Prof.Dr.

Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

BLM FELSEFES
Prof.Dr. Mustafa Ergn
indekiler
A. Bilim ve Felsefe 1. Bilimin Tarih indeki Geliimi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Astronomi, Matematik) 2. Bilimin, felsefenin konusu olmas B. Bilime Farkl Yaklamlar 1. Bilim teorileri Aristotelesin bilim teorisi Kantn bilim teorisi Hegelci bilim teorisi Analitik bilim teorisi Hipotezli - tmdengelimci bilim teorisi Fenomenolojik bilim teorisi Psikolojik bilim teorisi Sosyolojik bilim teorisi Fiziki bilim teorisi Diyadolojik bilim teorisi Dogmatik metafizik bilim teorisi Epistemeolojik bilim teorisi Mantk bilim teorisi 2. Bilimi bir rn olarak deerlendirenler 3. Bilimi bir etkinlik olarak kabul edenler 4. Bilimin eletirisi C. Bilimin zellikleri 1. Bilimsel aklama ve ndeyinin (tahmin) zellikleri 2. Bilimsel kuramn (teori) zellikleri 3. Bilimsel yasann zellikleri D. Bilimin Deeri 1. Bilimsel bilginin dier bilgi trleri ile tamamlanmasnn gereklilii 2. Hayatla Bilimsel Bilginin ielii Terimler

srecidir; bir taraftan da bilimsel aratrma sonucunda ulalan bir rndr. Bilim, srekli gelien dinamik bir bilgidir; bilimsel bilgi hi bir zaman statiklemez. Bilim, olgusaldr, gzlenebilir olgulara dayanr. Bilim, mantksaldr, dolaysyla bilimsel hkmler birbiriyle tutarl ve elikisizdir. Bilimsel nermelerden doru mantksal karmlar yaplrsa, onlar da doru olur. Bilimsel bilgi objektiftir; kiiden kiiye, toplumdan topluma deimez. Bilimsel bilgi, hem bilim d nermelere hem de bilimsel sonulara kar eletiricidir. Bilim seicidir; varlk dnyasndaki tm olgular deil, zellikle insana faydal olabilecek baz olgular ele ele alarak inceler. Bilim soyutlayc ve genelleyicidir. Belli bir tr olaylarn hepsinde geerli olabilecek ekilde yasalar ortaya koyar. Bilim, varsaymlara dayanr. Bunlara rnek vermek gerekirse; kendi dmzda dzenli ilikiler iinde bir olgular dnyas vardr. Bu olgular dnyas bizim iin anlalabilir. Btn olgular birbirine ve tespit edilebilir nedenlere baldr. Gzlem konusu btn olgular belli bir zaman ve mekn iinde yer alr. Bilim, varolan her eyin belli bir miktarda varolduu ilkesine baldr ve bunu lmeye alr. Bilim, denetimli gzlem ve gzlem sonularna dayal mantksal dnme yolundan giderek, olgular aklama gc tayan hipotezler bulma ve bunlar dorulama metodudur. Ksaca bu ekilde tantmaya altmz bilimin, tarih iinde bugne kadar geirdii aamalar da zetleyelim. 1. Bilimin Tarih indeki Geliimi Bilimsel gelimede, Yunanllar ve Bat uygarlnn byk katklar vardr. Ama Yunanllara sistemletirecek birok bilimsel aratrma sonucu malzeme veren Msr ve Mezopotamyada yaayan insanlar da unutmamak gerekir. Yunanllar ncesi bin yllarda, matematik, astronomi ve tp alannda, bu yrelerde bilime nemli katklar yaplmtr.

A. Bilim ve felsefe
Geri bilgi her devirde nemli olmutur, ama zellikle amzda gerek fert insann hayatnda gerekse toplumsal sistemlerin temelinde bilgi nemli bir yer tutmaktadr. Bilgi kuvvettir; hem kafada kuvvettir hem de uygulamada kuvvettir. zellikle doal kuvvetleri ve teknolojinin desteini aldktan sonra, bilginin kuvveti kat kat artmaktadr. Bilgiyi salayan, bilimdir. Bilim, bir dnme metodudur. Geree ve olgulara dayal, nyargsz, tutarl, rasyonel llerde bir anlama, bulma, dorulama metodudur. Bilim, bir taraftan dnme ve ele ald konular bilimsel metodlarla aratrma

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

Yunanllar bunlar sistemletirerek ve birok yeni bulula bilimi ve dnmeyi nemli sistematik yaplara kavuturmular, slamiyetin douundan sonraki yzyllarda Yunanca ve Sanskrite eserlerin Arapaya evrilmesiyle, Mslman limler yeni eklemeler yapmlar ve Rnesanstan itibaren de bilimsel aratrmalar bayra Batya gemitir. Yunanllar matematik ve geometride byk baarlar kazandlar. Geometriyi ve saylar teorisini buldular. Bilime matematik metodlar uyguladlar. Astronomide Ptolemaeus (Batlamyus) sistemini kurdu. Dnyann yuvarlak olduunu kabul eden yer merkezli bu sisteme kar, Aristarkus da gne merkezli bir astronomi sistemini savundu. Yunanllar bilimde, gzlem ve lme dnda bir deney dncesine sahip deillerdi. slm limleri, Hintten aldklar sfr ve ondalk saylar bilime kattlar. Matematikte ve trigonometride nemli gelimeler saladlar. Mekanik ve tpta deneysel almalar yapld. Gkbilimde ok ince gzlemler ve matematik hesaplamalar yapld. Ortaalarda sadece mantkla doru bulunmaya alld. Ancak modern bilim Kopernik (1472-1543) ve Galileo (1564-1642) ile balar. Kopernik, gne merkezli bir evren sistemi kurdu. Galileo, niceliksel deney metodunu gelitirdi. Eski bilimden devralnan gzlem, lme ve matematie deneyi ekledi. 17. yzylda Descartes bilime rasyonel ve mantksal yoldan, Francis Bacon, deneysel yoldan yaklat. Yunanllarn byk rasyonalist sistemlerine kar ngilterede empirik sistemler gelitirildi. Galileodan sonra Newton, deney ile matematik-mantk metodlarn, dnce ve olguyu daha sk birletirdi. Gzlem ve deney yoluyla bir dizi bulu ve bilimsel yasalara ulald. ngiliz deneyciliine kar kta Avrupasnda gelitirilen rasyonalist felsefe (Descartes, Leipniz, Kant v.s.), bilimin rasyonalist tarafn da gelitirdi. Bilimin tarih iindeki geliimini daha iyi anlamak iin, bilimsel metodolojinin esas gelitiricisi ve bilim felsefesinin ana bilimi olan Fizikten balamak zere baz bilim dallarndaki gelimelere ksaca bakalm. Fizik Fiziin tarihini 17. yzyl ncesi ve sonras olarak ikiye ayrmak mmkndr.17. yzyl ncesinde kat ve sv maddelerin devinimi,

k yansma ve krlmas, akustik, manyetik olaylar, statik ve hidrostatik gibi Fizik kavramlar biliniyordu. Ama 17. yzyldan itibaren Fizik biliminin geliiminde neredeyse bir patlama oldu. 17. yzyl balarnda Kepler geometrik optii, Galileo yer ve gk cisimlerinin ayn yapda olduunu, Huygens n dalga kuramn ortaya koydu. Kepler, Galileo , Huygensin almalarndan yararlanan Newton, ortaya koyduu evrensel yerekimi yasas ile fizik yasalarn tm evrene yayd. 18. yzylda ok sayda bilim adam akkanlar mekaniini oluturarak dinamiin uygulamalarn gelitirdi. Black, Lavoisier ve Laplacen s zerine nemli almalar oldu. Elektrostatik alannda nemli deneyler yaplmaya baland. 19. yzyl Fiziine damgasn vuran elektriktir. Elektrik, elektroliz, manyetik alan, aydnlanma, telgraf, elektrik motoru, radyo elektrik iletiimi alannda ok nemli gelimeler oldu. Gene bu yzylda termodinamiin yasalar gelitirildi. Grelilik, kuantum mekanii, ekirdek fizii gibi bilim dallar ortaya kt. Kimya bilimindeki gelimeler Fizikle birlemeye balad. 20.yzylda ise k alanndaki gelimelerle kuantum kuram gelitirildi. Kat maddelerin mekanik, elektriksel, manyetik ve optik yasalarn inceleyen kathal Fizii yar iletkenlere uygulamaya baland. Atom ekirdeinin yapsn inceleyen ekirdek Fizii, ok ar atomlarn paralanmasn salar. Einsteinin genel ve zel grelilik (relativite) kuramlar Newtonun fiziini sarst. Gzlem ve lm aralarnn gelimesiyle Astrofizik alannda arka arkaya teoriler srlmeye baland. Aristotalesin nitel fizii Galileo ve Descartesn matematik fizikleri, F. Baconn deneysel fizii ve sonraki yzyllarda olguculuk, deney ve matematiin birlemesiyle nemli aamalar kaydedildi. Kimya Antik Yunanda kimyann temel kavramlar olan element ve atom zerinde duruldu. Daha sonraki dnemlerde damtma, zndrme, kristalleme, kavurma v.s. gibi kimya teknikleri kullanld. Ancak bunlar kimyaclar deil, simyaclar idi.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

Matematik

16. yzylda Fizikte olduu gibi Kimya alannda da deneysel metotlar savunulmaya baland. 17.yzylda deneysel almalarla nemli bululara ulald. 18. yzylda birok yeni metalin varl ortaya karld ve pek ok bileik bulundu. Modern Kimyann kurucusu Lavoisier, terazi lme sistemi ile baz Kimya yasalarna ulat. 19. yzylda Lavoisierin temelini att Genel Kimya kuruldu. Isl kimyas ve fiziksel kimya alanlar da geliti. Bir ok bulu ve yasann yan sra Mendeleyev, kimya elementlerini snflandrd. Kimya sanayi gelimeye balad. Analitik ve Organik Kimyada ana kavramlar ortaya kondu. 20. yzylda kimya artk uzmanlk alanlarna ayrld: organik, anorganik, fiziksel kimya, biyokimya, molekl kimyas gibi. eitli adlar altnda modern kimyada grlen bu geliim, kimya teknik ve sanayiinde de nemli gelimelere yol at. Gnmzde sanayilemenin kirletip yok ettii doay kurtarma abalarnda kimyaya belki eskisinden daha ok grev dmektedir. Biyoloji Dier bilimlerde olduu gibi, biyolojik bilimlerin de kkeni Antik Yunandadr. Aristoteles, Hippokrates, Galenos gibi bilginler anatomi, fizyoloji ve botanik alanlarnda gzleme dayal bir ok bilgiler toplayp sistemletirdiler. slm dnyasnda da ayn dorultudaki almalar devam etti. Rnesanstan sonra biyolojide dalda nemli gelimeler salanmaya baland: anatomi, biyoloji ve zooloji. 17. yzyl ortalarndan itibaren byte, mikroskop gibi yeni aletler ve tekniklerin gelimesi mikroskobik almalar mmkn kld.18. yzylda modern biyoloji kuruldu. Hayvanlar ve bitkiler dnyas yeniden snflandrld. 19. yzylda biyoloji byk atlmlar yapt. Btn alt dallaryla Morfoloji kuruldu. Genel ve kimyasal fizyoloji geliti. Kaltmla ilgili birok bilim adamlarnn almalar genetik bilimini kromozomlardaki kaltm ifrelerini ortaya kard. Biyolojideki gelimeler Lamarklk, Darwincilik, mutasyon, Yeni Darwincilik gibi akmlarla- canllar dnyasndaki geliimi evrim teorisiyle aklamaya altlar.

nsann bilimdeki en eski ve en temel ihtiyalarndan biri matematik olmutur. Bu nedenle gerek Msrda ve Mezopotamyada gerek inde, Hintte ve Antik Yunanistanda matematik bilme insanlar hemen bir st snfa karyordu. Ticaret toprak dzenleme, mimarlk, astronomi gibi alanlar da matematik bilimindeki gelimeyi zorluyordu. 7-14. yzyllar arasndaki slam uygarl matematikte Ortadou ve Hint dncesini birletirdi. inde sfr da olan on tabanl bir say sistemi kuruldu. Arap matematii 13. yzyl. balarnda Latinceye aktarld. 14. yzylda fiziksel olaylarn incelenmesinde matematie nem verilmeye baland. 17. yzylda ise matematik btn br bilim dallarna model oluturmaya balad. Doa bir geometrik modele gre tasarlanm, matematik bir dille yazlmt. 19. yzylda matematik, bilimin kanlmaz bir vektr haline geldi. Astronomi (Gk bilimi) Astronomi, gerek zaman ve yn lm, gerek bir takm doal olaylar gerekse yldz bilimi eklinde ilkalardan beri canl bir bilgi olarak hep var oldu. Antikada Hipparkos ve Ptolemais, yer merkezli ve yerin hareketsizliine dayanan bir sistem kurdu. 16-17. yzyllarda Kopernik gnei ortada ve hareketsiz, her eyin gne etrafnda dnd bir sistem nerdi. Ayn dnemde Galileo, gk drbn ile gkyz aratrmalarn balatt. Newton, gk mekaniinin temel yasalarn ortaya koydu. Halley, yldzlarn da gkyznde hareket ettiini kard. Gzlem evlerindeki aletlerin gelimesi, yldz fotorafl ve elektron optii, Astronomide ok nemli bulular ve teorilerin ortaya atlmasn salad. Bilimler bugn o kadar oalmlard ki, neredeyse her bilgi olan arkasna bir loji adn olarak kendini bir bilim olarak ortaya koymaya almaktadr. Birok orijinal bilim alan kt gibi, eski ana bilimlerin iinde birok dallar da giderek gelimekte ve nemli hale gelmektedir.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

2. Bilimin, felsefenin konusu olmas

Balangta btn bilimler felsefenin iinde yer alyordu. Filozof, her bilim konusunda bilgi sahibi olan, btn bilgileri sentez ederek bir hayat grne ulam olan kii idi. Hemen her konuda kitap yazan ve bu kitaplar o bilim alanlarnda otorite kabul edilen Aristoteles, bu filozof tipine bir rnektir. Bilimsel bilgi gelitike, zamanla bilim dallar felsefeden bamszlklarn ilan ettiler. Daha nce doa felsefesi denen Fizik, arkasndan Kimya, Biyoloji ve dier fen bilimleri tek tek felsefeden ayrldlar. Sosyal bilimler de, henz tam kesin olmamakla beraber, felsefenin etkisinden kmaya balamlardr. Bu ayrlmalar, felsefenin konusunu hzla daraltt. Hatta ayrlmalar srasnda felsefeye kar dmanca bir tavr taknld. 19. yzylda bilim ile felsefe arasnda deta bir uurum meydana geldi. Felsefenin varl bile tehlikeye dt. O zaman filozoflar bilimlerin snflandrlmalaryla uratlar. Hem felsefeden kopan, hem de birbirlerinden olabildiine uzaklaan bilimler, bir btn olan evreni paraladklar gibi, insan kafasnda da btn bir evren kavram oluturamyorlard. Bu paralanmlk sanayi dnyasna, toplum hayatna ve hatta insan ahsiyetine bile yansmt. Felsefe, bilimleri snflandrarak onlar arasndaki ortak noktalar ve balar gstermek, bilimleri birbirlerine yaklatrmak istiyordu. Btn bilimler varlk alannn deiik varolanlar ile ilgileniyorlard. Btn bilimler hedefte, metot ve bilimsel tavrda da birleiyorlard. Snflandrma bunu daha da aka meydana ortaya koyacakt. Bu dnemde iki Almann yapt bilim snflandrmas ok tannmtr. Kant filozoflardan Wilhelm Windelband, bilimleri yntem bakmndan apriori (rasyonel) ve empirik (deneye dayal) bilimler diye ayrlyordu. Rasyonel bilimler matematik ve felsefe idi. Deneye dayanan bilimler de ikiye ayrlyordu: tarih bilimleri ve doa bilimleri. Bu son ayrm metottan ziyade konu farkllndan kaynaklanyordu. Wilhelm Dilthey (1833-1911) de bilimleri metot bakmndan ikiye ayrr: manev bilimler ve doa bilimleri. manev bilimler anlama metodunun, doa bilimleri aklama metodunu kullanyordu. Dil, edebiyat, sanat

felsefe, hukuk ve btn tarih bilimleri manev bilimlerden saylyordu. Ancak burada mesel psikoloji her iki bilim grubunda yer alrken, mantk ve matematik bilimleri de arada kald. Bilim snflandrmalaryla bir sonuca ulaamayan felsefe, 19.yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda bilimlerin yntemlerini eletiren bilim teorisi ile urat. Bu konu zeride daha sonra ayrntl olarak durulacaktr, ama genelde bilim adamlar felsefecilerin kendilerine bir metot dikte ettirmeleri abalarna kar ilgisiz kaldlar. Ancak u da unutulmamaldr ki, tarihin birok noktasnda bilim tarihi ile felsefe tarihi zdeleir. Aralarnda bir mesafenin ald 19. yzyldan sonra da, bilimsel verileri toplayarak varlk dnyas hakknda genel bir aklama yapma abasna giren felsefe, imdi bilime yaklamaya almaktadr. Einstein, Max Born, Niels Bohr, Heisenberg, Schrdinger, J.Monad gibi son yzyln tannm bilim adamlar, kendi alanlarnda felsefi kitaplar yazmlardr. Baconn tmevarm, Galilenin deney ve matematik yntemlerini kullanan bilim, 18 ve 19. yzyllarda byk baarlar elde etti. Newtoncu pozitivist bilim gr bilimin, dardaki nesnel olguyu tam olarak yansttn sylyordu. Ancak 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndaki kuvantonlar alanndaki bulular ve Einsteinin relativite teorisi, pozitivist bilim grn sarsmaya balad. Bilim, d olgularn doru bir tasviri olmayabilirdi. Varlk dnyasna yklediimiz kavramlar doru olmayabilirdi. boyutlu zaman yerine drt boyutlu zaman, dzlem geometrisi yerine eri geometriler, modern fizikte elektronun dalga olarak m tanecik olarak m alnaca eklinde birok soru kt. Tmevarm yntemine uymayan ve aratrlmas gereken birok fiziksel olgu vard. Deimez, evrensel bilgiler sistemi olarak savunulan bilime, deime fikri geldi. Peirce, bilim deitii iin bilimdir dedi. Bilimcilerin fikri de yanl olabilirdi. Baconn sorular doaya sorup geerli olmadklar taktirde fikrimizi deitirmeye hazr olmalyz ilkesi gndeme geldi. Bilim, dnyann yapsnn iinde varolan yasalar m ortaya koyuyordu, yoksa insan

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

kendi kafasndaki yasalar m dnyaya yanstyordu. Kii kendi zihnine uygun (znel) aklamalar yapt zaman nesnelliin ters grnleri ile karlayor; tam nesnellie uygun aklamalar tutarl giderken buraya uymayan gerek kmeleriyle karlayordu. Kantn, doru hem d dnyann hem de insan dncesinin ortak rndr eklinde klasik gr hemen hemen aynen Einstein tarafndan da savunuluyordu. Bilimle felsefe, tekrar birbirine yaklayordu. Ancak bilimle felsefenin birbirinden farkl disiplinler olduunu gene de unutmamaldr. Bilimle felsefenin ana farkllklar da u noktalardadr: Her bilimin konusu bellidir; doa olaylar ve insanlarn sosyal ilikilerinden ortaya kan olaylar eitli bilimlerin konusunu oluturur. Her bilimin konusu snrldr. Felsefenin konusu ise evrenseldir; her ey felsefeye konu olabilir. Bilim ve felsefenin esas fark metot ynndendir. Bilim olgularla hareket eder ve ulat sonular olgularda temellendirir. Felsefe ise eskiden beri olgularn yannda mantksal zmlemeye, kavramsal dnme ve bazen de speklasyona dayanr. Felsefede mantksal zmleme o kadar nemlidir ki, B.Russel 1914 ylnda mant felsefenin z olarak nitelemi, R. Carnap ise felsefeyi mantktan ibaret saymtr. Bilimler bilgi retir, felsefenin ise yle bir ama ve faaliyeti yoktur. Bilimlerin insanlara bir ok faydalar olduu halde, felsefenin pratik bir faydas da yoktur. nsandaki anlama ve bilme merak onlara felsefeye yneltiyor. Bilim felsefesi, bu konuda gr bildiren, teoriler ileri sren filozoflara gre deiir. Yeni pozitivistler onu, bilimin dilsel yapsn zmleme, eletirme ve aydnlatma olarak tanmlarken; baka dnrler bilimsel yntemin deerlendirilmesi veya doruluun ne olduunu aratran disiplin diye tanmlayabilirler. B. Bilime Farkl Yaklamlar Yeniada deiik doa bilimlerindeki deimeler, bu bilimlerin felsefeden tek tek ayrlmas (bamszlamas) sonucunu

dourmutur. Bu durumda faaliyet alan giderek daralan felsefenin neyi inceleyecei konusu ortaya kt. Baz felsefeciler ve bilim adamlar, felsefenin bilim zerinde dnmesini, bilimin mantn yapmasn istediler. Bilim felsefesi byle dodu. te yandan 19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda Fizik biliminde ortaya kan baz gelimelerden dolay, bilime kar bir gvensizlik balad. Bu da felsefenin bilim sorgulamasn balatt. Bilime kar cephe alan veya tereddt uyandran metafizik aklamalar (Emile Boutraux, H. Bergson , W. James v.s.), anarik bir tarzda ortaya kan birok bilim teorisi, bilime farkl yaklamlar getirdiler. 1. Bilim teorileri Bilimsel alma ve rnlere kar deiik yaklam sergileyen grler, felsefe tarihi iinde eitli ekillerde snflandrlabilir. Bir adan bilim teorilerini yle bir sralama iinde vermek mmkndr: * Aristotelesin bilim teorisi: Bu teoride mekan fikri yoktu, zaman belirsizdi, sebeplilik fikri metafizik kkenli idi ve doa yasas fikrine temel olamyordu. Fizik ile Matematik ayn mantk ilkeleri iinde aklanmaya allyordu. * Kantn bilim teorisi: Burada deneyden nce gelen, ona ekil veren apriori (nsel) zihin kategorileri yznden bilgiyi esas akl ynlendirir. Aristoteleste bilginin kayna varln kategorileri iken, Kantta bilincin kategorileridir (nicelik, nitelik, oran, tavr). Bu kategorilerle alglayp dnen insan varlk dnyasnn zn (Numen) deil sadece grlerini (Fenomen) deerlendirir. Grler arasnda sk sk ortaya kan arka arkaya gelme durumlar sebep fikrini ve bu da doa yasasn ortaya karr. * Hegelci bilim teorisi: Kantta bilimi kuran akl idi ve bu da Descartes gibi cogitodan (dnyorum) hareket eden bir felsefe idi. Hegelcilerde (Marburg okulu) fikir (ide), bilimin dayand hipotezdir, metottur. Bilim psikolojik bir aklama deil, objektif ve evrensel bilgi sistemidir. Bilim, doann fikirlemesidir; doa srekli evrim iinde oluan bir olgu olduu iin bilim durgunlatrlamaz. Bilimin sonuna ulalamaz. Hegelci bilim teorisinin temsilcileri Hermann Cohen, P. Natorp ve E. Cassirerdir.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

* Analitik bilim teorisi: 19 . yzyl idealizmindeki akln kanun koyucu gcne kar gelitirilmi bir bilim grdr. En olgun eklini Viyana evresi dediimiz okul savunmutur. Bunlara gre btn bilgilerimizin deneyden kar. Relativite teorisi, klides geometrisinden baka geometrilerin nermesi, akln apriori kategorileri olduu iddiasn reddetmektedir. Deney ile sembolik mant birletirerek bir bilim teorisi olutururlar. Bu grn savunucular Reichenbach, Russel, Wittgenstin gibi filozoflardr. Analitik felsefede, tm bilimsel kavramlar teknik, fizik ve mantki dorulamalardan geirilerek, anlamsz olanlar ayklanr. Wittgenstein dorulamadan ziyade objelerle kavramlarn birebir eletirilmesini istedi. D dnyada herhangi bir objeye karlk gelmeyen kelimeyi bo olarak deerlendirildi. Bu ekilde say, snf, neden, sfr gibi bilimin birok kavramlar da anlamdan bo sayld. (Analitik felsefenin bilim teorisi, daha geni olarak ilerde anlatlacak) * Hipotezli - tmdengelimci bilim teorisi: Pozitivizmin ar ekli olan bu gr geni bir yelpazede temsilciler bulur. Ana gr ie udur: Bizim bilgimiz, duyu organlarmzla aldmz duyumlara baldr. Duyumlarn tesindeki eyi bilmiyoruz. Mesel, elektriin ne olduunu bilmiyoruz; sadece onun s, ses, renk, titreim v.s. halindeki izlenimlerini alglyoruz. O halde bilgi limitimizi aan eyler vardr. Bunlar hakknda hipotezler kurar ve oradan karmlar yaparz. te, bilim budur. * Fenomenolojik bilim teorisi: Ne dnyorum (cogito) diyerek btn gerei insan zihninden karmal ne de insan bilincini bo bir levha olarak kabul etmelidir. nsan bilinci d dnyadan bamsz, kendi bana var olan bir i dnya veya dtan alnan duyumlarn bir birleimi deildir. nsan bilinci bazen kendi dndaki varlklara ynelir, bazen kendi alg ve dncelerine ynelir. Her iki ekilde de zlere (Neomatik) ynelmi olur. Eer insan bilinci bu ynelmelerinde ok dikkatli davranr ve soyutlamalar yaparsa, gerek zlere ulam olacaktr. Bilin d varlklara yneldiinde ii dolu ontolojiler ve tabiat bilimleri; kendi alglarna yneldiinde de ii bo veya formal ontolojiler ve mantk-matematik bilimler ortaya kar.

Bilim teorilerini bir baka adan natralist ve diyadolojik (fenomenolojik) bilgi teorileri olarak gruplayabiliriz. Natralist bilim teorileri psikolojik, sosyolojik ve fiziki teorilerdir. Psikolojik bilim teorisi, D. Humeun psikolojik arm grne dayanr. Buna gre, doal olaylar arka arkaya olunca zihnimiz armla bir olayn arkasndan neyin geleceini gndeme getiriyor. Doa yasalar, ruhumuzun alkanlklarndan ibaret gibi grnyor. Bu gr daha sonra birok bilim adamnca psikolojizm akm haline getirildi. Sosyolojik bilim teorisi, E. Durkheim tarafndan ileri srlmtr. Buna gre, gerek toplumun bir fonksiyonudur. Zaman, mekan, neden, snflama gibi kavramlar toplum hayatndan gelir. Levy-Bruhl, bilimin temel kavramlarnn toplumdan geldiini ve zamanla mantkiletiini savundu. Daha sonra Manheim ve Sorokin de sosyolojik bilim teorileri ileri srdler. Fiziki bilim teorisi, H. Reichenbachn teorisidir. Bilim teorisinin temeli fiziktir. Fiziki bilim teorisinin eitli ekilleri olduu gibi, biyolojiye dayanan bilim teoricileri de vardr. Diyadolojik bilim teorisi: Platona gre aklla ve duyu ile kavranan eylerin baz varlklarda bir araya gelmesi Diyad dr. Bu karma varlklar hem aklla hem de duyularla kavranabilir. Bilginin temeli, Aristotelesin dedii gibi varln deimez kategorilerinde veya Kantn dedii gibi bilincin alglama kalplarnda deildir. Bu temel diyadlarda, insan-doa ballndadr. Alglarmz izlenim deil, d dnyann kendisidir. Bilgimiz daha batan objektiftir. Bilimin ve bilimi kuran insann bir yan fikir, bir yan olgudur. nsanda hem tmevarm (induction) hem de tmdengelimin (deduction) bulunmas bu yzdendir. Bir baka adan bilim teorilerinin grupta incelemek mmkndr. * Dogmatik metafizik bilim teorisi: Aristotelesten Descartesa kadar devam eden, varlkla dncenin ayn olduunu savunan bir grtr. Varln ilkeleri, ayn zamanda mantn da ilkeleridir. * Epistemeolojik bilim teorisi: Ortaada Occaml Guillaume felsefedeki metafizik kavramlar ustura denen metodu ile kazmaya alt. J.Lockedan itibaren de

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

felsefenin konusu metafizikten bilgi teorisine evrildi. Felsefe ezeli ve deimez kavramlar yerine, bilginin zihinde nasl olutuunu aramaya balad. J.Locke, D.Hume, I.Kant gibi dnrler bu problemi kendilerine has sistemler iinde zmeye altlar. * Mantk bilim teorisi: Leipnizin mantk ve matematii birletirmesinden Russeln bilimin ve felsefenin temeline mant yerletirmesine kadar gelien bir akmdr. ki trl gerek vard: olgularn gerei ve mantk sembolleri arasndaki formel gerek. Reichenbach, formel gerei kesin fakat ii bo, deneysel veya olgusal gerei ise ii dolu fakat kesinlii olmayan gerek olarak niteliyor. Bilim felsefesi yapan filozoflarn ve ada bilim adamlarnn bilimi deerlendirmelerini, ayrca u balklar altnda incelemek mmkndr. 2. Bilimi bir rn olarak deerlendirenler Bilimi doann ve insan zihninin bir rn olarak deerlendiren bir ok akm ve dnr vardr. Bunlardan pozitivizm (olguculuk), bilimin iindeki olgusal olmayan ve zellikle de metafizik unsurlardan temizlemek ister. Peder Mersenne tarafndan 17. yzylda kurulan pozitivizm, eski filozoflarn kurgucu dnya grlerine kar idi. Gzle grlmeyen gereklerin varln reddediyor, hayal kurgulara kar kyordu. Bilim sadece olgulardan hareket etmeli; onun arkasndaki nedenlerle uramamaldr. Deneysel olarak elde edilen duyu verilerinin tasviri ve zmlenmesi, bilimi meydana getirecekti. Bu zmlemeyi yapacak olan mantkt. Tek doru ve geerli bilgi tr bilimsel bilgi olduu iin, elde edilen mantksal yapy gzlem yapan kiilerden, zaman ve mekndan soyutlamak gerekir. Pozitivizm deneycidir, mantkdr, deterministtir. Pozitivizm daha sonra Neo-pozitivizm veya Mantksal pozitivizm olarak devam etti. Bu gr savunan M. Schlick, R. Carnap, O. Neurath gibi dnrler Viyana evresi diye bir topluluk oluturdular. Bir ara stanbul niversitesinde alan H. Reichenbachn da nemli temsilcilerinden olduu bu gruba gre, mantk ve matematie uymayan, deneyle snanamayan her ey samadr. Bilim duyularmza dayanyor; olgular dnyasndaki gereklii tespit etmek istiyor.

Ancak bu tespit en sonunda dilde yaplyor. Birok bilimsel gzlem, deney ve aratrmann rn olan bilim, en sonunda dilsel bir rn, bir anlatm biimi oluyor. Bilim felsefesi de bilimsel nermeler ve kavramlarn, dolaysyla bilimin dilsel zmlemesini yapacaktr. Bilimler evren gereini inceleyecekler, felsefe bu incelemelerin rn olan kantlama yollarn inceleyecektir. Dili kullanmann incelenmesi, gerekte, dnyann yapsnn soruturulmasdr. Bilimsel rnlerin mantksal zmlenmesi, anlamlarn doruluunun ortaya kartlmas eitli metodlarla olur. Bunlardan birisi, mesel R. Carnap tarafndan savunulan, dorulama (verification) yntemidir. Herhangi bir nerme gzlemler, deneyler ve lmelerle test ediliyorsa, dorulanyor demektir. Gzlenemeyen, llemeyen nermeler bilimsel ynden anlamszdr. Bu tr anlamsz ve bo nermelerin psikolojik bir deeri vardr, ama mantksal bir deeri yoktur. Evrenin z, Tanrnn varl v.s. hakknda kurulan metafizik nermeler ne dorulanabilir ne de reddedilebilir. Doru olup olmad test edilemeyen nermelerin bilimsel bir anlam yoktur. Bu nedenle, bilim alanndan metafizik ve duygusal ifadeleri temizlemelidir. Matematik ve mantk hibir gzlem karsnda sarslmayan kesin nermeler koymalarna karn, bilimdeki hipotez ve nermelerin her zaman yanllama tehlikesine dikkati ekenlerden biri Carl G. Hempeldir. Ancak yanllama (falsification) metodunu felsefesinin temeli yapm olan dnr Karl R. Popperdir. Buna gre, bilimlerin nermelerinin salaml dorulama metodu ile deil, yanllama metodu ile bulunabilir. Tm nermeler yanllamaya tabii tutulmal, yanllanabilen nermeler elenmeli, yanllanamayan bilimsel nermeler kabul edilmelidir. Bilimsel bilgi, dorularn biriktirilmesi ile deil, yanllarn ayklanmas ile ilerleyebilir. Yoksa tmevarmc bir yaklamla ortaya atlan ve daima rtlebilir olan bir takm hipotezler zamanla bilim olur kar. Pozitivizmin ana izgisi hem bilim tarihinde hem de herhangi bir bilimsel aratrmada, para para toplanan ham duyu verileri zerine yaplan ilemlerin bilimi dourduu eklindedir. Yani, bilim tm insanln maldr; hem tarihteki hem de gnmzdeki yanl nermeler dorulama, yanllama, deneme gibi yntemlerle ayklanarak gerek bilimsel bilgi ortaya kartlmaldr.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

Popperin grlerindeki baz eksiklikleri kapatarak yanllama metodunu daha iyi hale getiren Imre Lakatos gibi dnrlerin yan sra, Amerikal ampirist mantk W.V.O. Quine de yanllama metodunu eletirmitir. Frage ve Russeln srekli ve btn bir sistem oluturduunu syledikleri matematik ve mantk, d dnyay gerekten doru olarak yanstyorlar m? Buna hayr cevab veren birok dnr olmasna karn, dilin d dnyay yanstmas gerektiini syleyenlerden biri L. Wittgensteindr. Ona gre dnya bizden ve dilimizden bamsz, birbirleriyle belli biimde ilikiye giren yaln nesnelerden oluur. Yani, dnya birtakm nesne dzenlemeleri olan olgulardan (fact) oluur. Dil ile dnya ayn yap talarndan olumaldr. Dil ile ifade edilenler, nesneler dzenlemesinin (olgularn) ayns ise nermeler doru, deilse yanl olur. Wittgenstein, ilk eserlerinde dilin ahlk ve estetik gibi alanlardaki kullanmlar zerinde durmamaktadr. 3. Bilimi bir etkinlik olarak kabul edenler Pozitivizm temelli dnrler bilimi uzun yllar iindeki insan faaliyetlerinin bir rn, srekli ilerlemenin bir eseri kabul ediyorlard. Buna kar bilimi farkl dnemlerde ve farkl artlarda yaayan insanlarn bir faaliyeti, bir etkinlii olarak grenler de vardr. Bilimi tarihsel ve toplumsal boyutundan ayrarak kiiler ve zamanlar st evrensel yasalar ekline getirmek isteyenlere kar, onun belli tarihsel ve toplumsal boyutlarda ortaya ktn savunan bu dnrler, deta bilim sosyolojisi yapmaya alyorlar. eitli dnemlerde iktidar elinde bulunduran ideolojiler, dinler v.s., tarihi kendi alarndan, kendilerini hakl karacak ekilde yeniden yazdrrlar. A. Comteun Hal Kanunu da dahil, pozitif bilim anlay da, bilim tarihini kendi asndan yeniden yazdrmaktadr. Bilimsel faaliyeti, ayn zihniyetle yaplan srekli bir faaliyet, srekli bir ilerleme olarak ortaya koyarlar. Oysa tarihte birok eyler deitii gibi, bilimsel dorular da deimi, bilimsel devrimler olmutur. Tarihte bilimin srekli bir ilerlemesi yok; kesintiler, kopmalar, dnmler, birbiriyle atan bilim grleri vardr. Bu, neden byle olur? Bir kere, kii doaya akl ve dncesi ile bakar. nsan evreye

baknda sadece edilgen deildir; kendi kategorileriyle bakp deerlendirdii iin etkendir de. Hegel, doaya aklc biimde bakan kiiye, doa da aklc bakar; iliki karlkldr diyor. nsan doaya dncesiyle bakyorsa; dnce kategorilerinin tarihsel ve toplumsal balamlara gre deitiine dikkat etmek gerekir. Stephan Toulmin, doay irdelemek iin sorduumuz sorular biz oluturduumuza gre, daha aratrmaya balamadan baz n kavram ve yarglarmzn olmas doaldr, diyor. Aklclk daima belli bir kavramsal sistemin trevidir. Sistem, nasl dndmze verdiimiz isimdir. Bu sistemlerin dnda da aklclk yoktur. Bilimsel bilginin sosyal ve tarihi boyutlarna dikkat eken, bunu felsefesinin temeli haline getiren dnrlerin banda Thomas S. Kuhn gelir. Ona gre bilimsel bilgi, onu reten kiilerin inan ve tercihlerinden soyutlanamaz. Bilimsel bilginin ilerlemesinde ve bilimsel bulularda evrensel ve aklc bir mantk aramak yersizdir; bilimin ilerlemesi, bilim yapanlarn psikolojik ve sosyolojik tercihlerine baldr. Bir dnemdeki bilimsel faaliyet inanlar, kurallar, deerleri, kavramsal ve deneysel aralar ile bir evre, bir yaklam (paradigma) oluturur. Sosyalpsikolojik srete ortaya kan bu paradigma, sistemini tamamlad zaman dogmatik ve baskc olur. Her problemi kendi zihniyet ve yntemine gre zmek ister. (bugn pozitif bilim paradigmasnn yapt gibi). Ancak zemedii problemler artar, aykrlklar ok etin ve derin olunca, yeni kuram araylar balar. Bilimin ilerlemesi, paradigmalar ve yenilikler arasndaki diyalektik srtme ve atmalarla olur. Siyasal devrimlerle bilimsel devrimler birbirine benzer. Marxist filozof Louis Althusser, bilimsel bilginin yenilenmesini toplumsal retime benzetir. O da Kuhnun paradigmalar gibi, bilimin problematiinin ara ve metodlarnn farkl ortamlarda farkl anlamlar kazandn savunmutur. Bilim ile felsefe arasndaki iliki tarihseldir. Tarihsel boyutta da sosyal faktrler etkili olur. Her bilgi sisteminin mutlaka bir sosyal boyutu olduunu savunan J. Habermas; amalarn, karlarn v.s. bilimsel aratrmalarda ve bilimsel bilginin ortaya konmasnda nemli olduunu sylyor.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

Mantk pozitivistler, bilim felsefelerini dilin ve dolaysyla nermelerin zmlenmesine dayandrmlard. Balangta bu grupta yer alp dil ile d dnyann birebir uyumunu arayan L. Wittgenstein, son dneminde bu grn deitirmi, her sylem bir yaam biimidir demitir. Dil bir duyum ortaklna ihtiya duyar. Dil ortakl sadece duyum dzeyinde deil kullanma dzeyinde de vardr. Farkl zaman ve evre artlarnda bu ortaklk deiince, dil ve onun mantk yaps da deiir. Bunlar deiince kiinin evreye bakmas, deerlendirmesi ve bilimsel faaliyetleri de deiir. 4. Bilimin eletirisi Klasik bilim gr olan mantksal pozitivizm ve eletirel aklclk 1920-1960 arasnn egemen anlay idi. Bunlara gre bilimsel bilgi en yksek bilgi idi ve zaman iinde deimeyen bir rasyonaliteye dayanyordu. 1950li yllarda pozitif bilim anlay krize girdi. Klasik gre yaplan eletirileri yle sralamak mmkndr: Empirist bilim gzlemle ie balar. Oysa kuramdan bamsz gzlem olmaz. Gzlemi etkileyen birok kiisel faktr vardr. Tek nesnellik ls gzlem olmamaldr. Bilimsel ilerleme devam ettike gerekliin daha doru tespit edildiine dair delil yok. D dnya hakknda tek dorunun bilimsel bilgi ile anlatldnn lt de yoktur. Bilimsel bilgi bir dil ve ideoloji haline gelmitir. Kendi dndaki tm bilgileri yok etmek istemektedir. Bilim adamlar ynetimi elinde tutanlarla ibirlii yaparak egemenliklerini srdrmektedirler. Ortaada dinin yapt gibi, evrendeki her eyi en doru kendisinin akladn, ilerleme ve kurtuluun ancak onu izlemekle elde edilebileceini iddia etmektedir. Bilimin sanat, edebiyat, din v.s. gibi dier bilgi trlerini ya grmezlikten gelip ya da reddetmesi; sadece kendini stn grmesi de kabul edilemez. nsann dzenledii her trl bilgiye yaama ve yarma ans vermelidir. Pozitif bilim, d dnyadaki olgular (nesneleri ve ilikileri) gerekten temsil edebilecek ifadelere ulam mdr? Dilin

mantksal zmlenmesi zerinde yaplan almalar genellikle baarszla uramtr. Bilim olgular zerine mi kurulacaktr, olgular yanstan kavramlar ve nermeler zerine mi? Gzlem ve deneylerle olgular sistematik hale getiren mantksal erevede kesin bir tercih yaplamamtr. Pozitif bilimin dayand, doada gzlemlenen dzenli nedensel ilikilerin ilerde de geerli olaca (yani gelecein aa yukar tahmin edilebilecei) ilkesinin dayand tmevarm ilkesi, mantksal ve psikolojik bir yanlsamadr. Tmevarmsal genellemeler geerli deildir, nk eldeki kantlarn tesine geememektedir. Tmevarm bilime temel olamaz. Buna kar ileri srlen matematiksel olaslk (probabilite) kavram bile bilimsel bilgiyi dorulamaz. Buna kar Popperin ileri srd yanllama ilkesi de ayn sakncalar bnyesinde bulunduruyor.

C. Bilimin zellikleri
1. Bilimsel aklama ve n-deyinin (tahmin) zellikleri Bilimsel aklama bir olgunun olu biimini deil, olu nedenini gsterme srecidir. Mesel ay tutulmasnn, onun sonunda ortaya kan gel-git olaynn nasl olduklar kadar, niin olduklar da bilimi ilgilendirir. Eski tanmlardaki gibi bilim sadece ne ve nasl sorularna deil, niin ve neden sorularna da cevap aryor. Aklamaya, genellikle beklenmeyen bir gzlemle karlatmzda ihtiya duyarz. Herhangi bir olay, her zaman olduu gibi olmuyorsa, onun bir nedeni vardr. Bilimde belli bir dzen iinde cereyan eden olaylarn da aklamas yaplmaya allr. Bir olgu hakknda bilimsel aklama yapabilmek iin genellemelere ihtiya vardr. Baz aklamalar balayc niteliktedir ve tmdengelim yntemiyle yaplr; baz aklamalar da istatistiksel bulgulara dayanlarak yaplr ve tmevarm eklindedir. Bilimsel aklamann ana zellikleri unlar olmaldr: Bilimsel aklama, biim ynnden mantksal olmaldr. Aklanan, aklayanlarn mantksal sonucu

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

10

olmaldr. Yaplan mantksal karm geerli olmaldr. Aklayanlar arasnda, yasa niteliinde en az bir genelleme olmaldr. Aklayanlar olgusal ierikli nermelerden meydana gelmelidir; metafizik veya ii bo mantksal nermeler olmamaldr. Aklayan nermeler olgusal olarak dorulanm olmaldr. Bilimsel aklama ile bilimsel n-deyi (tahmin, prediction) mantksal ynden ayn olduklar iin bazen birbirine kartrlr. n-deyi, olgular arasndaki ilikilerden ve bu ilikileri dile getiren genellemelerden yararlanlarak, henz olumam bir olguyu nceden kestirmedir (mesela, ay ve gne tutulmalarnn ne zaman olaca) Aklama doay anlamamza imkan verirken, n-deyi doa kuvvetlerini denetim altna almamz salar. Bilim, sadece insanlarn anlama ve bilme meraklarn giderme arac deil, insann doa kuvvetlerini denetim altna alma ve kendi ihtiyalar dorultusunda kullanma aracdr. n-deyi, hipotez ve teorilerin dorulanmasnda, bizi yeni gzlem ve deney verilerine gtrr. Bilimdeki her aklama ayn zamanda bir ndeyidir, ama her n-deyi bir aklama deildir. Bir olguyu aklayan ncller, o olguyu beklenir hale getirir. 2. Bilimsel kuramn (teori) zellikleri Bilimde kuram kavram bazen hipotez, varsaym ve yasa kavramlar ile kartrlmakta veya bunlar birbirinin yerine kullanlmaktadr. Oysa hipotez dorulanmak zere ele alnan iddialar, varsaym doruluu irdelenmeksizin ele alnan iddialardr. Bilimsel yasa, gerek genellemelerden yeterince dorulanm olanlara denir. Bilimsel kuram ise evreni ve evrendeki baz olgular grubunu aklamak zere, insan zihni tarafndan kurulur. Bilimsel kuram, hipotez gibi yeterince dorulanmam, ama olgusal ve dorulanabilir hkmlerdir. Hipotez belli ve snrl bir aklama vaat ederken, kuram daha kapsaml ve kkl aklamalar getirir. Daha nce gzlem yoluyla belirlenen bir takm ilikiler, kuramsal kavramlarla yle bir formle edilir ki, hem eski ve imdiki olaylar aklanr hem de gelecee ynelik n-deyide bulunulabilir. Bilimsel kuram olmadan, yaplan bilimsel almalar ve bulgular bir bilgi yn olarak

durur. Bilimde belirlenmi olgusal ilikiler ve bunlar ifade eden bilimsel yasalar, ancak ortaya konan teoriler kapsamnda btnlk kazanr. Teori kurmak, bir bakma belli bir alandaki genellemeleri mantksal bir dzene koymaktr. Bilimsel kuram btn hipotez ve bilimsel yasalarn stnde, onlar da kapsayan ve aklayan bir btndr. Ancak, gene de teoriler evrensel deildir. Gzlem ve deneyler gelitike teoriler de snrl kalmakta, zamanla onlar da iine alan yeni teoriler ileri srlmektedir. Bilimsel teoriler insan zekasnn serbeste yaratt kavramlardan m oluur yoksa birtakm gzlemlerden genellemeler ve tmevarm yoluyla m elde edilir? Bilimsel teorinin bir icat (invention) olduunu savunan birinci gr Einsteinn, bir bulu (discovery) olduunu savunan ikinci gr de Newtonundur. Bu iki gr te ar ulardaki grlerdir. nk bir bilimsel teoride hem icat hem de bulu zellii vardr. Teori doadaki bir takm olgulara dayanr ama olgularn stnde ve doada bulunmayan insan zekasnn rndr. Teoride olgular kadar insan zekasnn da pay vardr. Teorinin bir yan bulu, bir yan icattr. 3. Bilimsel yasann zellikleri Bilimsel yasa, bilimsel genellemelerin yeterince dorulanm olanlarna denir. Doa aklamalarnda tesadf ve metafizik aklamalara kar, doa olaylar arasndaki deimez ilikileri bir sebep-sonu balants eklinde aklamaya doa yasas denmitir. Doa yasalarnn bazlar mekanik, bazlar fiziko-kimyasal, bazlar biyolojiktir. nsanlarla ilgili bilimlerde psikolojik ve toplumsal yasalardan bahsedilmektedir. Ancak burada yasa koymak ok zordur; nk olaylara etki eden madd ve manev bir ok etken vardr. Ancak toplumsal olaylarda da istatistiksel olarak baz olaylar arasnda balantlar bulup bunu toplumsal yasa olarak sunmak mmkndr. Bilimsel yasann zellikleri olarak unlar saylabilir: bilimsel yasa kanlmaz, tmel (niversal), basit , sarslmaz (determinist) ve matematik dille ifade edilebilir ilikilerdir. Bilimsel yasa olgusal ierikli ve imdiye kadar yaplan tm gzlem ve deney sonularyla dorulanm olmaldr.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

11

D. Bilimin Deeri
1. Bilimsel bilginin dier bilgi trleri ile tamamlanmasnn gereklilii Bilimin salam zeminlerde ilerleyebilmesi iin sadece gzlem, deney, aratrma gibi abalar yetmez. Btn bilimler, kendilerini her zaman kontrol eden mantk, matematik gibi formel disiplinlerin (bilim) bilgi trleriyle ve teknolojinin kolaylklaryla tamamlanmaldr. Mantk Dnme konumumuz ve biimimiz ne olursa olsun birtakm mantk ilkelerine dayanarak dnmek zorundayz. Her trl bilimsel alma iin mantk zellikle gerekli bir dnme biimidir. Her bilimin amac, kendi alanna giren konular belirleme ve aklamadr. Aklamann mantksal kurallara uygun olarak yaplmas gerekir. Bilimsel metodun balca eleri olan aklama, n-deyi ve dorulama mantk zerine dayaldr. Mantk, olgularn aklanmas ile deil, doru dnme kurallar ile urar. Mantk iin nemli olan sadece yarglarmzn doruluu deil, yarglarmz arasndaki ilikilerin ve akl yrtmenin doruluudur. Olgusal nermelerin i doruluunu tespit bilimlerin iidir; bunlar doru olduu taktirde bunlardan yaplacak karmlar tespit te mantn ii. Bilimsel almalarda verilen hkmlerin olgusal doruluu kadar mantksal doruluu da nemlidir. Bilim adamlarnn ulat sentetik nermeler doru ise, bunlardan mantk kurallarna gre yaplacak karmlar da dorudur. Mantksal karmlarn yaplaca temel nermelere ncller denir. Mantk, bu ncllerden doru sonularn kartlmasyla urar. Bilimin ana yntemleri olan tmdengelim ve tmevarm karmlar yaparken de manta dayanmak zorunda kalrz. Bilimde her iki karm trne de sk sk bavurulmaktadr. Bilimsel genellemelere ulamada tmevarm (induction), bu genellemeleri aklama gc tayan gzlem verileri ile dorulamaya tmdengelim (deduction) denir. Hangi alanda allrsa allsn, her bilim adamnn salam bir mantk bilgisinin olmas gerekir.

Matematik Bilimsel bilginin temelinde yer alan formel bir bilim de Matematiktir. Matematik de, mantk gibi, kesin ve zorunlu sonularla ilgilenen bir disiplindir. Matematikte ispatlanm nermeler olan teoremlerin, bu ispatn dayand ncller (aksiyomlar) reddedilmedike yanl kma ihtimalleri yoktur. Olgusal bilimlerdeki nermeler ters bir gzlem veya deneyle yanllanabilir. Oysa Matematikte nermeler iin byle bir tehlike sz konusu deildir. Matematikte nermelerin doruluk deeri gzlem verilerine bal deildir. Mantksal adan da matematikte nermeler sentetik deil, doruluklar apriori (gzlemden bamsz ) olarak kabul edilen analitik nermelerdir. Matematik insan zihninde yaplan bir oyun deildir. O, hemen btn olgusal bilimlere uygulanabilir. Matematik, bilimsel bulgu ve yasalar ak, kesin ve ksa olarak ifade etmeye yarayan ideal bir dildir. Matematik, bilimsel bir hipotez ve teorinin dorulanma ilemi iin gzlem sonularn ortaya karmada vazgeilmez bir aratr. Matematiin salad karm teknikleri olmadan, soyut teorilerin ne dorulanmas ne de bunlardan aklama ve n-deyi konularnda yararlanlmas mmkn deildir. Bilime matematiksel teknii tam olarak yerletiren Newtondur. Olgusal bilimlerle matematik birletikten sonra hem fizik, kimya, astronomi gibi doa bilimlerinde hem de istatistiksel yntemler vastasyla beeri bilimlerde byk ilerlemeler salamtr. Matematik dilini kullanan olgusal bilimlerde byk ilerlemeler salad gibi, bu ibirlii matematik bilimlerinde de nemli gelimelerin olmasn salamtr. Galile, evren denilen bu yce bir kitab, yazld dili ve alfabeyi bilmedike anlamaya imkn yoktur. Evren matematiin dili ile yazlmtr. Matematiin dilini bilmeyen iin evren, iinden klmaz bir labirent gibidir, diyordu. Dolaysyla evrendeki gk olaylarndan, biyolojik hcrelerdeki mikrokosmos olaylarna,madde olaylarndan toplumsal ve ruhsal olaylara kadar her ey matematik dili ile ifade edilmeye allyor. Herhangi bir bilgi alan, ancak matematiksel dili kullanmaya balarsa bilim saylyor.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

12

Son zamanlarda bilgisayar teknolojisindeki gelimeler, btn bilimlerin temeli olarak mantk ve matematiin kullanmn kolaylatrmtr. Teknoloji Teknoloji bir yandan bilimin uygulama alan gibi gzkrken bir yandan da uygulamal bilim olarak kabul ediliyor. Ancak bilimteknoloji ibirlii son yzyllarn eseridir. Daha nceki zamanlarda bilim ve teknoloji ayr ayr gelien iki alan gibi grnyordu (mesel antik Yunan ve Roma dnemlerinde). Geri teknolojinin bilim destei olmadan kendi bana gelitii olmutur, ama son yzyllarn sistemli ve nemli teknolojik bulular bilimsel bilgi ve aratrma sayesinde olmaktadr. Doru bilgiye dayanmayan ama bilimsel sfatn tayan bir zamanlarn drt unsur teorisi, simya almalar herhangi bir teknolojiyi dourmamtr. Sadece olgu toplama, gzlem ve snflandrma faaliyeti mkemmel bilimsel ilerlemeler salayamaz. Teknoloji desteindeki bir bilimsel alma ileri ve sistemli olur. Bilim teknolojiye, teknoloji bilime nemli destekler salar. Bilimsel bilginin hayata uygulanmas teknoloji sayesinde mmkn olmutur. Teknoloji olmadan insann bilime byk deer vermesi, onu okul sisteminin ve sosyal hayatnn temeline yerletirmesi, bilimsel aratrmalara byk paralar ayrmas mmkn olmaz. Teknoloji, ele ald konular, bamsz almas ve kulland metot bakmndan tamamen bilimsel bir almadr. Hatta bilimin teknolojiden kt ekilde teoriler de vardr.

Bilimin amalar konusunda birbirine zt iki gr vardr. Bazlarna gre bilim, sadece gereklerin aa kmasna yardm eder. Bu nedenle bilimin hayata uygulanmasnda veya bilimi hayatn hizmetine vermekte fazla bencil davranmamaldr. Pragmatizm ve utilitarizm gibi baz grler de bilimin esas amacnn, insan hayatn kolaylatrmak olduunu savunurlar. Bilim tarihilerinin yaygn kanaati, tarihte antik Yunanllarn bilimsel almay neredeyse hibir madd menfaat beklemeden yapm olmalar; buna karlk Romallarn faydac davrand ve sadece teknolojiye uygulayacaklar bilgi ile megul olduklardr. ada uygarlk ve modern endstri, her trl doa glerinden yararlanmak istiyor. Bunun da yolu, bilim vastasyla doa kanunlarn bulmak ve kontroll olarak insan hizmetine sokmaktr. Baz bilim adamlar salt teorik almay sever ve gerein peinde koarken hibir zaman madd kar dnmyor; bazlar ise zellikle hayatta uygulanabilecek insana g kazandrabilecek bilgiler peinde kouyor. Baz bilimler daha ziyade saf bilim, baz bilimler de uygulamal bilimlerdir. Baz bilimlerde teorik almalar baz bilimlerde ise uygulamal almalar daha oktur. Mesel tp, mhendislik, tarm ve hayvanclk, sosyoloji ve iktisat teorik olmaktan ziyade uygulamal bilimlerdir. Hatta sosyoloji, politika, tarih gibi bilimlerde teorik zemin son derece azdr. Bilimin hayatla i ie olmasnn en gzel rneklerini tp bilimi ve uygulamalarnda grmekteyiz. Rntgen malar, tomografi cihazlar, lme letleri, biyoloji, tbbi kimya, klinik psikoloji v.s. vastasyla deta btn bilimler insan salnn korunmasna yardmc olmaktadr. Tarm ve hayvanclktaki yeni gelimelerde, yeni bitki ve hayvan kltrlemelerinde, her ey bilimsel bilgiye gre olmaktadr. u anda gda mhendislii olmadan insann salkl beslenmesi mmkn mdr? Metalurji, boya, kat, cam, porselen v.s. alanlarnda yeni bilgi sistemleri egemendir. Makine, elektrik ve kimya sanayileri bu alandaki saf bilimsel almalardan domutur. Artk bilimsel bilgiye dayanmayan sanayi ve teknoloji ksa zamanda gerileyip kapanmaktadr.

2. Hayatla Bilimsel Bilginin ielii Hayatta en hakiki mrit ilimdir. Atatrk Bilim insann iinde yaad doay ve toplumu, hatta kendisi anlamasn, kavramasn ve bu alandaki olaylar aklamay bilmesini salar. Ama sadece bununla kalrsa bilimsel bilgi pasif, duraan bir bilgi; insan kafasnda bir ss olur. Oysa bilimsel bilgi sadece anlama, kavrama ve aklamakla yetinmez, kiide bir g haline gelir, onun tabiat kendi ihtiyalar dorultusunda kullanabilmesini ve deitirmesini salar.

Prof.Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR (Bilim Felsefesi)

13

Bugn iinde yaadmz yksek uygarlk, 17. yzyldan beri devam eden bilim ve teknolojinin karlkl ibirlii sayesindedir. Hemen her sahadaki sanayi uygulamalar bilimsel bilgi olmadan mmkn olmamaktadr (doal olarak bu iliki tek tarafl deildir; bir ok bilimsel bulularda sanayi rnleri olan deneysel malzemeler,lme aralar v.s. sayesinde mmkn olmaktadr). nsan hayatnda bilimsel bilgi giderek daha fazla egemen oluyor. nsann toplumsal hayatnda bile bir rasyonelleme egemen oluyor. Her eyde deerlendirme ve ilerleme lt akl ve bilimsel bilgi oluyor. inde yaadmz evre giderek daha teknik bir evre oluyor. u anda ada insan toplumlarnn ana karakteristii bilimsel bilginin toplumun btn ilerinde ve btn katmanlarnda egemen olmasdr. Bilimsel bilgiye dayanarak ynetilen ve yaayan toplumlara bilgi toplumu deniliyor. Terimler Bilim: Denetimli gzlem ve gzlem sonularna dayal mantksal dnme yoluyla olaylar aklama gc tayan hipotezler bulma ve bunlar dorulama metodudur. Bilimsel yntemle elde edilen sistemli bilgiler topluluu. Bilimsel yaklam: Herhangi bir konuyu bilimsel metodla ele alma, inceleme ve dnme. Bilimsel yasa: Bilimsel aratrma yntemleriyle tespit edilmi olaylar arasndaki deimez ilikiler sistemi. Doa bilimleri: Doadaki canl ve cansz varlklar, onlarn oluumlarndaki yasalar belirlemek iin alan bilimler (fizik, kimya, biyoloji, astronomi, jeoloji v.s.) Doal yasa: Doadaki olaylar, olgular, ilikileri yneten genel ve zorlayc kurallar btn. Olaylarn gidiindeki zorunlu ve olaan deimez kurallar. Dorulama: Bir varsaymn (nermenin) doru olup olmadn belirlemek iin yaplan deneysel ve mantksal ilem. Formel bilim: nsann mantkl dnmesi ve olgusal bilgilerini dncenin formlar olarak ifade etmesi zerine kurulu mantk ve matematik bilimleri.

Hipotez: Henz yeterince dorulanmam olgusal ve dorulanabilir nermelerdir. Kuram: Bir olgular topluluunu tasvir etmeye ve aklamaya ynelik ilkeler, kurallar ve bilimsel yasalar btn; nazariye, teori. Teknoloji: Teorik bilimin hayata uygulanmas sonucu elde edilen ve insan hayatn kolaylatran her trl yeni let ve dzenleme. Toplumsal yasa: nsanlarn toplumsal hareketlerini ve toplumsal kurumlarn birbiriyle ilikilerinin temelindeki deimez genel kurallar ve balantlar. Tmevarm (Induction): Tek tek olgularda gzlenenlerden genel nermelere giden bilimsel yntem. Varsaym (hipotez): Belli konularda yaplan sistemli gzlemler sonucu, oradaki ilikileri ve balantlar aklamak iin geici olarak ileri srlen nermelerdir. zerinde sistemli deney ve aratrma yapmak zere oluturulan hkmler. Yanllama: Popperin bilimsel sonuca ulama yntemi. Bilimde doruluun lt, herhangi bir nermenin yanllanamaz olmasdr. Bir hipotez yanllanamad srece dorudur. Snama ve deney dorulama zerine deil yanllama zerine kurulur. Yntem: Bir sonuca ulamak veya bir nermeyi dorulamak iin izlenen planl yol, metot; ilke, kural ve evreler btn.