddetince, Fotiusa sadk kaldlar. Basil, az bir mddet sonra, Fotiusa fena mu a m e le etmi oldu unu anlad ve hare ket tarzm deitirmee k ar ar verdi. lk evvel Fotiusu saray na artarak kendisine o c u k larnn' terbiyesini tevdi eyledi. Bilhare, gnas ok ilerlemi bir yata ldkte Basil, Fotiusa patriklik k r s s n teklif etti. Fotiusun yeniden nasbi papaya kar tatbik edilecek olan yeni bir siyasetin balangcna iaret ediyordu. 8 7 9 da stanbulda yeni bir konsil topland. Bu konsil, y k sek r uh ban iy et zalarnn adedi ve ihtiam ba km nd an baz u m u m i konsilleri geride brakt. Bir tarihiye gre bu k o n sil heyeti umumiyesiyle, Kadky konsilindenberi grlmiyen hakikaten ahane bir hdise olmutur,, (75). Papa Jan VIII in mu ra hhaslar dahi konsile geldiler. Bu nla rn yalnz Fotiusu aforozdan kur tarmalar ve eski m e v ki in e iade etmeleriyle iktifa olunmad; bunlar hibir itirazda bulun makszn, znik timsalinin garpta pek fazla ta a m m m etmi olan filio q u e s iz okunmasn din leme k zorunda kaldlar. Konsilin son toplantsnda mura hha sla r yle b a r d la r : Fo tiusu muk add es patrik olarak tanmyan ve kendisiyle kom n yo n ya pmaktan imtina eden h e r h a n g i bir ahs Judas ile b e r a b e r olacak ve bir hristiya a d d e d i lm iy e c e k t ir !. Fotius un bir katolik tarihisi konsilin Fotiusun methiyle balam ve m zakeratn yine patrikin tebcili ile sona ermi (7 6) olduunu yazyor. Konsil papann, dier patrikler gibi, bir patrik olduunu, cihan kilisesi zerinde hi bir otoriteye malik bulunmadn, bin aenaleyh stanbul
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES DEVRNN D N SLER 419
patrikinin Rom a ru hani reisinden k on firm asy on alm asna ihtiyac olm adn bey an etti. 8 7 9 konsili m u k arreratm a fena halde hiddetlenen papa stanbula bir eli g n d e rd i: bu eli konsil tarafndan alnan btn tedbirlerden papann h ou na gitm iyenlerin lv iin srar edecekti. Ayn zam anda Bu lgar kilisesine mteallik sarih m sam ah alar dahi elde edecekti. Basil ve Fotius hibir noktada papann isteklerine tebaiyet gsterm ediler. Hatt eliyi tevkife kalktlar. Papa Jan V III bu hdiseyi duydukta k alabalk bir halk toplants hu zu ru nd a Fotiusu yeniden aforoz etti. te bu suretle kiliseler ilk defa olarak biribirinden ayrl d. m p aratorlu k ile Bizans arasnd aki m n asebetler tam a m iyle kesilm edi; fakat tesadfi v e m p h e m bir m ah iy et ald. Fotius hayatnn sonu na kadar patriklikte k alm ad : tale besi Basil I in halefi Leon VI tarafndan 8 8 6 da azle dildi. Be sen e so n ra Fotius ld. U zun hayat m ddetince bu zat Bizans im parato rlu u nu n din ve fikir hayatnda tam m n asiyle m e rk ez bir rol oynamt. Basil I in zam an saltanat bu ndan b ak a putperest yahut doru itikattan ayrlm milletler arasnda hristiyanl y a y m ak te ebb sleriy le tem ayz etti. Bu devirde Bizansm Ruslar hristiyan y a p m a a u ram olduu anlalyor; fakat bu h d iseler daha hen z ok karanlktr. O devrin bir m v e r rih in e gre Basil Ru slar mucibi selm et vaftize itirak etmeleri (7 7 ) ve g nas tarafndan n asbo lu n an piskopo su kabu l etm eleri iin ikna etmitir. Fak at mellifin hangi Ruslar kasdettiini tesbit etm ek gtr. Basil I in zam an saltanatnda P elo p o n n ese yerlem i olan Slav k abilelerinin b y k bir ksm hristiyan oldu ; putperest Slav lar T aygetos dalarnda kaldlar. Basilin im paratorlu ktaki Y ahudileri hristiyanl k ab u le icbar etmi olduu dahi m alm dur. Fotiusun Leon VI tarafndan azlediliini aadaki m l hazalarla izah etm ek lzm dr: im parator bir taraftan patrik ve partisinin g n d en g n e b y y e n nfuzundan k u k u la n yordu; dier taraftan patriklik m a k am n a k ardei Stefan g e irm e k istiyordu. Bu son tedbirle im parato rlu u n kilise ilerinde hudutsuz bir otoriteye m alik olabileceini mit e d iy o r d u : Fotiusun kuvvetli ahsiyeti im paratorun din h u su slardaki m utlak tem ay l n e bir engel tekil edebilirdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
BZANS MPARATORLUU TARH Hkim Leon VI m n Basil II nin birinci kars A ya Teofano Mezamir kitab minyatr
cizgiliforum
cizgiliforum
M AKEDONYA SLLES DEVRNN D N LER 421
Leon VI nin halefleri zam annda, m tekabil m sam ahalar sayesinde, Rom a ile an lam ak hu su su nd a olduka b y k g ay retler sarfedildii grlyor. Fak at X uncu asrn balangcnda, Fotiusun akrabas, talebesi ve haleflerinin en ayan dikkati olan Mistik Nikolann patriklii zam annda, din m eselesi, Bizan s ile Rom a arasnd a m k l t kard. B ir tarihiy e gre Fotiusun en asl hatlar talebesi Mistik N ik o la da m evcuttu ve [bu zat] Fotius tarafndan gzlerinin n n d e tecess m ettirilmi olan ideal patrik tipine, h erk esten ziyade, b e n z e m e e alyordu,, (78). Mistik N ikola tarih ve kilise b a k m n d an paha bi ilm ez bir kiym ette son derece enteresan m ek tu plar b ra k mtr. Leon ile N ikola arasnda, im paratorun drdnc defa e v le n m esi yznden, oldu ka iddetli bir k a v g a balad. Patrik, kilisenin btn k an u n larn a m uhalif olduunu ileri s rere k , bu e v len m en in tesidine iddetle m uhalefet ediyordu (79). m parator buna k ulak asm ad ve bir papaz vastasiyle Zoe ile e v le n d i; bu suretle Zoe im paratorun drdnc k a rs oldu (ilk k ars ksa bir m ddet zarfnda lm lerdi). Patriksiz yaplan m e rasim d en sonra Leon bizzat im parator tacn Zoenin ban a koydu : bu hdise bilhare Mistik N iko lann im paratorun Zoe iin hem nianl, hem de piskopos,, (8 0 ) olduunu beyan etm esine sebeboldu. Bu m e seley e dair fikirleri sorulan ark patriklerinin L e o n un drd nc defa e v len m esin e m saade etmi olduklar rivayet o lu n u r (81). Bu e v len m e im paratorlukta derin bir h e y e ca n dourdu. Mistik N ikola azledildi ve srld. stanbul k on silind e im parator iin bir istisna yaplm asna ve d rd nc e v le n m esi nin h k m s z a dd edilm em esine k a ra r verildi. Uzun m za k ere le rd en sonra patriklik m a k am Ev tim iu sa tevcih olundu. Konsil im paratorlu k iinde bir birlik v cu d a g etire m e di. Bizan s ru h b an iy etin d e iki parti teek k l etti. Mistik N iko la ya bal bu lu nan birinci parti im paratorun drd nc e v len m esin in tasdikna aleyhdard ve y eni patrik Ev tim iu su tanm yordu. Ekalliyeti temsil eden ik inci parti ise Leonun e v le n m e sin e dair konsilin verm i olduu k arar kabul edi yor ve E rtim iu su kilisenin efi olarak tanyordu. htilf b tn im paratorlu a yayld ve hararetli bir m cad ele N ikola
cizgiliforum
cizgiliforum
taraftarlar ile Evtim taraftarlarn b irib irin e katt. Baz lim ler bu m cadeleyi, bir m ddet iin yatm olan Fotius taraftar lar ile g nas taraftarlarnn eski k av g a larn n bir devam olarak telkki etm ektedirler (82). En nihayet, im parator yalnz Mistik N iko lam n azim ve tecr b esin in bu durum a bir son v ere b ile ce in i anlad ve l m n d en az evvel ( 9 1 2 ) Leon VI N ikolay s rg n d en geri getirtti, Evtim iusu azil ile patriklik tahtna N ik o lay kard. Nikola, im paratorlukta din su lhu n tem ini iin, L e o n un drd nc ev le n m esin e m u vafakat eden Rom a ile y e n i den rabta tesisine urat. Olu Konstantin VIII Profirogenetin sabaveti esnasnd a saltanat s rm olan Zoenin naiplii zam annda Mistik Nikola nfuzdan m a h ru m k a ld ; fakat h km et, 9 1 9 da, Konstantinin k ay nped eri R o m e n I L a k a p e n in eline getikte ve Zoe rah ib e elbisesini g iy m e k m e cb u riy etin d e kaldkta, Mistik N ikola btn nfuzunu te k rar elde etti. P atrikliinin son sen elerin in balca hdisesi itim alarm stanbulda akdetm i olan bir konsilin toplanm as oldu. N ikola taraftarlar v e Evtim ius taraftarlarndan teekk l eden bu konsil, u m u m i bir itimada kabul olunan bir ittihat tomosy> u (< tixo ttj svwasw) m eydana getirdi. Bu h k m dr 5 dnc e v len m en in m nak aasz gayr m eru ve h k m s z olduunu, n k kilise tarafndan m enedildiinden dolay hristiyan topraklarnda caiz olmadn (8 3) bey a n edi yordu. Tom os ta H kim Leon'un d rd n c defa e v le n m esin e dorudan d oruya hi tem as edilm iyordu. H er iki parti k o n silin k ara rn d an m e m n u n olduklarn bey an ettiler. D rin o v un farzettii gibi N ikola ile Evtim ius taraftarlarnn barm asnn Bu lgar ordularnn m uvaffakiyetinden dolay Bizansta h u sule gelen korku,, (84 ) tarafndan tcil edilmi olmas pek m uhtem eld ir. Konsilden sonra papa ile mteaddit defalar m ektuplald v e bu zat L eo n'u n drd nc defa e v len m esin in hu sule getirdii ihtilflar m a h k m etm ek zere stanbula iki piskopos g n d e rm e e m uvafakat etti. Bu suretle Rom a ile stanbul arasnda dorudan d oruya m n asebet teesss etti. Rus tarihisi A.P. Lebediev bu m ca d e lenin neticesini yle hulsa e d iy o r: Rom a ile stanbul kili selerinin bu yeni m sad em esind e patrik Nikola b y k galip gibi gr n y ord u . Rom a kilisesi stanbula bo y u n e e ce k ve kendi hatt harek etini m a h k m edecekti,, (85). Mistik Ni-
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES DEVRNN D N LER 423
k o lanm 9 2 5 teki lm n den sonra R o m en L akapen kilise zerinde tam ve m utlak bir otoriteye m alik oldu v e Runcim a n n dedii gibi esarop apizm bir k e re daha muzaffer olacakm gibi grnd,, (86). Nikefor F o k a sn ahsiyeti kilise bak m n d an , son derece enteresandr. smi Bizans asker tarihinin parlak sahifelerine sk bir surette bal bulunan bu y k se k kabiliyetli general, bilhassa tahta km azdan nce, keilik ideallerine kar derin bir alka gstermiti. Hatt kei elbisesini bile g iy miti. D ier taraftan Atos (Aynaroz) da b y k bir m anastrn m e h u r m essisi olan aziz Aynarozlu Atanas ile sam im m nasebetlerd e bulunm utu. Hatt Atanasn h a l tercm esi nde u efsaneyi buluyoruz: bir gn din bir vecit annda Nikefor, Allahn hizm etine vcu d u nu h a sred eb ilm ek iin d nyann btn bo e y lerin e veda etm ek hlyasnda bu lu ndu u nu Atanasa ifa etmi imi (87). Bizans tarihisi D iyakos Leon Allaha ibadet etm ek ve geceleri zhdde bu lu n m ak iin Nikeforun n ne geilm ez bir sebat gsterm i olduunu y a z m a k tadr; yapm olduu lhler F o k a sta gayet y k se k hisler m e v cu t olduunu g sterm ektedir; bu zat her hangi bo bir ey e k ar hib ir tem ayl g sterm ezdi (88). Asrmzn bir tarihisine g re N ikefor Fokas yar ask er, yar kei garip bir insandr,, (89). Riyazete tem ayl gsteren bu im p ara torun, R o m en II den dul kalan ve oldu ka pheli bir hrete m alik bulunan g e n ve gzel Teofano ile evlenm esine Bizansta biro k k im seler h a y re t etti. N ikefo run lhdi ze rind eki kitabe bu ihtirasa iaret etmektedir. Burada, dier birtakm teferruat arasnda, u satrlar o k u m a k kabildir: Sen ki, bir kadn m stesna olm ak zere, h e r eyi, yendin (90). N ikeforun en m him din tedbiri 9 6 4 te nerettii m a nastrlar, hastaneler ve d k n ler e v le rin e mteallik,, m ehu r novel oldu. M akedonya sllesi zam annda m anastrlara ait arazi fevkalde bir genilik kesbetm iti. Bu arszi, aada g r e c e imiz gibi, bu slleye m ensu p mteaddit im paratorlarn h im ay e ettikleri h r kyl tim arlar aleyh ine geniliyordu. Daha ik onoklast devrinden nce, yani V II nci asrn sonunda ve V III inci asrn balangcnda, ark kilisesi m uazzam araziye sahip bulu nuyordu . te bundan dolay baz tarihiler ark
cizgiliforum
cizgiliforum
kilisesinin m aliknelerini, arazilerinin ru h ban iy etin eline g e m esind en dolay hzinelerinin boaldndan ik y et eden F ran k k rallar zam an nd ak i garp kilisesinin m m asil m ali k n e leriy le m u k ay ese etmilerdir. V III inci asr ik onoklast im paratorlar m anastrlara kar son d erece iddetli bir m cadele atlar. Bu nlardan bazlar kapatld ve mal ve m lk leri haz in e lehine m sad ere edildi. Ayn devirde, F ran k krallnda, m e h u r bir saray nazr, arl Martel, ayn tarzda kilisenin em lk ini resm em l k e tahvil ediyordu. k on o k la zm m m uvaffakyetsizliinden ve M akedonyalIlarn iktidar m e v k iin e geliinden sonra m anastrlarn adedi ve bu n lara ait arazi te k ra r pek ab u k b y m e e balad. R o m e n I L a k a pen, bir novelinde, m u ay y en l dahilinde, m anastrlara ait topraklar tahdit etm ek niyetinde olduunu bey an etmiti. N ikefor ise, novelinin n eir tarihi olan 9 6 4 te, bu istikam et te daha kat bir adm att. Bu novel bedihi bir ktlk,,, yani mfrit bir ihtirasn m an astrlar ve dier ru hani m esseseleri,, kaplam oldu unu bey an etmektedir; bin lerce dn m l k b y k m alik neleri ele g eirm e k , biro k m e y v a aacn a sahip olmak Azizlerin bir emri, yahu t Babalarn bir ananesi olarak telk ki olunam az. B in aen aley h im parator Allahn nefret ettii bir bely, yani ihtiras k k n d en yok etmek,, arzusundadr; bu g a y e y e erieb ilm e k iin yeni manastr, hastane ve m isa firhaneler tesisini, metropolit ve piskoposlar lehind e yapla cak btn teberrular menetti (91). N ok san bir ekilde tatbik edildii takdirde dahi halk a r a snda derin bir honutsuzluk h u su le g etirebilecek bir m ah i yette olan bu iddetli irade uzun m ddet m eriy et m e v k iin de kalamazd. Basil II N ikefor F o k a sn bu novelini, yalnz kiliseleri ve hastaneleri deil, fakat bizzat Allah ren cid e ve tah k ir eden bir kanun,, (9 2 ) oldu u nd an dolay, la v etti. Bu im parator Basil I ve H ak m Leon VI zam an ndaki m anastr kanu nlarn, yani Basilikler,, i ve Konstantin Porfirogenetin novelini yeniden m eriy et m e v k iin e koydu. Ni kefor F o k a sn novelinin Basil tarafndan ilgasnn seb ep le rind en biri, bu im paratorun, bu kan u n u n , btn X u ncu asrn son devri m ddetince, yani i ve d m k l tn im paratorluu h arabiyete yaklatrd bir devirde, Allahn
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES DEVRNN D N LER 425
hiddetini im paratorlu k zerin e e k m i olduuna derin bir im an getirm i olmas idi. N ikefor Fok as ce n u b i talyadaki Apulya ve Kalabriya vilyetlerindeki Bizans ru h b an iy etin in tekiltn k u v v etlen d irm ek yolu nd a m him bir adm att; bu vilyetlerde papalk ve garp tesirleri, bilhassa Otton I in ta g iyiinden sonra, stnl ele alm aa balamt. Patrik vastasiyle N ikefor Fok as Apulya v e K alabriy ad a ltince y inleri m enettirdi ve on u n yerin e g re k e y inler yaplm asn m e c b u r kld. Bu tedbir papay Bizans im paratorluuna k ar m uarz bir ce p h e al m aa se v k e d en biro k sebeplerden birisi oldu. N ikefor Fok as saltanatnn son sen elerin d e papa im paratora G reklerin mparatoru,, eklinde hitap etm e e b a la d : ayn zam anda Bizan s m paratorlarnn resm unv ann, yani Ro m allarn m paratoru u n v an n G e rm e n m p aratoru na tahsis ediyordu. N ikefor F o k a sn garip bir te e b b s n k a y d etm e k old u k a enteresan dr: dinsizlere k ar yaplan m cad eled e len btn a sk erle re martir,, yani ehit olarak h rm e t g s terilm esi iin alt. Patrik ve piskoposlar bu p ro je y e id detle itiraz ettiler ve im parator fik rind en v a z g e m e k m e c b u riyetind e kald. N ikefor F o k as ve Jan im iskesin adlar m anastrlariyle m e h u r olan Atos (Aynaroz) da hayatnda balyan yeni bir d ev re n in b a lan gcn a baldr. Baz m nzeviler, k e n di arzulariyle, m anastr hayatnn IV nc asrd aki b a la n gcndan itibaren bu daa ekilm ilerdi: V II nci asra doru bu y e rle rd e mteaddit k k ve fakir m an astrlar bina edilmiti. V III inci asr ikonoklast k ark lk lar dev rinde Atos da nn nfuz edilmesi g m ntak alar itisafa u ray an biro k tasvirlere tapanlara ilticagh oldular; bunlar b e r a b e r le rinde biro k kilise eyas, m u k addes m etru k t v e elyazm alar gtrdler. Fakat Araplarn bitmez t k e n m e z deniz aknlar y z n d en Atos danda asayi teesss ed em em iti: bu ya m aclk seferleri esnasnda biro k keiler ldrld, yahu t esir edildi. X u n cu asrdan evvel, Atos da birok p erianlk d evirleri geirdi. N ikefor Fok as d evrinde Atosun m an astr tekilt, bilhassa Atanasn ilk . b y k m a nastr tesisinden sonra ok kuvvetlendi. Bu m anastr
cizgiliforum
cizgiliforum
Atos da
lavrasmn messisi Atanas
Lavra kilisesine ait bir XVI nc asr duvar resmi
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES DEVRNN D N DLER 427
enobitik (kollektif hayata mteallik) bir tekilt ve y eni bir n iz am n am e y e m alik b u lu nuy ord u (g rek e Tipikon,, 1ar Bizans m paratorlu u nd a m anastr n izam n a m e le rin e u m u m iyetle verilen isimdir). enobitik m an astr hayatnn tees s s n e m uarz olan Atos da m n zevileri (anahoretler), N ikefor F o k a sn halefi Jan im isk ese Ataras aleyh inde bir ik y etn am e g n d e r d ile r : bunda Atanas M u kaddes D an (Atanasn T ip ikon u n d a Atosa bu isim v erilm ekted ir) eski detlerini ihll etm ek le itham ediyorlard. im iskes bu n larn istidasn tetkik etti ve ayn zam an da hem anahoretler, hem de enobitlerin m ev cu d iy etin e izin v eren eski Atos nizam nam esini tasdik eyledi (93). Atanas m anastrnn k u ru lu u nd an so n ra biro k g rek y ahu t dier m illiyetlere m ensu p m an astrlar v cu d a getirildi. Basil II zam annda bir iber yahu t g rc m anastr dahi vard; talyadan gelen mu-, hacirler ise iki m an astr tesis e ttile r : bu n lard an biri rom en, dieri ise amalfiten,, idi. ark kilisesi tarihiyle bilhassa iti gal etmi olan b y k bir lim, piskopos Porfir Uspenski, Atanas ld esnada (1 0 0 0 sen esin e doru) Atos danda bin m uhtelif kei,, bu lu ndu u nu tahm in ediyor (94). X I inci asrdan itibaren bu dada bir R u s /awasn m (manastr) m ev cud iy etind en hab erd ar oluyoruz. M ukaddes D a ad, ilk defa olarak resm en , XI inci asrn ortasna doru im pa rator Konstantin IX M onom ak tarafndan neredilen ik in ci n iz am n a m e serisind e ( T ipikon ) ortaya k m aktad r (95). M anastrlarn idaresi bir birin ci yahut Protos,, un (Tcpto) riyasetinde bu lu nan bir rahipler m eclisine ( igum enler ) tevri edilmiti. Konsil protaton adiyle anlyordu. te bu suretle, M akedonya sllesi devrinde, Atos da, ehem m iyeti Bizans m paratorluu hudutlarn aan ru hani bir m erk ez olduIX u ncu asrda hd bir safhada bu lu nan kiliselerin a y r l m eselesi en nihayet X I inci asrn ortasnda halledildi. nktam sebep leri esas itibariyle doktrinal m ahiyette idi; fakat nihai ayrl hi phesiz talyada XI inci asrn ortasnda v u k u b u la n deiiklikler tarafndan tesri edildi. N ikefor F o k a sm y asa k larn a ra m e n ltin kilisesinin tesir leri Apulya ve K alabriy a k ilisesine nfuz etm ekte devam etmitir. H albuki, X I inci asrn ortasnda, papalk m ak am nd a ru h an i g ay elerd en maada siyasi em eller peinde dahi koan Leon IX bulu nuyordu . Garp kilisesinde b y k bir ra bet
cizgiliforum
cizgiliforum
cizgiliforum
umumi
manzaras
cizgiliforum
MAKEDONYA SLLES DEVRNN DN LER 429
bulan Cluny,, h arek eti dorudan d o ru y a papann hi m ayesi altnda inkiaf etti. Bu h arek etin gayesi kiliseyi slah etmek, ahlk seviyesini y k se ltm ek , g ev e y e n di siplini yen iden k u rm a k , kilise hayatn istil eden sivil rf ve detleri (haram kazan, papazlarn evlenm esi, sivil u n v anlarn iktisab g ib i) ortadan kaldrm akt. Bu hareketin mdafileri h e r defa bir vilyete girdikte o vilyetin ruhani hayatn dorudan doruya papann em ri altnda vazet m e e balyorlard. C luny h arek eti c e n u b i talyada dik kate deer te rak k iler g ste rd i: bu nd an dolay a rk k ilisesinde b y k bir honu tsu zlu k bagsterdi. D ier taraftan Leon IX, tatbik ettii ce n u b i talya ilerine m dahale politikasnn sebep lerin in kuvvetli esaslara dayandna kaniydi. B in aen aley h papa ile stanbul patriki (Mihail Kerularios) arasnda teati olunan m esajlarda, Rom a p iskoposun un eline yalnz ru hani deil, fakat cism ani bir otorite dahi bahettii farzolunan m e h u r Konstantin'in teberr ne (d o n a tio C onstantini) temas edildiini g rm ekteyiz. Bu nu nla b e ra b e r ark ile garp arasnda kan m u htelif m klta ra m en, y ak n bir tide, kiliseler arasnda bir inkta vukubu laca be k len m iy o rd u : bahu su s B izan s m paratoru K o n s tantin IX M onom ak m u slihan e bir hal aresi bu lm aa mtemayildi. Papann elileri stanbula gnderildi. Bu nlar arasnda gayet kibirli kardinal H u m bert bu lu n u y o rd u . B u nlarn hepsi, bilhassa H u m b e rt patrike kar m a ru r v e kstah m u a m e le de bulundular v e patrikin m zak ereleri k e s m e k m e c b u r iy e tinde k alm asn a yol atlar. Patrik ayn zam anda R om aya kar en ufak bir m sam ah ad a dahi bu lu nm ak tan imtina etti. Bunun zerine, 1 0 5 4 senesi yaznda, eliler Ayasofya mezbah zerine, b ir aforoz vesik as vazettiler ve yuk ard a z ik redilen hatalarndan ve k stahlklarndan sulu Mihail ve taraftarlarn,, aforoz ettiler ve lnetJediler ve patriki btn rafzler, blis ve cinlerle,, (9 6 ) ayn grupa ithal ettiler. Mihail bir konsil toplam ak suretiyle m u k ab e led e bulundu ve Rom a elilerini ve bu nlarla ayn zam anda Allahn h im a y e sinde bu lu nan eh re bir bora, b ir frtna, bir ktlk ve yahut, daha d o ru su n u s y lem ek lzm gelirse, vahi yaban dom uz lar gibi, hakikati tahrif etm ek iin,, (9 7 ) g elm i olanlarn kffesini aforoz etti.
cizgiliforum
cizgiliforum
te bu suretle 1 0 5 4 te garp ve ark kiliseleri arasnd a kat ayrlk v u k u bu ld u ; ark patrikinin taknaca tavr Mihail K eru larios iin son derece mhim di. Bu nlar bu inktadan sonra ne suretle h are k et ed ecek lerd i? Mihail, Antakya patriki vastasiyle, Kuds ve sk en d eriy e patriklerin e kilise lerin ay rlm oldu u nu resm en tebli etti: bu m esajn sonu na m nasip izahat dahi ilve ediyordu. M ehazlarn azlna ra m e n a rk patrikinin ortodokslua sadk k alm ve stanbul patriki tarafn iltizam etmi olduklar b y k bir katiyetle s ylenebilir (98). stanbul patriki iin 1 0 5 4 ayrl, k en d in i tam am iyle papaln iddialarndan ku rtarm olan b y k bir zafer telk k i olunabilir. P atrikin Slav lem i v e bu ark patriki zerindeki nfuzu pek fazla artt. Fakat, siyasi b a k m dan, 1 0 5 4 ayrl im paratorluk iin m e u m oldu. stikbal iin, im paratorlu k ile papaln derin nfuzu altnda b u lu nan garp arasnda v u k u b u la ca k her hangi devam l bir an la m an n to hu m u nu mahvetti. Ve bu anlam azlk Bizan s iin m e u m oldu, n k bu devletin mteaddit defalar, bilhassa ufukta T rk tehlikesi belirdikte, g arbn yardm na en b y k ihtiyac oldu. L. B re h ie r bu inktan neticeleri h ak k n d a u h k m v e r iy o r : Bu ayrlk, stanbul im paratorlu u ile garp arasn d ak i btn anlam a gayretlerini sem eresiz brakm akla, im paratorlu u n inhitat ve su ku t yollarn izmitir,, (99). 1 0 5 4 inkta tesirlerini ilk n ce resm mahfillerde, ruhbaniyet ve h km ette, gsterdi. Ahalinin b y k bir ksm son derece sakin k a ld : hatt bir m dd et iin Rom a ile stan bul arasnd ak i doktrin ihtilfndan h a b e rd a r bile olmad. Bu hdise karsn da R u sy a m n taknm olduu tavr k ay d etm ek enteresan d r. stanbul tarafndan n asb yahu t k on firm e edi len R u s metropolitleri, pek tabii olarak, Bizans noktai nazarn k abu l ettiler; fakat Rus h alk n n b y k bir k sm ltin kilisesine k ar hib ir h u su m et b e slem iy o r v e tedri satnda dahi h ib ir hata bulam yordu. M esel XI inci, asrda, b ir Rus prensinin bir taht gasbna kar papay y ard m na a rdna ahit o lu y o r u z : bu yardm ne taaccp, ne de ik y et tevlit etti (100).
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILARIN HUKUK ESER 431
MAKEDONYALILARIN HUKUK ESER. MPARATORLUUN TMA V E KTSAD MESELELER. KUDRETLLER,, VE FAKRLER,,.
M akedonya sllesi devri b y k bir k an u n faaliyeti a oldu. Basil I, k ron olo jik bir ekilde tertiplendirilm i yeni ve eski btn h u k u k v esikalarn ihtiva e d ecek u m u m i bir G re k o -R o m a yahut Bizans h u k u k u kod eksi vcuda getirm ek istiyordu. Y an i bu m parator Ju stin ia n n h u k u k i eseriyle y eniden m egul olma, ve bu ndan sonra n ered ilm i olan k an u n lar ilve etm ek suretiyle, bu eseri zam an a u y d u rm a v e tam am lam a tasarlyordu. B y k bir k sm ltince yazl m v e gayet hacim li olan Ju stinian k od ek sinin drt ksm a le le k se r ltince m etinden yaplm g re k e hulsalar, yahut istinsah edilmi paralar ve erh ler ek lin d e tetkik ediliyordu. k inci elden k m a b iro k eserler, ok taam m m etmi olm akla b e ra b er, pek az itinal idiler ve b iro k defalar orijinal m etin leri tahrif ediyorlard. Basil I m u a h h a r n o v eller tarafndan istihlf edilmi olan eski k an u n lar hazfetm ek ve baz yeni k a n u n la r n eretm e i dnyordu. Y eni k od ek ste m uhafaza e d ilecek olan ltince terim ler ve tbirler G re k dilinde izah olun acaklard, n k g r e k e Basilin h u k u k i eserin in dili olacakt. m parator h u k u k i reform te e b b s n n eski k a nu nlarn yeniden gzden geirilmesi,, (tam olarak "tem iz lenmesi,,) (vccKd'ccpo x6)v jxaXav vjitov) ( 1 0 1 ) oldu u nu s y le m e k le bu teeb b s tarif etmi oluyordu. T asarlanan k od ek sin yazlm asnn ok uzun zam ana ihtiya g sterece in i anlyan Basil P rokiron,, (o npzepoc, v^to), yani H u k u k el kitab,, adn tayan daha k k bir eser neretti. B u el kitab, h u k u k a kar alka g steren insanlara im p a ra torlukta g een k a n u n la r h a k k n d a k sa m al m at v e rm e k le mkellefti. Eserin m ethalinde bu k a n u n la r im paratorluk iin de S le y m an n dedii gibi bir milleti ykselten,, (D arbm eseller. 14, 3 4 ) (102) adaleti k u ra n kaideler olarak gsterilm ektedir. P ro k iro n k rk fasla ( titu li ) ayrlm olup m ed en i h u k u k u n esas k aidelerini ve ayn zam anda muhtelif c r m ve su lar iin tatbik edilen cezalarn tam bir listesini ihtiva ediyordu. Bu eserin mellifleri, bilhassa ilk y irm i bir fasl iin, Justinian'n n stitu t'la rm d & n istifade etmilerdi. Hi phesiz Justi-
cizgiliforum
cizgiliforum
nian k od ek sin in dier ksm larnd an da, fakat daha k k lde, istifade edilmiti. E sk i k o d ek sin te k ra r gzden g eirilm i v e ksaltlm g r e k e v ersiy o n larn a m r a c a at etm ek o kadar u m u m ilem iti ki P rokiron ' un mellifleri bu versiy o nlar ltince orijinallerine tercih ettiler. P rok iro n 1 un Leon ve K onstantinin E kloga' sndan im paratorlu k iin faidesiz oirtakm fena k a n u n la r toplyan,, bir m e cm u a olarak bahsettiini ve bu nlar m eriy et m e v k iin d e b ra k m a n n m ku l bir h a re k et olm yacam ,, ( 1 0 3 ) bey a n ettiini k a y d etm e k enteresandr. B u n u n la b e r a b e r bu sert h k m e ra m en, o kadar pratik ve m e h u r olan zavriyallarn E kloga' s P rokiron ' un mellifleri tarafndan, bilhassa son on dokuz fasl ( tituli ) iin geni lde k ullanlm tr. P rokiron' un m ethalinde h u k u k ilm ini daha etrafl tetkik etm e k istey e n lerin, Basil zam an n d a yazlan altm ciltten m re k k e p daha b y k b ir kod eksi em irle rin e m ade olarak b u labile ce k leri bildiriliyordu ( 1 0 4 ) . Basil saltanatnn so n u n a doru Ep anagoge,, (f) enavavuyrj = methal) u n v an n tayan yeni b ir k a n u n m e cm u a s v c u da getirildi ve neredildi. B irok lim ler yanl olarak bu eseri sad ece P rokiron' un yen iden gzden g eirilm i ve ilve ler g rm bir ekli olarak telk k i etm ilerd ir (105). E p an ag og e n szne gre, Basilin zam an saltanatnda top lanm v e temizlenmi,, (106) olan eski k a n u n larn k rk cildine bir methal tekil e d iy o r d u : bu eser dahi k rk fasla 0tituli ) ayrlmt. ki m e cm u an n , yani P rokiron' u n zikrettii altm v e E pan agogen in zikrettii k rk kitaplk m ecm u alarn m ah iyetini katiyetle tesbit edem iyoruz. Hi p eh siz bu n larn neri Basil zam an nda bitm em itir ve b u n la r bilh are bu im paratorun halefi Leon VI tarafndan nered ilen B asilik lere esas tekil etmi olmaldr. Baz lim ler E panagoge' nin hakikatte hib ir zam an n e r e dilm em i ve bir proje yahu t bir taslak halin de k alm oldu u fikrindedirler (1 0 7 ); dierleri ise bu eserin re sm en km olduunu k ab u l etm ektedirler (108). E pan agage P rokiron ' dan ok farkldr. lk evvel bu eser, birinci ksm nda, im paratorun otoritesi, patrikin kudreti, di er sivil ve din m e m u rlarn im tiyazlarna dair tam am iyle yeni ve son derece m him fasllar ihtiva etm ektedir. Bu ksm da im paratorlu u n siyasi v e itimai b n y e sin e ve k i
cizgiliforum
cizgiliforum
lisenin h k m etle olan m n a se b e tin e dair gay et vazh bir tablo bu lu y o ru z (109). Saniyen E pan agogenin uP rok iro n ,, dan alm olduu m a lz em e yeni bir tarzda tertiplendirilmitir. Patrik Fotiusun E pan agogenin to plan m asn a itirak etmi ol duu h em en h e m e n katd ir; bu zatn tesirlerini gayet ak olarak im parator ile patrikin kud retleri arasnd aki m n a se betlerin tefsirinde ve dier btn patriklere nazaran Yeni Rom ann kum enik,, (umum) patrikinin haiz olduu derece m eselesinin hallinde bulm ak k a b ild i r : bu patrikler yalnz m ahall din efleri,, olarak telkki olun acaklard. P rokiron gibi E pan agoge dahi, m ethalinde ikonoklast im paratorlarn E klo g a' sim ilh doktrine kar g elm e e v e selm eti m ucip k an u n lar tahrip etm ee yeltenen zavriyallar dedikodu su,, (110) olarak reddeylem ektedir. Epanagoge' nin bu k s m nda E klog a' y tam am iyle feshetm ek dahi bahis m e v z u u d u r : fakat bu na ra m en bu e ser E klog a' mn m alzem esind en baz larn kullanm aktadr. E panagoge ve dier birtakm Bizans k an u n m ecm ualar slav cay a evrildi. Buna ait birtakm paralar slav k o d e k s leri ve X uncu asrdan itibaren zikredildiini grd m z ru sa K a v a id K itab n d a (K orm aya K n iga) y ahu t dar kodekste m evcud dur. E p an agoged e ileri s r lm olan fikirler R u sy am n m teakip tarihi zerinde b y k tesirlerde bulundular. M esel Aleksis M ihailoviin zam an saltanatna (XVII nci asr) rastlyan patrik N iko n nun m a h k e m e sin e ait vesikalarda im paratorun otoritesine tem as eden Epanagoge' nin baz y erle rinin ay n en zikredildiini g r y oru z (111). P rokiron , E panagoge ve Basil zam annda baarlan eski h u k u k u n tem izlenm esi,, ii b y k bir h u k u k eseridir. Justinian h u k u k u n u , o ane kadar az ok ihmal g r m olan R o m a h u k u k u n u n k ay n a k la rn a kadar k m a k suretiyle, y a y m a k husu sund aki gayretleri ile Basil bu k a nunlara yeni bir hay at v erd i; ayn zam anda, m nasip birtakm ilvelerle bu k an u n la r tima ve ktisad hayatn y.eni artlarna intibak ettirdi. Basilin k a n u n eseri olu ve halefi H akm Leon VI m n ayn sahadaki eserini hazrlad. Bu im parator B a s ilik le r (T j3aaAx&) ismi altnda G rek o-R o m a yahut Bizans h u k u k u n u n no k sansz bidesini vcuda getirdi. B a s ilik le r Justinian dev rinde nered ilen btn h u k u k e serlerin d en m teekkil
cizgiliforum
cizgiliforum
434
g re k dilinde yazlm bir toplam a eser v e bir hulsa idi. Bu m e cm u a n n ad, bir zam an lar u m u m iy etle kabu l edildii gibi, bu esere m alzem e toplattrm olan Basil I in ism inden deil, fakat tek h k m d ar, im parator m n a sn a gelen basilevs,, g r e k e k elim esin d en g e lm ek ted ir; b in aen aley h bu serlev h an n tam te rc m esi im parator kanunlar dr.
B a s ilik le r im parator tarafndan n asbed ilm i salhiyet sahibi hu h u k in aslard an m teekkil bir k o m isy o n tarafndan ter tip olundu. Leon VI nin g ayretiyle n e ro lu n a n bu toplama eser altm kitaba ayrlyordu. Bu eser Basil I tarafndan tasarla nan pln ta h a k k u k e ttiriy o rd u ; n k eskim i ve Bizans hayatndaki deiiklikler y z nd en tatbik kabiliyeti k al m am olan k an u n lar k a rm a k su retiyle Ju stin ia n m h u ku k e seriy le yen iden m eg u l oluyordu. B in aen aley h B a s ilik le r Justinian m etinlerinin tam ve a y n e n yaplm te rc mesi deildir: bu eser daha ziyade bir adaptasyondur. Bu eserin mellifleri, m ehaz olarak) Ju stin ian dan so n ra n e r e dilmi olan baz novel ve dier h u k u k vesikalar kullandlar: hatt b u n lar Basil I ve Leon VI nin mteaddit nov ellerine dahi m raca at ettiler (112). Basiliklerin heyeti m e cm u asn toplyan hib ir elyazm as bize kadar g e lm e m i tir; fakat elim izde b u lu n an muhtelif elyazm alar bu eserin paralarn ihtiva e tm e k te d ir: b u n lar say esind e bu m ecm u an n te ikisind en fazlasna sahip bu lu nuyoruz. X I I n c i asra ait bir eser B a silik lerin k a y b o la n kitaplarnn yeniden terkibi iin bize ok yardm etm ektedir: bu eser Bizans h u k u k in a s Patzusa (113) atfolunan Tipukitus' tur (T itoksito) (114). Bu kitap B asilikler'in bir fihristini ihtiva etm ekte, fasl balar v e her fasln (titu li ) en m h im k sm larn z ik re tm e k tedir. T ipukitus daha hen z tam olarak neredilmemitir(115).
B u n u n la b e ra b e r k lsik h u k u k u n bu yen iden canlanm as, yeni artlara itina ile u y d u ru lm u olm asna ra m en , g a yet sun k aly o r v e hayatn bizzat iktiza ettirdii k a n u n larn yerini tutabilecek bir durum da bu lu n m u y o rd u . Bu se b e b e binaen E klog a' nin biro k ksm lar, B a s ilik le r in nerinden sonra dahi, m eriy et m e v k iin d e kald; b iro k defalar y en i den gzden geirildi ve ilveler grd.
cizgiliforum
cizgiliforum
Son d erece enteresan bir vesikay, stanbulun i tarihi iin paha biilmez bir hazine,, (116) olan ve X IX u n cu asrn so n u n d a C en ev red e b u lu n u p svireli lim Nicole tarafndan nered ilen E p ark n y a h u t P refenin k ita b ,, n b y k bir ihtimalle Leon VI dev rine izafe etm ek m m k n d r (117). Buna ra m en baz tarihiler, bir mddetten beri, bu eserin X u n cu asrn ortasna ait o ldu u na m tem ayil b u lu nu y orlar (118). Bizansta stanbul epark yahu t prefesi nvan payitahtn valisine v erilird i; bu vali hem en h e m e n gayr m ah du t bir otoriteye m a lik t i; m a k am dar m e rte b e silsilesinin en y k sei idi. Valinin birinci vazifesi ehir iin de intizam ve asayii temin e y le m e k ti: bu sebepten em ri altnda b iro k m e m u r lar bu lu ndu rurd u. E p a rk a tabi b u lu n a n bir b ro Bizansta e p a rk n secretum,, u ism i altnda tanlyordu. Y u kard a z ik rettiimiz vazifeden m aada e p ark t ccar ve k k sanat k rlar snf ve k orp o rasy o n larn m u h a k e m e etm ek h ak k n a m alik bu lu nuyordu . E p a rk m kitab m ehazlarn pek az b ah s ettikleri Bizans hayatnn bir cephesini m k e m m e le n aydn latmaktadr. Bu e ser muhtelif t cc a r ve san atk r snflarm sa y makta, b u n larn k o rp orasy o n larn n i tekiltn v e h k metin bunlara k ar taknd tavr ilh... ortaya k oym aktadr. K o rp o rasy on lar listesinin banda, m odern telkkilerim ize g re san atk r ve t ccar cem iyetleri listesinde bu lu naca n mit etmediim iz bir teekk l b u lu n m a k ta d r: bu noterler (o TapouAA&po, tab u larii) k o rp o ra sy o n u d u r (bu teekk l dier hususlar arasnd a B a silik lerin altm kitabn bilm e e m e cb u r idi). Bu ndan so n ra k u y u m cu lar, ipek m stahsilleri, ipek dokuyu cu lar, keten, balm um u, sabu n ve deri fab rik a trleri ve frnclar k orp o rasy o n lar gelm ektedir. T cca rlar listesinde sarraflar, ipekli k u m a tacirleri, ham ipek t ccarlar baharat, balm um u, sabun tccarlar, bakkallar, kasaplar, domuz, balk, et ve e k m ek tacirleri v e m e y h a neciler zikrolunm aktadr. H er k o rp o ra sy o n bir inhisar eklinde idi; ayn zam anda iki m uhtelif ticaret yapm ak iste yenler, b u n la r b irib irin e pek y ak m olsalar da, ar ce z a lara arphrd. K o rp o rasy on larn i hayat, bu nlarn te kilt, faaliyeti, pazar yerleri, fiyatlar ve k az an larn tespiti, ihracat ve ithalt ve dier birtakm m eseleler h k m et tarafndan tanzim ve gayet sk bir surette kontrol edilirdi.
cizgiliforum
cizgiliforum
T icaret ve istihsal serbestsi Bizansta bilin m e y en eylerdi. stanbul epark, ya bizzat, ve yahut m m essilleri vastasiyle, k o rp o rasy o n la r hayatna k a rm a a ve bu nlarn istihsal ve ticaretini tanzim e selhiyettar y eg n e y k s e k m em u rdu . Ep arkn k ita b nda bu ldu um uz m al m at bize Bizans ile garb Avrupa k orp orasy o n lar arasnda enteresan bir m u k a y ese y ap m ak iin g erek li olan m alzem eyi tem in etmektedir. Basil I ve Leon VI nm k a n u n eseri h u k u k edebiyat sahasnda ni bir r n esa n s h u su le getirdi: bu r n esa n s bir taraftan B a silik le rin mteaddit tefsir ve erh lerin in (scholia), dier taraftan muhtelif m ecm ua, hulsa ve el kitaplarnn n eriy le tem ayz etti. X u n c u asr im p arato rlar ayn z am an d a bu devrin siyas v e tima hayatnn en hararetli m e se lele rin d en biri h a k knda tatbik ettikleri siyaseti mteaddit nov eller n eretm ek suretiyle, iln etm ek m e cb u riy etin d e kaldlar; bu m esele b y k m alikn elerin, k k tim arlar ve h r kyl b irlik le rinin o k a le y h in e olarak, haddinden fazla inkiaf idi. M akedonya sllesi d evrinde kudretliler (ouvatcO snf yahut eraf btn nfuzlarn y en id en elde etmiti. timai l nn u cun d a fakirler,, (TtevYjrs) b u lu n u y o rd u ; bu nlar* garb Avrupa fakirleri (pau peres ) yahut Rus tarihinin M oskova devri yetimleri,, ile (siroti) m u k a y e se edebiliriz. X u n c u asr Bizans im parato rlu u nu n fakirleri tarada k k arazi sahip leri ve y a h u t k o m n lere dahil k y l le rd i; vergi v e dier muhtelif m kellefiyetlerin y k b u n lar kudretli erafn him ayesini istem e e ve bu h im ay e m u k ab ilin d e h rriy et ve istiklllerini feda etm e e m e cb u r klyordu. lk nazarda ni olduu hissini v eren X u n c u asr k u v vetli,, lerinin te ra k k ileri IX u ncu asrn n c on senesind e v u k u b u lan Slav T om as isy ann n ak s lam e lleriy le k sm en izah olunabilir. Bu izah bilhassa Anadolu iin m u te b e rd ir; n k burada, X u ncu asrda, b y k m alik n eler ok b y k l de genilem iti. T o m a s n isyan, ce b r h are k et leri ve devam m ddetinden dolay b iro k k k arazi sahip lerinin y k m n a sebep oldu ve bunlar, topraklarn zengin k o m u la rn a te rk etm e e m e c b u r kld. Fakat bu, b y k m a likn en in inkiafnn b ir o k seb ep lerin d en yalnz b iri dir. U m u m iy etle Bizans im paratorluunda, IX u n cu ve
cizgiliforum
cizgiliforum
X uncu asrlarda, b y k m alikn elerin gen ilem esi m eselesi kat olarak halledilm i deildir. M aked o ny a sllesi im paratorlar, bilhassa R o m en Lakapenden ( 9 1 9 - 9 4 4 ) Basil l i n i n lm sen esin e ( 1 0 2 5 ) kadar gelm i olanlar, k o m n le r iin d e y aayan k k arazi sahibi kyl lerin h u k u k u n u , kudretlilerin tecav zlerin e kar, azim le mdafaa ettiler. B y k m a lik n ey e kar tatbik olunan bu tecavuz politikann sebep lerin i bu kabil m alikn elerin haddinden fazla b y m olm asnda ara maldr. P ek geni araziye ve toprak b lg elerin e sahip bu lu nan kudretliler, m alik n eleri iin de kolayca k en d ile ri ne tabi insanlardan m teek k il ordular toplyabilir v e b u n larn m asraflarn k a rla y a b ilirle rd i: bu sayed e b u n lar m e r kez h k m ete kar her an isyan e d eb ilecek bir m ev k id e bulunuyorlard. Kudretlileri ezm e e ve k k arazi sahiple rinin m enfaatlerini him ay e etm e e u ram a k la im paratorlar ayn zam anda, X u ncu asrda bilhassa Anadoluda tezelzle u ray an kendi kud retlerini ve tahtlarn m dafaa etmi olu yorlard. m paratorlar asker timarlarn dahi mdafaa etm ek m e c bu riyetinde kaldlar Rom a im paratorluu devrinden beri, as k e rle re toprak datlm as u m u m i surette tatbik edilmiti. Bu araz u m u m iy etle hudut boylarnda, fakat bazan im p a ratorluun ie rlerin d e b u lu n u y o r d u ; tim ar sahipleri o r duda hizm ete devam etm ek m e cb u riy etin d e idiler. Bu ask er tm arlar X uncu asra kadar baki k a ld la r; fakat bu det inhitata doru gitti. Bu tim arar da, k yl tim arlar gibi, IX u ncu ve X u n cu asrlarda bu nlar odun fiyatna satn alm ak iin u raan kudretlilerin tehdidine m ruz kaldlar. Bu devir im paratorlar bu a sk e r tim arlarm m uhafaza etm ek iin b y k gay retler sarfettiler. M akedonyalI im paratorlarn kyl ve ask er timarlarn k o ru m a k iin aldklar tedbirler g ay et sade ve yeknasaktlar. * B u n la r kudretlileri kyl birlik lerine ait araziyi satn alm aktan ve a sk e r tim arlarm ele g e irm e k te n m enet m ek le tem ayz ettiler. Feodal b y k m alikn e sahip lerine k a r m cad eley i 9 2 2 de R o m en Lakapen at. Bu im parator em ir ihtiva eden bir novel n e retti: 10 hak ik bir m lk , yani arazi, ev, b a ilh... zerinde yaplacak vdeli yahut vdesiz herh an g i
cizgiliforum
cizgiliforum
bir sat yahut icar m u am elesind e r ch a n h a k k kyl lere ve b u n larn h r k o m n lerin e ait olacakt; 2 kudretli iin fakirin m lk n alm ak, her ne ekilde olursa olsun, m esel hediye, vasiyet, him aye, satn alma, kiralam a ve m badele ekillerin de dahi yasakt; 3 son otuz sen e zarfnda her hangi bir ekilde olursa olsun, satlm y ahu t ileride satlacak olan ask er timarlar, tazminatsz eski sah ip lerin e iade edile ceklerdi. Fak at bu novelin nerinden az sonra m thi felketler im paratorluu sarst ve R o m e n in alm olduu tedbirlerin tatbiki iin cidd m k lt yaratt. M evsim siz donlar, mt hi bir ktlk ve alk, bir veba salgn k y l n n vaziye tini son d e re c e nazik bir hale soktu. K udretliler k k .arazi sahip lerin in bu mitsiz vaziyetinden istifade ettiler ve bunlarn tim arlarm dk fiyatlarla, bir lo k m a ekm e e, sa tn aldlar. K an u n u n bu suretle alenen ayak altna aln R o m e n i 9 3 4 de ik in ci bir novel n e retm e e icb a r e t t i: bu novelde im p arato r z e n g in le r snfnn zalim ane ihtirasm lanetle yaded iy or ve bu ihtirasn bed b a h t k y l ler iin k y n v c u dunu k e m ir e n ve h e r eyi en b y k teh lik ey e yaklatran bir nevi taun y ahu t kang ren (119) tekil ettiini b e y an ediyordu. B u n o v ele g re ktlk esnasnd a yahut ktlktan sonra arazileri g ay ri k a n u n bir ekilde kudretliler tarafn dan satn alnm olan k yller, bu araziyi eski sat fiyatna tek rar satn alabileceklerdi; y eni sahip ler bu yerleri, para verilir verilm ez, te rk ed ecek lerd i. Bizan s ordusu tarafndan kazanlm olan m u vaffakiyetlere k sa ca iaret ettikten sonra novel u szlerle sona e rm e k te d ir: D m cad elem izd e bu kad ar m uvaffakiyetler elde ettiimiz halde nasl olur da hakl h rriy et isteim iz ve ibu k an u n u n b k lm ez bir tarzda tatbiki ile insan tabiatinin ve iyi nizam n d m an olan i hasm larm z ezm iyebilirdik?,, (1 2 0 ). F ak a t R om en L ak ap e n in iradesi b y k arazinin in k ia fn ve k k k yl tim ar ve k o m n le r in in erim esini durduram ad. Konstantin P o rfiro g en etin m u a h h a r b ir novelinde eski k an u n la rn nazar itibare alnm ad resm en bildirilm ektedir. Konstantin P o rfiro g en et zam annda ze n g in le re k ar alm an zecr tedbirler R o m e n inkilerden daha iddetli oldu. Fak at k u d retliler snfndan
cizgiliforum
cizgiliforum
olan N ikefor Fokas, pek tabi olarak, seleflerinin h e rh a n g i birinden daha fazla, bu snfn m enfaatlerini takdir ve him ay e etti. V. G. V asiliev sk inin dedii gibi, N ikefor F o k a sm noveli bil itiraz h e r iki partiye kar ay n m u am e le d e b u lu n m a k la beraber, h u k u k sahada, k u d retliler snf lehind e y a plm bir a k s lm e le iaret etmektedir (121). N ovel unlar bey an e d iy o r: E sk i k a n u n vzlar btn im paratorlar b ire r adalet am p iyonu olarak telkki ediyor v e b u n lar btn tebaalarnn velinim eti ve h e rk e s iin m savi addediyorlard,,; halb u k i N ikefor F o k a sm selefleri bu eski idealden ayrlm lardr. B u n lar kudretlilerin refah iin u ram a tam am iy le ihm al etm iler ve b u n larn edinm i olduklar eyleri m uhafaza e tm elerin e bile m saade etm e milerdir,, (122). E v v e lk i k an u n lar fesh etm ek le N ikefor F o k a s gay r k an u n h allere ve k u d retliler snfnn ihtiras na yen iden yol at. Bu snfn en m erham etsiz m u a rz Basil II Bulgarokton oldu. Kudretli Anadolu ailelerinin efi olan iki ahs, Bardas Fok as ve Bard as S k le ro s im paratora k a r isyan etm ilerdi ve b u n lar az kalsn im paratoru d ev irecek lerd i. Yalnz p rens V ilaaim ir tarafndan gn derilm i olan Rus yardm c ktas nn m d ah alesi im paratoru sukuttan kurtarm t. B in a en a leyh Basilin b y k m a lik n e sahip lerin i en tehlikeli d m a n olarak telk k i etm esine v e b u n larla olan m n ase b e t lerinde m e rh am etsiz bir g addarlk g sterm esin e a m am ak lzm dr. m p arator K ap ad o ky ad an g e e r k e n sta Maleino sun arazisind e te v a k k u f e d iv e r d i: bu zat pek b y k m a lik n ele re sahipti; v e misafirini v e onun kalabalk m aiyetini en b y k bir ihtiam la kabul etti. F a k at .Basil ev sah ib in d e k en d isi iin m u h tem el bir rakip grd ve bu za tn dahi Fok as ve S k le ro s un izlerini takip etm esind en k u kuland. Bu sebepten M aleinosu b e ra b e rin d e payitahta g t r d ve orada son nefesine k ad ar alkoydu. M aleinosun l m n d e g en i m alikn eleri m sad ere edildi. B u n a ben zer bir v a k a bizzat im paratorun bir no v elin d e zikredilm ektedir. m parator, bir zam an la r Anadoluda fakir bir k y l olan F ilokales adnda bir ahsn serv et edinm i, y k se k bir m e rteb e ihraz etmi, yaad k y ele geirm i, b u rasn h u sus bir m alik n e haline so k m u , hatt eski adn bile deitirm i oldu u nu duydu. H k m d a r bu nu n zerine
cizgiliforum
cizgiliforum
Filokalese ait btn m u hteem binalarn tam am iyle y k l m asn ve y erle bir edilm esini em retti: arazi fak irlere iade edildi. m paratoru n em riyle Filokales tek rar fakir bir kyl oldu (123). Fak at yalnz Filokales, S k le ro s ve Maleinos aileleri Anadoludaki btn b y k arazi sahipleri snfn tekil etm iyorlard. 9 9 6 senesi m e h u r noveli g a y ri kanu n bir ekilde k y lnn m aln ele g eirm i ve gerek h e d iy eler vastasiyle, g e re k nfuzlarn k u lla n m a k suretiyle, nam u ssu z bir ekilde, fakirlerd en aldklar eylerin kat sahibi olmak (124) te e b b s n d e b u lu n m u olan kudretlilerin h u k u k u n u k rk sene iin garanti eden h k m feshetti. R o m e n in birin ci irade sinin nerin d en evvel kudretliler tarafndan k o m n ler aley h in e olarak elde edilmi olan emlk, ancak yazl bir vesika yahut kfi m iktar ifah ahadetlerle m lk iy et h a k k ispat edildikte, bu nlarn elinde k alabiliyordu, N ovei m aliye h zinesi ihtiyalarnn hib ir h k m tanm adn, b in a e n aleyh h k m etin ezar Avgustus d ev rin e kad ar k m a k suretiyle - hak iddiasnda bulu nabilecein i (125) bey an ediyordu. A sker t i m a r l a r m e s e l e s i d a h i M a k e d o n y a l I l a r b i r o k
f e r m a n l a r n e r i n e m e c b u r k ld .
9 9 6 nov elin e bir zeyil olarak Basil II allelengyon = m tekabil garanti) adn tayan v e rg iy e m te allik bir irade nereyledi. IX u ncu asrn b alan gcn d an iti baren , im parator N ikefor I (bir m ehazn verdii ksa m al mattan istidll olunabildii kadar) ( 1 2 6 ) fakirlerin yann da oturan zengin k om u lar bu fakirlerin vergilerinitamamen d em esind en m esul tutan e m irn a m e le r neretmiti. Bu tedbir bazan epibole (ad jectio sterilium ) ile m u k a y e s e edilmitir. N ikefor I in e m irn a m ele ri im paratora k ar o k ad ar b y k b ir kin yaratt ki halefleri, b y k bir ihtimale gre, bu vergiden v a z g e m e k m e cb u riy etin d e kaldlar. Fak at Bu lgar h a rb in in devam o k b y k m asraflar m u cip o ld u ; dier taraftan Basil kudretlilere mthi bir darbe in d irm e k isti yordu. Bu ndan dolay im parator zen g in em lk sahiplerini fakirlerin kefili addeden ve fakirlerin iktidarszl halinde, bu nlarn y erin e v ergileri v e rm e e m e c b u r klan k an u n u ortaya koydu. E er Basil tarafndan b y k bir iddetle mdafaa olunan bu tedbir uzun m ddet m eriy et m ev k iin d e
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZAMANINDA VLYETLERN DARES 441
kalm olsayd hi phesiz din ve profan m alikn e sahibi kudretlileri m ah v e tm i olurdu. Fakat allelen gyon yalnz pek ksa bir m ddet ay n en tatbik edildi. XI inci asrn birinci yarsnda kudretlileri k oru m ak ta m enfaat gren ve y k sek r hbaniy eti feodal aristokrasi ile b artrm ak em elinde bu lu nan ve Konstantin V III in kz Zoe ile evlenm esi sa y e sinde tahta k m olan R om en III Argir nefret uyandran allelen g y on u lvetti (127). U m u m olarak, X u n c u asr M akedonyalI im paratorlarn neretm i olduklar iradelerin k udretlilerin tecv zlerin i bir d e recey e kadar tahdit etmi olduu s y le n e b ilir ; fakat arzu olunan neticeler a n ca k pek k k lde elde edilebildi. X I inci asrda bu m e h u r nov eller tedric surette unutul dular ve terkedildiler. Ayn asr B izan s im paratorlarnn i siyasetinde esasl bir deiiklik h u su le g e lm esin e ahit oldu; bu n lar alenen b y k m alik n ey i tevik ve h im a y ey e b a la dlar ve bu suretle toprak kleliinin inkiaf ve terak k isini hzlatrdlar. B u n a ra m e n k y l k o m n le r i ve m stakil k k arazinin im paratorlukta tam am iy le ortadan k alk m olduuna in a n m a m a k lzmdr. Bu m e ssese le r m ev cu t olm akta devam ettiler ve bunlar so n ra k i devirlerde bulacaz. MAKEDONYALI MPARATORLAR ZAMANINDA VLYETLERN DARES m paratorluk vilyetlerinin idaresi, I X u n c u asrda ve Ma k ed o n y a sllesi devrinde, y u kard a tetkik ettiimiz te m ler sistem inin inkiaf ile tem ay z etti. Bu inkiaf bir taraftan eski tem lerin tedric surette p aralanm as, ve dolaysiyle, bu b l m lerin adedinin artmas, dier taraftan evvelce, m esel aa d a tetkik ed ece im iz clisurae gibi b a k a adlar tayan kazalarn tem m e rte b e sin e k a rlm a s ile tezahr etti. T arihilerin, tem lerin ilk v e h ak ik selefi olarak kabul ettikleri iki e k sa rk lk artk im paratorlua tbi d e ild i: Kartaca ^yahut Afrika eksark l Araplar tarafndan V II nci asrn ortasnda fethedilm i, R a v e n n a e k sa rk l ise Lom bardlar tarafndan V III inci asrn birin ci y arsn d a igal edilmiti; fakat b u n lar az bir m ddet sonra fethettikleri yerleri F ran k
cizgiliforum
cizgiliforum
442
BZANS
MPARATORLUU TARH
kral Ksa P e p e n e te rk etm ek m e cb u riy etin d e kalm lard. Bu kral dahi bu eksarkl, 7 5 4 de, papaya terketti ve bu su retle m e h u r O rtazam anlar papalk devletinin esaslarn k u r du. V II nci asrda im paratorluk, e k sa rk lk la rd a n baka, daha hen z tem adn tam yan be a sk er id a re y e m alik b u lu nuyordu. IX u n cu asrn balan gcnd a on tem 'in zikredildiini g r y o r u z : Asyada be, Avrupada drt te m ; ve bir de deniz te m i. IX uncu asr Arap co ra fy aclarn d an b n i Hurd a d b eh nin eserle rin d e grlen birtak m deliller v e dier m e h azlara dayanan tarihiler IX u n cu asrda 2 5 asker m ntaka bu lu nd u u , fakat bunlarn hepsinin tem olmad fikrindedirler. Bu nlar arasnda iki kilisurark (clisu ra rckia e) (aaya baknz), bir dukalk (ducatus ) ve iki arhontluk ( a r c h o n ia tu s ) b u lu n u y o rd u . S a ra y m areali ( a tr ic lin e s ) Filotevs tarafndan 8 9 9 da yazlm olan ve u m u m iy etle Konstantin P o rfiro g en et dev rine ait T erifat kitab,, na e k le nen, tekaddm h a k k n d a n bhis eser y irm i b e tem s a y m a k tadr (128). Tem lere dair,, adl kitabnda (X u ncu asr) Konstantin P o rfiro g en et 2 9 tem lik bir liste v erm ek te d ir : drt deniz temi dahil olm ak zere A syada 17; asl Sicilyann, X u n cu asrda Araplar tarafndan fethinden sonra bir k sm n n K alabria tem ini tekil etmi olduu Sicilya tem i dahil olm ak zere, Avrupada 12 tem; bu 1 2 Avrupa tem i arasnda, b y k bir ihtim ale gre, I X u n cu asrda k u ru l m u olan v e sk sk Klimata,, yahu t Gotik Klimata ad altnda zik ro lu n an K rm d aki K e rso n (K orsun) temi de bu lu nm aktad r. V. B e n e e v i tarafndan n e ro lu n an ve 9 2 1 - 9 2 7 den n c e k i Rom en L akapen d ev rin e atfolunan bir liste 3 0 tem zik retm ek ted ir (129). XI in c i asrda tem adedi 3 8 e kt (130). Bu nlarn ekserisi a sk er valiler (strategler) tarafndan idare ediliyordu. T em adedinin sk sk deitirilm esi ve bu tem Ierin inkiaf ve tekiltna dair m ehazlar m e v c u t olm adndan Bizans hayatnn bu m him k sm h a k k n d a sahip oldu u m u z m alm at m ahdut ve vzu hsu zdu r. Y u k a rd a zikrettiim iz c l i s u r a e y ahu t c l i s u r a r c h i a e lere bir lhze avdet etm em iz m nasiptir. B u g n hl grekede da geidi m n asn a gelen a c l i s u r a kelim esi o za m an la r bir hudut k a le s i, ve civarn, y a h u t daha u m u m bir surette, otoritesi strategin otoritesi k a d a r b y k olm yan
cizgiliforum
cizgiliforum
BA SL II NN LMNDEN SONRAK KARIIKLIKLAR _ 443
v e b y k bir ihtim ale gre ahsnda m lk ve a sk er idareyi toplam iyan bir k lisu rark tarafndan idare olunan bir k k vilyet i ifade ediyordu. Baz clisu raelerin, m e sel S elev k ia ve Anadoludaki Seb a ste clisu ras ve dier b irk an n zam an ile ehem m iy eti o kadar artt ki bu nlar tem e tahvil olundular. T e m le r in ban daki strateglerin em rin d e b iro k m e m u rlar b u lu nuy ord u . Hi olmazsa H akm Leon devrinde deniz tem leri de dahil olm ak zere ark tem leri strateglerinin m erk ez h k m etten m u ay y en m aalar aldklarn, halb u k i garp te m leri strateglerinin devlet h zin esin d en deil, fakat idare ettikleri m ntakalarm varidatndan aylklarn temin ettiklerini k a y d etm ek enteresandr. T e m ler tekilt, M aked o ny a sllesi zam annda, en y k se k m ertebesini ihraz etti. Bu devirden so n ra bu sistem, k sm en S e lu k T rk le rin in Anadoludaki 'ftuhat, k sm en Bizans hayatnn H allar d evrinde urad deiiklikler yz nd en, yava y ava inhitat e tm e e balad.
BASL II NN LMNDEN KOMNENLERN TA H TA IKIINA K AD AR VUKUBULAN KARIIKLIKLAR - BU DEVR MPARATORLARI
Basil II B u lg a ro k to n un lm senesi olan 1 0 2 5 ten iti b a re n im paratorlu k birtakm tesadfi h k m d a rla rn sratle birib irini istihlf e tm elerin e ve B izan s devleti iin bir nevi u m u m inhitat balam asna ahit olan bir k a rk lk devrine girdi. m paratorie Zoe, g rm o ldu u m u z gibi, tahta k o casn k a r m a a m uvaffak oldu. Zoenin kzkardei im paratorie T eo d o ra nn lm senesi olan 1 0 5 6 da M akedonya sllesi kat olarak in k raz buldu. V ahim bir k a rklk d evri balad ve 2 5 s e n e srd ( 1 0 5 6 -1 0 8 1 ) . Bu devir a n ca k m e h u r K o m n e n ler sllesinin m essisi Aleksis K o m n e n ile sona erm itir. Bu devir, sk sk im parator d e im eleri v e h k m d a rla rn ek se risin in kabiliyetsizlii ile tem ay z etm ek le beraber, B izans im paratorlu u tarihi iin son d erece m h im oldu; n k bu 2 5 se n e zarfnda im paratorlu kta so n ra lar H a llar seferlerini d o u rm u olan hd iseler inkiaf etmitir.
cizgiliforum
cizgiliforum
444
Btn bu devrenin devam m dd etince d d m an lar btn cep h elerd en Bizansa taarruz ettiler: garpta N orm anlar, im alde P e e n e g le r ve Uzlar, arkta S e lu k T rk leri. N eticede Bizans arazisi fevkelde kld. Bu devrenin dier bir karakteristik vasf ask er ve aris tok ratik (bilhassa arazi sahibi Anadolu aristokrasisi) u nsur tarafndan k rtasiyeci m e rk ez h k m e te k a r alan m c a dele oldu. V ilyetlerle payitaht arasn d ak i bu m cad ele, bir takm deiikliklerd en sonra, ordu ve arazi sahiplerinin zaferiyle n eticele n d i; bu zafer vilyetlerin payitahta kar k azanm olduu bir zafer oldu. Muzaffer partinin banda Aleksis K o m n en bulunuyordu. Bu k ark lk devrinin btn im paratorlar g rek neslindendiler. 1 0 5 6 da ihtiyar im paratorie Teodora, saray partisi tara fndan, k en d in e halef olarak eski patri Mihail Stratiotikosu s e m e e icb a r edildi. T eodora az sonra ld ve saray partisinin' nam zedi Mihail VI Stratiotikos tahta k t ; bu m ak a m d a aa y u k a r bir sen e kald ( 1 0 5 6 - 1 0 5 7 ) . Bu zata kar bir muhalifet partisi teek k l etti: bu hareketin banda bu lu nan Anadolu or dusu, arazi a ristok rasisine m e n sup b y k bir ailenin erk n n d an olan ve T r k le r le yapt m cad elede hret kazanan g en eral sak K o m n e n i im p a rator iln etti. Bu, a sk er partinin m erk ez h k m e te kar kazanm olduu ilk zafer oldu. Mihail Stratiotikos tahttan e k ilm e e icb a r edildi v e alelde bir ahs olarak hayatn bitirdi. A sker partinin bu zaferi ksa srd. sak K o m n en yalnz 1 0 5 7 den 1 0 5 9 a k ad a r h k m srd; bu tarih ten sonra tahttan ekildi ve rahip elbisesini giydi. stifasnn sebep leri daha hen z vazh b ir surette izah edilmemitir. Bu im paratorun, m stakil ve faal idaresinden h o la n m y an k im selerin ustaca tertip ettikleri bir suikasda k u rb a n gitm i olmas m uhtem eldir. sa k m h e r eyd en n ce devlet h zin esin in menfaatlerini gz n n d e bu lu ndu rdu u , varidat arttrm ak iin b y k m alikn e sahip leri tarafndan gay r m e ru bir ekilde ele geirilm i olan sivil v e din araziyi m sad ere ettii ve y k se k m e m u rla rn m aalarm azaltt m alm dur. sak K o m n e n e k ar tertip olunan
cizgiliforum
cizgiliforum
BASL II N N LM ND EN SONRAK KARIIKLIKLAR 445
su ikasdde m e h u r lim ve devlet adam Psellosun bir rol o yn am olmafe m uhtem eldir. Isak K o m n e n e Konstantin X D u k as halef oldu (1 0 5 9 -1 0 6 7 ). Kabiliyetli bir m aliyeci ve adaletin mdafii olan bu zat btn ihtim am n m lk idare ilerine hasretti. Ordu ve asker m ese lele r bu zat pek az alkadar ediyordu; zaman saltanat sivil idarenin sak K o m nen ile g aleb e alm olan ask er u n su ra k a r bir akslam eli, y ah u t payitahtn vilyet lere kar bir akslam eli olarak te lk k i olunabilir. Bu devir krtasiyeciler, hatipler ve lim ler saltanatnn bed b ah t devri (131) oldu. B u nu nla b e rab er P e e n e g v e Uzlarn imalde, Se lu k T rk le rin in arkta tehlikeli bir surette ilerlesdleri, Konstantin h k m etin in antimiliter k a rak te rin i hakl g s term iyordu. m paratorluun d m an a kar lzum u olan m u kavem eti tekiltlandrabilecek bir im paratora m b re m ihtiyac vard. Psellos gibi bir adam, a sk erle rd e n rk m e sin e ra m en, o zam an lar unlar y a z d : Ordu Rom allar devleti nin belkem iidir (1 3 2 ). B in a en aley h im paratora kar iddetli bir m uhalifet hareketi bagsterdi. D u k a s 1 0 6 7 de ldkte taht bir k a ay iin kar s E v dokia M akrem bolitissa'ya geti. Asker parti im p arato rieyi K ap adokyal m uktedir gen eral R o m e n D iogen ile e v le n m e e icb a r etti. Rom en tahta kt, Rom en IV Diogen adn ald ve 1 0 6 7 den 1071 e k a d ar h k m srd. R o m en IV n tahta k ask er-p artin in ikinci zaferidir. Bu a sk e r im paratorun saltanat, drt senelik bir devreden sonra, feci bir surette n eticelend i: 1071 de T rk le r tarafndan malp edildi ve bu nlarn eline esir dt. Bu hdiseden aada bahsed eceiz. m paratoru n esareti duyuldukta, payi tahtta b y k bir kark lk h u su le geldi. Birtakm tereddt lerden sonra y eni bir im parator iln edildi: bu zat Evdokia M akrem bolitissanm birinci k ocas Konstantin D u k a stan olan olu, Mihail P sellosun talebesi Mihail idi. B u im parator tarihte Mihail V II D ukas P a ra p in a k e s adyla tanlmaktadr (133). E v d o k ia ra h ib e olm ak m e cb u riy etin d e kald. S u l tan tarafndan serb est brak lan R o m en payitahta avdet ettikte tahtn yeni bir im parator tarafndan igal edildiini grd ve ahsna kar hibir fenalk y ap lm y aca m a dair teminat alm asna ra m en , zalim ane bir surette kr edildi v e az sonra ld.
cizgiliforum
cizgiliforum
C Z g I f O r U rK a taaafndan tetvi olunan
bir imptrator ve bir imparatorie
(Bunlarn Romen IV ve kars Evdokia olmalar ok muhtemeldir) Paris meskkt kabinesine ait bir fildii
cizgiliforum
BASL II N N LM NDEN SONRAK KARIIKLIKLAR 447
Mihail V II D ukas P a rap in ak es ( 1 0 7 1 - 1 0 7 8 ) edebiyat ve lim ane m b a h a se le ri sev er ve bizzat iir yazard; fakat ask er faaliyete dair en k k b ir tem ay l dahi yoktu. Bu im parator im paratorluun d vaziyetine katiyen u y m a m akla b e ra b e r, babas Konstantin D ukas tarafndan vazdilen b ro k ra tik rejim i yeniden ku rd u . T rk ve Peen eg lerin y en i ve m tem adi m uvaffakiyetleri, im parator luun banda, ordu taraf'ndan tutulan bir a sk e r im parato run bu lu n m asn icap ettiriyordu; n k a n ca k ordu devleti harabd en kurtarabilirdi. Halk ihtiyalarnn szcs ve bu ihtiyalar tem in ed eb ilecek hissini v eren adam,, (134) bir Anadolu tem inin strategi N ikefor Botaniates oldu. Bu zat Anadoluda im parator iln edildi v e Mihail P a ra p in a k rahip olm aa ve bir m anastra e k ilm e e icb ar etti. B u n d an sonra payitahta girdi ve patrik tarafndan tetvi olundu. ktidar m e v k iin d e 1 0 7 8 den 1081 e kad ar kald; fakat ilerlem i 5?a ve b n y ev zafmdan dolay n e i m k llere ve ne de d m eselelere k ar ce p h e alm aa m uvaffak olamad. D ier taraf tan v ilyetlerd eki b y k arazi aristokrasisi Botaniatesin im paratorluk taht zerin deki h u k u k u n u tanm yordu; im para torluun m uhtelif y erlerind e saltanat iddiasnda bulunan bir takm ahslar ortaya kt. B u n lard a n biri, eski im p ara tor sak K o m n e n in bir yeeni ve ayn zam an d a iktidar m e v kiinde bu lu nan D u k a slar ailesinin ak ra b a s Aleksis Komnen m a h ira n e bir tarzda vaziyeti k en d i lehind e inkiaf ettir mesini bildi ve taht eline g e irm e e m uvaffak oldu. Botania tes istifa etti v e bir m anastra e k ile re k papaz oldu. 1081 de Aleksis K o m n en im parator olarak tetvi edildi ve otuz se n e lik anari dev rine son verdi. K o m n e n ler sllesinin iktidar m e v k iin e gelii a sk er parti ve b y k arazi sahiplerinin yeni bir zaferiydi. m p aralo rlu u n d siyaseti pek tabi olarak bu devrin i anarisin d en pek fazla m teessir olmutu. Bizans, Ortazam an lar dnyasnd a igal ettii y k se k m e v k id en dt. Devletin inhitatn im paratorlu u n balca d m anlarnn elde ettikleri m uvaffakiyetlerin dourduu k ark lklar hzlandrd : Bu d m an lar arkta S e lu k T rk leri, im alde P e e n e g le r ve Uzlar ve garpte N orm anlard.
cizgiliforum
cizgiliforum
SELUK
TRKLER
Bizans im paratorluu T rk le ri uzun mddetten beri tan yordu. V i n c i asrn ilk yarsnda bir T rk -B iza n s ittifaknn bahis m ev zuu olduunu biliyoruz. T rk le rin cretli ask er olarak Bizans im paratorlarnn muhafz ktasnda alm o lduklarn da g rm t k (1 3 5 ). .m p arato rlu u n ark hu d u dunda faaliyette bulunan Arap k olordularnn saflarnda dahi biro k T r k le r y er aldlar. B u n la r 8 3 8 de, A m orionun zaptnda (Mutasm tarafndan) ve bu ehrin y a m asn d a faal bir rol oynadlar. Fak at bu dostane yahut h a sm a n e m n a sebetler X I inci asra kadar im paratorluk iin ehem m iyetli olmadlar. Vaziyet, X I inci asrn birinci yarsnda, S elu k T rk lerin in im paratorlu u n a rk hudutlarna gelm eleriyle, deiti. S e lu k le r y ahu t Seluklular, adlarn 1 0 0 0 sen esin e doru Trkistan H annn hizm etinde bu lu nan T r k prensi Seluk tan almlard. Selu k , k abilesiyle birlikte, Krgz b o z k rla rndan Bu hara civarna, M a v era n n eh ire hicret etti ve burada, k av m iy le birlikte, islm iyeii k ab u l etti. Selu k lerin kudreti pek abu-k artt; o derecede ki S e l u k un iki torunu vahi T r k kafilelerini H orasan a e v k e ve bu rasn istilya m uvaf fak oldular. Selu k lerin garb Asyadaki tecav z hareketi slm tari hinde olduu gibi Bizans tarihinde de yeni bir d ev re at. XI inci asrda hilfet vahdetini kaybetm iti. spanya, Afrika ve Msr, uzun m ddettenberi, m stakil bir hayat sryordu. Suriye, M ezopotam ya v e randa dahi biro k m nferit h k m d a rlar v e m stakil slleler m evcuttu. Selu k ler, XI inci asrn ortasnda ran fethettikten sonra, Mezbpotamjâya nfuz ettiler ve Badada girdiler. O andan itibaren B a dat halifelii Selu k lerin him ay esi altna girm i o ld u : Se lu k sultanlar Badatta oturm adlar, fakat, k en d ileri tara fndan nasbo lu nan ve en y k se k otoriteye m alik bu lu nan bir k u m and an tarafndan bu m h im eh ird e tem sil edildiler. Az bir m ddet sonra S e lu k T rk le rin in kudreti, y en i T rk k a bilelerinin gelm esiyle, daha fazla artt. Bunlar, ksa bir zam an iinde Efganistandan Bizans Anadolusuna ve Fatm lerin Msr halifeliine kadar uzanan btn garb Asyay fethettiler.
cizgiliforum
cizgiliforum
SELUK TRKLER 449
Nikefor Botaniates ve imparatorie Mari Paris M ill Ktphanesindeki Coislin elyazmas, No. 79 a ait minyatr
29
cizgiliforum
cizgiliforum
450
b z a n s
t a r h
XI inci asrn ortasndan itibaren Se lu k le r Bizans tarihin de balca rol oyn y an k av im le rd en biri o ld u la r; n k b u n lar Anadolu ve Kafkas hudut vilyetlerini tehdit ettiler. Konstantin M onom ak zam an nd a Aninin Bizans ordular tarafndan zaptn ve E rm enistann Bizans devletine ilhakn y u k ard a kaydetm itik. Bu ilhak Erm en istan n tam pon devlet olarak oynad role son. veriyordu ve T rk le r bu m e m le k ete tecav z ettiler. Bizans dahi tecav ze urad. T rk taar ruzu m uvaffak o ld u ; ayn zam anda T r k ktalar Anadoluda ilerledi. isa k K o m n e n in ok ksa, fakat faal zam an saltanatnda a rk hu du du S e lu k istillarna k ar iyi m dafaa olumdu. F a k at sa k n sukutundan sonra K onstantin D u k a sn antimiliter politikas Anadolu o rd u su n u zayflatt ve T rk le rin Bizans vilyetleri iinde ilerlem elerini kolaylatrd. M er kez h km et, bu itaatsiz ve tecav zk r vilyetlerin talihsiz liine hi phesiz, biraz sevindi. ark , talya gibi, ilemi olduu hatalardan dolay, m e rk e z h k m ete pek pahalya mal oldu (136). K onstantin X D ukas ve bu im paratorun l m n d en sonra k ars E v d o k ia M ak rem b olitissanh yedi aylk zam an saltanatnda, S e lu k sultanlarnn kincisi Alp Arslan Erm enistan fethetti ve S u riy en in b ir ksm n, K ilikya v e K ap ad o ky ay yak p ykt. K ap ad o ky ann payitaht ezare a da (Kayseri) T rk le r ehrin balca m abedini, B y k Basil kilisesini, iinde b u lu n an azizin m u k ad d es eyalar ile birlikte, y a m a ettiler ( 1 3 7 ) . M ihail P a ra p in a k m ( 1 0 7 1 1 0 7 8 ) zam an saltanatna gelince, b u n a dair bir Bizan s kron ik cisi u satrlar y a z y o r: Bu im parator zam annda, btn k a ra ve deniz dnyas, e e r tbir caiz ise, g ay ri m u tekit b a rb a rla r tarafndan igal ve tahrip edildi v e nfussuz b ra k ld : b t n hristiyanlar bu nlar tarafndan ldrld, ark n btn evleri ve kyleri, kiliseleriyle birlikte, b u n lar tarafndan yaklp ykld, paraland ve mahvedildi (1 3 8 ). Bu vaziyet karsn da ask er parti E v d o k iaya k o ca olarak R o m e n D io g en i kabu l ettirm iye k a rar verdi. Y eni im parator T rk le re k ar mteaddit seferler yapt ve ilk m u h a r e b e lerde baz m uv affakiy etler kazand. Muhtelif m illiyetlere m ensu p a s k e r l e r d e n M aked o ny a Slavlar, Bulgarlar, Uzlar, P e en e g le r, V aran g iler ve F ra n k la r (bu son ad o zam an lar b t n g a rb Avrupallar iin kullanlyordu) teek k l eden
cizgiliforum
SELUK TRKLER
cizgiliforum
ordusu talim ve terbiy e ve insicam d an m a h r u m d u ; T rk s varisinin seri h are k etlerin e ve c retk r ve sratli tecavz m an ev ralarn a kar b y k bir m u k a v e m e t gsterem edi. Bizans ordu sund a en az itimat edilmesi caiz olan ksm T rk le rle tem asa geldikten sonra, k en d ilerini T rk le re balyan a k ra b a lk ba larn n farkna varan Uzlar ve P e en e g lerin hafif s varisi idi. R o m en D io g e n in son seferi E rm enistand a, Van glnn im alinde,M antzikiert (Manazkert, b u g n k Malazgirt) m eu m m u h a re b e si ile neticelendi. M u harebed en az evv el Uz m f rezesi, efleriyle birlikte, T r k le r tarafna geti. Bu hdise R o m en D io g e n in ordusunda b y k bir k o rk u dourdu. M u h areben in nazik bir annda Bizans g en erallerin d en biri im paratorluk ord u sunu n malp olduu ayiasn yay m y a balad. P an i e u ray a n ask erler selm eti firarda buldular. M uharebenin dev am m ddetince ce su r a n e harbetm i olan R o m e n T rk le rin eline esir d t : d m an k ararg h n a geldikte Alp Arslan tarafndan en b y k ihtiram larla k a r lan d : galip ve m alp ebed,, bir sulh v e bir ittifak m u ah ed esi kararlatrdlar. Balca artlar, Arap m ehazlarna gre, unlard: 1R o m en Diogen m u a y y e n bir k urtulu akesi m u k abilin d e h rriyetini tek rar elde edecekti; 2 Bizans Alp Arslana m him bir se n ev vergi v e r e c e k ve 3 btn T rk esirlerini iade edecekti (139). Rom en, stanbula avdet ettikte, y u k ard a g rd m z gibi, tahtn Mihail V II D ukas tara fndan igal edildiini grd. D m anlar tarafndan gzleri karld ve az bir m dd et sonra ld. M antzikiert m u h a re b e si im paratorluk iin biro k neticeler dourdu. M uahedeye gre (bu m u a h e d e n in mufassal artla rn iy ice bilm iyoruz) (140) Bizans im p arato rlu u nu n ihtimal Alp A rslana arazi terk etm em i olm asn a ra m e n ( 1 4 1 ) im paratorlu u n kayplar pek te az deildi; n k Anadolu hudutlarn mdafaa eden ordu y ok edilmiti ve im paratorluk, bu vilyete k ar yaplacak yen i bir T r k istilsn nliyebilecek bir du ru m da deildi. m p aratorlu u n a cn a ca k hali za yf Mihail V II D ukas'n antimiliter politikas y z n d en daha v ah im bir ekil ald. M antzikiert hezimeti, im paratorlu k iin asl bir eh em m iy e tte olan Anadolu zerin d ek i Bizan s h k i m iyeti iin ldrc bir darbe oldu: 1071den sonra, T r k le re m u k a v e m e t e d eb ilecek bir Bizans ordusu artk m ev cu t
cizgiliforum
cizgiliforum
deildi (142). Bir tarihi bu m u h a re b e n in btn im para torluu T rk le rin eline v erm i oldu u nu yazm y a kadar v ary or (143). D ier bir tarihi bu hdiseyi byk Bizans im p arato rlu u nu n lm ann alm olarak telkki ediyor v e u m talada b u lu n u y o r : (bu m u h a re b e n in ) neticeleri nin btn k o rk u n m an zaralariy le h em en h issed ilm em esine ra m e n hakikatin u m e rk ez d e olduu s y len e b ilir: Anado lunun ark, Erm enistan ve K ap adokya bu eyaletler im pa ratorlua b iro k m e h u r im paratorlar ve ask erle r verm iti ve bunlar im paratorlu u n balca kuv v eti idiler ebed iyen elden kt ve T rk le r g eb e ad rlarm eski R om a ihtia m nn zerinde kurdular. M edeniyetin beii vahi kuvvetin ve barb ar m sl m anlarn av oldu (144). 1071 felketiyle Aleksis K o m n e n in 1 0 8 0 de tahta k arasnda g een seneler zarfnda T rk le r hudutlarn ak v a ziyetinden v e bazan ken dilerini y ardm larna a ran partiler arasn d ak i i m cad elelerd en istifade ettiler ve daha cretli ak n lar yaptlar. T r k m frezeleri A nadolunun garp vil yetlerine k ad ar sokldular. N ikefor Botaniatese, tahta km as iin, yardm da b u lu n an T rk ktalar im paratoru zn ik ve H risopolise ( sk dar) kadar takip ettiler. Btn b u n lara yeni bir hdise inzim am etti: Rom en D iogen v e Alp Arslann l m n d en sonra g ere k T rk ler, g e re k im paratorluk, k endilerini bu iki h k m d arn yapm olduu m u a h e d e y e artk bal saym adlar. T rk le r Anadoludaki Bizans vilyetlerini y a m a etm ek iin her frsattan istifade ettiler. Bir Bizans k ro n ik c isin e gre T rk le r tesadfi y a m aclar olarak deil, fakat igal ettikleri m ntakalarn ha k ik sahibi olarak bu havalilere girdiler ( 1 4 5 ). Fak at bu beyanat, hi olm azsa 1081 den n ce k i devir iin, m balal olarak telkki etm ek lzmdr. J. L au ren tmn g ay et doru olarak syledii gibi 1 0 8 0 de, Boazii sahillerinde ilk defa olarak k en d ilerini g sterd ikle rind en yedi sen e sonra, T rk ler, h en z hib ir y e re y e rle m em iler v e bir devlet k u ram am lard ; b u n lar daha hl se y y a r v e intizamsz ya m aclard an b a k a bir ey deiller d i (146). Alp A rslann halefi Anadolu ktaatnn k u m and asn S le y m a n ibni K u tulm ua tevdi etti; K u tulm u Anadolunun orta k sm n igal etti; fakat 1 0 8 0 - 10 81 de m ev kii daha h e
cizgiliforum
cizgiliforum
PEENEOLER 453
nz kuvvetlen m em iti. Sonralar orta A nadolunun en zengin ve en gzel ehri olan k o n iu m (K onya) olm ak ze re Rum yahut Anadolu sultanln k u rd u ( 1 4 7 ) : bu nd an dolay Selu k lerin devleti alelek ser K o n y a sultanl ad n tam aktadr (148). Y eni sultanlk orta Anadoludan i malde K aradeniz ve cenupta Akdeniz sahillerine kad ar uzand ve im paratorlu k iin son derece tehlikeli oldu. T r k ktalar garba doru ilerlem ek te devam ettiler ve Bizans im paratorlu u nu n kuv v etleri S e lu k tehlikesini nleyem edi. Selu k lerin terak k ileri ve ihtimal P e en e g le rin im alde tehditkr bir surette ilerleyileri Mihail V II D ukas Parapin a k saltanatnn balangcnda, garptan y ard m istem ee m e cb u r k ld : im parator papaya bir m esaj g n d ererek yapaca yard m a m u k a b il kiliselerin birliini tem in e d ec e ini vadetti. G re g o r V II ark im paratorun un bu isteini m sait bir ekilde karlad: Avrupa p re n sle rin e ve btn hristiy anlara (a d om nes christian os) bir takm m e sajlar g n d e r e re k dinsizlerin hristiyan im paratorlu u zerinde b y k bir tazyik icra ettiklerini ve iidilm em i bir gaddarlk ile stanbul su rlarn n tesinde b u lu n an h e r eyi yakp y k tklarn* ( 1 4 9 ) b e y a n etti. F a k at G r e g o r un datm olduu n a m e le r Bizans iin m sb et h i b ir netice v erm e d i ler ve bu devlet garpten hibir yard m grm edi. Ayn za m anda ru h a n r tbe tevcihi m eselesin d en doan uzun ve m thi m cad ele ve bu ndan b a a k papa G re g o r ile im p a rator H anri IV arasnda kan ihtilf devam ediyordu. Aleksis K o m n e n in c lu su nd a S e lu k le rin g arb e doru ilerleyilerinin Bizan s iin b ir lm tehlikesi tekil ettii tam am iyle aikrd.
PEENEGLER
M akedonya devrinin sonu na doru P e e n e g le r im alde im paratorlu u n en tehlikeli d m an lar olm ulard; im p ara torluk h k m eti bu nlarn B alk anlarn im alindeki mntakalara y erle m e le rin e m saade etmi v e b iro k P e e n e g p re n sle rin e fahr nv anlar vermiti. F a k a t bu tedbirler P e e n e g m eselesini k k n d en halled em ed i: ilk evvel P e en e g le r m u a y y en bir yerd e y aam a a alam adlar; sani-
cizgiliforum
cizgiliforum
yen yeni P e e n e g ve bu nlarla h e m cin s olan Uz kafileleri T u n a n n tesindeki m em lek etlerd en g elm ek te devam ettiler ve ce n u b a doru ilerliy erek gzlerini, bu rasn bir gn y a m a etm ek havesiyle, Bizans topraklarn a diktiler. tsak K o m n en inlerind en s rt n e re k kan (150) Peen eg lerin ilerleyiini d u rd u rm a a m uvaffak oldu. T un a mntakasnd ak i Bizan s hkim iyetini y en id en kurd u. Ayn za m anda T rk le rin te cav zlerin e k a r m k e m m e l b ir m u k a v em et gsteriyordu . Konstantin D u k a s zam annda U zlar T u n ad a grnd. V. G. V asilievsk iye gre bu h ak ik bir m u h a c e re t oldu; 6 0 0 , 0 0 0 kiilik b t n bir airet, b t n m allariyle birlikte, n eh rin sol sahilinde topland. B u nlarn n e h ri g em e lerin e m ni olm ak iin sarfedilen btn g ay retler boa gitti(151). Se l n ik havalisi, M akedonya, T r a k y a ve hatt Y u nanistan m thi tahribata urad. M uasr bir Bizans m v errih i [o zam anlar] b t n Avrupa ahalisinin gzlerini bu m u h a ce re t m eselesin e e v irm i olduunu (152) k ayded iyor. Bu k o r k u n tehlike muhtelif hdiseler say esin d e bertaraf edildi ve bu m esu t netice h alk arasnd a g k ten g elen m u cizev bir m d a h a ley e atfolundu. Hatt b irtak m U zlar im p a ra torun hizm etine bile, girdiler ve h k m etten M akedonyada arazi aldlar. M alazgirt m eu m m u h a re b e sin d e P e e n e g le r ve U zlarn o y n a m olduklar role yuk ard a iaret etmitik. B av ekilin in tavsiyeleri zerin e T u n a eh irle rin e g n derilen v e e k se risi paradan ib aret olan h e d iy eleri azaltan Mihail V II D u k a sn yeni mal politikas T u n a havalisind e otu ran P e e n e g le r ve U zlar arasnd a h e y e c a n dourdu. B u n lar T u n ann tesinde oturan g e b e k abilelerle bir ittifak yapt lar, im paratora k ar ay a k lan m olan bir Bizan s gen erali ile u yu tular ve aralarnda ihtimal Slav lar dahi b u lu n an dier airetlerle h e m a h e n k olarak ce n u b a doru ilerlediler. Ed ir ne vilyetini y a m a ettiler ve stanbu lu k u attlar; payi taht e rz ak ktlndan dolay m thi za h m etler ekti, ite bu tehlikeli anda, S e lu k ve P e e n e k tazyiki altnda, Mihail, papa G r e g o r a bir m esaj gnderdi. Bizans diplom asisinin mahareti, zahir olarak Bizans k u rtarm a a m uvaffak o l d u : payitaht e v ire n mttefik k u v
cizgiliforum
cizgiliforum
NORMANLAR 455
vetler arasna nifak sat. M uhasara kaldrld ve d m anlar zengin ganim etlerle Tuna sahillerine avdet ettiler. Bu devrin sonu na doru P e e n e g le r N ikefor Botaniates ile Aleksis K o m n en arasnda kan taht k a v g a sn a faal bir surette iti rak ettiler. U z -P e e n e g tehlikesi hallolunm am t. Bazan bizzat payitaht dahi tehdit etmi olan bu im al T rk tehli kesi bilhare K o m n e n ler zam an nda ortadan kaldrlm tr.
NORMNLAR
M aked o ny a sllesi dev rinin so n u n a doru N o rm an lar talyada gr nd ler. Bizans im p arato rlu u n u n i m k l tndan ve R o m a ile m n asebetlerin in k esiliind en istifade e d e rek ce n u b talyadaki Bizan s a razisin d e m uzafferane ile rle diler. stanb u l h k m eti garp te h lik e sin e k a r h i b ir ey y ap am az d ; n k btn k u v v etleri S e l u k le r e kar yap lan m cad ele ile m eguld. Bu so n u u n cu la r, P e e n e g le r ve Uzlar gibi, N o rm an larn tabi mttefiki gibi gr nd ler. N eu m ann 'n dedii gibi im paratorlu k talyada yalnz sol kolu ile k en d ini mdafaa etmitir,, (153). Bizansa k ar yaptklar m cad ele d e N o rm a n lar k a ra k u v v e tle rin e m essir bir yardm da b u lu n a n d o n an m alarn d a birin ci d ereced e bir silh buldular. D ier taraftan N o rm a n la r X I inci a srn o r tasnda, e k y a reisliinden im p arato rlu k k u ru c u s u m e rte b e sin e y k se lm i olan,, ( 1 5 4 ) R o b e rt G u isca rd m ahsnda fevk eld e k abiliyetli bir ef buldular. R obert G u isca rd m esas g a y esi ce n u b Bizan s taly asn m fethi idi. m p arato rlu u n b iro k d m an lara ve v a h im tehli k e le re g s g e r m e k m e c b u riy e tin d e k a lm asn a ra m en m cad ele, ilk zam an lar, m e k k kald v e h e r iki hasm sra ile birtak m m u v a ffa k iy e tle r kaydettiler. R o b e rtin Brindizi, e T aren t ve R e g g io yu (Regium ) igal ettiini biliy o ru z; fakat, b irk a s e n e so n ra, bu e h irle rd en ilk ikisi B a riy e gnderilen B izan s k ta la r tarafndan te k rar g eri alnd. Bu m fre zele r a ra la rn d a V a ra n g ileri ihtiva ediyord u. B ir m ddet so n ra m ca d e le y en id e n N o rm an larn le h in e dnd. R o b e r t G u iscard , o z a m an lar ce n u b talyadaki Bizans h k im iy e t in in balca m e rk ez i v e y arm ad an n en m u h k e m m e v k ile r in d e n b ir i olan B a riy i m u h a sara etti. Ms-
cizgiliforum
cizgiliforum
lm anlar, IX uncu asrda, a n ca k hile ile, bu ehri bir an iin igal e d eb ilm ile rd i. Ayn asr zarfnda bu eh ir garp im paratoru Louis II y e kar iddetli bir m dafaa gstermiti. B in a en a ley h B a rin in m u h asaras ask er bak m d an g bir iti. R o b e rt lim an m u h asara eden N orm an d onanm as tarafn dan b y k yardm grd. M uhasara ay s r d ; en n ih a yet 1 0 7 1 yaznda Bari R o b e rtin eline geti (155). B a rin in sukutu ce n u b talyadaki Bizan s hkim iyetinin so n u n a iaret ediyordu. Bu m h im sten R o b e rt harekt k o la y ca idare ed erek dahilde bulunan son B izan s topraklarn n fethini tam amlad. C enub talyann fethi R o b e rte, Sicily ay m sl m an la rn elinden geri alm ak te e b b s n d e b u lu n m a k frsatn verdi. C en ub talyann N o rm a n la r tarafndan te h a k k m altna alnm as Bizan s nfuzunu tam am iyle ykm ad . Btn garpta daha hl a rk im paratorluuna, bu devletin a n a n e le rin e ve ihtiam na k a r derin h a y ran lk hisleri duyuluyord u. arlmay-n tarafndan yaratlan garp im paratorluu, B y k Ottonun im paratorluu biro k husu slarda mteaddit asrlar tarafndan takdis edilmi olan a rk n det, fikir ve d e k il' lerini aksettiriyorlard. C en ub talyann N orm an fatihleri ve b u n larn efi R o bert G u iscard Bizan s im p arato rlu u nu n sihrini her halde daha fazla h issetm ek m ecb u riy etin d e kald. Apulya dukas Robert, ken dini B izan s im paratorlarnn m e ru halefi te l k k i etti. Fethedilen m ntakalard a Bizan sm idar tekiltn korudu. N etek im N o rm a n v esik alarn d a K a labriy a tem inin zikredildiine ahit oluyoruz. e h ir lerin strategler yahu t e k s a r k la r tarafndan idare edildi ini ve N o rm an larn B izan s U nvanlarn elde etm ek iin u ratk larn dahi gr yoru z. G re k lisan K alab riy an n din yinlerinde m uhafaza edildi. Baz m ntak alard a g r e k e resm dil olarak kullanld. U m u m iy etle galipler ile malplar* y an yana, biribiriyle k arm ak szn , yaad lar ve k en d ile rine has dil, rf ve detleri m uhafaza ettiler. F ak at R o bert G u isca rd m haris projeleri ce n u b talya e re v e sin i ayordu. m paratorlu u n i zfn ve harite karlat v ah im m klt tam am iyle k a v ra m olan bu N orm an , B asilev sin ah an e tacn g iy m e k hlyasnda b u lu n m a a balad.
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZAMANINDA MAARF, FEN, EDEBYAT VE SANAT 457
B arinin 1071 de sukutu ve ayn sen en in austosunda v u k u bu lan m e u m M antzikiert m u h a re b e s i bu 1071 se n e sinin Bizan sn u m u m tarihi iin haiz olduu btn e h e m miyeti gsterm ektedir. Garpte ce n u b talya k at olarak elden km tr. arkta, Anadolu zerin deki Bizan s hkim iyetetine olanlar olmutur. Arazisi daralm ve en hayat k sm larndan birinden, yani Anadoludan m a h r u m edilm i olan a rk im paratorluu, X I inci asrn ik inci yarsndan itibaren, derin bir inhitat d ev rin e giriyor. K o m n e n ler zam annda ahid olaca r n esan sa ra m en im paratorluk tedric surette, garb Avrupa devletleri le h in e siyas ve ktisad ehem m iyetin i k ay bed ecek tir. m parator Mihail V II D u k as P arap in ak es R o bertin im pa ratorluk iin tekil ettii tehlikenin btn geniliini k a v rad. Bu tehlikeyi iki kral ailesini b irle tirm ek suretiyle n le m e k istedi: im paratorun olu R o b e rtin kziyle n ian land. Fak at bu n u n la im paratorluun vaziyeti dzelmedi ve Mihailin h a lind en so n ra N o rm a n lar Bizan sa te k rar kar m cad ele y e baladlar. K o m n e n ler iktidar m e v k iin e g el dikleri esnada N o rm an lar ask er faaliyetlerini Adriyatikm dier sahiline tem ile hazrlanyorlard. Hlsa 1 0 5 6 ile 1081 arasn d a k i k ark lk la r devri im paratorluun btn hudutlarnda devlet kudretinin u m u m bir g erile m e sin e yol at. D ier taraftan, bu devir h em en h e m e n m tem adi i m cad ele rle tem ay z etti. Bu iki trl hdiseden dolay K o m n e n ler son d e rece m k l siyas bir m irasa kondular.
M AKEDONYA SLLES V E KARIIKLIKLAR DEVRNDE MAARF, FEN, ED EBYA T V E SANAT
atein bir faaliyetle tem ayz eden M akedonya sllesi devri ay n zam an da m edeniyetin h e r u b esin d e dikkate deer bir inkiaf devri oldu. te o zam an Bizans k t r n n k arak teristik vasflar en vazh surette k en d ilerini gsterdi. Sivil ve ru h an elem an larn daha sam im bir surette birlem esi, y ah u t eski putperest h ik m e tin hristiyanln y eni telk k ileriyle im tizac; cih anm ul ve ansiklopedik m alm atn inkiaf; en n ih ayet oriji nallik ve yaratc kudretin yoklu u. Btn bu devrin
D ve i iler sahasnda
cizgiliforum
cizgiliforum
devam m ddetince stanbul Y k s e k M ektebi yen iden lm ve edeb aratrm alarn m erk ez i oldu ve bu m ektep etrafnda im paratorlu u n en gzide entellektel kabiliyetleri topland. Fotiusun talebesi H akm Leon VI, b y k bir edeb k abili yete sahip o lm am akla beraber, mteaddit din nutuklar, kilise lhleri ve dier birtak m eserler yazd. Bu im p ara to ren b y k hizm eti b u d u r Fotius tarafndan yaratlm olan entel lektel muhiti devam ettirm ee a l t : bir tarihinin s yle dii gibi bu h k m d a r Bizansn m aarif tarihinde um um , kilise m aarifinde ise husus bir eref m e v k iin e sahip o lm u tur (156). Leon btn ilim ve ed eb iy at adam larn tevik ve him ay e etti. Z am annda imparator aray bazan yeni bir ak ad em iy e, bazan ise y eni bir liseye dnd (157). X uncu asr fikir harek etleri sahasnda bir sim a belir m e k te d ir: bu sima, yalnz maarifi b y k bir ihtim am la him ay e etm ek le deil, fakat biro k orijinal eserler yaz m ak la Bizansn entellektel te rak k isin e b y k hizm ette b u lu n m u olan im parator Konstantin V II P o rfiro g en etin sim asdr. Bu im parator devlet ilerini R o m e n I L a k a p e n in eline verdi ve bu sayed e vaktinin en b y k k sm n kendisini alkadar eden m ese lele re hasredebildi. Konstantin m teksif edeb v e lm bir h a re k e t yaratm aa ve bu h arek eti devam et tirm ee m uvaffak oldu ve bizzat bu c e re y a n a faal bir ekilde itirak etm ek su retiyle onu daha fazla inkiaf ettirdi. K e n disi o k yazd, dierlerini y azm a a s e v k etti ve milletinin m aarif seviyesini y k se ltm e e alt. Ad fevkelde bin a larn inasna baldr. m parator sanat ve m u sik iy e k ar derin bir alka gsterdi v e e sk i m u h a rrirle rin antolojile rini vcuda g etirm ek iin pek ok para harcad. Konstantin V II dev rine ait biro k e serler bize kadar gelm itir. Bunlardan bazlar bizzat Konstantin tarafndan yazlm , bazlar im paratorun i birliiyle h u su le gelmi, dierleri ise (eski m etinler antolojileri, baz m u h a rrirle rin muhtelif m e selelere dair yazdklar bahisleri toplyan a n sik lopediler) im paratorun teebb s ile yazldlar. Konstantinin eserleri arasnda bir m ed h iye m ah iyetinde olan b y k bab as Basilin hal terc m esin i zikretm em iz lzmdr. K onstantinin ik inci eseri, oluna ithaf etmi olduu im paratorluu n id are usul dir; bu eser y a b an c m e m le k et
I
cizgiliforum
cizgiliforum
lerin corafyas, Bizans im paratorlu u nu n k o m u milletlerle olan m n a seb etleri ve Bizans diplom asisine dair enteresan ve kym etli m alm at toplamaktadr. E serin ilk fasllar im pa ratorluun X u n c u asr siyas ve ktisad hayatnda m him bir rol oyn y an imal k av im lerin e, P e e n e g le r, Ruslar, Uzlar, H azarlar ve M acarlara (T rkler) tahsis edilmitir. Bu kitap Araplar, Bulgarlar, Dalm atlar ve F ran k lard an , ce n u b talya, dan V enedikten v e dier birtak m k av im le r v e devletlerden de bahsetm ekted ir. E se r ayn zam an da D in y ep r akntlarnn adlarn, iki lisanda, yani Slavon ve Rus (yani Skand inav ) lisanlarnda zikretm ektedir. Bu e ser ilk Rus,, prenslerinin S k a n d in av m e n e li olduklar nazariyesini tak v iy e eden sa lam esaslardan biridir. Kitap 9 4 8 ile 9 5 2 (yahut 9 5 1 ) ara snda yazlmtr. Eserin ilk tertip ekli b u g n k matbu tertip eklinin ayn deildi. Bu eseri en esasl surette tetkik etmi olan adam (J. B. Bu ry ) onu bir m o z a y ik , olarak vasflandrm tr (158). Bu trete im paratorluun X u n c u asrda haiz olduu siyas, diplomatik v e ktisad k u d ret h ak k n d a m k em m e l bir fikir v erm ektedir. K onstan tinin V inci ve VI nc asrlar co raf yazlarna d ay an arak y azm olduu Tem lere d a ir v adl n c eserind e dahi z e n gin coraf m alm at b u lm ak kabildir. Y in e bu im paratorun zam an saltanatnda B izan s sarayn n te rifa t u su lleri k ita b ad altnda tanlan b y k bir e ser yazlm tr. Bu eser her eyd en n ce Bizan s saraynd aki k a rk hayat kaidelerinin mufassal bir tarifidir; bu esere Sara y kaideleri kitabi,, dahi denilebilir. Bu kitap sarayn resm v esik alarn a gre kalem e alnm tr ve im paratorlarn vaftizi, dnleri, ta g iy m e ve cen aze m erasim leri, muhtelif din bay ram lar, e cn e b i sefir lerin kabul, eksp edisyon alaylar, m an sp lar ve nvanlar ve hayatn dier birtak m safhalarna dair ihtiva ettii m alm at yalnz sa ray hayatn deil, fakat btn im parator lu ktaki cem iyeti tetkik etm ek istiyenler iin paha biilm ez bir kym ettedir. Konstantin ve D iokletian devirlerine ait m u ah h a r R om a im paratorluu terifat uslllerinden neet etmi olan Bizans terifat usul, garb Avrupa ve R u sy a da dahil olm ak zere, Slav devletlerinin sa ray hayatna nfuz etmitir. Hatt XX nci asr T r k saray terifat usllerinin bazlar Bizans tesirlerinin baz n ian elerini tamaktadr. Ed essada bulunan K u r t a r c n n m u cizev bir tasvirinin
cizgiliforum
cizgiliforum
9 4 4 te b y k d ebdebe ile stanbula n ak lind en uzun uzadya bahsed en bir eseri dahi K onstantine b o rlu y u z (halk a n a n e sine gre bu tasvir bizzat sa tarafndan Ed essa prensine gnderilmitir). K onstantinin etrafnda toplanan edipler ve lim ler m uhitinin zalar arasnda Leon V ile Leon VI arasnd ak i devre ( 8 1 3 - 8 8 6 ) dair bir tarih yazan m v errih Jozef G en esiu s ve bize kadar g elm em i olan bir tarih, baz dip lom atik m ek tu plar ve hristiyan b a y ram la rn d a sylenen mteaddit din nu tu klar v e birtak m hal te rc m e le ri k alem e alan T eo d o r Dafnopates bu lu nuyordu . htimal bu ik inci lim ile T eo fanes Kontiniatus ayn ahs idiler (159). m p a ratorun tevikiyle Rodoslu Konstantin Aziz H avariler kilise sinin airan e bir tarifini y a zd : bu eser, T rk le r tarafndan sonralar tahrip edilmi olan bu m e h u r k ilise h a k k n d a etrafl m al m at v erdiinden dolay, bilh assa kymetlidir. Konstantin devrinde m ey d ana g elm i olan an sik lo pedin ie r serisin e Sim eo n Metafrast tarafndan yazlan A zizlerin h a l tercm eleri,, adl m e h u r k o llek siy o n u ithal etm ek lzmdr (160). Konstantin K efalasn A n th olo g ia P alatin a adl eseri dahi X u n c u asrn ilk yarsn a aittir. Bu e s e r ely ev m H eid elb erg d e sak la n an ve y eg n e el yazm as olan C odex Pa!atinus e g re adlandrlmtr. Baz lim ler Konstantin Kefalas ile Rodoslu K onstantinin h ak ik atte bir tek ahs olduunu iddia etm e k te d irle r: bu fikri p ek az m u htem el olarak telkki etm ek lzmdr. A n th olo g ia P alatin a putperest lik ve hristiy anlk d e v irlerin e ait ksa iirler m e cm u a s olup X u n c u asr edeb zevkinin zarafetine en b y k bir delil tekil etm ektedir (161). Konstantin Profirogenet'in zam an saltanat Suidasm m e h u r k a m u su n u n tertibine ahit oldu. Kelim eler, ahs adlar ve g n l k eyan n izah iin son d erece zengin bir m ehaz olan bu k a m u su n mellifinin hayat ve ahsiyeti h ak k n d a en k k m alm ata dahi sahip deiliz. Bize kad ar g elm em i olan e serlere tahsis edilen edeb v e tarih m ak aleler bilhassa b y k bir k y m eti haizdirler. Avrupann m tebak i ksm larnd a ilm in tam bir inhitat halinde bu lu ndu u bir devirde Su idasn k a m u su , [baz n o k s a n larna ram en] Bizans lim lerin in g sterd ikleri toplama faaliyetinin ayan hayret bir bidesidir. te Bizans
cizgiliforum
cizgiliforum
im paratorluunun, g eirm i olduu i ve d tehlike lere ra m e n , ne d e recey e kad ar eski kltr bak iy elerin i m uhafaza ve inkiaf ettirmesini bilm i olduunu gsteren yeni bir d e lil! (162). M akedonya devrinin dier dikkate deer bir simas, X un cu asrn b irin ci yarsnda esarea piskoposu olan Aretastr. Bu zatn geni malm at, edeb e s e rle re k ar gsterdii derin alka eserlerinde kendini g sterm ekted ir. Apokalipsin g re k e erhi, Plton (Efltun), L u k ian ve E v se b e dair notlar ve en nihayet, bir M oskova elyazm asnd a m ahfuz kalm, fakat daha hen z n ered ilm em i olan kym etli m ektuplar esa re a l Aretasm X uncu asr entellektel harek etind e ne kad ar y k se k bir y e r alm o ldu u nu gsterm ektedir. Bu devrin ru h an hayatnda oynad faal rol ile hret bulan Mistik N ikola 1 5 0 den fazla m ektu bu toplyan enteresan bir k olleksiyon brakm tr. B u n lar arasnda Giridin Arap em irine, Bu lgar kral S im e o n a, papalara, im parator R o m e n L ak a p e n e, piskoposlar, keiler, sivil idarenin muhtelif m e m u rla rn a ilh... yazlm m esajlar vardr. Bu nlar X u ncu asrn i ve d siyasetine dair gayet zengin m alm at ihtiva etm ektedir. Basil II nin m u asr ve B u lg ar harbi hdiselerinin gz ahidi D iyak o s Leon 9 5 9 ile 9 7 5 arasnd aki devri ihtiva eden ve Arap, B u lg a r ve Rus seferlerini nakleden on kitap tan m teek k il bir tarih brakm tr. Bu tarih N ikefor Fok as ve Ja n im isk e sin p arlak d e v irlerin e ait elim izde m e v cu t en m h im ta r ih tir ; n k o dev rin y e g n e m u asr tarihidir. D iyakos L eo n un eseri Rus tarihinin ilk safhalarm tetkik etm ek istiyenler iin dahi paha biilm ez bir k y m e tte d ir : mellif bu rad a Sviatoslav ve bu prensin G re k le re kar y ap m olduu seferlere dair g en i m alm at v erm ek ted ir. S e l n ik papazlarndan Ja n K am en iatesin bizzat ahid olduu bu eh rin 9 0 4 te Araplar tarafndan zaptna dair yazm olduu m o no g rafiye y u k ard a iaret etmitik. Bu devrin k ron ik cileri arasnda G e n e siu su, Konstantin P orfirog en ete v e Jo r j H am artolusun zeyline istinaden 8 1 3 9 6 1 devresi hdiselerini k aydetm i ve T eo fanesin bir zeylini yazm olan adsz mellifi (T heophan es C ontinuatus) zik retm ek
cizgiliforum
cizgiliforum
lzmdr. Bu toplama eserin mellifinin h viyeti m eselesi daha hen z halledilm em itir (163). X u n cu asr kron ikcilerinden Magistros ve Logotet, Sim eon G ra m e rci ( G ram m aticus) Leon ve M elitenli Teodos lim ler arasnd a hen z zl m em i bir m esele v azetm ek ted irler: hilkati lem den itibaren hdiseleri m u htasar bir ekilde tasvir eden ve b irib irin e b e n z e y e n bu m etinlerin birib iriy le olan m n ase b e tle ri tespit olun am am aktadr. Bu m esele S im e o n un g r e k e orijinal m etninin daha hen z n ered ilm em i olm as y z n d en daha nazik bir m a h iy et alm aktadr. Bizans edebiyatnn en enteresan sim alarndan biri de X uncu asra aittir: bu rada u m u m iyetle Hendeseci lk abm tayan Ja n Kiriotes bahis m evzuu du r. Bu ;zatn edeb faaliye tinin en p arlak zam an N ikefor Fokas, Ja n im isk es v e Basil II d ev irlerin e rastlam aktadr. K iriotesin en o k sevdii k a h ra m a n N ikefor F o k a str. Ja n Kiriotes hicviyeler, zem in ve zam an a u y g u n iirler, riyazete dair m an zu m bir eser (Cennet,,) ve M ery em Ana erefin e yazlm b ir k a lh brakm tr. H icviyeleri, zem in ve zam an a u y g u n iirleri N ikefor F o k a s n, Ja n im isk e sin lm , Bardas S k le ro s ve B ard as F o k a sn isyan (kyam,, adl iirinde), B u lg a r harbi ilh... gibi o devrin siyas hd iselerine pek sk balarla baldr. Btn bu e serler bu dev rin tetkiki iin b y k bir eh em m iy eti haizdir. stanbuld an S iliv riy e (Sely m b ria ) yapm olduu bir seyah ate dair yazm olduu iirlerin den b irin d e k y l n fusu nu n iztrap ve sefaletini tasvir eden m essir, m uazzam ve patetik bir tablo b u lu y o ru z (164). K r u m b a c h e r H en d eseci J a n n Bizans edebiyatnn en nefis,, m u h a rrirle rin d en biri oldu u nu s ylem ek te ta m am iy le hakld r ( 1 6 5 ) . J a n n bir o k iirleri m odern lisanlar m za e v rilm e e lyktr. M ensu r eserleri ilm i beyan, tefsir v e belgate dair iirlerinden daha az eh em m iy e tli dir. Ksa bir m ddettenberi tanlan en iyi Bizan s airlerinden Mitilen'Ii (Midilli) Kristof X I inci asrn birinci yarsnda k e m a le erdi. U m u m iy etle trim etrik ia m b o s B vezninde, hicviy e yahut, im paratorlar da dahil olm ak zere, m uhtelif ah siy et lere yazlm m e sa jla r e klin d eki ksa iirleri zarif slp ve n k teleriy le tem ayz etm ektedirler (1 6 6 ).
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZAMANINDA MAARF, FEN, EDBYAT VE SANAT 463
Bizansm parlak bir inkiaf dev rine kavu tuu ayn X un cu asr tahsil etm ek arzu sund a bu lu nan b a rb a r garp m m essillerinin Boazii sahillerine g elm elerin e ahid oldu. Bu nu nla beraber, X uncu asrn sonu nda ve X I inci asrn balan gcnd a im paratorlu u n btn dikkatini, Bizans devle tini ask er an ve erefin en y k s e k m erteb esin e k arm olan seferler e k tile r : entellektel faaliyet v e yaratc k u d ret o zam an lar biraz geriledi. Basil II lim lere istihfaf nazariyle bakyordu. X II inci asrda y azan Anna K o m n en a Basil P orfirog en etin (yani Basil II B u lg a ro k to n ) saltanat zam anndan (K o n sta n tin ) M o n o m a k n saltanat zam anna k ad ar edeb tetkikatn, ahalinin b y k k sm tarafndan ih mal edilm i olm asn a ram en, tam am iy le ortadan k a lk m a m v e bilh a re te k ra r parlam aa balam olduunu,, (167) kaydediyor. M nferit ahsiyetler faal bir surette alm aa ve kandil altnda kitaplar z erin e k ap anm olarak uzun g ecele r g e irm e e dev am ettiler (1 6 8 ). H k m et tarafndan g en i lde takdir ve tevik olunan y k se k tahsil a n c a k XI inci asrn ortasnda, Konstantin M on o m ak za m an nd a, y en id en b ag ste rd i: g e n Konstantin P sello sun idare ettii m alm atl in san lard an m teek k il bir grup p ro jelerin e im paratorun alkasn ce lb e tm e e m uvaffak oldu ve bu say ed e sarayda b y k bir nfuz kazand. Y k s e k M ektebin islh h u su su n d a hararetli m n a k a a lar yapld. Bazlar bir h u k u k m ek tebi, dierleri ise b ir felsefe, yani bir u m u m k lt r m e k te b i arzu ediyordu. H ey e ca n g n d en g n e b y y o r v e hatt alen tezah rler eklini bile alyordu. m parator bu vaziyetten kurtu lm ak iin m k e m m e l bir a re b u l d u : bir felsefe fakltesi v e bir de h u k u k m ek tebi kurdu. Bu hdiseyi 1 0 5 4 te n iv ersi tenin tesisi takip etti. H u k u k m ek teb in in k u ru lu u n a mteallik novel bize k ad ar gelmitir. Felsefe m ek te b in d e felsefe o k u tu lu y or ve talebelere kuvvetli b ir u m u m kltr veril m e e allyordu. M ektebin banda m e h u r lim ve m u h a rrir Psellos b u lu n u y o rd u . H u k u k m e k te b i h u k u k ilminin bir nevi lisesi,, yahut akademisi,, oldu. B izan s h k m etin in m alm atl ve tecrbeli m em u rlara v e bilhassa h u k u k u la ra b y k bir ihtiyac vard. M eslek h u k u k m ek tep leri m ev cu t olm adndan g en le r h u k u k ilmini, nad iren bu sahada derin ve g en i m alm ata sahip bulunan
cizgiliforum
cizgiliforum
h u k u k u lar, noterler ve kanun adam larndan reniyorlard. Konstantin M onom ak zam annda kuru lan h u k u k m ek tebi h k m etin duyduu bu m b re m ihtiyac k arlam a k la m kellefti. Bu m ek tebin banda P sellos'un m u asr ve dostu ve k en d in d en daha az m e h u r olm yan Ja n Ksifilin b u lu n u y o r du. T ed risat parasz olm akta devam ediyordu. P rofes rler h k m etten y k se k maalar, ipekli elbiseler, tabi m a h sullerd en ibaret taynlar ve Paskalyada hediyeler aly o r lard. H er istiyen h u k u k m e k te b in e g ir e b iliy o r d u : tima seviy e yahut servet nazar itibare aln m y o rd u ; yalnz tale benin bu tahsile kfi d ereced e hazrlanm olm as lzmd. H u k u k m ek tebin in tesisine mteallik novel bize h k m etin h u k u k tedrisi ve h u k u k m eslei h ak k n d a besledii fikirler h ak k n d a m alm at v erm ektedir. X I inci asr h u k u k m ek te bine tam am iyle pratik bir istikam et verildi: bu m ektepten im paratorluk k an u n la rn a aina iyi m e m u rla r yetitirm esi bek len iyo rd u ( 1 6 9 ) . Felsefe m ek teb in in banda bu lu nan adam, Konstantin Psellos, u m u m iy etle m an astr ad olan Mihail adiyle anl m aktadr. Psellos X I inci asrn birin ci yarsn da dodu, par lak tahsili, g en i malmat, dikkate d e er istidad say esind e m u asrlarnn en y k s e k itibarna nail oldu ve im paratorluun en nfuzlu ahsiyetlerind en biri oldu. S a ra y a davet olunan Psellos burada y k se k m ansplar ve r tbelere kavutu. Psellos a y n zam anda biro k talebelere felsefe v e ilmi b e yan okutuyordu. M ektuplarndan birin d e yle y a z m a k tadr: Keltleri (yani garb Avrupa k avim lerin i) v e Araplar tah ak k m altna aldk ve b u n la r an ve erefim izin y k se l m e sin e y ard m etm ek zere iki ktadan geldiler. Nil Msr arazisini istil eder ve ben im dilim o nlarn zihn ini [istil eder].Bu k avim lerd en biri beni b ir ilim m ealesi olarak tavsif etm ekte, bir dieri bir ziya k a y n a olarak gsterm ekte, bir n c s ise b e n i en gzel adlarla ereflendirnektedir,, (170). Dostu, h u k u k m ek tebi m d r Ja n Ksifilinin m isaline tev fikan Psellos Mihail ismi altnda k ei elbisesini giydi ve bir m ddet m anastrda kald. Fak at keilerin m n ze v h a yat P sellosun m izacna u ym uyordu . M anastr terk ile payi tahta geri dnd, ve sarayda igal ettii m h im m ev kii yeniden ihraz etti. Hayatnn s o n u n a doru bav ek illik y k
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZAM ANIN DA MAARF, FEN, EDEBYAT, VE SANAT 465
se k m a k a m n a karld. 1 0 7 8 de lm olmas m u h tem el dir (171). m paratorlarn sk sk ve siyasetin b iro k defalar d e im e siyle tem ayz eden k ark lk la r ve inhitat d evrinde yaam olan Psellos, hayatn deien artlarna intibak etm ek h u su sunda b y k bir kabiliyet gsterdi. Y k s e lm e sin e v e nfu zu nun artm asna halel gelm eksizin dokuz im paratora hizm et etti. ah s refah n tem in etm ek iin dier insanlar m edh ve ifsat etm ek ve k en d ini k ltm ek te tereddt etmedi. Psellosun pek y k se k ahlk m eziyetlere sahip olduu s y le n e m e z ; fakat bu hususta bu k ark ve m k l devirde, yaam olan b iro k in san lard an farkl olmamtr. A hlknn bir d e rec ey e kad ar m enfi olan bu vasflar y an n d a Psellos m u asrlarn gerid e b ra k a b ile ce k b ir o k m eziyetlere sahipti. M k em m el bir tahsil g rm olan bu zat geni m alm ata s a h ip ti; o k o k u r v e ok alrd. Adedleri b y k * b ir y e k n tutan b iro k kitaplar yazd; biro k teoloji, felsefe ( Pltondan m lhem ) tabi ilimler, filoloji tarih, h u k u k kitaplar, iirler, birtakm n u tu k lar v e zengin m u h a b e re e vrak brakt. P sellosun T a rih i Ja n im isk esin lm ile mellifin hayatnn son seneleri arasnd ak i hdiseleri ( 9 7 6 - 1 0 7 7 ) to p lam ak tad r; mellif tarafndan aa vurulan m u ay y en bir tarafgirlie ra m en bu eser XI inci asr tarihinin tetkiki iin en kym etli m eh az lar dan biridir. P sellosun edeb eseri bize bu limi hellenizm ,,in teiri altnda kalan din kltrn b ir m m essili olarak g s term ektedir. Psellos tevazuda p ek ileri gitmedi. te K ron ograf#asm da u nlar y a z y o r: En basit szlerim de dahi dikkat nazarn e k e n g ay et gzel bir telffuza m alik olduum u bana daima tem in etmilerdir. H ibir hazrlksz sylem i ol duum szler tabi bir cazibe ile dolu idi. Beni k o n u u r ken iitmi olan b iro k k im se le r bu n u teyit etm em i olsa lard, bu hu su s m e h u l m kalacakt,, (172). B a k a bir yerd e Psellos unlar y a z y o r: Konstantin IX belgatim in son de r e ce meftunu idi v e kulaklar daim a du daklarm da asl idi,,; Mihail VI P sellosa k ar b y k bir h a y ra n lk du yar ve dudaklarndan ak an baldan mtelezziz olurdu,,; Konstantin X [P se llo su n] szlerini bir k e v s e r gibi ierdi,,; E v d o k ia Pselllosu bir ilh telkki ederdi,, (173). T a rih ile r daha hen z P sellosun ahsiyeti ve eserleri h a k k in d a birib irine
cizgiliforum
cizgiliforum
zd h k m le r v erm ek ted irler. Fak at bu zatn Bizansn X I inci asr fikir hayatnda, IX u ncu asrda Fotius, yahut X u n c u asrda Konstantin P orfirog en et kadar, m h im bir m ev k i alm olduu in k r olunam az gibi g r n y or. M akedonya sllesi devri ve bilhassa X u ncu asr, destan iirlerinin ve bizanten halk arklarn n bir inkiaf devri olarak telkki o lu n m ak tad r: bu destann balca k a h ra m a n Basil D igenis Akritastr. H em en h em en daim m cad elelere sa h n e olan im parator luun ark hudutlarndaki faal hayat k a h ra m a n lk v akalar ve tehlikeli serg zetler iin g en i bir m e v zu idi. Bir adam halk arasnda derin v e devam l bir hatra b r a k t : bu zat hu du t vilyetlerinin k a h ra m a n Basil D igenis Akritastr. Bu destan k a h ram a n n n h ak ik adnn Basil olduu a n la ly o r : D ig en is v e Akritas ise m ah laslard an baka bir ey deildir. ki m e n e den domu,, m n asn a gelen Digenis,, stlah bu k a h ra m a n n babasnn Arap ve m sl m an, anasnn ise g rek ve hristiyan olm asiyle izah olunm aktadr. Bu Digeni,, ad m uhtelif rklara m ensu p ana ve babadan doan o cu k la ra verilirdi. Akritas ad (cem i A kritai) Bizansta, im parato rlu u n en uzak sn rla rnn m dafilerini ifade etm ee yary ord u (g re k e xpa snr). A kritler, m e rk ez h k m etle olan m n a se b e tle rin d e bazan b y k b ir se rb estiy e sahip b u lu n u r la r d ; b u n lar oldu ka doru olarak, garb Avrupann m a rk g ra flar (hudut vilyetleri efleri) y ahu t U k r a y n a k a zak la riy le (U k r a in a = snr) m u k a y e se olunm aktadr. Efsanenin k a h ra m a n D igenis Akritas btn hayatn m sl m an lar ve Apelatai,, lerle m ca d eley e hasretti. Esasnda s r y datanlar,,, bilh are sadece hrszlar,, m n asn d a kullanlm olan bu stlah Bizans im p arato rlu u n u n ark h u d u d u nd a yayan da ekyasn, yani ne im parator, ne de halifenin otoritesini tanm yan ve her iki h k m d arn a ra zisini yak p y k an yar ekya, yar k a h ram an , m n en ve bed en en eliklem i, c retk r insanlar,, (174) ifade edi yordu. Hazarda bu tah am m lfersa e k y a g e re k m sl m a n lar ve g e re k hristiyanlar tarafndan takip e d iliy o r d u ; seferde ise her iki taraf bu c retk r insan larn y ardm n k azan m ak iin u rayordu . R am bau d nu n dedii gibi, bu hudut mntak a larm d a Bizanstan o k uzak bu lu nu ld u u hissolunuyordu.
cizgiliforum
cizgiliforum
Bu vilyetlerde insan kendini polis tekiltna sahip bir m o nari dahilinde deil, fakat ark n feodal anarisi iinde zanederdi,, (175). Digenis Akritas destannda bu lu nan m uhtelif iarlara d a y an arak bu destann temeli olan ha k ik hdiselerin, X u n cu asrn ortasnda, K ap ad o ky a ve Frat havalisinde ce re y a n etmi olduu sylenebilir. D estanda D igenis hristiyanlarm ordughnda, im paratorlu k iin y k se k v akalar ihdas etm ekte ve parlak iler g r m e k te d ir ; bu zat iin Romania,, (yani Bizans im paratorluu) ve ortodoksluk biribirinden ay rlm az iki u nsu rd ur. D igenisin saraynn tarifi Anadoludaki b y k m alikn e sahip lerinde grlen ve Basil II B u lg a ro k to n n zalim ane garazn tah rik eden ihti am ve zen g in lik h a k k n d a o ldu ka vazh bir fikir v e r m e k tedir ( 1 7 6 ) . Baz tarihiler efsanev k a h ra m a n X uncu asrn otantik bir ahsiyeti olarak kabu l etm e e kad ar v a r m la rd r; fakat bu nlarn n azariy elerin i ispat iin kfi deliller yoktur. S e y ah lara daha hl bu k a h ra m a n n Trabzon civ arnd a bu lu nan ve bir halk an an e sin e g re yeni dom u o cu k la r fena taliden k o ru y a n m ezar gsterilm ektedir. D igenis Akritas destannn z h e r ikisi de hristiyanlk ile slmiyet arasnd aki m cad eled en dom u olan arlm ayn d ev rin e ait R o la n d yahut id iirleri gibi garb A vrupann m an zu m destanlariyle b y k bir benzerlik g sterm ektedir. D igenis Akritasn arktaki ilk ekli, islm iyetin yar efsanev am p iy on u olan ve ad A kroinon m u h a r e b e siyle ( 9 4 0 ) alkal gsterilen Seyit Battal Gazi olmutur. D igenis ad Bizan s im parato rlu u nu n so n u n a kadar hretini m uhafaza etti. m parator M anuel K o m n e n i medh etm e e u raan bir X II nci asr airi, T eo d o r P rod rom , im paratoru yeni Akritas tesm iye etm ektedir (177). B u r y ye gre nasl ki H om er iptida g rek m edeniyetine ait m u ay y en bir m e rh a le n in btn cep h elerin i aksettirir Niebelu ngen,, 1ar b y k m u h aceretler d ev rind eki G e rm e n m edeniyetinin bir tasvirini ihtiva eder, D igenisin v ak a lar da bize A nadolunun Bizans dnyasnd a v e serhatlerindeki hay at h a k k n d a geni bir tablo arzetm ektedirler,, (178).
cizgiliforum
cizgiliforum
----------------------------------------------------------------- 1---------------------------------------------------------------------- ----
D igenis Akritas iiri bize k ad ar en eskisi X IV n c asra kan m teaddit elyazm alarnd a gelm itir ( 1 7 9 ) . Bu iir Bizanstan so n ra dahi yaam ak ta dev am etm itir: b u g n dahi K brs ve Anadolu ahalisi bu m e h u r Bizans k a h r a m an n teren n m etm ektedir (180). Bizans destannn m iy a n e balladlarnn bir n e v inin ak sini Rus destanlarnda bu lu yoru z. Rus edebiyatnn dahi k e n d in e has D igenis A kritasn icraat ve h ay at,, v a r d r : Rus tarihisi K aram zin (X IX u ncu asrn balangc) bu destan bilm i ve ilk n ce bu eseri m ahall bir R u s periler masal olarak telkki etmitir. H er ne hal ise, D ig e n isin icraat eski Rus edebiyatnn inkiaf zerin de ok b y k tesirlerde b u lu n m u tu r ; n k Rus hayat ve edebiyat g ere k ru han, g e re k profan sahalarda, Bizansn derin bir tesiri altnda kalm tr. u n u da k a y detm ek lzm dr ki D igenis iirinin Rus versiyonu , g re k e m etinlerd e bize k ad ar g elm em i olan safhalar ihtiva e tm e k tedir (181), m paratorlu u n entellektel ve artistik hayat bu m k l karklklar devrinde, M akedonya sllesi zam annda izil m i olan yollardan gitm ek suretiyle, inkiaf etm ek te de v am etti. Mihail Psellosun faaliyeti, y u k ard a grd m z gibi, bu hdiseler y z nd en inktaa uram ad. te bu tek v aka Bizansn fikir hayatnn husufa u ram a m oldu u n a iaret eder. Psellos M akedonya sllesi m m e s sillerinin ltuflar k ad ar tahtta birib irini istihlf eden tesadfi im paratorlarn ltuflarna da m azh ar oldu. Bu devrin dikkate deer m u h a rrirle ri arasnda Mihail Attaliat tem ay z etm ektedir. Anadoluda dom u olan bu zat stanbula hicret etti ve bu rada h u k u k m esle in e girdi. Z am anm za k a d ar gelm i olan yazlar tarih ve h u k u k m e v zu lara aittir. Tarihi 1 0 3 4 ile 1 0 7 9 arasnd ak i devreyi ihtiva etm ektedir. Bu eser ahs m a h e d e lere d a y an m aktadr ve son M akedonyalIlar devri v e k ark lk la r sen eleri iin m e v su k bir tablodur. Mihail Attaliatn s lbu, baz yerlerinde, K o m n e n ler d evrinde o kadar b y k bir inkiaf gsterm i olan klssisizm in sun bir rnesansn m jd elem ekted ir. Mihailin tam am iy le B a s ilik l e r d e n alnm olan h u k u k tretesi, b y k bir hret kazand. Mellif h e rk esin k u llanabilec i gayet ksa bir m racaat kitab y a z m a k niyetinde idi. M ihailin k u rm u olduu
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZAMNINDA MARF, FEN, EDEBYAT VE SANAT 469
d k n ler yurdu ve m anastr iin tanzim ettii vakfiye X I inci asr Bizans m edeniyeti iin gay et enteresan m alm at toplam aktadr. Bu vakfiye bu iki m essesen in sahip ol duu e m l k in bir envan terini ve dier birtakm h k m ler arasnda m anastr k t p h an e sin d e k i kitaplarn bir listesini ihtiva etmektedir. M aked o ny a sllesi Bizans sanat tarihinde m him bir y er alm aktadr. X u ncu asrn ortasndan X II nci asra kadar uzanan devir ilim de Bizans im p arato rlu u nu n ikinci altn devri,, tesm iye o lu n m a k ta d r; birinci altn devri Justinian za m a n n a rastlam aktadr. k o n o k last bu hran, g rm oldu u m u z gibi, Bizans sanatm k iliselerin ve keiliin skc tesirlerinden ku rtarm ve din m e v zu u n a yen i d yollar a mt. Bu y eni yollarn sonlarnda u hu su slar b u lu n u y o r d u : iptida sk en d eriy e m odelleri a n a n e s in e a v d e t; Araplardan alnan, bin aen a ley h islm tezyinatiyle pek y a k n d an a k ra b a olan tezyinatn inkiaf; kilise m otiflerinin y erin e daha b y k bir realizm i havi tarih ve profan motifler ikam esi. Fak at M aked o ny a devri sanat sad ece bu motifleri taklit ve kop ya e tm e e m n h a sr k a lm a d ; y en i orijinal baz e y ler yaratt. Y en id en canland rlm olan M akedonyalIlar ve K o m n e n ler devirlerin in g rek slbu IV nc asr hellenistik sl b u n u n madd zarafetinden daha b y k bir ey ortaya koydu; n ce k i asrlarn v a k a r ve kud retinin b y k bir ksm n k en d in e mal etti. Bu vasflar O rtazam anlar Bizans sl b u n a d am galarn vurd ular. B u nlarn tesiri VI inci asrn k a b a ekillerini orta dan k a ld r d ; bu n la ra yalnz payitahtn cazibesinin hissedilm edii uzak vilyetlerin din m e rk e z le rin d e rastland. B u n lardan v a k a r ile zarafet, itidal ile intizam dan m teek kil bir halita, asude bir incelik husule geldi ve bu nlar Bizans sa natnn olg unluk devrinin vasflar oldu. Bu eserle r a h e n k ile din h e y e ca n biribiriyle birletirdi. B u n lar hellenistik devri eserlerin in m alik olmad bir ciddlie sahip oldular. Bu son asrlarn devam m ddetince B izan s sanatnn sistem atik ve tedric surette h ellenlem i olduunu s ylem ek ihtimal belki biraz m balal o lu r; fakat derin ve tam bir arkllam ann artk kabil olmad m u hakkaktr,, (1 8 2 ). M ehu r A vusturya tarihisi S trzyg o w sk inin, M akedonya devri tarihiyle p ek yak nd an alkal bir tezi ispat iin alm oldu u nu burada z ik retm ek faideden hali deildir.
cizgiliforum
cizgiliforum
Bu lim e gre M akedonya sllesinin E rm en i neslinden olan ilk im paratorun un tahta k Bizans sanat tarihinde yeni bi devre, yani E rm en i sanatnn Bizansn artistik ibdalar zerinde vastasz tesirlerde bu lu nd u u bir d ev re iaret etm ektedir. Y ani dier k elim elerle Strz y g o w sk i vazi yeti tersine e v ir m e k teeb b s n d e b u lu n m a k ta d r : E r m e nistan, teden beri zannedildii gibi, Bizan s sanatnn derin bir nfuzu altnda kalm am , bilkis Bizan s sanat zerin d e m essir olmutur. Ve h akikaten E rm eni tesiri k en d ini M ake donya sllesi zam an nd a kuvvetli bir ekilde gsterm itir. B iro k E rm en i sanatk r ve m im arlar Bizansta altlar. Basil I tarafndan ina edilen Yeni Kilise ihtimal bir E rm en i plnna gre yaplmtr. X u ncu asrda Ayasofyann k u b b esi bir y er sarsntsnda hasara uradkta bu k u b b en in tam iri Erm enistand a, Ani katedralinin plnlarn yapm olan bir E rm en i m im ara verilmitir. Strz y g o w sk inin nazariyelerin i, Ch. D iehlin dedii gibi birtakm in ce v e cazip eyler ihtiva etm elerine ram en, ay n e n k a bu le im kn y ok tur (183). Basil I b y k bir inaat idi. Bu im parator Yeni 'Ki lise yi (yukarda ad geen Nea) yaptrd , ve bu hdise kendisi iin, Ayasofyann Ju stin ian m yap politikasnda haiz olduu e h em m iy e t kadar, m h im oldu. Ayn im parator yeni bir saray -K en u rg ion - yaptrd ve bu binay prltl mozayiklerle ssledi. Ayn zam anda Ayasofya ve H avariler kilisesini restore ettirdi ve ssledi. 9 8 9 y er sarsntsnda h asara u ryan Ayasofya X u ncu ve X I inci asr im p arato r larn dahi igal etmitir. M aked o ny a devri ilk im paratorlu k ik o na naklar m e k teplerinin alm asn a ahit o ld u ; b u n la r yalnz b iro k ik o na larn yaplm as ve mteaddit kilise d u varlarnn s slen m e sin e yol am ad lar: bu m ekteplerde elyazm alarnn tezhiplendirilm esijde de m eg u l olundu. V atikand aki m e h u r Azizler takvimi Basil II zam an na aittir; bu kitabn ihtiva ettii fev kelde m inyatrler, adlar sahife k en arlarn a yazlm sekiz m zeh h ib in eseridir. En teresan, orijinal ve gzel yaplm dier b iro k m in y at rler dahi bu dev re aittir. m paratorluu n balca sanat m erkezi stanbul idi; fakat vilyetler dahi m h im sanat bideleri ihtiva e d iy o r d u : m esel Botyada tarihi malm olan ( 8 7 4 ) Skripu kilisesi;
cizgiliforum
cizgiliforum
MAKEDONYALILAR ZMNIND MAARF, FEN, EDEBYAT VE SANAT 471
X u n c u asr ve XI inci asrn b alan gcn a ait A ynarozda bir kiliseler g r u p u ; Fokiste Stilisli Sen Lk kilisesi (XI inci asrn b alan gc); Sakzda Nea Moni (XI inci asrn ortas); Attikte Dafni kilisesi v ej m anastr (XI inci asrn sonu) (184). Ana doluda kaya iin e o yu lm u K ap ad o ky a k iliselerinden bazlar IX uncu, X u ncu ve XI inci asrlara k ad ar k a n m h im ve son d erece d ikkate d e er fresk serileri ihtiva etmektedir. F ev k eld e bir duvar naklar hzinesi m e y dana k a rm olan (185) K ap ad o ky a fresk lerin in keif ve tetkiki hayatn Bizans sanatnn y eni bir vilyeti olan ( 1 8 6 ) K ap a d o k y an n aratrlm asna hasreden papaz G. J e rp h a n io n un adiyle pek y akndan alkaldr. M aked o ny a d evrinde Bizans sanat im paratorluk hudutla rnn dna yayld. IX u ncu ve XI u ncu asrlara izafe olunan R o m ad aki m e h u r Santa Maria Antika kilisesinin en y eni naklar M akedonya r n esan sn n en dikkate deer eserleri arasna k on u lab ilir (1 8 7 ). R u syada K iyefin Ayasofyas (1 0 3 7 ) ve dier b iro k kiliseler dahi M akedonya im paratorlarnn Bizans,, a n a n e sine aittirler. M akedonya sllesinin ok parlak devri ( 8 6 7 - 1 0 2 5 ) sanatn canll ve orijinallii bak m nd an dahi Bizans sanatnn en iyi bir devri oldu. B u n u takip eden k a rk lklar ve K o m n e n ler devirleri tam am iy le baka, daha k u ru ve daha sert bir sanatn vcut bu lm asna ahit oldular. Erm enistana gtrlen (Basil II zam annda) Bizans sa n c a k lar y ava yava g eriledi; S e lu k T rk le rin in sa n ca k la r ise ilerledi. Dahilde m era sim ve resm i geitlerle tebarz eden bir hareketsizlik ruhu, yani Aleksis K o m n en 'in ve sa ra ynn ru hu, yaad. te btn b u n lar garp H allarnn istillarna tekaddm eden asrda ak islerini braktlar. T e ra k k i m em b ala r k u r u d u ; yaratc bir uzv k ud ret artk husule g e le m e d i; m m k n olan y eg n e deiiklik d k u v vetlerin pasif bir surette kabu l idi. Din e v k birtakm resm m eg a leler tarafndan istihlk edildi. Litrjik sistem, nak kontrol etm ek le n a k e ait el kitaplarnn y ahu t r e h b e r lerin inkiafn a yol at; bu n lard a takip edilmesi lzmgelen yol a k a g ste rilm iti; kom p o zisy on m u a y y en kalplara sokuldu, r e n k le r bile n ced en tespit edildi (188).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYO G R A FYA
U m u m eserle r iin birin ci fasla mracaat.

G f r r e r (A .), B y zan tin isch e G esch ich ten (Graz, 1 8 7 3 1 8 7 7 ) Cilt I I - I I I . Ja n im isk e sten R om en D iog ene
(dahil) laklar.
kad ar
gelen
im paratorlarn
saltanatlarna
dair tas
S k a b a l a n o v i (N.), XI inci asrda Bizans devleti ve Kilise (Sen P etersb u rg , 1 8 8 4 ). 1 0 2 5 den itibaren XI inci asrn tarihi m paratorlu u n i tarihi iin gayet m him (rusa). B u r y (J. B.), R om an E m p ero rs from Basil II to Isaac K o m n en os. E n glish Historical Review IV, 1 8 8 9 , sah. 41 6 4 , 251 2 8 5 . B u r y nin Selected Essays, ed. by H. T e m p erly (C am brid ge 1930),, adl eserind e ikinci defa baslmtr (sah. 1 2 6 - 2 1 4 ). N e u m a n n (C .), Die W eltstellung des by zantinisch en R e ich e s vor den K reu zz g en (Leipzig, 1 8 9 4 ) . F ranszca te rc m e si: La situation m ondiale de lE m p ire byzantin avant les C roisades (Paris, 1905). m paratorlu u n XI inci asr daki u m u m d u ru m u n u n tetkiki iin g a y et enteresan . S c h l u m b e r g e r (G ), Lepopee by za n tin e la fin du Xe siecle. T roisiem e partie: 1 6 2 5 - 1 0 5 7 (Paris, 1 9 0 5 ) . G ayet mufassal ve enteresan. h* o po v (N.), M aked o ny a sllesi d ev rind e Bizans kilise tarihine dair taslaklar (M oskova 1916). Bir k on ferans serisi (rusca).
MNFERT SA LTAN ATLA RA DAR MONOGRAFLER: V ogt (A .), Basil I, em p e reu r de B y z an ce ( 8 6 7 - 8 8 6 ) , et la civilisation byzantine la fin du IX e siecle (Paris, 19 08). P o p o v ( N . ) , m parator H akm Leon VI ve zam an saltanat; tarih ve din b a k m n d a n (Moskova, 1 8 9 2 ) (rusa). L a m b r o s (Sp. P .), Leo und A lexander als M itkaiser von Byzanz. Byzant. Zeitschrift IV, 1 8 9 5 , sah. 9 2 - 9 8 . Z e r n in (A .), Konstantin P o rfiro g en etin hayat ve eserleri (H arkof, 1 8 5 8 ). Eskim itir. Rusa.
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA
473
R a m b a u d (A .), Lem pire g r e c au Xe siecle. Constantin P o rp h y ro g e n e te (Paris, 1 8 7 0 ). M k e m m e l bir eser. H i r s c h (F.) K aiser Constantin V II P o rp h y ro g en n eto s (Berlin, 1873). R a m b a u d nun eserin e istinaden yazlm bir hlsa. R u n c i m a n ( S t e v e n ) , T h e E m p ero r R o m an u s and his reign. A study of T en th - Century Byzantium (Cambridge, 19 29). M him . S c h l u m b e r g - e r (G.), Un e m p e re u r byzantin au X e siecle. N icep ho re P ho cas (Paris, 1 8 9 0 ) . Levhasz ve resim siz olarak ikinci defa Pariste (1 9 2 3 ) baslmtr. S c h l u m b e r g e r (G.), Lepopee b y zan tin e la fin du Xe siecle. Je a n Tzim isces. Les je u n e s a n n e e s d e B a s il e I I ,le t u e u r de Bulgares, 9 6 9 - 9 8 9 (Paris, 1 8 9 6 ). 9 6 9 ile 9 8 9 a rasn daki btn d ev rey i ihtiva eder. S c h l u m b e r g e r (G.)> Lepopee byzantine la fin du Xe sie cle .S e co n d e p a rtie: Basile II, le tueur de B u lg ares (Paris, 1 9 0 0 ) . 9 8 9 ile 1 0 2 5 arasnd aki devre. S c h lu m b e r g e r in bu eseri gayet mhim dir. R o s e n (V. R . , b a r o n ) , m parator Basil Bulgarokton. Antakyal Y a h y a nn k ro n ik in d en alnm m nteh ap paralar (Sen - P etersb u rg , 1 8 8 3 ). Rusa. S c h lu m b e r g e r tarafndan geni lde kullanlm gayet m h im eser. B e z o b r a z o v v (P. V.)> m p a rato rie Z o e . T arih tetkikler,, ind e km tr (M oskova, 1 8 9 3 ). Cilt I, sah. 2 2 5 - 2 5 1 . m iy ane bir m akale. Rusa. D i e h l (C h .), Zoe la P orp hy rog enete. Figures byzantines de km tr (P aris, 1 9 0 6 ). Cilt I. ngilizce ter c m e s i: H. Bell, Byzantine Portraits ( N e w -Y o r k , 1 9 2 7 ), sah. 2 3 1 - 2 7 5 . M a d l e r (H .) , T heodora, M ichael Stratiotikos, saak Komnenos. Ein S t c k by zan tin isch er K a iserg e sch ich te (Plauen I. V. 1 8 9 4 ) . Teodora, Mihail Stratiotikos ve sa k K o m n e n o s un saltanatlarna ait m ehazlar ve u m u m m lhazalar ihtiva eden u m u m bir hlsa. K a r o l i d i s (P .) , '0 a XpT)p ALoyevYj o PtDjav, 1 0 6 8 - 1 0 7 1 . TO
(Atina, 1 9 0 6 ) . Rum ca. R o m en dair m iy a n e bir taslak.
IV D io g en in
saltanatna
cizgiliforum
cizgiliforum
Ali
b zns
mparatorluu tarih
DI S Y A S E T : SLA V LA RA DA R: D r i n o v (M. S .), X uncu asrda cenu p Slav lar ve Bizans (Moskova, 1 8 7 5 ). Bu lgar - Bizans m n a se b e tle rin e dair son derece m h im bir eser. Rusa. Z l a t a r s k i (V. N. ) , G e sch ic h te der Bulgaren. I. T eil: Von der G r n d u n g des b u lg arisch en R eich es bis zur T rk e n zeit ( 6 7 9 - 1 3 9 6 ) . G. W eigand tarafndan nered ilen B u lg a risch e Bibliothek,, (Cilt V, Leipzig, 19 18). Zlatarski (V. N. ) , O rtazam anlarda Bu lgar devleti tarihi (Sofya, 1 9 1 9 - 1 9 2 7 ) . Cilt I, 1.-2. k sm .M k e m m e l bir eser. B u lgarca. D v o r n i k ( F .) , Les Slaves, B y z a n c e et R om e au IX e siecle (Paris, 1 9 2 6 ) . Mhim. R u n c i m a n ( S t e v e n ) , A H istory of the first Bulgarian Em p ire .(London, 1 9 3 0 ). M him. G o l u b i n s k i (E. E .), Rus Kilisesi tarihi (2. tab, M oskova, 1901). Cilt 1,1. lk devirdeki R u s - B i z a n s m nasebetlerinin tetkiki iin m k e m m e l bir eser. Esk i R u sy a ile Bizans arasnd ak i m n ase b e tle re dair m k e m m e l bir bibliyo g rafy ay C am b rid g e M edieval History (Cilt IV, s. 8 1 9 - 8 2 1 ) de b u lm ak kabildir. A R A PLA R A D A R : A m a r i (M .), Storia dei m u su lm ani di Sicilia, Cilt I - I I I (Firenze, 1 8 5 4 - 1 8 7 2 ) . S icily an n ve ce n u b talyann Araplar tarafndan fethine dair m k e m m e l bir eser. V a s i l i e v (A. A .) , Bizan s ve Araplar. M akedonya sllesi zam an n d a Bizans ile Araplar arasndaki siyas m nasebetler. m parator Basil I, Filosof Leon VI ve Konstantin V II Porfiro g e n e t ( 8 6 7 - 9 5 9 ) (Sen Petersburg, 1 9 0 2 ) . Rusa. ERMENLERE D A R : L a u r e n t ( J . ) , LA rm enie entre B y z a n c e et lIslam depuis la co n q u ete a ra b e ju s q u en 8 8 6 (Paris, 1919), (Bibliotheque des Ecoles franaises dAthenes et de Rome)- Fasc. 1 1 7 .
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 475
PEEN EG LER V E UZLARA D A R : V a s i l i e v s k i (V . G .) , Bizans ve P e en e g le r. Maarif N e
zareti m ecm uas, Cilt 1 6 4 , 1 8 7 2 , sah. 1 1 6 - 1 6 5 ve 2 4 3 - 3 3 2 . V. G. V asilievsk inin Eserler,, inde ikinci defa nered ilm i tir (Sen P ete rsb u rg , 1 9 0 8 , sah. 1 - 1 7 5 ) . T am m an asiy le dikkate deer. Rusa.
TRK LERE D A R : G f r r e r (A .), sm i geen eser, Cilt III. J o r g a (N.), G esch ich te des O sm a n isch e n Reiches, cilt I (Gotha, 1 9 0 8 ) . L a u r e n t ( J .) , B y za n ce et les T u rc s Seldjou cides dans lA sie occidentale ju s q u en 1081. Annales de 1 Est, publiees par la Faculte des lettres de 1 n iversite de N ancy, 2 7 . annee, fasc. 1 (Paris, 1913); 2 8 . annee, fasc. 2 (Paris, 1914) [ 1 9 1 9 ]. M him. L o e w e (H. M .), T h e Selju q s (C am brid ge Medieval History IV, sah. 2 9 9 - 3 1 7 , 8 3 6 ) . NORMANLARA DAR: G a y ( J .) , LItalie m eridionale et lE m p ire byzantin depuis la v en e m e n t de Basile Ier ju s q u la prise de Bari par les N orm ands, 8 6 7 - 1 0 7 1 (Paris, 1 904 ). Mhim. C h a l a n d o n (F.), Histoire de la domination no rm an d e en Italie et en Sicile, cilt I (Paris, 1 9 0 7 ) . G u l d e n c r o n e ( baronne Diane de ) , LItalie byzantine. Etde sur le haut m oyen-ge, 4 0 0 - 1 0 5 6 (Paris, 1914). KLSE TARH: j a g e r , H istoire de Photius (2. tab, Paris, 1845). E sk i
mitir.
H e r g e n r t h e r (I.), Photius, P atriarch von Constantinopel (R eg en sb u rg , 1 8 6 7 - 1 8 6 9 ) , cilt I - III. Kiliselerin ayrlm a m eselesi 1 0 5 4 sen esin e kadar gtrlm tr- G ayet m him .
cizgiliforum
cizgiliforum
476 BZANS MPARTORLTU TARH
B r e h i e r (L .), Le sch ism e oriental du XI e siecle (Paris, 18 99). M him. Ayn mellifin C am brid g e Med. History,, (Cilt IV, sah. 2 4 6 - 2 7 3 ) iin yazm olduu fasl IX a m racaat olunm as. L e b e d i e v (A . P .), IX uncu, X u n cu ve XI inci asrlarda kiliselerin ayrlm a m eselesi (2. tab, M oskova 1 905 ). Rusca. M i c h e l (A .), H u m b e rt und Kerullarios. Studien. Erster Teil, (P ad erborn , 1925). TA RH :
Bizans k orp o ra sy o n la r ve E p ark n kitabna d air: korporasyonlar. G. H ertzb erg in Bizan s tarihi,, nin ru sca ter c m esin d e (Moskova, 1 8 9 6), sah. 6 0 0 - 6 1 2 . Rusca. S t c k l e (A .), Sp tr m isch e und by z an tin isch e Znfte (Leipzig, 1911). E n teresan. e r n u s o v ( E. A . ), R om a ve Bizans k o rp o rasy o n la r (Maarif N ezareti m ecm uas, Eyll 1914). St ck le nin kita bnn ru sca tenkidi. M a c r i (C. M.), Lorganisation de leco n o m ie u rb a in e dans B y za n ce sous la dynastie de M acedoine, 8 6 7 - 1 0 5 7 (Paris, 1 9 25).
TMA M ESELE: B o z o b r a z o v (P. V.), T acirler v e k k san atk rlar
(V. G.), Bizans im parato rlu u nu n i ta rihine dair m alzem eler. Kyl m alikn esi lehind e alnan tedbirler. Maarif Nezareti M ecm uas, Cilt 2 0 2 (Mart, 18 97). Ayn mellifin Eserler,, inde (Cilt IV, L eningrad, 1 9 3 0 , sah. 2 5 0 - 3 3 1 ) ik inci defa neredilm itir. X uncu asr novellerinin ru sca terc m elerin i ihtiva etm ektedir. G ay et m him . T e s t a u d (G.),. D es rapports des puissants et des petits , proprietaires ru ra u x dans lE m p ir e byzantin au X e siecle (Bordeaux, 1 898 ).
Vasilievski FEN VE E D E B Y A T : K r u m b a c h e r , M o n t e l a t i c i v e R a m b a u d n u n y u kard a zikrolunan e s e r le r i; S k a b a l a n o v i in y u kard a ism i g een
eseri.
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 477
F u c h s (F.), Die h h e ren S ch u le n von Konstantindpel im Mittelalter (Leipzig und Berlin, 1 9 2 6 ). M ON OGRAFLER: TEODOR DAFNOPATESE D A R: L a t i s h e v (V.V.), Teodor D afnopatesin iki nutku. Bu zatn hayat ve eserleri h ak k n d a bir m ethal ve baz te r c m e ler ihtiva etm ektedir. P ra v o slav n i Palestinski S b o rn ik , Cilt 5 9 (Sen P etersburg, 1910), Rusa. RODOSLU KONSTANTNE D A R :
Pauly - W issowa, R ealency clopaedie der k lassisch en Altertum sw issenschaft, IV (1 9 0 1 ), s. 1 0 3 2 - 1 0 3 3 .

KONSTANTN PORFROGENETE DAR: R a m b a u d (A.), ism i geen eser. L e c l e r c q (H .), Constantin P o rp h y ro g e n e fe
et le liv re des ce re m o n ie s de la co u r de B y z a n c e (Cabrol, D ictionnaire darch eo log ie ch re tien n e et de liturgie (Paris, 1914). III.2 , sah. 2 6 9 5 - 2 7 1 3 .
SMEON M ETAFRASTA D A R: V a s i l i e v s k i (V .G .), Sim eon Metafrast'n hayat ve e s e r lerine dair. M aarif Nezareti M ecm uas 2 1 2 (kinci T erin - B irin ci Knun, 1 8 8 0 ), sah. 3 7 9 - 4 3 7 . Rusa. D e l e h a y e (H.), La vie de saint Paul le J e u n e e t la chronologie de Metaphraste. R ev u e des questions historiques, nouvelle serie X, 1 8 9 3 , sah. 4 9 - 8 5 . j u g i e (M.), S u r la vie et les procedes de S y m e o n Meta phraste. E ch o s dO rient X X II, 1 9 2 3 , sah. 5 - 1 0 . ANTHOLOGA PALATINA Y A D AR:
W o I t e r s ( P ), De Constantini C ephalae Anthologia. Rhein isch es M useum 3 8 , 1 8 8 3 , sah. 9 7 - 1 1 9 .
cizgiliforum
cizgiliforum
MSTK NKOLAY A D A R: Z l a t a r s k i (V. N .) , stanbul patriki Mistik N iko lann Bulgaristan ar S im e o n a yazd m ektuplar. S b o rn ik za Minist. Narodn. Prosv. X, 1 8 9 4 , sah. 3 7 2 - 4 2 8 ; XI, 1 8 9 4 , sah. 3 - 5 4 ; XII, 1 8 9 5 , sah. 1 2 1 - 2 1 1 . Bu lg arca. DYA K O S LEONA D A R : W a r t e n b e r g (G .), Das G esch ich tsw e rk des Leon Diakonos- Byz. Zeitschrift VI, 1 8 9 7 , sah. 106-111; sah. 2 8 5 - 3 1 7 ye dahi baknz. S u t s u m o v , D iyak o s Leon ve Sk y litzesin m ehazlarna dair. Vizantiiskoie O bo zren iie II, I (Yuriev - Dorpat, 1 9 1 6 ) . Rusca. HENDESEC JAN KROTESE DAR:
V a - s i l i e v s k i (V. G.), R u s - B iz a n s p a ra la r I I : 9 7 6 - 9 8 6 se n eleri tarihine dair. Maarif N ezareti M ecm uas 184, (Mart 1 8 7 6 ) , sah. 1 6 2 - 1 7 8 . Ayn mellifin E se rle ri,, nde (Cilt II: S e n - P ete rsb u rg , 1 9 0 9 ), sah. 1 0 7 - 1 2 4 de ik inci defa baslmtr. Rusca.
T a c c h i - V e n t u r i (P . S. L ), C o m m en tariolu m de Jo a n n e G eom etra in S. G re g o riu m N azianzenum inedita laudatione in cod. V aticano - Palatino 4 0 2 adversata. Studi e docum enti di storia e diritto; Cilt X IV (1893). MDLLL KRSTOFA DAR: K u r t z (Ed.), Die G edichte des C hristophoros
Mytilenaios
(Leipzig, 1 9 0 3 ).
K A YSERL A RETA SA D A R: K u g e a s (S. B.), '0 Koaaapdoc 'ApsS-a xal t spyov atko (Atina, -
1913).
MHAL PSELLO SA D A R : F i s e h e r (W .), Studien zur b y za n tin isch en G esch ich te des 11. Ja h rh u n d e rts (Plauen, 1883).
cizgiliforum
cizgiliforum
BBLYOGRAFYA 479
B u r y (J. B.). R o m a n e m p e ro rs from Basil II to Isaac K o m n en o s, E n glish Historical R ev iew IV. 1 8 8 9 , sah. 4 1 - 6 4 ; 2 5 1 - 2 8 5 . Ayn mellifin Selected Essays,, (C am bridge, 19 3 0 , sah. 1 2 6 - 214) inde ikinci defa baslmtr. P sellosun e se rle rin e dair bir etd. B e z o b r a z o v ( P . V.), Bir Bizans m u h arriri ve devlet a d a m :
Mihail Psellos I: Mihail Psellosun hal te rc m e si (Moskova, 1 8 9 0 ). Rusca. R a m b a u d ( A . ) , M ichel Psellos, philosophe et h o m m e detat b y zantin au X I e siecle. Etudes su r lhistoire by zantine (Paris, 1912), sah. 1 0 9 - 1 7 1 . D i e h l ( C h .), U n e fam ille de bo u rg e o isie B y z a n c e au XI e siecle. F ig u re s by zan tin es I, sah. 2 9 1 -3 1 6 . H. B e l I in ngilizce te rc m e s i: Byzantine Portraits ( N e w - Y o r k , 1927), sah. 276-299.
Z e r v o s (Ch.), Un philsophe neoplatonicien au X I e siecle.
M ichael Psellus, sa vie, son oeuvre, ses luttes philosophiques, son influence. P reface de M. F. P icav et (Paris, 1 920). R e n a u l d (E.), L e x iq n e choisi de Psellos (Paris, 1 920 ).
R e n a u l d (E.), Etde de la la n g u e et du style de
Michel
P sellos (Paris, 1 920 ).

R e n a u l d (E.), M ichel P sello s: C h ro n o g rap h ie ou histoire
d un siecle de Methal.
B y za n ce,
976-1077.
Cilt I
(Paris,
1926),
BASL DGENS A KRTASA DAR: R a m b a u d (A .), U n e epopee by zantine au X e sie cle : les exploits de D igenis Akritas. Etudes su r lhistoire byzantine (Paris, 1912), sah. 6 3 - 1 0 8 . W a r t e n b e r g (G.), D as m ittelg riech isch e Heldenlied von Basileios D igenis Akritas (Ostern, 1 8 97 ). D i e h l (Ch.), Le ro m a n de D igenis Akritas. Fig u res b y z a n tines, II, sah. 2 9 1 - 3 1 9 .
cizgiliforum
cizgiliforum
580 BZANS MPRATORLNGU TARH
B r e h i e r (L.), U n heros de rom an dans la litterature
by-
zantine (C le rm o n t-F e rr a n d , 1904). P e r no t (H.), Etudes de litterature g re c q u e m o d e rn e (Paris, 1916), sah. 1 - 7 0 . K i r y a k i d i s (S.), '0 A Lyevrj
'A xpxa
(Atina, 1 926), sah. 1 5 5 .
H e s s e l i n g (D.), L a plus a n cien n e redaction du poem e epique sur D igenis Akritas (Amsterdam, 1 9 2 7 ), sah. 2 2 . (M ededeelingen der K o n in k lijk e A kadem ie van Wetenschap pen , Afdeeling Letterkunde, Deel 6 3 , serie A, Nr. 1). Birinci cildin sonu
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR Fasl I
(1) T h , L a b b e, De B y z a n t i n a e h i s t o r i a e s c r i p t o r e s ad o m n e s per o r b e m e r u d i t o s rcQ TQejtm6v ( Pari sii s, 1 6 4 8 ) , sa h. 5- 6. 0 (2) L F e u g e r e , E t d e s u r l a v i e et les o u v r a g e de Du C a n g e (Paris, 1 85 2 ) , sah. 9, ( 3) Ay n yerde. (4) V. V a s i l i e v s k i , B i z a n s t a r i hi a r a t r m a l a r n a ( S e n P e t e r s b u r g , 1 8 9 0 ) , s a h 1 3 9 (rusa). dair tecrbe
(5) N i r j e a n A n i s s o n u n Du C a n g e a y a z m o l d u u m e k t u p l a r k ar l a t r n z : H O m o n t, Le G l o s s a i r e g r e c d e D u Catge. A n i s s o n un, b u l g at i n b a s l m a s n a d ai r Du C a n g e a m e k u b u ( 1 6 8 2 - 1 6 8 8 ) : R e v u e d es e t u d e s g r e c q u e s V, 1 8 9 2 , sah. 2 1 2 - 2 4 9 . ( 6 ) B u e s e r m t e a k i p s e n e l e r d e b i r o k def al a r b a s l m t r (7) Kr. F e u g e r e , i s m i g e e n eser, sah. 6 7 - 7 1 . B u l i m i n hastal ve l m n e dair, D u C a n g e n m u a s r o l a n E t i e n n e B a l u z e n a r h n da bir F r a n s z l i m i t ar a f ndan y a z l m ol an g a ye t e n t e r e s a n bi r m e k t u bu C h r o n i c o n P a s c h a l e e d i s } o n u n da , cilt II, sah. 6 7 - 71 de (Bo n tab) b u l m a k k abi l di r. ( 8 ) Du C a n g e n iyi b i r hal t e r c m e s i y ok t u r . (9) V o 1 1 a i r e, L e P y r r h o n i s m e de 1'histoire, par u n b c h e l i e r en t h e o l o gi e ( 1 7 6 8 ), fasl XV. B e u c h o t tab , -cil t 4 4 , sah. 4 2 9 . (10) M o n t e s q u i e u , C o n s i d e r a t i o n s s u r les c a s e s de la g r a n d e u r d es R o m a i n s et de i e u r d e c a d e n c e , fasl XXI. (11) H e g e l , V o r i e s u n g e n b e r die P h i l o s o p h i e d er G esc h i c ht e. I I I . k s m , III. cz, III. fasl, ( Le c t u r e s on the P h i l o s o p h y of Hi story, t r ans lated by J, S i b r e e, [London, 1890] , sah. 3 5 3 ) . (12) Mo ni te ur , 13 H a z i r a n 1815. Kr. H o u s s a y e , 1815, cilt 1 (Pari s, 1 9 0 5 ) , sah. 6 2 2 - 6 2 3 . (13) A. S o r e J , M o n t e s q u i e u , 2. tab (Pari s, 1 8 8 9 ) , sah. 6 4 . (14) T h e M e m o i r s of t h e Life of E d v a r d G i b b o n , wit h v a r i o u s o b s e r v a t i o n s an d e x c u r s i o n s b y H i m s e l , edi ted by B i r k b e c k H i l l ( Lo ndo n, 1 9 0 0 ) .
31
cizgiliforum
cizgiliforum
m
(15) T h e A u t o b i o g r a p h i e s of E d w a r d M u r r a y ( L o n d o n , 1 8 9 6) , sah, 152. (16) Ayn eser, sah. 148, (17) Ayn eser, sah. 3 0 2 . (18) T h e A u t o b i o g r a p h i e s of E d w a r d (19) Ayn e se r, sah. 3 3 3 - 3 3 4 . (20) B u r y , sah. X X X I .
Q i b b o n,
edited
b y J.
O i b b o n, sah. 311.
G i b b o n un e d i s y o n u n d a ( Lo ndra, 1 8 9 6 ) , cilt I, methal, Hi st ori cal Essays, 3, S e r i e ( Lo n d o n, 1 8 7 9 ) , sah.
(21) F r e e m a n , 234-235,
( 2 2 ) O i b b o n, T h e H i s t o r y of t h e Deoli ne a n d Fail of t h e R o m a n E m p i r e . N i r i : J. B, B u r y . Cilt I ( Lo nd on , 1 8 9 6 ) , me t h al , *sah. II I. ( 2 3 ) R o y o u, Hi s t o i r e du B a s - E m p l r e ( Pari s, 1 8 0 3 ) . n sz. ( 2 4 ) F i n i a y m k e n d i t ar af ndan y a z l m hal t e r c m e s i : Ta r i h l i n de ( H i s t o r y of G r e e c e , edit. b y H. F . T o z e r, Oxford, 1 8 7 7 ) cilt I, sah. X X X I X XL V I . (25) F i n i a y , i s m i g e e n eser, cilt I, sah. X V - X V I I , ( 2 6 ) F i n I a y, i s m i g e e n eser, cilt I, sah. XV I I X X. ( 2 7 ) F r e e m a n , Hi st o ri c a l E s s a y s , cilt II I, sah, 2 4 1 2 4 3 , (28) P a p a r r i g o p u l o , sah. 19 4 . Histoire de la c i v i l is at i on h el le ni qu e ,
( 2 9 ) B u a c a i p m e s e l e y e a a d a t e k r a r a vd e t e d ec e i z. (30) G r e g o r o v i u s , i s mi g e e n e se r, cilt 1. sah, X V I I I - X I X .
(31) N. H. B a y n e s, A B i b l i o g r a p n y of t h e w o r k s of J. B. B ur y, c o mp i l e d with a m e m o i r b y N. H B a y n e s ( C a m b r i d g e , 1 92 9 ) , sah. 5 6, M k e m m e l e s e r : sah. 1 - 1 2 4 B u r y ni n hal t e r c m e s i n i , sah. 1 2 4 l m n e dair y a z l m yazl ar , sah. 1 2 5 - 1 7 5 B u r y n i n e s e r l e r i n i n t am bi r b i b l i y o g r a f y a s n i h ti va e t m e k t e d i r ( 32) B u r y , n sz, sah. VII. ( 3 3 ) B u r y , i s m i g e e n eser, cilt I, me t hal , sah. V - V I I I . B u m e t hal k s m i k i n c i e d i s y o n d a h a z f e d i l m i t i r ; tarih b a k m n d a n b u g n dahi f aydaldr. K r . : F. D l g e r, B y z a n t i n i s c h e Ze it schri ft X X V I, 1-2 ( 1 9 2 6 ) , sah, 9 7 .
(3 4 ) Ayn yerde,
( 3 5 ) M. R o s t o v t z e f f , T h e Soci al an d E c o n o r n i c R o m a n E m p i r e ( Oxf ord, 1 9 2 6) , sah. 6 2 8 . Hi st o ry of the
( 3 6 ) L a m b r o a m o d e r n g r e k e ol arak ithaf e d i l m i olan e s e r i m u k a y e s e e d i n i z : Z.tuoojv n. Adjnno, 1 8 5 1 - 1 9 1 9 (Atina, 1 9 2 0 ) . Sah. 5 - 2 9 d a L a m b r o s u n hal t e r c m e s i (A. N. S k i a s taraf ndan), sah. 3 5 - 8 5
cizgiliforum
cizgiliforum
N O T IA R 483
te, e s e r l e r i n i n bi r b i bl i yo gr a f ya s ( 4 7 9 e s e r s e r l e v h a s ) ; sah, 8 6 1 3 8 de L a m b r o s un l m n d e n s o n r a b u l u n m u o l an g a y r m n t e i r el y a z m a lar n m u h te v i d i r. Kr. S. B. K u ' g e a s , L Etat a ct ue l d es e'.udes b y z a n t i ne s e n G r e c e ( B u l l e t i n de la S e ct io n h i s t o r i q u e d e lA c a d e m i e R o u m a i n e , cilt XI* B uc a r e s t , 1 9 2 4 ) , sah, 1 65 - - 1 66. ( 3 7 ) G e l z e r , Ab r i s s der b y z a n t i n i s c h e n K a i s e r g e s c h i c h t e , sah, 1 0 6 7 . ( 3 8 ) F. H a r r i s o n t a ra f n d a n i k i nc i defa n e r e d i l m i t i r : A m o n g m y b o o k s : c e n t e n a r i e s , r e vi e ws, m e m o i r s ( Lo nd o n , 1912), sah. 1 8 0 2 3 1 . ( 3 9 ) B u k i t a b n z Ch. D i e h l i n e s e r i n e ( C a m b r i d g e Med i eval Hi st o r y , cilt IV, fasl X X I I I ve X X I V ) e s a s t e k i l et mit ir , ( 4 0 ) S l a v m u h i p l e r i R u s o r t o d o k s k i l i s e s i n i n ve B y k P e t r o dan n c e k i e s k i s i y a s ve ti ma m e s s e s e l e r i n h a y r a n idiler. B u n l a r P e t r o n u n r e f o r m l a r n n R u s y a y d o r u y ol da n a y r m o l d u u n a k a ni b u l u n u y o r l a r d . G ar p l l a r ise, b u n u n t a m a m i y l e a k s i n e ol arak, R u s l a r n g a r b Av r u pa y a s a m i m ba l ar l a bal o la r a k y a a m a l a r l z m g e l d i i ve R u s y a n m a n c a k B y k P e t r o n u n r e f o r m l a r n d a n s o n r a me de r . bi r m e m l e k e t o l d u u f i k r i n d e idiler. (41) A. H e r t z e n , Le p a s s e et les i d e es V e n e z i a la B el l a 1 8 7 9 ) , cilt X, sah. 5 3 - 5 4 . ( G e ne v e ,
( 4 2 ) P. I. a a d a i e v, E s e r l e r i ve me k t p ' a r . H e r s c h e n s o h n t a r af n d a n n e r e d i l m i t i r ( Mo s k o v a , 1914), cilt II, sah. 118. F r a n s z c a o r i j i n a l i cilt j , sah. 8 5 , (43) A S, K h o m i a k o v , B i z a n s m m d a f a a s h u s u s u n d a bir G r e k i n sesi,, adl m a k a l e s i n i n notu. Bu m e l l i f i n Eserleri,, nd e ( M o s k ov a, 4. tab, cilt II I, sah. 3 6 6 ) i n t i a r e t m i t i r ( r us a ) . (44) s t a n b u l u n r u s a ad, ( 4 5 ) G r a n o v s k i , Lti n m p a r a t o r l u u : M e d o v i k o v u n e s e r i n i n tahlili. T. N. G r a n o v s k i ni n E s e r l e r i n d e (4. tab, M o s k o v a , 190 0) , sah. 3 7 8 de i n t i a r e t mi t i r (rusa), (46) G r a n o v s k i , Lti n m p a r a t o r l u u .. . . . , s ah . 3 7 9 . yahut Konstantiniye ( 4 7 ) I. i e r t o v , a rk i R o m a m p a r a t o r l u u tarihi ( S e n P e t e r s b u r g , 1 8 3 7 ) . M e t h a l ( r us a ) .
( 4 8 ) F, I. U s p e n s k i n in hayat ve e s e r l e r i n e dai r e n iyi m a l m a t L e n i n g r a d F e n A k a d e m i s i t a r af n d a n n e r e d i l m i o l a n bir r i s a l e de b u l m a k k a b i l d i r : A k a d e m i z a s n d a n F . I . U s p e n s k i' nin h t r a s n a ( 1 8 4 5 1 9 2 8 ) , L e n i n g r a d , 1 9 2 9 (rusa) ( 4 9 ) F. I, s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u t arihi ( S e n P e t e r s b u r g 19 1 4 ) , cilt I, sah. X I I ( r us a) . ( 5 0 ) Ayn eser, sah. 4 6 4 7 . (51) A y n eser, sah. XIV. ( 5 2 ) Ayn eser, sah. 4 7 4 8 .
cizgiliforum
cizgiliforum
(53) (54) (55) (56)
F. I. U s p e n s k i , Ayn eser, sah, 3 9 ,
B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi, sah, 16.
A y n eser, sah. 3 9 4 0 , Ay n eser, sah. 4 0, M o s k o v a d a 1917 de l m t r . ( J o u r n a l of E gy p t i a n
( 5 7 ) C. N. U s p e n s k i
( 5 8 ) H. I. B e l l , T h e D e c a y of a c i vi l is at i on A r c h a e o l o g y X, 1 9 2 4 , sah, 2 0 7 ) ,
Fasl II
(1) M e s e l kr.: H. V i n c e n t e t F. M. A b e 1, J e r u s a i e m , R e c h e r c h e s de t o p o g r a ph i e , d a c h e o l o g i e et d h is t oi r e ( Pari s, 1 9 1 4 ) , cit II, sah, 2 0 2 2 0 3 . ( Bu e s e r b i r b i b l i y o g r a f y a y d a h i m u h t e v i d i r ) . (2) G. B o i s s i e r, La fin du p a g a n i s m e (Pari s, 1891), cilt I, s a h 2 4 2 5 , (3) J. B u r c k h a r d t , Di e Zeit K o n s t a n t i n s 1 8 98 ) , 3. tab, sah: 3 2 6 , 3 6 9 3 7 0 , 4 0 7 . (4) B u e s e r i n g e n i l e t i l m i ve y e n i d e n c tab a l m a n c a olarak 1 9 2 5 de k m t r . d es G r o s s e n ( Leipzig,
g z d en g e i r i l m i d r d n
(5) A. H a r n a c k , Di e M i s s i o n u nd A u s b r e i t u n g d e s C h r i s t e n t u m s in d en e r s t e n drei j a h r h u n d e r l e n , cilt II ( Le i pz i g, 1 9 0 6 ) , 2, tab, sah. 2 7 6 285. (6) V. B o l o t o v . E s k i k i l i s e t a r i h i n e da i r k o n f e r a n s l a r ( Se n P e t e r s b u r g, 1913), cilt III, sah. 2 9 ( r us a ) . (7) V. D u r u y, Hi s t o i r e d e s R o m a i n s ( Pari s, 1 8 8 5 ) , cilt VI I , sah. 102, (8) Ayn eser, sah, 8 6 , 8 8 , 5 1 9 520. Kirche
(9) Ayn eser, cilt VI ( 18 8 3 ), sah. 6 0 2 . ( 1 0 ) E. S c h w a r t z , K a i s e r K o n s t a n t i n und die c h r i s t l i c h e ( L e i p z i g Ber l in . 1913), sah. 2.
(11) K o n s t a n t i n der G r o s s e und s e i n e Zeit. G e s a m m e l t e St d i en , h e r a u s g e g e b e n von F. D l g e r ( F r e i b u r g i. B r e i s g a u . 1913), sa h, 2. (12) P. B a t i f f o l , La p a i x c o n s t a n t i n i e n n e et le c a t h o l i c i s m e ( Pari s, 1914), s a h. 2 5 6 2 5 9 (O. S e e c k in b u m e v z u a da i r y a p m o l d u u etd mnasebetiyle). (13) J. M a u r i c e, C on st a n ti n ie Gr a nd . L ' o r i g i n e de la c i vi l is at io n c h r e t i e n n e ( Pari s, 1 9 2 5 ) , s a h . 31 3 6 , (14) B o i s s i e r, cilt I, s a h . 2 8 . Kr. L e c i e r c q , D i c t i o n n a i r e d arc h e o l og i e c h r e t i e n n e et de liturgie. ( Pari s, 1914), cilt III, 2, s a h. 2 6 6 9 . (15) F. L o t , L a f in du m o n d e a n t i q u e ( Pari s, 1 9 2 7 ) , sah. 3 2 - 3 8 . (16) E. S t e i n , G e s c h i c h t e des s p t r m i s c h e n R e i c h e s , cilt I ( Wi e n. 1 9 2 8 ) , s ah . 1 4 6 - 1 4 7 . Bu i ki e s e r e dai r ( St e in ve Lot n u n eserl eri ) N,
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 485
B a y n e s ' i n Journal of R o m a n S t u d i e s X V I I I , 1 9 2 8 , sah. 2 2 0 d ek i e n t e r e s a n bir m a k a l e s i n e b a k n z, (17) M e s e l k r . J. M a u r i c e, N u m i s m a t i q u e C o n s t a n t i n i e n n e , cilt 11 ( Pari s, 1911), sah. V I I I . X I I , LVI, E. S t e i n , i s m i g e e n eser, sah. 146. (18) Kr. M a u r i c e , i s mi g e e n eser, cilt II, s ah . VIII. (19) Ay n eser, cilt II, sah. X X X L V I I I . ( 2 0 ) Ay n eser, cilt II, sah. XI I. (21) E. T r u b e t z k o i , V i n c i a s r d a g a r p . h r i s t i y a n l m m din ve ti ma m e f k r e l e r i ( M o s k ov a , 1 8 9 2 ) , cilt I, sah. 2 (rusa) 722) L a c t a n t i i , De m o r t i b u s p e r s e c u f o r u m , 4 4 .
. ( 2 3 ) E u s e b i i, H i s t o r i a E c c l e si as t i c a, IX, 9, 2. K r . : N i c e n e and P o s t - N i c e n e F a t h e r s (2. serie, N e w - Y o r k , 1 8 9 0 ) , cilt I, sah. 3 6 3 . (24) E u s e b i i, Vita C on s t a n t i n i , I, 2 8 - 3 0 . ( 2 5 ) h t i m a l k e l t c e d e n g e l m e k t e d i r . Kr. P a u l y W i s s o w a , R e a le n cy cl o p a e d i e d er k l a s s i s c h e n A l t e r t u m s w i s s e n s e h a f t X I I ( 1 9 2 5 ) , sah. 2 4 1 (G r o s s e), ( 2 6 ) L a b a r u m t as vi ri K o n s t a n t i n devri s i k k e l e r i n i n z e r i n d e b u l u n mak t ad r. M e s e k r . : J; M a u r i c e , N u m i s m a t i q u e C o n s t a n t i n i e n n e (Paris, 1 9 0 8 ) , cilt 1, l e v h a IX, 2 ; cilt II, sah. L I X -L X . (27) L a c t a n t i i , De mortibus Hist. Eccl. VIII, 17 , 9- 1 0 . persecutorum, 3 4 , 4 - 5 . Eusebii,
( 2 8 ) L a c t a n t i i , De mort. pe r sec . 4 8 , 4 - 8 . E u s e b i i , Hist. Eccl. X, 5, 6 - 9 . ( 2 9 ) A. L e b e d i e v, H r i s t i y a n l n itisaf d e vr i (3. tab, S e n P e t e r s b u r g, 1 9 0 4 ) . sah, 3 0 0 - 3 0 1 (rusa). ( 3 0 ) N. G r o s s u, Mi l an f e rm a n , sah. 2 9 - 3 0 (Ki^ ef T e o l o j i A k a d e m i s i n e r iy at , 19 13) (rusca). (31) O. S e e c k , Da s s o g e n a n t e E d i k t v o n M a i l a n d ( Zei ts c hr i f t f r K i r c h e n g e s c h i c h t e XI I, 1891, sa h. 3 8 1 - 3 8 6 ) . Ayn m e l l i f i n : G e s c h i c h t e d es U n t e r g a n g s d er a n t i k e n Wel t ( Be r l in , 1 8 9 7) , cilt 1,2,2 tab, sah. 4 9 5 . F a k a t N. B a v n e s ' i k r , : J o u r n a l of R o m a n S t ud i e s X V I I I , 2, 1 92 8, , s a h 2 2 8 : Mi l n f e r m a n n i n m e v c u t o l m a d n i m d i b i l i yoruz. ( 3 2 ) B r i 11 i a n t o v. m p a r a t o r B y k K o n s t a n t i n ve Mil n f e r m a n ( Pe tr o g r a d, 1916), sah. 1 5 7 ( r u s a ) K r . : M. A. H u 11 m a n n, T h e EstabHshm e n t of C h r i s t i a n i t y and t h e P r o s cr i p t i o n of P a g a n i s m ( N e w - Y o r k , 1914), sah. 123. K o n s t a n t i n i ilk h r i s t iy a n i m p a r a t o r ve h r i s t iv an l p u t p e r e s t l ik ile a y n s e v i y e y e k a r a n i l k h k m d a r o la r a k t e l kki ede bi l iri z; f a ka t bu i m p a r a t o r h r is t i y a n l ilk r e s m di n y apa n d e i l d i r ; n k 3 1 1 d e G al er b u n u y a p m t ( S t u d i e s ' n Hi st o r y , E c o n o m i c and P u b l i c Law, edited b y t h e F a c u l t v of Pol itica! Science, of C o l u m b i a U n i v e r s i t y , vol. LX. No. 2).
cizgiliforum
cizgiliforum
(33)
M a u r i c e , i s m i g e e n eser, cilt II, sah. LV.
( 3 4 ) N i k o m e d i a (zmit) iin kr. J. S l c h , H i s t o r i s c h - g e o g r a p h i s c h e Studi.en b e r b i t h y n i s c b e S i ed l u n g e n . N i k o m e d i a , Nikaia. Prusa, ( B y z a n t i n i s c h - n e u g r i e c h i s c h e J a h r b c h e r I, 1 9 2 0 , s a h 2 6 7 - 2 6 8 ) . Afrika iin : S. G s e 1 1, L es m o n u m e n t s a n t i q u e s de l Al ge ri e ( Pari s, 19 0) , cilt II, sah 2 3 9 . ( 3 5 ) V. B a r t h o l d a r k C e m i y e t i Zapiski ( h a b e r l e r i n d e ) cilt I ( L e n i n g r a d , 1 9 2 5 ) , sah. 4 6 3 (rusa), lerinde.
( 3 6 ) A. S p s s ki , U m u m k o n s i l l e r d e v r i n d e d o g m a t i k h a r e k e t l e r tarihi ( S e r g i e v P os ad, 1 9 0 6 ) , sah. 1 3 7 (rusa). ( 3 7 ) A. H a r n a c k, L e h r b u c h d er D o g m e n g e s c h i c h t e . i l , 4. t a b ( T b i n g e n , 1919), sah. 187. ( 3 8 ) E u s e b i i, Vita C o n s t a n t i n i II, 7 2 (edit. Hei kel , sah. 71). n g i l i z c e t e r c m e s i : N i c e n e and P o s t - N i c e n e Fa.thers I, s a h . 518, ( 3 9 ) B ab al ar n adedi h e r h a ld e d a h a k k idi. M e s e l k r . : P. B a t i ff o l , La paix c o n s t a n t i n i e n n e et le c a l ho l c s me , 3. tab, P a r i s 1914, sah, 321-322. ( 4 0 ) S. A. W i k e n h a u s e r , Z u r F r a g e der E x i s t e n z v o n N i z n i s c h e n Sy n o da i p o t o k o i e n ( D l g e r i n i s m i g e e n e s e ri nd e , sah. 1 2 2 - 1 4 2 ) . (41) S o c r a t i s, Hi s t or i a E c c l e s ia s t i c a I, 9. Kr. N i c e n e an d P o s t - N i c e n e F a t h e r s II, sah. 13. ( 4 2 ) H G w a t k i n, S t u d i e s of Ar i an i s m, 2. tab ( C a m b r i d g e , 1 9 0 0 ) sab. 1-2 ( 4 3 ) N. H, B a y n e s in g a y e t e n t e r e s a n iki m a k a l e s i n i kr. At hanasi a n a ( Jo ur n al of E g y p t a n At c h a e o l o g y XI . 1 9 2 5 , s a h . 5 8 6 9 ) ; A l e x a n d r i a and C o n s t a n t n o p l e : A S t u d y in E c c l e s i a s t i c a l D i p l o m a c y ( ayni m e c m u a da XI I, 1 9 2 6 sah. 149). Bi h a t e , Schvvartz t a r af n d a n b i r t a k m v e s i kalar n ner imden s o m a , B a y n e s A r i u s un geri a r l m a s h a k k n d a k i t e zi nd en Âthanasia m a k a l e s i n d e ) v a z g e m i t i r ( J ou r n al of R o m a n St u d i e s X V I I I . 2, 1 9 2 8 , sah. 2 21, not 1). ( 4 4 ) M es e l G w a t k i n in u izah t e e b b s n k r : bu tar i hi K o n s t a n t i n in y e n i hatt h a r e k e t i n i Asya haleti l u h i y e s i y l e izah e t m e k i s t e m e k t e d i r ( G w a t k i n , i s m i g e e n eser, sah. 5 7 , 9 6 ) . ( 4 5 ) A. S p a s s k i , i s mi g e e n e se r, sah. 2 5 8 . Kr. : N. B a y n e s , A t h a n a s i a n a (Journal, of E g y p t i a n A r c h a e o l o g y XI, 1 9 2 5 , sah 6 5 ) . ( 4 6 ) H e r o d o t IV, 144. ( 4 7 ) P o l i b y o s IV, 3 8 , 4 4 . ( 4 8 ) S o z o m e n i s , Hist. EccI. II. 3. ( 4 9 ) Kr. J, M a u r i c e , Les o r i g i n e s de C o n s f a nt i no pl e , C e n t e n a i r e de la S o ci te t e des A n t iq u a i r e s de F r a n c e ( Pa i s , 1 9 0 4 ) , sah. 2 8 9 - 2 9 2 . J, M a u r i c e , N u m i s m a t i q u e C o n s t a n t i n i e n n e II, sah. 4 8 1 - 4 9 0 . L, B r e h i-
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR
48T
er, C on st a n ti n et la f ondat i on de C o n s t a n t i n o p l e ( R e v u e Hi s t o r i qu e CXIX. 1915, sah, 2 4 8 ) . D. L a t h o u d , La c o n s e c r a t i o n et la d ed i ca ce de C o n s tant i nopl e ( E c h o s d' r i e nt X X I I I , 1 9 2 4 , s ah , 2 8 9 2 9 4 ) ( 5 0 ) P h i l o s t o r g i i , Hist. Eccl. 1 1 , 9 (edit. Bidez, 1913,) sa h, 2 0 - 21 ve d i e r m e h a z l a r . (51) N. B a y n e s, 1 9 2 6 ) sah, 18. The Byzantine Empire ( New - Y o r k - L ondon,
( 5 2 ) Kr, E, S t e i n , s m i g e e n e se r, cilt I, sah, 1 9 6 ve F. L o t, La f in du m o n d e an t i que, sah. 81, not 5. A A n d r e a d e s e h r i n n f u s u n u 7 - 8 0 0 0 0 0 o l a ra k g s t e r m e e m t e m a y i l d i r (A, A n d r e a d e s, D e la po p u la t i on de C on s t an t i no p l e s o u s l e s e m p e r e u r s b y z a n t i n s , t al y an c a Met ro n m e c m u a s [Rovigo, 1 92 0 ] , cilt I, sah. 8 0 ) . B u r y u m t a l ada b u l u n u y o r : V inci a s r da e h r i n n f u s u n u n bi r m i l y o n d a n biraz e k s i k o l m a s m u h t e m e l d i r ( Hi st o r y of the L at e r R o m a n E m p i r e , I, sah. 88). ( 5 3 ) Arap co r a f ya c s El Masudi , X u n c u a s r d a o d e v i r r e k l e r i n i n p- yi tahtl ar m B ul i n ( yani g r e k e Pol in k e l i m e s i ) y a h u t st a nBui in ( g r e k e ott)v jto?.v, St enpo i in) o l a r a k g s t e r d i k l e r i n i ve Ko n s t an tinopolis ad n k u l l a n m a d k l a r n ! y a z m a k t a d r . K r : O. L e S t r a n g e , T h e l a nd s of t h e e a s t e r n Ca l i phat e ( C a m b r d g e , 1 9 0 5 ) . sah. 1 38, not. A. A n d r e a d e s , i s m i g e e n eser, sah. 6 9 . n. 2. B i n a e n a l e y h b u e h r i n e l y e v m t a d s t an bu l T r k ad g r e k e St enpoi in* ( ehi re) k e l i m e sinden gelmektedir, ( 5 4 ) F. I. U s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi, cilt , sah. 6 0 - 6 2 ( rusa). B i r m d d e t t e n b e r i s t a n b u l u n t e s i s i n i n e h e m m i y e t i n i az al t m a k iin bi r t e m a y l m e vc u t t u r , K r : O. S e e c k , G e s c h i c h t e d es U n t e r g a n g s der a n t i k e n W e l t I I I ( Berl in, 1 9 0 9 ) , sah. 4 2 1 - 4 2 3 ; 2. tab, sah. 4 2 6 - 4 2 8 ; E S t e i n da hi a y n fikri k a bu l e t m e k te d i r ; S t e i n , i s m i g e e n e s e r I, sah. 1 9 3 n. 6; sah. 2 - 3 ; a y n mel l if , G n o m o n IV, 1 9 2 8 . sah. 4114 12. F a k a t y i n e a y n m el l if i n u m a k a l e s i n i kr: Ein Kapit el vom p er s i sc h e n u n d vo m b y z a n t i n i s c h e n St aat e ( B y z a n t i n i s c h - n e u g r i e c h i s c h e J a h r b c h e r 1, 1 9 2 0 . sah. 8 6 ) . F. L o t s t a n b u l u n k u r u l u u n u n h e r b a k m d an pe k b y k bi r t ar i h h d is e o l d u u n u b e y a n e t m e k t e , fakat s t a n b u l u n j t e s is i n i n b i r m u a m m a t e ki l ettiini i v e e y l e m e k t e d i r ( i smi g e e n eser, s ah . 3 9 - 4 0 ) ; b u t i m e g r e bu h d is e deri n bi r din vec di n z e b u n u ol an bi r d e s p o t u n k a p r i s i n d e n b a k a bi r e y d e il d i r (sah. 4 3) . ( 5 5 ) S e t o n i i, d i a d e m a s u me r e t . Cal gula, 22: nec multum 23,5: afui t q u in quo st a t i m
( 5 6 ) L a m p r i d i i , Ant. g e m m a t o ) et u s u s e s t domi *.
Heliogabalus,
(diadernete ( Pari s,
( 5 7 ) L. H o m o, E s s a i s u r le r e g n e de 1e m p e r e u r A u r e l e n 1 9 0 4 ) , sah. 191 - 193,
( 5 8 ) 4 2 6 ile 4 3 7 s e n e l e r i a r a s nd a , Kr. J. B. B r r y , T h e Notitia D i g n i t a t u m ('Journal of R o m a n St u d i e s X, 1 9 2 0 , sah, 153). B u r y , Th e
cizgiliforum
cizgiliforum
48S BZANS MPARATORLUU TARH
P r o v i n c i a l List of V e r o n a (ayn m e c m u a d a X I I I , 1 9 k 3 . sah. 1 2 7 - 1 4 8 ! . ( 5 9 ) E u t r o p i i, B r e v i a r i u m X, 8. ( 6 0 ) J. M a u r i c e , N u m i s m a t i q u e C o n s t a n t i n i e n n e II, sah. XCHl . (61) A D i c t i o n a r y of C h r i s t i a n B i o g r a p h y C o n s t a n t i n e I ; Cilt I ( 1 8 7 7 ) , s a h 6 4 4 , - - D u r u y i s m i g e e n eser, cilt VII, sah. 8 8 i dahi k a r lat r nz. ( 6 2 ) E u s e b i i , De l a u d i b u s C on st a n ti n i XVI, 3 - 5 ( E u s e b i u s W e r k e . von I. H e i k e l , Lei pzi g, 1 9 0 2 , cilt I, sah. 2 4 9 ) . n g i l i z c e t e r c m e s i : N i c e n e a n d P o s t - N i c e n e F a t h e r s (2. seri, cilt I, sah. 6 0 6 ) . ( 6 3 ) P a u l i O r o s i i , Hi stori a a d v e r s u s p a g a n o s , VII, 3 6 , 1. ( 6 4 ) Si l en ti ar u s lar i m p a r a t o r s a r a y n n k a p s n d a n b e t b e k l i y e n mu h a f z l ar d . ( 6 5 ) C o d e x T h e o d o s i a n u s XV I , 10,2. ( 6 6 ) C od e x T h e o d o s i a n u s XVI, 1 0 , 3 - 6 . ( 6 7 ) H i e r o n y m i , Al tercatio L uc i f e r i a n i et Orthodoxi , 19. M i n e , P a t r o i o g i a Lati na, cilt X X I I I , sah. 181. ( 6 8 ) A l l a r d, J u l i e n lApostat ( Pari s. 1 9 0 0 ) , cilt I, ah. 2 6 9 . ( 6 9 a) E l e v s i s t e ki gizli yinlere rofant ad verilirdi ( mt er c im) . riyaset e d e n p ap a za hiye-
( 6 9 ) J u 1 i a n i I m p , Q u a e s u p e r u n t o m n i a , edit. Hertl ei n (Li psi ae, 1 87 6 ) . cilt 1. sah. 3 2 8 . 3 3 5 . - - Kr. W V W h r i g h t, T h e W o r k s of t h e E m pe ro r J u l i a n , witn an E n g l i s h Transl al i or , 1913, cilt II, sah. 217. ( 7 0 ) Q. B o i s s i e r , La fin du p a g a n i s m e , cilt. I, sa h 9 8 . - - Kr. G e f f c k e n K a i s e r J u l ia n us (Lei pzi g. 1914), sa h. 21 2 2 ( bu mel l if imp a r a t o u n gizli tarikata g i r m i o l d u u n d a p h e e t m e m e k t e d i r ) . - - Kr. G. N e g r i ,, J ul i a n t h e Apostate, t ranslat ed by t h e D uc he aS Litta - Viscont i Ar e se ( N e w Y o r k , 1 9 0 5 ) , cilt I, sah. 4 7 . (71) Bu e k i l d e A l l a r a , i s m i g e e n e se r, ciit I, sah. 3 3 0 . J ul ia nn g e n l i i n e dair: N . H . B a y n e s , T h e Eariy Life of J ul i an t h e Apostate ( J o u r n a l of H e l i e n i c S t u d i e s X L V , 1 9 2 5 , sah. 2 5 1 - 2 5 4 ) ( 7 2 ) J u 1 i a n i, O p e r a , cilt I', sah. 4 3 8 . - W r i g h t, i s mi g e e n ser. cilt II. sah. 4 2 9 ( 7 3 ) J u l i a n , Oper a , cilt I, sa h, 36 1 . W r i g h t , cilt II, sah. 2 7 3 , ( 7 4 ) A m m i a n i Maroel li ni, R e s Gest ae, X X I I , 5, 1-2. ( 7 5 ) S o z o m e n i s, Hist. Eccl. V. 4. S o c r a t i s , Hi st. Eccl. III, 11. ( 7 6 ) L i b a n i i, Oratio, E i 'IovXuxvv akoy-uroa raarov, XII, 8 2 ( F r s t e r, ci lt 11. sah 3 8) .
v-
( 7 6 a) H e k a t o n = y z ve b s k z k e l i m e l e r i n d e n m t e e k k i l olan b k e l i m e y z k u r b a n l k h ayv an , y a hu t p e k o k k u r b a n l k h a y van ifade e d e r ( mt er c i m) . (77) A m m i a n u s M a r c e l l i n u s XXV. 4,17.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 489
(78) A m m i a n u s M a r c e l l i n u s XXII. 5,3-4. ( 7 9 ) H i e r o n y m i , C h r o n i c o n ad o l y m p i a d e m 2 8 5 (M i g n e, P at r o l oga Latina,. cilt X X V I I , sah. 6 9 1 - 6 9 2 ) , ( 8 0 ) J u 1 i a n i, Opera, cilt 11, sah. 5 4 4 v. d. ve Epistpla, 4 2 , W r i g h t. i s m i g e e n eser, cilt III, sah. 117-123. (81) J u i i a n i, Opera, cilt II, sah. 5 4 4 v, d. ve Epis tola, 4 2 . W r i g h t i s mi g e e n eser, cilt III, sah. 1 17- 123 . ( 8 2 ) A m m i a n u s M a r c e l l i n u s XXV, 4 , 2 0 . ( 8 3 ) A u g u s t i n i, De ci vitate Dei X V I I I , 5 2 . ( 8 4 ) G i h b o n, fasl X X I 11. Kr. G. N e g r i. i s m i g e e n eser, cilt II, sah. 411- 414. ( 85) A m m i a n u s M a r c e l l i n u s XXII, 10,7.
( 8 5 a) H e x a m e t r o n , y e k d i e r i n i b i r i s a k i l ve d i e r i haf if o l m a k z e r e t a k i b e d e n alt h e c e d e n m t e e k k i l bi r m s r a n e v i d i r ( mt er c im) . ( 8 6 ) J u 1 i a n i. Opera, cilt II. sah. 4 6 1 , W r i g h t , cilt II, sah. 4 7 5 . ( 8 7 ) J u I i a n m , i m p a r a t o r l a r d a m t a t o l m y a n u z u n b i r s a k al vard; ahali b u s a k a l l e s k s k alay ederdi. Mi so po g on a dair: G. N e g r i , i s m i g e e n eser, II, sah, 4 3 0 - 4 7 0 (bu e s e r d e M i s o p o g o n u n b y k bir k s m t e r c m e edi lmi ti r). ( 8 8 ) J u 1 i a n i, O p e r a , cilt II, sah. 4 6 7 . W r i g h t, cilt II, sah. 4 8 7 - 4 8 9 . ( 8 9 ) T h e o d o r e t i , Hist, Eccl, III, 2 5 , 7 (edit. P a r m e n t i e r , 1911, sah. 2 0 4 - 2 0 5 ) ve d i e r me ha zl ar , ( 9 0 ) L i b a n i i, Oratio, Emtdcpo m IouAicmo, X VI I I, 2 7 2 (edit. F r s t e r. cilt II, sah. 3 5 5 ) . (91) J u 1 i a n i, Oper a, cilt I. sah. 1 6 8 - 1 6 9 , Oratio, IV. W r i g h t, c i l t l , sah. 3 5 3 - 3 5 5 , ( 9 2 ) J u 1 i a n i, O pe r a , cilt II, sah, 5 2 0 . E p i s t o l a 21, W r i g h t, cilt III, sah. 17. ( 9 3 ) G B o i s s i e r, i s m i g e e n eser, cilt I, sah. 1 42. ( 9 4 ) G e f f c k e n , i s m i g e e n eser, sah, 1 2 6 , ( 9 5 ) G N e g r i , i s m i g e e n eser, cilt II, s ah . 6 3 2 . ( 9 6 ) P h i ! o s t o r g i i, 106-107). Hist. Eccl, V I I I , 5 (edit. B i d e z. 1913, sah.
( 9 7 ) C od e x T h e o d o s i a n u s IX, 16,9. ( 9 8 ) G r e g o r i i N y s s , Orati o de De i t at e Fi l i i et Sp i r i t us Saneti (M i n e , Patrol ogia O r a ec a, X L VI , 5 5 7 ) . ( 9 9 ) G o de x T h e o d o s i a n u s XVI , 1,2 ( 1 0 0 ) N. e r n i a v s k i , m p a r a t o r B y k T e o d o s v t di n po l i ti kas ( S e r g i e v - P o s a d , 1913), sah. 1 8 8 - 1 8 9 (rusa).
cizgiliforum
cizgiliforum
i
490
(101) C o d e x T h e o d o s i a n u s XI , 16,18 (102) Gode x T h e o d o s i a n u s IX, 45,1. ( 103 ) C od e x T h e o d o s i a n u s XVI , 10,12. (104) R a u s c h e n, J a h r b c h e r d e r c h r i s t l i c h e n K i r c h e u n t e r d e m Ka i s e r T h e o d o s i u s d e m G r o s s e n ( F r e i b u r g i. B r e i s g a u , 1 89 7 ) , sah. 3 7 6 . ( 105 ) F. I. U s p e n s k i , cilt I, sah. 1 4 0 (rusa). ( 106 ) J o r d a n i s , G et ic a XXI, 110, (edit. M o m m s e n , sah. 8 6 ) . ( 107) H u n l a r m S l av n e s l i n d e n o ld ukl ar n , z a m a n m z a k a dar , izah k a b i l o l m y a n bi r i ddetl e tarihi D. I. 1 o v a i s k i iddia e t m i t i r ( bu zat 1 9 2 0 de l m t r ) . ( 1 08 ) F u s t e l d e C o u l a n g e s , Hi st o i re d es i n st i t u t i on s pol iti q u e s de l a n c i e n n e F r a nc e , I n v a s i o n g e r m a n i q ue , (2. tab, P a ri s, 1 9 0 4 ) sah. 4 0 8 . (109) Mese l kr. T. H o d g k i n, taly ( Oxf ord, 1 8 9 2 ) , sa h 2 8 4 2 8 5 . and h e r i n v a d e r s , ci lt 1
(J10) Z o s i m i, Hi st o r i a Nova IV, 2 5 , 4 (edit. M e n d e l s s o b n , s a h . 181), (111) Y a h u t mi l li y e t l er m e s e l e s i * . (112) T h. N l d e k e , U e b e r M o m m s e n ' s D e r s t e l l u n g der r m i s c h e n H e r r s c h a f t u n d r m i s c h e n P ol it ik i m O r i e n t ( Zei tsc bri ft der Mo rg e nl n d i s c h e n G e s e l l s c h a f t , XX X I X , 1 8 8 5 , sah. 3 3 4 ) . (113) B r u n s - S a c b a u , S y r i s c h * r m i s c h e s R e c h t s b u c h a u s d em f n f t e n J a h r h u n d e r t (Leipzig, 18 8 0 ) . (114) l k B u l g a r l a r n m e n e i ne dair b a k n z : V. Z1 a t a r s k i , B u l g a r devl et i t arihi (Sofya, 1918), cilt I, sah. 2 3 v d. f b u l g a r c a ) I . . . N i e a e ri e, M a n u e l de ia n t i qu it e s l a v e ( Pari s, 192,3). cilt I, sah. 100. (115) G r e g o r o v i u 3. G e s c h i c h t e der St a d t At hen. cilt I, sah. 3 5 . (!I6) S o z i m o s V. 6 (edit. M e n d e l s s o b n . sah. 2 2 2 - 2 2 3 ) . History of t h e Later Roman Empire
(117) B a k n z : j , B. B u r y , ( Lo ndo n, 1 9 2 3 ) , cilt I, sa h 1 2 7
(118) B u r y , i s m i g e e n eser, cilt I, s a h. 1 2 9 (edit. 1 8 8 9 ) . cilt , sah. 8 3 . (119) S y n e s i i. O pe r a , Hepi |5aama, par. 1 4- 15 . M i g n e, P at ro i o g ia g r a ec a LXVI, 1 0 9 2 - 1 0 9 7 . - B ak n z. : B u r y , i s m i g e e n e s e r I, sah. 1 2 9 1 3 0 ; A u g. F i t z g e r a 1 d, T h e I.etters of S y n e s i u s of C y r e n e ( L o n d o n 1 9 2 6 ) , sah. 2 3 - 2 4 . ( 1 2 0 ) 1 9 2 6 da. N . B a y n e s yl e y a z y o r d u : Krisostornu n hal t e r c m e s i a d m t t a m a a ly k b i r e s e r i n hl m e v c u t o l m a y h a k i k a ten g a r i p t i r * (Alexandri a and C o n s t a n t i n o p l e J o u r n a l of K g yp t i an
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 491.
Ar c h a e o l o g y XI I. 1 9 2 6 , sah. 1 5 0 ) . B u g n ise J a n K r i s o s t o m u n itinal b i r s u r e t te v e s i ka l ar a m r a c a a t o l u n m a k s u r e t i y l e v c u d a g e t i r i l m i iki ciltten ibaret mu fa ss a l bi r hal t e r c m e s i n e m a l i k b u l u n u y o r u z . Bu e se r B e n e d i k t e n p a pa z l a r nd an C h r y s o s t o m u s B a u r taraf ndan y a z l m olup D e r hei li ge J o h a n n e s C h r y s o s t o m u s und s e i n e Z e i t ( M n c h e n , 1 9 2 9 - 1Q30) adn t a m a k t a d r , ti k defa o la r a k J e a n n i n in n ez ar et i al t nda f ran s zc ay a t e r c m e e d i l m i olan J a n K r i s o s t o m un Êserleri? n d e g s t er i le n, m u fa s s a l ve b i r o k notl ar ihtiva e d e n hal t e r c m e s i n i n (cilt I : Hi st o i re de sai nt J e a n C h r y s o s t o m e , Arras. 1 8 8 7 . sah. 1 - 5 3 2 ) h i b i r y e r d e nazar it ibare a l n m a m o l d u u n u m a h a d e et ti m. - M u k a y e s e e d i n i z : N, T u r c h i , I.a ci vi l ta bi za n t i na (Torino. 1915), sah 2 2 5 - 2 6 7 ; bu m a k a l e B a u r in k i t a b n d a k i b i bl i y o g r a f y a d a y o k t u r (cilt I, sah. X X X V I I I ) (121) Ru vazlardan. baz lar n n o t a n t i k l i i h a k k nd a p h e hsl o l m u t u r. B a k n z : O. S e e c k , G e s c l i c h t e d es U n t e r g a n g s der a n t i k e n We l t (Be rl in. 1913), cilt V, sah, 3 6 5 , 5 8 3 C h. B a u r , i s m i g e e n eser, cilt II ( 1 9 3 0 ), sah. 144 145. 196. 2 3 7 . B u r y , i s m i g e e n e se r, cilt I, sah. 1 5 5 . ( 122) J o h a n n i s C h r y s o s t o m i , Epi s tol a 2 3 4 (M i g n e. Pat ro l og i a graeca LII, 7 3 9 > . ( 123) A. P u e c h . S ai n t J e a n t e m ps , ( Pari s, 1 8 9 1 ) , sah. 3 3 2 . C h r y s o s t o m e et les moeurs de son
( 124) K r i s o s t o m iie i m p a r a t o r i e a r a s n d a k i m n a s e b e t l e r i i as vi r ede n ve A r k a d i u s z a m a n n d a k i saray hayat h a k k n d a u m u m bi r f ikir ve ren ga ye t c azi p b i r m e h a z n , y ani M a r k u s D i a k o n u s tar af ndan k a l e m e a l n m olan Vta P r o p h y r i i e p i s c op i G a z e n s i s adl e se ri n o t a n t i k l i i n d e n b u g n p h e e d i l me k t e di r . B a k n z : H. G r e g o i r e M. A. K u g e n e r . La vi e de P o r p h v r e . e v e q u e de Gaza, e s t - e l l e a u t h e n t i q u e ? ( R e v u e de l U n i v e r s i t e d e B r u x e l l e s XXXV, 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 5 3 - 6 6 ) . Bu ha! tercmesi) : n d e n y a p l m u z u n i s t i n s a h l a r a B u r y de t esadf e t m e k k a b i l d i r (cilt I, s a h 1 4 2 - 1 4 8 ' , B a u r b u Vi t ay e n ay an i t i ma t bi r m e h a z o la r a k k a b u l e t m e k t e d i r (cilt I. sah, X V I ) . Bu m e s e l e d ah a e s a s l b i r s u r e l t e d e r i n l e t i r i l m e e deer. ( 125 ) j . B. B u r y , cilt (I, sah. 2, not I ( 126 ) K r J, L a b o u r t . Le c h r i s t i a n i s m e d a n s lE m p i r e P e r s e s o u s la d y n a s t i e s a s s a n i d e (2, tab, P a ri s, 1 9 0 4 ) , sa h. 9 3 . W. A. W i . g r a m. An I n t ro du ct i on to t h e H i s t o r y of the A s s y r i a n C h u r c h ( L o n d o n , 1910), sah. 8 9 . ( 127) < S y n o d i c o n Orienta)e>, ou R e c u e i l de s y n o d e s n e s t o r i e n s > Publ ic, traduit et a n n o t e par J . - B , C h a b o t ( N o ti c e s et e x t r a it s des m a n u s c r i t s de la B i b l i o t h e q u e Nat ionale, cilt XXXVII, 1 9 0 2 , sah. 2 5 8 ) . (128) E x c e r p t a de. l e g a t i o n i b u s , edit, C. d e B o o r, cilt I ( Be r l in, 1 9 0 3 ) . sah, 1 2 1 - 1 3 1 (fr, 3). F r a g m e n t a h i s t o r i c o r u m g r a e c o r u m , edit, C. M u l I e r u s, cilt IV (Paris. 1851), sah, 7 7 * 8 7.
cizgiliforum
cizgiliforum
. 492
( 129) P r i s k u s u n h i k y e s i n i n s e r b e s t bir t e r c m e s i n i B u r y de (cilt 1. sah. 2 7 9 - 2 8 8 ) b u l m a k k abi l di r, -- Kr. W. H n s s l i n , M a x i m i n u s u nd sein B eg l e i t er , der H i s t o r i k e r P r i s k o s ( B y z a n t i n i s c h - n e u g r i e c h i s c h e l a h r b c h e r V. 1 9 2 6 . sah. 1 - 9 ) , ( 130) S o c r a t i s , Hist. Eccl. VII, '-39 ( n gi l i z c e t e r c m e s i . A sel ect l . ibr ar y of N i c e n e and P os t - N i c e n e F at he r s. cilt JT, sah. 1 6 9 ) . (131) S. H i e r o n y m i , C hr on i c on i M i g n e , Patr, lat. X X V I I , s. 6 8 9 6 9 0 ) . Kr. H. U s e n e r . Vi e r l a t e i n i s c h e ( r a m m a t i k e r ( R h e i n i s c h e s M u s e u m XXXH1, 1 8 6 S . sah. 4 9 2 ) . (132) Kr. Er. F u e h s , Die H h e r e n S c h u l e n im Mi t tel al ter ( L e i p z i g - B e r l i n , 1 9 2 6) . sah, 2. (133) Code x T h e o d o s i a n u s XIV. 9, 3. (134) E u s t e i d e C o u 1 a n g e s, Hi s t o i r e qe, 2. tab, sah, 513, . . . 1 T. nvasion g e r m a n i von Ko n s t a n t i no p e l
( 135) V. B o g i i , P i s a n z a k o n i n a s i o v e n s k o m j u g u . U Z a g r e b u ( 1 8 7 2 ) sah, 11-13 (hrvata). S. B o b e v , E s k i B u l g a r h u k u k u tarihi ( Sofya 1910). sah. 117- 120 ( bigarca). (13 5 a) P r e t o r y e n l e r i m p a r a t o r u n m u h a f z k t al ar n l^rd; ( mt er c i m) . teki l edi yor
( 1 3 6 ) Kr. C h r o n i c o n P a sc ha le . cilt I, sah. 5 8 8 . - K i r u s ve K o n s t a n t i n in i n a f a a l i y e t in e dair: B u r y , cilt I, sah. 7 0 , 7 2 ve sah. 7 2 ye aid not.-Kr. V a n M i l l i n g e n , B y z a n t i n e C on s t a n ti n o p l e , t h e W a i l s o f the City and a d j o i n i n g Hi stori cal Si tes ( Lo n do n, 1 8 9 9 ) , sah. 4 8 . B u r y t a r a f nd an na za r i t i b ar e a l n m a m o l an K i r u s u n h a y a t n a ait y e n i m a l mat H. D e l a h a y e t ar af nd an n e r e d i l m i olan Vie de s a i nt Dani el le Stylite- de b u l m a k kabildir- An a l e c t a B o l l a n d i a n a X X X I I , 1913, c. 31. sah. 150. -- 1) e 1 a h a y e, l e s S a i n ts St yl it es ( B r u x e l l e s P a ri s, 1 9 2 3 ) , sah 30- 31 . ...Kr. N. B a y n e s , T h e Vita S. D a n i e l i s St yl i t a e ( Th e E n g l i s h Historical Review X L , 1 9 2 5 . sah. 3 9 7 ) . ( 13 7 ) N. H. B a y n e s . Lo ndo n . 1 92 6 ) , sah. 2 7 . The Byzantine Empire ( Ne w - Y o r k and
(138) Va nd a ll ar a k a r y a p l m olar. ferruat <Vie de s a i nt D an i el le Stylite de ad g e e n ma k a l e , c. 5 6 , sah. 1 7 5) ; a y n sah. 5 5 . Kr, N. B a y n e s , i s mi g e e n
s e f e r e dair b i r t a k m y e n i t e b u lm ak kabildir ( D e l a h a y e , m e l l i f i n : L e s S a i n t s Stylites, eser, sah, 3 9 9
( 139 ) E. I. s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u tar ihi, cilt I, sa h . 3 3 0 (rusa), ( 1 40 ) M a n s i, A m p l i s s i m a CoHectio C o n c i l i o r u m ( Fl or e nt i a e , 1762) , cilt VI I , sah. 4 4 5 . (141) F. I. s p e n s k i , 2 7 6 (rusa). Bizans mparatorluu tarihi, cilt I, sah.
( 142 ) E v a g r i i, Hi st Eccl. 111, 14 (edit, B i d e z - P a r m e n t i e r , [ London, 1 8 9 8 i , s a h . 113). MidiiHli Z a h a r y a ya atfedilen S u r i y e kroni ki
cizgiliforum
.m
cizgiliforum
NOTLAR
493
(V, 8); bu e s e r i n n g il i z c e t e r c m e s i : H a m i l t o rs E, W, B r o o k s ( Lo ndo n, 1 8 9 9 ) , sah, 123, (143) Mo nof is i tl er i n, h i o l m a z s a VI n c as rda, E v t h e s i v e Netor i u s u da i n k r e t t i kl er i m a l m d u r , Bu m e v z u a dai r b a k n z : j . M a s p e r o , H i s t o i r e d es p a t r i a r c h e s d ' A l ex a n d r i e (Paris, 1 9 2 3 ) , s ah . 1-3, ( 144 ) Z e n o n u n h a h e k r bi r po rt re s i n i Vie de s a i nt D a n ie l le Stylite> de (c. 91, sah. 2 0 5 - 2 0 6 ) b u l m a k kabi l di r, Les S a i n t s Styi ites, sah. 8 5 i dahi m u k a y e s e edi ni z. Kr. N. B a y n e s , T h e E n g l i s h Hi stori cal R e v i e w X L , 1 9 2 5 , sah, 4 0 2 . (145) S i l e n t i a r i u s lar i m p a r a t o r l u k m e c l i s l e r i ve i m p a r a t o r l a r n k a b u l m e r a s i m i n d e k a p l a rd a n b e t be f t l i y e n mu h a f z l ar d . ( 146 ) Y u k a r d a sah. 111 e b ak n z. ( 147) T h e o p h y l a c t i S i m o c a t t a e , Hi s t or i ae III, 4, 7 (edit. D e B o o r, 1 8 8 7 , sa h. 116). K r , B u r y , cilt I, sah. 4 3 4 - 4 3 6 . (148) M a r c e l i i n i C o m i t i s, C h r o n i c o n , ad a n n u m M o m m s e n, C h r o n i c a Mi no r a, 1 8 9 3 , cilt II, sah. 100). ( 149) D r i n o v , B a l k a n y a r m a d a s n d a (rusa), 517 (edit,
S l a v i gal i ( M o s k ov a , 1 8 7 3 )
(150) E v a g r i i, Hist. Eccl. III, 3 8 (edit, B i d e z - P a r m e n t i e r , sah. 136). (151) A n o n y m u s V a 1 e s i a n u s, par, 5 7 (edit. G a r r i t h a u s e n [1875], sah, 2 9 5 . A m m i a n u s M a r c e l l i n u s a d i s y o n u n u n i k i nc i c i ld i nd e ) ; edit. M o m m s e n . C h r o n i c a Mi n o r a , cilt I, sah, 3 2 2 , ( 152 ) Kr. J. S u n d v a l l , A b h a n d i u n g e n z u r G e s c h i c h t e d es a us g e h e n d e n R m e r t u m s ( He l si n g f or s, 1919), sah. 1 9 0 - 2 2 9 (153) G r e g o r i i T u r o n e n s i s E p i s c o p i , Hi st ori a F r a n c o r u m II, 3 8 ( XXV I I I) ; edit. H, O m o n t et G. C o 1 1 o n. rev. par P o u p a r d i n (Paris, 1913) sah, 7 2 , (154) F, L o t , La fin du M o y e n ge, sah, 2 5 5 . (155) F. I, U s p e n s k i . B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi, cilt I, sah. 3 5 2 . : (rusa) ( 15 6 ) O. S e e c k i m a k a l e s i n e b a k n z : P a u 1y - W i s s o w a, Reai e n c y d o p a e d i e IV (1901), sah, 3 7 0 - 3 7 6 ( Colltio lustralis), ( 157) E v a g r i i , Hist. Ec c l 1 1 1 , 3 9 (edit. B i d e z - P a r m e n t i e r . sah. 137). E. W B r o o k s, ( Carnbri dge M ed i e v a l History, cil 1, sah. 4 4 8 ) h r i s a r g i r i -a t ax on a!) k i n d s of s t oc k and pl ant in trade olarak. B u r y is e (cilt 1, sah. 4 4 1) the tax on r e cei pt s olarak g s t e r m e k t e d i r . ( 158) j o z u e S t y l i t ir S r y a n i l i s a n n da y a z l m k r o n i k i ; ngi l izc e t e rc me si ; W W r i g h t ( Carnbri dge . 1 8 8 2 ) fasl XXXI. sal 2 2 . (159) B ur y, cilt I, sah. 4 4 2 , not, (160) Kr . P. W . B r o o k s , C a r nb r i d ge M e d i e v a l Hi st o r y , cilt 1, sah. 484, E S t e i n , Sf udi en z u r G e s c h i c h t e des b v z a n t i n i s c h e n R e i c h e s (Stuttgart, 1919), sah. 146.
cizgiliforum
cizgiliforum
(161) Epibol e iin b a k n z : F. D l g e r . B ei t ra ge z u r Gesc' nichte der b y z a n t i n i s c h e n Finanzver vvalt ung. b e s o n d e r s des 10 u nd l. J a h r h u n d e r t s ( Le i pz i g - Berl in, 1 92 7) . sah. 1 2 8 - 1 3 3 . G. O s t r o g o r s k y , Un traite b yz a n t i n s ur les in pts (Recueil de t u d e s d ed i e e s la m e m o i r e de N. P. K o n d a k o v [ Prague, 1 92 6 ]. sah, 1! 4- 1 1 5 ). O s t r o g o r s k y, Die l an dl i ch e S t e u e r g e m e i n d e des b y z a n t i n i s c h e n R e i c h e s i m X. J a h r h u n dert ( V i e r t e l j a hr s s c h r i f t f r Sozi al u nd VVi r t sc h ai ts g es c hi cht e XX, 1 9 2 7 , sah. 2 5 - 2 7 ; . Bu e s e r d e e p i b o l e ye dair m k e m m e l bir b i b l i y o g rafya b u l m a k kabil di r. ( 162) Kr. W. W r o t h. C a t al og ue of t h e m p e r i a l B y z a n t i n e C oi n s in e B ri t is h M u s e u m (London, 1908) , cilt 1, sah. X I I I - X I V , LXXV11I, B ur y, cilt 1. sah. 4 4 6 - 4 4 7 . - M. S o u t z o, L es o r i g i n e s du s e s l e r c e et du m i l i a r e n s e et i e ur c on t i nu it e j u s q u ' a u x t e n p s b y z a n t i n s . Le syst e m e m o n e t a i r e dAn a s t a s e ( Bui l et in de la S e c t i on h i s t o r q u e de iAcademi e R o u m a i n e XI I I , 1 9 2 7 , sah. 5 7 - 58) . ( 163) P r o c o p i i , Hi st ori a Arcana 19, 7 - 8 (edit. H a u r y, 1 9 0 6 , 121) D an ie i S t y l i t in Vita s A n a s t a s da para h rs o l m a d m d e t m e k t e d i r (edit. D e i a h a y e, c. 9 , sah, 2 0 6 ) ; L e s s a i n t s Stylites, 8 6 . - - Kr. N, B a y n e s , E n g l i s h Hi stori cal Revievv XL, 1 9 2 5 , sah. (464) C I e m e n t i s g r a ec a Y I I I , 7 1 7 - 7 2 0 ) . Alexandrini, sah. kay sah. 402.
S i r o m a t a 1,5 (M i n e , P at r
( 165) K. K r u m b a c h e r , D i e g r i e c h i s h e L it er a t r d es Mittelalters. D i e Ku l t u r d er Gegenvvart. - P, H i n n e b e r g, cilt I, sah. 8 (3. tab, Lei pzi g - B er l in , 1912), sah, 3 3 7 . ( 1 6 6 ) Kr. C o 1 i i n e t, Hi s t o i r e de -( Pari s, 1 9 2 5 ) . sah 3 0 5 . lE co l e de Droit de Beyrouth
(167) K. K r u m b a c h e r , Die g r i e c h i s c h e Li t erat r d es Mittelalters, sah, 3 3 0 ( 168 ) E. F i a l o n , E t de h i s t o r q u e et li it erai re s u r tab, P a ri s, 1 8 6 9 ) , sah, 2 8 4 . S a i n t B as i l e (2.
( 169 ) E n t e r e s a n bir e s e r J a n K r i s o s t o t n ' u n e s e r l e r i n i i m p a r a t o r l u un i h a ya t n n t etkiki h u s u s u n d a s.rzettii e h e m m i y e t i t e b a r z e t ti r m e k t e d i r : J, M. V a n c e , B e i tr a g e z u r b y z a n t i n i s c h e n K u l t u r g e s c h i c h t e att A u s g a n g e d es IV. J a h r h u n d e r t s , au s d e n S c h r i f t e n d es J o n an r e s C h r y s o s t o m o s ( l e n a , 1907) , ( 1 7 0 ) N i c e p h o r u s C a 1 1 i s t u s, Hist. Eccl. 13/2. M i n e , Patr. graeca. cilt C x L V : cot 9 3 3 C. Bu m k e m m e l s at rl arl a C h . B a u r ta r af n d a n y a z l m olan J a n K r is o s t o m un hal t e r c m e s i b a l a m a kt a d r (cilt I, s. VII). (171) E u s e b i i, Hist. Eccl. V i n c i k it a b n me t hal i . Eusebios als H i s t o r i k e r s e i n e r Zeit ( B e rl i n of ( 1 7 2 ) R, L a q u e u r , Leipzig, 19 29 ) .
( 173 ) Kr. A g u s t i n e F i t z g e r a l d . T h e Le t ers of S y n e s i u s C y r e n e ( Lo ndo n, 1 9 2 5 ) , sah, 11 - 6 9 ,
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR
495
(174) S u i d a s, L ex c o n, 'Yscat a. m a k a l e s i . C h a r l e s Kings1 e y in Hy pat hi a, or N e w F o e s with a n Ol d F a c e ( 2 cilt) adl r o m a n b y k bi r a l k a ve istifade ile o k u na bi l ir . ( 17 4 a) H e r m s r a n n ilk harfi m e t h e d i l e n a d n n b i r h a r f n d a n i b a re t ol an bi r k a s i d e n e v . a h s n y a hu t e y i n
( 175) K r A. A, V a s i l i e v , R o m a n u s M e l o d u s h a n g i d e v i r d e y a a m t r ? ( V i z a n t i y s k y V r e m e n n i k VIII, 1901, sah. 4 3 5 - 4 7 8 , rusa). P. M a a , D ie C h r o n o l o g i e d er H y m n e n d es R o m a n u s ( B y z a n t i n i s c h e Z e it s c hr if t XV, 1 9 0 6 , sah. 1 - 4 4 ) . ( 176 ) sah. 6 6 3 . Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatr,
(177) Bu l hiye G C a m e l i i bal b a n a b i r m a k a l e h a s r e t m i t i r : L l n n o pe r la n a t i v i t a di R o m a n o il Mel odo ( St u d i B i z a n t n [ Roma. 1 9 2 5 ] , sah. 4 5 - 5 8) . ( 1 7 8 ) Kr. E. S t e i n . G n o t n o n IV, b a n a c a n s k c g e li y o r (langweilig). 1 9 2 8 , sah. 4 1 3 ; air Romanus
(179) R o m a n u s un e s e r l e r i n i n te nki tl i bi r e d i s y o n u P. M a a tarafnd a n h a z r l a n m a k t a d r . Kr. Byz. Ze i t s c h ri f t X X I V , 1 9 2 4 , sah, 2 8 4 . ( 180 ) Kr. S c h a n z , G e s c h i c h t e der " r m i s c h e n Literatr, cilt III (2. tab, M n c h e n , 1 9 0 5 ) , sah. 4 4 5 - 4 7 4 ; De m o r t i b u s p e r s e c u t o r u m a dair: s a h 4 6 2 - 4 6 7 ; 3. tab, sah. 4 2 5 v. d. L a k t a n t i u s a dair y a p l m e n iyi et d R. P i c h o n u n e t d d r : E t d e s u r le m o u v e m e n t p h i l o s o p h i q u e et r e l i g i e u x s o u s le r e g n e de Con st a n t i n ( Pari s, 1901). L a k t a n t i u s a dair e n y e n i b i b l i y o g r a f y a y u e s e r d e b u l m a k k ab i l di r: K. R o 1 l.e r, D ie Kai s e r g e s c h i c h t e in L k t a n z De m o r t i b u s p e r s e c u t o r u m ( G i e s s e n , 1 9 2 7 ) sah. 41. (181) A n t a k y a a ha l si J u l i a n m s a k a l y l a alay edi yordu. (182) M e s e l k r. S c h a n z , G e s c h . der r m . Literatr, cilt 111(2. tab, M n c h e n , 1 9 0 5 ) , s a h. 8 3 - 9 0 . A. G e r c k e - E N o r d e n , E i n l e i t u n g in die A l t e r t u m s w i s s e n s c h a f t I I I (2. tab, L e i p z i g - B e r l i n , 1914), sah. 2 3 5 - 2 3 6 . A. R o s e n b e r g , Einleitung und Q u e l l e n k u n d e zu r r m i s c h e n G e s c h i c h t e ( Berl in, 1921), s a h : 2 3 1 - 2 4 1 , (183) B. H e n d e r s o n , T h e Life H a d ri a n ( Lo n d o n, 1 9 23 ) , sah. 2 7 5 . and P r i n c i p a t e of t h e Emperor
( 184 ) N. B a y n e s , T h e Hi s to r i a A u g u s t a : its date an d p u r p o s e (Oxford, 1 92 6 ) , sah. 5 7 - 5 8 . Bu e s e r d e (sah. 7 - 1 6 ) g a y e t iyi bi r b i b l i y o g r a f y a vardr. Me l l if k i t a b n a y u k a r d a z i k r e t t i i m i z H e n d e r s o n u n c m l e si y le b a l a m a k t a d r . ( 185 ) N. B a y n e s , T h e Hi s t o r i a A u g u s t a ; its date and pu rp o se , A r e pl y to c r i t i c i s m ( T h e Cl as s i ca l Q ua r t e rl y X X I I , 1 9 2 8 , sah. 166). ( 1 8 6 ) E. S t e i n , G e s c h i c h t e d es s p t r m i s c h e n R e i c h e s 1,s ah . 331. ( 18 7 ) N. B a y n e s , J o u r n a l of R o m a n S t u d i e s XVI 11,2 ( 1 9 2 8 ) , sah. 2 2 4 ,
cizgiliforum
cizgiliforum
4V6 617.ANS MPARATORLUU TARH
( ! 8 8 ) J. S t r z y g o w s k i , ( J r s p r u n g d er c h r i s t l i c h e n K i r c h e n k u n s t ( Lei pzi g, 1 9 2 0 ) , sah. 18. B u e s e r i n O. D a l t o n ve H. B r a u n h o l t z t ar af nd an y a p l m bi r ng i l iz c e t e r c m e s i v a r d r : O r i g i n of C h r i s t i a n e h u r e h art (Oxford, 1 92 3) , sah. 21 Bu e s e rd e, sah. 2 5 3 - 2 5 9 da S t r z y g o w s k i ni n e s e r l e r i n i n bi r l i s t e si n i b u l m a k k abi l di r. ( 18 9 ) Mese l k r. D i e h l , M a n u e l dart b yz an ti n, cilt 1, sah. 16- 21; D a l t o n . E as t c h r i s t i a n art (Oxford, 1 9 2 5 ) , sah. 1 0 - 2 3 ve b i l h a s s a sah366-376. ( 190 ) sah. 10. O. D a 11 o n. B y z a n t i n e ar and a r e h a e o l o g y ( Lo nd o n , 1911).
(191) D i e h l , i s m i geeri e s e r 1, sah. 2 6 . ( 192) B u a b i d e n i n pl n ve f ot or af la r n D i e h l . i s ini g e c e n eser, I. sah. 3 6 - 3 7 ve 4 5 - 4 7 de b u l m a k k abi l di r. ( 193 ) K r o n o l o j i k f a r k l a r a dair b a k n z : D i e h l . cilt ), sah. 5 3 ; D a 11 o n E a st c h r i s t i a n art, sah 1 09 , not 1. ( 194) C. M. K a u f m a n n , Die. Me r a s s t ad t ( Leipzig, 1910), cilt 1. (195) Kr, sah. 3 5 2 . Dalton, East c h r i s t i a n art, sah. 2 4 9 , D i e h l , cilt 1,
( 196) D a l t o n , B y z a n t i n e ar and a re he a o lo gy , sah. 10.
Fasl III.
(1) E x c u b i t o r e S ' l e f m u h a f z k t a a t n n b i r alay idiler. (2) J. B r y c e . Lite, of j u s t i n i a n b y T h e o p h i l s ( Ar ch vi o delia Reale Soc.iet R o m a n a di Storia, Patria, cilt X, Rorna 1 8 8 7 sah, 137- 17 1) . E n g l i s h Hi s t o r i ca l R ev i e w II, 1 8 8 7 . sah. 6 5 7 - 6 8 4 ti dahi m u k a y e s e ediniz, (3) J i r e c e k , G e s c h i c h t e d er S e r ber (Gotha, 1911), I, sah. 3 6 . B u r y cilt 11,sah, 18, n. 3. j u s t i n i a n n m e n e n e d ai r b a k n z ; A, V a s i 1 i e v, J u s t i n i a n m sl a v m e n e i m e s e l e s i ( V i z a n t i y s k y V r e r n e n n i k 1, 1894, sah. 4 6 9 - 4 9 2 ) (rusa). (4) Bu n u t k u n tan m e t n i n i T e o f i l a k t u s S i m o k a t t a da b u l m a k k a b i l dir: III. 1) (edit. de B o o r, sah, 1 3 2 - 1 3 3 ) ; E v a g r i u s V, 13; E f e s l i J a n 111,5. Bu n u t k a d ai r y a z m o l d u u g a y e t e n t e r e s a n bi r m a k a l e d e R u s l i mi V. V a 1 d e n b e r g b u m e l l i f i n a yn n u t k u n m u h t e l i f v e r s i y o n u n u z i k re t t i k l er i n i g s t e r m e k t e d i r . V. V a 1 d e n b e r g, J u s t i n t i n i n T i b e r e s y l e m i o ld u u nut uk. So sy al i st S o v y e t i k u r a l a r ittihad l im A k a m i s i b l t e ni , L e n i n g r a d 1 9 2 8 . Nr. 2, sah. 1 2 9 ; rusa). (5) T h e o f i i a k u s v e r s i y o n u n u n B u r y t ar af nd a n y a p l m b i r t e r c m e s i n e g r e ( B u r y II, 1 8 8 9 , s a h 7 7 - 7 8 ) . (6) E v a g r i i . Hist. Eccl. V. 19, Efesli J a n , Hist. Eccl. V, 21.
(7) P a u l i D i a c o n i
Hi stori a L an go b ar d o r u r r III, 15.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 497
(8) K r S t e i n , S t ud i e n , sah. 1 0 0 , Nr. 2. (9) E v a g r i i , Hist. Eccl. V, sah. 19. (10) J. A. K u l a k o v s k i , (rusa). Bizans m p a r a t o r l u u tarihi 11, sah. 4 1 9
(11) D i e h 1, F i g u r e s b y z a n t i n e s , P a r i s ( 1 90 6) , cilt 1, sah. 5 6 . (12) P r o c o p i i , Hi st o r i a Ar c ana 9 , 2 5 (edit H a n r y , sah. 6 0 - 6 1 ) . ( 1 3 ) V i c t o r i s T o n n e n n e n s i s , C h r on i c a , s. a. 5 4 9 : T h e od o r a A u gu s t a C h a l c e d o n e n s i s s y n od i i n i m i c a c a n c e r i s plaa toto p e r f u s a vi tam pr o d ig i o s e finivit ( C h r o n i c a Mi no ra , edit. M o m m s e n cilt II. sah. 2 0 2 ) . (14) A r c h . S e r g i u s , a r k n t a m l i t r j i k (2 tab, V la d i m i r , 1901), cilt II, 1 sah. 3 5 4 ( rusa). takvimi ( M e n o lo gi o n )
(15) P r o c o p i i , De b e l le g o t hi c o 1, 5, 8 (edit H a u r y II, 2 6) . (16) J u s t i n i a n iNovella 3 0 ( 4 4 ) , ll(edit. Z a c h a r i a e v o n L i n g e n t h a l , 1,276). B u n o v e l i n m e t n i n i F. L o t(La fin du m o n d e a n ti q u e , sah. 2 9 9 - 3 0 0 ) z i k r e t m e k t e d i r : Allah ran l Il ar l a s u l h y a p m a m z a , Vandall ar, Al anl ar ve Araplar h k i m i y e t alt na a l m a m z a , Af ri k a ve b t n Si ci ly ay i gal e t m e m i z e m s a a d e etti ve Al lah n R o m a l l a r n bi r z a m a n l a r iki O k y a n o s ' a k a d a r t e m i l e t mi , f ak a t b i l h a r a atal et leri y z n d e n k a y b e t m i ol d u kl ar bu i m p a r a t o r l u u n m t e b a k i s i n i dahi b i z e b a h e d e c e i n i k u v v e t l e mi de d i y o ru z. (17) D i e h l , J u s t i n i e n et la ci vi l is a ti on (Paris, 1901), sah. 137. byzantine au VI e si ecl e
(18) J o r d a n i s, G et i c a XXVI11 (edit. M o m m s e n, sah. 95) . (19) P r o c o p i i , 3 5 5 - 360). De b el lo vandalico I, 10 (edit. H a u r y I, sah.
( 2 0 ) Bu h a r b e dair b a k n z : D i e h l , lAf rique b y z a n t i n e (Paris. 18 96 ) , s a h 3 - 3 3 , 3 3 3 - 3 8 1 . - D i e h l , J u s t i n i e n , sah. 1 7 3 - 1 8 0 . - W. H o 1m e s , T h e Age of J u s t i n i a n an d T he od or a , cilt I I (2. tab, Lo ndo n, 1912), sah. 4 8 9 - 5 2 6 - B u r y , cilt II ( 1 9 2 3 ), sah. 1 2 4 - 148. (21) C o d ex J u s t i n i a n u s I, 2 7 1,7. (22) Kr. B u r y , cilt II, sah. 147.
( 2 3 ) A a ya ba k n z . ( 2 4 ) En g e n i tafsilt B u r y de b u l m a k k a b i l d i r (cilt II, sah. 1 5 1 2 8 6 ) . Kr. D i e h l , J u s t i n i e n . sah. 1 8 1 - 2 0 1 . H o 1 m e s II, sah. 5 4 4 - 5 8 3 ( 2 5 ) Bu m u h a r e b e y e dai r e n g e n i tafsilt B u r y de b u l m a k k a b i l dir (cilt II, sah. 2 6 1 - 2 6 9 ve 2 8 8 - 2 9 1 ) . (26) J a n M a 1 a 1 a s, sah. 4 8 6 . - T h e o p h a n e s , (edit. d e B o o r, sah. 2 2 8 ) . Kr. B u r y , II, s ab . 2 6 8 . ( 2 7 ) Kr . B u r y , cilt II, sa h. 2 8 7 .
s.
a.
6044
cizgiliforum
n, j;
cizgiliforum
( 2 8 ) Kr. D i e h 1, J u s t i n i en, s ah . 2 0 4 - 2 0 6 . B u r y, II, sal. 2 8 7 . H. G e 1 z e r, Ge or g i i Cypri i, D e s c r ip t io O r b i s R o m a n i adl e s e r i n e d i s y o n u n d a ( Le i pzi g , 18 90 ) , sah. XXXII - XXXV. F. G r r e s, Die b y z a n t i nischen B e s i t z u n g e n an d en K s t e n des s pa n i s c h - v v e s t g o t h i s c h e n R e i c h e s ( 5 5 4 - 6 2 4 ) ( By za nt . Zeit schri ft XV 1,1907, sah. 516). E B o u c h i e r, S p a i n u n d e r the R o m a n E m p i r e (Oxford. 1914), sah. 5 4 - 5 5 . R A 1 t a m i r a, C a m b r i d g e Med. Hi story, cilt II (1913), sah. 1 6 3 - 1 6 4 . ( 2 9 ) Kr. B u r y , II, sah. 2 8 7 . ( 3 0 ) Kr. J. P i g i C a d a f a l c h , LA r c h i t e c t u r e r e l i g i e u s e d a n s le d o m a i n e b y z a n t i n e n E s p a g n e ( By z a n ti o n I, 1 9 2 4 , sah. 5 3 0 ) ; b t n m a k a l e (sah. 5 1 9 5 3 3 ) o k u n m a a deer. (31) E. S t e i n H s r e v e ve b i l h a s s a o k k a bil iyetl i ol an b ab as K a v a d a b y k bi r e h e m m i y e t a t f e t m e k t e d i r Ka v a d St ei n' e M a k e d o n y a l I Filip'i ve P r u s y a k r al F r i e d r i c h - W i l h e l m I i h at r l at mak t ad r. B u n l a r n m e h u r o u l l ar b a b a l a r n n e s e r l e r i n d e n istifade e t m i l e r d i r : F a k a t o u l l ar n mu v a f f a ki y e t l er i , ba bal ar t a ra f n d a n b a a r l m olan d a h a az parl ak, f akat d a ha m k l eseri , g l g e d e b r a k m t r . Kr. E. S t e i n, E i n Kapitel vo m p e r s i s c h e n und v o m b y z a n t i n i s c h e n St aate ( B y z a n t i n i s c h - n e u g r i e c h i s c h e J a h r b c h e r I, 1 9 2 0 , s. 6 4 ) . ( 3 2 L J u s t i n i a n z a m a n n d a k i ran h a r b i n e dai r b a k n z : D i e h l , J us ti nien, sah. 2 0 8 - 2 1 7 . H o 1 m e s, cilt II, sah. 3 6 5 - 4 1 9 ve 5 8 4 - 6 0 4 . B u r y , cilt II. sah. sah. 7 9 - 123. K u 1 a k o w s k i. B i z a n s tarihi, cilt II { Ki yef , 1912), s a h . 1 8 8 - 2 0 8 (rusa). ( 3 3 ) P r o c o p i i, De b el l o p e rs i c o II, 8, 2 3 (edit. H a u r y I, sah. 1 8 8 ) . ( 3 4 ) M e n a n d r i , E x c e r p t a (edit. B o n n , sah. 3 4 6 v. d.) . E x r e r p t a hi st ori c a i u s s u inip. C on s t a n t i n i P o r p h y r o g e n e t i conf ecta. edit. d e B o o r ( Be r o l i ni , 1 9 0 3 ) , cilt 1, sah. 1 7 5 v. d. ( 3 5 ) M u a h e d e n i n t e f e rr u a t na dair b a k n z : K. G t e r b o c k . B y z a n z u n d P e r s e n in i h r e n d i p l o m a t i sc h - v l k e r r e c h t l i c h e n B e z i e h u n g e n im Zeitalter J u s t i n i a n s (Be rl in, 190 6) , sah. 5 7 - 1 0 5 . B u r y, cilt II, sah. 1 2 0 - 1 2 3 . E. S t e i n , St udi en, sah. 5 - 6 . ( 3 6 ) B u r y , cilt II, sah. 3 2 5 . ( 3 7 ) N o n n o s i . f r a g m e n t u m (edit. Bonn), sah. 4 7 9 . F r a g m e n t a h i s t o r i c o r u m g r a e c o r u m (edit. C. M u l l e r u s ) , cilt IV, sah. 179. M ( 3 8 ) Kr. B u r y , cilt II, sah. 2 9 8 - 3 0 8 . ( 3 9 ) W. T o m a s c h e k , Di e G o te n in T a u r i e n ( Wi e n, 1881), sah. 15-16. A V a s i l i e v , K r m d a Gotlar ( Maddi m e d e n i y e t tarihi A k a d e m i s i h a ber l e ri , cilt V, L e n i n g r a d , 1 9 2 7 , sah. 182, rusa). K r m d a k i J u s t i n i a n sur l ar m e s e l e s i m a h a l l i n d e y a p l ma s i c a b e d e n d a h a deri n bi r t e t k i k e muht at r. ( 4 0 ) Kr. A. V a s i l i e v , i s mi g e e n eser, sah. 1 7 9 - 1 83. J. K u l a k o w s k i. Ta vridin ma zi s i (2. tab, Kiyef, 1914), sah. 6 0 - 6 2 ( rusa) (Tavrid K r m n e s k i i s mi d i r ). B u r y , cilt II, s ah . 3 1 0 - 3 1 2 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 499
(41) Bu h d i s e y e da i r e n t e r e s a n tafsilt I V n c a s r m o n o f i s i t m u h a r r i r l e r i n d e n Efesl i J a n ' d a m e v c u t t u r : E f e s l i J a n IV. 6 - 7 . Kr. S u r i y e l i M i h a i l k r o n i k i (J.-B. C h a b o t t e r c m e s i , cilt II [ Pari s, 1901], sah. 2 6 6 ) . L. D u c h e s n e , Les M i s s i o n s c h r e t i e n n e s au sd de lE m p i r e r o m a i n ( M e l a n g e s d a r c h e o l o g i e et dh i s t o i r e XVI , 1 8 9 6 , sah. 8 4 - 8 5 ) . B u r y II, sah. 3 2 8 - 3 2 9 . (42) B u r y , II, sah. 3 3 0 . ( 4 3 ) Kr. C or p u s I n s c r i p t i o n u m G r a e c a r u m III, 5 0 7 2 (sah. 4 8 6 ) . G L e f e b u r e , R e c u e i ! des i n s c ri p ti o n s g r e c q u e s dE g y p t e (Le Caire, 1 90 7 ) , 6 2 8 (sah. 118). (44) P r o c o p i i , Hi st ori a a r c an a 19, 7 - 8 (edit Haury, sah. 121).
( 4 5 ) E f e s l i J a n , Hist. Eccl. V, 2 0 . ( 4 6 ) J u s t i n i a n i, I n s t i t u t i o n e s ( met hal ) (47) B ur y , cilt II, sah. 3 9 6 . (edit. P. K r g e r, 1 (edit. P.
( 4 8 ) J u s t i n i a n i, C o n s t i t ut i o Tant a, praefat io Berol ini , 1911), sah. 13. ( 4 9 ) C o d. J u s t i n i a n i, De K r g e r, B er o l in i , 1 90 6 ), sah. 4. emendatione
Codi ci s,
( 5 0 ) C on st it ut io Tant a, II (edit. P. K r g e r, sa h . 18). (51) C o n st i t u t i o O m n e m , 2 (edit. K r g e r , sah. 10). ( 5 2 ) I n s t i t u t i o n e s (edit. K r g e r , sah. XIX). (53) Novella, 7 (15) a (edit. Z. v. L i n g e n t h a l , cilt I, sah. 8 0 ) .
( 5 4 ) Kr. Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h i c h t e d es g r i e c h i s c h - r m i s c h e n R e c h t s (3. tab, B er l in , 1 8 9 2 ) , sah. 5 - 7 . Te of il e d a i r C. F e r r i n i ni n m t e a dd i t m a k a l e l e r i p e r e di C o n ta rd o F er r i ni (Cilt I, Mi l ano, 1 9 2 9 , sah 1 - 2 2 4 ) de t o pl a n m t r . Bu l i m, b e l ki h a k s z o l ar ak , Te of il in o t a nt i kl i i n i i n k r e t m e k t e ve P s e v d o - T eo f i l t b i r i n i k u l l a n m a k t a d r . Kr. Z. v. L i n g e n t h a l , i s m i g e e n e se r, s a h. 5. Kr. P. C o 11 i n e t, C a n b r i d g e Med. H i s t o r y IV, sah. 7 0 7 : Teofil t a r a f n d an k s m e n y ahu t t a m a m e n t e r t i b e d i l mi o l a n n s t i t u tl ar n m u f a s s a l er hi . D o r o t e u s a dair kr. P. C o 1 1 i n e t, Hi s t o i r e de lE c o l e de droit de B e y r o u t h ( Pari s, 1 9 2 5 ) , sah. 1 8 6 - 1 8 8 , 3 0 3 . ( 5 5 ) C o n s t i t u t i o O m n e m , 6 (edit. K r g e r , sah. 11). ( 5 6 ) Ayn yerde. 2 (edit. K r g e r , sah. 12). ( 5 7 ) Cons t it ut io m p e r a t o r i a m m a j e s t a t e m , XIX). B u irade n s t i t ut lara mteal li kt i r . ( 5 8 ) D i e h l , J u s t i n i e n , sah. 2 4 8 . ( 5 9 ) I. P o k r o v s k i , 1915), sah. 4 (rusa). Roma Hukuku tarihi (2. tab, Pet rograd, 7 (edit. K r g e r , sah.
( 6 0 ) B a k n z : P. C o 1 1 i n e t, E t u d e s h i s t o r i q u e s s u r le droit de J u s t i nien (Pari s, 1912), cilt I, sah. 7 - 4 4 .
cizgiliforum
cizgiliforum
(61) VI nc a s r B e y r u t H u k u k M e k t e b i n e dair b a k n z : P. C o l 1 i n e t, is mi g e e n eser, sah. 5 2 - 5 4 . B e y r u t eh r i, 5 5 1 de, b y k bi r y e r s a r s nt s ve b u n u t a k i b e d e n d al ga la r n h c u m u . ve b y k b i r y a n g n t a r a f n da n t a h r i b e d i l m i , H u k u k M e k t e b i ise S i d o n a n a k l e d i l m i t i ( ayn yerde, sah. 5 4 - 5 7 ) . Bu h d i s e m e k t e b i n s o n u o l m u t u r R o m a H u k u k M e k t e b i k a p a t l m a m t , f akat VI nc a s rd a t a m bi r inhi tat ta idi. ( 6 2 ) M e s e l k r . A. K n e c h t , Die Rel i g i o n s po li t i k K a i s e r J u s t i n i a n s (VVrzburg, 1 8 9 6 ) . sah. 5 3 , 147. ( 6 3 ) A. L e b e d e v, VI nc, VI I nci ve VI I I inci a s r la r u m u m i k o n s i l leri (7. tab, S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 4 ) , sah. 16 (rusa). ( 6 4 ) A. D i a k o n o v, Efesli J a n ve k i l i s e t ar i hi ne ait e s e r l er i , ( Se n P e t e r s b u r g , 1 9 0 8 ) , sah. 5 2 - 5 3 . ( rusa). ( 6 5 ) Kr. K n e c h t , i s m i g e e n eser, sa h . 6 2 - 6 5 . ( 6 6 ) Nove l l a 131, B (edit. Z. v. L i n g e n t h a l , cilt II, sah. 2 6 7 ) .
( 6 7 ) K n e c h t , i s mi g e e n eser, s a h . 3 6 . ( 6 8 ) J o a n n i s e p i s c o p i E p h e s i , C o m m e n t a r i i de B ea t is O r i e ntalibus. L at i ne v e r t e r u n t van Douvven et Loud ( Am s t e l od a m i , 188 9) , sah. 114, 2 4 7 . E f e s l i J a n , a r k A z i z l e r in i n hayat ; S r y a n i c e m e t in ve n g i l i z c e t e r c m e s i : Edit. B r o o k s , cilt II in t h e P at r o l og i a O r i e n t a l i s X V I I I , 1 9 2 4 , sah. 6 3 4 ( 4 3 2 ) , 6 7 7 ( 4 7 5 ) , 6 7 9 ( 4 7 7 ) . - Kr . D i a k o n o v , i s m i g e e n eser, sah. 6 3 (rusa). ( 6 9 ) M a n s i, S a c r o r u n C o n c i l i o r u m n o v a et a m p l i s s i m a col lect io ( El orent iae . 1 7 6 2 ) , cilt V II I , sah. 8 17 . B a r o n i i, A n n a l e s E cc l e si a st ic i , IX, 419 , 3 2 . ( 7 0 ) J o a n n i s E p h e s i, C o m m e n t a r i i , s ah . 1 55 ; edit. 6 7 7 ( 4 7 5 ) . Kr. D i a k o n o v , i s m i g e e n eser, sah. 5 8 . (71) Kr. J. M a s p e r o , Hi s t o i r e des p a t r i a r c h e s (Pari s. 1 92 3) , sah. 3, 100, 110. ( 7 2 ) J. M a s p e r o , i s m i g e e n eser, sah. 110. Brooks II,
dAl ex a nd r i e
( 7 3 ) V i t a A g a p e t i p a p a e. L ibe r P on t if ic a l i s, edit. L. D u c h e s n e ( Pari s, 1 8 8 6 ) , cilt I, sah. 2 8 7 . M a n s i , cilt VI I I , sah. 8 4 3 . ( 7 4 ) Bu f e r m a n , bu te o lo ga m t ea l l i k fasl y a h u t p a r a g raftan t e e k k l etti i iin, F as l f e r m a n ad n a l m t r . F a k a t bu ilk t e s m i y e n i n m n a s b i l h a r e u n u t u l m u ve b u U fasl Teodor, T e o d o r e t ve b a s ifade e t m e e b a l a m t r . ( 7 5 ) F u l g e n t i i F e r r a n d i . d ia c o n i C a r t h a g i n i e n s i s , E pi s to la VI, 7 (M i n e , Patr. latina, 6 7 , col. 9 2 6 ) . ( 7 6 ) Mon. G e r m . Hist., E p i s t o l a r u m , cilt III, sah. 6 2 (No. 41). ( 7 7 ) M a n s i , cilt IX, sah. 3 7 6 . ( 7 8 ) E p i s t o l a e G r e g o r i i M a g n i II, 3 6 (M a n s i, cilt IX, sah. 1105). G r e g o r i i l p a p a e R e g i s t r u m e p i s t o l a r u m 11, 4 9 ( Mon. Ger m. Hist., E p i s t o l a r u m cilt 1, 1891, sah. 151).
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 501
( 7 9 ) J. M a s p e r o , i s m i g e e n e se r, sah. 1 3 5 ; b u r a d a J u s t i n i a n z a m a n n d a k i m o n o f i s i t m e s e l e s i n i n iyi bi r t a r i h e s i n i b u l m a k k a b i l d i r (sah. 1 0 2 - 1 6 3 ). D i a k o n o v , i s m i g e e n eser, s ah . 5 1 - 8 7 (rusa) yi d ahi k a r la t r n z . ( 8 0 ) J u s t i n i a n n h r i s t i y a n l g a r b i A v r u p a n n m u h t e l i f G e r m e n . . kaviml eri a r a s n a y a y m a k a r z u s u ile al kal o l a r a k F r a n k kr al T h e o d o b e r t in J u s t i n i a n a y a z m o l d u u m e k t u p z i k r o l u n a b i l i r ; k r a l b u m e k t u b u n d a g a y e t m t e v a z b i r s u r et te garpt a h a n g i k a v i m l e r e h k i m o l d u u n u b i l d i r m e k t e d i r . B u m e k t u p VI n ci a s r G e r m e n c o r a f y a s n a d ai r b i r n e v i d e r s t i r ( Mon. G e r m . Hist. E p i s t o l a r u m , cilt III, s a h . 133, No. 2 0 . ) Kr. D i e h l , J u s t i n i e n , sah. 4 0 4 - 4 0 5 . Kr. A. D o p s c h , W i r t s c h a f t l i c h e u n d s ozi al e G r u n d l a g e n d er e u r o p i s c b e n Kul t ur en t w i c k l u n g , cilt II (2. tab, W i e n , 1 9 2 4 ) , s ah . 2 9 6 . (81) F. I. U s p e n s k i, cilt I, sah. 5 0 6 (rusa). ( 8 2 ) m p a r a t o r u n Yei l le rl e , bi r telll y a h u t b i r m u r a h h a s vas tasiyle, y a p m o l d u u g ar i p m l k a t T h e o f a n e s te b u l m a k k a b i l dir : T h e o p h a n e s , C h r o n . (edit. de B o o r, s ah . 181 184 ) . Kr. C h r o n i c o n P a s c h a l e , sah. 6 2 0 621 . Kr. P. M a a , M e t r i s c h e A k kl a m a t i o n e n d er B y z a n t i n e r ( B y z a n t . Z e i t s c h r i f t XXI, 1912, sab. 31 3 3 , 4 6 - - 51). B u r y b u m l k a t n J u s t i n i a n s al t an at n n d i e r bi r d e v r i n d e v u k u b u l m u o l an b i r h d i s e ile a l k a l o ld u u f i k r i n de di r , (cilt II, sah. 4 0 , n. 3, 7 2) . Ayn m v e r r i h s a h . 7 2 7 4 de bu m l k a t n ngilizce bir te rc m e si n i dercetmektedir. ( 8 3 ) P r o c o p i i , D e b el lo persico, I, 2 4 , 3 5 3 7 (edit. H a u r y , cilt I, sah. 130) . D e w i n g e d i s y o n u n g i l i z c e bi r t e r c m e d a hi ih t iva e t m e k t e d i r (cilt I, sah. 2 3 0 2 3 3 ) . e > ( 8 4 ) No ve l l a, 3 0 (44), 5 (edit. Z. v. L i n g e n t h a l , cilt I, sa h. 2 6 8 ) . ( 8 5 ) Kr. H. J. B e l l , T h e B y z a n t i n e S e r v i l e S t at e i n E g y p t (J ou rn al of E g y p t i a n A r c h a e o l o g y IV, 1917, sah. 101 102). B e l l , An e p o c h i n the agrarian history of E g y p t ( R e c u e il d e t ud e s egyptologiques, d e d i e e s la m e m o i r e de J e a n - F r a n o i s Champollion, P ari s, 1 9 2 2 , sah. 2 6 3 ) . M. G e l z e r , S t u d i e n z u r b y z a n t i n i s c h e n V e r w a l t u n g A e g y p t e n s (Lei pzi g, 1 90 9 ) , sa h . 8 3 9 0 , 3 2 . A. E. R. B o a k , B y z a n t i n e i m p e r i a l i s m i n E g y p t ( T h e A m e r i c a n Hi st ori cal Revievv X X XI V , 1 9 2 8 , sah. 6). ( 8 6 ) N o ve l la 8 (16), 10 (edit. Z. v L i n g e t h a 1, cilt I, s ah . 104). ( 8 7 ) N o v e l l a 8 (16), 8 ( a yn e d i s y o n , cilt I, sah. 102). ( 8 8 ) N o v e l la 2 8 , (31), 5 ( ayn e di syo n , cilt I, sah. 197). ( 8 9 ) N o v e l la 8 (16), 10 ( ayn e d i s y o n , cilt, I s a h . 106). (90) Edictum sah. 5 2 9 - 5 3 0 ) . 13 (96). Me t h a l (edit. Z. v. L i n g e n t h a l , cilt I,
cizgiliforum
cizgiliforum
(91) Kr. M. O e l z e r , S t u d i e n z u r b y z a n t i n i s c h e n V e r w a l t u n g Aegyptens (Leipzig, 1909), sah. 2 1 3 6 . B u r y , cilt II, sah. 342 343. G. R o u i l l a r d , L A d m i n i s t r a t i o n i v i l e de l ' Eg y pt e b y z a n t i n e (2. tab, Paris, 19 28 ) , sah. 3 o . ( 9 2 ) No ve l l a 3 3 B u r y , sah. 3 6 0 ) . ( 54 ). Met hal (edit. Z. Eer v. Lingenthal, bu cilt I, mehaz
( 9 3 ) J a n M a l a l a s , sah. 4 8 6 . B u r y t a r a f n da n z i k r e d i l m e m i t i r .
yanlmyorsam
( 9 4 ) C o r i p p i , In l a u d e m I u s ti n i II, 2 4 9 2 5 0 . ( 9 5 ) J o a n n i s L y d i, De M a g i s t r a t i b u s III, 7 0 2 6 4 ; edit. R. W u e n s c b , sah. 162), ( 9 6 ) Diehl , J u s t i n i e n , sah. 311. (97) Z a c h a r i a e von L i n g e n t h a l , j u s G r e o c o - R o m a n u m , cilt aan yahut (edit. B o n n , sah.
III, sa h . 3.
( 9 8 ) n d i k o p l ev s t e s Hi nd i s t i k a m e t i n d e y e l k e n Hi nd O k y a n o s u n d a g e mi c i m n a s n a g e l m e k t e d i r .
(99) K o s m a s , T o p o g r a p h i a Christ' ana, lib. X X ; M i g n e, Patr. g r a e c a 8 8 , col. 4 4 5 (edit. W i n s t e d t, C a m b r i d g e , 1 9 0 9 ) , sah. 3 2 2 . ( 100) Kr. R. S e v v e l 1, R o m a n Co i n s in Indi a ( Jo ur n a l of Asiati c S o c i e t y XXXVI, 1 9 0 4 , sah. 6 2 0 - 621). M. K h v o s t o v , G r e k o R o m e n M s r da a r k ticareti t arihi ( Ka z an , 19 0 7 ) , sah. 2 3 0 ( r us a). E. W a r m i n g t o n T h e c o m m e r c e b e t w e e n t h e R o m a n E m p i r e an d I ndi a ( Ca mb r d i g e , 1 9 2 8 ) , sah. 140. (101) K o s m a s , i s m i g e e n e s e r, lib. I I ; M i n e , col. 116, (edit. W i n s t e d t), sah. 81. Patr. graeca,
( 102) K o s m a s , i s m i g e e n e se r, lib. XI , sah. 3 3 8 ; M i g n e 8 8 , col. 4 4 8 4 4 9 , B u h i k y e n i n a n a n e v i o ' d u u a nl a l yo r, n k P l i n i u s d a hi i m p a r a t o r K l a v d i u s z a m a n n d a S e r e n d i b e g n d e r i l m i olan e l i le r hakknda buna benzer bi r h i k y e n a k l e t m e k t e d i r ( P l i n i i, N a t u r a l i s Hi s t or i a VI, 8 5 ; b a k n z : J. E. T e r m e n t, Ceylon, 5. tab, L o n d o n , 1 8 6 0 , cilt I, k s m V, f asl I, sah. 5 6 6 ) . ( 103 ) K o n d a k o v, Hi s to i r e de l art b y z a n t i n , c o n s i d e r e princip a l m e n t d a n s le s m i n i a t u r e s ( Od es s a , 1 8 7 6 ) , sah. 8 8 ; f rans zca e d i s y o n u ( Pari s, 1 8 8 6 ) , cilt I. sah. 138. ( 10 4 ) Kr. E. R e d i n , K o s m a s n d i k o p l e v s t e s in topografyas. G r e k ve R u s v e r s i y o n l a r n a g r e ; N i r i : D. V. A i n a 1 o v ( Mo sk o va, 1916) (rusa). Bu eser birok g r a v r ve l e vh al ar m u h t e v i bulunmaktadr. I, ( 105 ) Kr. W. H e y d, H i s t o i r e du C o m m e r c e sah. 10, D i e h l , J u s t i n i e n , s a h 390. du L evan t , cilt
cizgiliforum
l 1
cizgiliforum
NOTLAR 503
(106) P r o c o p i i, De bel lo g ot h i c o IV. 17 (edit. H a u r y , II, sah. 57 6 ) . Bu m v e r r i h e gre mteaddit k e i le r Ex cerpta e Theop hanis Hi stori a, edit. B o n n , sah. 4 8 4 ; edit. L. D i n d o r f, Hi s t or i c i g r a ec i m i n o r e s , cilt I, s a h, 4 4 7 . B u n a g r e b i r ranl. H d i s e l e ri n ve i s i m l e r i n t a m m n a s i y l e k a r t r l m b i r e k l i n e u e s e r d e t e s a df e d i l i y o r : F. R i c h t h o f e n, C hi na. E r g e b n i s s e e i g n e r R e i s e n und da r au f g e g r n d e t e r St ud i en , cilt I ( Be r l in , 1 8 7 7 ) , sah. 5 2 8 5 2 9 , 5 5 0 . P r o k o p u n S e r i n d a s n n K h o t a n o l d u u a n l a l yo r . Kr. R i c h t h o f e n, cilt I, sah. 5 5 0 - 551. H e y d, cilt I, sah. 12. B u r y , cilt II, s ah . 3 3 2 , n. I, Bu s o n iki t ar ih i R i c h t h o f e n in f i k r in i k a b u l e t me k t e di r l e r . ( 107) J. E b e r s o l t , Les arts s o m p t u a i r e s de B y z a n c e ( Pari s, 19 2 3 ), sah. 12 13. G. R o u i 1 1 a r d, La d m i n i s t r a t i o n i vil e de lE g y p t e b y z a n t i n e (2. tab, P a ri s, 1 9 2 8 ) . sah. 8 3 . ( 108) E x c e r p t a e T h e o p h a n i s Hi stori a, F r a g m . Hist. G r a e c o r u m , cilt IV, sah. 2 7 0 . ( 109) P r o c o p i i , D e aedi fi ci is 11, 1, H a u r y , cilt II I, sa h. 2 , 4 6 ) , (110) Ayn 2,116). yerde IV, 4,1 ( B o nn , 3 edit. Bonn, sah. 484;
(edit.
Bonn,
sah.
209;
sah.
277;
Haury,
cilt III,
sah.
(111) A. V a s i l i e v , K r md a Gotlar ( Maddi m e d e n i y e t d e m i s i h a b e r l e r i V, 1 9 2 7 , sah. 1 8 0 181) (rusa). (112) B u r y , A 18 8 9 ) , II, s a h . 6 7 . History of t h e L at e r Roman Empire
tarihi A k a (London,
(113) E f e s l i J a n , Hist. Eccl. 1,3 (P a y n e S m i t h t e r c m e s i , sah. 3). (114) F i n l a y / A H i st o r y of G r e e c e , edit. b y T o z e r (Oxford, 18 7 7 ) , sah. 2 9 8 . (115) B u r y , cilt II ( Lo n d o n, 1 8 8 9 ) , sah. 9 7 . K u l a k o v s k i sah. 3 5 9 (rusa). E. S t e i n , St ud i e n , s a h 21. cilt
I, II, II
(116) S u r i y e l i M i h a i l k r o n i k i ; J. B. C h a b o t t e r c m e s i , cilt ( Pari s, 1901), sa h. 312.
(117) H a r b e dair kr. B u r y , cilt II ( Lo ndo n, 1 8 8 9 ) , sah. 9 5 101. K u l a k o v s k i , cilt II, sah. 3 6 0 3 6 9 (rusa). E . S t e i n , St ud i e n , s a h. 3 8 5 5 . (118) B u h a r b e dair k r. S t e i n , St ud i e n , s a h 5 3 8 6 ( Ti be r e sa r z a m a n n d a ) ve 8 7 1 0 2 ( T i b e r A v g u s t u s z a m a n n d a ). (119) T i b e r ve M a v r i k i u s z a m a n n d a k i r a n s ef er i i i n ba k n z : B u r y , II ( 1 8 8 9 ) , sah. 101 1 1 2 . K u l a k o v s k i , cilt II, s a h . . 3 8 3 3 9 4 , 4 2 5 - 4 4 6 (rusa).
cizgiliforum
cizgiliforum
I
504
BZANS
MPARATORLUU TARH
( 120 ) N i k i u p i s k o p o s u J a n n k r o n i k i ; h a b e e d e n M. Z o t e n b e r g t ar a f n da n y a p l m t e r c m e s i , f asl 109 , sah. 550 ( N o t i c e s et e x t r a i t s des m a n u s c r i t s de la B i b l i o t h e q u e Na t io n al e , cilt XI V, 1 8 7 3 ) . T h e C h r o n i c l e of J o h n , b i s c h o p of N i k i u , t r a ns l a t e d b y R. H. C h a r 1 e s ( Lo n do n. 1916), fasl CIX, 18 (sah. 17 176). (121) A a da sah. 2 2 1 v. d. n o m r a c a a t edi niz.
( 1 22 ) M e s e l k r. O. T a f r a 1 i. T h e s s a l o n i q u e , des o r i g i n e s au X I V e s i ec l e ( Par i s, 1919), sah. 101 1 0 8 . S. D e m e t r i o s u n Ata l a n u e s e r l e r d e n e r o l u n m u t u r : Ata S a n c t o r u m , B i r i n c i t e r i n , cilt IV, sah. 1 0 4 v. d. M i n e , Patr. g r a e c a 116, col. 1 2 0 4 v. d., 1 3 2 6 v. d. ( 123) Kr . B u r y , II ( 1 8 8 9 ) , sah. 1 6 0 1 6 6 - G. R e v e r d y , L es r e l a t i o n s de C h i l d e b e r t I I et d e Byzance (Revue Hi sto rique CXIV 1913, sah. 61 8 5 ) . ( 124 ) G r e g o r u n s t a n b u l d a k i i k a m e t i n e dai r kr. F. D u d d e n , G r e g o i r e l e G r a n d. S a pl ace d an s l h i s t o i r e et la p e n s e e , cilt I ( L o n d r e s , 1 9 0 5 ) (ngilizce), fasl VI, sah. 1 2 3 1 5 7 . G r e g o r u n 5 8 6 da R o m a y a geri a r m o l m a s m u h t e m e l d i r (sah. 1 5 6 157). ( 1 2 5 ) G r e g o r i i M a g n i . E pi s t ol ae V, 2 0 ( M i g n e, Patr. lat. 7 7 , col. 7 4 6 ' 7 4 7 ) . Mon. G e r m . Hist. E p i s t o l a r u m , cilt I, sah. 3 2 2 (V, 3 7 ) ( 1 2 6 ) G r e g o r i i M a g n i, Epi s tol ae X I I I , 31 (M i g n e 7 7 , col. 1281 1 28 2 ) . Mon. G e r m . Hist.. E p i s t o l a r u m . cilt II, sah. 3 9 7 (XIIT, 34). sab. (127) 316. Liber Pont if icali s, edit. L. D u c b e s n e ( Pari s, 1 8 8 6 ' , cilt I,
( 1 2 8 ) Kr. C h. D i e h l , E t u d e s s u r l a d m i n i s t r a t i o n byzantine d a n s l e x a r c h a t de R a v e n n e ( 5 6 8 751), P a r i s 1 8 8 8 , sab. 3 31. ( 129) K r D i e h l , L Af ri que b y z a n t i n e ( Pari s, 1 8 9 6 ) , sah. 4 5 3 5 0 2 . ( Pa ri s, 190 5) , sah. 2 7 7 ( T em ' l e r w h re n d
( 130) D i e h l , E t u d e s b y z a n t i n e s r e j i m i n i n m e n e i). d es
(131) F a 11 m e r a y e r. G e s c h i c h t e der H a l b i n s e l M o r ea Mi t t e l a l t e r s (Stuttgart, 1 8 3 0 ) , cilt I, sah. III XIV.
( 1 32 ) E v a g r i i . s ah . .228).
Hist. Eccl. VI, 10 (edit. B i d e z P a r m e n t i e r ,
( 1 ? 3 ) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e T h e m a t i b u s 11,53. K o ns t a n t i n P o r f i r o g e n e t b a k a h i b ir y e r d e k u l l a n l m y a n EofRapoMh] fiilini k u l l a n m a k t a d r ; b u n d a n doay t a ri h i l e r b a z an b t n m e m l e k e t sl avlat r l d*, b a z an i s e m e m l e k e t e sa r et al t n a girdi e k l i n d e t e r c m e e t m e k t e d i r l er . B u k i t a b n m e t n i n d e k a b u l e t m i o l d u u m u z t e r c m e e k l in in daha doru olduu kanaatindeyiz. ( 134) Falimerayer, cilt I, sah. 2 0 8 20.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR , 505
( 135 ) K. H o p f , G e s c h i c h t e G ri e ch e n la n d s vom Beginn des Mi t t e l a l ter s b i s auf u n s e r e Zeit, cilt I (Lei pzi g, 1 8 67 ) , s ab. 1 0 3 119. ( 136) Kr. A. V a s i 1 i e v, Y u n a n i s t a n d a Sl avlar ( Vi z a n ti y s k i Vrem e n n i k V, 1 8 9 8 , sab. 4 1 6 4 3 8 ) (rusa). IX u n c u a s r a d ai r : F. D v o r n i k , Les Sl a v e s , B y z a n c e et R o m e a u lXe s i ec l e ( Pari s, 1 9 2 6) , sah, 41 4 5 . ( 1 3 7 ) Ata S a n c t i Demetri i i n e h e m m i y e t i h a k k n d a g a y e t e n t r es an b i r fasla u e s e r d e r a s l a m a k k abi l di r: H. G e 1 z e r, D ie G e n e s i s d er b y z a n t i n i s c h e n T h e m e n v e r f a s s u n g ( Le i pzi g , 1 8 9 0 ) . sah. 4 2 6 4 . Ay n z a m a n d a k r. O. T a f r a 1 i, T h e s s a l o n i q u e , d es o r i g i n e s au X I V e s i ec l e ( Pari s, 1919), s a h. 101. arif ( 1 38 ) N. P e t r o v s k i , F a l l m e r a y e r t e o r i s i n i n m e n e m e s e l e s i ( M a Ne z a r e t i m e c m u a s , II. T e r i n , 1913, sah. 143, 14 9) (rusa). (139) Ay n y er d e, sah. 104.
(140) M e n a n d r o s , edit, B o n n , sah. 4 3 9 . F r a g m . Hi stori c. G r a e c o r u m IV, 2 0 2 . T h e o p h y l a c t u s S i m o c a t t a VIII, 13, 16 (edit. de B o o r , sah. 311). Kr . B u r y . cilt II ( 1 8 8 9 ) , sah. 18 2. sah. (141) K r u m b a c h e r , 249. Geschichte d er byzantinischen Litteratur,
( 142 ) B u n u n l a b e r a b e r b a k n z : E. S t e i n, U n t e r s u c h u n g e n b e r das O f f i c i u m d e r P r a e t o r i a n e r P r a e f e k t u r s e i t D i o k l e t i a n ( Wi e n, 1 9 2 2 ) . ( 1 4 3 ) H i e r o k l e s in e s e r i 5 3 5 c h e r , sah. 4 1 7 . M o n t e l a t i c i , sah. 7 6 . * ( 144) Kr. Montelatici,

0
t e n e v v e l y az l m t r. K r u m b a St or i a d el la le t t erat ur a bi za nt in a ,
sah. 6 3 6 4 .
( 1 4 5 ) J a n M a l a l a s n k r o n i k i i h t i ma l J u s t i n i a n sal t a na t n n ilk s e n e s i y l e s o n a er iy or du ve bu e se r e , y e n i b i r e d i s y o n u n d a , ayn m el l if y a h u t b a k a bi ri si t ar af nd a n bir z ey i l il ve e d i l mi t i r (kr. B u r y II, s ah . 4 3 5 ) . ( 146 ) (147) Krumbacher, sah. 326.
E. W. B r o o k s, P a t r o l o g i a Ori en ta l i s, cilt XVII ( 19 23 ) , sah. VI. E f e s li 1 90 8 ) . J a n ve tarih ve k i l i s e t a r i h i n e dair sah. 3 5 9 (rusa).
(148) A. D i a k o n o v , e s e rl e r i ( S e n P e t e r s b u r g ,
( 14 9 ) Kr. F. L o o f s L eo n ti u s v o n B y z a n z (Lei pzi g, 1 8 8 9 ) . sah. 2 9 7 3 0 3 . W . R g a m e r , L e o n t i u s von B y z a n z ( W r z b u r g , 1 8 9 4 ) , sah. 4 9 - 7 2 . ( 150 ) Rgamer, sah. 72, r y a s n d a g r m o l d u u ( G e n e s i s 2 8 , 12). G e r e k e
(151) B u s e r l e v h a n c i l d e Y a k u b u n G k n m e r d i v e n i ni i m a e t m e k t e d i r
cizgiliforum
cizgiliforum
g en i t if n ] ; K'm'uuzo l t in l e t ir i li ni v e C l i m a cu s e k l i n i a l m t r: ite b u n d a n dolay garpta b u zata J o h a n n e s Climacus adn v e r m e k bir a n a n e h a l i n e g el mi t i r. ( 152) ;<Climax in ihtiva ettii m i n y a t r l e r i n birok resim le rini u e s e r d e b u l m a k k a b i l d i r : R C. M o r e y, East C h r i s t i a n Paint i n g s in the F r e e r Col lection ( N e w - Y o r k , 1914), sah. 1 3 0 ( Uni v er s t y of M i c h i g a n St udi es, H u m a n i s t i c S e r i e s , vol. XII). Kr. O. M. D a t o n , E a s t - C h r i s t i a n art (Oxford, 1 9 25 ) , sah. 316. ( 153) Bu iki e s e r i n y e n i bi r e d i s y o n u n u karlatrnz: P. F r i e d l n d e r , J o l a n n e s von Gaza u nd P a u l u s S i le n t i a r i u s ( LeipzigB erl in, 1912), sah. 2 2 7 2 6 5 . e r h l e r sah 2 6 7 3 0 5 de b u l u m a k t a d r . (154) A g a t h i a s V, 9 (edit. B o n n , s a h 2 9 6 2 9 7 ; edit. D i n d o r f, Hi stori ci G r a e c i M i n o r e s , .cilt II, sah. 3 6 2 ) . ( 1 55 ) H. J. B e l l , T h e B y z a n t i n e s e r v i l e State in E g y p t ( J ournal of E gy pt i an A r c h a e o l o g y IV,1912, sah. 1 0 4 105); B e l l , G r e e k Papyri in t h e Brit. M u s e u m , cild V, London, 1917, sah III IV. Bell elyevm Dioskora dair, yeni kaynaklar na za r i t i bar e almak surti yl e, y e n i b i r etd h a z r l a m a k t a d r . u e s e ri dahi karla t r n z : , W. S c h u b a r t , E i n f h r u n g in die P a p y r u s k u n d e ( Berl in, 1918), sah. 1 4 5 14 7, 4 9 5 . ( 156 ) J M a s p e r o , Un d e r n i e r poet e g r e c d E g y p t e : D i o s cc r e, fils d'Apolls ( R e v u e d es et ud es g r e c q u e s XXIV, 1911, sah. 4 2 6 , 4 5 6 , 4 6 9 ) . im ( 157 ) Kr. F. F u c h s, Di e h h e r e n S c h u l e n von Mittelter (Lei pzi g-Ber l i n, 1 9 2 6 ) , sah. 7 8. Konstantinopel rec T
( 158) Preger.
Kr. S c r i p t o r e s o r i g i n u m C o s t a n t i n o p o l i t a n a r u m , cilt I ( Li psi ae, 1901), sah. 105.
( 1 5 8 a) Bu tarif Aya S o f y a n n b u g n k e t m e m e k t e d i r (mtercim).
v a z i ye t in e h i de t e k a b l
( 1 5 8 b) Bu m o z a i k l e r i n bir k s m A m e r i k a l b i z ar t ino l og T h o m a s W h i t t e m o r e t ar af nda n m e y d a n a k a r lm t r . B a k n z : T. H. W h i 11 e m o r e, T h e M o s a i c s at S. S o p h i a at st anbul . P r e l i m i n a r y Report, Oxford, 1 9 3 3 . S e c o n d Report. Oxf or d , 1 9 3 6 . Aya S o f y a ve bu mo zaiklere dair iyi bi r b i b l i y o g r a f y a y u e s e r d e bulmak k a b i l d i r : A. M. S c h n e i d e r, B y z a n z ( s t a n b u l e r F o r s c h u g e n , ciit 8), B er l in , 1 9 3 6 , sah. 7 3 7 4 ( m t e r c i m) . ( 159) N o v g o r o d lu S t e f a n n h a seferi (Rus kavm inin hik y el e r i , t o p l y a n : T. S a k h a r o v, cilt II ( Sen P e t e r s b u r g , 1 8 4 9 , sah. 52) (rusa). ( 1 5 9 a) Aya Sofya 1934 s e n e s i n d e n beri m z e d i r ( m t e rc i m) . (160) S t r z y g o w s k i, ori gi n of c h r i s t i a n c h u r c l art (Oxford, 19 2 3 ) , sah. 4 6 . Kr. D a l t r n , East C h r i s t i a n art (Oxford, 1 92 5) , sah. 9 3 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 507
(161) M es e l k r , M. N. S p e r a n s k i , ar gr ad da ki Aya S o f y a n n i n a s n a m t e a l l i k c e n u b i S l av ve R u s m e t i n l e r i (V. N Z l a t a r s k i e r e f i n e t e rt i b e di l e n muhtelif y a z l a r kl li yat . Sofya, 19 25 ) , sah. 4 1 3 4 2 2 (rusa), zig, ( 162 ) A. H e i s e n b e r g , Di e A p o s t e l k i r c h e in K o n s t a n t i n o p e l ( L e i p 1 9 0 8 ) , sah. 10 v. d. ( 1 6 2 a) Bu mozaiklere O. dair no t ( 1 5 8 b) y e b a k n z. East C hr i s t i a n ( Par i s, art (Oxford, sah. 8
( 163) M es e l kr. 1925), sah. 2 7 7 ve
M. D a l t o n , 278.
( 164 ) M e s e l k r . C b . D i e h l , 1 3 2 (jê vi lles d art ce l e bres) .
Ravenne
1907),
( 165) B u m e v z u a dair u m a k a l e y i k a r l a t r n z - V. B e n e c h e v i t e b, S u r la date de la m o s a q u e de la t r a n s f i g u r a t i o n au m o n t S i n a ( B y z a n t i o n I, 1 9 2 4 , sah. 1 4 4 172), ( 166) Kr. C h . D i e b l , M a n u e l, cilt I, sab. 230 277.
Fasl IV
(1)S e b e o s, m p e r a t o r H e r a k l i u s tarihi, f asl 3 2 (Ermeni met ninden y a p l m r u s a t e r c m e s i . S e n P e t e r s b u r g , 1 8 6 2 , sab. 129). , Sebeos, Hi s to i r e d H e r ac i i u s ( traduit par F. M a c 1 e r, Paris, 19 0 4 ), sab. 108. (2) Kr. P e r n i c e, LI m p e r a t o r e E r a c l i o ( F i r en z e , 1 9 0 5 ) , sah. 4 4 .
(3) Kr. E. W. B r o o k s, W h o w a s C o n s t a n t i n e zant. Ze i t schri ft XV I I , 1 9 0 8 , sah. 4 6 0 4 6 2 ) . 1 (4) K o n u a m y a c a k k a d a r deil. (5) B u r y , II, sah. 3 5 4 . A History of t he L at e r R o m a n
P o g o n a t u s ? ( By-
Empire
(I. tab), cilt
(6) 7 1 4 tarihi C. O s t r o g o r s k y t a r af n d a n t e s bi t e d i l m i t i r : Die C h r o n o l o g i e d es T h e o p h a n e s i m 7. u n d 8. J a b r h u n d e r t . B y z a n t i n i s c h n e u g r i e c b i s c h e J a h r b c h e r VII, 1 9 3 0 , sab. 3 3 3 4 v e 4 7 4 8 . (7) G e o r g i i P i s i d a e , (edit. B o n n , sah. 17). De e x p e d i t i o n e persi c a, m s r a 9 0 91
(8) A n t i o c h u s S t r a t e g u s , K u d s n P e r s l e r t ar af nd a n 6 1 4 de zapt ( G r c l i s a n n d a n N. M a r r t a ra f n d a n t e r c m e e d i l m i t i r : S e n P e t e r s b u g , 1 9 0 9 , sah. 15) ( r u s a ) . ng il i zc e t e r c m e s i : F. C. C o n y b e a r e , Antiochus Strate gos account o f the s a c k of J e r u s a l e m in 6 1 4 ( E n g l i s h Hi st o ri c a l R e v i e w X X V , 1910 sab. 5 0 6 ) . (9) Kr. H. V i n c e n t et F. M. A b e l , J e r u s a l e m . R e c h e r c h e s de topo g r apb i e, d a r c h e o l o g i e et d bi stoire ( Pari s, 19 2 6 ) , II, c z IV, sah. 9 2 6 9 2 8 .
cizgiliforum
cizgiliforum
(10) N . P . K o n d a k o v , S u r i y e ve Fili sti nde a r k e o l o j i k b i r s e y a h a t ( S e n P e t e r s b u r g , 19 04 ) , sah. 1 7 3 1 7 4 (rusa-). (11) B y k bi r i h t i m a l e g r e A v a r l a r m istil s 6 1 7 de v u k u b u l m u t u r . Kr. N. B a y n e s, T h e date of t h e Ava r s u r p r i s e (Byz a n t i n i s c h e Ze i t sc h r i ft X X I , 1912,. sah. 110 128). (12) s i d o r u n k r o n o l o j i s i p e k C h r o n i c a M a j o r a ; M i n e , Patr. 5 inc i s e n e s i) . Edit. M o m m s e n, qu i s . cilt X I ; C h r o n i c a M i n o r a n a t n n 16 nc s e n es i ) kat deil dir. s i d o r i H i s p a 1 e n s i s, lat. LXXXIII, col. 1 0 5 6 ( sa l t an at n n Mon. G e r m . Hist. A u c t o r u m AntiII ( B p jo l i ni , 1 8 9 4) , sah. 4 7 9 (salta '
(13) F. I. U s p e n s k i , cilt I, sah. 6 8 4 (rusa). (14) Kr . P e r n i c e , i s m i k o v s k i, cilt III, sah. 7 6 8 7 . geen e se r,
sah. 1 4 1 4 8 K u l a -
(15) Kr. F. G r r e s , Di e b y z a n t i n i s c h e n B e s i t z u n g e n a n d e n K s t e n d es s p a n i s c h - w e s t g o t h i s c h e n R e i c h e s f 5 5 4 6 2 4 ) ( Byza nt . Ze i t sc h r i ft XVI, 1 9 0 7 sah. 5 3 0 " 5 3 2 ) . E. B o u c h i e . r , ] S p a i n u n d e r t h e R o m a n E m p i r e (Oxford, 1914), s a h . 5 9 6 0 . (16) B u z a f e r n a m e C h r o n i c o n P a s ch a l e (sah. 7 2 7 7 3 4 ) de m a h f u z k a l m t r . T a m b i r t al y a nc a t e r c m e s i : A. P e r n i c e , L I m p e r a to re E ra c l io ( Fi r en ze , 1 9 0 5 ) , s a h . 1 6 7 171. (17) B u tar i h s o n z a m a n l a r d a A n t i o c h u s S t r a t e g u s ' u n K u d s n P e r s l e r t a r a f n d a n 6 1 4 d e zapt adl e s e r i n d e k e f o l u n m u t u r (N. M a r r t e r c m e s i , S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 9 , sah. 6 5 ) (rusa). n g i l i z c e t e r c m e s i : F. C o n y b e a r e . A n t i o c h u s S t r a t e g o s a c c o u n t of t h e s a c k of J e r u s a l e m i n 6 1 4 ( E n g l i s h Hi st o r i ca l R e v i e w XXV, 1910, sah. 516) . (18) S e b e o s , m p a r a t o r H e r a k l i u s tarihi. E r m e n i c e m e t n i n d e n P a t k a n o v t ar a f n da n y a p l m r u s a t e r c m e s i : f asl 2 9 , sah. III. F r a n s z c a t e r c m e s i ( e r hl er l e b i r l i k t e ) : F. M a e l e r (Pari s, 1 9 0 4 ) , sah. 91. B u r a d a z i k r e d i l e n s o n c m l e d e bu i ki m t e r c i m h e d i yel e r y e r i n e takdis k e l i m e s i n i k o y m a k t a d r l a r . K r . K u 1 a k o v s k i, cilt III (Kiyef, 1915), sah. 118 n. 1 (rusa). (19) (20) (21) K u r a n X X X ,' I ; R u m l a r a d n t a y a n P e r n i c e , ismi g e e n e s e r , sa h . 179. ksmda.
T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h i a , edit. d e B o o r , sah. 3 3 5 .
(22) Chronicarum quae dcuntur F r e d e g a r i i S c h l o l a s t i c i I V , 6 2 ( Mo n . G e r m . Hist. S c r i p t o r e s r e r u m me t o v i n g a r u m , cilt II ( 1 8 8 8 ) , sah. 151. Kr. G e s t a D a g o b e r t i 1 r e g i F r a n c o r u m , 2 4 ( ayn yerde, sah. 4 0 9 ) . ( 2 3 ) C h r o n i c a M i n o r a I, trad. pa r . G u i d i ( Pari s, 1 9 0 3 ) , sah. 2 6 Co r p u s s e r i p t o r u m e h r i s t i a n o r u m o r ie n t a l i u m . S c r i p t o r e s Syri , ( ser, III, t o m u s IV). A g a p i u s ( M a h b u b ) de M e n b i d j , H i s t o i r e Un i -
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 509
versel le, cilt II, 2, s ah . 4 5 3 ( 1 9 3 ) , edit. A. V a s i l i e v . P at r o l og i a O r i e n talis, cilt VIII (1912). M i c h e l l e S y r i e n , t r a du i t par C h a b o t, cilt II, sah. 4 2 0 Kr. T. N 1 d e c k e, G e s c h i c h t e der P e r s e r u n d Ar a be r z u r Zeit d er S a s a n i d e n ( aus T ab a ri ) ( Leipzig, 1 8 7 9 ) , sah. 3 9 1 3 9 2 ; a y n m e l l i f i n : Aufst ze z u r p e r s i s c h e n G e s c h i c h t e ( Le i pz i g , 1 8 8 7 ) , sah. 1 29 . ( 2 4 ) B u r y , T h e C on st it ut io n of t h e Later R o m a n E m p i r e ( C a m bri dge, 1 9 3 0 ) , sah. 109. - B u n o k t a i n az a r ' E S t e i n ( Byzant . Zeit schrif t XXIX, 1 9 3 0 , sah. 3 5 3 ) m n a k a a e t m e k t e d i r . ( 2 5 ) G i b b o n . T h e H i s t o r y of t b e R o m a n E m p i r e , fasl 4 6 ( s o n u n a doru). (26) Su ri y e limesine d a ir: S y r i e a v a n t l l s l a m ( P a r i s 1 9 0 7 ) , (27) cilt
T.
D e c l ine
and
F ail
of
the en
R. D u s s a u d , L es sah. 2 4 5 6 .
Arabes
II, s ah .
B. A. T u r a y e v, 3 7 3 (rusa).
E s k i a r k T a r i h i (2. tab. P e t r o g r a d
1914),
( 2 8 ) E x c e r p t a e T h e o p h a n i s , Hi s t or i a (edit B o n n , sa h. 4 8 5 ) ; Kr. N l d e c k e , G e s c h i c h t e der P e r s e r und Ar a be r zur Ze i t d er S a s a n i d e n ( L e y d e n , 1 87 9 ) , sah. 2 4 9 2 5 0 . ( 2 9 ) G o l d z i h e r , D i e R e l i g i o n d e s I s l a m s , s a h . 1 0 2 ( Di e K u l t u r der G e g en w a r t , edit. P. H i n n e b e r g , D ie R e l g i o n e n d es Orients (1913), cild III; (1. 2. tab). (30) (31) G o l d z i h e r , i s m i g e e n e se r, sah. 1 0 2 . G o 1 d z i h e r, i s m i g e e n e se r, sah. 1 0 3 .
( 3 2 ) Hicreti i firar o l a r a k t e r c m e e t m e m e k d a h a d o r u dur, n k bu k e l i m e n i n a r a p a k k o l a n hacar a b y l e bi r m n a y t a z a m m u n e t m e m e k t e d i r . Bu k k mnasebeti kesmek, kabileyi t e r k e t m e k , g e y l e m e k m n a s n a g e l m e k t e d i r ( Kr. E n c y c l o p e d i e d e lI s l a m , 2 3 . l i v r ai s o n , 1916, sah. 321).
( 3 3 ) Kr. V. B a r t h o 1 d, t i k m s l m a n c a m i l e r i n i n i s t i k a m e t i ( R u s S a n a t t arihi E n s t i t s senevi ne r i y at , cilt 1, L e n i n g r a d , 1 9 2 2 , sah. 116, rusa). C. H. B e e k e r , V o m W e r d e n u n d W e s e n d er i s l a m i s c h e n We l t ( s l m St ud i e n , cilt I, Lei pzig, 1 9 2 4 , s ah . 4 2 9 ) . ( 3 4 ) Kr. I. G o l d z i h e r , M u h a m m e d a n i s c h e S t u d i e n ( Ha l l e a. d. Saale, 1 8 9 0 ) , cilt II, sah. 2 0 . ( 3 5 ) G o l d z i h e r , i s m i g e e n e se r, sah. 10 6. ( 3 6 ) G r i m m e, M o h a m m e d . I. D a s L e b e n ( M n s t e r i. W . , sa h . 123 . ( 3 7 ) L. C a e t a n i , St udi di st ori a III, sah. 2 3 6 , 2 5 7 . rientale ( Mi lan o , 1892), cilt
1914),
cizgiliforum
cizgiliforum
( 3 8 ) Kr. C. G t e r b o c k , D e r s l a m i m L ic h t e d er s c h e n P o l e m i k ( Berl in, 1912), sah. 6 7,11, 6 7 6 8 .
byzantini
( 3 9 ) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h i a (edit. B o o r, sa h . 3 3 3 ) . ( 4 0 ) Le Coran. T r a d u c t o n M. K a s i m i r s k i ( P a n t h e o n litteraire, s e c t i o n : T h e ol o g i e . L es L i v r e s s a c r es de lOrient). (41) C a e t a n i, S t u d i di st ori a o r i e n t a l e ( Mi lano, 1911), cilt I, sah. 3 6 8 . ( 4 2 ) E u t y c h i i , A l e x a n d r i n i pa t ri a rc ha e , A n n a l e s , edit. par L. C h e i k o ( B e y r o u t h et Paris, 1912), II , 5,1.4 ( Corpus s c r i p t o r u m c h r i s t i a n o r u m o r ie nt al i um. S c r i p t o r e s A r a b i c i ) ; P o c o c k un l t inc e ter. c m e s i : M i n e , Patr. graec a, vol. III, col. 1 0 8 8(43) B e l a d s o r i ( Bal adhuri ), L i b e r e x p u g n a t i o n u m r e g i o n u m , edit. D e G o e j e ( Le i d e n, 1 8 6 6 ) sah. 137. P. H i t t i t ar af nda n y a p l m n g i l i z c e t e r c m e s i : T h e o ri g i n s of the I s l a m i c St ate ( N e w Yo rk , 1916), cilt I, sah. 211 ( St u d i e s in Hi story, E c o n o m i c s , and P u b l i c Law, edit. b y C o l u m b i a U n i v e r s i t y , cilt L X V I I I , k s m I).' Kr. B a r t h o l d , Z a p i s k i K o l l e gi i V o s t o k o v e d o v ( Le ni ng r a d , 1 9 2 5 ). cilt I, sah. 4 6 8 (rusa). ( 4 4 ) D e G o e j e , M e m o i r e s u r la c o n q u e t e d e la S y r i e (2. tab, Leyde, 1 9 0 0 ) , sah. I. Kr. C. B e c k e r , T h e e x p a n s i o n of t he Sar a c e n s - t h e E a s t ( T h e C a m b r . Med. Hi story, II [1913], sa h . 3 4 5 ) . ( 4 5 ) J. M a s p e r o , O r g a n i s a t i o n mi li t ai r e de l E g y p t e b y z a n t i n e ( Paris, 1912), sah. 119 1 32 . A. B o a k, B y z a n t i n e i m p e r i a l i s m in E g y p t ( A me r i ca n Hi stori cal R e v i e w XXXTV, 1 9 2 3 , sah. 8). ( 4 6 ) M G e 1 z e r, S t u d i e n zu r b y z a n t i n i s c h e n V e r w a l t u n g A e g y p t e n s ( Leipzig, 1 90 9) , sah. 2. ( 4 7 ) E. A m e l i n e a u , La C o n q u e t e de lE g y p t e par l e s Ar a b e s ( R e v u e h is t or i q ue , C XI X, 1915, sah. 2 3 2 ) . Kr. G. R o u i 11 a r d, L Adm i n s t r a t i o n i vi l e de l E g y p t e b y z a n t i n e (2. tab, P a ri s, 1 9 2 8 ) , sah. 241 - 2 4 8 . ( 4 8 ) H. L B e l l , T h e B y z a n t i n e S e r v i l e S t at e in of E g y p t i a n A r c h a e o l o g y IV, 1917), s ah . 106. ( 4 9 ) C a e t a n i , Studi , cilt I, sa h. 3 7 0 3 7 i . ( 5 0 ) C a e t a n i , St udi , cilt III, sah. 3. (51) G o l d z i h e r , V o r l e s u n g e n b e r d en s l a m ( H e i d e l b e r g , sah. 2 5 . 1916), Egypt ( J ou rn al
( 5 2 ) Kr. L. C a e t a n i, Ann a l i d e l i s l a m ( Mi lan o , 1 9 0 5 ) , cilt T, sa h . 7 3 1 7 3 4 . H u a r t M u h a m m e d ile B i z a n s Ka y se r i a r a s n d a k i mektuplam ay pheli addetmektedir (kr. H u a r t , H i s t o i r e des Ar a be s , P a r i s , 1912, cilt i, s a h 1 5 4 155). J. M a s p e r o M u h a m m e d i n m e k t u b u n u tarih! bi r e s a s i ht iva e t m e s i m u h t e m e l o l an b i r Arap
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 5.11
masal o l a r a k t avsif e t m e k t e d i r (J. M a s p e r o , c h e s dAl ex an d r i e , P a ri s, 1 9 2 3 , sah. 2 3) . ( 5 3 ) M e s e l k r. B u r y , cilt li, ah. 261; C o n q u e s t of Egy pt , (Oxford, 1 90 2 ) , sah. 1 3 9 v.d.
Hi s to i r e
des
patriar-
B u 1 1 e r. T h e Arap
( 5 4 ) C. H. B e c k e r . Carnbridge Med. Hi st. ( Carnbri dge, 1913), c i lt II, sah. 3 5 2 ; B e c k e r , V o m W e r d e n u n d W e s e n d er i s l a m i s c h e n W e l t ( Le i pz i g , 1 9 2 4 ) , cilt I, sah. 9 6 . ( 5 5 ) O e 1 z e r, Ab ri s s der b y z a n t i n i s c h e n K a i s e r g e s c h i c h t e , sah. 951. ( 5 6 ) L. B r e h i e r, J o r u r n a l des S a vants, N. S. cilt, X V 1 9 l 7 , sah. 4 0 2 . ( 5 7 ) G r e j u v a a t e i n i n re e t es i e n g e o l a r a k IX u n c u as rda y a z l m ve Li be r i g n i u m a M a r c o G r a e c o d e s c ri p t u s ad n t a ya n lt inc e bir v e r s i y o n d a n e r e d i l m i olan b i r r i s a l e d e m a h f u z k a l m t r. B u ri s a le M a r k u s G r a e k u s n a m n d a bi r a h s a izafe o l u n mak t ad r. E n iyi e d i s y o n u : M. B e r t h e l o t , L a C h i m i e d u Moyen Ag e ( Pari s, 1 89 3 ) , cilt T, sah. 100 135; bu eserde g re k e eserin franszca bi r tercmesi ve bu, a t e e dair mufassal malmat m e v c u tt u r. D a h a y e n i bir e d i s y o n ; H e n r y W. L. H i m e, T h e origira of ar t il ler y ( Lo n d o n, 1913), sah. 4 5 63. Baknz:K r u m b a c h e r , sah. 6 3 6 ve 6 3 7 ve B u r y - G i b b o n , cilt VI, sah. 10, n. 2 2 . Ayn eser, sah. 5 3 9 5 4 0 ( b u n l a r B e r t h e l o t e d i s y o n u n u b i l m e m e k t e ve F. H f e r i n e s k i e d i s y o n u n u z i k r e t m e k t e d i r l e r : Hfer, Hi s to i r e de la C h i m i e , P a r i s 1 8 4 2 , cilt I, sah. 4 9 1 4 9 7 ) . u e s e r l e re d a hi b a k n z : M a x J h n s , H a n d b u c h e i n e r G e s c h i c h t e des K r i e g s w e s e n s v o n der U r z e i t bi s z ur R e n a i s s a n c e (Leipzig, 1 8 8 0 ) , sah. 5 1 2 5 1 4 . C h O m a n , A H i s t o r y of the art of war in the m i dd l e ag e s ( 2 . tab. Lo ndo n , 1 9 2 4 ) , cilt II, s a h. 2 0 6 , 2 0 9 2 10. ( 5 8 ) Kr . M. C a n a r d , L es C on s t a n ti n o p l e d a n s lh is t oi r e et C CV II I , 1 9 2 6 , sah, 6 3 - 8 0) . expeditions des Ar a be s c o n t r e d a n s la l e e n d e ( J ou r n al Asi ati que
( 5 9 ) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h i a (edit. de Boor, sah. 3 5 6 ) . ( 6 0 ) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h i a , sah. 3 6 4 . (61) rusa). K u 1 a k o v s k i, B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi, cilt III. sah. 2 5 5
( 6 2 ) Kr. J. W e 1 l h a u s e n , Da s a r a b i s c h e R e i c h u n d s e i n S t ur z ("Ber lin, 1 9 0 2 ) , sah. 13 3. V. B a r t h o l d , Z a p i s k i Ko l le i i V o st o k o v e do v , cilt I, sah. 4 6 8 4 6 9 . (63) de Diehl, L Af r i q u e B y z a n t i n e ( Pa r i s, 1896), sah. 590. ( 6 4 ) D i e h l , i s m i g e e n eser, sah. 5 9 2 . E. M e r c i e r , Hi s to i r e lAf ri que S e p t e n t r i o n a l e ( Pari s, 1 88 8 ), cilt I, sah. 218.
( 6 5 ) B a k n z : D o m L e c 1 e r q, L Af ri q ue c h r e t i e n n e ( Pari s, 1 9 0 4 ) , cilt. II, sah. 3 2 1 3 2 3 . R. B a s e t e n s o n y er l i a h a l i n i n B e r b e r i s t an d a XII n ci a s r d a o rt ad a n k a l k m o l d u u n u b e y a n e t m e k t e d i r ( E n c y c l o p e d i e de L I s l a m , cilt 1, sah. 721).
cizgiliforum
cizgiliforum
(66) ( S en
Theophanes
(edit. de B o o r,
sah. 3 4 7 ) . Sl a v la r
( 6 7 ) V. I. L a m a n s k i , K k Asya, Afrika ve s p a n y a d a P e t e r s b u r g , 1 8 5 9 ) , sah. 3 (rusa).
( 6 8 ) B. A. P a n e n k o , VII nci a sr a ait b i r S l a v - B i t i n y a b i de si ( s t a n b u l R u s Ar k e o l o j i E n s t i t s haber l er i , cilt VIII, No. 1 2. Sofya, 1 9 0 2 , sah. 15) (rusa). (69) V. N. Z l a t a r s k i B u l g a r k r o n o l o j i s i ( z v e s t i a otdela r u s s k a g o i a zy ka i s l o v e s n o s t i A k a d e m i i N a o u k , cilt X V I I , No. 2, 1912, sah. 4 0 ) ( r u s a ) ; Z 1 a t a r s k i, O r t a z a m a n l a r d a B u l g a r devleti t arihi (Sofya, 1918) cilt I, k s m I, sah. 19 122, 1 3 5 1 3 6 (bul garca). Zl a t ar s ki s p e r i h in, B u l g a r l a r i y l e b i rl i kt e, bugnk D o b r u c a n n i m a l i n e , 6 6 0 ile 6 6 8 ( Ko ns t a n II n i n l m s e n e s i ) a r as nd a, y e r l e m i o l d u u n u b e y a n e t m e k t e d i r . Z l a t a r s k i , i s m i g e e n eser, I, 1 sah. 138). ( 7 0 ) Kr. L. N i e d e r 1 e, cilt I, sah. 1 0 0 1 0 3 . (71) B u l g a r a t i ki yat (stanbul R us A keoloji (72) F. 7 7 7 (rusa). (73) (74) 762). M a n u e l de l' Antiqite S l a v e ( Pari s, 1 9 2 3 ) .
v e s i k a la r n a dai r b a k n z : A b o b a P l i s k a E n s t i t s h a b e r l er i , cilt X, 1 9 0 5 ) (rusa). Bizans mparatorluu sah. 729. cilt I, sah. tarihi, cilt I, sah.
I. s p e n s k i , eser,
smi geen Cedreni,
H i st o ri ar u m c o m p e n d i u m (edit. Bo n n,
( 7 5 ) M a n s i, C o n c i l i o r u m amplissima collectio, ci lt X, sah. 1 0 2 9 1 0 3 2 . n g i l i z c e t e r c m e i : C. H e f e l e , A h i s t o r y of t h e Counci ls of t h e c h u r c h ( E d i n b u r g h , 1 8 9 6 ) , cilt V, sah. 9 5 9 6 . ( 7 6 ) M a n s i, cilt X, sah. 1 1 5 7 11 58 V, sah. 112 113, ( 1 8 . madde) . H e f e l e , cilt
( 7 7 ) M a r t i n i P a p a e, Epistola, X V I . M i g n e, Patr. lat. cilt LXXXVII, col. 2 0 2 . K r H. K. M a n n, T h e L i v e s of t h e P o p e s in the E a r l y Mi d d l e Ag es (2. tab, L ondon. 192 5, ) cilt I, k s m 2. sah. 4 0 0 . ( 7 8 ) M a n s i, cilt XI, sah. 6 3 9 6 4 0 . H e f e l e , cilt V, sah. 175. (79) (80) sah. 117. M a n s i, clt XI, sah. 6 8 3 6 8 8 . English Hi st o r i cal R e v i e w XXXI V, 1919,
Kr. E. W. B r o o k s ,
(81) G r e k e d e toU o k n b e t m n a s n a g e l m e k t e d i r . B u k o n s i l e c o n c i l e in T r u l l o n ad d a h i v e r i l m e k t e d i r . ( 8 2 ) Kr. F. G r r e s, J u s t i n i n n u n d d as r m i s c h e ( B y zan t . Z e i t sc h ri ft XVI , 1 9 0 8 , s a h . 4 4 0 4 5 0 ) . P a ps t t um
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 513
( 8 3 ) L i b e r ponti fi cal is, edit. L. D u c h e s n e ( Pari s, 1 8 8 6 ) I, sah. 391 . (84) (85) (86) Kr. F. G r r e s, i s m i g e e n e se r, sah. 4 5 2 4 5 3 . H e f e l e , A H i s t o r y of t he C h u r c h , cilt V, sah. 2 4 0 . De Thematibus, sah. 12.
( 8 7 ) M a n s i, cilt XI, sah, 7 3 7 7 3 8 . Ayn z a m a n d a kr, H. G e 1 z e r, D i e G e n e s i s d er b y z a n t i n i s c h e n T h e m e n v e r f a s s u n g ( Le i p zi g , 1 8 9 9 ) , s a h . 10 17. ( 8 8 ) M e s e l k r. E. S t e i n , E in Ka pi t e l v o m p e r s i s c h e n u n d v o m b y z a n t i n i s c h e n St a at e ( B y z a n t i n i s c h - n e u g r i e c h i s h e J a r h r b i i c h e r I, 1 9 2 0 , sah. 7 6 , 8 4 ) . ( 8 9 ) B u m e s e l e y e dair K u l a k o v s k i n i n f i k r i n i B i z a n s t a r i h i m i n 3 n c c i l d i n d e b u l m a k k a b i l d i r : sah. 3 8 7 4 3 1 ; E r m e n i s t a n a dai r y i n e a y n e se r, sah. 3 9 6 3 9 8 ( r us a) . B a k n z : L. B r e h i e r . J o u r n a l d es S av an t s , N. S., XV, 1917, sah. 4 1 2 , 5 0 5 . ( 9 0 ) F. I. U s p e n s k i, B i z a n s m p a r a t o r l u u t ar i hi ( S e n P e t e r s b u r g , 1914), c i l t I, sah. 6 3 5 6 3 6 (rusa). K u 1 a k o v s k. i , i s m i g e e n e se r, cilt III, sah. 3 9 5 (rusa). (91) Yukarda sah. 2 7 6 y a ba k n z .
f 9 2 ) K o n s t a n t i n P o r f i r o g e n e t A r m e n i a k o i ( m e t i n d e 'AQ|X8vax6v> adnn Heraklius z a m a n n d a ort aya k m o l d u u n u beyan et m e k t e d i r ( De T h e m a t i b u s , sah. 18). (93) (94) (95) E. S t e i n , B y z ant . n e u g r i e c h . J a b r b c h e r E. S t e i n , a y n y e r d e sah. 8 5 . E. S t e i n , a y n y er d e, sah. 8 5 , 1, 1 9 2 0 . sa h . 8 4 .
( 9 6 ) E. S t e i n, S t u d i e n , sah. 1 4 0 . B a k n z : G. O s t r o g o r s k y , O b e r die v e r m e i n t l c h e R ef or mt t i gk e i t d e r s a u r i e r ( By za nt . Z e i t s c h r i f t X X X , 1 9 2 9 1 9 3 0 , sah. 3 9 7 , 4 0 0 ) . ( 9 7 ) K r u m b a c h e r , i s m i g e e n e se r, sah. 7 0 9 711. ( 9 8 ) S. E p i f a n o v i , G n a h k a r t a n m a f u r M a k s i m v e Bizans, te o l o j isi ( Ki yef , 1915), sah. 1 4 7 (rusa). K r u m b a c h e r , i s m i g e e n e s e r, s a h . 6 3 , 141. ( 9 9 ) Kr . A. B r i l l i a n t o v , a r k T e o l o j i s i n i n G a r p T e ol o j i s i z e r i n d e k i t esi r l er i . J a n S k o t E r i g e n e g r e ( S e n P e t e r s b u r g , 1 8 9 8 ) , sa h . 5 0 5 2 (rusa). ( 100) Kr . H. G e l z e r , L e o n t i o s von Ne apo li s L e b e n des h e i l i g e n J o h a n n e s d es B a r m h e r z i g e n , E r z b i s c h o f v o n A i e x a n d r i e n ( F r e i b u r g i. B. u n d L ei pz i g , lfc93), sa h . XLI. (101) Kr. D i e h l , Ma nue l, cilt I, sah. 3 2 9 3 5 9 .
Bizans mparatorluu Tar hi 3 3-
cizgiliforum
cizgiliforum
Fasl V
(1) Kr. K. S c h e n k , K a i s e r L e o ns zant. Ze i t schri ft V, 1 8 9 6 , sah. 2 9 6 v.d.). III W a l t e n im I n n e r en (By-
(2) K r . N. J o r g a , L es o r i g i n e s de l I c o n o c l a s m e ( Bul l et in de la S e c t i o n h i st o r i q u e de i ' Ac a de mi e R o u m a i n e XI ( Bu ka re s t , 1934) , s a h . 147. (3) T h e o p h a n i s , C h r o n o g r a p h i a (edit. de B o o r, sah. 3 9 ) . (4) A n a s t a s i i, C h r o n o g r a p h i a triperti ta (edit. d e B o o r, sah. 251). (5) Vita S t e p h a n i J u n i o r i s col. 1084 ) . (M i n e , Patr. g r a e c a, 100, 'vol. Cl,
(6) Kr. E. W. B r o o k s , T h e c a m p a i g n of 7 1 6 7 1 8 f r o m Arabi c s o u r c e s ( Jo u r n al ot Hel l eni c S t ud i e s XIX, 1 8 9 9 , sah. 21 2 2 ) . (7) K r F. I. U s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi ( L e n in g r a d , 19 2 7 ) , cilt II, I, s a h . 5 (rusa). (8) J. A. K u l a k o v s k i , B i z a n s tarihi, cilt III, sa h. 3 1 9 (rusa). (9) B a k n z : sah. 5 5 . Z. v. L i n g e n t h a 1, Jus graeco-romanum, cilt III,
(10) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r , sah. 3 9 5 ) . (11) B u r y , Hi s t or y of t he Later R o m a n Empire, 4 0 5 . L a m b r o s , 'Inoo'o. x'|; 'EUoiiSo;, cilt III. sah. 7 2 9 . en cilt II, sah.
(12) Bu m u h a s a r a ve m u h a s a r a n n e f s a n e v a n a n e s i h a k k n d a g e n i ve en y en i malmat u m a k a l e d e bulmak kabildir: M C a n a r d, Les e x p e d i t i o n s des Ar a be s c o n t r e C o n s t a n t i n o p le ( Jo u r n al A s i a t i q u e C C V I I I , 19'^6, sah. 8 0 102). K o n s t a n t i n P o r fi r o g e n e t dahi s t a n b u l d a bi r c a m i b i n a s n M e s l e m e y e at f et me k t e di r (De a d m . i mpe r i o, fasl XXI. Edit. B o nn , sah. 101 102). (13) Bu gaye t e n t e r e s a n m a l m a t B a r t h o l d u n bi r m a k a l e s i n d e b u l u n m a k t a d r : Z a p i s k i Kol iegi i V o s to ko ve d o v , cilt I, sa h 4 6 9 4 7 0 (rusa). (14) Kr. H. L a m m e n s, E t u d e s s u r le y a d e Mo awi a Ier ( P a r i s 1908 ) , sah. 4 4 4 . (15) V. B a r t h o 1 d, regne du calife Omai-
i s m i g e e n eser, sa h . 4 7 0 4 7 1 (rusa).
(16) B i z a n s m p a r a t o r l u u tarihi m i n r u s a ve ngi l izc e edisyonlarnda Poities muharebesine l zumundan fazla ehemmiyet v e r m i t i m Kr. r u s a n s h a s : cit I ( Pe t ro grad, 1917), sah. 2 2 2 ; n g il i zc e n s h a s : cilt I sah. 2 9 0 ) . B u h u s u s t a m e s e l u esere m r a c a a t o l u n a b i l i r : A. D o p s c h , W i r t sc h a f t l i c h e und s o ? i a l e G r u n d l a g e n der e u r o p i s c h e n Ku l t ur en tv v i ck l u ng (2. tab, Wi e n , 1924) , cilt II, s a h 2 9 8 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 515
(17) K r . J. W e l l h a u s e n , D ie K m p f e d er A r a b e r m i t d e n R o m e r n i n d er Zeit der U m a i j i d e n ( N a c b r i c h t e n von d e r K. G e s e Ischaft d er W i s s e n c h a f t e n z u G t t i n g e n . Ph i l os. histor. K l a s s e [1901], sah. 4 4 4 4 4 5 ) ; Batt ala b i lh a ss a t a h s i s e d i l m i o la n bi r m a k a l e y i u e s e r d e b u l m a k k a b i l d i r : E n c y c l o p e d i e de lI sl a m, cilt I, sah. 6 9 8 . u e s e r l e r i d a h i k a r l a t r n z : B a r t h o l d , i s m i g e e n e ser, s a h 4 7 0 ; D. B. M a c d o n a l d , T h e e ar l i e r Hi st o r y of t h e Arab i a n N i g h t s ( J ou r n al of t h e R oy a l Asi at i c S o c i et y 1924, sah. 3 3 1 ) : M. C a n a r d, i s m i g e e n eser, sah. 116 118. (18) A. L o m b a r d , 19 0 2 ) , sah. 5 9 . C o n s t a n t i n V, e m p e r e u r des R o m a i n s (Pari s,
(19) W i 1 1 i b a 1 d i, Vi t a; P e r t z, M o n u m e n t a G e r m a n i e hist orica, ci l t XV, sah. 9 3 . ( 2 0 ) Kr . A. V a s i l'l i e v, Y u n a n i s t a n d a Sl avl a r (Viz. V r e m e n n i k , cilt V, 1 8 9 8 , sah. 4 1 6 4 1 7 ) (rusa). (21) C o n s t a n t i n i 5 3 54. P o r p h y r o g e n i t i, D e Thematibus, sah.
( 2 2 ) T h e o p h a n e s , s ah . 4 5 6 4 5 7 . (23) Z. v. L i n g e n t h a l , R ec h t s , 3. tab, s ah . 16. G e s c h i c h t e d es g r i e c h i c h - r m i s c h e n
( 2 4 ) V a s i l i e v s k i , k o n o k l a s t l a r m k a n u n f aal i yeti ( Ma ar i f N e z a reti m e c m u a s , cilt CXC1X, 1 8 7 8 , s a h . 2 7 9 2 8 0 ) (rusa). ( 2 5 ) D. G i n i s, Das P r o m u l g a t i o n s j a h r d er s a u r i s c h e n E c l o ge ( Byza nt . Ze it sc hr i ft XX I V - 1 9 2 4 , sah. 3 5 6 - 3 5 7 ) . - A M a n u a l of R o man Law, - t h e Ec ogap ubl shed by the Emperors Leo I I I a n d C o n s t a n t i n V of Isau ia at C o n s t a n t i n o p le A. D. 7 2 6 , r e n d e r e d int o E n g l i s h b y E. H. F r e s h f i e l d ( C a m b r i d g e , 1 9 2 6 ) , sah. 2. C. A. S p u i b e r, LE c l o g u e des I s a u r i e n s : texte, tr aduct i on, h is t oi r e ( Cern aut zi - R o u m a n i e , 1 9 2 9 ) , sah. 8 3 ( Ek l o g a n n t a r i h i n e dair m u f a s s a l m n a k a a : sah. 81 8 6) . G. O s t r o g o r s k y , Di e C h r o n o l o g i e des T h e o p h a n e s i m 7. u n d 8. J a h r h u n d e r t ( By z an t . n e u g r i e c h . J a h r t c h e r V I I . 1 9 3 0 , sah. 6, not). F a k a t C a m b r i d g e Med. Hi st o r y n i n d r d n c . ci l di nde ( 19 23 ) . P. C o l l i n e t , E k l o g a ' n n p b l k a s y o n u iin, b a k a b i r t ar i h ( Mart 7 4 0 ) k a b u l e t m e k t e d i r (sah. 7 0 8 ) . ( 2 6 ) Kr. C. N. s p e n s k i , B i z a n s t arihi e s k i s l e r i ( M o s k o v a , 1917), cilt I, sah. 2 1 7 2 l 8 (rusa) ( 2 7 ) Z. v. L i n g e n t h a l . Collectio I i b r o r u m j u r i s graeco-romani i n e d t o u m . E c o g a L e o n i s et C on s t a n t i n i ( Li psi ae, 1 8 5 2 ) . (28) E cl o g a , par. II. S p u 1 b e r s a h, 4. F r e s h f i e l d , sah. 6 7 .
( 2 9 ) E cl o g a , par. II, 1 3 ; r u s a b i r t e r c m e y i u e s e r d e b u l m a k k a b i dir - . V a s i l i e v s k i , k o n o k l a s t l a r m k a n u n faaliyeti, sah. 2 8 3 2 8 5 (. usa). Kr . S p u 1 b e r, s a h . 5 9 ; F r e s h f i e l d , sah. 6 8 7 0 . (30) B u r y , II, sah. 41 4.
cizgiliforum
cizgiliforum
(31) B u n l a r n t a r i h l e r i n e dair m b a y e n e t vardr. B u n l a r n Basil I ( 8 6 7 ) s a l t a n a t n d a n n c e n e r e d i l m i o l ma l a r m u h t e m e l d i r . Kr. Z. v. L i n g e n t h a l , J u s g ra e c o r o m a n u m , cilt IV, sa h. 4. E. F r e s h f i e 1 d, A r e v i s e d M a n u e l of R o m a n Law, f ou n d e d u p o n the E c l o g a of L eo n III a nd C o n s t a n t i n e V of I sau r i a . E c l o g a pri vat a a u ct a ( Ca mb r i d g e , 1 92 7 ) , sah. 2. S p u 1 b e r, sah. 9 4 - 9 5 . F a ka t kr. Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h i c h t e d es r m i s c h e n R e c h t s (3. tab, B er l in , 1 8 9 2 ) sah. 3 6 ( Ce n u b tal yada, N o r m a n l a r i d a r e si z a m a n n d a k i E cl oga pri vata aucta y a dair). (32) Epanagoge Z. v. L i n g e n t h a l , Col lect io l i brorum. . ., sah. 6 2 .
( 3 3 ) R u s y a d a H ri st i yanl n, X u n c u as rda, k a b u l n d e n az s o n ra t a n n m olan bu ki tapta apo st o l ik k i l i s e n i n a h k m , u m u m k o n s i l l e r i n a h k m ve a y n z a m a n d a B i z a n s o r t o d o k s i m p a r a t o r l a r n n m e d e n k a n u n l a r b u lu n u y o r d u . ( 3 4 ) P a p a r r i g o p u 1 o, Hi st o i re de la ci vi l is a ti on h e l l e n i q u e ( Pari s, 1 8 7 8 ) , sa h. 2 0 5 , 2 0 9 . ( 3 5 ) Z. v. L i n g e n t h a 1, Hi stori ae J u r i s G r a e c o - R o m a n i D e l i neat io ( H e i d e l b e r g a e , 1 89 3 ) , sah. 3 2 . (36) Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h i c h t e d e s g r i e c h i s c h - r m i s c h e n R e c h s (3. tab, Berl in, 1 89 2 ) , sah. 2 5 0 . ( 3 7 ) B. A. P a n e n k o, B i z a n s m p a r a t o r l u u n d a k y l m a l i k n e s i . K y k o d e k s i v e m a n a s t r v es i k a l a r (Sofya, 1 90 3 ) , sah. 8 6 (rusa). ( 3 8 ) A y n y e r d e , sah. 3 0 . ( 3 9 ) G. V e r n a d s k i , S u r le s o r ig i n e s d e la loi a g r a i r e ( B y z a n t i o n 11, 1926, sah. 173). , byzantine
( 4 0 ) Kr . F. D 1 g e r, H i s t o r i s c h e Zeit schri ft CX L I, 1 9 2 9 , sah. 112113 ( e s e r i m i n l i n i ci l d i n i n ng i l iz ce t a b n n kritii m n a s e b e t i y l e y a z m o l d u u bi r ma k a le ). F a k a t kr. E. S t e i n , B y z a nt . Z e i t sc h ri ft XXIX, 1 9 3 0 , sah. 3 5 5 . (41) Z l a t a r s k i , i s m i g e e n e s e r (Sofya, 1918), cilt I, s a h 1 9 7 - 2 0 0 ( bu l ga r a) . ( 4 2 ) F. 1. U s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u t a r i hi , cilt I, sah. 2 8 ( rusa). Kr. A. V o g t, B a si l e 1 er ( Pa r i s, 1 9 0 8 ) , sah. 3 7 8 . ( 4 3 ) R o m e n L a k a p e n e dair y a z m o l d u u en s o n e s e r i n d e S. R u n c i m a n dahi za vri yal i m p a r a t o r l a r n , v c u de g e t i r d ik l e r i y e n i li kl erde, t o pr ak k l e l i i n i n i l g a s n a m a t uf g a y e t vaz h bir pol i ti ka t a k i b ett i kl eri ni b e y a n e d i y o r (S. R u n c i m a n , The Emperor Romanus L e c a p e n u s a n d h i s r e i g n [ Ca mb r i d g e , 1 92 9 ] , sah. 2 2 5 ) . ( 4 4 ) Ch. D i e h l , Hi st oi re de lE n p i r e B y z a n t i n (Paris, 7. tab, 192 4) , sa h . 6 9 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 517
( 4 5 ) W. A s h b u r n e r , T h e F a r m e r s Law ( J o u r n a l of H e l l e n i c S t u d i e s XXX, 1910, sah. 8 4 ; XXXII, 1912, sab. 5 8 - 8 3 ) . K y k o d e k s i n i n m e t n i n i n n e r i : C. F e r r i n i, Byzant . Z e i t sc h ri ft V I I , 1 8 9 8 . s a h 5 5 8 - 5 8 1 . k i n c i defa n e r i : p e r e di Con t ar d o F e rr i n i , cilt I, (Mi lano, 1 9 2 9 ) sa h . 3 7 5 - 3 9 5 . ( 4 6 ) B u m e s e l e y e dair Avr u pa ve A m e r i k a l i ml e ri t a ra f n d a n b i l fiil b i l i n m i y e n i k i R u s e s e r i n i n g a y e t e n t e r e s a n fasl larn k a r l a t r nz: C. N. U s p e n s k i , B i z a n s t a r i h i n e d ai r e sk i sl er , sah. 1 6 2 - 1 8 2 ve P. R u d a k o v, G r e k h a g i o g r a f y a s n a g r e B i z a n s m e d e n i y e t i n e dai r i c m a l l e r ( M o s k o v a , 1917), sah. 1 7 6 - 1 9 8 . u e s e r e dahi b a k n z : G V e r n a d s k i , B i z a n s t a k y l k o m n l e r i n e dair no tl a r ( Ut e ni i a Zapiski o s n o v a n n i i a R u s s k o i U e b n o i K o l l e g i i e y v P r a g i y e ( Pr ah a, 1 9 2 4 ) , cilt II, 2. k s m , sah. 8 1 - 9 7 (rusa). B u m a k a l e n i n m e ll i f i y u k a r d a z i k r e t t i i m i z iki e s e r i b i l m i y o r d u . u e s e r e d a h i b a k n z : N. A. C o n s t a n t i n e s c u , R e f o r m e soci ale ou r e f o r m e f i s c a l e ? ( Bulletin de la S e c t i o n h i s t o r i q u e d e ca d e m i e R o u m a i n e XI, 1 9 2 4 , s a h . 9 5 - 9 6 ) . *" ( 4 7 ) K r . G. V e r n a d s k i , S u r le s o r i g i n e s d e la Loi a gr a i r e b y z a n t i n e ( B y z a n t i o n II, 1 9 2 6 , sah. 1 7 8 - 1 7 9 ) , ( 4 8 ) A s h b u r n e r , i s m i g e e n e s e r ( J o u r n a l of H e l l e n i c S t u d i e s XXXI I 1912, s a h . 71). ( 4 9 ) Kr . W. A s h b u r n e r . sah. L XVI I I, L XX VI I I , C XI I I . T h e R h o d i a n S e e L a w ( Oxf ord, 1 9 0 9 ) ,
( 5 0 ) M a k e d o n y a d e v r i n e ait o l an b u k o d e k s e dai r a a y a m r a c a a t olunmas. (51) (52) A s h b u r n e r , sah. C XI I , C XI I I . A s h b u rin e r, s a h. C X I I , CXIV.
( 5 3 ) Ro d os k a n u n u n a dair y a k l m u m u f a s s a l m a k a l e y e b a k n z : H. Kreller, L e x Rhodi a. U n t e r s u c h u n g e n z u r Q u e l l e n g e s c h i c h t e d e s r m i s c h e n S e e r e c h t e s ' Z ei ts c hr i f t f r d a s g e s a m t e H a n. d e l s r e c h t u n d K o n k u r s r e c h t XXV, 1921, sah. 2 5 7 - 3 6 7 ) . ( 5 4 ) K r . Z. v. L i n g e n t h a l , G e s c h i c h t e d e s g r i e c h i s c h - r m i s c h e n R e c h t s (3. tab , B e r l i n , 1 8 9 2 ) sah. 16- 17. Ay n m e l l i f i n , W i s s e n s c h a f t u n d R e c h t f r d as H e e r vo m 6. - 10. J a h r h u n d e r t ( Byzant. Ze i t sc h r i ft II I, 1 8 9 4 , sah. 4 4 8 - 4 4 9 ) .
( 5 5 ) Ca r n b r i d g e M e d i e v a l Hi st o r y n i n 4 n c c i l d i n d e ( 1 9 2 3 ) D i e h l ve C o l l i n e t k o d e k s i n z a v r i y a h a n e d a n n n e s e ri o l d u u n u ileri s r e n n o k t a i naz ar k a b u l e t m e k t e d i r l e r (sah. 4 - 5 , 7 0 8 - 7 1 0 ) . F a ka t a y n ci l di n m e t h a l i n d e B u r y (sah. X I I I ) b y l e bi r n a z a r i y e n i n , h i o l m a z s a i l k i ki k o d e k s iin, A s h b u r n e r in t e t k i k a t n d a n s o nr a , k abi l i m d a f a a o l m a d n b e y n e t m e k t e d i r . u m a k a l e y e d a h i b a k n z : G. O s t r o g o r s k y, O b e r die v e r m e i n t l i c h e R e f o r m t t i g k e i t d e r I s a u r i e r ( Byz ant . Zeit schri ft , XXX 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 3 9 6 ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
( 5 6 ) G. F i n l a y , H i st o r y of the B y z a n t i n e E m p i r e f r o m DCCXVI to ML VI I (2. tab, E d i n b u r g v e L o nd o n , 1 8 5 6) , sah. 1 3 - 1 4 (cilt II, edit. Tozer). ( 5 7 ) H. G e l z e r , Di e G e n e s i s i a s s u n g (Leipzig, 1899) , sah. 7 5 . ( 5 8 ) F. I. 5 5 - 5 6 (rusa). d er b y z a n t i n i s c h e n T h e m e n v e r Kr. cilt II ( 19 2 7 ), sah.
U s p e n s k i, cilt I, s a h. 8 1 2 .
( 5 9 ) b n i H u r d a d b a h n m e t n in i , f r a n s z c a t e r c m e s i y l e m u k a yese ediniz: De G o e j e , B ib l io th e c a G e o g r a p h o r u m Arabicorum ( Le i d e n, 1 8 8 9 ) , sah. 8 2 v. d. Kr. G e l z e r , i s mi g e e n e se r, sah. 8 2 v. d. E. W B r o o k s , Ara bi c lists of B y z a n t i n e T h e m e s ( J o u r na l of H e l l e n i c S t u d i e s XXI. 1901, sah. 6 7 v. a.). ( 6 0 ) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , De t h e m a t i b u s , sah. 2 8 . (61) T h e o p h a n u s Continuatus (edit. Bonn, sa h. 6).
( 6 2 ) Kr. K u l a k o v s k i , cilt II I, s a h 3 9 1 - 3 9 2 (rusa). E. S t e i n , Byzant . n e u g r i e c h . J a h r b c h e r I, 1 9 2 0 , sah. 75 - 77. B a k n z : G. O s t r o g o r s k y , U b e r die v e r m e i n t l c h e R e f o r m t t i g k e i t d er I s a u r i e r ( By za nt . Zeit schri ft XXX, 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sah. 3 9 7 ) . ( 6 3 ) Kr. C. N. s p e n s k i , B i z a n s trihi e s k i s l e r i 1917) sah. 1 5 2 (rusa). ( Mo sk ov a ,
( 6 4 ) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r, sa h. 419 ) . Kr. F. D l g e r , R e g e s t e n, cilt I, N 3 0 0 (sah. 3 6 ) : E. S t e i n , Byzant . Ze i t s c hr if t X X I X , 1 9 3 0 . sah. 3 5 5 . ( 6 5 ) Kr . A. v a n M i l l i n g e n , B y z a n t i n e C o n s t a n t i n o p l e don, 1 8 9 9 ) , sah. 9 8 - 9 9 ve h e r iki sahif e a r a s n d a k i r e s i m . (Lon
( 6 6 ) P a p a r r i g o p u l o , Hi st o i re de la c i v i l i s a t i o n h e l l en i qu e, sah. 1 8 8 - 1 9 1 . B u m v e r r i h , a yn t e l <k i l er i , evvelce Grek m i l l e t i tarihi adl y u n a n c a e s e r i n i n 3. c i l d i n d e t e k e m m l et t i rmi t i . ( 6 7 ) K. S c h w a r z l o s e , Der 4 6 , 4 8, 50. ( 6 8 ) A. L o m b a r d , e m p e r e u r des R o m a i n s ( 6 9 ) L. B r e h i e r , La Bi l derat rei t (Got ha, 1 8 90 ) , sal. 4 2 ,
Ed de s d hi st oi re b y z a n t i n e : C o n s t a n t i n V, ( Pari s, 19 0 2 ), sah. 1 0 5 , 124 , 127, 128. Ouerel le d es I m a g e s ( Pari s, 1 9 0 4 ) sah. 3 - 4 .
( 7 0 ) C. N, s p e n s k i , B i z a n s t a r i h i n e d ai r e s k i s l e r , sa h . 2 1 3 ( r us a) ; kr. sa h. 2 3 7 . u e s e r l e r e dahi b a k n z ; N. J o r g a , Les o r i g i n e s d e l ' I c o n o c l a s m e ( Bull et in de la S e ct io n h i s t o r : q u e de lAc a de mi e R o u m a i n e XI, [Buca r est , 1 92 4] , sah. 1 4 7 - 1 4 8 ) . G. O s t r o g o r s k y U s p e n s k i ni n n a z a r i y e s i n i i ddetl e r e d d e t m e k t e d i r ( Byza nt . Ze i t s c h ri f t XXX. sah. 3 9 0 , not 2).
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 519
(71) k o n o k l a s t h a r e k e t i n e dair y a p l a n e n y e n i t e t k i k l e r : H. L e c 1 e r c q, D i c t i o n n a i r e d a r c h e o l o g i e c h r e t i e n n e V I I ( 1 9 2 6 ) I ma g es ( sah. 1 8 0 - 3 0 2 ) ; F. I. U s p e n s k i , B i z a n s m p a r a t o r l u u ta r i h i ( L e n in g r a d, 1 9 2 7 ) , cilt II, sah. 2 2 - 5 3 , 8 9 - 1 9 9 , 1 5 7 - 1 7 4 (rusa). (72) M a n s i , Concil . Collect. 11, 11 ( C o n c i l i u m Liberitanum, m a d d e XXXVI) . L e c le r cq , i s m i g e e n m a k a l e d e (sah. 2 1 5 ) b u m e t n i n deiik: bi r e n t e r p r e t a s y o n u n u k a b u l e t m e k t e d i r . F a k a t m e t i n g a y e t vaz hd r . E l vi r k o n s i l i v e s i k a la r n n o t a n t i k l i i n e d a i r ; A, Harnack, G e s c h i c h t e der a l t c h r i s t l i c h e n L it e ra t r bi s E u s e b i u s ; I I : D i e C h r o n o l o g i e der a l t c h r i s t l i h e n L i t er a t r bi s E u s e b i u s ; cilt II (Lei pzi g, 1 9 0 4 ) , s a h 4 5 0 : ( Bu v e s i k a l a r n ) s hh a t i i s pa ta m u h t a deildir. ( 7 3 ) E u s e b i i , Hist. Eccl. VII, 18, 4. ( 7 4 ) G r e k e m e t i n u e s e r d e n e r e d i l m i t i r : G. O s t r o g o r s k y, S t u d i e n zu r G e s c h i c h t e d es b y z a n t i n i s c h e n B i l d e r s t r e i t e s ( B r e s l a u , 1 9 2 9 ) , sah. 7 4 . L ti n c e t e r c m e s i n i kr. y i n e ayn yerde, s a h. 7 4 ve 8 6 . P. M a a , Die i k o n o k l a s t i s c h e E p i s o d e in d e m B r i e fe d es E p i p h a n i o s a n J o h a n n e s ( By za n t. Ze i t s c h r i f t XXX, 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , sa h . 2 8 2 ) ; u e s e r e d h i b a k n z : M i g n e, Pa t rol , g r aec a, cilt XII11. s. 3 9 0 . O t a n t i k l i i n e k a r : D. S e r r u y s , C o m p t e s - r e n d u s de lA c a d e m i e d es i n s c r i p t i o n s et b e l l e s - l ett res ( 1904 ) , cilt I, sah. 3 6 1 - 3 6 3 ve O s t r o g o r s k y, i s m i g e e n e se r, sa h. 8 3 - 8 8 . F a k a t u e s e r l e r e d a h i b a k n z : H G r e g o i r e , B y z a n t i o n IV, 1 9 2 9 , sah. 7 6 9 - 7 7 0 ; F. D 1 g e r, G t t i n g i s c h e G e l e h r t e A n z e i g e n ( 1 9 2 9 ) , sah. 3 5 7 - 3 5 8 ; P. M a a , i s m i g e e n eser, sah. 2 7 9 , 2 8 6 ; E. S t e i n , B yz a nt . Ze i t s c h ri f t XXX, 1 9 3 0 , 3 5 6 . ( 7 5 ) G r e g o r i i M a g n i , Epi s t o l a e IX, 1 0 5 ; L X X V I I , col 1 0 5 ; H a r t m a n n e d s y o n u IX, 2 0 8 Epist. cilt II, sah. 1 9 5 ) ; ng i l izc e t e r c m e s i : N i c e n e F a t h e r s (1898), cilt X I I I , sah. 2 3 . M i n e , Patrol . lat. ( Mon. G e r m . Hi st . S e l e ct L i b r a r y of
( 7 6 ) S. G r e g o r i i , M. Epist. XT, 1 3 ; M i g n e , ' L X X V I I , col. 1128. H a r t m a n n e d i s y o n u ( M o n . G e r m , Hist. E pi s t. cilt II, sah. 2 7 0 ) ; ngi l iz c e t e r c m e s i , y i n e a yn y er de , cilt X I I I , sah. 5 4. ( 7 7 ) M es e l k r. C. B e c k e r, I s l a m s t u d i e n ( 1 9 2 4 ), 4 4 6 ( bu l i m e g r e Y e z i d i n i r adesi p e k l n e r e d il m i t i r) . cilt I sah.
( 7 8 ) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r , sa h. 4 0 5 ) . N J o r g a, i s m i g e e n eser, sah. 1 4 3 n. 3 de b u l k a b bi r iftira y a h u t m i z a h bi r ad o la ra k t avsif e t m e k t e d i r . ( 7 9 ) A. L e b e d e v , VI nc, VI I inc i ve V I I I i nc i a s r la r da u m u m k o n s i l l e r ( 3 . tab, S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 5 ) , sah. 1 4 2 (rusa). ( 8 0 ) N. K o n d a k o v , M e r y e m Ana i k o n o g r a f y a s ( Pe t ro gra d, 1915), cilt II, sah. 3 (rusa),
cizgiliforum
cizgiliforum
(81) I. A n d r e i e v, s t a n b u l pat ri kl eri ( S e r g i e v P os a d , 1 90 7 ) , s a h. 7 9 (rusa). ( 8 2 ) C h. D i e h l , 1 9 2 4 ) s ah . 71. Hi s to i r e de l ' Emp i r e
G e r m a n u s ve T a r a s i u s , B y z a n t i n (7. tab, Paris,
( 8 3 ) G r e g o r i i II, Epi s t ol a , X I I I : Ad L e o n e m I s a u r u m i mpe r at o r e m. M i g n e, P a t r. i a t. LXXX1X, col. 5 21 ( i mpe ra t or s u m et sacerdos).- G r e g o r II n i n m e k t u p l a i n i n d o r u l u u h a k k n d a baz l i m l e r m t e r e d d i t k a l m l a r d r : k r L. G u e r a r d . L es l ett res de G r e g o i r e 11 L eo n lI s a u r i e n ( M e l a n g e s d a r c h e o l o g i e et d' hi stoire, cilt X, 1 8 9 0 , s a h . 4 4 - 6 0 ) . Di erl eri ise b u n l a r n o t a n t i k o l d u u n u k a b u l e t m e k t e d i r l e r : m e s e l H. M a n n , T h e L i v e s of t h e P op e s ( 2. tab, 1 9 2 5 ) , cilt I, sah. 4 9 8 - 5 0 2 . F a k a t b u h u s u s b a h i s m e v z u u m e s e l e i in p e k fazla e h e m m i y e t l i de i l di r. B u m e k t u b u n g a ye t iyi m e h a z l a r a i s t i na de n y a z l m y a h u t s o n r a d a n t e r k i p e d i l m i olduu a n l a l yo r . M u k a y e s e e d i n i z : G i b b o n u n B u r y edisy o r u , zeyil 14 H e f e l L e c l e r c q , Hi s t oi r e des c o n c il es , cilt II I, 2, sah. 6 5 9 6 6 4 . C a b r o i , D i c t i o n n a i r e d a r c h e o l o g i e VI I , 1, s a h . 2 4 8 . (84) T h e o p h a n e s (edit. de Boor, sah. 404).
( 8 ) Y e n i e s e r l e r a ra s n d a u n l a r a b a k n z : D i e h l , C a m b r i d g e Med. H i s t o r y ( 1 9 2 3 ) , cilt IV, pah. 9. L e c l e r c q , D i ct i o n n a i r e d'arc h e o l o g i e c h r e t i e n n e ( 1 9 2 6 ) , cilt VII, 1, col. 2 4 0 - 2 4 1 F. I. s p e n s k i , i s m i g e e n e s e r ( 1 9 2 7 ) , II, sah. 2 5 v. d. sine ( 8 6 ) Kr. L e e i e r c q , izafe o lu n ma k t a d r ). (87) I. D. A n d r e i e v , col. 2 4 8 ( b u r a d a i k i n c i f e r m a n Germanus ve T ar a si u s , d es sah, 7 2 9 sene 71 (rusa).
( 8 8 ) E. S t e i n , Studien zur R e i c h e s (Stuttgart, 1919), sa h . 140.
Geschichte
byzantinischen
( 8 9 ) Kr. G. O s t r o g o r s k y , Studien zur Geschichte des b y z a n t i n i s c h e n B i l d e r s t r e i t es ( Br es l a u , 1 9 2 9 ) . sah. 14, not 1. B a z a n k o n s i l i n al ta r i hi o la r a k 7 5 3 s e n e s i k a b u l o l u n m a k t a d r . ( 9 0 ) M a n s i, cilt X I I I . sah. 3 2 3 . 3 2 7 . 3 4 6 , 3 5 4 . 3 5 5 . - H e f e l e , A History of t h e C h u r c h ( 1 8 9 6 ) , cilt V, sah. 3 1 3 - 3 1 5 - O s t r og o s k y d e ( i s m i g e e n e se r, sah. 7 - 2 9 ) K o n s t a n t i n in t a s vi rl e r k l t a l e y h i n d e k i e d e b e s e r l e r i n i n t e s i r l e r i n e ve 7 5 4 s e n e s i k o n sili v e s i k a l a r n a dai r e n t e r e s a n b i r tez b u l m a k kabi l di r. (91) (92) I. A n d r e i e v , G e r m a n u s ve T a r a s i u s , sah. 9 6 (rusa). Bu meseleye dair: Ostrogorsky, sah. 2 9 - 4 0 .
( 9 3 ) Vita S t e p h a i i J u n i o r i[s ( M i n e . Patr. g r a ec a, 100, col. 1120) . V. G. V a s i 1 i e v s k i, G e n S t e f a n n hal t e r c m e s i ( V a s i l i e v s k i ni n ese rl eri , cilt II, sah. 3 2 4 ) ( r us a ) ; D i e h l . M a n u e l , cilt I, s a h. 3 6 6 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 521
(94) P a p a r r i g o p u l o , Yunan cilt 1*1, sah. 7 0 3 - 7 0 7 ( rumca). (95) V. G. V a s i 1 i e v s k i,
mi l l e ti
t a r i hi
(Atina,
186 7) ,
cilt II, sah. 3 2 2 (rusa). cilt I, sah. 2 2 8 (rusa).
( 9 6 ) C. N. U s p e n s k i , (97) (98)
Eskisler,
T h e o p h a n e s , sah. 4 4 0 , 4 4 6 . I. A n d r e i e v, G e r m a n u s ve T a r a s i u s , sah. 7 8 (rusa).
( 9 9 ) Kr. Eocp v Tcudvvou, Mvrjêa yoKoyiKa. ( V e ne d i k , 1 8 84 ) , sah. LO 1 4 4 - 1 4 5 . F, D v o r n i k, La Vi e de S a i n t G r e g o i r e le Decapol it e et l e s S l a v e s m a c e d o n i e n s au IXe siecle ( Pa ri s, 1 9 2 6 ) , sah. 41. 5 8 (par. 13), (100) (101) ( 1 0 2) Ostrogorsky, I. A n d r e i e v. Mansi, cilt St ud i e n , geen sah. sah. e se r, 38. sah. 9 8 (rusa).
ismi XIII.
739-740. Empire (New-York, 1919).
( 1 03 ) J. B r y c e . sah. 5 0 (Vinci f a s l n
T h e Holy R o m a n bal ang c ) .
( 1 0 4 ) W. S i c k e l , Di e Kaiservvahl K a r l s d es G r o s s e n ( Mi t t e i lu ng e n d es I n st i t u t s f r s t e r r e i c h i s c h e G e s c h i c h t s f o r s c h u n g XX, 1 8 9 9 , sah. 1-3). ( 105) G a s q u e t , L E m p i r e ( P a r i s . 1 8 8 8 ) , sah. 2 8 4 - 2 8 5 . byzantin et la monarchie franque
( 106) B a k n z : D l g e r , R e g e s t e n , cilt I, No. 3 3 9 (sah. 41) ; b u e s e r d e b u m e v z u a da i r m e h a z l a r ve bi r b i b l i y o g r a f y a b u l m a k kabi l di r. , ( 1 07 ) E p i s l o l a e Ka r ol in i aevi, edit. E. D u e m m 1 e r, cilt II ( Berl in, 1 8 9 5 ) , s a h . 2 8 8 (Mon. G e r m . Hist. E p i s t ol ar u m, cilt IV). ( 1 0 8 ) 1 8 9 3 de J. B. B u r y a r l m a y n ve t r e n e dai r s o n d e r e c e e n t e r e s a n ve o r i j i n a l bi r m a k a l e n e r e t m i t i r : bu li m b u r a d a bu ta g i y m e h a d i s e s i n i n e s a s f i r k r i n i n r e n d e n s a d r o l d u u n u ispata a l y o r d u (J. B. B u r y , C h a r l e s t h e G r ea t a n d i r e n e . H e r m a t h e n a , VIII, 1 8 9 3 , sa h . 1 7 - 3 7 ) . B u m a k a l e t a r i h i l e r i n h e m e n h e m e n m e h u l k a l m t r ; ve B u r y d a h i bizzat, kendisi t ar af nd a n il eri s r l e n f a ra z iy el e r i r e d d e t m e k l e b e r a b e r , b u n l a r t a r i h i n d e y a l n z a r l m a y n ile B i z a n s s a r a y a r a s n d a k i m n a s e b e t l e r d e n b a h s e t t i i e s n a d a z i k r e t m e k t e d i r ( B u r y , H i s t o r y of t h e E a s t e r n R o m a n E m p i r e , L onda n, 1912, sah. 3 1 7 - 3 2 1 ) . Kr . N. B a y n e s, A B i b l i o g r a p h y of t h e W o r k s of J. B u r y ( Ca r n b r i dg e , 1 9 2 9 ) . sah. 7 - 8 v e 13 6 . B u r y n i n bu h u s u s t a k i s k t u h a k k n d a B a y n e s u m t a l a d a b u l u n u y o r : Bu t a m m a n a s i l y e ay an t e e s s f t r ; b u r a d a h a k i k a t o l m a a l y k bi r n a z a r i ye b u l u n d u u h i s s o l u n m a k t a d r (sah. 8). ( 1 0 9 ) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r, sah. 4 7 5 ) . D i e h l ( Ca r n br i dge M e d i e v a l H i s t o r y IV, sah. 2 4 ) bu m z a k e r e l e r e i n a n m a m a k t a d r . 8 0 o
cizgiliforum
cizgiliforum
senesinde ren elli y a n d a idi. Krs. B u r y , C h a r l e m a g n e and r e n e ( H e r m a t h e n a V I I I , 1 8 9 3 , sah. 2 4 ) : 7 9 4 de r e n k r k drt y a n d a idi. (110) A l ma n t ar i h i s i P. S c h r a m m Kai ser , R o m u n d R en ov a ti o ( L e i p z i g - B e r l i n . 1 9 2 9 , cilt I, sah. 12 - 13 ) adl e s e r i n d e , a r l m a y n n ta g i y m e s i n i n cebr bi r h a r e k e t ve B a s i l e v s h u k u k u n a bi r t e cavz o l d u u n u b e y a n e t m e k t e ve F r a n k l a r k i r a l n n R om a l l a r n i m p a r a t o r u n v a n m a l m o l m a y p i m p e r i u m R o m a n u m g uDer na ns n v a n m k a b u l e t m i o l d u u n u t e b a r z e t ti rme k t e di r . (111) B u r y , A H i s t o r y of t h e E a s t e r n R o m a n E m p i r e ( L o n don. 1912), sah. 3 2 5 . u e s e r e dahi b a k n z : L. H a 1 p h e n, Les b a r b a r e s d es g r a n d e s i n v a s i o n s a u x c o n q u e t e s t u r q u e s du XI e s i ec l e ( Pari s, 1 9 2 6 ) , sah. 2 4 3 - 2 5 0 . (112) P a p a r r i g o p u l o , III, sah. 4 6 7 ( r umc a) . Helen mi ll e t i tarihi (Atina, 1867) cilt
(113) K. S c h e n k , K a i s e r L e o n s I I I Z e it sc h r i ft V, 1 8 9 6 , sah. 2 8 9 , 2 9 6 ) . (114) H. G e l zer,
W a l t e n i m I n n e r e n ( By za n t.
A b r i s s der b y z a n t i n i s c h e n G e s c h i c h t e , s a h 9 6 0 . of the L at e r R o m a n V, sah. 1 69 . E m pi r e, cilt II,
(115) B u r y , sah. 41 0.
A H i st o r y
(116) L o m b a r d , (117) T h e (118) F. I. cilt II, sah. 2 2 . sah.
Constantin
Cambridge
Med i eva l ismi
Hi st o r y IV, sah. 2 6 . geen of the eser ( Le ni ng r a d , Roman 1927), Empire,
U s p e n s ki , A
(119) Kr. B u r y , VIII.
Hi s t or y
Eastern
(120) M es e l kr. Tabar , cilt III (2), sah. 6 9 5 ) . C h r o n i q u e de Michel le S y r i e n (edit. C h a b o t, cilt 111,(1). sah. 15). E. W. B r o o k s, B y z a n t i n e s and Ar a bs in the T i m e of the Ea rl y A b b as i ds ( E n g l i s h Hi stori cal Revi e w, 1 9 0 0 , sah. 7 4 3 ) . (121) B u r y , cilt III, sah. 7 8 . (122) S u r i y e l i M i h a i l k r o n i k i (edit. C h a b o t (1), sah. 7 2) .
( 123 ) m p a r a t o r M i h a i l in g ar p i m p a r a t o r u D i n d a r L o u i s y e y a z m o l d u u m e k t u p . B a r o n i i, Ann al es E c c l e s a s t i c i , cilt XIV, 1 7 4 3 , sah. 6 3; G e n e s i u s, sah. 3 3 . ( 124) T h e o p h a n e s C o n t i n u a t u s, ( 125) A y n yerde. ( 126 ) T o m a s n i s y a n n a dair e n m u f a s s a l k r i t ik m a l m a t u e s e r d e b u l m a k k a b i l d i r : A. V a s i l i e v , B i z a n s ve Araplar. Amo ri o n s ah . 5 3 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 523
s l l e s i z a m a n n d a B iz a n s - Arap s i y a s m n a s e b e t l e r i ( S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 0 , sah, 2 1 - 4 3 , r u s c a ) ve J. B. B u r y , A H i s t o r y of t h e E a s t e r n R o m a n E m p i r e , sah. 84-110. ( 127 ) F i n l a y , cilt II, sah. 1 3 3 . B u r y , s ah . 110. F. I. U s p e n s ki, Ta ri h , cilt II, 1, sah. 2 7 9 - 2 9 2 (rusa). ( 128) B a k m z : V a s i 1 i e v, cilt I. sah. 8 2 - 9 2 (rusa). B u r y, sah. 254, 472-477. Zaf er m e r a s i m i i i n : K o n s t a n t i n P o r p h y r , , De c e r i m o n i i s , sah. 5 0 3 - 5 0 7 . ( 1 2 9 ) Y a k u b , H i s to r i a e (edit. H o u t s m a, cilt II, Lugd. Batavor u m , 1 8 8 3 ) sah. 5 7 3 ( arapa metin). V a s i l i e v , zeyil, sah. 9 (rusa). ( 1 3 0 ) V a s i l i e v , cilt I, sah. 113 - 1 1 7 . - B u r y , sah. 2 6 0 - 2 6 2 . Zafer merasim i iin: Konstantin P o r p h y r . , De c e r i m o n i i s , sah. 5 0 7 - 508. (131) T b a r , cilt sah. 3 0 (rusa). II I, s a h. 1236. A. A. V a s i 1 i e v, cilt I, zeyil
( 13 2 ) A m o r i o n s e f e r i n e dair gaye t m u f a s s a l m a l m a t T a b a r ni n k r o n i k i n d e b u l u n m a k t a d r : T a l r , cilt III, sa h . 1 2 3 6 - 1 2 5 6 ; r u s a t e r c m e s i : V a s i l i e v , cilt I, zeyil, sah. 3 0 - 4 6 . Kr . V a s i l i e v , sah. 1 1 9 - 1 4 0 . B u r y , sa h. 2 6 2 - 2 7 2 . B u r y , M u t a s i m s m a r c h t h r o u g h Cappadocia in A. D. 8 3 8 ( Jo u r n al of H e l l e n i c S t u d i e s XXI X, 1 9 0 9 , s. 1 2 0 - 129). ( 133 ) Kr. Ata 4 2 m a r t y r u m A m o r i e n s i u m ( edi t . V. V a s i l i e v s k i et P. N i k i t i n ; R u s l i m l e r A k a d e m i s i M e m o i r e s lar, S e n P e t e r s b u r g , 1 9 0 5 , V II I . seri, ci lt VII, 2 ( g r e k e metin, m u f a s s a l r u s a er hler ). B u Ata 1ar a y n z a m a n d a e n t e r e s a n baz t ar i hi malmat i ht i v a etmektedirler. Paris Mil l k t p h a n e s i n d e k i b i r el y a z m a s n a g r e ( Pari s, N. 1 5 3 4 ) y a z l m l o l a n g r e k e bi r me t ni m u k a y e s e e d i n i z - A. V a s i l i e v , y u k a r k i . m e c m u a , ( Sen P e t e r s b u r g , 1 8 9 8 ) , V II I . seri, cilt III, 3, sah. 16. Krs. B u r y , sa h . 2 7 1 2 7 2 . ( 134 ) B a k n z : A. V a s i l i e v , i s m i g e e n eser, cilt 2 0 1 (rusa). B u r y , cilt III, sah. 2 8 3 2 8 4 . I, sah. 1 9 9
(135) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , D e c e r i m o n i i s , cilt I, 6 9 , sah; 3 3 2 3 3 3 . B a k n z : B u r y , T h e C e r e m o n i a l B o o k of C o n s t a n t i n e P o r p h y r o g e n n e t o s ( E n l i s h Hi stori cal R e v i e w X X I I , 1 9 0 7 , s ah , 4 3 4 ) . (136) An e cd o t a Bruxellensia, I : Chroniques byzantines ma nu s t f -i t 1 1 3 7 6 , pa r F r a n z C u m o n t (Gand, 1 8 9 4 ) , sah. 3 3 . ( 13 7 ) A s s e m a n i , K al e n d ar i a 1 75 5 ) , cilt I, sah. 2 4 0 2 4 3 ; cilt cilt Ecclesiae Universae IV, sah. 9. t ar i hi (Moskova, du
( Rom-e, 1880),
(138) G o l u b i n s k i , Rus kilisesi I (1), sah. 21 2 2 ( r u s a ) .
cizgiliforum
cizgiliforum
( 13 9 ) P h o t i i , I n R o s s o r u m i n c u r s i o n e m H omi l ae , I-II. - Lexic on V i n d o b o n e n s e , rec. A. N a u c k (Petropoli, 1 8 6 7 ) , sah. 20 1, 2 0 9 , 2 21. C o n s t . P o r p h y r o g . , D e ad m. i m p er i o , sah. 2 1 7 , - K r . S . T h o s, T<xtO (5a %r\ toJlEco IIutqcv at tcv <Qj;aOTdTCV yrjovcov U/ot tov 1821 (Atina, 1 88 8 ) , sah. 2 2 6 - 2 2 8 . V a s i l i e v , ci lt I, sah. 18, 4 6 (rusa).
m Op U IO
(140)
(141) G i r i d i n A r a p l a r t a r a f n d a n f eti h t arihi m n a k a a e d i l m e k t e d i r : bu h d i s e n i n 8 2 3 ile 8 2 5 a r a s n d a v u k u b u l m u ol duu u m um iyetle k a b u l o l u n m a k t a d r . B a k n z ; V a s i l i e v , cilt 1, sah. 4 5 - 5 3 ; t a r i h e d a i r : sah. 4 9 , n o t I. B u r y , s ah . 2 8 3 - 2 9 1 . B i l h a s s a m e h a z k r i t i i b a k m n d a n s o n d e r e c e m h i m o l an m a k a l e s i n d e E. W. B r o o k s G i r i t i n feti h s e n e s i o l a r a k 8 2 8 senesini kabul etmektedir. Krs. B r o o k s , T h e Ar a b o c c u p a t i o n of Cret e ( T h e E n g l i s h Hist. R e v i e w X X V I I I , 1913, sah. 4 3 2 ; b t n m e k a le sah. 4 3 1 - 4 4 3 dedir. ( 1 4 2 ) E v f e m i u s u n i s y a n n a d ai r b a k n z : F. G a b o t t o , E u f e m i o o il m o v i m e n t o s ep ar at i st a n e l l Italia b i z a n t i n a ( To r i n o , 1 8 9 0 ) , u e s e r e d a h i b a k n z : V a s i l i e v , cilt I, sah. 5 6 - 7 5 ( r u s a ) , B u r y , sa h . 2 9 4 - 3 0 2 ve 4 7 8 - 4 8 0 . ( 14 3 ) G a b o t t o , i s m i g e e n eser, sah. 6 - 7. V a s i 1 i e v, 7 3 - 7 4 (rusa). ( 144) B a k n z ; J . G a y LIt ali e ( Pari s, 1 9 0 4 ) , sah. 5 - 6 . ( 145 ) Theophanes (edit. meridionale et l E m p i r e cilt I, by z a n -
tin
deBoor,
sah. 4 8 6 ) .
( 14 6 ) T h e o p h a n e s (edit. d e B o o r, sah. 4 91 ) . C e d r e n u s 11,42. (147) Theophanes (edit. de Boor. sa h. 5 0 3 ) .
( 148) Kr s. B u r y , A H i s t o r y sa'h. 3 3 9 - 3 5 9 . F. I. U s p e n s k i ; (rusa). ( 149) F. I. U s p e n s k i , Ta ri h ,
of t h e E a s t e r n R o m a n E m p i r e , Ta ri h , cilt 1*1,1, sa h. 2 5 0 - 2 6 3 cilt II,I sah. 2 6 3 (rusa). and sah.
( 150 ) B a k n z : t he g r e a t f e n c e of 276-287).
B u r y , T h e B u l g a r i a n T r e a t y of A. D. 8 1 4 T h r a c e ( E n g l i s h H i s t . R e v i e w XXV, 1910,
(151) F. I. U s p e n s k i B u l g a r a ti ki yat iin m a l z e m e l e r , Abob a P l i s ka . ( s t a n b u l R u s A r k e o l oj i E n s t i t s B l t e ni X, 1 9 0 5 , sah. 1 9 7 ) (rusa). u e s e r e d a h i b a k n z : U s p e n s k i , T a r i h , cilt 11,1 ( L e i n i n g r a d , 1 9 2 7 ) , sah. 4 5 3 , (152) Bulgaristann hristiyanl kabul etmesine dair: F. D v o r n i k, L es S l a v e s , B y z a n c e et R o m e au l X e si e c l e ( P a r i s , 1 92 6 ) ,
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 525
sah. 1 8 4 - 1 9 5 ; V. Z l a t a r s k i , F. I. U s p e n s k i , Ta r i h, cilt sah. ( 153) Sc r i pt or 349). incertus de
T a r i h 1 (2), s a h . 3 1 - 1 5 2 ( bulgarca). II (2), sah. 4 5 1 - 4 7 9 (rusa). Leone Bardae filio ( edit. Bonn,
( 1 54 ) lk e d i s y o n : M. D. S e r r u y s , L e s a ct e s du c on c il e i c o n o c laste de l a n 8 1 5 ( Melanges d a r c h e o l o g i e et d h i s t o i r e XXIII, 1 9 0 3 , sah. 3 4 8 - 3 4 9 ) . D a h a y e n i ve d a h a iyi i k i n c i bi r e d i s y o n : G. O s t r o g o r s k y , S t u d i e n ( Br e s l a u, 1 9 2 9 ) , sah. 4 8 - 51. ( 1 55 ) O s t r o g o r s k y , i s m i g e e n e se r, s a h . 5 6 . ( 156) G e n e s i u s (edit. B o n n , sah. 17 - 1 8 ) . u e s e r e b a k n z . T h e o p h a n u s C o n t i n u a t u s, sah. 3 0 . 6 d a hi
( 157 ) B a k n z : A. D o b r o k l o n s k i , M a f u r G n a h k a r t a n T e od or , S t u d i o n papas ( Od es s a , 1913) cilt I, sah. 8 5 0 (rusa). ( 1 5 8 ) G e 1 z e r, Ab r i s s d er b y z a n t i n i s c h e n G e s c h i c h t e , sah. 9 6 7 . S c h v v a r z l o s e , D a r B i l d e r s t r e i t (Gotha, 1 8 9 0 ) , s ah . 7 2 . T e r n o v s k i , G r e k - a r k k i l i se s i , sa h . 4 8 7 (rusa). sah. (159) N . G r o s s u , 151 ( r u s a ) . ( 160 ) (161) ( 16 2 ) S t u d i o n lu ismi ismi mafur geen geen Te odo r ( Ki yef, 1907),
A. D o b r o k l o n s k i , A. D o b r o k l o n s k i , B u r y , Cit III,
eser, cilt I, sah. 8 4 9 . e se r, cilt I, sa h . 8 5 0 .
sah, 1 4 0 - 141.
( 163) B a k n z : C. d e B o o r, D e r An gr i ff d er R h o s auf B y z a n z ( B y z a n t i n i s c h e Ze i t schri ft IV, 1 8 9 5 , s a h . 4 4 9 * 4 5 3 ) . V a s i 1 i e v, Bi z a n s ve Araplar, cilt I ( S e n P e t e r s b u r g . 1 9 0 0 ) , z ey i l I I I , s a h 1 4 2 - 1 4 6 ( r u s a ). ( 164) L. B r e h i e r , L a Q u e r e l l e d es I m a g e s ( P a r i s , 1 9 0 4 ) , sah. 4 0 . II, I, sah, 358
( 165 ) B a k n z : F. I. U s p e n s k i , T a r i h , cilt ( r u s a ) . O s t r o g o r s k y , S t u d i e n , s a h . 5 3 ve 5 9 .
( 166 ) N. P. K o n d a k o v , M e r y e m A n a i k o n o g r a f y a s (Petrograd, 19 1 5 ) , cilt II, s ah . 5 ( r u s a ) . ( 1 67 ) B a k n z ; D i e h l , M a n u e l d art b y z a n t i n ( P a ri s, sah . 3 4 0 , 2. tab ( Pari s, 1 9 2 5 ) , cilt I, sa h. 3 6 6 . (168) Baknz: Bury, cilt III. sah. 430. 1910),
(169) B a k n z : W. W r o t h , C a t a l o g u e of t h e I m p er i a l B y z a n ti ne C oi n s in t h e B ri t M u s e u m ( Lo n do n , 1 9 0 8 ) , cilt I, s a h. X C I I I . O. M. D a l t o n , E a s t C hr i s t i a n Art (Oxford, 1 9 2 5 ) , sah. 2 2 4 . ( 17 0 ) n van. Sinkellus: Bizans im paratorluvnun yksek ruhan bi r
cizgiliforum
cizgiliforum
(171) Krs. M i g n e, Patr. g r a e c a 100, col. 2 0 6 v. d. Nzrupooi) dvTia y.a' vatoTtf) rv tapa tv Suaoepov Mautov zara ti] <K or>i(H xo fteoC oi) }.oyav aapy.casa; duath zi-'vo/.oyuevtm ?.r](ji]ut()v (Nicephori refutat io et v eversio deliramertorum i ns c it e et i m p ie ab irrel i gi osi M a m o n a e V a n i l o q u e n t i a d i c to r u m a d v e r s u s s a l u t a r e m dei v e r b i i n c ar n at i o n em ) , ( 172) B a k n z : D. A i n a 1 o v. J o r j H a m a r t o l u s k ro ni k i (D. A n a s t a s i y e v i - P h . G r a n i , k in c i b e y n e l m i l e l B i z a n s t e t k i k at k o n g r e s i h aber ler i. Bel grad, 1927 [ Belgrad, 1 92 9 ] , sah. 1 2 7 - 1 3 5 ) , (rusa). (173) G e o r g i u s ( Le i pz i g , 1 9 0 4 ) M o n a c h u s , C l r o n i k o n (edit. d e B o o r), 2 cilt
( 174 ) V. M. s t r i n, J or j H a m a r t o l u s k r o n i i ve bu k r o n i i n an t i k S l a v - R u s v e r s i y o n u , 3 cilt ( Pe t r o g r ad , 1 9 2 0 - 1 9 3 0 ) ( rusa) ( 175 ) Bu zat n ede b e s e r l e r i n e d a i r : sah. 7-14, ( 176 ) ( 177 ) V II I , M a n s i, cilt X I I I , Baknz: sah. 4 4 0 . sah.. 8 8 6 - 8 9 0 . Encyclopedia (1910), cilt. G. O s t r o g o r s k y , St udi en,
Krumbacher,
(178) J o h n B. O, C o n n o r , sah. 4 0 9 - 4 6 1 .
C at h o l i c
( 179 ) St . J o h n D a m a s c e n e , B a r l a a m and J o a s a p h , vvithan E n g lish t r an s l at i o n b y Rev. G. R. W o o d w a r d a n d H. M a t t i n g l y ( L o n d o n an d N e w - Y o r k , 1914) sa h. X I I I . ( 180 ) K r u m b a c h e r , sah. 7 1 6 u e s e r e d a hi b a k n z : B u r y , A H i s to r y of t h e E a s t e r n R o m a n E mp i r e , sah. 81- 83 . (181) Kr. F. F u c h s, Di e h h e r e n S c h u l e n von Konst anti r opel im Mi t tel al ter ( L e i p z i g -B e r l i n , 1 92 6 ) , sah. 18 ( m e l l i f B a r d a s n i v e r s i t e s i n i n y e n i bi r m e s s e s e o l d u u n u k a b u l et me k le di r) . Leon III n s t a n b u l n i v e r s i t e s i n i , kitaplar ve pr o f e s rl e ri y l e birlikte, y a K t r m o l d u u n u bi l d ir e n h a b e r m u a h h a r bi r m a s a l d a n b a k a b i r e y de i l di r. Kr s. L. B r e h i e r , Not es s u r l ' hi st oi re de l ' en se i g ne m e n t s u p e r i e u r C o n s t a n t i n o p l e ( B y z a n ti o n IV, 1 9 2 9 , sah. 13-28. Ayn m e c m u a III, 1 9 2 7 , sah. 7 4 - 7 5 ) . F u c h s. i s m i g e e n eser, sah. 9 - 1 0 ( bi l bi yograf ya ) . ( 182) S y m e o n X X XI , sa h. 6 7 0 Magister, De Mihaele et T he od or a , fasl
( 183 ) B u r y , sah. 4 4 5 , ( 184) B u r y , sa h . 4 4 6 ( 185 ) N i c o l a i M y s t i c i , Epi s tol a 2. M i g n e, Patr. g r a e c a III, col. 3 7 . B a k n z : B u r y , sah. 4 3 9 . ( 1 8 6 ) T h e o p h a n e s C o n t i n u a t u s , sah. 1 9 0 . B a k n z : B u r y , sah. 4 3 6 - 4 3 8 .
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 527
( 18 7 ) B a k n z : B u r y , sah. 4 3 8 ; f a k a t u e s e r i r n z : F. F u c h s, D ie h h e r e n S c h u l e n , s a h . 18. ( 188 ) O. M. 1911), sah. 14. Dalton, Byzantine Art an d
d a hi
karlat (Oxford,
Archaeology
( 189 ) D i e h l , Manuel cilt I, s ah . 3 7 9 - 3 8 1 . O. ford. 1 9 2 5 ) , sa h. 3 0 9 .
dart byzantin (2. tab, Paris, 1 9 2 5 ) M. D a l t o n , E a s t C h r i s t i a n Art ( Ox -
( 190 ) D i e h l , i s m i g e e n eser, ci lt I, sah. 3 8 5 - 3 8 6 . D a l t o n , B y z a n t i n e art an d a r c h a e o l o g y , s a h . 1 6 , u e s e r e dahi b a k n z : B u r y , A H i s t o r y of the E a s t e r n R o m a n E m p i r e , sah. 4 2 9 - 4 3 4 .
Fasl VI
(1) B a k n z : A. V a s i l i ev, mparator M a k e d o n y a lI m e n e i (Viz. V r e m e n n i k X I I , 1 9 0 6 , sah. 1 4 8 - 1 6 5 ) (rusa). B a s i l in.
du
(2) A. V o g t , B a s i l e 1er et la c i v i l is at i on IX e s i e c l e ( Pari s, 1 9 0 3 ) , sah. 21, n. 3.
byzantine
la
fin
(3) A. P a p a d o p u l o s - K e r a m e u s , F o n t e s h i s t o r i a e I m p e r i i T r a p e z u n t i n i ( Petropol i, 1 8 9 7 ) , sah. 7 9 . B a k n z : N. A. B e e s, E i n e u n b e a c h t e t e Q u e l l e b e r die A b s t a m m u n g d es Kai ser s B a s i li os I d es M a c e d o n i e r s ( Byzant . n e u g r i e c b . J a h r b c h e r IV, 1 9 2 3 , s a h . 7 6) . (4) S. R u n c i m a n , T h e e m p e r o r R o m a n u s L e c a p e n u s and his r e i g n . A s t u d y of t e n t h - c e n t u r y B y z a n t i u m ( Carnbri dge , 1 9 2 9 ) , sah. 6 3 . R u n c i m a n n n k i t a b n d a R o m e n L a k a p e n i n a h s i y e t i ve e s e ri hakknda gayet sitaykr ane bir h k m b u l m a k , k a b i l d i r (sah. 238-245). ( 5) 0eo8o0<ju HovaôC to xcti y>ap,(iG xoi 3110x0X11 xqo Abovta Atxovov jtQi m t % acW .f) 2toay.oor|, edit. H a s e ( D i a k o s L eo n un f r a n s z c a edi syon u n d a , Paris 1819, sah. 1 8 0 - 1 8 1 ) . Y e n i bir e d i s y o n : C. Z u r e 1 1 i, C e n t e n a r i o del la n asci ta di Michel e Ama r i , cilt I ( P a l e r mo , 1910), sah. 167. B a k n z : V a s i l i e v , cilt II, sah. 5 9 - 6 8 . , ( (6) A. V o g t , B a s i l e 1er, Hi st o r y , cilt IV, sa h. 5 4 . sah. 3 3 7 . kr. C a rn br i d g e Medi eval
(7) J o a n n i s C a m e n i a t i s , De e x c i d i o T he s=al o n i c i n ar r a ti o ( Theo p h a n e s in B o n n e d i s y o n u n d a , sah. 4 8 7 - 6 0 0 ) . B a k n z : V a s i l i e v , cilt II, s a h . 1 41 - 1 5 3 . A. S t r u c k, D i e E r o b e r u n g T h e s s a l o n i k e s d u r c h die S a r a z e n e n i m J a h r e 9 0 4 ( By z an t . Ze i t schri ft XIV, 1 9 0 5 , s a h . 3 3 5 - 3 6 2 ) . O. T a f r a 1 i, T h e s s a l o n i q u e des o r i g i n e s au X I V e s i e c l e ( Pari s, 1919), s a h . 14 8 -1 5 6.
cizgiliforum
cizgiliforum
(sah. 168.
(8) C o n s t a n t i n i P o r p h y r o g e n i t i , De c e r i m o n i i s II. 4 4 6 5 1 ) B u s e f e r i n s e n e s i n e dair V a s i l i e v , cilt II, sah. 167 -
(9) N i c o 1 a i a r c h i ep i s c o p i C o n s t ant i nop ol it an i , E pi s t o la I; M i g ' n e, patr. g r a e c a III, col. 2 8 . B a k n z ; H e r g e n r t h e r , P h o t i u s , cilt II, sah. 6 0 0 . A. V a s i l i e v , M a k e d o n y a sll esi z a m a n n d a B i z a n s Arap s i yas m n a s e b e t l e r i , z eyil s a h . 1 9 7 (rusa). (10) V a s i l i e v , cilt II, sah. 2 1 9 (rusa). (11) T h e o p h a n e s C o n t i n u a t u s , sah. 4 2 7 - 4 2 8 .
(12) R u n c i m a n , sah. 6 9 , 1 35, 2 4 1 - 2 4 2 . (13) R u n c i m a n , sah. 145. (14) R u n c i m a n . sah. 146. (15) R u n c i m a n , sah. 1 4 6 - 1 5 0 , (16) Bu se f er e d a i r : V a s i l i e v , cilt II, sah. 2 7 9 - 2 8 6 (rusa). (17) A. R a m b a u d, L e m p i r e g r e c P o r p h y r o g e n e t e ( Pa ri s, 187 0) , s ah . 4 3 6 . au Xe si eci e. Constantin
(18) Y a k u t , G e o g r a p h i s c h e s VVorterbuch, III, sah. 5 2 7 . B a k n z : B a r t h o l d , sah. 4 7 6 . (19) G. S c h l u m b e r g e r , ecie. N i c e p h o r e P h o c a s ( Pari s, 1 9 2 3 ) , sa h . 5 9 8 .
edit.
W s t e n f e l d , cilt
Un e m p e r e u r b y z a n t i n au X e si 1 89 0 ) , sah. 7 2 3 . Y e n i tab ( P a r i s .
( 2 0 ) X I I I n c a s r Arap m v e r r i h l e r i n d e n K e m a l e d d i n in e s e r leri nde. B a k n z : G. F r e y t a g , R e g n u m S a a h d - Aldau lae in o ppi do H a l e b o ( B o n n , 1 8 2 0 ) , sah. 9 - 1 4 . L ti n c e t e r c m e s i n i D i ak os L e o n u n B o n n t a b n d a dahi b u l m a k k abi l di r (sah. 3 9 1 - 3 9 4 ) . (21) Hi s t o i r e de Y a h y a - i b n - Said dAnt ioche , edit. et traduct. e n f r an a i s par J. K r a t c h k o v s k e t A. V a s i l i e v . P a t r o l o g i a O r i e n t a l i s par R. r a f f in et F. Nau, cilt X V I I I ( 19 24 ) , sah. 8 2 5 ( 1 2 7 ) - 8 2 6 ( 1 2 8 ) ; edit. C h e i k h o , sah. 1 3 5 . ( 2 2 ) E. D u l a u r i e r B i b l i o t h e q u e h i s t o r i q u e a r m e n i e n n e , Chron i q u e de M a t t h i e u dE d e s s e ( Pari s, 1 8 5 8 ) , sah. 2 0 (mektubun m e t n i : sah. 1 6 - 2 4 ) . Chr. K u u k t o a n n e s o v , m p a r a t o r J a n i mi s k e s in e r m e n i kral Assod III e y a z m o l d u u m e k t u p ( Vi z. Vrem e n n i k 10, 1 9 0 3 , sah. 9 8 ) ; m e k t u b u n m e t n i : sah. 9 3 - 1 0 1 ( rusa). ( 2 3 ) D u l a u r i e r , sah. 2 2 . K u u k - o a n n e s o v , sa h . 1 0 0 . ( 2 4 ) B a k n z : B a r t h o l d , Zap i sk i Kol legi i V o s t o k o v e d o v ( L e n i n grad, 1 93 5 ) , cilt I, s a h . 4 6 6 - 4 6 7 . Bu l i m e g r e F i l i s t i n in is t i l s n a dair y a y l a n m a l m a t bi r h a y a l d e n b a k a b i r e y deil dir.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 529
( 2 5 ) G e o r g i i H a m a r t o l i C o n t i n u a t o r (edit. M u r a 1 1, sah. 8 6 5 ) . ( 2 6 ) V. R o s e n, L ' e m p e r e u r B a s i l e B u l g a r o c t o n e ( S e n P e t e r s bu r g, 1 8 8 3 ) sah. 4 6 ( ar a pa m e t i n ) ; sah. 4 8 ( rus a t e r c me si ) . Ann al es, Y a h y a - i b n - Sai d A n t i o c h e n s i s (edit. C h e i k h o, Beryt i . 1 9 0 9 , sah 196). (27) B a k n z : B a r t h o 1 d (sah. 4 7 7 ) (rusa). M e h az y i n e Y a h y a dr. e y ay a, yani Kurta
( 2 8 ) Y u k a r d a E d e s s a d a k i il k m u k a d d e s rc n i n m u c i z e v t a s v i r i n e i aret e t mi t ik .
( 2 9 ) Y a h y a d A n t i oc he (edit. C h e i k h o, sah. 2 7 0 - 2 7 1 ) ; n n - a l - A t hi r (edit. T o r n b e r g , cilt IX, sah. 313). B a k n z : B a r t h o l d , sah. 4 7 7 - 4 7 8 (rusa). ( 3 0 ) A D i a r y of a J o u r n a y through Syria a n d P a l e s t i ne , by N a s i r - i - K h u s r a u , t r an s l . b y G u y l e S t r a n g e ( Lo nd on , 1 8 9 6 ) , sah. 5 9 - 6 0 ( P a l e s t i n e P i l g r i m s T o x t Soci et y, vol. IV). (31) N. A d o n z , J u s t i n i a n z a m a n n d a b u r g, 1 9 0 8) , sah. 3 - 4 (rusa). Ermenistan (Sen Peters
( 3 2 ) N. M a r r , K a f k a s y a m e d e n i y e t i ve E r m e n i s t a n (Maarif Nezaret i M e c m u a s LV1I [ Ha zi r an 1915], sa h. 3 1 3 - 3 1 4 ) (rusa). B a k n z : B a r t h o l d , sah. 4 6 7 (rusa). ( 3 3 ) J e a n C t h o l i c o s , Hi s to i r e dA r m e n i e , trad. S a i n t - M a r t i n (Pari s, 1841), sah. 1 26. ( 3 4 ) B a k n z : V a s i l i e v , cilt II, sah. 8 3 - 8 4 (rusa). j . L a u r e n t , LA r m e n i e e n t r e B y z a n c e et lI s l a m d ep u is la c o n q u t e a rabe j u s q u en 8 8 6 ( Pari s, 1919), sah. 2 8 2 - 2 8 3 . ( 3 5 ) B u d e v r e iin b a k n z : 125-133,151-174. Runciman, i s m i g e e n eser, sah.
( 3 6 ) J. L a u r e n t , B y z a n c e et les T u r c s S e l d j o u c i d e s o cc i d en t a le j u s q u e n 1081 ( Pari s, 1913), sah. 16- 18. ( 3 7 ) J. Laurent, i s m i g e e n e se r, s a h . 2 0 . E pi s t o l a
d an s l Asie
( 38) N i c o 1 a i M y s t i c i, col. 133.
X X ; M i g n e, Patr. g r aec a , 111,
( 3 9 ) M a c a r l a r n m e n e m e s e l e s i s o n d e r e c e k ar kt r . B u n l a r n F in y a h u t T r k n e s l i n d e n o lu p o l m a d k l a r n t e s b it e t m e k s o n d er e c e m k l d r . B a k n z : B u r y , Hi st o ry of t h e E a s t e r n R o m a n E mp i r e, sah. 4 9 2 ; t h e C a m b r i d g e M e d i e v a l Hi st o r y , cilt IV, sa h . 1 9 4 - 1 9 5 . u e s e ri bi zza t o k u y a m a d m : J. S z i n n y e i, D ie H e r k u n f t d er U n g a r n , i hr e S p r a c h e und U r k u l t u r ( B e rl i n Lei pzig, 1 9 2 0 ) ( U n g a r i s c h e Bi b l io t hek, edit. R o b . G r a g g e r , cilt I). ( 4 0 ) C. G r o t , I X u n c u a s r d a n X u n c u a s r b a l a n g c n a M o r a v y a ve M a c a r l a r ( S e n P e t e r s b u r g , 1881), sa h . 2 9 1 (rusa).
kadar
34
cizgiliforum
cizgiliforum
(41) F. I. U s p e n s k i , S i m e o n z a m a n n a ait b i r B u l g a r - B i z a n s h u d u t ta ( s t an bu l - Rus Arkeoloj i E n s t i t s B l t e n i III, 1 8 9 8 . sah. 1 8 4 - 1 9 4 ) (rusa). ( 4 2 ) V. N. Z l a t a r s k i , S i m e o n Met af r as t ve L o go te t k r o n i k i n d e B ul gar l a ra dai r m a l m a t ( S b o r n i k za n a r o d n i u m o t v o r e n i i a , n a u k a i k n i z h n i n a ) (Sofya, 1 9 0 8 ) cilt XXIV, sah. 1 6 0 ( b u l g a r c a a y r - b a s m ) . u e s e r e de b a k n z' : Z 1 a t a r s k i, O r ta z a m a n l a r d a B u l g a r d e v l e t i t a r i hi (Sofya, 1 9 2 7) , cilt I, 2, sa h 3 3 9 - 3 4 2 ( bul garc a) . ( 4 3 ) N i c o l a i M y s t i c i , E pi s t o la V; M i g n e, Patr. g r a e c a 111, col. 5 4 . ( 4 4 ) N i c o l a i M y s t i c i , E pi s to la X X I I I ; M i g n e, 111, col. 1 4 9 - 1 5 2 . (45) Le D i a c o n u s VII, 7, sah. 124,
( 4 6 ) X u n c u a s r n ilk y a r s n d a S r b i s t a n ve B i z a n s a dair b a k n z : C. j i r e e k, G e s c h i c h t e d er S e r b e n , cilt I (Gotha,. 1911), sah. 1 9 9 - 2 0 2 . F. i i , G e s c h i c h t e der Kr oat en, cilt 1 ( Za gr e b , 1917) sah. 1 2 7 - 1 2 9 , 1 4 0 - 1 4 3 . S. S t a n o j e v i , S rp mi ll e ti tarihi, 3. tab (Belgrat , 1 92 6) , sah. 5 2 - 5 3 (srpa). ( 4 7 ) Z l a t a r s k i , cilt 1, 2, sah. 4 1 2 (bu l i m e g r e 9 2 0 de). c i m a n , s a h 8 7 ' ( bu m d e k k i k e g r e 9 1 9 d). Run-
( 48)"Z 1 a t a r s k i, cilt 1, 2, sah. 4 6 4 - 4 6 8 (bu l i m e g r e 9 2 3 de). R u n c i m a n , sah. 9 0 - 9 3 ve 2 4 6 - 2 4 8 (bu m v e r r i h e g r e 9 2 4 t e ) . (49) T h e o p h a n e s Continuatus, sah. 4 0 8 - 4 0 9 . S y m. M a g i s t e r, sah. 7 3 7 - 7 3 8 ve b a k a l a r . B a k n z Z 1 a t a r s k i, 1, 2, ' sah. 4 6 7 , not 1 (bul garca). (50) Kr. R u n c i m a n , sah. 100.
(51) B a k n z : j . M a r q u a r t , O s t e u r o p i s c h e u n d o s ta s i a t i s c h e S t r e i f z g e (Lei pzi g, 1 9 0 3 ) , sah. 6 0 - 7 4 ( 9 3 4 is ti l s na dair). R u n c i m a n, sah. 1 0 3 - 108. (52) C h r o n i q u e L a t r e n t i n e ( 971 s e n e s i iin) ( es k i slvca).
( 5 3 ) Z 1 a t a r s k ide ( is mi g e e n e s e r , c i l t 1, 2, sah. 7 4 2 - 7 4 3 ) S a m u e l 'i n e s e ri h a k k n d a si t ay i k r b i r h k m b u l m a k k a bi l d i r . Garb B u l g a r i s t a n ve a r k B u l g a r i s t a n m e s e l e s i b u d e v i r d e p e k k a r k t r ; bu m e s e l e h a k k n d a ol duk a b y k m b a y e n e t vard r. S on z a ma nl ar da J a n i m i s k e s in b t n B u l g a r m p a r a t o r l u u n u ( a rk ve garb ) f ethet m i o l d u u n a z a r i y e s i ileri s r l m t r ; bu teze g r e a n c a k bu i m p a r a t or u n l m n d e n s onra . B i z a n s n dahil k a r k l k l a r n d a n istifade e d e n Sa n ue l , g a r p k s m n d a a y a k l a n m ve bir S l o v en - M a k e d o n y a m p a r a t o r l u u k u r m a a m u v a f f a k o l m u t u r . B a k n z : D. A n a s t a s i y ev i , G a rb B u l g a r i s t a n a dair bi r f ar azi y e ( S ko p l j e l i m c e m i y e t i Bltenj, cilt l i . 1 9 2 7 , sah. 1-12) ( s r b a ) ; a y n m a k a l e n i n frans zcas : M e l a n g e s O u s p e n s k i de u e s e r e dahi b a k n z : J. v a n o v, a r S a m u e l a i l es i ni n m e n e i. V. N. Z l a t a r s k i ye ithaf e d i l m i olan t e t k i k l e r m e c m u a s , Sofya, 1 9 2 5 , sah. 5 5 ( bul garca).
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 531
( 5 4 ) L e o n i s D i a c o n i , Historiae VI, 10 (edit. B o n n , sah. 106). B a k n z : R a m b a u d, L E m p i r e g r e c au X e s i ec l e ( Pari s, 1870), 3 7 4 . A. K u n i k, T o p a r k G o t i k u s h i k y e s i ( Se n P e t e r s b u g , 1 8 7 4 ) , sah. 8 7 (rusa). M. S u z u m o v, Di akos Leon ve S k i l i t z e s i n . m e h a z l a r (Viz a n t i i s k o i e O b oz r e n i e , cilt II, 1916, sah. 195) (rusa). R u n c i m a n , O l e g in i s ti l s nd a n b a h s e d e n h i k y e n i n d o r u l u u n d a n h e m e n h e m e n t a m a m i y l e p h e l e n m e k t e d i r , (sah. 3 6 , n. 2, 110). ( 5 5 ) A. A. V a s i l i e v , M a k e d o n y a s l l e s i z a m a n n d a Araplar ( Sen P e t e r s b u r g , 19 0 2) . sah. 1 6 6 - 1 6 7 (rusa). Bizans ve
( 5 6 ) S. S c h e c h t e r , An u nk no wr K h a z a r D o c u m e n t ( J e w i s h Quarterly R e vi e w, N. S. cilt III, 1 9 1 2 - 1 9 1 3 , sah. 1 8 1 - 2 1 9 ) ; He l gu ad sah. 2 1 7 - 2 1 8 de z i k r o l u n m a k t a d r . B a k n z : P. C. K o k o V t z o v. Hazar l ar ve X u n c u a s r H a z a r - R u s - B i z a n s m n a s e b e t l e r i n e dair y e n bi r Y a h ud i v e s i k a s (Maarif N e za r e t i M e c m u a s XLVI 1I , 1913, sah, 1 5 0 7 2 ; i b r a n i c e m e t n i n r u s a t e r c m e s i , k s a notlarla). K o k o v t z o v , Oxford ve C a m b r i d g e ' d e k i Y a h u d i - H a z a r e l y a z m a l a r m a dair n ot ( S o s y a l i s t ve So vyetik c u m h u r i y e t l e r ttihad F e n A k a d e m i s i Haberl eri , Leni ngrad, 1 9 2 6 , sah. 121-124) (rusa) B u v e s i k a n n y e n i bir e n t e r p r e t a s y o n u n u u e s er d e b u l m a k k a b i l d i r : V. A. M o ' i n , Ye ni k e f o i u n a n Ha za r ve s i k a s n a dair y e n i et dl er ( Y u g o s l a v y a K ral l Rus A r k e o l o j i C e m i yeti Ne r i y at , cilt I, 1 9 2 7 , sah. 4 1 - 6 0 ) (rusa). M e l l i f O l e g adn b u l a m a m a k t a ve h d is e le r i 9 4 3 - 9 4 5 s e n e l e r i n e izafe e t me k t e di r . ( 5 7 ) P o l i a n lar, K i r i v i i Ier ve T i v e r t s i l e r a r k S l a v kol una m e n s u p k a b i l e l e r i d i l e r ; b u n l a r D i n y e p r ve t e v a b ii ve D i n y e s t e r vadi le r i n d e y e rl e m i l e r d i . ( 5 8 ) C h r o n i q u e L a u r e n t i n e , 9 4 5 s e n e s i i i n ( m u a h e d e n i n s o n un d a ). A. a k h m a t o v , P o v i e s t v r e m e n n i c h liet ( Pe t r o g r a d , 1916) cilt I, sa h 6 0 (rusa). X u n c u a s r d a B i z a n s ile R u s y a a r a s n d a a k t e d i l e n m u a h e d e l e r e dai r z e n g i n b i r b i b l i y o g r a f y a m e v c u t t u r ( b i l ha ss a r u s a eserler). Baknz.- V. K u l i s c h e r , R u s s i c h e W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e , cilt I ( Jena, 1 9 2 5 ) , sah. 2 0 - 3 0 . A. V a s i l i e v . B i z z a n s ve Araplar, cilt II, sah, 1 6 4 - 1 6 7 , 2 4 6 - 2 4 9 , 2 5 5 - 2 5 6 (rusa). (59) (60) De c e r i m o n i i s II, 15 (sah. 5 9 4 - 5 9 8 ) .
fj#
Georgii
Cedreni,
Hist., cilt II, sah. 551.
(61) Bal ca m e h a z l a r m z u nl a r d r: M i h a i l P s e l l o s , C hr on og ra phia, edit. S a t h a s (Bibi. gr. Med. Aevi, cilt IV, P a r i s , 1 8 7 4 ) , sah. 1 4 3 147; edit, E. R e n a u l d , cilt II (Paris, 1 9 2 8 ) , sah. 8 - 1 3 . C e d r e n u s, cilt II, sah. 5 5 1 - 5 5 5 . B a k n z : G. S c h l u m b e r g e r , LE p o p e e b y z a n ti ne , cilt III ( Pari s, 1 9 0 5 ) , sah. 4 6 2 - 4 7 6 . V a s i 1 i e v s k i, E s e r l er i , cilt I, sah. 3 0 3 - 3 0 8 (rusa). ( 6 2 ) o n s t . P o r p h y ' o g e n i t i , De a d m i n i s t r a n d o i mp e r i o. fasl I-VIII, sah. 6 7 - 7 4 . (63) M i g n e, Patr. gr a e c a 1 2 6 , col. 2 9 2 - 2 9 3 ,
cizgiliforum
cizgiliforum
( 6 4 ) V. V a s i 1 i e v k i, B i z a n s ve P e e n e g l e r ( V a s i l i e v s k i n i n E ser l er i, cilt 1, 1908, sah. 7 - 8 ) (rusa). (65) (66) G. C e d r e n u s . cilt, II, sah. 5 8 5 .
V. V a s i l i e v s k i ,
cilt I, sah. 2 4 (rusa).
( 6 7 ) M e s e l b a k n z A m a r i , St or i a dei M u s u l m a n i di Si ci li a ' ( F i r en ze , 1 8 5 4 ) , cilt I, sah. 381. A. K l e i n c l a u s z , L ' E m p i r e carol ing i e n : s es o r i g i n e s et se s Iransf o m a t i o n s (Pari s, 19 02 ) , sah. 4 4 3 v. d. ( 6 8 ) J. G a y, L ltalie m e r i d i o n a l e et l ' E m p i r e b y z a n t i n ( Pari s, 1 90 4 ) , sah- 8 4 , 8 7 , 8 8 . L. M. H a r t m a n n . G e s c h i c h t e I t a l i e n s im Mittelalter (Gotha, 1 9 0 8 ) , cilt II I, I, sah. 3 0 6 - 3 0 7 . - F. D v o r n i k. L es S l a v e s , B y z a n c e et R o m e au I X e s i e c l e ( Pa ri s, 1 9 2 6 ) , sah. 2 2 0 - 2 2 1 . ( 6 9 ) A. G a s q u e t, LE m p i r e b y z a n t i n (Pari s, 1 8 8 8 ) , sah. 4 5 9 - 4 6 0 . (70) L i u d p r a n d i, Legatio, fasl XVII . The Hol y Roman E mp i r e ( Ne w - York. 1 9 1 9). et la monarchie franque
(71) J. B r y c e , sah. 1 48 (fasl IX).
( 72) , B u f i k r e k a r : P. S c h r a m m , Ka i ser , R o m a n d R en ov a t i o ( Le ip zi g- Be r l i n , 1 9 2 9 ) I, s a h. 114. u m a k a l e y e dahi b a k n z : E. S t e i n , B yz an t . Ze i t s c h ri f t XXI X, 1 9 3 0 , sah. 3 5 3 - 3 5 9 . ( 7 3 ) M a n s i , C o n c i l i o r u m collectio, cilt XVI, sah. 4 7 . B a k n z : L e b e d i e v, Ki l i s e l e r i n a y r l m a tarihi, sah. 117 (rusa). ( 7 4 ) M a n s i , cilt XVI, sah. 4 9 . Kr. A. L e b e d i e v, sah. 2 0 (rusa). ( 7 5 ) J. H e r g e n r t h e r, P h o t i u s , cilt I I ( R e g e n s b u r g 1 8 6 7 ) , sah. 4 6 2 . (76) Ayn e se r, cilt II, s a h . 5 2 4 .
( 7 7 ) T h e o p a h a n e s C o n t i n u a t u s , sah. 3 4 2 - 3 4 3 . ( 7 8 ) H e r g e n r t h e r, cilt III, sah. 6 5 5 . ( 7 9 ) H a k m L e o n ' u n drt defa e v l e n m e s i n e dai r e n t e r e s a n b i r a r a t r ma y u e s e r d e b u l m a k ( 1 9 0 9 ) , cilt I, sah. 181 - 21 5. k a bi l di r: C h. D i e h l , Figures P at r byzantines graec a, 111,
(80) N i c o l a i M y s t i c i , col. 197.
Epistola, 3 2 ; M i g n e,
(81) E u t y c b i i A l e x a n d r i n i pa tr i a r c ha e , An n a l e s (edit. L. C h e i k h o , B. C a r r a d e V a u x , H. Z a y y a t ) , cilt II ( B e y r o u t h - P a ri s, 1 9 0 9 ) , sah. 7 4 ( a r a b a metin); l t in c e t e r c m e s i : M i g n e, Patr. graeca, 111, col. 1142. ( 8 2 ) N. P o p o v , 1 6 0 (rusa). m p a r a t o r H a k m L e o n VI ( M o s k o v a , 1 8 9 2 ) , sah.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 533
(83)
N.
P o p o v,
ismi
geen
eser,
sah.
184.
Kr.
M a n s i,
Conciliorum
col lectio, cilt X V I I I , s. 3 3 7 - 3 3 8 .
( 8 4 ) M. S. D r i n o v, X u n c u a s rd a c e n u p Sl avl a r ve B i z a n s ( M o s kova, 1 8 7 5) , sah. (rusa). ( 8 5 ) A. Petersburg, (86) lecta P. Lebediev, sah. 325 K i l i se l er i n (rusa). ayrl tarihi (2. tab, Se n 1905 ) ,
R u n c i m a n , sah. 7 0 , 2 4 3 . Louis P e t i t) (Aa-
( 8 7 ) Vie de S a i n t A t b a n a s e lAt.honite (edit. B o l l a n d i a n a, cilt XXV, 1 9 0 6 , sah. 21). (88) Leo Diaconus V, 8 (sah. 89) .
(89)
366; 2.
Schlumberger, Nicephore tab (Pari s, 1 9 2 3 ) , sah. 2 9 7 .
Phocas
(Paris,
1890),
sah.
(90) Meliten piskoposu Jan t a r af n d a n y a z l an Ni ke f o r F o k a s n m e z a r k i t a b e s i . B u k i t a b e n i n n e r e d i l m i o l du u eser: L e o D i a c o n u s (edit. Bo nn) , sah. 4 5 3 ; C e d r e n u s (edit. Bo nn) , cilt II, sah. 3 7 8 . B a k n z : K r u m b a c h e r , sah. 3 6 8 . Y u k a r y a deree t ti i m i z m e t i n L e b e a u n u n Brosset tab ndaki franszca tercme d en a l n m t r , ( m u k a y e s e edi niz: S c h l u m b e r g e r , i s m i g e e n eser, 2. tah, 1 9 2 3 , s a h . 6 3 0 ) . (91) Z. v. L i n g e n t h a l , Jus graeaco - ro m a n um , cilt III, sah. 2 9 2 - 2 9 6 . V. V a s i l i e v s k i , B i z a n s d e v l e t i n i n i t arihi iin m a l z e m e l e r (Maarif Ne za re t i M e c m u a s , cilt C C I I , 1 8 7 9 , sah. 2 2 4 v. d.) (rusa). (92)
220 .
Z. v. L i n g e n t h a l ,
cilt III, sah. 3 0 3 . V a s i l i e v k s i ,
sah.
( 9 3 ) i m i s k e s in Tipikon u u m u m i y e t l e 9 7 2 s e n e s i n e izafe olunmaktadr. Fakat son z a m a n la r da , i m k n d a hi l in de g r le n bi r t a k m e h a d e t l e r e i s t i nad e d e n baz l i m l e r b u tar i hi 9 7 0 e k a r m l a r d r . Kr. D. A n a s t a s i e v i , La date b u Typicon de T z i m i s c e s p o u r le m o n t At hos ( B y z a n t i o n IV, 1 9 2 9 , sah. 11). sah. ( 9 4 ) A r c h i m . P o r p h y r i u s , At os u n t ar i hi (Kiev, 1 8 7 7 ) , cilt III, 1, 1 5 4 (rusa). A r i m . P o r p h y r i u s , cilt II I, 1, sa h. 1 7 0 - 171, 193. P h. D ie H a u p t u r k u n d e n f r die G e s c h i c h t e d er At h os k l s t e r 1 8 9 4 ) , sa h . 13 5. M ine, Baknz: Patr. lat. 1 4 3 , col. 1 0 0 4 . a yr l tarihi, sah. 3 4 7 XIe si eel e
(95) M e y er, ( Le i pz i g , (96) (97) (rusa).
A. L e b e d i e v, K i l i s e l e r i n
(98) B akn z: L. B r e h i e r , ( Pari s, 1 8 9 9 ) , sah. 2 3 2 - 24 1.
Le S c h i s m e o r i e n ta l du
cizgiliforum
cizgiliforum
( 9 9 ) B a k n z : L. B r e h i e r, C a m b r i d g e Med. Hi story, sah. 2 7 3 . u e s e r e dahi b a k n z : j . G a y, L es p a pe s s i e c l e et la c h r e t i e n t e ( Pari s, 1 9 2 6 ) , sah. 1 6 6 - 167.
cilt IV, du X I e
( 100 ) B u m e v z u a dair g a y e t iyi m a l m a t a u e s e r d e tesadf e t m e k k a b i l d i r : B. L e i b, R o m e , K i e v et B y z a n c e la fin du X I e s i e cl e ( Pari s, 1 9 2 4 ) , sa h . 18- 19 , 51, 7 0 ilh.... (101) I r n p e ra t or u m B asi l ii Constantini et Leonis P r o ch i ro ,
edit, Z. v. L i n g e n t h a l ( He i d e l b e r g , 1 8 3 7 ) , p r o o e m i u m , par. 3 sa h. 10. E. F r e s h f i e l d , A M a n u a l of E a s t e r n R o m a n Law. T h e P ro che i ros N o m o s , p u b l i s h e d b y the E m p e r o r B as i l I at C o n s t a n t i n o p l e b e t w e e n 8 6 7 an d 8 7 9 A. D., r e n d e re d int o E n g i i s b b y E. F. ( C a m b r i d g e 1 9 2 8 ) , sah. 51. ( 102) ( 103) P r o c h i r o n , pro os mi u m, par. 4. F r e s h f i e l d , sah. 5 0 . P r o c h i r o n , p r o o s mi u m , par. 9. F r e s h f i e l d sah. 51.
( 104) XI I inc i as rda S i c i l y a da k i N o r m a n K r a t l n n g r e k n f usu i i n E c l og a ad P r o c h i r o n nutata n e r e d i l m i t i r , * B a k n z : Z. v L i n g e n t h a l , G e s c h i c h t e des g r i e c h i s c h - r m i s c h e n R e c h t s , sah. 3 6 E. H. F r e s h f i e 1 d, A M a n u a l of Later R o m a n Law, the E cl o g a ad P r o c h i r o n m tata ( C a m b r i d g e , 1 9 2 7 ) sah. 1, Kr. Z. v. L i n g e n t h a l , J u s g r a e c o - r o m a n u m , cilt IV, sah. 5 3 ( bu k o d e k s i n mel l if i X u n c u ile X I I inci as r a r a s n d a y a a m t r ) . ( 105) A. V o g t, B as i l e History, cilt IV, sah. 712, ler, sah. 1 3 4 The Cambridge Medi eval
( 106) C ol le c t io l i b r o r u m j u r i s g r a e c o - r o m a n i i n e d i t or u m , edit. Z. v. L i n g e n t h a l (Lipsise, 1 8 5 2 ) , sah. 6 2 ( E p a n a go g e , prooemi um). ( 107) Z. v. L i n g e n t h a 1, G e s c h i c h t e R ech t s, 3 tab, sah. 2 2 . dair ( 108) VI. S o k o 1 s k i, E p a n a g o g e n in (Viz. V r e m . I, 1 8 9 4 , sah. 2 6 - 2 7 ) (rusa) d es g r i e c h i s c h - r m i s c h e n mahiyet ve manasna
(109) M e s e l b a k n z : G. V e r n a d s k y , Di e k i r c h l i c h - p o l i t i s c h e L e h r e d er E p a n a g o g e u n d i h r E i n f l u s s a u f das r u s s i s c h e L eb e n im XV I I . J a h r h u n d e r t (Byzantinisch - neugriechische Jahrbcher VI, 1 9 2 8 , sah. 121 - 125). (110) Epanagoge, pr o o e mi um, Col lect io librorum, sah. 6 2 .
(111) B a k n z : C. V e r n a d s k y , i s mi g e e n eser, sah. 1 2 7 142. Me l l if p a t ri k F i l a r e t ( 1619 1631) ve pa t ri k N i k o n ( 1 6 5 2 - 1 6 5 8 ) z a m a n l a r d a E p a n a g o g e n i n f i k i r l e r i n i n R u s y a d a yapt t esi r l er de n bahsetmektedir. de (112) B a s i l i k l e r i n b a n d a b u l u n a n ir ade yi ( p r o o e m i u m ) u e s e r b u l m a k k a b i l d i r : B a s i l i c o r um li bri LX, ed. < . G. H e i m b a c h i o , \
cizgiliforum "
cizgiliforum
NOTLAR 535
cilt I (Leipzig-, 1 8 3 3 ) . sa h. X X I - X X I I . B a s i l i k l e r i n n e i r tarihi d ah a h e n z kati o la r a k t e s bi t e d i l m e m i t i r { 8 8 6 ile 8 9 2 a r a s nd a , i h timal 8 8 8 , 8 8 9 y a h u t 8 9 0 s en es i nd e) . B a k n z : G. H e i m b a c h , b e r di e a n g e b l i c h e n e u e s t e R e d a k t i o n d er B a s i l i k e n d u r c b Constan t i nu s P o r p h y r o g e n i t u s ( Zei tsc hrif t f r R e c h t s g e s c h i c h t e V I I I , 1 8 6 9 , sah. 417). H e i m b a c h, B a s i l i c o r u m libri LX, cilt VI ( Leipzig, 187 0) , P r o l e g o m e n a et M a n u a l e B a s i l i c o r u m c o n t i n e ns , sah. 111. C o l l i n e t , C a m b r i d g e Med. Hi st o r y , cilt IV, sah. 713. (113) T i p u k i t u s un m el l if i m e s e l e s i n e d a i r baknz-' tuto/slto . si ve L i b r o r u m LX B a s i l i c o r u m S u m m a r i u m L i b r o s I - XI I, edit. C. F e r r i n i et J. M e r c a t i ( Ro ma, 1 91 4 ) ; praefat io (Studi e testi, cilt XXV). G. F e r r a r i, B yz a nt . Ze it sc h r i ft X X V II , 1 9 2 7 , sah. 1 65 - 1 6 6 . P. C o l l i n e t T i p u k i t u s u n m e h u l b i r m e l l i f i n e s e ri o l d u u n u b e y a n e t m e k t e d i r ( Cambr. Med Hi s t or y IV, sah. 7 2 2 ) . u e s e r e dahi baknz: P. N o a i 11 e s, T i p u c i t u s ( M e l a n g e s de droit rornai n d ed i e e s G e o r g e s Cornii, cilt II (Gand, 19 2 6 ) , sah. 1 7 5 - 1 9 6 . (114) Bu i s i m g r e k e tedir.
(t
tou v.srna = quid ubi i n v e n i t ur ) dan g e l m e k
(115) Ki ta p I - X11 n in h l s a s : C. F e r r i n i vej. Me r c at i , i s m i g e e n e s e r ; ki t ap X I I I - XX I I I h l s a s : M. K oito to Ilcur TuofeiTo, L i b r o r u m L X B a s i l i c o r u m S u m m a r i u m L i b r o s XIII - XXI I I , ed. F. D l g e r ( Ro ma . 1 9 2 9 ) . sah. X X + 2 2 6 (Studi e testi, vol. Ll). B a s i l i k l e r i n e l y a z m a l a r ve y e n i d e n t e r k i p l e r i n e dair F e r r i n i n in y a z m o l d u u baz m a k a l e l e r i u e s e r d e b u l m a k k a b i l d i r p e r e ' di Cont ardo F e rr i n i , cilt I, M i l a n o , 1 9 2 9 , sah. 3 4 9 - 3 6 3 . oloji (116) F. I. U s p e n s k i , s t an bul E p a r k ( s t a n bu l E n s t i t s B l t e n i IV, 1 8 9 0 , sah. 9 0 ) (rusa). Rus Arke
(117) Le L i v r e de prefet ou ledit de l e m p e r e u r L e o n le S a ge s u r les c o r p or a t i o n s de C o n s t a n t i n o p l e . . . . , pa r J. N i c o le ( G e n e ve, 1 8 9 3 ) : g r e k e m e t i n ve l t ince t e r c m e s i . B u k i t a b n f ra n s zc a t e r c m e s i a y n s e r l e v h a alt nda N i c o l e t a r af n d a n n e r e d i l m i t i r ( G e n e v e et Ble, 1 8 9 4 ) ; n g i l i z c e t e r c m e s i : A. E. B o a k, T h e B o o k of t he P r e f e c t ( J ou r n al of E c o n o m i c and B u s i n e s s Hi story, cilt I No. 4 [August, 1 9 2 9] , sah. 6 0 0 - 619). (118) M e s e l b a k n z : A. S t c k 1 e , S p t r m i s c h e und b y z a n t i n i s c h e Zn f t e (Lei pzi g, 1911), s a h 1 4 7 - 148. A. B o a k, i s m i ge e n eser, sah. 5 9 7 , n. 1. G. O s t r o g o r s k y , Di e w i r t s ch a f t l i c h en und sozial e n E n t w i c k l u n g s g r u n d l a g e n des b y z a n t i n i s c h e n R e i c h e s (Viertelj a h rs s c h r i f t f r S o z i a l - u n d W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e XXII, 1 9 2 9 , sah. 134). E. S t e i n , Byzan t . Ze i t schri ft X X I X, 1 9 3 0 , sah. 3 5 9 . - Kr. P. V. B e z ob r a z o v, Viz. V r e m. X V I I I , 1911, sah. 3 3 - 3 6 . C. M a c r i, L o r g an i s a tion de le c o n o m i e u r b a i n e d an s Byzance s o u s la d y n a s i i e de M a c e do i n e ( Pari s, 19 25 ) . sah. 9, - L u j o B r e n t a n o , Das Wirtsehat'tsl e ben d er a n t i k e n W e l t (Iena, 1 92 9 ) , sah. 2 0 5 - 2 0 8 .
cizgiliforum
cizgiliforum
(119)
Ju s graeeo
r o m a n u m , cilt I I I, s a h, 2 4 7 .
(120) Ayn eser, sab. 2 5 2 . V. G. V a s i1 i e v s k i, B i z a n s n i tar ih i n e dair m a l z e m e l e r (Maarif Ne za re t i Mecmuas CCI.I [Mart 18 7 9 ] , sab. 188 ) (rusa). (121) V a s i l i e v s k i , M a l z e m e l e r , sah. 2 0 6 (rusa). ( 122) J u s . g raee o - r o m a n u m , cilt III, sah. 297. 3 10. ,V a s i l i e v s k i ,
( 123) J u s g r a e e o - r o m a n u m , cilt III, sah. Ma l z e m e l er , sah. 2 1 7 (rusa). ( 1 24 ) J u s sah. 2 1 5 - 2 16. ( 125) sah. 2 2 0 . Jus graeeo - r o m a n u m , graeeo - r o m a n u m , cilt III,
sah. 3 0 8 . V a s i 1 i e v s k i, 31 5. V a s i 1 i e v s k i,
cilt III, sah.
( 126) T h e osp h a n i s, C h r o n o g r a p h i a (edit. d e B o o r, sab. 4 8 6 ) ; b a k n z : B u r y , cilt III, sab. 2 1 4 . B u i zah tarz F. D l g e r t ar af nd an k a b u l o l u n m a m a k t a d r : F. D l g e r , B ei tr g e zur G e s c h i c h t e der b y z a n t i n i s c h e n F i n a n z v e r w a l t u n g ( L e i p z i g - B e r l i n , 1 9 27 ) , sah. 1 2 9 - 1 3 0 . ( 127) E p i b o l e ve a l l e l e n g y o n ve b u n l a r n b i r i b i r i y le o l an m n a s e b e t l e r i m e s e l e s i o k k a r k ve ihtilfldr. B a k n z : F. D l g e r , i s m i g e e n e s e r, sah. 1 2 8 - 133 ( bu r a da m el l if a l l e i e n g y o n u e p i b o l e ' d e n a y r ma k t a d r ) . G. O s t r o g o r s k y , B i z a n s v e r g i l e r in e dair a r a t r m a l a r (N, P. K o n d a k o v a it haf o u n a n et dl er m e c m u a s , P r a g, 1 9 2 6 , sah. 1 1 4 - 1 1 7 ) (rusa) O s t r o g o r s k y , D i e l n dl i c h e S t e u e r g e m e i n d e d es b y z a n ti ni &c he n R e i c h e s i m X. J a h r h u n d e r t (Viert e l j a h r s s c h r i f t f r Sozi al - u nd W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e XX, 1 9 2 7 , sah. 25-32). B u l i m e p i b o l e n in a l l e l e n g y o n dan b a k a b i r e y ol m a d m b e y a n e t me k t e d i r . ( 128 ) B u r y , The imperial administrative System in the n int h c e n t u r y with a r e v i s e d text of t h e K l e t o r o l o g i o n of P h i l o t h e o s ( London, 191!), sah- 1 4 6 - 1 4 7 (Brit. A c a d e m y S u p p l e m e n t P a pers, cilt I). ( 129) V. B e n e e v i , Die b y z a n t i n i s c h e n R a n g l i s t e n na'ch 1926, d em s ah dev K l e t o r o l o g i o n Phil ot hei ( By za n t. - n e u g r i e c h . J a h r c h e f V, 1 1 8 - 1 2 2 ) . B u n l a r n t a r i h i ne dair: s a h . 1 6 4 - 1 6 5 . leti
( 130 ) B a k n z : N. S k a b a l a n o v i , XI i n ci a s r d a B i z a n s ve Ki li se ( S e n P e t e r s b u r g , 1 8 8 4 , sah. 1 9 3 - 2 3 0 ) (rusa). (131) G e 1 z e r, A b r i s s .......................sah. 1 0 0 6 . S a t h a s, B i b l i o t h e c a g r a e c a me d i i a evi (1874), cilt
sah,
( 132) 58.
IV,
(133) B u P a r a p i n a k e s l k ab n n m e n e i u du r : B u i m p a r a t or un zaman s a l ta n a t nda ktlk o l d u kt a b i r B i z a n s alt nna ( n o m i s m a ) bi r m e d i m n o s (l) e k m e k deil , f a ka t m e d i m n o s un drtte b i r i n e t e k a b l e d e n bi r p i n a k i o n e k m e k satlftutr.
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR
537
(134) st, S k a b a a n o v i XI i nc i Ki li se ( Se n P e t e r s b u r g , 1 8 8 4 ) , sah. 115 ( 135) B a k n z : C o n s t . Porphyrog.
asrda Biz an s (rusa).
devl et i
ve 661.
, D e c e r i m o n i i s , sah.
H a r u n - i bni Y a h y a (IX asr): D e G o e j e , B i b l i o t h e c a g e o g r a p h o r u m a r a b i c o r u m , cilt V I I ( L u g d u n i Batavorum, 1892), s a h . 121, 1 2 4 ( a r a b a metin) ; H a r u n - ib ni - Y a h y a n n s t a n b u l t as vi ri X u n c u a s r Arap c o r a f y a c l a r n d a n bni - R u s t a h m e s e r i n e it hl o l u n m u tur. B a k n z : J. M a r q u a r t , O s t e u r o p i s c h e und o s t a s i a t i sc h e S t r e i f z ge (Leipzig. 1 9 0 3 ) , sah. 2 1 6 , 21 9 , 2 2 7 . ( 136 ) C. N e u m a n n , Die W e l t s t e l l u n g des b y z a n t i n i s c h e n R e i ches vor d e n Kreuzzgen ( Leipzig, 1894 ) , sah. 1 0 7 ( frans zc a t e r c m e s i sah. 104). (137) M i c h a e l i s A t t a l i o t a e , Hi stori a, sah. S c y l i t z a e , Hi stori a, sah. 6 6 1 (edit. Bonn): ( 138) Avovmou, aevi, cilt VII ( 1 8 9 4 ) , sah. 169. XI inci as rda, T r k a k n l a r m a dair b a k n z : S u r i y e l i Mi hai l' C h a b o t t e r c m e s i , cilt III, sah. 1 5 8 165. 94. J o h a n n i s graeca medii
S otoohc xyovy.f|. S a t h a s, B i b l i o t h e c a
1071 den n c e k i k r o n i k i , J. B.
( 139 ) B a k n z : G. W e i 1, G e s c h i c h t e der C ha l if en, cilt II I ( M a n n h e i m , 1851), sah. 115-116. J. L a u r e n t , B y z a n c e et les T u r c s Seld j o u c i d e s en Asi e M i ne ur e . Leurs trait es antereurs Al exi s C o m n e n e ( By z a n ti s , cilt II, Atina, 1911-1913) sah. 1 0 6 . F. D l g e r , R e g e s t e n , cilt II, ( M n c h e n - Berl in, 1 9 2 5 ) , sah. 1 6- 1 7 (No. 9 7 2 ) . ( 140 ) J. L a u r e n t , B y z a n c e et l e s T u r c s S e l d j o u c i d e s d a n s l Asi e o c c i d e n t a l e j u s q u e n 1081 ( Pari s, 1913), sa h . 9 5 , n. 1. ki (141) Kr. de vard. ( 14 2 ) J L a u r e n t , sah. 9 5 . B u m u a h e d e de bel ki araz i t e r ismi geen eser, 44. (Graz, 1 87 7 ) , cilt III,
J. L a u r e n t ,
(143) G f r e r , sah. 791. ( 144)
Byzantinische
Geschichten
G e l z e r , Abriss...., sah. 1010.
( 1 4 5 ) J o a n n i s S c y l i t z a e , Historia (edit. B o n n , sah. 7 0 8 ) (Cedr e n u s u n i k i n c i ci ldi nde). dahi ( 1 4 6 ) J. L a u r e n t , sah. 9 7 ve b a k n z : 13, 2 6 , 110-113. bilhassa not 3. u sahi f e l er e
( 147 ) R u m k e l i m e s i R o ma l l a r k e l i m e s i n i n tahrif e d i l m i bi r e k l i n d e n b a a k a b i r e y d e i l d i r ; b u i s i m s l m m el l if l er i t ar a f ndan O r t a z a m a n l a r G r e k - B i z a n s l l a r n ve b u n l a r n m e m l e k e t l e ri ni g s t e r m e k iin k u l l a n l m t r , Rum a yn z a m a n d a Anadol u i in de k ul lan l rd ,
cizgiliforum
cizgiliforum
(148) s l m i y e t i n b u ilk dev,ri iin a r k m e h a z l a r m e r k e z o l a r ak t k o n i u m u (Konya) gstermektedirler; grek mehazlar ise S l e y m a n n m a k a r r o l a r a k N i k a i a ( z n ik ) e h r i n i z i k r e t m e k t e d i r l e r . B a k n z : J. L a u r e n t , sah. II ve n. 1; sah. 8, n. 1. u e s e r e dahi b a k n z ; L a u r e n t , B y z a n c e et To r i i n e du su l t an at de R o u m ( Me l a n g e s C h a r l e s D i e hl , Paris, 1 9 3 9 ) . (149) ( 1 50 ) J VUgne. Joannis Patr lat. 148, col. 329, (edit. B o nn , sah. 6 4 5 ) .
Scylitzae,
Hi st ori a
(151) V. G. V a s i l i e v s k i , e s e rl e r i , cilt I sah. 2 6 ) (rusa), (152)
B i z a n s ve
Peenegler
( V a s i l i e v s k i ni n
M i c h a e l i s A t t a l i o t a e , Hi stori a, sah. 84. Di e Weltstellung. .. . sah. 1 03 ( f r an s z c a tercmesi: ( fr an s zc a sah. 9 9) . meridionale et ter
( 153) C. N e u m a n n, c m e s i : s ah . 100). ( 1 54 ) Ayn eser,
sah. 1 0 2
( 155) M e h a z l a r i i n b a k n z : J. G a y, L Italie lE m p i r e b y z a n t i n (Paris, 1 9 0 4 ) , sah. 5 3 6 , n. 3. ( 1 56 ) ( 157 ) N. P o p ov, mparator H a k m L eo n
VI, sah. 2 3 2 (rusa).
Ay n yerde.
( 158) J. B . B u r y , T h e t r eat i se De a d m i n i s t r a n d o i m p e r i o ( B y zant. Ze i t s c h ri f t XV, 1 9 0 6 , sah. 5 17 - 5 7 7 ) . G M a n o j l o v i ( Zagreb) b u e s e r e dair S r b - H i r v a t l i s a n n d a drt e n t e r e s a n m a k a l e y a z m t r : S t u d i j e o spi su De a d m i n i s t r a n d o i mperi o c a r a K o n s t a n t i n a VI I P o r f i r o g e n i t a ( Za gr e b ) F e n A k a d e m i s i n e r i y a t (Rad), cilt 1 8 2 , sah. 1 - 6 5 ; cilt 1 86, sah. 3 5 - 1 0 3, 1 0 4 - 1 8 4 ; cilt 187, sah. 1 - 1 3 2 ( 1910 - 1911). M e l l i f b u drt m a k a l e s i n i n bi r h l s a s n B e l gr a t t a 1 9 2 7 de t o p l a n m o l a n B e y n e l m i l e l B i z a n s Ar a t r ma la r K o n g r e si n e a r ze t mi t i r . B a k n z ; A n a s t a s i e v i - G r an i , C o m p t e r e n d u ( Be l grat , 1 9 2 7 ) , s a h . 4 5 - 4 7 . ( 159) Aaya baknz. ( 160) B a k n z : M. J u g i e, S u r la vi e et le s p r o c ed e s li tterai res de S y m e o n M e t a p h r a s t e ( E c h o s dO r i e n t , cilt X X I I , 1 9 2 3 , sah. 5 - 10). Sah. 1 0 : M e h u r h a g i y o g r a f n X u n c u a s r n s o n u n d a y a a m ve a l m o l d u u h e r c i h e t te n katidir.
S -
(161) B a k n z : K r u m b a c h e r , sah. 7 2 7 . 120,125. ' ( 162) K r u m b a c h e r, sah. 5 6 8 .
M o n t e l a t i c i ,
sah.
( 163) Prof. S. P. e s t a k o v ( Kazan) , T e o f a n e s d i v a n m e l lifinin T e o d o r D a fn o p a t e s olduunu kabul e t m e k t e d i r . B u li m i n B e l g r a t t a S N i s a n d a n 16 N i s a n 192.7 y e k a d a r t o p l a n m olan i ki n c i Bi za ns Ar a t r ma l a r K o n g r e s i n e a r z e t m i o l d u u rapora baknz: T e of on es d i v an m e ll i f i m e s e l e s i . D. A n a t a s i y e v i - P h . G r a n i , C o m p t e - r e n d u (Belgrat, 1 9 2 7 ) , sa h, 3 5 - 4 5 ,
cizgiliforum
cizgiliforum
NOTLAR 539
( 164) B a k n z : M i n e , Patr. g r a ec a 106, col. 9 5 9 - 9 5 9 . ( 165) K r u m b a c h e r , sab. 7 3 4 . sah. 737-738. Montelatici, sab. ( 166 ) K r u m b a c h e r , 12 8 - 130.
( 167) A n n a e C o m n e n a e , Al ex ia s V. 8 (edit. R e i f f e r s c h e i d , cilt I, sah. 1 7 7 - 178). T h e Alexiad of t h e P r i n c e s s A n n a C o m n e n a , tr an sl at e d b y E A. S. D a w e s (London, 1 9 2 8 ) , sab. 132. B a k n z : G e o r g i n a B uc k l e r , An na C o m n e n a . A s t u d y ( O x f or d - L o n d o n , 1 9 2 9 ) sah. 2 6 2 . u e s e r e dahi h a k i n i z : M. P s e 11 i, C h r o n o g r a p h i a , edit. S a t h a s , Bibi, g r a e c a m e d i i aevi, cilt IV, sah. 19. Edit. E. R e n a u l d , cilt I (Paris, 1 9 2 6 ) , sa h . 19. ( 168 ) B a k n z : F. F u c h s . Di e h h e r e n S c h u l e n von K o n s t an t ino pe l i m Mi t tel al ter (Lei-pzig u nd B er l in , 1 9 2 6 ) sah. 2 4 - 2 5 . ( 169 ) B u iki y k s e k m e k t e p h a k k n d a e n y e n i ve e n m u f a s sal m a l m a t F u c h s u n e s e r i n d e b u l m a k k a b i l d i r (sah. 2 4 - 3 5 ) . sah. d' un (170) 508. Sathas, Bibliotheca graeca medii aevi, cilt V ( 187 6) ,
(171) E, si e c l e
R e n a u 1 d, M i c h el P s e l l o s : C h r o n o g r a p h i e ou Hi st o i re de B y z a n c e , 9 7 6 - 1 0 7 7 ( Pari s, 1 9 2 6 ) , cilt I, sah. IX.
( 172 ) S a t h a s , cilt IV, s ah . 1 2 3 - 1 24. R e n a u l d , sah. 1 3 9 (fasl XLV). A. R a m b a u d, E t u d e s s ur l ' hi s t o i r e b y z a n t i n e (3. tab, P ari s, 1 9 2 2 ) , sah. 1 3 9 da dahi z i k r o l u n m a k t a d r . (173) E. R e n a u l d , Etde de la l a n g u e et du st yl e de M i c h el - Renauld, d e s t an P s e l l o s: ( Ve st ni k byzantine Chrono Evropi, ( Pari s,
P s e l l o s (Paris, 1 92 0) , sah. 4 3 2 - 4 3 3 . g ra ph i e , cilt I, sah. X I V - X V . ( 174 ) A. N, V e s e l o v s k i , N i s a n 1 8 7 5 , sah. 7 5 3 ) (rusa). ( 17 5 ) 1912), 7 3 A. R a m b a u d , (3. tab, P a r i s ,
Digenis
E t u d e s s u r l h i s t o i r e 1 9 2 2 sa h. 73) .
( 176 ) l k def a o l a r a k T r a b z o n d a b u l u n a n hir t e k el y a z m a s n a g r e C. S a t h a s ve E. L e g r a n d t a r a f n da n n e r e d i l m i o l a n (Pari s, 1 8 7 5 ) D i g e ni s A k r i t a s n icraat m a b a k n z . Les e x p l o i t s de B a s i l e D i g e n i s Akrit as, ep op ee b y z a n t i n e p u b l i e e d ' apr es le manuscrit de G r o t t a - F e r r a t a pa r E. L e g r a n d (2. tab, P a ri s, 1 9 0 2 ) ( B i b l i o t h e q u e g r e c q u e vul gai re , cilt VI). ( 177 ) B i b l i o t h e q u e g r e c q u e vulgaire, p u b i e e pa r E. L e g r a n d ( Pari s, 1 8 8 0 ) , cilt I, sa h . 9 6 ( m s r a 5 4 6 ) ; k r. sah. 8 3 ( m s r a 180). Kr. P o e m e s prodromiques en grec vulgaire, edi tes par D. C. Hesseling et H. P e r n o t ( A m st e r d a m , 1910), sah. 5 5 ( m s r a 1 6 4. ) E. J e a n s e l m e et L O e c o n o m o s , La sat ire c o n t r e les Hi goum e n e s ( B y z a n ti o n , cilt I, 1 9 2 4 , sah. 3 2 8 ) . ( 178 ) B u r y , R o m a n c e s of C h i v a l r y on G r e e k S o (Oxford, 1911), ah. 18- 19.
cizgiliforum
cizgiliforum
540
S1 ;
la:
( 179 ) B a k n z : D. C. H e s s e 1 i n g, La p l u s a n c i e n n e r e da c t i o n du p o e m e e p i q u e s u r D i g e n i s A k r i t as ( A m s t e r d a m . 1 9 2 7 ) , sah. 1 - 2 2 ( M e d e d e e l i n g e n der K. A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n , Af deeling L e t te r ku n d e , Deel 6 3 , s e r ie A, No. 1). S. (180) B i r t a k m akrtik h a l k a r k la r u e s e r d e n e r o l u n m u t u r : K i r y a k i d i s , O Aysvr Akto (Atina, 1 9 26 ) , sah, 119- 150.
(181) B u m e v z u a dair u g a ye t e n t e r e s a n a r a t r m a y a b a k nz-' M. N. S p e r a n s k i , D i g e n i s va k a la r ( S b o r n i k O td i e l i e n i i a R u s k a g o y a z i k a i S l o v es n o s t i , cilt X C IX , P et r o gr a d, 1 9 2 2 , No. 7) (rusa). (182) O. M. D a l t o n , E a s t C hr i s t i a n Art ( Oxford, 1 9 2 5) , sah. 17-18.
( 183 ) j . S t r z y g o v v s k i , Die Baukunst der Arr ne n i e r und Europa ( Wi e n, 1918). B a k n z : Ch. D i e h l , Manuel, cilt I, sah. 4 4 6 - 4 7 8 . D a t o n , i s mi g e e n eser, sah. 3 4 - 3 5 . (184) B u k i l i s el e r e dair m o n o g r a f i l e r i u e s e r d e b u l m a k m m k n d r : C h. D i e h l , Manuel , cilt I, sah. 4 3 8 , 4 5 9 , 4 5 9 . 4 6 2 . B a k n z : D i e h l , L E g l i s e et les m o s a i q u e s du c o u v e n t de S a i n t - L u c (Paris, 1 8 8 9 ) . k i n c i t a b : C h o s e s et g e n s de B y z a n c e (Paris, 1 9 2 6 ) sah, 1-121. _(185) D al ton, ismi geen eser, sa h. 3 5 0 .
( 186 ) B a k n z : D i e h l ( 1 9 2 6 ), cilt II, sah. 5 6 7 - 5 7 9 . i md id i b a k n z : G. de J e r p h a n i o n , U n e n o u v e l l e p r o v i n c e de l'art b y zanti n, Les e g l i s e s r u p e s t r e s de C a p p a d oc e ( Par i s, 1 9 2 5 ) , cilt I, I. B u k it a p a y a n d i k k a t r e s i m l i l e v h a l a r i h t i v a e t m e k t e d i r . Gh. D i e h l , M a n u e l i n i n i k i n c i t a b nd a , daha henz b i l m e d i i , bu k it a pt a n istif ade e d e m e m i t i r , ( b a k n z : D i e h l , cilt II, sah. 9 0 8 - 9 0 9 ) . ( 187 ) D i e h l , <188) ciltli, sah. 585 e se r, sah. 18-19.
D a l ton,
ismi geen
cizgiliforum
cizgiliforum
cizgiliforum

A.A. Vasiliev - Bizans İmparatorluğu Tarihi Cilt I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A.A. Vasiliev - Bizans İmparatorluğu Tarihi Cilt I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BZANS MPARATORLUU TA R H

ARtF MFtD MANSEL

stanbul Ana lim Tercme

niversitesi Kitaplar Serisi

F A S I L II IV nc asrdan VI m c asrn balangcna kadar

254 264 268

II. Makedonya sllesinin i siyaseti

sonra, 1761 de, E debiyat de la litterature) adl

suslar, G ib b o n un iktiza eder.

( 2 8 4 - 4 7 6 ) (G eschichte des spatrm ischen R eiches. I. Vom rm ischen

zum byzantinischen S taa t

9 5 - 9 6 . sah. V II I -2 9 2 ] iyi m alm at bu lm ak kabildir. Bu kitap

RUSYADA BZANS TARH A R A T IRM A LA R IN IN KISA BR CMAL

HUKUK, SANAT VE K RO N O LO JYE DAR YAZILMI UMUM ESERLER. PA PRO LO J

sslemi olduu K k A s y a - B i t i n y a m e di adan (zmit) bilhassa holand.

Bir Bizans mparatoriesi (Zenonun, bilhare Anastasn karsr Ariadte?)

Floransada Museo Nazionale (Brgcllo) de bulanan bir fildii levha

BYK KONSTANTNDEN V IIN C I ASRIN BALANGICINA KADAR, MPARATORLAR

BZANS MPARATORLUU TARH

. I'.'....... 'al,. .S. M a t ....taft................,.as5,.. .'

i f '/ , ^ ' F f' h jM /1 JL ; mm-M MSL

' ' 'A

suretiyle, R o m a arazisi temizlen-

DN KAVGALARI VE NC UMUM KONSL

BZANS MPARATORLUU TARH

( C O D EX THEODOSANUS) . STANBUL SURLARI

luunun bir yapyordu-

eden Galya nn bir nevi hidivi

BZANS MPARATORLUU TARH

BZANS MPARATORLUU TARH

( L o t F.), La Fin du mond e antique et le debut du moyeng e (Paris, 1927). - Mhim.

Ge schichte (Wien, 1928). - Mhim.

GERMEN STLLARI TARHNE DAR: F u s t e l de C o u l a n g e s ,

Histoire des institutions politiFrance. Ciit II: Linvasion germanique.

Italy and Her In vaders (2 . Tab. Oxford,

BYK JUSTNAN Ravemadaki Sant Apoinare Nuovoda bulunan mozayik

MPARATORE TEODORA, JU STN A N I. N KARISI

Ravemnadak San Vitale kilisesinde bulunan mozayi't

kiki iin kymetli bir mehazdr.

Bizans mparatorluu Tarihi

U m um eserler iin birinci fasla mracaat olunmas.

G r i m b e r t ( E wa l d ) , Theodora. Die Kaiserthron (Mnchen, 1 9 2 8 ) . Groh ( K . ),

Slavlar. Vizantiisky Vreme nni k V, 1 8 9 8 , s. 4 0 4 - 4 3 8 , 6 2 6 - 6 7 0 ( r u s c a ) .

K r u m b a c h e r ve Montelaticinin birinci faslda gsterilen eserleri.

EZA REA LI PR O K O PA DAR: Dahn ( F . ), Procopius von Caesarea (B e rli n, 1 8 6 5 ) .

I t e s (M.), Zur Be wertung des Agathias. Zeitschrift XXVI, (1926), s. 2 7 3 - 2 8 5 .

ismi g e en eser II, s. 3 7 3 - 3 7 5 .

G i l d e r s l e e v e (B.), Paulus Silentiarius. Am erican J o u r nal of Philology, X X X V I I I , 19 17 , s. 4 2 - 7 2 . EFESL JA N A DAR:

HERAKLUS SLLES VE MENE

si ve ktisad vaziyetine dair enteresan mal mat ve re n az ksmlar vardr.

U m u m eserler iin fasl Le baknz.

W eil (G.)> Gesch ic hte der Chalifen Cild I. Faideli.

TEMLERN TEKLT TARHNE DAR :

308 BZANS MPARATORLUU TARH

ZAVRYA YAHUT SURYE SLLES

'frf f *.......... V.-.

H 1 .! - ,\\ .S*. * ; . _ y ^ ^ w ^W rf .--t, _ -v m i: r^*:: J jS M > \ :A ; .f-^ W'>-i:.-r..s :%$ K k W w i < .-

; IsfliBg i .'.- !;|i; !. : H | I1 :f

AM ORON SLLES ZAMANINDA BZANS MPARATORLUU 345

Tomas Araplarla harp meydannda Mill ktphanesinde bulunan Skilitzes

mzakerede bulunuyor Tarih elyazmasna ait minyatr

III. KONOKLASTLAR DEVRNDE ED EBYA T, MAARF VE SANAT

BZANS MPARATORLUU TARH

H 1 .! - ,\\ .S. ; . _ y ^ ^ w ^W rf .--t, _ -v m i: r^*:: J jS M > \ :A ; .f-^ W'>-i:.-r..s :%$ K k W w i < .-