Aye HR 19.09.

2011 SYONZM DEOLOJSNN DOUU srailin Gazzeye ynelik gayr hukuki, gayr insani, gayr ahlaki harekt sryor. AB yarm azla sraili knad. BM Gvenlik Konseyi bir basn aklamas bile yapmadan dald. Arap Birliinin, slam Konferans rgtnn, Arap lkelerinin ve rann sesi kmyor. ABD her zamanki gibi sraili destekliyor. Trkiyede ise tersine ok byk bir hassasiyet var. yle ki, baz gruplar siyasi eletiri snrn ap, Yahudilere lm, sraili yok edin deme noktasna vardlar. Bu yaz dizisinde, srail-Filistin atmasnn tm boyutlarn, tm ayrntlarn kapsama iddiasnda deilim. Byle bir eyi yapmak iin ne bu sayfalar yeter, ne benim bilgim. Sadece, uzun, karmak ve dramatik tarihenin 1970lere kadarki blmnden baz sahneler sunmaya alacam. Belki bylece bazlarnn neden sessiz kaldn, bazlarnn neden ok bardn daha iyi anlayabiliriz. Dreyfus Davas 21 Temmuz 1906da, Paristeki Ecol Militairein (Asker Akademi) avlusunda zayf ve ciddi yzl orta yal bir askere Legion dHonneur nian taklyordu. Bu kiinin ad Alfred Dreyfustu. Rtbelerinin iade edilmesi treninde ok yaa Dreyfus! diye lgnca baran halka, Yzbann yant Hayr beyler hayr, ok yaa Fransa! oldu. Hlbuki yaklak 12 yl nce ayn yerde rtbeleri sklrken, ayn halk Yahudilere lm, Hainlere lm, Yahudaya lm diye haykrmt. Ve bu iki tren arasndaki yllar sadece Alfred Dreyfusun deil, tm Fransann, Avrupann nemli bir dnemecini oluturuyordu. Ancak bu olaydan etkilenen bir kii daha vard. Bu kii, Viyanada yaymlanan Neue Freie Pressein Paris muhabiri olarak izleyen Theodor Herzldi. Fransann asker srlarn Almanlara verdiinden phelenilen Yahudi Yzba Dreyfusun, 19-22 Aralk 1894 tarihinde grlen dava sonunda, paranoyak devlet grevlileri ile Yahudi dman basnn kkrtt isterik halk ynlarnn basklaryla vatana ihanet suundan mr boyu hapse mahkum edilmesini izleyen Herzl, dava boyunca Paris halknn sokaklarda Yahudilere lm!, lklaryla dolamasndan ok etkilenerek, 1896da, politik Siyonizmin manifestosu olan Yahudi Devleti adl kitabn yazmt. Asimilasyondan Siyonizme Theodor Herzl, 1860da Macaristanda domu, 1878de ailesiyle Viyanaya getmi, Yahudi Aydnlanmas (Haskala) anlayna bal bir hukuk doktoruydu. Tevrat aratrmacs Moses Mendhelsonn tarafndan 1770lerde gelitirilen Haskalann esasn, Yahudilerin dinsel ve kltrel arlklarn trpleyerek Yahudi olmayan kltrlerin iinde erimesi fikri oluturuyordu. Nitekim Herzl o tarihe kadar kendini bir Alman yazar olarak tanmlyordu. Ancak, kitabnn anafikri, Yahudilere kar nyarglar Bat toplumunun iine ylesine ilemitir ki, bu nyarglar asimilasyon veya entegrasyon yoluyla krmak mmkn deildir. Anti-semitizm hastalnn tek bir ilac vardr: O da Yahudilerin kendi devletlerini kurmasdr eklindeydi. Ancak, bylesi radikal bir deiimin Dreyfus Davasnn grld ksa srede tamamlanmas pek inandrc deildi. Muhtemelen, Herzl bu konu zerinde oktandr dnyordu. nk Habsburg topraklarnda 1870lerden itibaren, anti-semitizmin de, Almanlamak, Macarlamak veya Polonyallamak gibi asimilasyoncu eilimlerin de en u rnekleri yaanyordu. Anti-semitizmin ksa tarihi Herzlde derin dnmlere neden olan Yahudi rkndan gelenlere duyulan fanatik nefret diye zetlenebilecek anti-semitizmin tarihi ok eskilere gider. Yahudi inanna gre, srailoullar en mutlu gnlerini M 10. Yzylda, Sleymann krall dneminde yaamlard. Sleymann lmnden sonra, Asurlular ile Msrllar arasndaki savalardan zarar grmler, Babil Kral Nabukadnezarn M 586da Sleymann Tapnan ykmasnn ardndan Babile srlmler, ranl Ahimened Kral II. Kiros tarafndan esaretten kurtarlmlar, Byk skender dneminde Makedonya Krallnn tebas olmular, skenderden sonra Msr ve Helen egemenlii arasnda gidip gelmilerdi. Yahudi tarihinde dnm noktasn, Sleymann Tapnann

MS 70 ylnda Roma mparatoru Vespesianusun olu Titusun askerleri tarafndan yerle bir edilmesi oluturuyordu. Hristiyanln penesinde Romaya ikinci kez bakaldrdklar 132-135 yllarndan sonra mparatorluun eitli blgelerine g etmek zorunda kalan Yahudilerin durumu, Romann Hristiyanl kabulnden sonra daha da zorlat. Tahmin edilecei gibi Hristiyanlar (Katolikler), Yahudileri say ldrd ya da ldrtt inanc yznden sevmiyorlard. Ayrca, Katolikler sann, Yahudilerin asrlardr bekledikleri, Yahudi dini metinlerinde anlatlan Mesih olduuna inanyorlar, Yahudiler ise say Mesih olarak kabul etmiyorlard. 300l yllarn banda spanyada Yahudi erkekle evlenmek yasakland. 1215 Lateran Konsilinde Yahudilerin (ve Mslmanlarn) zel giysiler giymesi zorunlu klnd. 1348-1351 arasnda Avrupann te birini yok eden Byk Veba Salgn srasnda gnah keisi ilan edilerek Dou Avrupaya gmek zorunda brakldlar. 1492de spanyadan srldler. lk kez 1516da Venedikte getto denen duvarlarla evrili mahallelere ekilmek zorunda kaldlar. Romadaki son Yahudi gettosu 1870dekaldrld.

Modernlemenin karanlk yz Ortaadan beri tarmla uramalar, niversiteye girmeleri, askerlik yapmalar ve kamu grevlisi olmalar yasak olan Yahudilerin, faaliyet gsterebilecekleri tek alan olan ticaret ve bankaclkta elde ettikleri baarlar Yahudi dmanln pekitiren bir unsur oldu. Aydnlanma dncesi ve 1789 Fransz htilalinin yaratt zgrlk ortamndan dier gruplar gibi Yahudiler de yararland. 1799da Napolyon, Msr Seferi srasnda Yahudilere Akkann dnda bir yerde yerleim kurma sz verdi, ancak blgeden ksa srede ekilince bunu gerekletiremedi. 1840ta, Kudsteki Britanya temsilcisi Lord Palmerston Britanya mparatorluunun yksek karlarn korumak zere bir Avrupal Yahudi Yerleim Kolonisi kurma fikrini ortaya att ama arkas gelmedi. Ynetim kademelerinde ve politik yaamda daha ok yer aldklar gibi sahip olduklar finans gc ile modernizasyonun itici glerinden biri olan Yahudilerin bu durumlar paradoksal olarak iki cepheden; Yahudi sermayesine kar snfsal kini Yahudi dmanl ile kartran Sosyalistlerden ve Yahudiliin dinsel dman olan Katolik Kilisesinden tepki grd. Bu iki kesimin ynlendirdii geni halk kesimleri ise Yahudileri eytanlatrma iinde ok ileri gittiler. Rusyada Yahudiler 1881den 1940lara kadar pogrom ad verilen katliamlarda can verdiler. Rusada ayaklanma anlamna gelen pogromlar, sivil halk tarafndan Yahudilere kar yaplan saldrlard. Ancak bu saldrlar kolluk kuvvetlerinin gz yummas ya da yardmyla yaplyordu. 1940tan sonra ise gaz frnlarnda can verdiler... Basel Kongresine doru Herzlin projesinin ad Siyonizmdi. Siyon eski Kudsn duvarlarnn dndaki kutsal bir tepenin adyd ve Yahudi/Musevi tarihi boyunca Kudsle e anlaml olarak kullanlmt. Dahas binlerce yl nce yurtlarndan kovulmu Yahudi halknn Filistine dnme arzu ve zlemini sembolize etmiti. Kuzeyde Aa Litani Nehrinden, gneyde Gazze Vadisine, bat Arabistan lnden douda Akdenize uzanan, bugnk srail ve rdnle Msrn bir ksmn ieren blgenin Filistinin ad, M 12. Yzylda Ege Adalarndan (byk ihtimalle Giritten) kalkarak Anadolu, Kbrs ve Suriyeyi yakp yktktan sonra Msra saldran ancak. Msrllar tarafndan pskrtldkten sonra bugnk Tel Aviv-Yafadan Gazze eridine kadar uzanan blgeye yerleen Filistler adl bir deniz kavminin adndan geliyordu. Yani Filistler bir Arap kavmi deildi. Mitolojiye gre, zamanla komu blgelere yaylan Filistlerin en byk dman, blgeye onlardan sonra gelen srailoullar olmutu. Filistler, srailoullarna kar ilk yenilgiyi, M 10. Yzylda Davud dneminde yaamlard.

Projesindeki dinsel referanslara ramen, Herzlin Siyonizmi, dinsel bir proje deil, sekler, siyasi bir projeydi. Siyonist hareketin Herzlden sonraki ikinci adam olan Max Nordau da Torah inancn genliinde terketmi, Protestan bir Almanla evlenmi, Alman kltrn benimsemi bir asimilasyonistti. Herzl, Nordau ve dier tm Siyonist nderler, Yahudilii bir inan birlii olarak deil, bir rkn ismi olarak kabul ediyorlard. Onlara gre Yahudi dini ve Mesih inanc, Yahudilerin rehavete kaplmalarna neden oluyor, devletlerini kurmak iin aba gstermelerini engelliyordu. Nitekim Siyonistlere iki gruptan tepki geldi. Asimilasyoncu Yahudiler Siyonizmin bo yere dman kazanp rahatlarn bozmaktan baka bir ie yaramayacan savundular. Pek ok haham ve rabbi ise Yahudiliin kutsal sembollerinden olan srail topraklarn sekler hale getirileceini ileri srerek, Siyonizmi adeta bir kfr saydlar. Ancak daha sonra baz din adamlar, Filistinde kurulacak bir devletin, Mesihi beklerken Yahudilik ruhunun ayakta kalmas iin iyi bir durak olacan dnerek Siyonizme destek verince, Siyonizm hem sekler, hem dinsel unsurlar etrafnda toplamay baard. Herzl bakanlnda, 1897de Baselde toplanan Birinci Siyonist Kongresinde Dnya Siyonist rgt kurularak, uluslararas apta rgtlenmenin ilk adm atld ve her yl yaplan kongrelerle Yahudilere bir yurt arama giriimlerine hz verildi. Herzl ile Abdlhamit neler konutu? Siyonistlerin slamc politikalar ile tannan II. Abdlhamitle ilikileri konusunda eliik bilgiler vardr. Abdlhamit, 1890da yaymlad iki irade ile Siyonistlerin Filistine girmelerini nlemek iin gerekli tedbirlerin alnmasn emretmiti. Herzle gre, 1896-1902 arasnda Abdlhamitle grmek iin pek ok kez giriimde bulunmutu. Giriimlerinden ilki 1896 Hazirannda yaplm, Abdlhamitin hafiyelerinden Leh asll Kont Philipp de Newlinski araclyla Filistin karlnda be milyon altn teklif edilmi, Abdlhamit bu teklifi reddetmiti. Herzl 1898de Kutsal Topraklar ziyaret eden Kayzer II. Wilhelmle bulumu ve Almanlarn korumas altnda Filistinde bir arazi irketi kurmay nermiti. Kayzer ilk anda anti-Semitik duygularla, Yahudileri Avrupadan uzaklatrma fikrine scak bakm, rivayete gre konuyu Abdlhamite de am, ancak Abdlhamitin scak bakmamas zerine, Siyonistlere destek vermekten vazgemiti. Bir baka giriim, 4 Haziran 1900de Abdlhamitin bir baka hafiyesi Macar Yahudisi arkiyat Arminius Vambery araclyla yaplmt. Ama cevap yine olumsuzdu. Ancak ubat 1902de Abdlhamitin huzuruna kmay baaran Herzl, gnlne Abdlhamidin devlete tabi olmay kabul eden tm Musevilere kaplar amaya istekli olduunu, fakat insanlarn yerletirilecei blgelere hkmetin karar vereceini, Filistin hari olmak zere Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve hemen hemen her yerde kolonilemeye izin verileceini yazm ve yazsn, iinde Filistinin olmad bir imtiyaz! diye bitirmiti. Bu, Herzlin istedii imtiyaz deildi. Ayn yln austos aynda Abdlhamitin, yeni bir teklifi gelmiti ancak bu ilkinden daha elverisizdi. Herzlin gnlnde Trk devleti iin 20 milyon pound harcadk ama hala sonu alamadk eklindeki ifadeler ise daha da kafa kartrc. Ancak, Abdlhamit dneminde Filistine Yahudi gnn arttn iddia edenler vardr. Bu iddialarn doru olup olmadn anlamak kolay deil nk, sz konusu dnemlere ait gvenilir nfus istatistikleri yoktur. rnein Osmanl salnamelerine gre 1878de Filistinde yaklak 404 bin Mslman, 44 bin Hristiyan ve 25 bin Yahudi (10 bini yabanc uyruklu olarak kaydedilmi) yaarken, 1893 nfus saymna gre, yaklak 372 bin Mslman, 43 bin Hristiyan, dokuz bin Yahudi yayordu. Bir baka kaynaa gre ise, 1893te 80 bin Yahudi yayordu. Bu saylardan, Abdlhamit dnemine ilikin doru bir karmda bulunmak zor. Abdlhamitin Filistindeki mlkleri te yandan, Yahudilerin, Filistinin yerli ahalisinden 40 bin dnm toprak satn ald, 30 kadar koloni kurduu, nl Yahudi zengini Baron Rothschildin Fransann tannm tarm okullarndan uzmanlar getirttii ve avokado, zeytin, zm yetitirmeye alt, arap balar ve parfm imalathaneleri kurdurduu iddialar var.

Eer bu iddialar doruysa, Yahudilerin Filistinde Abdlhamitin bilgisi dnda mlk satn almas mmkn deil. nk bugn biliyoruz ki, 33 yllk saltanat sresince Abdlhamit dorudan satn alp gelitirerek, bo arazileri tarma ap sahiplenmeye uygun yasalardan yararlanarak, miras yoluyla Anadolu, Filistin, Suriye, Irak, Yunanistan, Arnavutluk, Bingazi (Libya) ve Kbrsta geni apl emlak ve saysz iletmeyi uhdesine geirmiti. Bu balamda, Suriyedeki en verimli topraklarn te biri ( milyon dnm), Filistindeki (zellikle Gazzede) ekilebilir topraklarn yedide biri (1.036.000 dnm), Irakn o tarihteki petrol yataklarnn en zenginlerini zel mlk yapmt. 1909da tahttan indirildikten sonra Meclis, Abdlhamite ait tm tanmazlara el koymu, bu mallar daha sonra Trkiye Cumhriyeti hazinesine aktarlmt. Konumuzla dorudan ilgili deil ama merak edenler iin belirteyim; Abdlhamitin miraslar 1920de bu nedenle dava amlar, yllar sonra, 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Hilafetin lgasna dair kanun hkm uyarnca, Osmanl mparatorluunda Padiahlk etmi kimselerin Trkiye Cumhuriyeti dhilinde tapuya kaytl tanmazlarnn ulusa aktarldn hkme balamt. Ancak miraslar ylmad ve uluslararas mahkemelerde davay yenilediler. Filistinde alan dava on yl sonra Yafadan Kudse, Kudsten Londraya gnderildi; sonra tekrar Kudse dnd. 1944te Yahudi gne imkn salayacak arazilerin mlkiyetini devir ve davadan Yahudi vakflar lehine feragat belgesi karl Irak petrollerinin iletmesinden payla birlikte para nerildi. Varislerin bu teklifi reddetmesinin ardndan 1945te Kuds stinaf Mahkemesi davay reddetti. Uganda Projesi Herzl bu arada Britanya ile Sina Yarmadas (El Ari) iin grmeler de yapm ama kabul ettirememiti. Fransa herhangi bir Avrupa Devleti tarafndan tek ynl olarak Filistinde bir Yahudi devletinin desteklenecei ilan edilecek olursa, Suriye kylarnda demir atm Fransz donanmasn harekete geirecei tehdidini savurunca, Britanya Herzle Bat Afrikadaki kolonisi Ugandaya (bugnk Kenya) yerlemelerini nerdi. Herzl, 1903te Kiinev pogromunun (Kiinev Paskalyas diye bilinen pogrom, gn srm ve 45 kii lmt) etkisiyle teklifi kabul ederken, ilerde halefi olacak Dr. Chaim (Haim) Weizmann, reddetti. Nitekim ertesi yl Ugandaya gnderilen heyetin raporu da olumsuzdu. Blge vahi hayvanlar, ldrc bcekler ve pek dost grnmeyen Massailerle meskndu. 1904te Herzlin lm de eklenince Uganda meselesi kapand ancak plann reddi, hem Britanyann hevesini kard hem de Siyonist hareketi ikiye bld. Nachman Syrkinin temsil ettii Sosyalist Siyonistler ve Israil Zangwillin temsil ettii skn Tekilat nerede olursa olsun srail devletinin kurulmas iin almaya baladlar. (Arjantin, Kanada hatta Texas gibi seenekler zerinde durulmutu.) Ancak Herzlin yerini alan Haim Weizman ii salama ald ve 1904ten itibaren Britanyal kanaat nderlerine Siyonizm davasn anlatmaya koyuldu. Weizmann ve arkadalar abalarnn meyvesini, tam 13 yl sonra toplayacaklard. Doa Gracia Mendesin byk hayali 31 Mart 1492de Kastilya Kraliesi sabella ve Aragon kral II. Ferdinand tarafndan karlan Kovma Ferman ile Hristiyan inanc uyarnca vaftiz olmay kabul etmeyen Yahudilerin spanyadan ayrlmas emredilince, Yahudilerin bir ksm kerhen de olsa din deitirmi, bir ksm snabilecekleri bir yurt aramaya balamt. Yahudi gmenleri Cadizden almaya gelen gemilerden ikisini Osmanl mparatoru II. Bayezit gndermiti. Yahudiler bu olaydan dolay, Osmanl Devletini hep minnetle andlar. Ancak, yzyllar boyu srecek gler sonunda yzbinlerce Yahudinin sadece 60 bini Osmanl lkesine, 23 bini Portekize, geri kalan ise Hollanda, talya, Fransa, Kuzey Afrika ve Yeni Dnyaya gitmek zorunda kalmt. 1492de spanyadan Portekize g eden Yahudi ailelerden birinin olu olan Jozef Nasi ve halas Doa Gracia Mendesin yolu Anvers, Venedik ve Ferreradan getikten sonra, Kanuni Sultan Sleymanla kesiti. Rivayete gre Yahudi doktoru Jozef Hamondan Mendes ailesinin hikyesini dinleyen Kanuni, bazlarna gre tamamen insani nedenlerle, bazlarna gre dnemin en etkili ve zengin ailesi olan Mendeslerin stanbulda olmalar mparatorlua g kataca iin, ailenin stanbula g etmesine izin vermiti.

Avrupa kraliyet aileleri ile ilikileri yznden Kanuni tarafndan Frenk Bey Olu diye onurlandrlan Nasi, Kanuninin olu II. Selim tarafndan da Ege Denizindeki Naksos ve Kiklad Adalarnn Dk ilan edilmiti. Nasi, dkln stanbuldan, Kuruemedeki sarayndan ynetmi ve esas olarak diplomasi, politika, ticaret ve bankerlikle uramt. Dona Gracia ise, bu ilerinde yeeninin en byk yardmcs olmutu. Taberiyede Yahudi Yurdu Doa Gracia ve Jozef Nasinin en byk projesi Yavuz Sultan Selim tarafndan 1517de Osmanl Devletine katlm olan Arz- Filistinde bamsz bir Yahudi yerleimi kurma giriimiydi. kili, 1558-1560 arasnda Kanuninin izniyle Kuds, Hebron ve Safedle birlikte Yahudilerin drt kutsal kentinden biri olan antik Tiberiasda (Taberiye) toprak satn almlard. Tiberias, o zamanlar tamamen harabe halindeydi. Saraydan 1561de, epey ykl bir kira bedeli karlnda Tiberias ve civardaki sekiz ky Jozef Nasinin ynetimine verilince, hayal gerek olmaya balad. 1564/65 knda ehrin duvarlar yenilendi. Tiberias ekonomik adan bamsz klmak iin koyun besicilii ve ipek bekilii ile uraan bir vakf kurulduktan sonra talyadaki Yahudilere Tiberiasa gelip yerlemeleri iin bir davet mektubu gnderildi. Ancak, Yahudileri ikna etmek mmkn olmad. nk Filistine ancak Mesihin nclnde gitmek gerektiine inanyorlard. 1569da, bir sredir hasta olan Doa Gracia lnce Yahudilerin Tiberias cennetine yerleme hayali 19. Yzyln sonuna ertelendi. zet Kaynaka: The complete diaries of Theodor Herzl, (Yay. Haz. Raphael Patai), New York : Herzl Press and Thomas Yoseloff, 1960; Theodor Herzlin Der Judenstaat/Yahudi Devletiadl kitabnn ngilizce versiyonu: http://www.gutenberg.org/ebooks/25282; Michael Marrus, The Politics of Assimilation: The French Community at the Time of the Dreyfus Affair, Oxford, 1980; Jacques Kornberg, Theodor Herzl:From Assimilation to Zionism, Indiana University Press, 1993; Mim Kemal ke, Siyonizm ve Filistin Sorunu (18801914), dal Neriyat, stanbul 1982; Cecil Roth, Doa Gracia of the House of Nasi, Jewish Publication Society of America 1988; Norman Stillman, The Jews of Arab Lands, Jewish Publications Society, 1979; Catherine Clement, Muhteem Senyora, Everest Yaynlar, 2001 (Roman).