Tekilat'n ki Silahoru Biri Merutiyet'in Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyet'in Silahoru Torun 'Yakub Cemil"

Biri Merutiyetin Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyet'in Silahoru Torun "Yakub Cemil" Yazan: Soner 1. bask / mays 2001 18. bask / ocak 2005 Bu kitabn 18. basks 2 000 adet yaplmtr.

Tekilat'n ki Silahoru Biri Merutiyet'in Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyet'in Silahoru Torun "Yakub Cemil" Soner Yaln

Gazeteci Zekeriya Sertel'in ansna

"Drt kez hapse girdim. Yzlerce kez gazetem kapand. Sonsuz kayplara katlandm. Tehdit grdm, tahkir grdm. Ben btn gazetecilik hayatmda hep dikenli yolda savatm. Onun zevkini ve acsn duydum. Fakat hibir gn ylmadm, mcadele yolundan ayrlmadm. Ne ektimse bu yzden ektim, ne grdmse bu yzden grdm..." Zekeriya Sertel

Giri "Soner Bey beni aryormusunuz!" Tanmamz telefonda bu cmleyle balad... Tarih 16 haziran 1999. "Sizi tanmyorum, gazeteci aabeyin sraryla aryorum. O aabeyime gvenimden dolay konuuyorum. Size baz bilgiler vereceim. Sadece bir tek isteim var; adm, kim olduumu sormayacaksnz. Sanrm siz de o gazeteci aabeye gveniyorsunuzdur." Doan Yurdakul'la birlikte Bay Pipo kitab zerinde al-yorduk. Hiram Abas'n ASALA operasyonlarnda grev al-dn renmitik. Fakat elimizdeki bilgiler kstlyd. Hrriyet gazetesindeki aabeyimiz sayesinde Torun "Ya-kub Cemil"e ulatm. Daha dorusu o beni buldu. O gn telefonda yirmi dakika konutum. "Sizi bir daha aramayacam. Ltfen siz de beni bulmaya almayn. Sylediklerime inanrsanz yazarsnz, yoksa siz de dier meslektalarnz gibi birka apulcunun halk kandrmasna alet olursunuz" dedi. Sylediklerinin bir blmn Bay Pipo kitabnda yazdk. O yirmi dakikalk telefon grmesinden sonra bir daha aramad. Bay Pipo kitab kt. 12

Bir akam yine telefonla arad. "lgin bir kitap yazdnz syleniyor. Bana bir tane gnderir misin?" dedi. PTTden kiralad posta kutusuna gnderdim. O gnden sonra kitapla ilgili konumaya baladk. Syle-diklerini yazmamak zere anlamtk. Bu grmelerde beni en ok artan yan, onun Yakub Cemil'in torunu olduunu renmem oldu. Bir telefon grmemizde, "Beyrut'ta ben neden Yakub Cemil kod adn kullandm, biliyor musun?" diye sordu. "ttihat ve Terakki'nin yiit bir silahorunun ad olduu iin" dedim.

"Sence yiit biri miydi?" dedi. Ne demek istediini anlamamtm. Sorusuyla bir yere gelmek istiyordu ama... "Hayati konusunda fazla bir bilgim yok, ama yiit biri ol-duunu biliyorum" dedim. Sonra anladm ki "yiit" laf ok houna gitmiti. "Yakub Cemil benim dedemdir, o nedenle adn kullandm" dedi. Aklma faili mehul cinayete kurban giden Binba A. Cem Ersever geldi. Ankara'da Zafer ars'nda oturup sohbet ederken, "Biliyor musun biz Arnavut gmeniyiz, Resneli Niyazi yakn akrabamzdr" demiti. Aldrmamtm, aslnda doru veya yalan olup olmadn bile aratrmamtm. Bu nedenle yazdm Binba Erse-ver'in tiraflar adl kitabma da sohbetin bu blmn koymadm. Sekiz yl sonra, Bedrettin Dalan'la yediimiz bir le ye-meinde konu Binba Ersever'e geldi. Dalan, Ersever'i tan-yordu. "Ben aratrdm Ersever'in Resneli Niyazi'nin soyundan olduunu rendim. Kan davas nedeniyle Rumeli'den gp Erzurum'a yerlemiler" dedi. Resneli Niyazi, merutiyet iin daa km, 31 Mart gerici ayaklanmalarn bastrmak iin stanbul'a gelmi, hibir makam, rtbe istememi, iftliine ekilmi ve orada hasmlar tarafndan kan davas nedeniyle ldrlmt.

13 1908 ylnda Resneli Niyazi gibi Enver Paa da daa k-mt. Yakub Cemil her daim olduu gibi yine. bu macerada da Enver'in yanndayd. O tarihte daa kan Resneli Niyazi'nin akrabas Binba Ersever'in anlatmlarn kitap yapmtm. imdi Yakub Cemil'in torununun anlattklarn neden kitap yapmayaym diye dnmeye baladm. Binba Ersever anlattklarnn yazlmamasn istemiti. yle yapmtm. Ancak o ldrldkten sonra yazdm. yle yapmak zorundaydm, bu her gazeteci iin tarihsel bir sorumluluktur. Torun "Yakub Cemil"de durum daha farklyd. Brakn sylediklerinin yazlmasn, benimle yz yze gel-mek bile istemiyordu. Telefon numarasn bile vermiyordu. Aramak istediinde akamlar iyerime deil evime telefon ediyordu. Belki bir gn ikna ederim diye, telefon sohbetlerini ayrn-tlaryla not almaya baladm. Bu arada Dede Yakub Cemil'i aratrmaya baladm. Artk telefon sohbetlerinde Dede Yakub Cemil'le ilgili so-rular da soruyordum. ok houna gidiyordu. Bir gn dedim ki: "Yakub Cemil'in hayatn yazmak isti-yorum, bana yardmc olur musunuz?" ok sevindi. 2000 ylnn nisan ay sonlan. Ankara'da bulumaya karar verdik. Szletik, lks bir otelin lokantasnda akam yemei yi-yeceiz... "riyar gvdesi, geni omuzlan, krmz yz, kimi zaman saf ve temiz, kimi zaman sert ve ateli baklar, iddetli imanl konumalar ve atakl ona arkadalar arasnda zel bir yer salamt." Yakub Cemil'i anlatan kitaplar sz birlii etmiesine onu bu cmlelerle tantr.1 1 Hasan zzettin Dinamo, Kutsal syan, 1. cilt, s. 533. 14

O gece Ankara'da, Yakub Cemil sanki o tarih kitaplarn sayfalarndan kp karma gelivermiti! Tpk dedesine benziyordu. Takm elbiseliydi. Tedirgindi. Ben de yleydim. lk dakikalarda ikimiz de hissettirmeden birbirimizi ince-liyoruz. Benim gibi onun da kafasnda ayn soru vard: ne kadar gvenilir? Bunu zaman gsterecekti. Rak imeye karar veriyoruz. Ve gece yarsna kadar srecek sohbetimiz balyor. Kh Dede Yakub Cemil'in, kh Torun Yakub Cemil'in hi-kyesini konuuyoruz.

Yzndeki tebessm sadece bir konuya geldiinde aslyor: "ASALA'y biz bitirdik" diyen eski lkclere. Bazen kendini tutamayp kfr bile ediyor. Ben inadna zerine gidiyorum: "Siz susarsanz, meydan onlar doldurur." Susuyor. Tekrar aile hikyesine dnyoruz. Her cmlesi beni a-rtyor. rnein, babasnn eski bir subay olduunu ren-diimde olduu gibi. stelik babas da, 27 Mays (1960) ve 22 ubat (1962) ve 21 Mays (1963) askeri hareketlerine ka-rmt. Trk Silahl Kuvvetleri'nden atlmt. Ama istihbarat servisinde almaya balamt. Sohbetten olduka keyifli hale gelmiti. Ancak saatler gece yarsn gemiti ve lokantada bizden baka kimse kalmamt. Kahvelerimizi ierken evinin telefon numarasn verdi. Anlalan artk bana gveni gelmiti. stanbul'a dndmde telefonla sohbetlerimiz srd. Ankara'ya gittiimde kafelerde, lokantalarda, otel lobilerinde gryoruz. Ama geceleri mutlaka bir lokantaya gidip rak iiyoruz... Bir gn evine misafir oldum. Ev askeri mze gibiydi. Her duvarnda babasnn, daysnn ve zellikle dedesi Yakub Cemil'in fotoraflar, beratlar,

15 dlleri, kamalar, porselen tabaklar aslyd. Salonda Yakub Cemil'den kalma iki adet kahve fincan ve likr bardaklar vard. O tarih fincanlar ve bardaklarla Trk kahvesi ve likr itik. Ve beklediim gn geldi. Ankara'da, Anayasa Mahkemesi binasnn bulunduu semtteki nl bir lokantada yemek yerken onu ikna ettim. Dedesi Yakub Cemil'i anlatrken, bazen torununun katld operasyonlardan da ksaca bahsedebilecektim. Ancak ismini saklayacaktm. Bir kamu kuruluunda alyordu, emekliliine az bir sresi vard. Bana "orap rlsn" istemiyordu. Ayrca anlatmay vnme sayyor ve bunun ayp olduunu sylyordu. kna olacan hi dnmemitim. Son dnemlerde de umudum iyice azalmaya balamt. Ama "izni koparabil-mitim" ite. Aylardr yaptm uran mkfatn almtm. Keyifle s-tanbul'a dndm. Telefonda ve sohbetlerde anlattklarn bilgisayara aktar-yordum. Notlan yazdka heyecanlanmaya baladm. Bu arada sohbetlerimiz derinleti. Gvendii kadaryla her olayn ayrntsn anlatmaya balamt. Kitabn sonunda hl kendine saklad, sylemeye ekindii anlan var. Ancak kitabn tmn okuduunuzda da bunlarn sadece bir teferruat olduunu greceksiniz... Torun Yakub Cemil'in anlattklarnn ne kadar doru, ne kadar abartl ve ne kadar yalan? Karar okuyucunun! Ama undan eminim; ASALA'ya kar yaplan eylemler bir devlet operasyonuydu ve o, bu operasyonun bir paras olarak grev almt. Belki hakl olarak kimliinin ortaya kmamas iin zaman, mekn ve isimleri deitirmi olabilir. "Olabilir" diyorum nk kendisi gerei olduu gibi anlattn belirtiyor. Belki de benimki salt gazetecilik kukuculuu! yle veya byle, bence bunun pek nemi yok. 16 Olayn "biimi" deil, "z" nemli. O da bunu anlatt. Gelelim kitapla ilgili baz notlara. ncelikle diline. Torun Yakub Cemil olaylar nasl anlattysa, szcklerini bile de-itirmeden olduu gibi yazdm. Anlatmlarna katkda bile bulunmadm. Kitab nceden okuyan baz arkadalarn "Olaylar biraz ssleyerek anlat" ikazlarna ramen bunu yapmadm. Yaanan olaylar ben nasl dinledimse, okuyucunun da yle doal okumasn istedim. stedim ki, okuyucu bu anlatmdan ve onun kendi dilinden Torun Yakub Cemil'in kiilii hakknda bilgi sahibi olsun.

Dede Yakub Cemil'in anlatmlarna gelince... Okuyucuyu o gnlere gtrmek iin elimden geldiince "eski Trke"yi kullanmaya altm. Ancak yine de anlalr olmaya gayret ettim. rnein, zaman, mekn ve uzunluk birimi gibi ltlerde gnmz dilini kullandm. Dede Yakub Cemil'in yaamyksn, torunun anlatm-larndan ve o dnemle ilgili kitaplardan derledim. Dede Yakub Cemil'in anlatmlarnda olaylarn arkasndaki ngiliz, Fransz, Rus ve Alman "parmaklarn" gremeye-ceksiniz. rnein Sadrazam Mahmud evket Paa'nn suikast sonucu ldrlmesinde, ngilizlerin muhaliflere yardm ettii iddialar o gnlerde ve o gnleri yaayan kiilerin anlarnda fazlasyla yer alr. Bunlara yer vermedim. nk Dede Yakub Cemil'in donanm bunlar anlamaya msait deildi. O sadece bir silahordu. Siyasetle ilgili deildi. Onun azndan paylam kavgalarnn i siyasetteki izdmn anlatmak abartl olacakt. Bu konulara hi girmedim. Sadece bir silahorun grdklerini yazmaya altm. Torun Yakub Cemil'de de benzer slubu kullandm. Bu kitap Dede Yakub Cemil ve Torun Yakub Cemil'in bak alaryla kaleme alnd. Benim katlmadm, hatta beni zaman zaman rahatsz eden blmler, olaylar oldu. Ancak bunlar yine de yazdm. Benim grevim yaananlar deitirmek deil, olduu gibi, aktarclarn anlatmyla sizlere sunmaktr. Kzalm, zlelim, beenelim, kar kalm, ne yaparsak ya17 17 palm, o hayat onlarn hayat. Ve bunlar yaamn, tarihin kat gerekleri... Bu kitap ne bir yk, ne de bir roman. Bir akademisyenin almas hi deil. Bu bir gazeteci kitab... Gazeteci bu kitapta tarihsel gereklerden yola karak, yaadklar dnemin nemli tanklar, dede-torun iki silahorun yaamyksn yazmaya almtr. Yazarn kukusuz bir iddias vardr; rejimler, sistemler ve isimler deise de, hep bir 'Tekilat" vardr! Bunun ad Tekilat Mahsusa da olur, zel Harp Dairesi de!.. Bugn bu iki tekilat tarihteki yerlerini alsalar da, onlarn grevini baka devlet birimleri yerine getirmektedir... Objektif olmaya altm; Trk, Krt, Ermeni, Rum, Ms-lman, Hrstiyan, Musev kimliklerden syrlmaya gayret ettim. Ne derece baardm bilmiyorum. Yazarn bazen duygusallat anlar olmad deil. Belki bu da, yazarn "1908 Devrimi"ne (kinci Merutiyet) inanmasndan ileri gelmektedir. Bu tr tartmalara girmeden sizleri kitapla ba baa b-rakyorum. Takdir kukusuz okuyucunun... Gelelim teekkr safhasna... Feza K. Yaln, baz blm-lerin yazlmasn bizzat stlendi. zellikle Dede Yakub Cemil'in Rumeli'de, Trablusgarp'ta, Kafkasya'da sren ve Kthane'de biten yaamyksnn yazlmasnda byk kat-klar oldu. Beste nkol, "Kim kimdir" blmnn yazlmasna ve kay-nak aratrlmasna yardmc oldu. Cihan Yavuz, bata Cemal Kutay olmak zere baz "tarihi kaynaklarla" grt. Bir te-ekkr de Bahadr zdener'e yardmlarndan dolay. Ve Cneyt zdemir. Herhalde o olmasyd kitab yazmak iin gerekli zaman bulamazdm. Ayrca srekli tevik etti, moral verdi. Bir teekkr de tm Doan Kitaplk alanlarna. Artk sz, Tekilat'n iki silahorunda!.. Soner

Makedonya'da dede Yakub Cemil Benim hikyem 1319 (1903) senesinde balyor... 20 yandaydm... Pangalt'da, Mektebi Harbiye'nin mdr Albay brahim Bey, "Mlazm1 Yakub Cemil, Manastr, 6. Nizamiye Piyade Tmeni Makineli Blk Komutanl'nn emrine" diye barnca neredeyse esas duruu bozup havaya frlayacaktm... Nihayet ben de silah kuanp savaacaktm... Knyem hemen yazlmt deftere: "Ahmed olu Yakub Cemil; stanbul-Yenibahe. 1319-Manastr." Yaplan trenlerden sonra, asker rtiyeden beri birlikte olduumuz arkadalarla hep bir azdan defa "Padiahm ok yaa" diye barp okula veda ettik.

Arkadalarla ayrlmamz g olmutu. Ama ounluu Makedonya'ya geliyordu. Mektepten arkadalarla hafta sonu gizlice gittiimiz Beyolu'ndaki Alman Zeuve Birahanesi'nde deil, ekya takiplerinde karlaacak, hasret giderecektik!.. Ailemle de vedalamak iin doup bydm Yeni1 Harp Okulu'ndan mezun olunca mlazm sani (temen), Harp Akademisi birinci snfna geince mlazm evvel (stemen), Harp Akademisi'ni bitirince erknharp (kurmay) yzba rtbeleri alnrd. Harp Okulu'nu iyi dereceyle bitirenler Harp Akademisi'ne girebiliyordu. 20 ky'deki evimizin yolunu tuttum. O gn nereden bilebilirdim, bunun babam Ahmed'le son grmemiz olacan... Babama "Ayngac" (ttn kaaks) derlerdi. Bursa'dan, Manisa'dan kaak yollardan stanbul'a ttn getirirdi. Dyunu Umumiye2 devletten alaca borlarna kar kylnn ekim sahasna ve mahsulne el atmt. Reji daresi kontrol iin, bizim jandarmaya gvenmeyip, Hristiyan ekalliyetten setikleri ceberut, insafsz kolcular kullanyorlard. Trkler, bata ttn olmak zere mahsullerini hep kaak yollardan elde ediyordu. Ben Makedonya'da ekya takibindeyken Dyunu Umu-miye'nin inzibatlar babam ve arkadalaryla atmaya giriyorlar. Zavall babam vuruluyor. Bana ok sonradan haber verdiler. Sylemekten ekinmiler; stanbul'a gelip intikamn alrm diye korkmular. Ailemizin ykn kardeim Mehmed Hsn ekiyordu. Babamn ikinci einden de Sabri adnda olu vard. Aslnda vey olu da saylmazd. Babamn ttn kaakl yapt gnlerde en yakn arkada Sabri isminde biriymi. O da Dyunu Umumiye inzibatlarnca ldrlnce, babam yakn arkadann hamile eini yanna alyor. te o hanmdan doan ocua da babasnn ismi olan Sabri3 veriliyor. Ben Manastr'a giderken Sabri ok kkt. Annem Nazik Hanm ile babam Ahmed'in elini pp, kar-deim Mehmed Hsn ve kz kardeim Edare'yle vedalatk-tan, Sabri'yi ise kucama alp biraz okadktan sonra Ma-nastr'n yolunu tuttum. Eve be kuru para brakmay ne ok istemitim. Maam 250 kurutu. Yalnz bunun 12,5 kuruu kesintiye gidiyordu. Fakat o gnlerde ara ki maa bulabilesin. Sadece 2 1881 ylnda kurulan ve tamam yabanc yedi yeden meydana gelen, Osmanl Devleti'nin d borlarnn tahsilini gvence altna almay amalayan kurulu. Bu yabanc kurulu Osmanl'nn birok nemli gelir kaynana el koymu, bunlarn toplanma yetkilerini almt. 3 Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki adl kitabnda Yakub Cemil'in kardeinin adnn Mehmed Seyid olduunu yazyor (s. 467). Keza, Tark Zafer Tunaya da, Trkiye'de Siyasal Partiler adl kitabnn 3. cildinde, Yakub Cemil'in kardeinin adnn Seyid olduunu belirtiyor (s. 765). Torun "Yakub Cemil" ise srarla vey kardeinin adnn Sabri olduunu, z kardeinin adnn Mehmed Hsn olduunu sylyor.

21 birka kuru harcrah vermilerdi... Bir hafta sonra birliime teslim oldum. Rumeli barut fs gibiydi. Makedonya kaynyordu: Srp, Bulgar, Yunan, Karada komitaclar her yan sarmt. Mektepte (Harp Okulu) cephane ve tam tehizatl silahlarn bulundurulmasn Zat ahane II. Abdlhamid yasaklamt. Dersler tahtaya izilen ekiller yahut numunelik malzeme ve vastalar stnden yrtlyordu. Top at yapamadan mezun olmutuk! Sadece mektep avlusunda birtakm eski Mantelli toplarla talim grmtk. imdi atein ortasndaydm. Makedonya'da hayat hi de tahtaya izilenlere benzemiyordu! Kefenimi boynuma dolamtm... Komutanm Enver Bey benden tam bir yl nce 23 ekim 1902'de Manastr'da 13. Topu Alay 6. Batarya Komutanl-'na gelmiti. Belki talihim, belki talihsizliim bilemiyorum, greve yeni baladm gnlerde, Makedonya htilal Komitesi 1903 yln, ihtilalin balang tarihi semiti. Bu nedenle atmalar oktan kzmt. Hayatim savalar iinde geti ama ilk girdiim atmay hi unutamadm. Enver Bey'in komutasnda, 18 kiilik Bulgar etesini ta-mamen yok ettik. Mektepteki noksanlklarmz burada Enver Bey gibi komutanlar sayesinde hemen gideriyorduk. Ben silahlara kar zaten oldum bittim her

zaman becerikliydim. Harp Okulu'nda retmediler, ama babam sayesinde k-klmden beri silah kullanyordum. yi atc olduum sylenirdi hep. Enver Bey'le tam bir ekip olmutuk. Artk hep onunla be-raberdik. Yediimiz itiimiz ayr gitmiyordu. Kendisini bize sevdirmesini bildi. Bizimle birlikte oturup kalkmas ok ho-umuza gidiyordu. Askerlik kademelerini hak etmeden yksek yerlere getirilen Saray uaklarna, akaklarna ve casuslarna kin doluyduk. 22

Makedonya topraklarnda; skp, Koana, ti, Ohri, Cuma, Osmaniye, arova'da ayak basmadmz yer kalmamt. ete takiplerinin bazen bir, bazen iki ay srd oluyordu. 3. Ordu birliklerine "avc taburlar" denirdi. Makedonya'y saran etecilere kar mcadele ettiimiz iin bu ad bize uygun dyordu. Giritli Kaptan Skalidis'in, Bulgar Petso'nun, Rum Pirle-pe'nin, Arnavut Istaryal Kmil Bey'in ve "Vardar Gnei" denilen Apostol'un etesini de yok eden bizdik. Bazen kar altnda kalmaktan ayaklarmz donard. Bazen gnete kavrulurduk. Kurun yediimiz de olurdu. Ylmadan mcadele ederdik. Biz kim miydik? Biz, Ohrili Binba Eyp Sabri, Binba Hakk Bey, Res-neli Kolaas Niyazi, Albay Selahaddin, Cafer Tayyar, Sapan-cal Hakk, Mlazm Atf, Mustafa Necib, Yenibaheli kr, aabeyi Nail, Kuubazade Eref, Sleyman Askeri Bey, Filibeli Halim Cavid, Halil Bey ve niceleri... Makedonya bize bir ey retmiti: gerilla sava! Mektepte hep cephe savalar anlatlrd. Halbuki Make-donya dalarnda ete sava yaplyordu. ete savanda istihbaratn ne kadar nemli olduunu da biz, bu topraklarda rendik. Makedonya'da vilayet vard: Selanik, Manastr ve Ko-sova. Nfusu ok karkt. slam, Rum, Bulgar, Ulah ve Srp ya-ard. Manastr'da 260 000 slam, 291 000 Rum, 188 000 Bulgar ve 30 000 Ulah ile Srp vard.4 eteler ayn zamanda birbirleriyle de savayorlard: Bul-garlar ile Srplar; Bulgarlar ile Yunanllar; Srplar ile Arnavut-lar... Bulgarlar kendi aralarnda da ikiye blnmlerdi: Ma-kedonya'nn Bulgaristan'a ilhakn isteyenler; Makedonya'nn istiklalini savunanlar. Birinci grubun banda Temen Boris Saranov ve yardmcs Gavranov vard. kinci grubun reisliini ise General Zen4 Arnavutlar listeye dahil edilmemi, slam tasnifine tabi tutulmutur.

23 ev ile Mihaylovski yapyordu. kinci grup komnistti. Bunlar Trkleri, Mslmanlar bile kandrmaya balamlard. Her iki grubun da ortak slogan uydu: "Her yerde ve hibir yerde!" Bence bu sz, gerilla savann ne olduunu ok gzel an-latyordu. eteler, Makedonya'y be blgeye ayrmlard: skp, Manastr, Serez, Istmoca, Pirlepe. Her blgenin bir komitesi vard. Bata biz Osmanl zabitleri olmak zere, yabanc konso-loslara, demiryollarna, kprlere, kylere, kasabalara, ehirlere saldrlar dzenliyorlard. Akla gelecek her yntemle suikast yapyorlard. Mesela, Fransz bandral yolcu gemisini iindekilerle birlikte hatrdlar. Grand Otel, Yorgi Bodan ve Yeni Konak ga-zinolarn bombaladlar. Tm bunlarn zararn Osmanl Ha-zinesi dyordu. Fransz maden mdr Chevalier'yi gpegndz kardlar, 15 000 altn fidye istediler. Tabi hemen deniyordu, nk kan para Osmanl'nn kasasndand. Keza ngiliz rahibe Miss Stene iin denen 16 000 altn gibi. Biz ise artk 250 kuruluk maamz alamaz olmutuk. Ama paray kim dnrd. Gece gndz, da ta demeden komitaclarn peinde do-layorduk. Yakaladmz ekyalarn hepsinin bize tek sy-ledii, "Neznam"d. Yani "Bilmem".

Trke biliyor musun? "Neznam!" Silahlar nerede? "Neznam!" zellikle kiliseler ve papaz evleri komitaclarn silah depo-suydu. Ancak biz ne zaman silah ele geirsek, Rus Konso-losluu annda mdahale ediyordu. stelik yakaladklarmz gelip cezaevinden karyordu. Bu komitaclar evlerine, davul zurna eliinde bizim Trk mahallelerinden oynayarak dnyorlard! 24 Ruslarn gc uradan geliyordu: ngiltere Kral VII. Edward, Avusturya-Macaristan Hkm-dar Franz-Joseph ve Alman mparatoru II. Wilhelm, "Mrz-steg Program" denilen bir anlamaya imza atmlard. Anlamaya gre, Makedonya vilayetine bir Osmanl umum mfettii tayin edildi. Bunun yannda da, biri Rus, dieri Avusturyal iki mavir yardmc olarak verildi. Btn Makedonya, tpk Bulgar komitaclarnn yapt gibi, be blgeye blnm ve jandarma slah iin her blgeye bir yabanc uzman verilmiti. Tm jandarma blgelerinin komutanln ise bir talyan general yapyordu. Onun yannda 25 yabanc subay bulu-nuyordu. Vilayet btesini Osmanl Bankas kontrol ediyordu. An-lald gibi Makedonya'daki Osmanl topra en geni bir ekilde yabanc kontrolne braklmt. II. Abdlhamid bu istekleri hemen kabul etmiti. Blgeye Osmanl umum mfettii olarak Hseyin Hilmi Paa gnderilmiti. Paa gelir gelmez ne yapmt dersiniz?.. Biz Trk zabitle-riyle uramaya balamt... Paa, Bulgar, Yunan, Arnavut, Srp komitaclaryla urama yerine ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinin peine dmt. Yldz Saray, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni5, hayat iin en tehlikeli varlk gryordu. Ama Zat ahane bilmiyordu ki, artk uyanmtk. Biz Osmanl zabitleri artk Zat ahane'nin emir kullan deildik. Onun her isteine kleler gibi gz kapal boyun eemezdik. .. Artk kul olmak istiyorduk... Korkulan cemiyet ttihat ve Terakki her geen gn by-yordu. Makedonya'da bulunan zabitlerin gnll, koarak cemiyete girmemizi hzlandran olay, 1903 ylnn mays aynda meydana geldi. Manastr'daki Rus bakonsolosu Rostkovkiy her zaman 5 ittihat ve Terakki Cemiyeti hakknda ayrntl bilgi iin kitabn sonundaki "Kim kimdir" blmne bakabilirsiniz.

25 deti olduu zere, elinde kamsyla cadde ve sokaklarda dolard. Rastlad Trk askerlerine hakaret ederdi. Hatta dverdi. Bir gn, bir resm binann kapsnda nbet bekleyen Trk askerine saldrd. Askeri kamyla dvmeye balad. Sebebi kendisine selam verilmemesiydi. Bizim asker dayanamad, silahn ekip bakonsolosu ldrd. Aslnda asker vazifesini yapmt! Fakat ne oldu dersiniz?.. Harp Divan kuruldu; hem ba-konsolosu vuran Halim adndaki asker, hem de o srada kapda bulunan dier Trk asker idama mahkm edildi. zerinde Osmanl niformas bulunan ve hakarete urad, dvld iin kendisini savunan Trk askerini, bizim yce Osmanl Devletimiz, yabanclardan ekindii iin dara-acna gnderdi. Harp Divan'nda Enver Bey de grevliydi. Hibir ey yapamamann ezikliini, o da, o gn grd. Ve iki Trk askeri asld... Hakszlklardan ve hakaretlerden kurtulmalydk. "Dinimiz, vatanmz ve milletimiz" iin arptmz sanyorduk. Ama bu vatan neresiydi? Milleti Osmaniye kimdi? Dindalarmz kimlerdi? Brakn dier cepheleri, Makedonya'da, Rumeli'de arp-tklarmz, dmanlarmz kimlerdi? Ordu, Makedonya'da milleti Osmaniye'nin bir parasyla savamyor muydu? Bulgar, Srp, Rum bizim milletimiz miydi? Arnavutlar bizim dindamz deil miydi? Onlar bizi, bizim grdmz gibi grmyordu. "Vatan Osman", "milleti Osmaniye" hatta "din birlii" kavramlarnda bir yanllk yok muydu?

Arap Arapln, Yunan Rumluunu, Yahudi Musevliini, Bulgar Bulgarln korumutu. Biz kendi benliimizden uzaklatrlmtk. Kafamzn karkl hepimizi korkutuyordu. Makedonya dalarnda kimliimizi aryorduk... 26 Da balarnda, ete savalarnda soluk aldka bu d-ncelerimizi tartyorduk. Kurtuluu ttihat ve Terakki Ce-miyeti'nde gryorduk. Biliyorduk ki, ynetimdeki ktlk devleti ynetenlerden ok ynetim biimindeydi. Rumeli'de ttihat ve Terakki'nin ilk tohumlar 1900 ylnda atlmt. Cemiyet'in blgedeki en gl ismi Talat Bey'di. Ben tan-dm zaman Selanik- Manastr seyyar posta memurluu ya-pyordu. Yldz Saray, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Hristiyan di-nine mensup, hatta ounun Allahsz, slamiyet dman ol-duu dedikodularn yayyordu. Bunlarn doru olmadn biliyordum. Cemiyet'e girmek iin sabrszlanyordum. ttihat ve Terakkiye girmemde, birlikte grev yaptm zabit arkadam Sapancal Hakk'nn etkisi oldu. Ve o beklediim gn geldiinde ne kadar heyecanlanmtm. Sapancal Hakk'yla Selanik'e gitmitik. Tahlif (yemin) merasimi iin geceyi beklemek gerekiyordu. Bekledik. Hava karard. Namzet (aday) gzleri bal olarak arka sokaklardan yemin treninin yaplaca eve faytonla gtrlrm; bana da aynen yle yaptlar, gzlerimi baladlar. Burada koluma arkadam Sapancal Hakk girdi. O, bana kefil olmutu. Arabadan inmi, biraz yrdkten sonra bir evin nnde durmutuk. Gzlerim bal olduu iin etraf gremiyor, ama hissediyordum. Yllar sonra gittiim evin adresini rendim. Buras Selanik'te Yallar denen mahallede Baron Hir Hastanesi'nin yanndaki iki katl evdi. Evin sahibi Mid-hat kryd! Kap iki kez alnrd. Parola byleydi. erden "Kimsiniz?" sualini duymutum. Sapancal Hakk, "Halas" (kurtulu) cevabn vermiti. "Demek parola buydu" demitim iimden. eriden, "Nereye, niin geldiinizi biliyor musunuz?" su-aline, bu kez, "Evet, bir cemiyeti mukaddeseye vatan ve millet iin hizmete geldik" karln verdi Sapancal Hakk. Ka-

27 pnn arkasndaki sesin, "Bu cevabnzn doruluuna yemin eder misiniz?" sualine de, Sapancal Hakk, "Allah, bayrak, namus zerine yemin ederim" tasdikini verince kap almt. Holden geip bir odaya girince yemin merasimine geildi. "Yakub Cemil, sa elini Kuran Azman'a, sol elini ta-bancann zerine koy." Gzlerim hl balyd. Sapancal Hakk'nn yardmyla istenileni yapmtm. Yemin merasimi bitince gzlerimin ban zdler. Kar-mda siyah peeli, krmz rtl kii bulunuyordu. Oda yar aydnlkt. Cemiyet'in gizli iaretlerini, parolalarn sylemilerdi. Ve-rilen vazifelerin yerine getirilmemesi, bir srrn ifas veya iha-net hallerinde Cemiyet'in li makamlarnn kararyla lme kadar uzanan cezalarn tatbikinde hibir hakszlk isnat edil-meyeceini dair taahhtte bulunmam istemilerdi. Hepsini tek tek kabul etmitim!.. Cemiyet'in silahor yelerden meydana gelen feda ubeleri vard. Ben bunlarn arasndaydm. Fedalik, idare heyetlerinin denetimi altnda yaplyordu. Bunlarn gsterdikleri sre iinde grev mutlaka, ne pahasna olursa olsun yerine getiriliyordu. Fedai olmak gnllle balyd, ama gnll olduktan sonra grevi yapmak zorunluydu. Hrriyet ve eitlik iin lm, lmlerin en ereflisiydi bizim iin. lk kez bir i meselede milletin kar iin lme kouyorduk. Yemin merasiminin ardndan gururumu okayan szleri dinledikten sonra evden kmtk.6 im iime smyordu. Barmak istemitim: Yaasn vatan!.. Yaasn millet!.. Yaasn hrriyet!.. Bizim iimizden Cemiyet'e ilk giren kii Enver Bey olmutu. Hi unutmam, kod ad "Suavi'ydi. 6 Kimi tarihilere gre, ttihat ve Terakki'nin yemin merasiminin ekli ve metni 1789 Fransz htilali'nde Jakobenlerin yaptnn bir benzeriydi. Kimi tarihiler de bu yemin merasiminin masonlardan kopya edildiini iddia ederler. Kimi tarihilere gre ise, ttihat ve Terakki bu yemin merasimini, Bulgarlarn Makedonya'daki nl rgt (MRO) adl kuruluundan esinlenmiti.

28 Manastr'da onun liderliinde rgtlenmitik. Aramzda kimler yoktu ki; Erknharp Yzba Kzm (Karabekir), Mntka Erknharp Reisi Hasan Bey, Manastr cemiyetinin en nemli isimleriydi. Resneli Niyazi de bu merkeze balyd. 1906'dan sonra olduka nl isimler de Selanik'te tekilata kaydoldu; Erknharp Kolaas (nyzba) Mustafa Kemal (Atatrk), Erknharp Kolaas Ali Fuat (Cebesoy) gibi... Selanik, ttihat ve Terakki'nin fikir gcn, Manastr ise vurucu gcn oluturuyordu. Selanik tekilatnn reisliini Talat Bey, Manastr'n liderliini ise Enver Bey yapyordu. Her ikisi de Selanik'te, Musev iken Mslman olmu da-vavekili Emmanuel Karasu Efendi'nin yazhanesinde bulu-uyorlard.7 Biz o tarihte, gerek Talat Bey'in gerekse Emmanuel Karasu Efendi'nin masonluun statlarndan olduklarm bilmiyorduk. 2. Ordu'nun merkezi Edirne'deydi. Makedonya blgesinde bulunan 3. Ordu'daki gizli rgtlenme almalarnn 2. Ordu'ya da sramamas dnlemezdi. Cemiyetin 2.Ordu'daki rgtlenmelerini Kolaas smet (nn) Bey yapyordu. Merutiyet talepleri neden en ok 3. Ordu zabitlerince is-teniyordu dersiniz? Kukusuz bunun bir nedeni vard. Osmanl ordusunda iki tr subay vard: mektepliler ve alayllar. stanbul'daki Hassa Ordusu'na (1. Ordu) alayl subaylar atanyordu. nk bunlar Saraya sadk, kapkulu zihniye-tindeydiler. II. Abdlhamid'in gvendii subaylar bunlard. Terfi ve nianlar da her zaman bunlara dyordu. Aralarnda bir tane bile mektepli subay yoktu. ou okuma yaz-ma bile bilmezdi. Harbiye'yi bitiren mektepli bizler, adeta stanbul'dan s7 ttihat ve Terakki'nin en nemli isimlerinden Emmanuel Karasu, yazar Bilge Karasu'nun babasdr. 29 rlrdk. Bu kn dn de yle kolay olmazd. Ancak Mabeyin'den (Saray Genel Sekreterlii) yaplacak gl bir torpille mmknd. Tabi ki hrriyet istekleri alayl subaylardan kacak deildi! Ancak sadece talep etmekle, gizli toplantlarda konuma yapmakla bu i olmazd. Harekete gemek gerekiyordu. Ve harekete geilmiti. Yldz Saray'nn has adam Selanik Merkez Kumandan Kaymakam (Yarbay) Nzm Bey, Enver Bey'in kz kardei Hasene'yle evliydi. Saray'a bildirmek zere oumuzun adnn bulunduu 397 kiilik tevkif listesi hazrladn, listeyle birlikte stanbul'a gideceini renmitik. Bunu nlemeliydik. Nzm Bey'in ortadan kaldrlmasna karar vermitik. Enver Bey bu grevi kendisinin yapacan syledi. Ancak Enver'i aile buhranna srklememek iin vazifeyi baka bir arkadamz zerine ald.8 Feda grubundan arkadamz Mustafa Necib sradan bir zabit deildi. En bilgili arkadalardan biriydi. stelik iyi ni-ancyd. .. Mustafa Necib, 29 mays 1908 akam smail Canbulat ve Enver Bey'in yardmyla, Nzm Bey'i vurdu ama ldreme-di. Yaralanan Nzm Bey stanbul'a gtrlrken, Enver Bey Tikve'e kap sakland. nk olay srasnda Nzm Bey kaynosunu grmt! Gemileri yakmtk ve artk geriye dn yoktu. 8 haziran 1908'de Estonya'nn Reval ehrinde, ngiltere Kral VII. Edward ve Rus ar II. Nikolay'n, "hasta adam" Osmanl'nn mirasn paylamak iin anlatklar haberi Ma-kedonya'da bomba gibi patlad. Osmanl topraklarnn milletleraras idareye braklmasn, rnein Irak'n ngiltere'ye, Boazlar'n Ruslara verilmesini istiyorlard. 8 Sina Akin, Jntrkler, ttihat ve Terakki adl kitabnda, Nzm Bey'in kumar oynadn, gazinolardan para aldn ve Enver Bey'in kz kardei Hasene'yi boamak zere olduunu yazmaktadr (s. 102). 30

Hzl hareket etmemiz gerekiyordu ve yle de yapmtk. 25-30 haziran 1908 tarihleri arasnda, be gn, Manastr'da geceli gndzl gizli toplantlar yapld. Balatlacak harektn plan inceden inceye gzden geirildi.

nce Makedonya'daki tm posta merkezleri kontrol altna alnarak ie baland. Sonra, 3 temmuz cuma sabah afakla birlikte, Kolaas Resneli Niyazi Bey, "Resne Mill Taburu" adn alacak 200 kiiyle daa kt. Millet mal tabur silahlarn da almlard!.. Hrriyeti sadece biz deil, daha birka ay nce ete sava yaptmz Bulgar, Yunan, Srp komitaclar da istiyordu. Srp, Bulgar, Yunan, Karaba komitaclaryla bizimkiler arasnda adeta bar yaplm gibiydi. Komitaclar silah b-rakmlard! Resneli Niyazi'yle birlikte daa kanlar arasnda kimler yoktu ki... nl Srp komitac Circis, Arnavut beyi sa Bola-tin ( yl sonra Arnavutluk ayaklanmasnda, Srp Circis, sa Bolatin'i ldrecektir), Yunanl kaptan Kleftus Kontaris ile Bulgar komitac Sandanski. Bir de Resneli Niyazi Bey'in uur getirdiine inand geyii... Resneli Niyazi'yi birka gn arayla, 200 kiilik "Manastr Mill Taburu'yla Binba Enver Bey ve "Ohri Mill Taburu" adn alacak 300 kiiyle Binba Eyp Sabri Bey takip etti. Ben Enver Bey'in yanndaydm. Bata Enver Bey olmak zere tm zabitler apoletlerimizi skp atmtk. Aladmz gstermemek iin birbirimizin yzne bak-mamaya alyorduk. Sonumuzun ne olacan hibirimiz bilmiyorduk. O scak saatlerde nereden bilirdik, yirmi gn sonra memlekette doan ocuklara, "Enver", "Niyazi" adlarnn verileceini... O ne byk bir gnd. Bir kutsal ama uruna yan yana gelmi kitleleri hibir gcn yok edemeyeceini ben o gn grdm. Dalar, tepeler, ovalar sanki bize o gn daha farkl geliyordu.

31 Enver Bey niformay kard. Beyaz potur, krmz kuak, mintan ve bandaki fesiyle tam bir kyl gibiydi.9 Boynunda Fethi (Okyar) Bey'in daa karken hediye ettii drbn vard. Biz de etecilere benzemitik. Byklarmz bile dzelt-mitik.10 Tabi etecilerden farkmz vard. zellikle emrimizde bulunan birliklerin rz ve namus yolunda dikkatli olmalar artt. Kimseye yan gzle baklmayacakt. Yenice'de Binba Cemal Bey'le11 karlamtk. Biraz erzak yardm aldk, karlnda senet veriyorduk. Senet para yerine geiyordu. Kabul etmeyen devlet memuru ttihat ve Terakki fedaleri tarafndan iddetle cezalandrlacakt. Sonra Karacaova'da Enver Bey'in amcas Halil Bey'in birlikleriyle bulumutuk. Gittiimiz yerlerde ttihat ve Terakki'ye adam kazanyorduk. zellikle Mslman Arnavutlarn hemen hepsi Bektaydi. Bizi gnlden, yrekten destekliyorlard. Talat Bey gibi ttihat ve Terakki'nin nde gelen baz isimlerinin Bekta olmalarnn da bunda rol vard. Tikve'te Mustafa Kemal (Atatrk) Bey'le bulutuk. Bize cemiyetin verdii genel yetkileri kapsayan bir mektup getirmiti. Geceyarsna kadar btn meseleleri konumutuk. Hepimizin yolu aynyd: Ya hrriyet, ya lm! Bizi dadan indirmek iin, Mir (Mareal) emsi Pa-a'nn emrindeki 80 taburla Makedonya yolunda olduunu renince dehete kapldk. Biliyoruz ki oluk gibi kan dklecekti ve akan kan karde kan olacakt! emsi Paa okumas yazmas olmayan alayl sert bir komutand. Zat ahane kendisine ok gveniyordu. 9 Enver Paa'nn daa kt gnlerde ektirdii bir fotoraf Cemal Kutay'n, Talat Paa'nn Gurbet Anlar kitabnn 1. cildinin 208. sayfasnda bulunabilir. Merutiyet ilanndan sonra Enver Bey ile Resneli Niyazi'nin fotoraflar kapld. Ancak Enver Paa, zellikle eteklii andran kyafeti nedeniyle bu fotorafnn pek ortalarda dolamasn sevmezmi! 10 Yenieri Oca'nn kaldrlmasndan sonra orduda modernleme abalar balam, Fransa ve Almanya'dan kurmay subaylar getirilmiti. Ordu daha ok Fransz renim metotlaryla eitilmiti. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi) aleyhimize sonulannca Fransz asker sisteminin yetersiz olduu belirtilerek, Alman (Prusya) ekolne geilmitir. Alman ekolyle yetien subaylarn ilk yaptklar Prusyal subaylar gibi byklarnn ularn yukarya doru burmakt. 11 leriki yllarda ttihat ve Terakki'nin nemli isminden biri olan Cemal Paa, gaze-teci-yazar Hasan Cemal'in dedesidir. 32 Da banda karar verildi: ok kan dkleceine bir kiinin kan dklmeliydi. O da emsi Paa'nn kan olacakt.

Greve drt kii talip oldu. Mlazm Atf Bey'in12 yapmasna karar verildi. yi niancyd. Ekya takiplerinde ok baarlar gstermiti. Ali Fethi (Okyar) delaletiyle ttihat ve Terakki'ye girmiti. Cemiyet'in bizim gibi fedaler grubunda yer alyordu. Mlazm Atf herkesle kucaklat ve "Bir dakika" deyip, Nazm Paa'y vuran Mustafa Necib'i darya ard. rendik ki, Osmanl-Yunan Sava'nda ehit den babasndan kalan hatra saatin, vazifesinden sa dnemezse annesine verilmesini rica etmi... Vedalarken, "Hangimizin yaamas memleket iin ha-yrlysa hayatta o kalsn" dedi... 7 temmuz 1908. Manastr'daki postaneden kan Mir emsi Paa, kendisine yaklaan mahall giysili, orta boylu, esmer yzl, kvrk bykl gence dikkat bile etmemiti. ki kurun yiyince, o da anlamt ttihat ve Terakki'nin gcn. Mlazm Atf kardeimiz kargaadan kurtulup kamay baard. Ancak brnden yaralanmt. Temen Mahmut Bey'in13 evinde tedavi edildikten sonra kadn kyafetiyle Ma-nastr'dan Resne'ye karld. emsi Paa'nn ldrld ve katilinin yakalanamad haberi Yldz Saray'na bildirilence Zat ahane'nin vesvese ve heyecan daha da artmt. Etrafndakilere, "Demek ki, ttihat ve Terakki syledikleri gibi mthi bir cemiyetmi, bir gn bizi de oturduumuz yerde ldrebilir!" dedii kulamza geldi. O scak gnlerde kimler vurulmad ki! 10 temmuzda, Saray'a srekli jurnaller gnderen Manastr Topu Alay Mfts Mustafa evket Efendi, 17 temmuzda, Zat ahane'nin 12 Atf Kaml; TBMM'nin 6. ve 7. dnemlerinde anakkale milletvekillii yapt. 13 Mahmut Soydan; daha sonraki yllarda srasyla, Atatrk'n yaverliini, Siirt milletvekillii, Bankas Ynetim Kurulu bakanl ve Milliyet gazetesinin bayazarln yapt. 33 fermann okurken, Manastr Mntka Kumandanl erkn-harbiyesinden Osman Hidayet Paa ve Cemiyet'e dman olduklar bilinen, Debre Mutasarrf Hsn Bey, Polis Mfettii Sami, Avukat Sabir Efendi, Kanun (nzibat) Yzbas brahim, Svari Yzba Ali tek tek ldrld. Bu arada, ldrlen emsi Paa'nn yerine blgeye gnde-rilen Mir Osman Paa, Manastr'da Resneli Niyazi Bey'in kuvvetleri tarafndan daa kaldrlp esir alnd. Kazanmtk! 23 temmuz 1908 gn Manastr'da 21 pare top at yaplarak ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Merutiyet ilan olunmutu.14 Biz bir gn sonra Kprl'den Tikve'e ulatmzda Selanik merkez heyetinden bir telgraf almtk. Merutiyet'i ilan ettiklerini duyuruyorlard. Kansz bir ihtilaldi bu!.. Zamannda zulm grm, tevkif edilmi, hapsedilmi, srgnlere gnderilmi, ldrlm ama ylmam, kork-mam ttihat ve Terakki Cemiyeti zoru baarmt! Bata Enver Bey olmak zere hemen, "hrriyetin kbesi" Selanik'e gelmemiz isteniyordu. Artk zerimizde niforma-larmz vard. Saat bire doru Selanik'e vardmzda btn ehir halk tren istasyonundayd. Tren, cokun haykrlar, sevin lklar iinde istasyona girmiti. Herkes hep bir azdan baryordu: "Yaasn hrriyet... Yaasn msavat (eitlik)... Yaasn adalet... Yaasn uhuvvet (kardelik)..." "Kalkn ey ehli vatan" diyenler yanlmamt. Millet ayaa kalkmt... 14 Amerikallarn 4 Temmuz'u; Franszlarn 14 Temmuz'u olduu gibi bizim de 23 Temmuz'umuz vard. 8 temmuz 1909'da kabul edilen yasayla, 23 Temmuz "Hrriyet Bayram" olarak kutlanrd. 13 mays 1935'te bu bayram kaldrld! 27 Mays 1960 Asker htilali de "Hrriyet Bayram" olarak kutlanmaya baland. Bu bayram da 12 Eyll Asker Dar-besi'nden sonra kaldrld! 34

Herkes Enver Bey'i grmek iin birbirini eziyordu, istas-yonda tam bir izdiham vard. Bizleri karlayanlar arasnda Talat Bey, Cemal Bey gibi ttihat ve Terakki'nin nemli ahsiyetleri de bulunuyordu. Cemal Bey, Enver Bey'in kulana eilerek, "Sen artk Na-polyon oldun Enver" dedi. Enver Bey "Hrriyet Kahraman" olmutu! stasyona geldiini duyan baryordu: "Yaasn Hrriyet Kahraman Binba Enver Bey!" Talat Bey, Enver Bey'e krmz ciltli bir "Kanunuesas" he-diye etmiti.

O gn Selanik'in iki alanna, "Hrriyet Meydan" ve "ttihat Meydan" ad verildi. Hamidiye Caddesi'nin ad 'Terakki Caddesi" olarak deitirildi. Selanik'ten stanbul'a hareket etmi, gsteriler nedeniyle stanbul'a 3 austosta ancak varabilmitik. stanbul'a gelmemizin nedeni uydu: ttihat ve Terakki'nin Merkezi Umumsi, Binba Cemal Bey idaresindeki birka arkada hkmetle temaslar yrtmek zere stanbul'a gndermiti. te bu heyeti takviye ve icabnda silahl mdahalede bulunmak zere bir feda mfrezesini de stanbul'a gnderme karan ald. Bu mfrezenin banda Enver Bey'in amcas Halil Bey bulunuyordu. Ayrca ekipte benden baka, Mlazm Hilmi, Mustafa Necib ve Arnavut Ali vard. stanbul'da Sirkeci stasyonu'nda trenden inmitik. stanbul hrriyetin keyfi iinde yzyordu. Bahekap'da bulduumuz mtevaz Meri Oteli'ne giderek Rum sahibinden bir oda istemi, "Buyrun Paam" ar-lamasyla odamza kmtk. Pelerinlerimizin altnda ikier parabellum tabanca ve el bombalar aslyd. Pelerinlerimizi kardmz vakit Rum otelcinin gzleri yuvalarndan frlad ve yanmzdan dehete kaplarak uzaklat. Adama aldracak durumumuz yoktu, yol yorgunluumuzdan syrlmak iin balarmzn altna koyduumuz tabancalarla derin bir uykuya daldk. Sabahleyin uyandmzda telal Rum'un byle bir zor zamanda bamza i aacan dnp Babli Yokuu'n-

35 daki Meserret Oteli'ne yerletik. Otelin Babli'ye yakn olmas da bizim iin iyiydi. Zaten bizden sonra bu otel ve Meserret Kraathanesi biz fedalerin mekn oldu. stanbul Makedonya'dan farklyd. Milletin ounluu ne olup bittiinin farknda deildi. Baz vatandalar Makedonya'dan gelecek "Hrriyet'i karlamak iin rhtma gitmilerdi! "Hrriyet'in kadn m, erkek mi olduu bile tartlmt... Ne yalan syleyeyim kafam karmt. Zaten oldum olas bu siyaseti anlamammdr. Kanunuesas ilan edildi. Tamam. Peki Kanunuesas'yi ortadan kaldran, Kanunuesasi'yi hazrlayan Midhat Paay ldrp, yardmcs Namk Kemal'i zindana atan kimdi? II. Abdlhamid... Peki, Kanunuesas kabul edildiine gre, Zat- ahane ve onun adamlar tam kadro nasl iktidardayd? Daa ktmz iin bizlere kfreden bata Ferid Paa olmak zere, vezirler nazr olmutu. Eski Sadrazam Kmil Paa bile "hrriyet kabinesinde" Meclisi Vkela memuruydu (devlet bakan). Sadrazam koltuunda yine Said Paa oturuyordu. ey-hlislam ayn eyhlislamd!.. Hamdi Bey gibi Saray hafiyeleri Zaptiye Nezaretine ata-nyorlard. II. Abdlhamid'in merutiyeti bizim zorumuzla kabul ettiini millet bilmiyordu. Duyuramamtk. Zaten 25 temmuz tarihli kdam gazetesi "Padiahm ok Yaa" balyla kmt. Gazeteler bile bilmiyordu, Merutiyet'in nasl ilan edildiini! Gazetelerin haberinden bir gn sonra, Trk', Ermeni'si, Rum'u, Musev'si, Krt', Arnavut'u, Arap', stanbul'da 50 000 kii "Padiahm ok yaa" diye Yldz Saray'nn nnde gsteri yapt. lerinde kadnlar bile vard... Dnn ki stibdat dneminde, kadnlarn ilek caddelere kmalar yasakt. Kapalar giriinde, kprbalarn-da polisler ellerinde makasla araf keserlerdi. Bunun nede36

ni aranan erkek zanllarn arafla dolamalar ihtimaliydi! Merutiyet kadnlara hrriyet getirmiti. Selim Srr (Tarcan), Rza Tevfik (Blkba) gibi arkadalar at srtnda, stanbul'u dolaarak millete merutiyeti ve hrriyeti ven nutuk atyorlard. Tabi 33 yllk acl dnemin faturas birilerine kmalyd.

II. Abdlhamid, "Hainler beni bugne kadar kandrmlar" diyerek suu, Baktip Tahsin Paa, Mektepler Nazr Zeki Paa, Eblhda Efendi, Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, Dahiliye Nazr Memduh Paa, Mabeyinci zzet Paa gibi adamlarnn zerine att. Bunlarn bir blm de ya Avrupa'ya katlar ya da ttihat ve Terakki'ye servetlerinden byk paralar balayarak kurtuldular. Kurtulamayanlar da vard... Hafiye tekilatnn bandaki Fehim Paa, 5 austosta lkeyi terk etme hazrl yaparken Yeniehir kazasnda millet tarafndan tannp lin edildi. Biz niye daa kmtk, sadece birka kiiyi yok etmek iin mi? Deniyordu ki, ttihat ve Terakki'nin, Osmanl Devleti'ni idare edecek kadrolar yok. Gya benim gibi kk rtbeli subaylar, kdemsiz memurlar devleti ynetemezdi. Bunun iin yal bal devlet adamlar gerekiyordu! Bunu syleyenler arasnda bizim arkadalar da vard. Onlara gre de, ihtilal yapmtk ama ihtilal hkmeti nasl kurulur bunu bilmiyorduk. Hayatmzda bir kere olsun bir meclis nasl toplanr, nasl karar alr grmemitik. ttihat ve Terakki Cemiyeti, bu nedenlerle, geici bir sre, ypranm, hayatiyeti bitmi, merutiyeti kalmam iktidarla ii gtrmeye karar verdi. Biz fedaler nasl armtk? Dedim ya biz siyasetten an-lamyorduk! kinci Merutiyet'in ilk Mebusan Meclisi 17 aralk 1908 perembe gn II. Abdlhamid'in Nutk ftitahsi'ni (a ko37 numasn) ayakta saygyla dinledi! Bizi de gsteri iin gtrmt Cemiyet. Silahorlarn gstermek istiyorlard! Hakkmzda jurnal dzenleyenlerle ayn at altndaydk. II. Abdlhamid polis ve cinayet romanlarna baylyordu. Sarayda, iinde ounlukla yabanc polis romanlarnn bu-lunduu drt ktphanesi vard. Bu kitaplarn etkisiyle, olur olmaz jurnallere inanrd. Bu nedenle, bir gn saray havaya uururlar endiesiyle, stanbul'a elektrik tesisat yaplmasn, telefon ebekesi kurulmasn istemedi. Hatta Ter-kos suyunun saraya verilmesi iin borular denirken de jurnaller yaplm, ihbarlar zerine, ilerinde bomba veya suikast var m diye, borular didik didik edilmiti... Kaytlara gre Saray'a gnde ortalama 5-6 bin jurnal ge-liyordu. Jurnalcilik en makbul ticaret halini almt.15 Peki bu jurnalleri yapanlara cezalarm vermeyecek miydik? 2 ocak 1909. Yldz Saray'nn has hafiyelerinden smail Mahir Paa, Zat ahane'nin ferman zerine Yldz Saray'na gelirken ldrld. Aslnda Saray'dan byle bir davet yoktu. Beikta Postanesi'nden "Kadim ehibba (eski dost), yarn sabah teri-finiz" diye gnderilen ifreli telgraf alan smail Mahir Paa hibir eyden phelenmemiti. Sabah Saray'a geldiinde arabasndan kar kmaz iki kurunla yere serilivermiti. Bu olaydan sonra, Talat Bey'in bizi, yani fedaleri leyin ttihat ve Terakki'nin merkezine ard sylendi. Telala gitmitik. Talay Bey uzun uzun nasihat verdi. Kati olarak mesuli-yetsiz kan dklmesine mni olunmasn ahs cinayet, crm, gnah ileyenler hakknda Meclis dahil hatrlanan btn tahkikatn yaplacan, kanunun ve meru kuvvetlerin hkimiyetini hedef alm bizlerin bu gibi hadiselerle kendi 15 Jurnaller Cumhuriyet Dnemi'nde incelendi. Kurulan komisyonda grev yapan Asaf Togay (emekli svari yzbas) jurnal envanterlerinden bir defteri saklam ve bunlar bret ad altnda iki cilt halinde yaymlamtr (Yrk Matbaa ve Yaynevi, 1962, stanbul). 38 kendimizi tekzip ve itibarmz kaybetmekten baka bir netice alamayacamz, kan kann kovalayacan syledi. Bir daha benzer olaya neden olmayacamza dair bizden yemin etmemizi istemiti. Biz de etmitik! Sanki masum bir vatanda ldrlmt. smail Mahir'in yapt muhbirlikle ka kii daraacnda sallandrlmt... Ne abuk unutmutuk bunlar!.. Bu olay sonra Meclis'e intikal etti. Ruzname (gndem) harici sz alan Erzurum Mebusu Karakin Pastrmacyan, "Memlekette huzur ve asayiin zorlukla kurulmaya alld gnlerde, faili bulunamayan ve bulunmayacak olan cinayetlere esef etmemek kabil deildir" dedi. Biz bu mebusla ok deil birka yl sonra yine karla-acaktk. Bu mebus, Karakin Pastrmacyan, Ermeni Tanak Komitesi'nin nde gelen ahsiyetlerindendi. Dnya Harbi -knca Rusya'ya kat ve orada bana

toplad Ermeni komita-clarla bize sava at. Kafkasya'da kar cephelerde arpt-mzda yandalar bu adama "Armen Garo" (Ermeni kahraman) diyorlard. Bu adamn Kafkasya'da yapt zulm, smail Mahir Pa-a'nn ldrlmesi yannda hi kalr! Aslnda bu adam da vurmak gerekiyordu! Ama gel de ttihat ve Terakki Cemiye-ti'ne laf anlat! O gnlerde saf ve temizdik. Henz siyasetin ayak oyun-larnn farknda deildik. Bata Talat Bey olmak zere bizden kurtulmak isteyen ttihat ve Terakki yneticileri, baz arkadalarmz politikann dnda tutmak iin, ihtisas yaptrma gerekesiyle d lkelere gnderdiler. Denizciler ngiltere'ye, havaclar Fransa'ya, karaclar Al-manya'ya gitti. Bizim kaderimize de de ran dt. Ancak biz ihtisas iin deil, ihtilal iin yola kmtk... Atina'da torun "Yakub Cemil"

30 ekim 1984. stanbul nar Oteli'ndeyiz. Otelde son iki hafta hedefin fotoraflar zerine younlatk. Sanda ka tel var, hangi peruu kullanrsa yz ne hal alr, gzlkl gzlksz montajl fotoraflar... Favorili favorisiz, bykl byksz, salar yandan ayrl, or-tadan ayrl, kkll, akla gelebilecek her hali... Ne yer ne ier, ikiden holanr m, nerelere gider, ne giyer?.. stihbarat yaplan tm bilgileri kafamza kazdk... Hedefin analizi yapldktan sonra i bize geliyor. Kimlikler, pasaportlar, uak biletleri, otel rezervasyonlar, oda numaralan, gidilecek lokantalar, gece kulpleri, barlar, otele hangi misafirlerin gelecei, tanma kodlar... Hepsini son olarak bir bir gzden geirdik. Ankara'da almtk. stanbul'da bir daha gzden geirdik. Gerginliimiz her saat her dakika biraz daha artyor. Bugn artk son konuma toplants. Odada; Ylmaz Aabey, Mehmet Ali Aabey1, "Akrep"2 ve ben varz. Drt kiiyiz... 1 Torun "Yakub Cemil", "Mehmet Ali Aabey"in gerek adnn kesinlikle yazlmamas-n istedi. Ben de buna uyuyorum. Ancak Bay Pipo kitabnda "Mehmet Ali"nin gerek kimliini yazmtk (s. 352). 2 Torun "Yakub Cemil" halen grevde olduu iin "Akrep"in isminin de yazlmasn istemedi. 40 "Bu adam bunlarn beyni, her eyi. Bu tavanlar3 bunsuz hibir ey yapmyorlar. Topal'n (Murat Topalyan) btn paras bunda. rgtn paralarn idare eden Topal bunu ABD'ye istemiyor. O da bunun farknda. Orly Katliam'ndan sonra Fransa da bunu istemiyor. Avrupa'da da barnamaya-can anlad. Artk orann tamamen kontrolmze girdiinin farknda. Tek istedii Atina'daki oteli almak ve sevgisiyle birlikte iletmek. Hesaplan bu. Kadn Pire'de oturuyor." Ylmaz Aabey gnlerdir sylediklerini bkmadan usan-madan bir kez daha tekrar ediyordu. Ancak son szlerini ilk kez sylyordu: "Bu senedin denmesi gerekiyor. Yukars 'Her ne pahasna olursa olsun' diyor. Gerekirse nz de gmln orada, ama borcu deyin. Bu son iiniz. Allah kolaylk versin." Yal kurdu o gne kadar bir konuyu bu ekilde kesin istiyor havasnda grmemitim. Hep "Bizim iin sizin cannz her eyden nemli" diyen adam bu deildi sanki. mz de perek gitti. Kapdan karken alkanlkla, asker selamn vermeyi de ihmal etmedi! Plan ezberledik artk. Birer gn arayla ineceiz Atina'ya. Hepimizin "efsanesi"4 hazr. lk "Akrep" gidecek, uaa pazar gn binecek. Irak pasaportunu kullanyor. Tbb alet alm satmyla uraan bir tccar o. Pazartesi ben, sal gn Mehmet Ali Aabey binecek. Mehmet Ali Aabey'de Libya pasaportu var. Byk tan-kerlerin mazot depolarn temizleme ii yapyor. Ben, ayiei tccarym. rdn pasaportu tayorum. Beyrut, Paris, Suriye, Amsterdam ve birok Avrupa ehrine hep "Yakub Cemil" isimli pasaportla giri yaptm. Pasaportumda yine ayn isim var. 3 ASALA militanlarna kendi aralarnda tavan diyorlar. 4 Gerek kimliini saklayan kiinin sahte kimlii.

41

Niye "Yakub Cemil?" nk o benim dedem! "Yakub Cemil" isimli pasaportun cebimde olmas bana manev bir g veriyor... Mehmet Ali Aabey en kdemlimizdi. Biz ona "Byk ifti" derdik. Kelle alana, yani tetii ekene biz 'Temen" veya "ifti" deriz. Bu isimler bizlere yllar ncesinden miras kalmtr. ttihat ve Terakki'nin vurucu gc, fedaler mfrezesi Tekilat Mah-susa'ya5 biz ksaca 'TM" derdik. Te-Men" kodu oradan geliyor. Tekilat Mahsusa'nn ambleminde ift ay vardr. "ifti" ad da buradan kaynaklanyordu. Mehmet Ali Aabey kdemlimiz olduu iin ona "Byk ifti" derdik. Bana ise taklrlard, biraz kilolu olduum iin "Irgat" der-lerdi! Bazen taklmak iin Tekilat Mahsusa'nn ambleminde-ki ay nedeniyle, "Byk Ay" dedikleri de oluyordu. Bu da iri cssemden kaynaklanyordu! "TM"nin bizim iin ikinci anlam ise "Trk Mal"yd! Avrupa'da Ermenilere ait iyerlerinin kepenklerine boyayla "TM" yazardk. Nasl korkarlard. Anlarlard ki, ASA-LA'ya yardm ettiklerini biliyoruz ve enselerindeyiz. Gnlerce dkknlarm, maazalarm aamazlard. Bir gn Viyana'da, "Byk ifti"yle birlikte salk malze-meleri satan bir maazadan protez aldk, yani plastik takma ayak. Bir benzin istasyonuna gidip oradan da ya aldk. Srada lokanta vard. Avusturyallar az pimi biftee baylrlar. Biz de az pimi bir biftek aldk, etin zerinde daha kanlar duruyordu. Ya ve biftei, protezin etrafna sarp Viya5 Tekilat Mahsusa: 5 austos 1914 ylnda Osmanl mparatorluu'nun topraklarn elde tutmak amacyla, Enver Paa tarafndan kurulan yar resm gizli rgt. Dede Yakub Cemil bu rgtn en nemli isimlerinden biriydi. 42 na'da kan bir Ermeni gazetesine gnderdik. Tabi paketin zerinde 'TM" yazlyd. Bu Ermeniler abartmay ok severler, haberi manetten verdiler, 'Trkler bize kopmu ayak gnderdiler" diye!.. Avrupa lkelerinin baz istihbarat rgtleri yazmalarnda, Tekilat Mahsusa'nn yeniden kurulduunu bildiriyorlard. .. Avrupa gnlerini daha ayrntl anlatacam. ok komik olaylar da bamza gelmedi deil. Paris'te istihbarat rgtlerinin yapamadn, Mazhar-Fuat-zkan adl grubun solisti Mazhar Alanson yapt; bir lokantada bizim Trk olduumuzu anlayverdi! Hatrladklarmn hepsini anlatacam. imdi tekrar stanbul'daki nar Oteli'ne dnelim. "Byk ifti" yani Mehmet Ali Aabey, dmeye basldktan sonra babasn bile tanmazd. Her eyi unuturdu. Ne olduumuzu, kim olduumuzu, her eyi... Biz yle deil miydik sanki?.. Biz de aynen onu taklit ederdik, her eyi unutmaya alrdk. Bundan nce bir hayatmz olmam gibi. Operasyonun dmesine basldktan sonra yeni bir hayata balyorduk, sfrdan. Mehmet Ali Aabey dizime vurarak yanmdaki koltuktan kalkt. Ben de hemen toparlandm. Veda zaman gelmiti. Yine yan yana olacaktk ama birbi-rimizi tanmayacaktk. Sadece mesajlarla haberleeceiz. "Akrep" de ayaa kalkt. Duygusal bir ortam olutu. Bu iin ucunda lm de var, birbirimizi bir daha hi grmeme de. Sarldk ptk. Sa ellerimizi kalbimizin zerine koyduk. Bu Tekilat Mahsusa'nn selamdr; "lnceye kadar beraberiz" demektir. Sanki ilk eyleme gidiyormuuz gibi heyecanlandm his-settim. Mehmet Ali Aabey, tam kapdan karken her zaman yapt gibi dnd, "Allah utandrmasn!" dedi ve kapy kapatp gitti. 43 Odada "Akrep'le ikimiz kalmtk. "Akrep" glerek, "Ben ABD'de bir yla yakn kaldm. Adamlarn amiri de, memuru da makine gibi. Bir de bize bak, ocuk gibiyiz" dedi. "yle dedim, sesim titreyerek. "Akrep" bizden daha soukkanlyd, ne de olsa o temelden askeri bir eitim almt. Sonra hep yaptmz seremoniye baladk; tpk ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yeleri gibi.

Kk bayraklarmz kardk. "Akrep" asker Beretta'sn bayran zerine brakt. Ellerimizi silahn zerine koyduk. Ant itik: "Btn TM'ler iin, btn Kuvvaclar iin; ya bitireceiz, ya gmleceiz Atina'ya..." "Akrep" de benim gibi "belci" ! Bizde gelenektir, Tekilat- Mahsusa'dan kalmadr; iyi si-lahorlar tabancalarn, hani pehlivanlarn greirken ellerini soktuklar- kuyruksokumunda bulundururlar. Bunlara "belci" denir. "Belci" her daim tabanca ekmez. Bir kere eker ve mutlaka gereini yapar. Mehmet Ali Aabey boyun, omuz ve koltuk altndan geen l asky kullanyor. Yani "diplomat". Tabancas da benden farkl. Toplu tabancalar seviyordu. Smith Wesson kullanrd. Kolay kolay tutukluk yapmamas houna giderdi. Hi enmez, mutlaka her 24 saatte bir te-mizlerdi. Bu temizleme ii Beyrut'ta az kalsn bamz belaya sokacakt... Ben baba yadigr Browning'i tercih ederim. arjr, biimi kuyruksokumuna uygundur, tam oraya oturur yani. "Akrep'le de vedalak. Odann kesinde duran Mehmet Ali Aabey'in valizi ile kendi valizini ald. Ben de benim kk valizi pp, alnma koyduktan sonra "Akrep"e uzattm. Valizlerde operasyonda kullanacamz silahlarmz vard. 44 Benim valizde bir de dedem Yakub Cemil'den miras kalan kama bulunuyordu. "Malzemeleri" koyduumuz valizlerle gitmeyecektik tabi ki Atina'ya. Onlar bize "pler" ulatrrd. Operasyondaki silahorlara lojistik destei salayanlara biz "p" deriz. Bilgi toplama ve yorumlama ii de onlardadr. Haberlemeyi de onlar araclyla yaparz. Bunlar bizim peimizden hi ayrlmaz. Bir gnde neler ol-duysa mutlaka bunun "ceride"sini, yani raporunu yazp merkeze bildirirler. Hayatn onlara emanettir. Mehmet Ali Aabey Beyrut'ta ya-ralandnda bir "p" onu hayata dndrd, doktor gibi bakt. Gurbette lrsen sana yine "p" sahip kar, sradan bir vatanda gibi kimsesizler mezarlnda nereye gmldn takip eder. nk ailelere ehit arkadan yerini sylemek gerekir. Ka arkadamz dnyann birok yerindeki kimsesizler mezarlna defnedilmitir bilir misiniz? Ka aile ylda bir kere ehitlerinin mezarlarn ziyaret iin yurtdna kar? Bunlar kimse bilmez, en yakn aile dostlar bile... "pler" tek gezerler. Tpk silahorlar gibi, "pler" de kendi aralarnda rgtlenirler, grev blm yaparlar. Biz onlarla ou zaman sadece parolalarla anlarz. KGB "pye "dubok" der. Onlardaki adlandrmas bu. Sanyorum CIA ve MOSSAD'da "p" yok. "Akrep" valizleri stanbul'da "p" bir arkadaa verecekti. Valizleri her zaman olduu gibi onlar getirecekti. Onlarn bazen diplomatik dokunulmazlklar oluverirdi! Pazar gn sessiz sedasz uurladm "Akrep"i Yeilky'den. Birbirimizi sadece uzaktan grdk. Bir kez gz gze geldik. Yurtdnda olsa byle bir eyi imkn yok yapmayz. Ama l-kemizde olduumuz iin rahattk. Ekibin birbirine byle duy-

45 gusal ynden balanmalar her zaman iyidir aslnda. Otele dndm. Yemek yemeyi ok seven biriyim. Ama i-tahm yoktu, biraz attrdm. Odama ktm. Marmara De-nizi'ni seyrettim, sahilde kimsecikler yoktu. Hava pusluydu. Sonra televizyon seyredip uyudum. Pazartesi gn leden sonra bindim Atina uana. stanbul aktarmal bir Arap uayd. "p"ler bu ii hakikaten iyi biliyor. Eh bende de rdn pasaportu var, Atina'da fazla bamz armaz. Ama ben oldum olas ne bu Araplar, ne de uaklarn sevdim. Uaa girer girmez, bam dayadm koltua, biraz dalmm, kemer takmam iin ikaz ettiler. Adm gibi biliyordum. Uaa binene kadar "Byk ifti" havaalanndayd. Bizim grmemizi istemez ama illa ki kuytu bir keden sessizce uurlard. lrsem diye hi dnmedim ne Beyrut'ta, ne Paris'te ne de Avrupa'nn yukarlarnda. Bu sefer bir eyler var iimde, hissediyorum. Ama ne bilmiyorum. Bir eyler olacak gibi...

Kapadm gzlerimi. Hi aklmdan karamadm rahmetli babam ve dedem Yakub Cemil geldiler gzlerimin nne. Yakub Cemil Dedem az konuurmu, Msrars'ndan Fatma diye bir kadn sevmi, lesiye. Evlenmiler ama o-cuklar olmam, ayrlmlar. Yakub Cemil Dedem kahretmi, Fatma Hanm da yle. ok sonra Fatma Hanm' babam bulmu engelky'de; sonradan bir bakasyla evlenmi, ocuklar olmu. Babama demi ki: "Yakub gibi mert, sznn eri bir yiit bir daha dnyaya gelmez." Dedem de sonra Nevver'le evleniyor. ki kz oluyor. Babam, "Korktum da" derdi, "senin adn Yakub koymadm. Kaderin benzesin istemedim". "Nfusta adm Yakub deil ama, bak her yere Yakub Cemil' kimliiyle girip kyorum baba" diye mrldandm kendi kendime. 46 Gzlerim kapal ama azmda hep bir cmle var. Yakub Cemil Dedem kapatld Bekiraa Bl'nden gnderdii son mektuplarnda hep bu cmleyi yazyormu: "lme yaklamasn bilirim, nk lm yaklatka kaar." Lisede, niversitede herkes Che Guevara'nn "lm nereden ve nasl gelirse gelsin..." szlerini azndan drmez-ken, ben o szlere hi alamadm. zellikle niversitede okurken cenaze trenlerinde kim Che'nin szn haykrsa benim aklma hep Yakub Cemil Dedemin sz gelirdi: "lme yaklamasn bilirim..." Atina Havaalan'na indiimde havada hi de lm kokusu yoktu. Havaalan mevsimin son gnlerini karmak istemeyen turistlerle doluydu. Artk kendimi zorlamadan rahat bir grnt sergiliyorum. Pasaport kontrol kuyruu olduka uzun. Esmer memur pasaporta doru drst bakmadan damgay vuruyor. Havaalanndan ktm. Ne yapacam ezberimde. Taksi arp, gideceim otelin adn syledim. Hilton Athena. Rezervasyonum yaplmt. Odam bile belliydi. Temiz yzl bir Yunan delikanlsyla ktk odaya. ocua ne iyi ne de kt saylabilecek bir bahi verdim. Alkanlk ite, sa solu iyice yokladm. Sonra pencereyi ap barmak geldi iimden: "Akrep buras temiz!" antam atm, hem garsonlar hem gelecek temizlikiler grsn diye evraklar masann stne yaydm. Belgeler ayiei zerine. Aslnda aka maka derken iyi bir ayiei uzman olmutum. Karadeniz'in irin ehri Ordu'da on be gn bir soya fab-rikasnda "kurs" grmtm. lk gn rendiimde baya armtm, ayiei yann ayieinden deil fndktan retildiini. Fndk amurunun ne olduunu bile bilmiyordum. Hey gidi gnler... Odadaki masann zerine, "numune tahlilleri", "protein durumlar", rdn'deki fabrikann banka dekontlar vb her

47 eyi yaydm. Yunanistan'daki balantlar olmazsa Bulgaris-tan'dan bile ya talebim olacakt. Odann salam olduuna karar getirip bir sigara yaktm. Televizyon seyretmeye baladm. Yatakta ne kadar kaldm hatrlamyorum, geceyarsn biraz gee beklediim telefon geldi. "Akrep" gayet gzel ngilizce'siyle, "Room servis iyi gece-ler... 609 numaraya, portakal suyu ve bir kark sandvi..." dedi. Ben o daha szn bitirmeden sinirli bir ses tonuyla hemen cevap verdim: "Beyefendi yanl numaray evirdiniz, buras 504 numaral oda." "Affedersiniz" dedi. "nemi yok" dedim bozuk ngilizce'mle. "Akrep" geldiimi ve oda numaram teyit etmiti. Ben de onunkini. Plan imdilik eksiksiz uygulanyordu. Sal sabah kahvaltdan hemen sonra otelden ktm. Cuma gn toplanlacak yeri grecek, hem de "Doktor V.'yle tanacaktm. Evegelismos Hastanesi otele ok uzak deildi. Kolay bul-dum. Ankara'daki saha almalarnda bunlarn hepsini nu-maralamtk. "Doktor V." hastane kapsnda bekliyordu. Otelden k-madan sa elimin avucuna kck bir yldz izmitim. "Doktor V." "Ho geldiniz" deyip elini uzatrken avucunu zellikle bana doru tutarak hilali gsterdi.

"Ho bulduk" deyip elini sktm. Ay-yldz avularmzdayd. Hastanenin ana binas dnda, bahe iinde, kk bir yer vard, oraya girdik. "Doktor V." cebinden aceleyle, zerinde "National Technical University" yazs bulunan kimlik kartna benzer bir ey kard. Kartta ayrca, 'Tbb malzemeler ithal ve alm satm" gibi ngilizce bir eyler de yazlyd. "Doktor V." kart uzatrken, "Akrep, cuma gn bu kart-vizitle gelsin" dedi. "Sen bir daha hastaneye gelme, Akrep, 48 bu kartla istedii gibi gelebilir" diye ekledi. Kart aldm. "antay gr" dedi. Siyah, orta boy bir doktor antasyd. Kesik kesik konumaya balad. "Bana iyice bak" dedi; baktm, beynimde resmini ekmitim. 'Tavan Pi-re'de bir tavernada ark syleyen kadna k. Aslnda iki kadn birden idare ediyor ama bu arkcya tutkun. Her sal gn mutlaka geliyor. Ben de Pire de oturuyorum. Tavanla ou zaman birlikte yolculuk yapyoruz. Hep birinci vagona biniyor. Tavan'n kadndan dn 16.05 treniyle. Saat 17.00'de Atina'daki otele yetiiyor. Son duyduuma gre rgtnn uyuturucu parasyla Atina veya Pire'den otel alacakm. Pire onlar iin ok nemli, liman kontrol etmek istiyorlar. Kbrs'tan gelen beyaz (uyuturucu) direkt buraya geliyor. Tavan, iin buradaki beyni." Hedefin operasyondaki kodu 'Tavan"d! "Tavan'n saatleri hi deimiyor mu?" diye sordum. "Bugne kadar hi aksatmad. Saat 17.00-17.30 aras Beyrut'la konuuyor." "Peki tren o saatlerde kalabalk olmuyor mu?" 'Tren efi tamam, o artk bizim adammz. O peron o gn arzal gsterilecek. Ama Tavan bunu gremeyecek!" "Her ey tamam" dedim. Kelimesi kelimesine olmasa bile btn konutuklarmz Ankara ve stanbul nar Oteli'nde -ki son almalarmzdaki gibiydi. El sktk. Giderken, "Paris ii ok iyiydi" dedi. Gldm, "Atina da ok iyi olacak Doktor" dedim, hasta-neden ayrldm. Otele geldiimde resepsiyondaki delikanl bana bir not ol-duunu syledi. Daha dorusu bir resim galerisinin kartyd bu. Mesaj almtm. Yryerek hemen galeriye gittim. Zaten otele yaknd. "Akrep" oradayd. Ancak birbirimizi tanmyor gibi dav-randk. O sadan, ben soldan galeriyi gezerken bir ara bir tablonun nnde yan yana geldik. Bu ara doktorun verdii kart teslim ettim. Ayr ayr kp otele geldik. aramba dinlenme gnmz. Herkes kendi apnda,

49 takipte miyiz diye evresini kollayacak. ktm, Atina sokaklarnda dolatm, turiste benziyorum. Gzlerim de radar gibi. Bir iki numara ektim, takip ediliyor muyum diye. Temizdim. Atina'nn Plaka diye bir semti var, genelde gece kulpleri falan buradadr. Plan gerei, perembe akam saat 22.00 gibi Byzantino isimli kulpten ieri girdim. Baktm, Mehmet Ali Aabey tiril tiril takmlar ekmi, byklar gitmi, bir keye kurulmu. nsan nasl bu kadar deiir fizik olarak, o akam ahit oldum. Mehmet Ali Aabey'in bann iki yanndaki kalan salar artk beyaz deil simsiyaht. Kaln ereveli simsiyah gzlkleri, alnm kalar ve ekilmi gibi duran gzleriyle inlilere benziyordu. inlilere zenen bir Arap! Pasaportunda Libya vatanda olduu yazlyd nk. Kulp ok kalabalk deildi. Yanna yaklap bozuk ngi-lizce'mle "yi akamlar" deyip yanna ktm. "Ne i Aabey, bu ne hal?.." dedim. "Bir zamanlar ok gezdim buralarda" dedi, "ne olur ne ol-maz."6 Az sonra "Akrep" kulpten ieri girdi. Gzel ngilizcesiyle "Merhaba" deyip yanmza oturdu. Atina'da tanm Arap turist gibiydi grnmmz. "Byk ifti" konyak ve erezini sylemiti. "Ne alacak-snz?" dedi, ikimiz de "Uzo" dedik. "ekerli gelir size" dedi. "Azmz tatlanr" dedim. Baladk Atina'nn gzelliklerinden konumaya. Daha ok Mehmet Ali Aabey ile "Akrep" konuuyordu. ngilizcem yeterli olmad iin ben ara sra giriyordum sohbete.

Laf aralarnda Mehmet Ali Aabey ne yaplacan fsld-yordu: "Yarn lene kadar Pire-Atina tren hatunda iki defa gidin gelin. leden sonra ortalkta gzkmeyin, otelde kaln. 6 "Mehmet Ali Aabey" Yunanistan'a yllar nce "ikinci ktip" unvanyla gelmiti. Yunanistan'daki maceralar iin baknz: S. Yaln-D.Yurdakul; Bay Pipo, s. 138-141. 50 Cumartesi gn len arkeoloji mzesinin kafeteryasna gele-cek bir 'p' arkada alveri saatini ve gnn syleyecek." Geceyarsna doru daldk. Fazla imemitik ama sarho olmu gibi davrandk. Arap turist sallana sallana kulpten ktk. Cuma gn gittik geldik Pire-Atina hattnda. Atina'nn merkez istasyonundan bir nceki istasyonda inecektik. De-ligianni diye bir yer. Alveri oraya gelmeden nce bitmi o-lacakt. Pire-Atina arasnda gide gele yoldaki aa saysn bile ez-berledim. stelik matematiim de hi iyi deildir. leden sonra, sylendii gibi otelden kmadm, balkonda, clz gne altnda bira itim. Akam yemei iin otelin lokantasna indim sadece. Cumartesi sabah erkenden kalktm. Kahvaltm yaptm. Odama kp le olmasn bekledim. le saatlerinde "Akrep'le arka arkaya otelden ktk. Omonia Meydan'ndaki niversitenin hemen zerinde, hastane yaknndaki arkeoloji mzesine gittik. "p"yle tantk. Yanmza geldi ve parolalar nereye koyacam syleyerek ekip gitti. Dzgn bir adamd. Yunanl gibiydi. Zaten Yunanistan'da almak hep kolay olmutur. Fiziksel olarak birbirimize ok benzeriz! Pazar gn erken saatte Pireye gittim. "p"nn brakt mesaj alacaktm. Astarya Oteli'nin karsndaki merdivenden inip oradaki umum tuvalete girecektim. Drdnc kabinin iine girip, duu skerek iindeki mesaj alacaktm. yle de yaptm. Aceleyle mesaj okudum ve ardm: "Namazdan sonra!" Ne demekti imdi bu?.. Hani sal gn geliyordu Pireye. Mesaja gre cuma gn leden sonra geliyordu. Bizde "na-mazdan sonra" demek" "cuma leden sonra" demektir. Dndm otele. Haberi ulatrdm, Mehmet Ali Aabey ile "Akrep"e.

51 Hangi iimiz doru gitmiti ki! Bekleyecektik. Dikkat ekmemek iin Yunanistan'n eitli yerlerine daldk. Kimimiz Pireye, kimimiz biraz yol kat edip Selanik'e... Belirlenen gnlerde o umum tuvalete gidip mesaj alyor-duk "p"den. En byk korkumuz doal olarak, takip edilmemizdi. Bunun kursunu da grmtk yllar nce. Arkasndan birinin gelip gelmediini renmek iin postaneye veya pastaneye gireceksiniz. Aniden taksiye bineceksiniz veya otobse. nip tekrar bineceksiniz. Kardan karya geerken evrenize pr dikkat olmanz gerekiyor. Biz grdmz ahs kolay unutmayz. Caddede yrrken aniden dnp ters istikamette gidebi-lirsiniz. Ama hi unutmamak gerekir ki sizi takip edenler grup gruptur. Biri brakr, biri alr. Tm dnyada irketlerin (istihbarat servislerinin) en nemli blmdr, kontrespiyonaj. Yani kar casusluk birimi. Atina'da dikkat ekmeden dolarken, fotoraflarn bile grmediim iki kiinin ad hep aklmdayd. Atina Bykeli-liimizin idari ataesi Galip zmen ve 14 yandaki gencecik kz Neslihan zmen. 1980 ylnn 31 temmuzunda Atina'da ASALA tarafndan ldrlmlerdi. Ataenin ei Sevil zmen de ar yaralanmt. Akam yemeinden dnen zmen ailesi evlerine girecekleri srada, oluk ocuk kurun yamuruna tutulmulard. Belki bu iki ismi srekli hafzamda tutmamn nedeni kendimi operasyona hazrlamak iindi, bilemiyorum... Belki de aklma hep kzm geliyordu ondandr. Hep kendime telkinde bulunurdum, "duygusal olma" diye... Ermeniler konusunda, dilleri, dinleri, kendi aralarndaki farkllklar, illegal ve legal rgtleri, onlarn tezleri, bizim an-titezlerimiz, yani bu konuyla ilgili bir niversite hocas kadar bilgi sahibiydim. Aldmz eitimin bir paras da tarihle il-giliydi. Aslnda her konuda eitim aldk diyebilirim. Belki bir baka gruba kurs verdiini sanan zcan Kknel Hoca'dan 52

psikoloji eitimi bile aldk... Hemen merak etmeyin, yeri gelince anlatacam... O kadar yer grdm Avrupa'da, beni en ok Yunanistan etkilemiti, Atina, Pire sanki Anadolu'da bir ehirdi. Bizden o kadar ok ey vard ki Yunanistan'da. rnein Atina'nn mahallelerinin adlar... Nea Smyrna Yeni zmir demekti, Kaisareia Kayseri, Sourmena Srmene demekti. Pire'deki Nea konia Yeni Konya demekti. rnekler o kadar ok ki, benim aklmda sadece bunlar kalm. Ve cuma gn geldi. Plan "Doktor V."nin kiralad yazlk evinde gzden geir-dik. "Doktor V." ve Mehmet Ali Aabey 1 nolu vagonda, "Ak-rep" ile ben 2 nolu vagonda olacaktk. Aslnda ben tam da 2 nolu vagonda olmayacaktm, vagonun koridorunda sigara ier bir konumda bulunacaktm. Bol lacivert takmm ve alveri (operasyon) pardsm giydim. Malzemeler (silahlar) "Doktor V."nin doktor antasnda olacakt. Malzemeleri Mehmet Ali Aabey kullanacakt. Garantiye almak istiyordu ii. Bu nedenle "Doktor V." ile "Byk ifti" ayn vagonda olacaklard. Pire'ye ayr ayr gittik. Saat 15.40. Pire istasyonundayz. Peronlara daldk. Hepsini onar metre arayla gryorum. Pire'nin istasyonu pek byk deil. Biz gnlerce Ankara'da, Kaya-ana istasyon arasnda bunun tatbikatn yapmtk. 'Tavan" gzkmyor. Pire-Atina hattnda saatte sefer var. Birinci sefere binmemiti. Saat 16.02. Saati iyi biliyorum. nk gzm hep saatte. Grnrde hl kimse yok. "p" geldi yanma, "Seninkiler arkadan ay-rlyorlar siz de inin, herhalde bu gece "Doktor V.'desiniz" dedi. Mehmet Ali Aabey, -istasyonun yerin altndan kar tarafa geen merdiveni var-, oradan geip bfenin yanna gitti. Onu "Akrep" takip ediyordu ki, gzm birden istasyondaki 53 "p"ye takld. "p"nn az burnu oynamaya balad. Mehmet Ali Aabey bfenin yanndayd, o da iaretler yapmaya balad. Bir eyler oluyordu, ama ne? Kafam istasyondan cadde tarafna evirince ne olduunu anladm: 'Tavan" istasyona doru yryordu, ama yolunu deitirmi cadde tarafndan geliyordu. Trene hep 5 dakika kala biniyordu. Bu kez 2 dakika gecikmiti. Bu gecikme onun hayatm kurtaracakt. nk Mehmet Ali Aabey ile "Akrep"in trene yetimelerine imkn yoktu. Ben trene binebilirdim ama malzemeler "Doktor V."nin antasyd. te o anda ne olduunu anlamadan kendimi vagona attm. Bu arada "p"nn sesini duydum: "n taraf iptal ettim, bu taraf da ediyorum." "p" bir eyler daha sylyordu ama tren istasyondan kmt artk. Vagon tenhayd, 'Tavan" ise tedirgin. Kendini acele vagona att iin, "arzaldr" yazsn gr-memiti. Vagonun n tarafnda sadece yal bir adam oturu-yordu. Herhalde o da yazy okumamt. Vagonda yava yava ilerleyip tam "Tavan"n karsna oturdum. Rahatsz oldu. Latince bir atasz vardr, "Et post eoticem seda atracura" diye; yzne baktm ve gayet soukkanllkla Latince olarak bu ataszn syledim. Anlam uydu: "Ve kader atmzn kuyruuna baldr." Suratma tuhaf tuhaf bakt. Belki de ne konutuumu anlamaya alyordu. "I don't understand" (Anlamadm) dedi. "Now, you understand" (imdi anlarsn) dedim bozuk n-gilizcemle. Ve tam bu arada klar hafif karard... Bu bir his midir nedir bilmem, operasyonlarda kar karya gelen taraflar gz gze baknca iin mahiyetini anlarlar. Bu Paris'te de, Beyrut'ta da byle oldu. Tavan" benim o vagonda neden bulunduumu ben girer girmez anlamt... 54

o raddeye gelince ben Trke kfrederim. Elini ceketinin yanna getirdiini grdmde, zerine atladm. elimsiz g-rnyordu ama baya gl kt. Ama yumruu suratna indirdim. Sersemledi ama o da bana

vurdu. Bouurken kafas cama arpt, camlar ikimizin de suratna geldi. Frsatn bulup jartiyerimdeki kamay ekmem saniye srmedi. zerine ktm... Annem evin tek erkek ocuu olduum iin, babamn ardan ald tavuklar kesmem iin bana verirdi. Kyamazdm tavuklar kesmeye. Gtrp bakkala kestirirdim... Gklere karlan ASALA'nn bir numaral lideri Agop Agopyan boaz kesilmi bir halde vagonun kesinde ylece yatyordu. Bir ara gzm ihtiyar arad, yoktu, herhalde saklanmt. Zaten gzlerim onu grecek durumda deildi, cam paralan alnm kesmi, bamdan kan fkryordu. Vagon kan glne dnmt. Son kez Agop Agopyan'a baktm, "Dktn kanlara say" dedim iimden. Her tarafm kan olmutu. Ne kadar benim kanm, ne kadar onun kanyd?.. Kapya kotum, imdat frenini ekip atladm. ki taklada doruldum. Trenin son vagonu yanmdan hzla geip gitti. Atina'daki ana istasyona az bir mesafe kalmt. Ceset birka saniye sonra bulunabilirdi. Hzl hareket etmem gerekiyordu. Kamay pardosmn cebine koymutum, kardm, tren raylarna uzunlamasna koydum. Bir sonraki tren onu dmdz edecekti. Kama benim uurumdu, dedem Yakub Cemil'in hatra-syd. Raylara braktm diye hi zlmedim, sadece biraz iim burkuldu. Kama vatan yolunda kullanlmt yllar sonra... Pardosmn astarn yrttm. Elimi ve bam olabildiince sildim. Yetmezdi biliyorum. Ne olur ne olmaz diye kolumdaki siyanrleri kontrol ettim. Kavga srasnda dmemilerdi. Eer yakalanrsam kullanacaktm. Bir srklk ii vard. Hacettepe niversitesi Hastanesi'nde siyanrleri koluma

55 takan doktor "nallah bunlar sen deil, yine ben karrm" demiti. Bunu yaknda greceiz. "p"nn beni alaca duraa 10 dakikalk yry mesafesi vard. Bamdan akan kanlar sile sile glkle y-ryordum. Havarim puslu olmas iime yaramt. nk gnlerce altmz planda kk bir deiiklik olmu, tombala bana kmt. Ana istasyonda bekleyen "p" trenin tuhaf halinden an-lamt "senedin" dendiini. Telala beni aramaya kmt. Koyu yeil otomobili ve yanan farlar grnnce lm ba-bam grm gibi sevindim. Farlarn yanmas parolayd. Byk bir Amerikan arabasyd bu. Arabaya doru hamle yaptm. "p" ve tanmadm ofr beni hemen koltuklarn aasna yatrdlar. zerime kaln bir eylerle rttler, sonra gene bir arlk, zerime son koyduklarnn ayaklar olduunu anladm. Otomobil hzla hareket etti. Ne kadar gittik hatrlamyorum, durduumuzda bamdan akan kanlarn da durduunu grdm. Larissa veya skee taraflaryd herhalde. Aalkl bir yerdi ve hava souktu. Yol tenhayd, belki bir ky yoluydu. Beni bir titreme ald, ne olduunu hissetmiyordum. Belki de sahiden yordum. stm bam deitirdiler. "p"nn yanndaki arkada bagajdan ald benzini kanl giysilerimin zerine dkerek yakt. ans benden yanayd, kimliklerime kan bulamamt. O arada "p" bama kaln bir tampon koyup sard. tahm yava yava yerine geliyordu, bir iki lokma bir eyler yedim. "p'yle hi konumuyorduk, sadece bana, "Yirmi dakika sonra seni anayolda bir TIR'a emanet edeceiz" dedi. Otomobilde ak seyahat etmem doru bulunmad, yine sakladlar beni. zerimi rttler yine pis kokulu battaniyelerle, lkinde bir ey hissetmemitim, belki o telala, ama imdi fare gibi saklanmak bana ac veriyordu. Dedem Yakub Cemil, Harbiye'den mezun olduktan sonra ilk grev yeri ola56 rak Makedonya'ya gitmiti. Onun ve arkadalarnn, yzyln banda ekya peinde kotuklar, hrriyet iin daa ktklar bu topraklarda imdi ben kaak durumundaydm. Yola ktk. Ksa bir sre sonra bu kez bir TIR'daydm. TIR'n ii baya karanlk ve souktu.

Altmdaki, stmdeki yumuak eylerin salam ve sosis olduunu anladm. "p'nn TIR'a binerken sylediine gre, skee'deki Fatih Camii mftsnn lojmannda yirmi drt saat misafir edilecektim. 'Tavan" zamannda gelseydi, herhalde bu yollardan Mehmet Ali Aabey geecekti. ans ite. Onlar ne yapt acaba?.. Hava iyice kararmt TIR'dan indiimde. Bu kez traktr ar-kasnda ksa bir yolculuk yaptm. Ve nihayet lojmandaydm. Birka saat sonra lojmana gelen tanmadm bir "p" alnmdaki yar kendi yntemiyle dikti. Ben acyla kvranrken, o bana espri yapyordu: "Merak etme T eklinde dikiyorum. Bir sonraki iinde de bu kez 'M' eklinde dikerim" diyordu. Hayat bazen ok ac geliyor, bu "p" arkada daha sonra yakaland, bir dnem Yunanistan cezaevlerinde ok strap ekti... Yirmi drt saat dinlendikten sonra gece beni Meri Nehri'ne gtrdler. Aslnda Selanik'ten kk motorla bizim adalardan birine karacaklard, ancak "tehlikeli olur" diye vazgetiler. "p'ye yzerek geebileceimi syledim. Israrm ze-rine istemeyerek kabul etti. Meri'in bir taraf ok durgundur. Oradan nehre girdim. Gece 01.30'dan 04.20'ye kadar yzdm. zmir'deki eitimde en iyi yzen bendim. yi de dalarm. Ancak belki de ok kan kaybettiim iin gcm kalmamt ki, ayanm topraa dediini hissettim. Daha ben Meri'e girmeden nce mesaj zaten ulamt karya. Beni hemen alp gtrdler, Edirne'deki devlet has-tanesine kaldrdlar...

57 Hastanede bizimkilerin ne yaptklarn rendim. Mehmet Ali Aabey ve "Akrep" olay renir renmez he-men talya'ya gitmiler, sonra gemiyle stanbul'a gelmiler. Hibir zorlukla karlamamlar. nk, peronda boaz ke-sili olarak bulunan cesedin kimliini Atina polisi bir sre tehis edememiti. Bunun nedeni Agop Agopyan'da sahte kimlik bulunmasyd. Olayn zerinden drt gn getikten sonra Pire'deki sevgilisi tehis etmiti. Yunanllar nemli bir ASALA elemannn ldrldn, hem de Atina'nn gbeinde ldrldn renince olay sakladlar. Zaten istihbarat rgtlerinin de numarasdr bu, ellerindeki terristlerin ldn pek sy-lemezler. ASALA st birimi de sempatizanlarnn moralleri bozulmasn diye ve ayrca uyuturucu trafiinde sorun k-mamas iin ldn yllarca sakladlar. Ancak ona ihtiyalar kalmaynca, 1988 ylnda ldn kabul ettiler. Baz ASALA militanlar adamn hl lmediini syler. Ama daha o yl, nce CIA, arkasndan Batl servisler Agop Agopyan'n ldn rendiler. Hepsi adamn ismi ve fotoraf zerine X koydu. Ama ASALA sylenti kard ite, "Agop Agopyan lmedi" diye.7 Yani imdi biz, tavuk mu kestik o peronda?.. Tvbe tvbe... Yani kafamzdaki 'T' eklindeki dikiin izi bouna m du-ruyor? 7 Atina'da 28 nisan 1988 tarihinde sabaha kar havaalanna giderken bir kii, kimlii belirsiz kii veya kiilerce ldrld. Atina polisi ldrlen kiinin Yemenli iadam Muhammed Kasm olduunu aklad. Bunun zerine Fransz Haber Ajans'nn Paris brosunu arayan bir kii ldrlen kiinin Agop Agopyan olduunu ve eylemin rakip bir Ermeni rgt tarafndan gerekletirildiini bildirdi. Fransz Haber Ajans bu bilgiyi abonelerine duyu-runca Yunan gazeteleri bu kez 'Trk ajanlar Atina'nn gbeinde Ermeni lider Agopyan' vurdular" balklaryla haberi verdiler. Trk gazeteleri haberi manetlerinden "Agop Agopyan ldrld" balklaryla verdi. Bu arada ABD'de yaymlanan Washington Posfta Jack Anderson imzasyla kan bir makalede CA'nn 1982'de Trkiye'nin Avrupa'da baz Ermeni liderlerini ldrmeyi planladn rendiini, bu nedenle Agopyan olaynn arkasnda da byk ihtimalle Trkiye'nin olabileceini belirtti. Baz yayn organlarna (2000'e Doru dergisi, 15-21 mays 1988) gre ise, "Agopyan' MOSSAD ldrd. ABD srail'i perdelemek iin MT ldrd haberini imal etti!" Asl ad Vasken Sakasesliyan olan ASALA lideri Agop Agopyan'n ne zaman ldrld kimileri iin hl bir muammadr. Ancak grnen o ki, Agopyan konusunda istihbarat rgtleri arasnda tam bir dezenformasyon yaanmtr. 58

1981 ylnda Agop Agopyan'n yardmcs Agop Tarak -yan ldnde de nce kabul etmek istememilerdi. Sonra "eceliyle" ldn akladlar. Hep ayn taktii yapyorlar. Amalan sempatizanlarnn morallerini gl tutmak. Mehmet Ali Aabey Trkiye'ye gelince havaalanndan ilk ii telefonla beni aramak oldu. "Ne haber kocaolan?" dedi. "Testicalos haberet bene pendentes" dedim Latince. Yani "Her ey yerli yerinde" dedim. Bir ekilde Atina'y hatrlatmak istiyordum. Mesaj ald, telefonda bir kahkaha att. Atina bizim en kolay operasyonumuz oldu. Herhalde en zoru, Beyrut'tu!.. ki taraftan da ok kan akmt... ran'da dede Yakub Cemil ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baars, ran'daki hrriyet hareketlerine yine hz vermiti. 1906 ylndaki Merutiyet ilann ah tpk bizde olduu gibi rafa kaldrmt. Ancak yine de ran'da ah ve istibdat aleyhindeki hareketler artyordu. Iran nklap Cemiyeti, ttihat ve Terakki'den yardm istedi. ran'daki merutiyeti arkadalarn ouyla Harp Oku-lu'ndan arkadatk. Bizdeki sorunlarn benzeri onlarda da vard. Onlar da istibdat ynetimini ykmak istiyorlard. Hrriyet uruna savaan ran'daki Merutiyet hareketinin lideri Settar Han' rencilik yllarmzda hepimiz rnek alrdk. ranl arkadalarn istei ttihat ve Terakki merkezince uygun bulundu. ranl mcahitlerin de silahl feda mfrezeleri vard. Biz onlara katlacaktk. Yzba Halil Bey bakanlnda fedalerden oluan bir heyetin ran'a gizlice gitmesine karar verildi. Halil Bey'in, Enver Bey'in amcas olduunu sylemitim. Ancak aralarndaki ya fark sadece ikidir. Halil Bey din, yakkl, hareketli ve cesurdur. ttihat ve Terakki'ye Enver Bey ve bizden nce girmitir. Gz karadr. Makedonya dalarnda da birlikteydik. Ve yine ayn ekip yollara dmtk. Ekip, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Mlazm Hilmi, 60 Mustafa Necib, mer Naci, Mehmet Emin (Yurdakul, air), Abdlkadir, Kuuba erkez Eref, kardei Selim Sami ve bizim mahalle Yenibahe'den kr ile aabeyi Nail'den olu-uyordu. ranl subay arkadalarmz da vard aramzda; Mehd Bey, Said Selman gibi. Vapurla Trabzon'a indik. Trabzon zerinden Erzurum'a gittik. Yorucu bir yolculuk oldu. Deniz ok hareketliydi. Erzurum'da Yzba Kazm, Topu Musa ve iki subay arkadan setii asker ve dadalarla saymz 30'u buldu. Kuvveti ikiye bldk. Bir ksm Van'a gitti. Halil Bey'in komutasnda biz 6 kii ise, Beyazt-ran hududu zerinden, Ar eteklerinde oturan Celali Krt airet liderlerini ziyaret ederek hudut boyunca ilerledik. Bunu yapmaktaki amacmz ran hududunda oturan airetleri ran nklap Cemiyeti'ne kazandrmak ve ileride bu airetlerden ran ilerinde faydalanmakt. Hazeranl, Haydarhanl, Yezid, Takori, emsik ve Milan airetleriyle dostluu ilerlettik. Yardma hazr olduklarn sylediler, yemin verdiler. Van'a geip arkadalarla bulutuk. Bir iki gn dinlendikten sonra, gerekli cephane ve tehizat alp gizlice ran'a girdik... Snra yakn blgedeki en kuvvetli airet Abdv airetiydi. Merkezleri Kotur'du. Kotur'da Abdv reisi Simko denilen smail Aa'yla ahbap olduk.1 Airet reisi Simko gen, akll ve iki gz ak olarak silah kullanabilen usta bir silahordu. Kotur Deresi'ne yukardan bakan atoya benzer bir ko1 Yllar sonra, bu airetin Simko denilen Askar Simitko adl bir yesi, 14 ocak 1995 tarihinde stanbul'da ldrld. ddiaya gre uyuturucu kaaks Simko hara vermedii iin Susurluk etesi tarafndan ldrlmt (S. Yaln-D. Yurdakul, Reis, s. 308-310,378). 61 nakta oturuyordu. ato gibi konan etrafnda eli silahl airet mensuplar nbet tutuyordu.

Misafirliimizin ilk gn akam zeri konanda oturmu ay ierken, Simko dereden su doldurup getirmekte olan bir gen kzn bandaki su testisine ate edip paralad. Gen kz korkudan ne yapaca bilemedi, ama Simko kahkahalarla gld. Bize gsteri yapyordu. Uyardk; silahnn namlusundaki barut hatal imal edilmi olsa kurun kzn bana gelebilirdi. Nianclna gveniyordu. Bu szlerimiz zerine, "Dere kenarna bir Abdv klah koyalm bakalm kim vuruyor?" dedi. Madem istiyordu, kabul ettik. nce Hilmi nian alp ate etti, klah bir metre sola frlatt. Hilmi henz mavzerini indirmemiti ki, ben silahm ateledim, klah eski yerine geldi! Benden sonra Mustafa Necib mavzerini ateledi, klah bir metre geriye gitti. Tetie son olarak Halil Bey bast, klah paraland. Simko ard ve "ran'da bulunduunuz mddete ne olursa olsun size kar bir mdahalede bulunmayacam" dedi. Silahl 600 adam bulunan bir airet reisiyle anlamak bizim iin olduka keyifli olmutu. Abdvlere veda ederek ran mcahitlerinin bulunduu Selmas vilayeti merkezinin Duman kasabasna gittik. Burada mcahitlerin lideri Hadmil'le tantk. Kendisinden ah kuvvetleri ile mcahitlerin gc hakknda bilgi aldk. Dilman'da iki gece kaldk. Zor durumdaydlar. Bizden yardm istiyorlard. Halbuki biz ran'n daha ilerine doru gitmeyi planlamtk. Mcahit arkadalarla bulumamz ge-rekiyordu. Yine de yalvarmalarna dayanamadk. Bir anlama yaptk: ah kuvvetlerinin kuatmas altnda bulunan Hay Kale-si'nin kurtarlmasna yardmc olacaktk. Sonra onlar kendi balarnn aresine bakacaklard. Kaleyi savunanlara haber gnderdikten sonra, gece yrye geerek sabaha kar gizlice kaleye girdik. Kaledeki 62

kuvvetlerin says 1 000'e yaknd. Halil Bey kaleyi gezerken ambarda drt tane tuntan ya-plm eski kale topu grm. Bunlar ie yaramaz diye bir kenara atmlar. Nuh Neb'den kalma tun toplan glkle kale burlarna karttk. Mcahitlerden kk bir grup benim emrime verildi. Onlara iki gn top talimi yaptrdm. Aldmz bilgilere gre ah ordusu Hay Kalesi etrafnda grup halinde ordugh kurmutu. 3 000'e yakn askerleri vard. Direkt kar saldrya geemezdik. Cephe sava yapacak gcmz yoktu. Halil Bey ah kuvvetlerine geriden bir baskn yapmamzn doru olacan syledi. Hak verdik. Ma-kedonya'da, Rumeli'de benzer basknlar ok yapmtk. Tan yeri aarrken kaleden kk bir grup ktk. Haerut ay'nn drt kilometre gneyindeki kprden getik. Sabaha kar taarruzu balattk. ah kuvvetleri kaleden bir kar saldr beklemiyordu, aknlk iinde zerimize ate yadrmaya balad. Karlkta bulunduk. ah kuvvetleri be on l verince panikleyip kamaya balad. Ancak dada tekrar bulutular, geni bir daire izerek zerimize doru ilerlemeye baladlar. nlemimizi almtk, Karsl brahim Aa kumandasndaki bir birlii tepelere gndermitik. Aksilik, bunlar srtlarn dmana evirerek bzlp oturmular. ah kuvvetlerine bir ate bile amadan teslim olmulard. Eh, iki gnlk askeri talimden sonra ancak bu kadar olur! Biz ylmadk, ah kuvvetlerini krmaya baladk. Bir ksm tfekleriyle teslim oldu. Fakat yardmlarna svari birlikleri yetiti. Yapacak bir ey yoktu, Halil Bey ve ben arkada kalarak vurua vurua ekildik. ok arkada kalmtk. Geldiimiz kprye ulamamza imkn yoktu. Bu srada sahibi vurulmu bir atn zerine atladm, Halil Bey de atin kuyruuna yapt. Dereyi getik. Kendimizi bir hendein iine frlattk. Tekrar atee baladk. Cephanemiz bitmek zereydi. Ama her tetie basmzda ah kuvvetlerinden biri yere dyordu. Bu adamlar korkuttu, dereyi gemeye cesaret edemediler. Tam kurtulduk diye dnrken, sekiz on atlnn doludizgin zerimize doru geldiini grdk. Cephanemiz bunla-

63 n bitirmeye yeter miydi? Telalandk...

Halil Bey'le gz gze geldik, mavzerlerimizi dorulttuk. Bi-raz daha yaklamalarm bekledik. Mesafe ksalnca gelen askerlerin balarnda fes olduunu grdk. Atllar iyice yak-lanca balarndaki mfreze komutann tandk: Bakale Mutasarrf Cevdet Bey! Fakat ne aryordu ki ran topraklarnda? rendik; bizi aramak, gerekirse yardm etmek iin yola kmlard. Hep birlikte ate mntkas dna ktk. Yolda bir Ermeni kynde mfrezemizin byk ksmyla bulutuk. Bir gece nce bu kyde bulunan Tanakyan etesini yardma armtk. Ancak kabul etmemilerdi. Mcahitlere dost, ah kuvvetlerine kar tarafsz kaldklarn sylemilerdi. Ermenilerle iyi geiniyoruz. Birbirimize zarar vermek iste-miyoruz. Zayiatmz azd; yalnz bizi zen bir olay olmu, Harp Okulu'nda birlikte okuduumuz ranl Said Selman lmt. de yaralmz vard. Ermeni kynde bir mddet kaldk. Aldmz istihbarata gre saldrdan korkan ah kuvvetleri Tebriz istikametine doru gitmiti. Bylece Hay Kalesi etrafndaki abluka kalkm oluyordu. Biz grevimizi yapmtk. Eksilen cephaneleri tamamlamak zere mer Naci'yi Van'a gndermitik. mer Naci sradan bir kii deildi. Benden iki ya bykt. Harp Okulu'nu 1902'de bitirmiti. O, Mustafa Kemal bata olmak zere birok zabit yolda ttihat ve Terakki Ce-miyeti'ne katmt. air ve hatipti ayn zamanda. Ad efsane gibiydi. Vatan, hrriyet akyla yapt konumalarla herkesi kendine hayran brakrd. dealistti. Bu nedenle aramza katlp ran'a kadar gelmiti... Yani anlayacanz silahorluu da vard!.. Bir sabah mer Naci'nin mektubu geldi: "stanbul'da henz mahiyeti anlalmayan karklklar ba gstermitir. ran' muvakkaten brakarak Van'a gelmeniz daha mnasip olacaktr. mer Naci." 64

ran'daki faaliyetlerimize son verdik. Hemen Van'a getik. Karargha gider gitmez, Halil Bey'e Selanik'ten ekilmi bir telgraf verdiler: "stanbul'da ayaklanma balamtr. ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi bu sebeple Selanik'e nakledilmitir. syann ark vilayetlerine sirayeti ihtimali vardr. ark vilayetlerinin idaresini Cemiyet namna ele almanz zarureti hsl olmutur. Talat." Halil Bey sratle telgrafhaneye giderek bilgi toplad. stanbul'da "eriat isteriz" bahanesiyle, mektepli zabitan ile ttihat ve Terakki mensuplar katledilmiti. Van sakindi. Erzurum'da askerler mektepli subaylar aleyhine harekete gemi, bir ksmn ldrm, bir ksmn da kaleden karmt. Halil Bey hemen Erzurum'a gideceimizi syledi. Kuandk ve yola dtk. Hasankale zerinden Erzurum'a hareket ettik. Hasankale'de bir svari alay vard, daha isyan etmemilerdi ama bize ters bakyorlard. Erzurum'a ulatmzda Halil Bey, ben dahil baz arka-dalar kalenin dnda brakt. Giderken dedi ki: "Ben Kale Komutan Yusuf Paa'yla g-receim. Kendisiyle anlaamadm haberi gelirse kale dna karlm zabitleri de yannza alarak ehre baskn ya-pacaksnz. Baskn srasnda kimseye acmayacaksnz!.." Halil Bey gitti. Aradan epey zaman geti. Akama doru meraklandk, Erzurum'a gitmeye karar verdik. Kalenin ak kapsnda babo otuz krk asker vard. Bizi grnce rkp seslerini karamadlar. Halil Bey'in nerede olduunu sorduk. Erzurum'un tannm inklap arkadalarmzdan Akif Dada'n yannda olduunu sylediler. Gittik, sahiden oradayd. Akif Dada, bizi Ta Han'a gtrd. in mahiyetini nklap arkadamz Akif Dada'tan -rendik: 65 30 mart 31 marta balayan gece stanbul'da Takla kaynyor. lk ayaklanan Hamdi avu komutasnda 4. Avc Taburu oluyor. Bunlar dierleri takip ediyor. avular ve alayl baz subaylar kaplar tutuyorlar. Mektepli (Harbiyeli) subay avna kp, bulduklarn aalara balyorlar.

in garip yan, isyandan bir hafta nce, bize bal Arnavut taburu trenle Selanik'e, Arap taburu vapurla Suriye'ye gnderilmiti! Gsz den Takla'y hakimiyetlerine alan isyanclar, askerleri de silahlandrp Ayasofya'ya doru harekete gei-yorlar. Yolda kendilerine yeil bayrakl, sarkl mollalar ekle-niyor. Srekli "Gvurluk istemeyiz, eriat isteriz", "Padiahm ok yaa" diye baryorlar. En sk bardklar, "Mektepli zabit istemeyiz, alayl zabit isteriz" slogan! stanbul'da yolda bulduklar askerlere, "Alayl msnz, mektepli misiniz?" diye soruyorlar. Mektepli olanlar ldryorlar. Asan Tevfik zrhls svarisi Binba Ali Kabul Bey, Yz-ba Sparati Bey, Mlazm Muhiddin.Yzba Nail Bey, Yz-ba Selahaddin ve kardei Nureddin Bey hemen o gece ldrlyor. Galata Kprs'nde ldrlen Mlazm Selim'in cesedi iki gn kaldrlmyor. En az 20 subay katledilmiti. 31 Martta Ayasofya Meydan'nda toplananlar, sadece mektepli subaylar deil, mebuslar da ldryorlar. Lazikiye Mebusu Emir Arslan Bey, bizim muharrir Hseyin Cahit'e (Yaln) benzetilip lin ediliyor. syanclar Hseyin Cahit'in yaymlad Tanin gazetesini de yerle bir ediyor-lar.2 syanclar Adliye Nazn Nzm Paa'y da Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rzaya benzeterek ldryorlar. Bahriye Nazn Rza ise ld sanlarak braklyor. Herhal2 Tarihin bir garip cilvesi; "eriat isteriz" diyenler tarafndan gazetesi ve matbaas yaklp yklan gazeteci Hseyin Cahit (Yaln) yllar sonra, kkrtc yazlaryla gazeteci Ze-keriya Sertel'in Tan gazetesi ve matbaasnn tahrip edilmesini salayacakt! Hseyin Cahit'e gre Tan gazetesi Moskova'dan emir alyordu! Heyhat! Kendisi 31 Mart Ayaklanmasnda Rusya Sefareti'ne saklanarak hayatta kalmt! 66 de suu, gemilerde namaz klnmasn yasaklamak, Frenk -e'den evrilen kitaplarla talim yaplacan sylemekti! Dervi Vahdeti gibi bir kkrtcnn banda bulunduu ttihad Muhammedi Cemiyeti meydan bo bulup, stanbul'u kana buluyor. Akif Dada'n anlattklar hepimizi deliye evirdi. Biz bu isyanclar aslnda iyi tanyorduk. syanclar Meclisi Mebusan'a karydlar. Bu nedenle Aya-sofya'da Mebusan Meclisi binas nnde toplanmlard.3 Nasl "93 Harbi" bahane edilip Meclis kapatldysa, imdi de 31 Mart Ayaklanmas'n sebep gstererek yine Meclis'i kapatacaklard. Kanunuesas'yi rafa kaldracaklard. nk, Meclis-i Mebusan, ne Zat ahane'ye, ne de eyhlisla-m'a kar sorumluydu, sadece millete kar sorumluydu. Onlar bunu hazmedemiyorlard. Bunlar, okullarda derslerin Trke yaplmasna, resm yazmalarn Trke olmasna, yeni okullarn almasna karydlar! Bunlar, medrese rencilii sfatyla artk askerlikten ka-amayacak softalard. Bunlar, asker mekteplere de szmak istemiler, bu yl ba-nda (23 ocak 1909) 60i asker okullardan atlmt. Srada, ordudan atlacak 7 000 alayl subay daha vard. Bunu nlemek istiyorlard. Bunlar, 2 000-3 000 bin evin yand stanbul'daki byk yangn (23 austos 1908), "Allah'n, Merutiyet ilan zerine Osmanl'y cezalandrmak iin kard" yalann utanmadan syleyenlerdi. Bir byk yalanlan daha vard; 1876 Anayasas'nn 35. Maddesi Meclis'i feshetme yetkisini Zat ahane'ye tanmt. ttihat ve Terakki Frkas 3 Ayasofya'daki ilk Mebusan Meclisi binas, istanbul Adliye Saray olarak kullanlrken 3-4 ocak 1933 pazarpazartesi gecesi; 31 Mart Ayaklanmasndan sonra Meclisi Umumyi Mill'nin topland Yeilky'deki Yat Kulb ocak 1947'de; raan Saray 19 ocak 1910 tarihinde; Fndkl'daki Meclisi Mebusan binas da Gzel Sanatlar Akademisi olarak kullanlrken 1 nisan 1948 gecesi yanmtr. Ne garip tecelli!

67 35. Madde'yl kaldrmak istiyordu. Bu isteimizi millete yle anlatyorlard: "35. Madde ne demek; 30 ramazan, 5 de, be vakit namaz demek. ttihat ve Terakki dinsizlerin partisi olduu iin ramazan ve namaz kaldrmak istiyor!" Bunlara inananlar da yok deildi...

Ne yazk ki bunlar destekleyen baz subaylar da vard. Bize kar Halaskar Zabitan (Kurtarc Subaylar) diye ordu iinde gizli bir rgt kurmulard. stanbul ve Erzurum'daki olaylar ayrntlaryla rendikten sonra Ta Han'da savunmaya elverili odaya yerletik. Yorgunluktan bitkin atlarmz ve bizler, gnler sonra ilk kez dinlenecektik. Silahlarmz doldurup koynumuza aldktan sonra yatp uyuduk. Sabahn erken saatinde Halil Bey, Yusuf Paa'nn yanna kt. Aradan epey zaman geti, Halil Bey'den cevap alamadk. "En iyisi", gidip bakalm dedik. Kara Yusuf Paa'nn konann nnde bir manga nbeti vard. Ak kapdan ieride de mangann silahlarn atm olduklarn grdk. Nbetiler ieriye girmemize izin vermek istemeyince, k-k bir hareketlilik yaand. Ben konan st katna ktm. Kara Yusuf Paa'nn bulunduu odaya hzla girdim. Baktm Halil Bey ile Kara Yusuf Paa sohbet ediyorlard. "Nerde kaldn be Halil Bey! Sana bir ey oldu diye arka-dalarla meraktan atladk!" dedim. Biraz serte konumutum. Odann havas deimiti. Halil Bey biraz mahcup, "Paa Hazretleri'ni selamlasana" dedi. ylesine bir selam verip sandalyeye ktm. Halil Bey'in anlattna gre, benim odaya giri biimim, Paa'ya davranlarm ve sandalyeye oturman adamcazn akln bandan almt. "yi olmu" dedim. Zaten Kara Yusuf Paa stanbul'a a-rlp Divanharp'te yarglanarak idam edildi. 68 Hl isyann yaand stanbul'a bir an nce varmak iin Erzurum'dan Trabzon'a hareket ettik. Burada stanbul'daki gelimelerin ayrntlarn da rendik... Meydan apulculara brakmamak iin, bizimle ayn anda, yurtdnda atae militer grevinde bulunan Enver Bey Berlin'den, Fethi (Okyar) Bey Paris'ten, Ali Fuat (Cebesoy) Bey Roma'dan yola kmlard... Selanik evresinden stanbul'a hemen yrmek iin mf-rezeler tertiplenmiti. Bu kuvvetlerin bana Hseyin Hsn Paa gemiti.4 Kurmay bakanln gnll olarak Kolaas Mustafa Kemal Bey almt. Cemal Bey, Kzm (Karabekir) Bey, Kolaas Resneli Niyazi, Kolaas Eyp Sabri, kinci Or-du'dan smet (nn) Bey hepsi stanbul yoluna dmlerdi. Bunlara sivil gnlller de katlmt. Selanik'ten hareket eden Hareket Ordusu'nun komutasn Yeilky'de Mahmud evket Paa ve Enver Bey almt. Merutiyet'i ilan edenler bu kez onu korumak iin stanbul'a gelmilerdi. Trabzon'da atlarmz satp, vapur parasn temin ettikten sonra stanbul'a doru yola ktk. Yola kmadan nce hatra fotoraf ektirdik!.. Bu benim hayatm boyunca ektirdiim ender fotoraflardan biridir. Bizden birka gn nce Hareket Ordusu stanbul'a ulat. 24 nisan sabaha kar zellikle Takla'da byk atmalar oldu. nce mitralyzler tarad, arkasndan top mermileri dvd Takla'y. Hamdi avu, Kamac Emin, Blk Emini Mehmed gibi isyanclardan 13 kii hemen ipte sallandrld. rf dare Mahkemesi toplam 43 isyancya idam verdi. damlar daha ok crmlerin ilendii yerlere yakn 11 meydanda infaz edildi. 4 Hseyin Hsn Paa, Mehmet Ali Aybar'n dedesi, Nzm Hikmet'in annesi Celile Hanm'n daysdr. Paa ayn zamanda Ali Fuat Cebesoy'un da daysdr.

69 Hareket Ordusu'ndan 3 subay, 68 asker ehit oldu.5 Bu arada istenmeyen olaylar da meydana geldi. II. Abdl-hamid'in bulunduu Yldz Saray yamaland. Saraydaki birok tarih eya alnp gtrld. Zat- ahane'nin saraydaki marangozhanede elleriyle yapt birbirinden gzel oymalar tahrip edildi. Biz stanbul'a ulatmzda olaylar yatmt. 27 nisan 1909 gn II. Abdlhamid Meclisi Mebusan ta-rafndan hal edildi. Sarayn yeni Zat ahanesi, Sultan Read'd. Veliaht Read Efendi'nin asl adyla deil, ismine eklenen "Mehmed" adyla tahta karlmas kararlatrld. Bu isim deiikliinin gerekesi II. Mehmed'in (Fatih) s-tanbul'a giriiyle, Hareket Ordusu'nun girii arasnda bir benzerlik kurulmasyd!..

Sultan Read (V. Mehmed), Yldz Saray'na deil, babas Abdlmecid'in yaptrd Dolmabahe Saray'na yerleti. Mabeyin baktibi (saltanat genel sekreteri) ise yakndan ta-ndmz bir arkadamzd: Halit Ziya (Uaklgil). Seryaveri Binba Remzi Bey de ttihat ve Terakki'nin Manastr heyeti iinde yer almt. 32 sene 7 ay 27 gn sren dnem sona ermiti. II. Abdlhamid ttihat ve Terakki'nin en gl olduu Se-lanik'e srgne gnderildi. O, tahttan indirildikten sonra s-tanbul dna karlan ilk padiaht. Refakatileri bizden iki kurmay arkadat: Rauf (Orbay) ve Ali Fuat (Cebesoy). Bu arada bana yine yol gzkmt... Sadece hareketli gnler yaayan blge stanbul deildi. 5 Bu ehitler iin, ili'de Hrriyeti Ebediye Tepesi'nde Mimar Muzaffer Bey tarafndan bir ant (Abidei Hrriyet) yapld. Ant, 1908 Devrimi'nin nc yldnmnde, 23 temmuz 1911 tarihinde Enver Paa trenle at. Ne hazindir ki, ttihat ve Terakki'nin nde gelen paas, Enver, Talat ve Cemal imdi burada yatmaktadr. 70

31 Mart Ayaklanmas'ndan bir gn sonra Adana'da Er-meniler isyan bayran amlard. Merutiyet'ten sonra silah bulundurma yasa kaldrlmt. Bunu frsat bilen Adana Ermeni Bapiskoposu Mueg mhim miktarda silah ve tehizat kilise ve Ermeni mekteplerine depo ettirmiti. 31 Mart Ayaklanmas'n frsat bilen Ermeniler ayaa kalkmt. Tarsus, Erzin, Mi-sis, Drtyol, Mersin ve Antakya'ya kadar uzanan saha dahilinde isyan bir anda patlamt. Sivas, Erzurum,Van, Elaz, Bitlis ve Mu'un da isyana destek vermesi bekleniyordu. Mslmanlar ve Ermeniler arasnda sava balamt. Olaylar durulur gibi olmu ama, 11 gn sonra baz Ermeni genlerin bir ordugha ate amasyla olaylar bymt. nce Karaisal Redif Taburu gvenlii salamak iin bl-geye gnderildi. Ancak askerler kendi aileleri ve kylerinin yardmna kotuklarndan karklk daha da artt. 17 000 Ermeni, 1 850 Trk hayatn kaybetmiti. Kyler, evler, dk-knlar yaklmt. Asrlardr komuluk yapanlar birbirine dman edilmiti. Sonunda hkmet, austos ay banda Kaymakam (Yarbay) Cemal Bey'i valilie, ttihat ve Terakki Cemiyeti de, beni "mfettii umum" olarak Adana'ya gnderdi. Grevim, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin maksat ve gayeleri haricinde hibir iin yaplmasna meydan vermemekti. Mfettiler, inklaba fiilen karm gen zabitler arasndan seiliyordu. nklap ruhunun her yana hkim olmasn istiyorduk. Mutlak selahiyetli Divanharp de bizimle beraber Adana'ya geldi. Ermeniler dnyay ayaa kaldrmlard. Gya Ermenilere rk imhas yaplmt. Dnya basn veryansn ediyordu. 71 Olaylar sonunda kurulan Divanharp kararn verdi: 48 i-dam! Bunlardan 47'si Trk, l'i Ermeni'ydi! Suu sabit grlen 740 Ermeni ve Bapiskopos Mueg kamt. Tpk 31 Mart Ayaklanmasnda olduu gibi Adana'daki olaylarn da sonuna yetiebildim. Olaylar yattktan sonra gnlerim skc gitmeye balad. uras bir gerekti ki, benim yazyla iziyle ilgim yoktu. Halbuki bu ehirde yaptm tek i imza atmakt. Cemiyet'e ye kazandrmakt. Ben ise cephede grev almak istiyordum. Bu nedenle tayinimi karmak iin sk sk stanbul'a gidiyordum. stanbul'da olduum bir gn bam az kalsn belaya gire-cekti... 9 haziran 1910 gecesi. stanbul Bahekap'da, Kasapyan Eczanesi karsndaki breki frn nnde arkada air Fazl Ahmet (Ayka) Bey'le kol kola yryen gazeteci Ahmed Samim Bey ok yakndan ensesine sklan kurunla ldrld. Samim Bey'in ldrlmesi byk grlt kopard. nk Samim Bey ayn zamanda Kmil Paa Hkmeti'nde Harbiye nazrl grevinde bulunan Ali Rza Paa'nn kardeiydi. Ahrar Frkas'nn da nde gelen isimlerinden biriydi.

Ahmed Samim'i gazeteci olduu iin herkes yazlar nede-niyle ldrldn sylyordu. Kim bilir belki de harbiye nazrn yola getirmek veya muhalefet partisine gzda vermek isteyenler tarafndan ldrlm olabilirdi. Ben bilmiyorum!.. Bildiim, suikast benim zerime atlmak istendi. 31 Mart'm intikamn almak iin komitaclk metoduna bavurmuuz! Bu iddiay ortaya atan ise gazeteci Refii Cevad'd (Ulu-nay). Delil olarak da, Ahmed Samim'in tek kurunla ldrlmesinin benim tarzm olduunu yazd! Gya bu suikast metodunu biz Makedonya'da renmiiz. 72 Kendisine "iyi bir cevap" verecektim, ama hkmet bu suikast haberlerine sansr koydu.6 Eer o tarihte (6 nisan 1909) ran'da deil, stanbul'da ol-saydm, hi kukunuz olmasn, Galata Kprs zerinde kurunla ldrlen gazeteci Hasan Fehmi'yi de benim vur-duumu sylerlerdi! Onun suunu da Makedonya'da Nazm Bey'i vuran, kar-deim gibi sevdiim Mustafa Necib'in de zerine atmaya kal-ktlar. Artk canm sklmt. talyanlar Trablusgrap'a asker karmlard. Benim yerim ne Adana, ne de stanbul'du. Benim yerim cepheydi... 6 Talat Paa anlarnda bu konuya deiniyor: "Ahmed Samim'i, sabk Dyunu Umumiye komiserlerinden Maliye Mtehasss Zeki Bey'in Bakrky'deki evinin civarnda geceyars yine benzer tarzda kurunlanarak ldrlmesi takip etti. Selanik'te kard gazeteye verdii Silah ismine izafetle "Silah Tahsin" olarak anlan bu ar gz pek, atlgan, yakn arkada Yakub Cemil gibi her eyi silahla halletmeyi kestirme ve emin yol telakki eden ko-mitacnn, Ahmed Samim'e ve daha sonra Zeki Bey'e tehdit mektuplar gnderdii iddia edilince, cinayetlerin faili olma thmetiyle adalete sevki istenildi. Mstantik tahkikatnda kfi delil bulunamad, fakat syrlamad ve onunla arkadalar zerinde toplanan pheler ttihat ve Terakki'nin manev ahsiyetinde noktaland." (Cemal Kutay, Talat Paa'nn Gurbet Hatralar, s. 686.) Beyrut'ta torun "Yakub Cemil" Beyrut benim ilk iimdi... 1982 eyll aynn ilk hafta sonunda Beyrut'a gitmemiz iin hazr olmamz emredildi. Emrin o tarihte kmasnn nedeni, 27 austos 1982 tarihinde Trkiye'nin Ottawa Bykeliligi'nde (Kanada) grevli Kdemli Askeri Atae Hava Kurmay Albay Atilla Akat'n, Ermeni Adalet Komandolar rgt tarafndan vurularak l-drlmesiydi. ASALA ilk kez bir Trk subayn hedef almt. Bu son olay barda tarmt. Bir baka neden ise 29 haziran 1982 tarihinde srail'in Lbnan'a girmesi ve Trkiye'nin bata Bekaa olmak zere ASALA'nn da bulunduu kamplara yaplacak operasyonlara davet edilmesiydi. Beyrut'un o gnlerde operasyon iin uygun bir atmosferi vard. Bu frsat bir daha ele gemeyebilirdi. Austosun son gn. Ankara Aaayranc Hodere Caddesi'nde bir kamu ku-ruluunun kulland lojmana kapandk. Buras resm sivil herkesin gelip gittii, yenilen iilen bir misafirhaneydi. Binann gizli, daha dorusu gelenin gidenin pek bilmedii blmleri de vard. Biz bu tr bir odaya kapandk. O gne kadar grmediim, 45 yalarnda, gayet resm ve 74

kibar konuan sivil bir kii ve Mehmet Ali Aabey'in katld kiilik toplantlar yaptk. Saha almalarnda bulunduk. Harita zerinde nokta yerler belirledik. "p"lerin kodlar, fotoraflar nden, yandan slaytlarla gsterildi. Kalacamz yerler, giri ve klarmz, neredeyse yzlerce detay zerinde gn saatlerce altk. Beyrut'taki gelimeler hakknda da epey bilgi sahibi olduk. srail'in Lbnan'a girmesinden sonra Filistinlilerle beraber birok ASALA militan da Gney Kbrs'a gitmiti. Ancak lider kadrosunun nemli isimlerini Beyrut'ta brakmlard. ASALA, Lbnan'n yeni konuklaryla (Amerikan ve Fransz askerleri) iliki kurmaya alyordu. Ayrca boluktan yararlanp Avrupa'ya silah ve uyuturucu ticaretini kolaylatrmt. O dnemde Libya'yla ilikilerimiz ok iyiydi. Trk mteah

hitleri gemilerle Libya'ya demir, imento ve kiremit tayorlar d. Gmrk Mdrl'nn haberi var myd bilmem, bu ge milerin bir blm Libya yerine Beyrut'a gidiyordu. nk in san dnda Beyrut'ta hemen her maln taklidi yaplyordu. Sigaralar, viskiler, silahlar ve tabi uyuturucu bu gemilerle tanyordu. Bir detay daha vereyim: zmir Liman'ndan kan gemi Beyrut'a gidiyor, mal alyor, gemiyi bir gecede boyuyorlar, evraklarn deitirip tekrar Trkiye'ye sokuyorlard. Ayn gemi bir iki gn iinde, Panama bandralyken, talya veya bir baka lkenin gemisi oluveriyordu. Beyrut o gnlerde bu tr sahtecilik iin ok elveriliydi. Sahte mallarn Trkiye'de alcs da oktu. Biz de iinde alnt ve sahte mallarn bulunduu bu ge-milerle i yapan iadamlar olacaktk. Mehmet Ali Aabey daha nce Beyrut'ta iki yl kalmt.1 Beyrut'a gitmemizin nedeni, ASALA militan Levon Ek1 "Mehmet Ali Aabey" 30 eyll 1968-1 kasm 1970 tarihleri arasnda Beyrut Trk B ykeliligi'nde ikinci ktip olarak grev yapt. Buradaki ilikileri ve "maceralar" iin baknz: Bay Pipo, s. 140-167.

75 mekiyan'm verdii bilgilerdi. Biliyorsunuzdur, ASALA militanlar Levon Ekmekiyan ve Zohrap Sarkisyan, 7 austos 1982 tarihinde, Ankara Esenboa Havaalan'nda, bekleme salonundaki yolcular zerine bomba atp otomatik silahlarla ate atlar. Ksa sreli bu saldrda 9 kii ld, 78 kii yaraland. ASALA militanlarndan Zohrap Sarkisyan da havaalanndaki grevlilerin at ate sonucu ldrld. Dier militan Ekmekiyan yaral olarak ele geirildi. Ekmekiyan iyileti, resmen dilekeyle bavurup itiraf oldu. ASALA konusunda bildii her eyi anlatt. Ben o gnlerde bilmiyordum, sonra rendim. 1982 ylnn austos aynn son gn, Cumhurbakanl Gvenlik stihbarat Daire Bakan Erkan Grvit, Ankara Emniyet Mdr nal Erkan, Siyas ube Mdr Yardmcs Cevdet Saral, Levon Ekmekiyan' Mamak Askeri Cezae-vi'nden alp Ankara Emniyet Mdrl'ne gtryorlar. Ekmekiyan'n Emniyet Mdrl'ne getirilmesinin ne-deni, daha nce Beyrut'ta bulunan, Lbnan' iyi tanyan Mehmet Ali Aabey tarafndan da sorgulanmasyd. Kamu misafirhanesindeki gizli odada, Mehmet Ali Aabey ve yanndaki sivil giyimli 45 yandaki kii muhtemelen Ek-mekiyan'dan edindikleri bilgileri deerlendiriyorlard. Ben de Ekmekiyan'n bizimkiler tarafndan da sorgulandn bilmediimden her konuda sorular yneltiyordum. Bu toplantlarn bir zellii de udur, burada her soruyu, kafanzn basmad her ayrnty sorarsnz. Toplantlar bit-tikten sonra, zellikle operasyon srasnda artk hi soru so-rulmaz. En ince ayrntlarna kadar anlatlan operasyonun kurallarna artk harfiyen uymak gerekir. zellikle "plerin kodlarnn iyi ezberlenmesi lazm. Yoksa tim iine girecek szmalar kesinlikle anlayamazsnz. Ayrca gittiin lkede de tek bana kalverirsin. "p'leri iyi tanmak gerekir, nk onlar senin cankurtaranndr. Yeni kimliimi beynime kazdm. erkez asll rdn vatandaym. Svya ticareti yapyo76 rum. irketin merkezi Amman'da. Ayn zamanda Antakya'da-ki ya fabrikasnn ve Akdeniz Blgesi'nin sorumlusuyum. ki evliyim, elerimin biri Antakya'da, dieri Amman'da oturuyor. Genellikle Antakya'da yayorum vs., vs. Bana Beyrut'ta yardmc olacak kii de erkez asllyd: Bahri Bey. Onun gerekten ya fabrikas vard. Daha dorusu ya fabrikasnn ortaklarndan biriydi. Mehmet Ali Aabey onu daha nceki yllarda grev yapt Beyrut'tan tanyordu. Tr-kiye'yi ok seven ve her frsatta bizimkilere yardm eden bi-riydi. En nemlisi gvenebileceimiz insand. Hl Osmanl kalm, yiit insanlardan biriydi. Ankara'da zel odadaki sivil kampmzn son gn mz de birbirimize sarldk, helalletik. Mehmet Ali Aa-bey'in her operasyon ncesi vedalarken syledii bir sz vardr: "Allah utandrmasn!"

Sivil giyimli, 45 yandaki, askeri komutlar verir gibi ko-nuan arkada odadan bizden nce kt. Odadan mz hep birlikte kacaktk, ama adam tam kapdan karken Mehmet Ali Aabey, "Biz be dakika sonra kalm" dedi. O da zel konuacamz anlad, veda edip kt. Dediim gibi bu benim ilk grevimdi. Mehmet Ali Aabey son kez moral vermek istiyordu herhalde... Bana "Kocaolan" derdi. "Gel Kocaolan" dedi, salondaki masaya oturduk. Gzlerini gzlerime dikerek konumaya balad; "Baban hep anlatrd, deden Yakub Cemil hayat boyunca hep ift tabanca tam. Birini sa, dierini sol tarafna koyarm. Sa tarafna koyduu tabancayla ilgili olarak, 'Bu tilaflar iindir, namussuzluk yapp arkadan vurabilirler, bu sol taraftaki ise gs gse arpmay gze alanlar iin' dermi. Sen de silahn kime dorultacan iyi belirle" dedi. Benim biraz delidolu bir halim vard; hemen alevlenip sila77 ha sarlmamdan ekiniyordu. Bu nedenle dedem Yakub Ce-mil'in adn vererek tam kalbimden vuruyordu beni. imden, "lk iim olduu iin bana tam gvenmiyor" diye geirdim. "Bunlar Tanak'2 hortlatyorlar, biz de Tekilat Mahsu-sa'y dirilteceiz" dedi. Bunlar bilmediim konular deildi. Yine de beni motive etmek iin sylyordu. Dedem Yakub Cemil'in kahraman-lklarn anlattktan sonra vedalatk. Birka saniye birbirimize sanl durduk, srtma vurarak, "Milletinin yzn kara karma gen Yakub Cemil" dedi. Helalletik. "Allah utandrmasn" dedi... Hava kararmt, ancak Ankara'da lman bir hava vard. Rzgr hafif esiyordu. Onun deyimiyle hava "urup gibiydi". Trkiye'nin havas ise hi iyi deildi. ASALA eylemleri konusunda bir eyler yapamayan devlete kar gvensizlikler olumaya balamt. Gazeteler 12 Eyll sansrn ap eletirisel yazlar kaleme alyordu. Anlattklarna gre ordunun zellikle alt kadrolar sitem etmeye balamlard. Ve imdi bu grev bize verilmiti. Omzumdaki yk tamak hi kolay olmayacakt. Tarihsel bir grevdi bu. "urup gibi" havalan ben de seviyordum. Eve yryerek gittim. Saat epey ge olmutu. Anacm uykuya dalmt. Zavall, kefen parasn bankere kaptrmt. Kk kzmla birlikte ayn odada kalyorlard. Uyandr-mamaya alarak gidip kzmn gm salarn ptm. Boazma bir eyler tkand sanki. Bir yan henz bitirmiti. Odann kapsnn nnde duran eimle salona getik. Ruhsal durumumu gstermemek iin hemen trk sylemeye baladm. Bizim, eimle bir trkmz vard, Giresun trks: "Yaz geldi bahar geldi/At yeil yapraklar/Ben sana do-yamadm/Doysun kara topraklar..." 2 Tanaksutyun: 1890 ylnda, Osmanl mparatorluu snrlar iindeki Ermenilerin siyas ve ekonomik bamszln elde etmek iin kurulan silahl milliyeti rgt. 78 Ancak eim her eyi anlamt. Ama o da bana hissettir-miyordu endiesini. Soru da sormuyordu. Belki de yalan konumam istemiyordu. Operasyon iin Beyrut'a gittiimi nasl syleyebilirdim!.. Sabahleyin herkes uyurken sessizce ktm evden. Esenboa Havaalan yolunda artk hibir eyi dnm-yordum. Gemiimi silmitim. Aslnda yle sylemeliyim, "silmeliydim". Yoksa biliyordum ki, baarsz olur herkesi yakardm. niversite yaantmda kahramanm olan Ebu Ammar'n, yani Yaser Arafat'n el-Fetih gerillalarnn henz birka gn nce terk ettikleri Beyrut'a gidiyorum!.. niversite yllarnda birka arkadamz uurlamtk Filistin'e. imdi ben ayn topraklara gidiyordum. Ama artk kprnn altndan ok sular akmt... imdi ben ne Arafat' ne de el-Fetih'i dnyordum... Dn gece sabaha kar Ankara'ya yamur yamt. Ha-vaalan yolunda toprak mis gibi kokuyordu. Buralar bir daha grebilecek miydim? Byle dnmem canm skyordu. Bu ruh halinden kurtulmalydm. Beyrut'u, Lbnan' dnmeye baladm. Beyrut'ta iimiz rahat olacakt. nk srail, ASALA'nn Bati Beyrut'taki ofisini de bombalam, yerle bir etmiti. Filistin Kurtulu rgt gibi ASALA da Lbnan' terk etmiti. Ama geride brakt birka kilit adam vard! Biz de zaten onlar "grmeye" gidiyorduk... "Hasret gider-menin" zaman gelmiti. rdn Havayollarnn jetiyle uuyorduk. Mehmet Ali Aabey arka koltuklarda oturuyordu. Biliyor-dum ki, bir sre birbirimizle gz gze bile gelmeyecektik.

Saat 11.50'de stanbul'a vardk. Aktarmal bir uakt. Bir saat havaalannda bekledik. stanbul'dan Beyrut'a ulatmzda, o kadar karkla, yani i savaa ramen bu kente geldiime memnundum. Ne yalan syleyeyim niye mutlu olduumu bilmiyordum. Belki 79 de maceray seviyordum. Belki de tarihsel nedenlerden dolay mutluydum. yle ya, bu topraklar yzlerce yl bizim deil miydi? Birinci Dnya Sava'nda Lbnan', dolaysyla Beyrut'u da kay-betmitik. Ama biliyordum ki, 500 yl sren dostluk ilikisi baz ailelerle hl devam ediyordu. Onlar hl bizlerin, Trklerin dostuydu... Havaalanna indiimizde pasaport kuyruunda Mehmet Ali Aabey hemen benim arkamdayd. Onun ok iyi Arapa-s vard. ocukluunda dadsndan renmiti. Bir aksilik karsa hemen mdahale edecekti. nk ben ancak birka szck Arapa biliyordum. Pasaport kontrolnden ok rahat getik. lk noktadan ok rahat gemitim. Kendime iyice gvenim geldi. Havaalannn k kapsnda beni Bahri Bey karlayacakt. Bir aksilik kp gelmezse, gideceim oteli biliyordum. "nallah bir terslik kmaz da gelir" diye dnyordum ki, Bahri Bey'i, kahverengi yakal beyaz ceketiyle karmda grdm. Glmseyerek tokalatk. Biraz yksek sesle Arapa hobe ettik. nk ben ancak o kadar Arapa biliyordum. Otomobiline bindik. ofr koltuuna Bahri Bey oturdu. lk engeli olduka rahat atlatmtm. Biz yola ktmzda Beyrut Havaalan'na birka kilometre uzaklktaki tepelerden ara sra bomba sesleri geliyordu. Bahri Bey oral bile deildi. Savan merkezi haline gelmi bu kentte, anlalan herkes almt bomba seslerine. Caddelerde, sokaklarda ok az otomobil ve insan vard. Bol olan ise kum torbalaryd. Neredeyse her apartmann nne kum torbalan ylmt. Bazen kendinizi cephede gibi hissediyorsunuz. Bahri Bey yolda, "Bagajda valiz hazr. Numunelik yalar ve belgeler de var. Yarn otele yalarla ve numunelerle ilgili belgeleri de getireceim" dedi. Beyrut'un ilgin bir havas vard; rutubetten mi bilmiyorum ok boucuydu. Nefes almakta zorlanyordum. Belki de 80

heyecandan yle hissediyordum. Otomobilin camn hep ak tuttum. Ter iindeydim. Otel, denize paralel byk bir bulvarn zerindeydi. Apart otel dediklerinden. Ad el-Hayat gibi bir eydi. Ne ok iyi ne de ok ktyd. Duvarlarnda kurun izleri vard. Otelin resepsiyon blmne Bahri Bey'le birlikte girdik. Odam zaten ayrlmt. Valizleri otel grevlisi odama kard. Biz biraz otelin barnda oturup bir iki yudum iki aldk ve sonra ayrldk. Odama ktm. Bahri Bey'in getirdii valizdeki evraklar ve yalar odamdaki masann zerine yaydm. Ya tccar olduumun bilinmesi gerekiyordu!.. Plana gre Mehmet Ali Aabey bana yalan otellerden birinde kalacakt. Uzaktan, aktrmadan gzetlediim kadaryla havaalanndan bir taksiye binip uzaklamt. Bakalm bir daha ne zaman greceiz? Yarn leye doru Bahri Bey'le otelin resepsiyonunda buluacaktk. Hem yol, hem de stresten ok yorgun dmtm, hemen yattm. Uyku tutmad. Balkona kp bir sigara yaktm. Beyrut karanla gmlmt. Kent btn klarn sndrm gibiydi. Tek tk klar yanyordu. imden "Oh olsun" diye geirdim. Byle konutuuma birden ardm. Ama iimden gelen ses haklyd. Bu topraklan korumak iin Birinci Dnya Sava'nda ka bin Meh-metik'i ehit vermitik. Vatan airi Mehmed Akif bile Tekilat Mahsusa eleman olarak buralarda ne emekler harcamt. iimden, "Yiyin imdi birbirinizi" deyip tekrar yataa uzandm. Uyumuum. leyin otelde Bahri Bey'le bulutuk. Yannda biri vard: Sudanl Hasan. Aslnda Filistinliydi ama herkes ona Sudanl Hasan diyordu. Bahri Bey'in Beyrut mafyasnda tanmad yoktu. Su-

81 danl Hasan aslnda ift tarafl oynamaya msait biriydi. Hangi tarafn paras ar basyorsa kendini oraya yakn hissediyordu. Bu nedenle hep "yemlemek" (dolar vermek) gerekiyordu. Filistinliler de gittikten sonra mafya Beyrut'a tamamen hkim olmutu. O gnlerde Beyrut'ta muhbirlik hayli revatayd. Herkes herkese kallelik yapabilirdi. Tetikte olmalydm. mz otelde le yemei yedik. Yemekten sonra yryerek limana gittik. Gerek Bahri Bey gerekse Sudanl Hasan baya itibar gryordu. Rhtma bal Semerkant (Morenzo) isimli gemiye ktk. (Bu gemi daha sonraki yllarda hayal ihracat yapt gerekesiyle Ayvalk'ta yakaland, ancak Ankara'nn emri zerine serbest brakld.) Gemide orta yalsnn ad Ali ubuk,3 gencinin ise evket ubuk4 olan iki Trk'le tantm. Bunlar hem geminin, hem de gemi ambarm dolduran alnt mallarn gya sahibiydi. Sudanl Hasan lafa, beni gstererek, "Bu karde stanbul'dan dn sabah geldi. Gemideki demirlerin sahibi o. Ondan almlar. Bu meseleyi kardee halledelim" dedi. Bu diyalou nceden yemekte konumutuk. Sudanl Hasan roln iyi oynuyordu. Adamlar biraz bozuldu. Birisi, "Bizim de mallarmz al-yorlar. Bingazi'ye bu arkada iin (Sudanl Hasan' gstererek) iki sefer yaptm, ikisinde de navlunumu alamadm. erideki mallar bu iki seferi bile karlamyor" dedi sert bir ses tonuyla. Baktm tam bir bitirim azyla konuuyorlar. Ben de sesimi ykselterek, "Bu ii halletmek iin ta stan-bul'dan geldim. Eer bir aresini bulamazsak size yemin edi-yorum, bir daha Trkiye'ye ayak basamazsnz. Ankara'nn yarsn tanrm" dedim. Herifler biraz sindiler. "Her eye ramen Hasan Bey iyi 3 1993 ylnda 14 ton baz morfinle yakalanan "Lucky S" gemisinin sahibi. 4 1992'de sahte 236 000 dolar piyasaya srerken yakaland. Paralar 1978 ylndan beri nterpol tarafndan krmz bltenle aranan ASALA yesi Beyrutlu iadam Harut Mbarek Sofiyan'dan aldn syledi. 82

dostumuzdur, bir orta yol bulalm" dediler. Bahri Bey, "areyi ben bulurum, sizin aranzda yediemin de ben olurum, yalnz iki taraftan da yanl hareket istemem" dedi. Anlama yle saland: gemideki demir ve dier kaak mallar Beyrut'ta satlacak, yerlerine kaak sigara, viski, akmak vs. alnacakt. Bunlar gemiyle stanbul Haydarpaa'ya getirilecekti, ben de bunlar stanbul'da sattktan sonra paray blecektik. Liman gmrn onlar ayarlayacakt. Ben sadece maln stanbul'da satndan sorumlu olacaktm. Anlatk. El sktk. Gemiden indik. Sudanl Hasan, "ok iyi oldu, imdi bu iin dedikodusu bir gecede tm Beyrut'u dolar! Bylece senin de konumun salamlar" dedi. e bak... Beyrut'a sahte kimlikle giriyoruz, o da yetmezmi gibi, Beyrut mafyasna da sahte kimliin sahtesini veriyoruz! Ya tccarlndan yeralt dnyasna girivermitim bir ge-cede... "Perdeleme" iini baaryla atlatmtk. ler imdilik iyi gidiyordu. Umarm hep byle gider diye dnyordum. lk iki gn Mehmet Ali Aabey'i hi grmedim. Biz ikinci gn Bahri Bey'le Zahle'de eski bir ya fabrikasna gittik. Zahle, Beyrut-am karayolunun tam ortasndadr; Lbnan'n en kozmopolit yerlerinden biridir; Mslman, Musev, Hristiyan ne ararsan vardr. Lbnan'n byk ehirlerinden biridir. Ayn zamanda raksyla mehurdur. Lbnan'da o gnlerde, yle her blgeye elinizi kolunuzu sallayp giremiyordunuz. Her kentin, her mahallenin sahibi vard; kimi Falanjistlerin, kimi ge ramen el-Fetih'in, kimi i Emel'in, kimi Drzlerindi... srail, Amerikan, Fransz askerleri de vard tabi. Kimi igal iin orada, kimi bar iin. Eh Trkiye'yi de biz temsil edi-yorduk! Bir yerden bir yere gitmek iin yaklak 30-40 kilometrede bir, bir rgtn veya bir yabanc ordunun kontrol noktasndan gei izni almak gerekiyordu. Bahri Bey her kontrol noktasndan rahat geiyordu. De-

83 diim gibi onun Beyrut'ta, Lbnan'da sanki tanmad yoktu! Zahle'deki fabrika Beyrut'un am kndayd. Bahri Bey'de Msr, bende rdn kimlii vard. Mslmanlarn bulunduu kontrollerden gememiz kolay oldu. Problemsiz geldik fabrikaya. Otomobili fabrikann giri kapsnda durdurduk. Bizi iki kii karlad. Biri fabrikann yneticisi, dieri bakm almasn yapan ustayd. Evrak antam elimde otomobilden indim. Tantrlp, hobeten sonra fabrikaya girdik. Fabrikann tm makineleri eskiydi, ou paslanmt. Fabrika faaliyette olmad iin ok sessizdi. Ortalkta kimseler de gzkmyordu. Epey dar bir koridordan geip, asl ya makinelerinin olduu blme geldik. Bahri Bey byke bir kazann nnde durdu. Dmelerle oynamaya balad. Baktm, kazann altndan bir ekmece geliyor. ekmecenin iinde, ambalajl vaziyette toplu kk bir Smith Wesson, bir de 7,65 Astra tabanca vard. Astra'y ben kullanacaktm, Smith Wesson'u Mehmet Ali Aabey kullanacakt. Azmdan Trke, "dare eder" laf kt, hemen kendimi toparladm. Trke'yi unutmalydm... Tabancalar bir sre elimle okadm. Kuraldr, i ncesinde ve sonrasnda silah tamayz. Operasyondan ksa bir sre nce silahlar bize ulatrlr, operasyondan sonra da silah aldmz yere brakrz. Ya fabrikasna gelmemizin nedeni benim tabancalarla tanmam iindi! Dn yolunda Bahri Bey, "Srekli birlikte grnmemiz tehlikeli olabilir, yarn sabah benim kzlardan biri araba kira-layp sana gelecek. Bir mddet onunla takln. Yannda kadn olursa Beyrut'ta rahat edersin, dikkat ekmezsin" dedi. evrem geniliyordu! Bahri Bey biraz gevezeydi. Yol boyu balad Beyrut'u an-latmaya. Yok efendim, Beyrut'ta her din ve milletten adam 84 varm; Musa'nn Rabbi, sa'nn Babas, Mslmanlarn Allah' bu topraklarda imi, Beyrut'un her yannda peygamberler varm vs. vs. Dedim ki: "Bahri Bey sizde filozofluk da varm." "Nasl olmasn" dedi, "bu topraklarda her dakika br tarafa gidip geliyoruz, bu insan ister istemez filozof yapyor." Sonra ban bana doru evirip, "Senden yaa bym Yakub Cemil karde, neden bana 'aabey' demiyorsun da, 'bey' diye hitap ediyorsun" dedi. Genlik ite, kimseye de gvenmeyeceiz ya; souk bir sesle, "Ben" dedim, "yalnzca Mehmet Ali Aabey'e 'aabey' derim!" Glerek, "Ben hep senin gibi biriyle almak isterdim, iin bitince benimle kal, ortak olalm" demesin mi? Ama ben daha yant vermeden kendisi, "Alveri bittikten sonra seni hi brakrlar m buralarda" dedi. Haklyd. Beyrut'a yaklayorduk. "Alveriin olaca yeri gr" dedi. kinci tanma fasl yani. nce silahlar, sonra operasyonun yaplaca yer! Byk bulvarda nnde palmiyeler ve eitli aalarla kapl gece kulbne benzeyen tek katl bir yerdi. Neonlar vard, fakat yanmyordu. Beyrut'ta sk sk elektrikler kesiliyordu. Bulvarn yla okudum kulbn adn: Gold Nigh-tingale. Altn Blbl demekti. Beyrut yorgundu. Belki de hayata bal tek yeri bu Altn Blbl'd! "Buras Uzakdou'dan gelen kk kzlaryla mehurdur. Beyrut'un bu konuda bir numaras burasdr. Bu gece, saat 23.30'da burada bulualm. Otelden taksiye bin, burann adn ver, taksici seni getirir" dedi. Bir iadamnn, bir mafya yesinin burada gzkmesinde yarar vard. Otelde yemeimi yedikten ve banyo yapp giyindikten sonra syledii saatte bara gittim. lk kez yalan bu kadar kk kzlarn, dar ve ksa etekleri ve zerlerindeki uyduruk tirtleriyle mteri beklediklerine tank oldum. Yzlerinde belli belirsiz makyajlar vard. Benim gzm daha ok kap ve pencerelerdeydi. Ka k vard, masalar birbirine ne ka-

85

dar yaknd. Ben bunlarla ilgiliydim. Elenmeye deil, i yap-maya gelmitik. Dumandan gz gz grmyordu. Barn havas hi houma gitmemiti. Herkes ot (esrar) ekiyordu anlalan. Bahri Bey skldm anlad. "Yarn sabah otele gelecek kzmza da bu kadar souk davranma. Sonra Beyrutlu kadnlar senin hakknda hi iyi dnmezler" dedi. Tebessm edip yanndan ayrlarak otele dndm. Mehmet Ali Aabey neredeydi? ne zaman olacakt? "p"ler izimi bulmu muydu?.. Babo bayrak gibi dola-nyordum! Sabah uyandm. Yatakta vakit geirirken telefon ald. Resepsiyon grevlisi, Vildannur isimli bir hanmn beni bek-ledii syledi. Bahri Bey'in gnderdii kzd anlalan. On da-kika sonra ineceimi, beklemesini syledim. Hemen du alp, arabuk giyindim. Ne yalan syleyeyim, kz merak da etmitim yani... Vildannur esmer, uzun boylu, ekici, gle yzl, 30 ya-larnda bir kadnd. Az Trke biliyordu. Trke'yi nereden renmiti, kimdi, kimin nesiydi hi soru sormadm. Kahvalt yapmamtm. Ancak saat leye geliyordu. "le yemei yiyelim mi?" dedim. Glmseyerek, "Olabilir" dedi. Otelin yaknnda, denizi gren bir lokanta vard, oraya gittik. Beyrutlularn sabah kahvaltlar hari le ve akam ye-mekleri ok ardr, yani yaldr. Hep et yerler. Menlerinde neredeyse et dnda yemek yoktur. Kl-taam, "hepsi bir arada" dedikleri cier, bbrek, yrek ve kuba kuzu etinden oluan bir kebaplar vardr. Bunlar iri iri dorayp ie geirirler, aralarna da domates, biber koyarlar. Kmr zgarada piirirler. Bunu zellikle Mslmanlar ok sever. Bir de bizim Mersin ii tantunye benzer kebaplar vardr, hemen her yerde satlr. Vildannur'la fazla konumadk. Sadece o bana dili dnd-nce Beyrut'u anlatt. Konuurken bazen istemeden Arapa szckler kullanyordu. Anadili herhalde Arapa'yd. 86 Yemekten sonra limanda biraz dolatk. Vildannur'daki otomobile atlayp Gold Nightingale'e gittik. Gndz gzyle de grmek istiyordum. Gndz gzyle daha rahat grdm. Bulvardan 20-30 metre ierdeydi. Geni bahesi, bakml imlerle kaplyd. Baheden sonra byk caml geni bir girii bulunuyordu. eride havuz, kat kat yapay elaleler vard. Sar renk hkimdi. Uzakdoulu kzlar ortalkta gzkmyordu. Herhalde bar daha yeni almt. eride kimseler yoktu. Sadece masalarn rtlerini seren birka kii vard. Vildannur'la bara gidip oturduk. kilerimizi syledik. Bol bahi vererek ayrldk. Bu arada barda alanlara kulb ok beendiimi, akam yine geleceimi syledim. Akamzeri Vildannur'u yolcu ettikten sonra gece 01.00'e doru bara gittim. Bahri Bey sahneye yakn bir yere masa ayrtmt. Yannda ekik gzl kz vard. Masada yok yoktu. Garsonlarn biri gidip biri geliyordu. 'Ya tccarl kolay deil, sana byle zengin bir masa ya-kr" dedi. "Bana deil bu ilgi senin babalna" dedim. "Rahat konuabiliriz, kzlar ne Arapa ne de Trke bili-yorlar" dedi. Aslnda bu kadar rahat olmasna kzyordum. stemeyerek masaya oturdum. Dumana ramen gzm bir ara, arka masalara takld. Bir masada yanna ald iki ekik gzl kzla Mehmet Ali Aabey oturuyordu. Keyfi yerindeydi. Nihayet ayn at altnda bulumutuk. Kendime gvenim gelmiti. Bu arada garsonlardan biri de bana yabanc gelmedi, "p" myd bilmiyorum, emin deildim. Ancak baya rahatlamtm. Ortama ayak uydurmak gerekiyordu! Tek art sarho olmamakt!.. Gitme vakti geldiinde Bahri Bey, "Otele giderken, taksiden inip, otelin sandaki altnc palmiye aacnn altnda rahata kusabilirsin" dedi. Mesaj aldm... Demek Beyrut'taki gnlerin sonuna yaklamtk.

87 Taksiyle otele dnerken ofre midemin bulandn, oto-mobili hemen durdurmasn syledim. Altnc palmiye aacnn altnda kusma numaras yapmaya baladm. Ortal in-letiyordum! Aacn altnda "p"nn brakt notu buldum.

Cumartesi akam Gold Nightingale'in yanndaki iekiden birer adet krmz ve beyaz karanfil alacaktm. O gn akama kadar oyalandm. Sonra taksiyle bulvara kadar gittim. Biraz da bulvarda oyalandm. iekiyi uzaktan gzledim biraz. Sonra yryerek, barn sa yanndaki iekiye girdim. Bana benzeyen kvrck sal, gen ve uzun gence, "Bir adet krmz, bir adet de beyaz karanfil rica ediyorum" dedim. "Ho geldiniz Yakub Cemil Bey, benim adm Tank" dedi Trke. Tokalatk. Dkknn klarn sndrd, kapya yneldi, ieriden kilitledi. Arka tarafta bir kap daha vard, oradan kk bir blme girdik. Boy boy sepetler, byk vazolar iinde iekler vard. Bu blm sanrm dkknn deposuydu. ieki Tark, " gn malzemelerinizi bu raftan, krmz ve beyaz karanfillerin olduu vazolarn altndan alacaksnz. bittikten sonra da oraya brakacaksnz. Bu arka kap kk meydana kyor, sizi buradan alacaklar" dedi. Direktifi almtm; hi soru sormadan, elime aldm krmz ve beyaz karanfillerle bulvara ktm. Taksiyle otele dndm. Sabah erken saatte kahvaltya indim. Pazar gn olduu iin otel hayli kalabalkt. Havuz tka basa insan doluydu. ounluu Bar Gcnn subaylaryd. Kumral, gne gzlkl ho bir hanm Arapa, "Yakub Cemil Bey" dedi; "Evet" dedim. "Bugn de benim misafirim olun, buyrun kahvalty birlikte yapalm" dedi. Aklma Bahri Bey'in szleri geldi: "Kadnlara iyi davran, yoksa senin hakknda olumlu d-nmezler." imden, "Bunun altndan bir eyler kacak ama ne?.." 88 deyip oturdum masaya. Gnler sonra, o sabah Seylan ayyla birlikte hakikaten gzel bir kahvalt yaptm. Oteli beendiniz mi beenmediniz mi, havuza girdiniz mi gibi yan Arapa, yar ngilizce sradan konuurken, aktrmadan antasndaki bir fotoraf gsterdi; Bahri Bey'in fotorafyd bu. "Zahle'deki ya fabrikasnda, bir dostunuzla birlikte sizi bekliyor" dedi. Anlalan Bahri Bey benimle fazla sk grnmek istemiyordu! Kahvaltdan sonra, krk yllk samimi dostummu gibi hanmefendinin iki yanan pp otelden ayrldm. O, havuz kenarnda biraz daha oyalanacakt. Taksiyle Zahle'ye gittim. Tedbir iin otelin taksilerine bin-miyordum. Biraz yryp, rastgele evirdiim bir taksiye bindim. Fabrikaya bir iki kilometre kala taksiden indim. Yryerek fabrikaya vardm. eriye girdiimde birden karmda Mehmet Ali Aabey'i grnce, soukkanllm kaybettim, "Aabey sanki yirmi yl oldu grmeyeli" dedim. "Dur Kocaolan, yirmi yl birden ihtiyarlatma beni" dedi. Demek oteldeki kadnn "bir dostunuz" dedii kii Mehmet Ali Aabey'mi! Bahri Bey fabrikann nne kt. Biz Mehmet Ali Aabeyle birlikte mdrn odasna getik. Emanetleri bir de orada grdk. Bu arada Mehmet Ali Aabey anlatmaya balad: "Levon Ekmekiyan'n verdii tm bilgiler doru kt."5 Mehmet Ali Aabey Ekmekiyan'n kyne kadar gitmiti. Annesi gz yal karlam. Ayran bile ikram etmilerdi. Mehmet Ali Aabey, adamn aslacan hi tahmin etmiyordu. Bu nedenle Ekmekiyan'n yaknlarna idam edilme5 Kenan Evren'in cumhurbakanl dneminde Cumhurbakanl Gvenlik stihbarat Daire bakanl grevini yrten MT grevlisi Erkan Grvit, Hrriyet gazetesi Ankara temsilcisi Sedat Ergin'e, Hiram Abas'n Beyrut'tan getirdii bilgilerin, "Ekmekiyan'n Verdii Bilgiler" bal altnda yazlp MT'e rapor edildiini syledi (1 mart 1998, Hrriyet).

89 yeceine dair szler vermiti. Adam Ankara Kapal Cezae-vi'nde aslnca (28 ocak 1983) Mehmet Ali Aabey, Kenan Evren'in damad Erkan Grvit'le kavga etti. ok samimi arkadatlar, bu kavga nedeniyle bir sre dargn kaldlar. Ekmekiyan'n verdii bilgileri sraladktan sonra Mehmet Ali Aabey cebinden iki fotoraf kard. Fotoraflarn birinin altnda "Hacik Hacikyan", dierinin altnda "Mesrop Karekin" yazyordu.

"Bu Hacik denen ib.. Atina'da arkadam Galip zmen ve kznn katilidir. ASALA'nn en nemli isimlerinden biridir. Mesrop da Beyrut'un beynidir. Fransa, Paris, Marsilya ve yukars ile yani Hollanda, Belika, sve'le iliki kuran, para trafiini yneten beyin kiilerden biridir. Bunlarn yuvaya (yuva diye Gold Nightingale ban kaste-diyor) geli saatleri belli, gece 23.30 gibi geliyorlar. Oray g-venli buluyorlar. nk barn evresinde ok sayda Ermeni var. Adamlar kendilerinden ok eminler. Zaten bizim bir ey yapacamz hi tahmin etmiyorlar. Ne de olsa yllarca almlar hep vurmaya!" Ben hemen atldm: "Peki ne zaman vuracaz?" "in olaca tarihi bize syleyecekler" dedi. Sonra ayrntlar zerinde durduk. Mehmet Ali Aabey fsltyla konumaya balad: "Mesaj aldn gnn gecesi saat 11.00 gibi otele git. Ya-nnda mutlaka Vildannur adl kz olsun. O da seninle odana gelecek. Dikkat et, herkesin sizi grmesini sala. Odaya girince bir sre bekle, sonra koridordaki yangn merdiveninden aaya in. Yalnz kz da yangn merdivenin banda bulunsun. Birileri ne yaptnz sorarsa, yangn merdiveninde grrse, sevgilinin saatini, kpesini drdn, onu almaya altn syleyeceksin... Yangn merdiveninden indikten sonra seni otelden Bahri Bey'in adamlarndan biri alacak. Yeil renkli bir Renault. Sonra iekiye gel, yalnz iekiye arka kapdan gir. On-dan sonras Ankara'da konutuumuz gibi olacak. Bir kk aksilik bile olsa ii erteleyeceiz. Kahramanla hi gerek yok. bittikten sonra sabah saat 07.00'de limanda bu90 luacaz. Bekleme yok. Gelmezsem beni bekleme, kn mutlaka yap. Sen gelmezsen ben de seni beklemem." Vedalatk. karken, "Dikkat et lme!" dedi. "Bu ii bitirmeden lmek bana haram olsun" dedim. O da, "Haram olsun Kocaolan" deyip omzuma vurdu. Ben de bu kez o sylemeden, "Aabey, Allah utandrmasn" dedim. Gld. Arkamdan seslendi: "Unutma parola Cirit." Anlamtm, bu ikimizin kararlatrd bir parolayd... Alveri gnn beklemeye baladm. K uykusuna yattm.6 Bir gn Ermeniler'in 1968 ylnda, Beyrut'un Antilyas blgesindeki Bikfaya Manastr'nn yanna diktikleri 20 metrelik Ermeni Ant'n grmeye gittim. Gitmemem gerekiyordu, ama eytan drtmt!.. Bu Ermenilerin dnyada yaptklar ilk antt. Bunu daha sonraki yllarda dierleri takip edecekti. Hatta byle bir antn benzerini Paris'te "birileri" havaya uurmaya alacakt! Bekleyin anlatacam... Gnlerimi genelde limanda geiriyordum. Bu bizim Sudanl Hasan havann scaklna ramen hep beyaz pardsyle dolard. Pardsnn ceplerinde yok yoktu. Kimlikler, pasaportlar, kredi kartlar (ben kredi kartn ilk Beyrut'ta grdm), ne ararsan vard. Bizim korsanlar demirleri okutmak zereydiler. Sigara ve viskileri Lazkiye'den alacaklard. stanbul'da hesab kesecektik. Bu arada gzmden kamad, herkesin elinde tomar tomar Amerikan dolan vard. in gereini Sudanl Hasan'dan rendim, ou sahteymi. Halk deyimiyle kimin eli timin ce-binde belli deildi. Zaten hep sylediim gibi Beyrut o gnlerde kaynyordu... Bir gn akama doru otele gittim. Resepsiyon grevlisi, kz arkadamn barda beklediini syledi. 6 Emir gelinceye kadar hibir ey yapmama durumu. 91 Bara getim, baktm, Vildannur. "Merhaba Vildan" dedim, artk samimi olmutuk, Vildan-nur'un telaffuzu zordu, uzun geliyordu. Yz bozuktu. zntl bir ses tonuyla, "Yarn dnyor-sun, uak biletlerin hazr" dedi. ardm. Neler oluyordu, alveri ne olacakt? Tabi bunlar kza soramazdm, aslnda kimseye soramazdm. Glmseyerek, "Eh o halde sarho olabiliriz" dedim. O akam bir gzel kafay ektik. Sabah birlikte havaalanna gittik. Kzcaz beni uurlad. Uakta bu kez Mehmet Ali Aabey yoktu. Neler oluyordu? Beyrut'taki btn ilikileri kesip birden Trkiye'ye arlmamn bir nedeni olmalyd? Bunu Beyrut'a iki ay sonra, ikinci kez gittiimizde re-necektim. .. Mehmet Ali Aabey Beyrut'ta dizanteri7 olmutu.

"Alverie" ara vermek iin hastalk bahane miydi? Bana yle geliyordu ki, ilk Beyrut'a gidiimizde beni biraz dene-milerdi. Kurslarda iyiydim ama pratikte nasl olacam merak etmilerdi. Bu benim tahminimdi. Hal bilmem, neden apar topar arldm. Kukusuz bir nedeni vard. Sonra yine rendim ki, ilk gidiin nedeni Ekmeki-yan'n verdii bilgileri teyit etmekti. Ben grmelerde bulunmadm ama Mehmet Ali Aabey'in MOSSAD'la filan ilikileri iyiydi. Onlarn bize bilgi konusunda yardmlar oldu. Ancak bu iliki bizim ikinci gidiimizden sonra biraz gerginleti. Adamlar bizim yaptmz operasyonlarn kendilerinden habersiz gerekletirilmesine baya bozulmulard. Bildiim kadaryla bizim elilik grevlilerinden birini bile armlard. Dediim gibi o tr grmeleri ve ilikileri ben bilmiyordum. Bildiim, srail, ASALA'y, 1972 Mnih Olimpiyat Ky basknnda Filistinli Kara Eyll rgtyle ibirlii yapt iin kara listeye almt. Bu nedenle 7 Dizanteri, scak lkelere zg nemli bir sindirim sistemi enfeksiyonudur. Ate, kanl dk ve karn arsna yol aar. Doktor tedavisi arttr. 92 Trkiye'ye ASALA konusunda belirli yardmlarda bulunu-yordu. Ancak bilgisi dnda yaplan operasyonlara da tepki gsteriyordu. Beyrut'a ilk gidiimizin zerinden bir buuk ay gemiti. Yine yeni bir yolculuk vard Beyrut'a. kinci kez yola kt-mzda ekipte olduuma gre, ilk snav baaryla gemitim anlalan. Planda kk bir deiiklik vard: Bu kez be kiiydik.8 de "p" vard. bu kez sahiden ciddiydi. lk geliimizde bu kadar ola-anst bir hal yoktu. Bunu hissediyordum. Hava biraz de-iikti. Ekipler ve buluma yerlerimiz de deimiti. Bu kez ben Mehmet Ali Aabey'le ayn oteldeydim. Dier arkada ise baka otellere dalmlard. plerden ise haber yoktu. Onlar bizi bulurdu. Kompartman usul alyorduk. in daha sk tutulmasnn bir nedeni Beyrut'un bir nceki geliimize gre daha kontroll olmasyd. Lbnan Cum-hurbakan Beir Cemayel'in suikasta kurban gitmesi gergin Beyrut'u daha da germiti. Her an yine bir i savan patlak vermesinden korkuluyordu. nlemler ok skyd. lk gn ieki Tark'a uradm. Sonra yine Bahri Bey, Sudanl Hasan, Vildannur gibi "eski ekibi" grdm. Tek eksik, bizim demirleri satan Trklerdi! Gemileri Beyrut Liman'ndan ayrlmt. Sudanl Hasan'a devaml beni sormular. O da "kayp" demi!.. Belki ldrl-dm dnmlerdir. Beyrut'ta bizim iin her ey yerli yerindeydi. Alveri ol-gunlamt. Mehmet Ali Aabey'in rahatl bana da sirayet etmiti. Her gece elenceye gidiyorduk. kimiz de rdnl ve Libyal zengin iadamlar grnmndeydik. 8 Bu yeni eklenen kiiden ikisi daha sonraki yllarda vefat etmiti. Biri ise halen grevdeydi. Torun "Yakub Cemil" kimlikleri konusunda bilgi vermek istemedi. 93 Bol para sayorduk saa sola. Garsonlar etrafmzda per-vane gibiydi. Mehmet Ali Aabey biraz apkndr. Bir gece kulbnn Msrl bir dansz vard. Trk dansz-arkc Pnar Elie'ye benziyordu. Kzn ad Buket'ti. Onunla birlikteydi! Kzn, yatalak bir aabeyi vard, ona bakyordu. Mehmet Ali Aabey bazen onlarn evinde kalrd. Bir sabah Mehmet Ali Aabey'in silahla yaraland haberini aldm. Ne olduunu anlamamtm. nk anlatlanlar kafama yatmyordu. Gya Mehmet Ali Aabey, dansz kzn evinde gece Smith Wesson tabancasn temizlerken, bir kaza oluyor, tabanca ate alyor, tatan seken mermi Mehmet Ali Aabey'in omzunu syryor. Silah tamamas gerekiyor. Peki bu silah neyin nesiydi? Elindeki silah ate alyor, tatan sekip yine kendisini vuruyor! Olacak ey miydi bu? Ancak bizde operasyon dneminde soru sormak yasaktr. Bunu sonra da hibir zaman renmedim, renmek istemedim. Daha sonra kendisinin anlatt ise, Bekaa'da ASALA'yla girdii scak temasta olmutu! Neyse ne, dediim gibi fazla zerinde durmadm. Ama Mehmet Ali Aabey pek "ele avu-ca smazd"; yani, kontrolsz hareketleri oluyordu. Dansz Buket'in evindeki olaydan hemen sonra Mehmet Ali Aabey hemen apar topar "eve" gtrlyor. Araplarn uykusu ardr, bu nedenle "eve" genellikle sabaha kar drtte bete gidilirdi. Herkes uykuya yatsn diye Mehmet Ali Aabey biraz ge gtrlyor. "p" iki gnde Mehmet Ali Aabey'in yarasn "tmar-lamt". Uzatmayaym... Nihayet alveri gn geldi.

Mehmet Ali Aabey'le iekide buluacaktk. Cumartesi gecesiydi. Saat 22.00'de Vildannur'la otele girdik. Vildannur resepsi-yon grevlisine, erken yatacamz syleyerek, bir tabak mey-ve ile bir ie arabn abucak odaya gnderilmesini istedi. Odaya girdik. zerimi kardm. Servis geldiinde kat 94

grevlisi beni zerim plak grd. Arap personel sevimli bir ocuktu, hnzrca glyordu, bolca bahi verdim. Tepsiyi masaya koydum. Vildannur pencereden dary seyrediyordu. Ksa kollu beyaz gmleimi giydim. Kravatm taktm. Ce-ketimi de giyince olduka k grnyordum. Tam kacakken Vildannur'a teekkr ettim. Kz hibir ey sylemedi. Birlikte koridora ktk. Yangn merdiveninden aaya indim. Vildannur aaya inene kadar pencere nnde bekleyecekti. Yeil Renault otelin nnde beni bekliyordu. Direksiyon bandaki adam ilk kez gryordum. Bahri Bey'in adamyd. Hi konumadan otomobilin arka koltuuna oturdum. Rzgr gibi geldik bulvara. Otomobilden indim. Yryerek iekinin arka kapsna gittim. Kap hafif aralkt. eri girdim, Tank oradayd. Beni grnce elektrikleri sndrd. n kapy kilitledi. Ay dkkn aydnlatyordu. kimiz de konumuyorduk. Dkkn ok sessizdi. ki dakika sonra arka kap ald, Mehmet Ali Aabey geldi. O karanlkta, "Ne o rengin atm" diye espri yapt. "Alveri heyecan Aabey, bitince geer" dedim. Terden srlsklam olmutum. Sanki ellerimden su daml-yordu. Depodaki vazolarn altndan emanetleri aldk. Yalnz ema-netlerde deiiklik vard. Elimizdekiler "baba 9'luk"lard yani 14'lyd. Susturucular hem Smith Wesson'a, hem de As-tra'ya tam oturmamt. Susturucular namlu gibi olmutu. Susturucu olmadan kullanacaktk. ansszlk. nallah bir aksilik olmazd. "p"ler evrede olacakt. Bu kadar elemanla, iki kiinin hakkndan gelemezsek aypt bize. Dier arkadan da evrede olacandan emindim. Deyim yerindeyse bulvar o gece Trk kaynyordu!.. Mehmet Ali Aabey'le birlikte beklemeye baladk, iek-lerin, vazolarn arkasndan bulvar gzetliyorduk. Taksiyle

95 geleceklerdi. stihbarat yleydi. Nefesimizi tutmutuk. t kmyordu mzden. Tark bir iskemleye oturmutu, biz ayaktaydk. Geceyarsna doru beyaz Amerikan taksi barn nnde durdu. te hedefler gelmiti. Biri taksinin arka koltuundan, dieri n koltuundan indiler. Altn Blbl'n bahesine be adm atmlard ki, i-ekinin arka kapsndan sal sollu syrldk. Sratli hareket ediyorduk. Barn bahesine adm atmtk ki birdenbire hedeflerle gz gze geldik. O srada klarn hafif snmesinin, mziin sesinin almasnn nedeni, Amerikan dolaryd! Bahenin klar da hafif sndrlmt. Barn mzii ise tm bulvar inletiyordu. Mdr yenilenmiti bu konuda. Karanlk yedi sekiz kez ksa alevlerle aydnland? kimiz de tetie basmtk... Silah sesi neredeyse dardan duyulmamt sanki. Mehmet Ali Aabey ve ben yerde yatan adamlarn kulana eildik, "Oktar Cirit" diye fsldadk. "Cirit" parolasn sememizin nedeni buydu. "lem" bitince adamlarn kulan Oktar Cirit adn fsldayacamz nceden kararlatrmtk. Oktar Cirit adn fsldamamzn bir baka anlam daha vard: Beyrut Bykelilii Baktibi Oktar Cirit 16 ubat 1976 gn ehit edildi. Oktar Cirit, ldrldnde 30 yandayd, yani benim Beyrut'ta bulunduum yatayd. "Alveri" yeri olarak Altn Blbl' sememizin bizim iin zel bir anlam da vard: Oktar Cirit,

Hamra Caddesi'nde Filipper adl bir oyun salonunda makine banda kendi kendine golf oynarken ehit edilmiti. Biz de intikamn benzer bir yerde aldk! Yine hzl hareket etmemiz gerekiyordu. Hzla iekiye girdik. Silahlar vazolarn altna koyduk. Titriyordum. Mehmet Ali Aabey sakin grnyordu. Tark dkknn n camndan dary gzetliyordu. mz de konumuyorduk. Bir baktm elim kan iinde, ne olduunu anlamamtm. Herhalde bir yere arpmtm. Mendilimi karp elime sar96

dm. Ne tuhaf, aklma dedem Yakup Cemil geldi. O da Kaf-kasya Cephesi'nde elinden yaralanmt... Biz grevimizi tamamlamtk. Alveri nihayet bitmiti. Mehmet Ali Aabeyle ayrldk. Tpk bir buuk ay nce konutuumuz gibi plan aynen uygulanmt. Mehmet Ali Aabey'le yarn sabah erken saatlerde limanda gemide buluacaktk. Yeil Renault beni bekliyordu... Mehmet Ali Aabey'in arkasndan Tark'a "Hadi eyvallah" deyip dkkndan ktm. Hzl admlarla otomobile doru y-ryp, bindim. Ortalkta hareketlilik yoktu. Herhalde silah sesi sahiden duyulmamt. Otele geldim, yine yangn merdi-veninden yukarya ktm. Tam belirlenen saatte odamn nndeydim. Vildan yolumu gzlemiti, hemen kapy at. Otelde, tabancadan kan, "svap" denen barutun izinin gemesi iin nce, trnaklarm iyice derinden kestim. Omuz-lanma kadar scak suyla derimi kazr gibi tekrar tekrar y-kandm. Vildannur elbiselerimi katlayp antasna koydu. Otelden ayrlrken, resepsiyona, uyuduumu, hibir ekilde rahatsz edilmemem gerektiini syleyecekti. Bu benim ilk iimdi. lk kez scak bir ete skmtm! Sabaha kadar uyuyamadm. O sahne gzmn nnden gitmiyordu. Aklma yakalanacam hi gelmiyordu. nk Beyrut'ta her gn onlarca kii lyordu. ki kii daha ld-rlm, kimin umurundayd... Sabah erken saatte Bahri Bey otomobiliyle gelip beni otelden ald. Gmr geip limana gittik. Bizim gemi Semerkant hl ortalkta gzkmyordu. Allah bilir yine ne iler eviriyorlard. Bahri Bey beni balk teknesine benzeyen bir gemiye bin-dirdi. Ambara indik. Balk kokusu, ya kokusu ve daha bir sr ar kokular vard. Burnumun direi krlacak gibiydi. Ambar yar aydnlkt, ieride baz adamlar vard, ama se97 emiyordum kim olduklarn. Sesinden tandm Mehmet Ali Aabey'i, "Ne o yeni kararg-hm beenmedin mi?" dedi. Keyifliydi. Dier arkada da gemideydi. Ekibimiz toplanmt. Gemide dn gece hayli hareketli saatler yaanmt. Sudanl Hasan geceyars, ASALA'nn nemli isimlerinden Leon Dikran' kandrp gemiye getiriyor. Kandrmas kolay oluyor, zaten Sudanl Hasan Beyrut'ta bilinen bir isim. Bu "tavan" da gemilere alk. ASALA, Gney Kbrs, Beyrut, Marsilya limanlan arasnda uyuturucu ve silah tayordu. Hollanda, Belika, sve'ten silah alyorlar, uyuturucu veriyorlard! Al glm ver glm ticareti! Gney Kbrs'taki geileri bu Leon Dikran ayarlyordu. Sudanl Hasan Semerkant' ucuz fiyata satmak istediini sylemi. Adamlar kendilerine o kadar gveniyorlar ki, bana bir kaza gelecei aklnn kesinden bile gemiyor. Elini kolunu sallayarak limana geliyor. "Semerkant birka saat iinde gelecek, istersen o srada bir baka gemiye daha bakalm" diyor. te bu balk ve ya kokan tekne gibi kk gemiye biniyor. Onlar gemiye adm atar atmaz, gemi demir alyor. Leon Dikran gemide bir gzel sorgulanyor. zerinden Avrupa'daki "tavan"larn adresleri, telefon numaralar kyor. rgt hakknda en nemli bilgiler Ekmekiyan'dan sonra Leon Dikran'dan o gece reniliyor. Sabaha kar bu gemiden bir uval denize dyor! Gemi daha sonra tekrar limana dnyor. Dediim gibi dolar Beyrut'ta her kapy ayor. Bu arada, bizim ekipten kiinin bizim operasyona ka-tldklarn tahmin etmitim. Yanlmm. Onlar gemi ope-rasyonu iin Beyrut'a gelmiler demek!

Mehmet Ali Aabey Leon Dikran'dan renilen bilgilerin kopyalarn yazmam istedi. Dediini hemen yaptm. Bir 98 kopyas da ben de olacakt, ne olur ne olmaz diye. Notlar almam bittikten sonra, Beyrut'u hemen terk etmem gerektiini syledi. Birka gn sonra yine buluacaktk. Ben o gemiyle dneceimizi tahmin etmitim. nk nceki plan yleydi. Herhalde deiikliin bir nedeni vard. Sormadm. Otele dndm. Akama doru Bahri Bey gelip beni alacakt. Eyalarm topladm. Balkonda sigara ierek bekledim. Hava yeni kararmt ki Bahri Bey geldi. Hesab da o dedi. Otel grevlilerine ok memnun olduumu, ksa bir zaman sonra yeniden geleceimi syledim. Kapda beyaz bir Cadillac otomobil duruyordu. Arkada Vildannur vard. Bahri Bey yine ofr koltuuna oturdu, ben de arka tarafa getim. Yola ktk. Daha sonra bizi devasa bir TIR takip etmeye balad. Korkulacak bir ey yoktu. TIR'dakiler bizdendi. TIR'da rdn Kraliyet ailesine ngiltere'den gelen son derece pahal ngiliz yar atlar vard. Bu kadar pahal emanetleri ta-yanlardan kimse phelenmezdi herhalde. stikamet rdn'n bakenti Amman'd. Gmrklerde zorluk ekmedik. Zaten ben rdn vatanda deil miydim? Amerikan dolar her ii kolaylatryordu bu topraklarda. rdn de bile. Amman yaknlarndaki gvenilir bir iftlikte kaldm. iftliin sahibi erkez'di. Benim hem Trk hem de erkez olduumu bildiklerinden evlerinde "ar misafir" muamelesi grdm. Mehmet Ali Aabey de gn sonra iftlie geldi. lgin bir olay hi unutmadm. Bir cuma gn camiye gittik. Namaz sonras cami avlusundaki kk bir mezarla gtrdler bizi. Mezarlardan biri erkez Ethem'in meza-ryd. Dua ettik. erkez Ethem belki hatalar yapmt ama o bizim gzmzde Tekilat Mahsusa'nn yiit isimlerinden biriydi. Beyrut'ta dnyann her lkesinin ajanlar cirit atyordu. CA, MOSSAD, KGB, M16 ve niceleri. Hepsinin blgede kur99 duu ilikiler paraya, yani dolara dayanyordu. Ama bizimki onlardan biraz farklyd. Tarih dostluklar parann stne kveriyordu. ou Arap bizi arkadan vurmutu geen yzyln banda. Ancak hl o topraklarda dostlarmzn olduunu bilmek, grmek sahiden ok gurur vericiydi. Amman'dayken, aldmz bir haber bizi ok zd: Biz Beyrut'tan ayrldktan birka gn sonra Sudanl Hasan'n boaz kesilmi, cesedi Byk Suriye Caddesi'ndeki altnc palmiye aacnn altnda bulunmutu... Bizim Altn Blbl'deki olayn ne olduunu tam anlaya-mamlard. Ancak Leon Dikran'n ldrlmesi adamlarda panik yaratmt. Zaten srail'in Lbnan'a girmesi keyiflerini karmt. imdi de "TM" imzal olaylar zerine lider takm yer deitirmiti: Monte Melkonyan sve, Ara Toranyan Paris, Agop Agopyan Atina sorumlusu olmutu. O gnlerde Beyrut Amerikan niversitesi'nin CA temsilcisi, pazar ayininden dnerken yanndaki bir baka lkenin konsolosuna, Tekilat Mahsusa'nn ne olduunu soruyordu... Ne abuk unutmulard Tekilat Mahsusa'y. Ama biz onlara tekrar hatrlatacaktk. Amman'dan Frankfurt'a getik... Ancak Frankfurt'ta fazla kalmadk, hemen Trkiye'ye dndk. Ancak ksa bir zaman sonra tekrar Almanya'ya gidecektik...

Trablusgarp'ta dede Yakub Cemil 29 eyll 1911... talyanlar Kuzey Afrika'daki topramz Trablusgarp'a ha-rekta baladlar. 35 000 asker (ki bu say daha sonra 80 000'i bulacakt), 6 000 at, 103 top, 800 kamyon, 4 uaktan oluan talyan ordusunun Trablusgarp'a girii hayli kolay olmutu. 3 ekimde Hums, 11 ekimde Derne, 21 ekimde Bingazi igal edilmiti. talyanlara kar savamak iin stanbul'dan, kzgn llere giden gnlller arasnda ben de vardm. Kimler yoktu ki; Enver Bey, Mustafa Kemal, Fethi (Okyar) Bey, Rauf (Orbay) Bey, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, mer Naci, Abdlkadir, Ce-vad Abbas, Atf, Sleyman Asker, Doktor Refik (Saydam), Ku-ubazade Eref, Afyonkarahisarl Ali (etinkaya), Enver Bey'in kardei Nuri Bey ve amcalar Halil Bey gibi ttihat ve Terakki'nin birok yiit savas...

Trablusgarp'a gnll subaylar akn balamt. Ve millet, bu vatanperver yiit evlatlarn grdke ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne daha gnlden balanyordu... Biz be arkada, Binba Mustafa Kemal, Sapancal Hakk, mer Naci, Abdlkadir birlikte gittik. Birbirimizi Make-donya'dan tanyorduk. 15 ekim 1911 gn stanbul'da Rus vapuruna bindik. 102 Daha nce am vapuruna binmi ancak gn bekletildikten sonra geri gnderilmitik. ansmz bu kez Rus vapurunda deneyeceiz. Msr zerinden Trablusgarp'a girmeye alacaz. Gemiyle direk Trablusgarp'a gidemiyoruz. nk talyan gemileri blgeyi abluka altna almt. simlerimizi, kyafetlerimizi deitirdik. Hepimizin sahte kimlikleri vard.l Yolculuktan nce yardm gtrmek iin ttihat ve Terakki Merkezi'nden 300 lira istedik. Bize, "Para yok, Enver'le g-rn" denildi. mer Naci'nin stelemesi ve Mustafa Kemal'in verdii senetle mer Fevzi'den 200 ngiliz liras aldk. Nihayet hareket ettik. Yine bir mucizeyi gerekletirmek iin... Yol boyu Akdeniz'de talyan kruvazrlerini grdk. talyanlarn denizler zerinde mutlak hkimiyeti vard. Biz ise neredeyse donanmasz braklmtk. Donanma Sultan Abdlaziz'in tahtan indiriliine (1876) katld iin, II. Abdlhamid tarafndan neredeyse cezalan-drlmt. Tahtan indirilen Abdlaziz intihar etmiti. Benzer sonun kendi bana gelmesinden korkan II. Abdlhamid, donanmay yllarca hareketsiz brakp Hali'e hapsetmiti. Donanmasz kalmamzn tuhaf ve anlamsz bir nedeni daha vard: Rus-Japon Harbi'nde, Ruslarn urad bozgun zerine Potemkin zrhlsnda askerlerin isyan karmas II. Abdlha-mid'i daha da vesveseli yapmt. Bir gn bizim donanmamzda da ayn ayaklanmann kacan ve denizcilerin Yldz Sa-ray'n topa tutaca korkusunu yayordu. II. Abdlhamid'in bu korkusunu bilenler ona daima uydurma jurnaller veriyor-lard. yle veya byle, sonuta harp gemilerimiz ryordu. Hamidiye, Osmaniye, Aziziye, Orhaniye, Mukaddemat Hayr, Hfzrrahman, claliye gibi harp gemilerimiz kaderlerine terk edilmiti. Personeli bu sava gemilerinde domates soan yetitirip karnn doyuruyordu! Isnmak iin gemilerden paralar skp yakanlar bile vard!.. 1 Mustafa Kemal, "Tanin gazetesi yazar erif Bey" pasaportuyla yolculuk ediyordu. Muhtemelen Yakub Cemil'in kimliinde de "gazeteci" yazyordu. 103 Zaten Japonya'ya gsteri iin gnderilen Erturul firkateyni bakmszlktan batp, 587 yiidi okyanusa gmmemi miydi?2 Dnn ki, 35 yl nce Osmanl, ngiltere ve Fransa'nn arkasndan dnyann en gl donanmasna sahipti. Bir kiinin kuru vesvesi yznden dtmz duruma bakn! Msr'a vardmzda gemiden kmamz hayli g oldu. nk stanbul'da kolera salgn vard ve bu nedenle vapurdan kmamza izin verilmiyordu. Gemi karantinaya alnmt. Drt gn vapurda kaldk. Sonunda kurtulduk. Ancak aksilikler yakamz bir trl brakmyordu. Bu kez korktuumuz bamza geldi, Mustafa Kemal hastaland. Allah'tan koleraya yakalanmamt. s-kenderiye'de bir hastaneye gtrdk. Birka gn banda bekledik. Bu arada arkadalar Nuri (Conker) ve Fuat (Bulca) gelince n skenderiye'de braktk. Biz bir an nce cepheye ulamak iin hemen yola ktk. Kahire'den Trablusgarp- snrna kadar 600 kilometre gitmemiz gerekecekti. ldrc scak altnda, pencereleri smsk kapal olmasna ramen, kumlarn deliklerden geip azmza burnumuza girdii lde bir tren yolculuu yaptk. Tabi 600 kilometre gidip Trablusgarp snrna gelince yol-culuk bitmiyordu. Bu kez 1 000 kilometrelik Bingazi yolu vard. stelik lde ne karayolu, ne tren yolu bulunuyordu. Develer srtnda yolculuk yaptk. En iyisi, hecin devesiydi. Gnde 100 kilometre yryebi-liyordu. Ancak bizde, onu alacak para yoktu. Dier develerle gnde 50 kilometre gidebildik. Zaten her 50 kilometrede bir kuyu vard. 2 Erturul firkateyni svarisi Yarbay Ali Bey'in ocuu vard: byk kz Neyyire ve biri kz, dieri erkek ikiz ocuklar Mevhibe ve Rauf. Neyyire doan oluna babasnn adn verdi: Hasan li. Bu ocuk ileride mill eitim bakan olan Hasan li Ycel'di. Onun da tpk dedesi gibi ikiz ocuklar oldu: Canan (Ero-lat) ve Can (Ycel). 104

Samz sakalmz birbirine kart. zerimizdeki kyafetlerle tam bedevilere benzemitik. Sonunda tm zorluklara ramen Bingazi'ye ulaabildik. Kimi arkadamz bu g yollan rahat at. Mesela Ali Fuat (Cebesoy) Paris'teki atae militer grevini brakp Fransz balk gemisiyle gizlice Bingazi kysna kmt. Enver Bey yannda Rauf (Orbay) Bey ve mer Fevzi Bey'le birlikte gazeteci kimlii tayarak seyahat etmilerdi. de harp muhabiriydi, Tanin ve Tercman Hakikat gazetelerinin... Fethi (Okyar) Bey bizim, Mustafa Kemal'le birlikte Trablus-garp'a gelmemize biraz armt. Bir gn Mustafa Kemal'e "Onlarla senin ne iin var?" diye sorduu kulama geldi. Byle konumasnn nedeni, bata Mustafa Kemal olmak zere Fethi de (Okyar) dahil baz arkadalar, ttihat ve Te-rakki'ye mensup subaylarn siyasetle ilgilenmelerine karydlar. "Ya siyaset, ya ordu" ilkesini benimsiyorlard. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 22 eyll 1909 tarihindeki Selanik Kongresi'nde bu grler dile getirilmi ve sert tar-tmalar kmt. Karar alnamad ama, Kongre Mustafa Kemal'in dediine hak verir gibi oldu. Ve Enver Bey unu anlad ki, bu adam ttihat ve Terakki iin tehlikeliydi. Enver Bey'i severdim ama onun kadar olmasa da Mustafa Kemal'i de severdim. Bir gn gidip Mustafa Kemal'i uyardm: "ok hrslsn. Gzn hibir ey grmyor. Bu hrsn bana olmadk iler aabilir. Bu arada Abdlkadir ile Enver'in amcas Halil'e dikkat et!" dedim. Ne demek istediimi anlamt. Aslnda Mustafa Kemal'i vurup ortadan kaldrma grevi ilk olarak, Hsrev Sami (Kzldoan) ile bana verilmiti! Biz kabul etmemitik. Enver ve Mustafa Kemal, onlar iki rakipti!.. Enver Bey, Fethi (Okyar) Bey'i de rakip grrd! Sanyorum dier iki arkada da bundan vazgetiler. Ama Enver Bey ile Mustafa Kemal'in srtmeleri hi bitmeyecek gibiydi. Tabi Fethi (Okyar) Bey, bizim ttihat ve Terakki'nin fedasi olduumuzu bildii iin, Mustafa Kemal'in bizimle nasl yolculuk yaptna aryordu. Onu ldreceimizi sanyordu! akn. 105 mer Naci de Mustafa Kemal'in en yakn arkadayd. Belki de bir tek Abdlkadir'le dostluu yoktu.3 Trablusgarp'ta ok zayf 15. Frka vard. Asker azd ve cephane hi denebilecek kadar yoktu. talyanlarn asker says, cephaneleri bizden kat be kat fazlayd. Trablusgarp'ta ancak Makedonya'da rendiimiz ve tatbik ettiimiz komitaclk metoduyla savatk. zellikle geceleri vur ka taktii uyguladk. ttihat ve Terakki'nin gnll subaylarnn neredeyse her biri bir Arap kabilesinin bana geti. Onlara gerilla savan rettik. Yoksa 3 000 kiilik, silahsz, cephanesiz derme atma bir orduyla, 2 000 kilometreyi bulan Trablus sahillerini savunmak hi kolay olmayacakt. Kurmay Albay Neet Bey, Trablusgarp; Kurmay Binba Enver Bey, Bingazi; Kurmay Binba Mustafa Kemal, Tobruk ve tabanca at msabakasna gittii iin daha sonra aramza katlan Halil Bey (AvusturyaMacaristan hkmetinin tertip ettii ordulararas at msabakasnda, 600 subay arasndan nc olmutu), Hams mutasarraflna getirildi. Ben yine Enver Bey'in yanndaydm. Kararghmz Derne'deydi. talyan donanmasnn yapt top ateleri tozu dumana katyordu. Top mermileri bazen kararghta, yanmza kadar dyordu. Allah'tan kararghmz deniz seviyesinden 300 metre kadar ykseklikte bir kayaln zerine kurmutuk. Samzda yarlar, maaralar vard. Karargh yerinin ad Ayn el-Mensur'du! Karargh evresi adrl ordugh halini ald. Arap kabileleri kendilerine gre adrdan mahalleler meydana getirdi. Bu adrlar arasnda Enver Bey'in adr hemen gze ar-pyordu. Aslnda biraz ark serdarnn otana benziyordu. 3 Cumhuriyet'in ilk Ankara valisi olan Abdlkadir, 13 temmuz 1926 tarihinde, Atatrk'e dzenlenen zmir Suikast'na kart iddiasyla idam edildi. O da cemiyetin fedalerinden-di. stanbul'daki, bata gazeteci Hasan Fehmi cinayeti olmak zere, baz faili mehul cinayetleri onun iledii iddia edildi. 106

Hasrlar, kilimler, hallar ve adr iinin drt kesinde kutsal manalar ieren yazlar vard. O Saray'a damat olmutu.4 Bu nedenle ok sayg gryordu. Gen damadn etrafnda grlmemi bir sadakat ve itaat halkas yaratlmt. Araplar yanmzda savatrmak iin din birliini ne -karyorduk. Yine de gnde iki kuru gm para yevmiyelerini veriyorduk. Ganimetleri de paylatryorduk. Araplara, askeri usullere gre saf tutmay, yryte ift kol nizamn retiyorduk. Her on kii bir onbaya balyd. lgintir, her on kiilik mangada, iki Arap kadn bulunurdu. Mangann ekmek torbalarn, mataralarn, hatta yedek cephaneyi bunlar tard. Yarallar bunlar alr, yaralar bunlar sarard. Her lenin ardndan kararghta alamak, atlar yakmak, ilahler okumak da bunlarn greviydi. Zavall kadnlar bazen sava alannda ehit olurlard. Araplar slam yolunda ehit dmekten gurur duyarlard. Tabi birka yl sonra deiecekti bu ulv amalar. Silahlan, cephaneleri ve binlerce askeriyle talyanlar aylar gemesine ramen baarl olamyorlard. talyan devletinin itibar sarslmt. Gerilla savayla baa kamyorlard. ok yerde onlar sahile kadar srklyorduk. Trk'n gc yine destanlar yazyordu. Bu arada bir aksilik oldu. stanbul'dan gnll gelip aramza katlan "Bandrmal" diye bilinen zenci bir subay vard, ad kr. Bu adam iki yldr ortalklarda gzkmyordu. Meruti-yet'ten sonra kayplara karmt. Harp Okulu'nda siyas bir yn yoktu. imdi birdenbire gnll olup Bingazi'de ortaya kvermiti. Hayatta her eyi affederim, casusluk dnda. Ben bu adamdan phelendim. 4 Abdlmecid'in olu ehzade Sleyman Efendi'nin kz Naciye Sultan'la evli olan Enver Bey, Trablusgarp'tayken daha nikhl eini grmemiti. Naciye Sultan o tarihte henz 12 yandayd.

107 phelerimi arkadalarma atm, ama oral bile olmadlar. Onlara da kzdm. Bu vurdumduymazln sonu nereye varacakt?.. Sonuta ne yaptm; bir gece adrna gidip uyandrdm ve alnndan vurdum! Casuslarn sonu lm olmalyd. Anlalmaz tepki aldm. Tekrar tekrar anlattm, bu adamn talyanlar lehine casusluk yaptn. O da baz Araplar gibi talyanlarla ibirlii yapyordu. Bunca yllk subaym, kimin casus olup olmayacam bilmeyecek deildim herhalde! Enver Bey'in o kadar kii nnde beni sulayc konumas ok anma gitti. stanbul'a dnmeye karar verdim... Kimseye haber vermeden, geldiimiz yolu bu kez tek bama kat edip stanbul'a ulatm. Kh deve stnde, kh tren ve vapurla yolculuk yapmtm. Yorgun dmtm. stanbul'da ou kimse, talyanlarn Trablusgarp'taki kat-liamlarn deil, ili Camii nnde otomobiliyle bir Arna-vut'a arpan talyan elisinin ofrn konuuyordu. Kader; stanbul'daki ilk otomobil kazasn da bir talyan yapmt. Bu arada ttihat ve Terakki hkmeti de kazaya uramt. ttihat ve Terakki, drt yllk iktidarn 16 temmuz 1912'de muhaliflere brakm, muhalefete gemiti. "Asker siyasete karmasn" diyen bizim baz arkadalar sonunda iktidar da, orduyu da muhaliflerin eline brakmlard. Biz fedaler, cephe cephe koutururken, muhalefet Arnavutluk'ta daa karak bizim hkmeti korkutup iktidar ele geirmiti. Sadrazamlarn biri gidiyor dieri geliyordu. Hakk Paa Kabinesi, Said Paa Kabinesi ve imdi de 80 yandaki Gazi Ahmed Muhtar Paa Kabinesi... Bu kabine devrin en yal kiilerinden oluuyordu. Yllardr grev yapan sadrazam Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa ve Arnavut Ferid Paa kabinedeydi. Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn kabinesi ttihat ve Terakki'ye karyd. Bize yakn kumandanlarn, valilerin, memurlarn hepsinin yerleri deitirilmiti. Hkmet, ttihat ve Te108 rakki Cemiyeti'ne kar sk ve sert tedbirler almaya balamt. Cemiyet'i de, frkay da5 sindirmilerdi. stanbul polisi cemiyet ve frka yelerinin peine dmt. rgpl Hayri Efendi gzaltna alnmt. Halil Bey (Mentee) Alman Sefarethanesi'ne, Cavid Bey Fransz Sefarethanesi'ne ka-mlard. Talat Bey nce

Tokatlyan Oteli'nin tavan arasn-daki kk bir odaya, sonra Sahip Molla'nn Paabahe'de-ki korusu iindeki beki kulbesinde saklanmt. smail Canbulat kendisini gzaltna alan inzibat memuru Niza-meddin Efendi'yi ldrmt. Dr. Abdullah Cevdet, Salah Cimcoz, esbak Trabzon Valisi Sleyman Nazif, Hseyin Cahit (Yaln), Aka Gndz gzaltna alnmt... Orduda da bize kar hareketler balamt. stanbul'daki Halaskar Zabitan Grubu'nun, Makedonya'daki baz subaylarla ve Hrriyet ve tilaf Frkas'yla ilikisi vard. Meclis'in kendisini feshetmesini istiyorlard. ttihat ve Terakki Cemiyeti kendi iinde kaynyordu. 20 austos 1912 tarihindeki kongre byk kavgalara sahne oldu. Kongrede iki grup yart. Benim de dahil olduum grubun ban Sapancal Hakk ekiyordu. Dier grubun banda ise Talat Bey vard. Kongre topland. Ortalk toz dumand; bu nedenle Cemiyet azalarnn yzde 10'u katlabilmiti kongreye. Bizimkiler cephelerde arpyorlard. Kongre nizamnamesine gre, frka mebuslarnn ancak yzde 10'u kongreye katlabiliyordu. Halbuki hepsi gelmiti. Ve hepsi "Byk Efendi" diye hitap ettikleri Talat Bey'e balydlar. lk frtna bu konuda koptu. Sapancal Hakk birka kez krsye gelip, bu kongrenin ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kongresi olduunu hatrlatp frka mensubu fazla saydaki mebuslarn salonu terk etmesini istedi. O tarihlerde cemiyet ile frka arasnda anlamazlklar vard. Daha dorusu biz cemiyet mensuplar frkay kk gryorduk! 5 O zaman Meclis dnda kalan ve btn tekilatyla memlekete yaylm olan ittihat ve Terakki'yi sadece "cemiyet", bu cemiyetin Meclis grubuna da "frka" deniliyordu. 109 Sonunda, yaplan hileli seim sonucu bu isteimiz kabul edilmedi. Kongrede ounluk neredeyse frkann oldu. Gndeme geildi. Muhalefet (Hrriyet ve tilaf Partisi) ve Halaskar Zabitan Grubu'nun istedii, Meclisi Mebusan'n kapatlp hemen seimlere gidilmesi teklifi reddedildi. Tartma olmadan oybirliiyle alman kararlar da vard: "Meclis'i datma karan Anayasa'ya aykrdr. Trablusgarp ve Bingazi'de Osmanl hakimiyeti kesinlikle srdrlecektir." Biz karan aldk ama hkmet, talyanlarla 16 ekimde bir antlama yapt: Trablusgarp ile Ege Denizi'ndeki Onikiada talyanlara brakld. Enver Bey antlamann metni talyanlarca nne kondu-unda, "Ben hkmetimden emir almadm" diyecek, ancak emri almas uzun srmeyecekti... Ayn gn, yani 16 ekim 1912 tarihi... Hkmet i olaylar karsnda bkkn, d olaylar karsnda aknd. Hariciye nazr ise Ermeni Gabriel Noradunkyan'd. "Balkanlar'dan imanm kadar eminim, sava kmaz" sz ona aittir. Bu sz ettiinin ertesi gn Balkan lkeleri birleip Osmanl'ya saldrd! Bulgar, Yunan, Srp ve Karada ordularnn toplam asker mevcudu 610 000'di. Biz ancak 330 000 kiilik kadroyu zor toplayabilmitik. Askerlerimizin sekizde birinde tfek yoktu. Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar, Rumeli'de, Makedonya'da, Arnavutluk'ta bizi bozguna urattlar. Bulgarlar stanbul zerine, Yunanllar Selanik'e, Srplar da Arnavutluk zerine yrye getiler. Hem de tm bunlar birka gn iinde cereyan etti. Sadece biz deil dnya aknd. Hi kimse Osmanl'nn bylesine abuk yenilip hezimete urayacan tahmin etmemiti. Hatta Balkan lkelerini Os110

manl'ya kar birletiren Rusya bile. Bata Bulgarlar olmak zere Balkan lkeleri talyanlarn bize at savatan yararlanmak istiyorlard. Ama bu kadar abuk yenileceimize kimse inanmyordu. Sava neredeyse 15 gn srmt. Yz kzartc bir durumdu! Balkan bozgunu srasnda hkmet yine deiti. 30 ekimde bu kez sadrazam koltuunda Kmil Paa oturmaktayd. Haberi duyunca kzgnlkla yanmdaki arkadalara, "Kzna sahip -kamayan adam, devlete

nasl sahip kacak?" dedim. Koskoca sadrazamn saraylarda bym kz (stelik evli ve iki ocuu vard) evin gen Ermeni asyla Paris'e kamt! Bizi bozguna uratanlar kendi aralarnda Makedonya'nn nasl bllecei konusunda kavgaya girmilerdi. Bizim derdimiz ise bakayd. Rumeli'yi kaybetmitik. Arkadam Resneli Niyazi'nin memleketi Resne bata olmak zere Makedonya elimizden tek tek kyordu.6 Ya Selanik? Bir tek tabanca patlamadan Yunanlara teslim edilmiti! 470 yl sonra Selanik'e yabanc ordu girmiti. Biz, Make-donya'da hrriyet iin daa kanlar Selanik'e, "Kbei Hrriyet" adn vermitik. Hrriyetin bakentinde imdi Yunan bayra sallanyordu. Srgndeki II. Abdlhamid, Alman Lorelei gemisiyle zor kaabilmiti Selanik'ten. 9 kasmda Selanik, 18 kasmda Manastr dt. Dalarnda ekya kovaladm, hrriyet iin dana ktm Manastr artk bizim deildi. Gzelim Makedonya da bir bir elimizden kp gitmiti; artk ne skp, ne Serez, ne de Kavala kalmt avucumuzda. 20 kasmda Arnavutluk bamszln ilan etti. Bitmedi, Edirne, kodra, Yanya, Ohri, Debre ve Dra artk kendini savunamayacak durumdayd. Kahraman askerlerimiz btn zorlua ramen bu kaleleri teslim etmiyorlard. 6 Resneli Niyazi'nin ei ve ocuklar gibi baz yaknlar Resne'de kald, baz akrabalar ise o tarihlerde Anadolu'ya g etti. Trkiye'nin bugn yaayan en byk ney stad Niyazi Sayn, Resneli Niyazi'nin yeenidir.

111 Rumeli boalyordu. 500 yldr egemenliimiz altndaki Avrupa topraklarn terk ediyorduk... Her yere kargaa hkimdi. Sadece sava yenilgisi deil, kolera ve dizanteriden Balkanlar'da kaybettiimiz asker says 40 000'i bulmutu. (Koleray, Suriye'den takviye iin arlan kuvvetler getirmiti.) Sadece Trk olduu iin, Mslman olduu iin, ldrlen insanmzn says 1,4 milyondu. Balkan Sava'nda sivil Trk ve Mslmanlara yaplan zu-lmleri, vahetleri aratrmak iin stanbul'da, 'Tetkiki Mezalim Cemiyeti" kuruldu. Dernek eitli dillerde bastrdklar brorleri, fotoraflar Avrupa bakentlerinde datt. Dernek temsilcileri lke lke dolap konuabilecek resm yetkililer arad. Ama uygarlk beii Avrupa'da herkes, Balkan vahetine gzlerini kapayp kulaklarn tkamt. Demek temsilcileri sadece baz gazetelerin muharrirleriyle grebildiler. Ancak onlar da bir buuk milyona yakn Mslmann ldrld bu vaheti habere deer bulmamlard! Balkanlar'da muharebe balayal bir ay olmu ve bu kadar ksa srede Bulgarlar Bykekmece Gl kenarna kadar gelmiti. Neredeyse stanbul'a gireceklerdi. Bulgarlar askerlerine "Yarn argrad'da (stanbul) olacaz" diye moral veriyorlard.7 Bata Enver Bey olmak zere Trablusgarp'tan dnen arka-dalarn hepsi Bulgar ordusunu durdurmak iin cepheye kotu. Mustafa Kemal ve Fethi (Okyar) Bey Bolayr Kolordusunda, Enver Bey ve Halil Bey, Hurid Paa'nn atalca'daki ko-lordusunda grev ald. ttihat ve Terakki, hkmet kavgasn ve parti ii tart -malar ikinci plana atmt. Artk Enver Bey'le de barmtk. Et ve trnak birbirine kser miydi? 7 Balkan Savalar'n izleyen gazeteciler arasnda, ileride Rusya'da Ekim Devrimi'ni gerekletiren en nemli isimlerden biri olan Lev Troki de vard. Dneme farkl alardan akmak isteyenler, Balkan Savalar adl kitab Arba Yaynlar'ndan edinebilir. 112 atalca'daki cephede ben de varm. O kadar mutluydum ki, yine cepheye gitmitim ite... O gnlerde Halil Bey, Hurid Paa'ya bir neri gtrd: "Ordu hareket kabiliyeti bakmndan zayf. Uzun zamandan beri tahkim edilen dman mevziine yaplacak taarruzda, muvaffak olmak ans karsnda atalca mevziimizin tehlikeye dmesi ihtimali de vardr. Bu feci neticeler dourur. Bu sebeple ordu mevcuduna dokunulmadan, aktan bulunacak bir kuvvetle Bulgarlara kar denizdeki hkimiyetimizden istifade ederek, Bulgar ordusunun gerisine bir karma yapmak suretiyle dman mevzii drlebilir ve hafif birliklerle panie kaplacak dman takip edilir."

Halil Bey'in teklifi kabul edildi. Kollar svadk. stanbul hapishanelerinden 4 000 kadar gnll setik. Bunlar Yl-dz'daki Zuhaf Alaylar koularna yerletirdik ve 45 gnlk bir program tatbik ederek, silah kullanmay, bomba atmay ve avclk yapmay rettik. Zaten ou silah kullanmay biliyordu. Bunlarn elbiseleri de askerlerden farklyd; ordu modeli gibi deil, avc kyafeti gibiydi. Klasik cephane kutular yerine de mein tfeklikler hazrlatld. Bunlar gerillayd. Henz o tarihte bilmiyorduk ama ileride kuracamz Tekilat Mahsusa'nn temelini atmtk... Nihayet hareket saati geldi. 4 000 cezaevi gnllsyle birlikte gizlice gemiye binip denize aldk. Yanmzda bir haftalk yiyecek ve her gerilla iin de bin mermi vard. stanbul'dan ikindi vakti hareket etmitik. Hava karard zaman atalca hatt hizasna ulatk. Tam karartma halinde seyrederek Bulgar ordusunun sa kanadnn gerisine vardk. Sahile sokulduk. Denizden cephe gerisine karma yapacamz dnemeyen Bulgarlar sahile nbeti bile koymamt. Alt sandal gemiden denize indirdik. Kademe kademe sahile kmaya baladk. lk sandaldaydm. 113 karma yaptmz yer Kumburgaz'd. Karmza kan ilk ky sardk, darya ku uurtmayacak ekilde teslim aldk. Kyller arasnda Bulgar casusu olabilirdi. Kilise cephanelerimizi saklamaya uygundu. Gemideki herkes sa salim kyya ulamt. Tan aaryordu. Bulgarlarn grmemesi iin gemi stanbul'a dnd. Kaptann istikameti stanbul'du ve ne olursa olsun geri dnmeyecekti. Byle emir verilmiti. Birlikleri harp nizamna sokarak kontrole baladk. 300 eksiimiz vard. Bunlar korkup gemiden inmemilerdi. Aslnda hrsz, katil, dolandrc, kumarbaz, ayya ve canilerden kurulu bu birliin ne yapacan biz cephede ilk kez grecektik. Halil Bey feda mfrezesine bir konuma yapt: "te gr-dnz, kaptan bize ihanet etti ve gemiyle kat! imdi arka-mzda deniz, nmzde Bulgarlar var. Yapabileceimiz tek hareket sessizce tepelere trmanarak Bulgar ordusunun gerisine saldrmaktr. Ortadaki engel kalknca kendi ordumuza kavumu olacaz. Baka da kurtulu aremiz yok." Mevcudu drt ksma ayrdk. Her ksmn banda bir subay bulunuyordu. leride tepe vard. Her tepeye doru bir mfreze ekibi ilerlemeye balad. Drdnc ekip ihtiyat olarak geride kald. Bu tepeler rahata ele geirildi. Bulgarlar buraya nbeti bile koymamlard. Osmanl'y ksa zamanda bozguna urattklar iin kendilerine ok gveniyorlard anlalan. Bulgar ordusu vadide portatif adrlar iinde uyuyordu. mfreze ekibinin 2 600 silah adrlara evrildi. Ve silahlar ate kusmaya balad. Birka dakika iinde vadi, akn Bulgar askerlerinin cesetleriyle doldu. Vadinin u-kurlarna doru inmeye baladk. Bulgarlar panik iindeydi. Srgn ky zerinden atalca'ya doru kayorlard. Kardan gelen Bulgar askerleri ka durdurdu ve bir izgi izerek savunma hatt oluturdu. Kalikratya'da bulunan bir tepe zerinden, stanbul'u sa-vunmak iin bekleyen bizimkilere, durumu beyaz bayrakla bildirmek istedik, ama bizimkiler buna top atyla karlk 114

verdi. Hemen ayana abuk iki delikanlya bir pusula yazp Bykekmece Kprs zerindeki bizim nbetilere ula-trdk. Bulgarlarn Srgn ky-atalca istikametine ekildiini, Bulgar sahra topusuyla karlatmz, emrimizde-ki kiilerin talim ve terbiyelerinin bundan sonra yaplacak cephe savana uygun olmadn, yardma gelmelerini bildirdik. O geceyi Srgn ky karsnda muharebeye hazr vaziyette siperlerde geirdik. Sabahleyin ilk kla dman topu atee balad srada, sahil boyunca uzun bir yryn kolu grnd. Bunlar bizim mzrakl svari sancamzd. Sancak komutan gelip bizi buldu. Emrimizdeki gnlllerin idaresini de svari sanca ko-mutanna verip, Halil Bey'le birlikte stanbul'a dndk. Gnler sonra Bulgarlara ilk kez geri adm attrmaya muvaffak olmutuk. Balkan Sava'nn birinci perdesi bitti. Atekes ilan edildi.

stanbul'da ilgin gelimeler oluyordu. Mttefikler atekes koullarn yle sralamlard: O gne kadar savata kaybedilen yerlere ilave olarak Edirne Bulgarlara, Yanya Yunanllara, Debre ve Dra Srplara, kodra Karadallara, hem de buralar savunan askerlerimizle birlikte teslim edilecekti. Ya silah ve cephane? Sadece Edirne'de 430 top kaybedil-miti, binlerce mermi ve tfekle birlikte. Bunlar da onlarn olacakt... Daha dn emrimiz altnda yaayanlarn cretlerine amamak elde deildi. Tarihi zaferlerle dolu ordumuzun, daha dn bamszlna kavuan kk devletlerin karsnda urad utan verici kan ve adeta ayaklar altnda ezilmesini kabul etmeyecektik. Baz kiilerde top seslerini iitecek kulak kalmamt! Gereken yaplacakt. Gerekirse Babli'yi (Babakanlk) basmaktan geri dur-mayacaktk. Avrupa'da torun "Yakub Cemil" 1983 ylnn 15 nisanyd. Frankfurt'a gitmek iin hazr-lklara baladk. ki kompartman alacaktk: 1-2-3 ve 4-5-6. Ben 4'm! 6 Mehmet Ali Aabey. Bu kez aramza yeni bir arkada daha katld: "Akrep!" O da 5 numara. Biz ikinci gruptayz: 4-5 ve 6. lk kompartman hedef lkeye nisan aynn ilk gn km. km diyorum nk ben onlar tanmyordum. Merkez almalarnda onlar yoktu. Biz hep kiiydik: ben, Mehmet Ali Aabey ve "Akrep"! almalarmz ay nceden balatmtk. Ankara Gl-ba'nda hem saha almas yapyor, hem de ofiste maketlerle alyorduk... 15 ocakta almalara balamamzn bir nedeni vard; Talat Paa'nn ei Hayriye Hanm o gn topraa verilmiti. Ermeni militann Talat Paa'y arkadan vurduunu rendiinde, dmanlar sevinmesin diye alamamt bile Hayriye Hanm. Ne de olsa vatan airi Namk Kemal'in akrabasyd o!1 1 ttihat ve Terakki'nin paasndan biri olan Sadrazam Talat Paa, 15 mart 1921 ta rihinde Berlin'de Tanak yesi Ermeni Sogomon Tayleryan tarafndan vuruldu. Ei Hayri ye Hanm, Talat Paa ldkten bir sre sonra yeniden evlendi. Bu evlilikten doan oluna Talat adn koydu. 116

Ne hazindir, Dr. Bahaeddin akir ve Cemal Azm de 17 nisan 1922'de Berlin'de Hayriye Hanm'n gzleri nnde vu-rulmutur. ldren kii Ermeni Aravir racyan'dr.2 Biliyordum ki, dedem Yakub Cemil de yaasayd, Ermeniler kesinlikle onu da ldrebilirlerdi. nk, Tehcir Ola-y'n hep Tekilat Mahsusa'nn zerine attlar. Hl da bunu iddia ederler... Elilerimizin, konsoloslarmzn ldrlmesi gibi, bizim ei-time balama tarihlerini hep byle acl olaylarn olduu gn-lerde seiyorlard. Bu nedenle 15 ocakta toplamlard bizi. Burada bir anm anlataym. Mehmet Ali Aabey ok kzd zaman bol bol kfrederdi. Her frsatta onunla birlikte altn syleyen, aabeyin kadim dostu olduunu belirten "irket'ten biri, Bulgaristan'da birtakm haltlar kartrmt. Aabey onun iin aza alnmayacak kfrler ediyordu. Biz bu adama "Gzlk" diyorduk. nk gzleri iyi grmyordu. Bu "Gzlk" sayesinde Bulgaristan'da bir grevlimizi ehit vermitik. Ad Bora Selkan'd. Mehmet Ali Aabey o nedenle kfrler yadryordu Gzlk'e!3 Nihayet Ankara'daki almalarmz son buldu. Yine yollara dtk. Uakta "Akrep" ile ben vardk. Mehmet Ali Aabey uakta yoktu. Acaba son dakikada bir aksilik mi olmutu? nk Levon Ekmekiyan'n idam edilmesine ok kzmt. Son anda gel-mezlik etmezdi herhalde. En azndan bize haber verirdi. Ben artk "mesleime" iyice adapte olmutum; ya tcca-rydm. "imi" iyiden iyiye benimsemitim. "Alveriler" bittikten sonra sahiden bu meslee mi gesem acaba? 2 Ermeni Aravir racyan, Dr. Bahaeddin akir, Cemal Azm ve Sadrazam Said Halim Paa'y anlarnda ayrntlaryla yazmtr. Bu anlarn kk bir zetini kitabn sonuna koyduk. 3 Torun "Yakub Cemil"in adn vermedii kii, 1980-1982 yllar arasnda Bulgaristan'da grev yapan Mehmet Eymr. "Mehmet Ali Aabey"in Eymr'e kzmasnn gerek nedeni, bata Abdullah atl olmak zere kendisine tantrlan baz lkclerin ASALA operasyonlarnda beceriksiz kmalar, stelik uyuturucu kaakl yapmalar myd? Torun "Yakub Cemil" ayrntya girmek istemiyordu.

117 "Akrep" Almanya'ya bakliyat ihaleleri ve fiyatlarn ren-mek iin gidiyordu. Ayrca tannm bir neskafe firmasnn Trkiye temsilciliini almak iin grmelerde bulunacakt. Evraklar kusursuzdu. Birlikte gitmemizin nedeni "Akrep"in ok iyi ngilizce ve Franszca bilmesiydi. Havaalannda benim ngilizcem yeterli olmazsa yardmma koacakt! Aslnda Avrupa'y dolaacaktk. lk durak Almanya'yd. Frankfurt'a indik. in garibi havaalannda "Akrep"in pasa-portunda sorun kt. Ben kolay getim, nk pasaportumda yurtdna klar, zellikle Almanya'ya giri-k vard. Ancak "Akrep" iin de sorun hemen zld. Amman'dan dnerken Frankfurt'a uramtk. 'Trk ii ailelerine misafirlie gitmitik. "Esnaf' arkadalarla tanmtk. Hatta biz oradayken on kadar Dev-Sol militan Kln Bakonsolosluumu igal etmiti.4 Mehmet Ali Aabey, "Seninkiler bo durmuyor" diye bana taklmt. Her frsatta eski solculuumuzu hatrlatrd. Frankfurt'a ikinci geliimizde havaalannda bizi "esnaf' arkadalar karlad. Onlardan Mehmet Ali Aabey'in de gel-diini renince rahatladm. Ekip bozulmamt. Frankfurt'ta fazla kalmadm. Tek bama Kln'e getim. Kln'deki Alman ya irketinden hammadde olarak An-takya'daki fabrikaya 200 tona yakn ya siparii verdim. Bu irketin byk orta Belika'nn Liege kentindeydi. Rahata Belika'ya girdim. Tabii "p"ler sayesinde oluyordu tm bu kolaylklar. Bizim "plerden biri taksi ofrl yapyordu. Bine-ceiniz yeri ve zaman bilince, "p"nn taksisine binmek, takside grmek hayli kolay oluyordu! Avrupa'da taksiyle lkeden lkeye rahat geiliyordu. Tabi grnmn filan nemi vard. Avrupal, Araplara, Trklere, Ortadoululara hi gvenmiyordu. Burada bir ayrnt anlataym; bizim "ilerde" tepeden tr4 Dev-Sol 3 kasm 1982 tarihinde Kln Bakonsolosluu'nu igal etti. 118

naa yani ceketinden, gmleinden, ayakkabna kadar ortalama bir insan gibi giyineceksin. Bu temel kuraldr. Dar ktn zaman, bulvarlarda insanlara kartn zaman kyafetinle ilgi ekmeyeceksin. Cak cak tecek, all morlu tirtler, ipek gmlekler, lks takm elbiseler, ne bileyim, rnein talyan ayakkablar filan giymeyeceksin. "Ben buradaym" demeyeceksin yani. kyafeti olarak giyecein pantolonlarn a ksm normal pantolon gibi olmayacak. Derin ve bol olacak. Ceketler de yle. Normal ceket giyilmez. Omuz bandan itibaren geni kesim ve bol olmal. Mesela kolun, ceket yokmu gibi iinde hareket edebilmeli. Gmlekler, yaz k fark etmez, mutlaka ksa kollu olacak. Cartlak renkli, abartl izgili gmlekler giyilmeyecek. Ayakkablar da rahat olacak. zellikle kaymamak, ses -karmamal. Uzun adm atabilmeye, komaya msait olmal. Kyafet renkleri, ncelikle sradan, gri, lacivert, krll, duman renginde olmal. "Sahaya kmadan nce" elbiselerinle mutlaka bir iki prova yaparsn. "Aleti" (tabancay) bel ukuruna koyarsn. Ceket, kabala-rndan baya aada, yani uzun olur. Hafif darya bombe verilir. "Alet" tamamen kaybolur. Yok, tabanca tekli veya ikili asmal bulunduruluyorsa, yanlardan hafif bombe verilir. Bu giysiler dardan alnmaz tabi. zel olarak dikilir. Ve sadece "byk alverilerde" kullanlr. Ben her seferinde, pards ve ceket olsun, hepsinin sa kolumun i tarafna, sa bileime yakn yere bir yuva yaptrrdm. Bazen gerekli malzemeyi oraya koyardm. Takm elbiselerin astarlar, dmeleri kolay sklmeyecek cinsten olmal. Kavgada sklenler ileride yakalandnda mahkemede delil olarak kullanlabilir. Bu aksesuvara ek olarak bir de, byk ve salam pamuk mendil gerekiyor. Bu mendil ok nemlidir, her iine yarar. Yarann zerine mendille bastrrsan kan kaybn nler. Kolunu bacan balayabilirsin. Ben hl cebimde bir mendil tarm. O gn119

lerden kalma bir alkanlk. amar slip olmaz, bokser gibi ort olmal ki, "aleti" rahat koyabilesin. Klotun lastikleri elinin kalnlnda olmal. Sk olacak ki, "alet" dmesin. "e" giderken valizimizde en az iki takmmz, iki ift ayakkabmz, takmlara uygun orabmz bulunur. oraplar jartiyer tipi olmaldr. Ben kamam oraya koyardm. Ve tm bu kyafetlere uygun kaln kemer. Kemerler USA'dan (Amerika'dan) zel gelir. Son delikten sonra kemer iinde, bir boay rahatlkla kesebilecein, ss gibi duran, aslnda ok keskin bak grevi yapan metal vardr. Kemer iinden baparmanla ortaparman birletirip hzla ve serte ekersen eline gelir. ektiin zaman mutlaka ie yaramaldr. Yoksa bir daha yerine koyma ansn yoktur. Bu kemerler ok pahaldr. Piyasada satlmaz. Kolay kolay kimseye gsterilmez. Taklitlerinin yaplmasndan korkulur. Kyafet konusunda tek bir sz vardr: "Herkes gibi ol!" Biz de Avrupallar gibi giyindik, turlayp duruyoruz. Liege-Brksel ekseni bizimdi. Bu blgede ASALA'nn kltr evleri vard. Ayrca Hollanda'da, Rotterdam-Arnhem ekseni de bizimdi. Burada da ASALA'nn terr yuvalar bulunuyordu. Liderleri Ara Toranyan'd. Bizim ekibi zellikle ikaz etmilerdi; buralarda kesinlikle can kayb istemiyorlard. Srekli ikaz etmelerinin nedeni, biz eitimimizi korkutmak zerine deil, yok etmek zerine almtk. Avrupa'dan can kayb istenmiyordu ama Amerika'dan gelen bir haber hepimizi ok artt. Ermeniler svire'nin Lozan kentinde kinci Ermeni Dnya Kongresi'ni toplamlard. Kongrenin paras Amerika'daki Ermeni iadamlarndan geliyordu. te o para babalarndan biri, Los Angeles'ta oto-mobiline konan bombayla ldrld.5 5 Ermeni iadam Viktor Galustiyan 15 temmuz 1983 tarihinde Los Angeles'ta ldrld. 120 Bunu bizimkiler mi yapt, yoksa kendi i atmalarndan m kaynakland bilgim yok. Tek bildiim, otomobile bomba yerletirme biraz "bizim teknie" benziyordu! O tarihlerde Avrupa'nn eitli lkelerinde haftada iki kere sabaha kar baz binalarda patlamalar olmaya balamt. Patlamalar nedense hep Ermeni kltr evlerinde oluyordu! 'Tavanlar" panie kaplmlard. Patlamann olduu binann d cephesinde yalboyayla 'TM" yazlyordu. "TM" hakknda herkes ayr bir yorumda bulunuyordu. 'Tekilat Mahsusa yeniden kuruldu" diye yazyordu Ermeni gazeteleri. "TM" ad onlar ok korkutuyordu. Onlar da duvarlara, "Turc=SS" yazyorlard. Gya bizim Ermenilere 1915'te yaptmz tehcir ile Al-manlarn 1940'l yllarda Yahudilere yapt soykrm aynyd! Zaten Avrupa'da hep bu propaganday yayyorlard. Onlar bir orduya yakn kiinin pelerinde olduklarn d-nyorlard. Halbuki Avrupa'daki "tavanlar" korkutan ekip sa-dece 6 kiiydi. Bir de dier ekip vard. Yani ta atlasa 10-12 kii! Belki bir iki taeron da kullanlm olabilir. Ama onlar da bu iin "okulundan" olmad iin ellerine yzlerine bulatr-mlard.6 Avrupa "ileri" sahiden keyifliydi. lke lke dolayorduk. Gerek onlar gerekse biz, -tabi kart gruplar da- 1915 Tehciri'ni yaam bir neslin nc kuaz. Yllar sonra bu kez Avrupa cadde ve sokaklarnda kar karyaydk. Avusturya'da bir Ermeni gazetesine (ad ya Armenia ya da Hay Baykar olacak) kanl protez bir ayak gnderdik. Herifler biraz da yaygarac olduklar iin gazetelerinde, 'Trkler ga-zetemize kopmu ayak gnderdiler" diye yazdlar. Paketin zerindeki "TM" damgas dlerini koparyordu. 6 Torun "Yakub Cemil"in adn vermedii ve her frsatta beceriksizler diye kzd taeronlarn hepsi lkcyd: Cengiz Cmert, Kenan Eretin, Rafet Karanlk, Enver Torta, Abdullah atl, Mehmet ener, Ahmet Tevfik Esensoy, Oral elik, Rifat Yldrm, zeyir Bayrakl gibi. Gazeteci Necdet Aan'n yazdna gre (Aktel 481/2000) Avrupa'da baz bombalama faaliyetlerine katlan bu ekibin banda MT grevlisi Metin Gnyol vard. Bu ekibe kii bana ayda 3 200 dolar veriliyordu. Para daha sonra 4 700 dolara karlmt. 121 Asl grlty bizden nce gelen ekip karmt. Hepsi "okulluydu" onlarn. Basn brolarndan, gazetelere, radyo-evlerine kadar her yeri tepelemilerdi. nk onlar bu konuda uzmanlamlard. Bir bombann hazrlann, dzeneini ben de bilirim ama onlar kadar deil.

Tepeleme ileri ok iyi organize edilmiti. Bir hafta bir l-kede patlama oluyordu, dier hafta bir baka lkede. Snrlardan rahat geiliyordu. Avrupa lkelerinin istihbarat tekilatlarndan yardm gryor muyduk, bilmiyorum. st dzey grmelerde ben yoktum hi. Mehmet Ali Aabey ile "Akrep" yrtrd bu ileri. Dier ekibi ve ilikilerini zaten hi bilmem. Ama zorlan-madmz syleyebilirim. Yalnz yaadmz bir olay ilgintir... "Akrep" bir defasnda ald istihbarat sonucu, sorumlu olduumuz eksenin dna km, Belika'nn - adn iyi ha-trlyorsam -, Antwerpen'de geceyars 50 kadar "tavann" bulunduu yuvalarna gitmi. Kapda durup slk alarak hepsinin dikkatini ektikten sonra pardssnn altndaki silah gsterip, evik bir hareketle kepenkleri zerlerine ka-patvermi. 'Tavanlar" bu olay da ok abarttlar. Gya hepsini ld-recekmiiz, yok silahlarla tarayacakm, yok bomba atacak-mz... Akla geleni yazyorlard. Sonunda Belika'y terk ettik. Daha sonra "ev sahiplerimiz" tarafndan lkeden kovulduumuzu rendim. Paris'e getik... Mehmet Ali Aabey'in dediine gre her ehidimizin inti-kamm tek tek alacaktk. Beyrut'ta renmitik; MOSSAD' dier lkelerin istihbarat rgtlerinden ayran en nemli zellii "intikamc" olmasdr. Yahudi geleneklerine gre kendi adamlarndan biri l-drldnde onun mutlaka intikam alnrd. Tevrat'ta Go-el olarak tanmlanan bu anlay MOSSAD hl uygular. 122 Biz de sadece son dnem ehitlerimizin deil, Talat Pa-alarn, Dr. Bahaeddin akir'lerin, Sadrazam Said Halim Paalarn, Cemal Paalarn intikamn alacaktk... Dn onlar Ortadou'da, Avrupa'da kan aktmak iin do-layorlard. imdi sra bizdeydi... Srada Ara Toranyan vard ve zaten izi de bulunmutu. Ara Toranyan uluslararas platformda da sz sahibi bir ASALA lideriydi. Toranyan hakknda her bilgiye sahiptik. Birini anlataym: ASALA'nn Madrid'de patlatt bir bomba sonucu spanya'nn nl gazetecisi Jose Antonio Gurria-ran bacaklarn kaybetti. Bu gazeteci kafasna koydu, bombac ASALA "tavanlar-nn" peine dt. Sonunda, ii hnla dolu olan bu gazeteci Paris'te Montparnasse mezarlnn kapsnda 1982 yl ubat ay banda Ara Toranyan'la bulutu. Ara Toranyan spanyol gazeteciyi davasna kandrd. Neden terr yaptklarn gazeteciye inandrd. Sonra bu spanyol gazeteci Beyrut'a iki saat mesafedeki el-Fatah topraklarndaki ASALA kampna giderek, bacam kaybetmesine neden olan bombay koyan "tavanlarla" tant. Sonra ne oldu dersiniz; gazeteci LaBomba adn verdii kitabnda ASALA'y vd! Ermenilerin dnyann neresinde olursa olsun toplantlarna katlp konumalar yapt. Gazeteciyi, ASALA sempatizan yapan kii, ite bu Ara Toran-yan'd. Duyduumuza gre hitabeti ok gl biriymi. nandrc konumas en byk zelliiymi. ok da zeki olduu syleniyordu... Ben bu Ara Toranyan kadar ansl bir adam grmedim. 22 martta arkadalar otomobiline bomba koydular, bomba patlamad! 3 temmuzda kendisi ierideyken patlatlmak zere babasnn emlak dkknna bomba yerletirildi, aksilik o bomba da patlamad. Ancak ncs patlad. Basnda ve baz kitaplarda, Toranyan'n kulland oto-

123 mobilin markas olarak Peugeot 504 yazld. Bu yanllk bilinli olarak yapld. O gnlerde baz apulcular ASALA'y kendilerinin bitirdii yalann sylyorlard. Onlar tuzaa drmek iin byle bir numara yapld. O kadar kzgnm ki, kendi anlarma bile bu apulcular katveriyorum. Neyse... nc bombann yks yle: Toranyan'n otomobili sanyorum Franszlarn "Balta" dedikleri bir seriydi. Ben bu operasyonda da yoktum. Arkadalar, otomobillere en ksa srede, mekanizmada hibir aksilik olmayacak dzenei yerletirmiler. yle eitilmilerdi zaten. Ara Toranyan da bozulan arabasnn tamirde yapldn sanyordu! Otomobilinin n blmne konuyor bomba.

Sonuta araba hareket edince bomba patlyor. Ancak herif yine lmden kurtuluyor. nk patlama armda frlayan motor, Toranyan' koruyan bir kalkan grevi gryor. Yaralanyor ama lmyor!7 Bizi en ok uratran da bu adam oldu! Bu "iler" olurken bizim kiilik ekip "keyfine" bakyordu! Champs-Elysees'ye alan bulvarda sra sra kahveler vardr. "Rue Opera" adl bir kahvede buluuyoruz. Ayr ayr otu-ruyoruz. ki art bir oturuyoruz hep. Mehmet Ali Aabey ile ben otururken, "Akrep" tek bana oturuyordu. "Akrep" Mehmet Ali Aabey'le nemli bir ey konuacaksa onlar ikisi bir arada otururken, ben ayr oturuyordum. Buluma vakti olarak hep tenha saatleri seiyoruz. Yine yle bulutuumuz bir gn... Kahvenin bir kesinde mzik kutusu vard. Baktm orta yalarda bakml bir Fransz kadn elindeki tepsinin zerin7 ansl olan sadece Toranyan deildi. 13 ocak 1981 tarihinde, Trkiye'nin Paris Bykeliligi'nde mavir olarak grev yapan Ahmet Erbeyli'nin otomobiline bomba kondu. Arabasyla 10 metre ilerledikten sonra bombann patlamas sonucu Ahmet Erbeyli, otomobildeki byk hasara ramen ans eseri kurtuldu. 124

deki 45'lik plaklarla masalar dolayor. Siz istediiniz pla gsteriyorsunuz o gidip mzik kutusunda onu alyor. Bizim masaya geldi. Mehmet Ali Aabey'le Franszca ko-nutular. Mehmet Ali Aabey bana "istediin bir plak var m?" diye sordu. Baktm bir tanesinin kabnda, bir sr svari, ellerinde ince uzun kllar, kimileri boru alyor. Resim houma gitti. Bu olsun dedim. Fransz hanm gld. Mehmet Ali Aabey'e bir eyler syledi, bu kez birlikte glmeye baladlar. Neyse Fransz kadn gitti, mzik kutusu benim setiim pla almaya balad. Baya da gzel bir mzik. Mehmet Ali Aabey'e, "Niye gldnz?" diye sordum. Se-tiim plak, "Hafif Svari Alay'nn Hcum Mar"ym! Fransz kadn da bunun zerine, "Arkadanz pek de hafif svari gibi durmuyor" demi. Eh biraz heybetli bir yapmz vard. Trkiye'ye dndkten sonra bir gn Glba'nda eitim yaparken, hedefi vuramamtm. Birden Mehmet Ali Aabey Paris'teki o gnmz hatrlayp bana, "Senin sahiden hafif svariliin kalmam" demesin mi? Paris'te keyifli gnler geiriyorduk ama sabrszlanyordum. "Alveri" gnn iple ekiyordum. Bu arada "ilerimi" de halletmeye alyordum. Paris merkezine 45 dakika uzaklkta Argen diye, genelde kk-orta sanayi tesislerinin, ite lastik fabrikalar, oto yedek paralar ve eitli byklkte ya fabrikalarnn bulunduu bir yer vard. Bizim Bursa'nn daha k, ama Fransa'daki daha muntazam. rdn'e ya ithal etmek iin grmelerde bulundum. Numune tahlil raporu aldm. Ne kadar protein, ne kadar asit vs. var diye. Otelin kk bir teleksi vard, bu bilgileri An-takya'daki fabrikaya gnderiyordum. Birka gn sonra yant geldi. Gnderdiim belgelerde protein miktarnn ok dk, asit miktarnn ise yksek olduu belirtiliyordu. Dolaysyla anlamann yaplamayaca belirtiliyordu. Halbuki bizim her eyimiz hazrd, kaelerimiz, imza sirklerimiz vs. Meer i sonra anlald, ii ok iyi rendiini iddia eden 125 ben, protein ile asit rakamlarn birbirine kartrmm! Hadi bala her eye yeni batan. Mehmet Ali Aabey'in, dediim gibi kfrleri mehurdu; "Senin proteinine de..." diye balard. Ben de, "Aabey, halletmediin bir protein kalmt" dedim espriyle kark. O gnden sonra kzdmz, kfretmek istediimiz kiilere, kendi aramzdaki parolayla "protein" derdik... Biz "iimizle" urarken, "tavanlar" dur durak bilmiyordu. 14 temmuzda akama doru aldmz bir haber hepimizin moralini allak bullak etti. Brksel dare Ataesi Dursun Aksoy ASALA tarafndan ehit edilmiti. Ramazan bayramnn son gnyd. Zaten bayram uzaklarda geiriyoruz diye zlrken bu olayla oke olduk. Evinden kp otomobiline bindii anda, daha arabasn altrmaya frsat bulamadan bana ve gsne kurun yemiti. En by 13, en k 4 yanda, ocuu yetim kalmt...

Bizi lkelerinden kovanlar kimlere hangi zeminleri hazr-lyordu. Bir gn sonra Paris Orly Havaalan'nda bomba patlad. 'Tavanlar" olmayacak bir eyi yapmlard. 15 temmuz 1983 tarihinde, Trk Hava Yollar'nn brosunu bombalayacaz diye, ii "ellerine yzlerine" bulatrmlard! kisi Trk, bei Fransz, biri Amerikal 8 kii lp, 60 kii yaralannca dnya ayaa kalkt. Olacak ey deildi; herifler geliyor, stanbul'da Kapal-ar'ya bomba koyuyor, masum iki Trk vatanda lyor, 25 Trk vatanda yaralanyor dnyann kl kprdamyordu.8 Bu Amerikallarn, Avrupallarn kan ne kadar kymet-liydi?.. yle ya canm, bizimkiler lnce pek sesleri km-yordu. 8 Kapalar'daki kanl eylemi 16 haziran 1983 tarihinde ASALA militan Mgrd Ma-daryan gerekletirdi. nce MP5 silahyla evresinde bulunan herkesi taram, sonra karnndaki bombay patlatarak yaamna son vermiti. 126 Trkiyede bu adamlara yardm edenler bile kt. Bunlardan biri de Behet Cantrk deil miydi?9 Orly'deki bomba olayn rendiimizde, "Akrep" bir espri patlatt: "Bunlar bomba konusunda ezelden beri beceriksizdir" dedi. II. Abdlhamid'e yaplan bombal saldry kast ediyordu. Biliyorsunuzdur, II. Abdlhamid'e 21 temmuz 1905 tari-hinde yaplan bombal saldr sonucu 26 kii ld, 58 kii ya-raland. Padiah, cami k hastal yeni gemi eyhlislam Cemaleddin'le yapt bir dakikalk gemi olsun sohbeti kurtarmt. Viyana'da zel olarak yaplp stanbul'a getirilen ve Machine Infernale denilen 100 kiloluk bombay tayan araba bir dakika nce patlatlmt. Yldz ve Beikta'ta cam krlmayan bina kalmamt. Tpk Orly Olay gibi II. Abdlha-mid'e yaplan bombal saldn da dnyada geni yank bulmutu. Dokuz Ermeni idam edildi. Suikast planlayan Ermeni Hristofer Mikaelyan, Sofya'da yeni bir bomba hazrlarken dinamit lokumunun elinde patlamas sonucu can verdi. Ne gariptir deil mi, II. Abdlhamid'in annesi Tirimjgn Sultan da (asl ad Virjin) Ermeni'dir! ASALA, Fransa ve Amerika'ya Orly'de yanllk olduunu sylese de kimseyi ikna edemedi. Dnya kamuoyu artk ASALA'nn ne olduunu anlamaya balamt. Ne yazk ki bata Fransa olmak zere baz lkeler iin vahametini kendi vatandalar lnce fark etmilerdi. Tabi olan bizim "alverie" oldu. Ara Toranyan Fransz korumalarla dolayordu. Bir aksilik olur korumalardan biri lrse ASALA aleyhine olan psikolojik hava bu kez bize dnebilirdi. Mehmet Ali Aabey, "imdi sava psikolojik yrtmek gerekir" diyordu. 9 Annesi Ermeni olan Behet Cantrk 30 nisan 1984 tarihinde gzaltna alnd. MT'teki sorgusunda ASALA'yla ilikisini anlatmas iin ikenceli sorgulardan geirildi. Tm bu ar ithaml iddialara ramen beraat etti, 21 mays 1988 tarihinde Diyarbakr Cezaevi'nden kt. Konuyla ilgilenenler iin baknz: Soner Yaln; Beco; Behet Cantrk'n Anlar, Su Yaynclk. 127 Zaten Fransz gvenlik tekilatlar da alarm durumundayd. Giri klar sk kontrol altndayd. Ses getirecek bir eylem sonras Fransa dna kmamz g olabilirdi. Sonradan rendiime gre zaten o gnlerde bizim bir baka grubumuzun lideri, ad "Korkusuz"du, Franszlar tarafndan ortaya karlmt. Yani istihbarat kimlii renilip takibe alnmt. Paris'e girite havaalannda aranmak istenmi, diplomatik pasaport sayesinde kurtulmutu. Bu aslnda Trkiye'ye mesajd, "faaliyetlerinizi biliyoruz" diye. O da Mehmet Ali Aabey gibi emekli istihbaratyd! "Korkusuz"un kimliinin renilmesi bizimkileri rktm olabilirdi. Dnmeye karar verdik. lk grup 22 temmuzda k yapt. Bize 28 temmuz gecesine biletler alnmt. Byle durumlarda "p" kaldnz otelin resepsiyonuna not brakr: "Amcanz vefat etti, yarn topraa verilecek, acilen gelin." Bylece kimseye veda etmeden alelacele kp gidebilirsiniz. Paris'ten kmadan nce rendik ki, Lizbon maslahatg-zarnn ei Canide Mholu ehit edilmiti.10 Elilii basan be ASALA militan da ldrlmt. Yalan 19-21 arasnda olan bu kandrlm zavallcklar, gndz gzne eliliimizi basyorlar. atma be saat sryor. Portekiz Antiterr Birlii'nin (GOE) yardmyla be ASALA militan ldrlyor. Olayda ayrca bir de Portekiz polisi lyor. Belki yaptmz hatayd, ama biz duygusal yan her zaman ar basan bir milletin evlatlaryz. Yapmamz gereken ufak te-fek baz ileri hallettikten sonra stanbul'a dndk.11

10 7 haziran 1982 tarihinde de Trkiye'nin Lizbon Bykelilii'nde szlemeli sekreter olarak grev yapan Nadide Akbay ve ei dar Atae Erkut Akbay, evlerine le yemei iin gittiklerinde, otomobilden inerken ehit edildiler. 11 Torun "Yakub Cemil" zellikle Avrupa "alverilerini" pek anlatmak istemiyordu. Herhalde bunun kendince aklamas vard. Devletin resm raporlarna gre, 27 temmuz 1983'te Fransa'da, Alfortville'deki Ermeni kltrevi ile ASALA'nn basn brosu bombaland. 28 temmuz gn ise Paris'teki Ermeni kltrevi ve radyoevi bombaland. 128 lk gruba istihbarat iin izin vermilerdi. Mehmet Ali Aabey de izinliydi. Ancak "Akrep"i ve beni kararghtan karmadlar. Sadece iki hafta sonu evime gitmeme izin kt. Karargha arada srada Mehmet Ali Aabey uruyordu. Bilgiler getiriyordu. Orly baskn ASALA'ya byk darbe vur-mutu. Avrupa'daki lider kadrosu zerindeki perdeleme12 de byk oranda kalkmt. ASALA militanlar artk Avrupa'da yarg nne kmaya balamt. Anlalan "alveri" olgunlayordu. "ifresi zlen" (yani yeri belli olan) Ara Toranyan'n pe-ini brakmaya hi niyetimiz yoktu. Ankara kesinlikle "tasfiye" edilmesini istiyordu. Birka hafta sonra yine Paris sokaklarnda olacaktk... 12 "Perdeleme"den kast edilen, ASALA liderlerlerinin bulunduu lkenin gvenlik gleri tarafndan koruma altna alnmasdr. Babli'de dede Yakub Cemil 23 ocak 1913. rendik ki, perembe gn hkmet Dolmabahe Sa-ray'nda toplanacak. Toplanty Sadrazam Kmil Paa istemi. Amac, tpk 1877-1878 Osmanl-Rus ve 1897 Osmanl-Yunan muharebelerinde olduu gibi, hkmeti sarayda toplayarak tercihlerini zaman kaybetmeden Zat ahaneleri'nin tasvibine arz etmek ve kati karara varldnda bunu hemen tatbike koymakt. Bize gre bu u anlama geliyordu: Kmil Paa stanbul'u kurtarmak iin Edirne ve atalca'y Bulgar'a verecek! Sava stanbul'un merkezinden iyice hissedilmeye balad. Atlan her topun sesi ehrin iinde duyuluyordu. Millet korku ve endie iindeydi. Hkmet ayrca, Ege'deki Onikiada'nn kontroln, Yu-nanistan'n srarl talebi zerine byk devletlere brakmaya hazrlanyordu. Osmanl donanmasnn Yunan deniz kuvvetlerine hibir zaman sayca stn olmamas esasnn kabul ve Midye-Enez hattnn hudut olarak izilmek isten-mesine de kabinenin scak bakmas bizi ileden karyordu. Gabriel Noradunkyan'n hazrlad Franszca sulh metni elimize ulanca iyice kanaat getirdik; bunlar vatan satyordu! 130

Biz fedaler, Babli'deki Meserret Kraathanesi'nde ara sra bir araya geldiimizde ne yapacamz tartp dururduk. Kahvedeki muhabbetin son gnlerdeki konusu, stanbul'dan duyulan top ve silah sesleriydi. Bir eyler yapmak gerekiyordu. Ama ne? ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimleri, Vefa semtinde Emin Bee'nin evinde st ste birka gn gizli gizli bulutular. timada bulundular. lk gn Enver Bey yoktu, bu nedenle her kafadan bir ses kyordu. Binba Fethi (Okyar) baka konuuyor, Ziya Gkalp (yazar) baka. Talat Bey'i, yllardan beri yanndan ayrmad Doktor Nzm, Mithat kr (Bleda), Kara Kemal gibi adamlar des-tekliyordu. Onlar hemen iktidara el koyma taraftaryd. Sinirler gerildike itirazlar da artyordu. Harbiye Nazr erkez Nzm varken Babli baskn nasl yaplacak phesi herkesi sarmt. erkez Nzm Paa iri csseli, uzun boylu, heybetli, sert ve haris bir askerdi. Ne yapaca hi belli olmazd. Ordu iindeki gc de yadsnamazd. kinci toplantya, Bulgaristan cephesinden gelen Enver Bey de (o zaman rtbesi erknharp binbayd) katld ve onun zoruyla karar alnd:

Hkmet bir darbeyle yklacaktr! Kmil Paa Kabinesi indirilip yerine bize yakn Mahmud evket Paa veya zzet Paa'ya kabine kurdurulacakt. Son toplant Talat Paa'nn evinin alt katnda gece yapld. Bu toplantda ben de vardm. Benzer szler tekrarland. ktidara geldiimiz ilk yllardaki hatalar tekrarlamayacaktk, yeteri kadar ders almtk. Darbenin stratejisi izildi. Kalben ve fikren bize yakn, inanm dava arkadalarmz kritik yerlere atadk. rnein Cemal Bey, ordunun Menzil Tekilat'nn1 bana getirilmiti. Babli'deki Muhafz Bl'nn ban da yine bize yakn bir zabit arkadamz atamtk. Polis kadrosu da elimizdeydi. Zaten biz kurmam mydk? 1 Ordunun cephe gerisi ilerinin btn.

131 Plan yapld, herkese grevler verildi. Plana gre, baskn leden sonra kabine azalarnn tam kadro bulunduu itima saatinde olacakt. stedik ki baskn duyulduunda dardan kimsenin mdahalesi olmasn. Aksi takdirde kan dklrd. Enver Bey'in yannda benimle birlikte zmitli Mmtaz olacakt. zmitli Mmtaz yiit bir askerdi. Selanik'te Mir brahim Paa'nn yaverliini yapm, Erkanharp Binba Arnavut Sedat Bey'i vurmu, mebbet hapis cezasyla Akk Kalesi'ne srlm, hrriyet ilanyla affedilerek stanbul'a gelmiti. Biz direkt Sadrazam Kmil Paa'nn Sadaret makam odasnn bulunduu blme gidecektik. Eer oraya kadar ula-msak ve tehlike yoksa, zmitli Mmtaz cebindeki bayra pencereden sallayacak, ray Devlet dairesinde bekleyen Talat Paa'ya haber verecekti. O da zemin kat koridorundan birinci kata karak yanmza gelecek ve hep birlikte Sadaret makamna girecektik. Bu arada Babli nnde, mer Naci halka hitap ve telkin kudretini bir kez daha gsterecek, milleti yanmza ekecekti. Divanyolu'ndan Sirkeciye kadar olan saha iinde kahveler, oteller, hatta terzi, bakkal, matbaa gibi semtteki umum yerlerde birer vesileyle ttihat ve Terakki'ye mensup arkadalarmz olacakt. Darbe tarihini kararlatrdk: 23 ocak 1913 perembe. Eer darbe bir gn sarkarsa Babli'yi basmann hibir nemi kalmayacakt. nk, cuma gn, selamlk resminde Zat ahane, byk devletlerin sefirlerini kabul ederek bar benimsediklerini syleyebilirdi. Kucaklatk, helalletik. Heyecanlydk. Sabaha kadar uyumadk. 23 ocak 1913 perembe gn. Henz le vaktiydi. Saat daha yeni bir olmutu. Hava kapal ve souktu. Meserret Kraathanesi olduka tenhayd. Gzme ocukluktan beri tandm bizim mahalleden Yenibaheli Kemal taklmt, tavla oynuyordu. 132 Zabit arkadamz Hsamettin (Ertrk), yanndaki birka yiit arkadamzla birlikte basknn haber verilmesini en-gellemek iin Polis Mdriyeti, Merkez Kumandanl, Posta ve Telgraf daresi'ni igal etmeye hazrd. Babli'nin telefon hatlarn da bu ekip kesecekti. aret bekliyorlard. lk emri onlar ald. Harekete getiler. Hkmetin yardm talep etmesini salayacak tm yollar kesildi. Merkez telgraf-hanesinde Kara Kemal Bey vard. Duruma hkim olduu bilgisi geldi. Kablo daresi ele geirilecek, Bykdere'deki Rus Sefare-ti'nin bahesindeki telsiz istasyonu da zapt edilecekti. En byk korkumuz hkmetin haber alp harekete ge-mesiydi. Bu nedenle titiz davranyorduk. Plann ilk aamas kusursuz iliyordu. Binba Enver Bey, Svari Yzbas zmitli Mmtaz, Mustafa Necib, Enver Bey'in amcas Halil, Hilmi, Sapancal Hakk, Talat Bey'le beraber kk bir topluluk oluturmutuk. Hepimiz Nuruosmaniye'deki ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'nin2 karsndaki Asker Menzil Mfettilii'nde, Genel Mfetti Cemal Bey'in odasndaydk. Enver Bey heyecan gittike arttndan ayn szleri tek-rarlayp duruyordu: "Evvelce de sylemitim, aman dikkat edelim, zorunluluk duymadan silah kullanmayalm, kan dkmeyelim."

Tm gerginlie ramen eylem sonras hkmetin dece-inden o kadar emindik ki, basma verilecek, halka datlacak, "ttihat ve Terakki Bildirisi" bile gizlice bastrlarak hazrland. Bildiriyi Fethi (Okyar) Bey kaleme ald. Vakit gemek bilmiyordu. Zaman geirmek ve heyecanmz yattrmak iin bir iki kadeh konyak itik. Saat leden sonra, ikindiye yaklat. Saat te balamak zere anlamtk. Souk bir gn. Hava iyice bulank-lat. Ara sra hafif bir yamur iseliyor ve rzgr iimizi rpertiyordu. 2 imdiki Cumhuriyet gazetesi binas. 133 Etrafn tenhalndan hepimiz bir sknt duymaya baladk. Sabrszlanan Talat Bey, Asker Menzil Mfettilii'nde daha fazla duramaz oldu. Sapancal Hakk Bey'e dnerek, "Kalk gidelim, seninle aaya kadar inelim. Bakalm bizimkiler ne halde?" dedi. Onlarn gidiiyle bize verecekleri haberleri beklemeye baladk. aret geldiinde hareket etmeye hazrdk, ama bir trl gelen giden yoktu. Vakit getike "hkmet haber ald" kukusu artyordu. Byk bir kalabalk toplanr umudu iindeydik. Ancak hareket saatine 30 dakika vard. Ortalkta kimseler yoktu. Enver Bey gzn yola dikti bekliyor. Biliyoruz ki ttihat ve Terakkili arkadalar destek vermezse ve kalabalk bir topluluk oluturulamazsa hepimizin hayat tehlikeye girecek. Sanki Manastr'da daa ktmz gn aynen yayoruz. Ya leceiz, ya baaracaz! Saat iki buuk oldu. Sapancal Hakk yokuu karak soluk solua yanmza geldi: "Her ey tamam!" Sonra Enver Bey'e dnd, heyecanla, 'Talat Bey Vakit kaybetmeye gelmez, acele edin' diyor" dedi. Enver Bey, her eyin hazr olduu haberini ald anda kpkrmz oldu. Artk geriye dn yoktu. Hemen kendini toparlad ve kapnn nndeki kr ata atlad. Kimse konumuyordu. Enver Bey kr atn zerinde, biz de yaya olarak yannda yrmeye baladk. Ben solundaym, zmitli Mmtaz sanda. Hilmi ile Mustafa Necib bizi takip ediyorlar. Yaya olarak ilerliyoruz. Bylece Enver Bey'i de muhafazaya alm oluyoruz. Silah Tahsin, Feda Eyp gibi birka arkada daha bize eklendi. Babli binasna yaklatka, hissediyorum, tedirginliimiz artyor. 133 Osmanl'nn kt mukadderatn deitireceimizden hi kukumuz yoktu. Babli binas gzkt. Babli nndeki tenhalk Enver Bey'i telalandrd ve Sa-pancal Hakk'ya "Her ey hazr dediin bu mu?" der gibi ters ters bakt. Artk geriye dn yoktu. Babli n tenhayd ama ayn zamanda Muhafz Tabu-ru'ndan da bir haber yoktu. Enver Bey yava yava Bab-li'ye doru ilerliyordu ama beklediimiz kalabalk bir trl toplanmyordu. Ne oluyordu, bizim arkadalar korkup bir keye mi sinmilerdi? Civar kahvelerde ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup pek ok kiinin bulunmas gerekiyordu. Benim grdm bu insanlar destek vermekten korkan baklarla sadece bizi izliyorlard. Duyduum bir ses beni kendime getirdi. mer Naci, Nafa Nezareti'nin (imdiki stanbul Mill Eitim Mdrl) merdivenlerinin zerine kmt. Halk hatiplii herkese bilinen, takdir edilen mer Naci'nin yannda yazar mer Seyfeddin vard. Bu ikilinin dostluu yllar nce Selanik'te birlikte kardklar Gen Kalemler mecmuasndan geliyordu. mer Naci, 28 yann verdii gle baryordu: " Bu memleketi Abdlhamid'in zalim idaresinden kurtaran ttihat ve Terakki'dir. Hareket Ordusu'nu hazrlayp stanbul'a gnderen ttihat ve Terakki'dir. Merutiyeti, hrriyeti bu memlekete hediye eden ttihat Terakki'dir. Vatandalar, hkmet Edirne'mizi Bulgarlara teslime karar verdi, hrriyet kahraman, Trablusgarp kahraman Enver Bey Babli'ye yryor. Hadi siz de ona katln, onunla beraber vatan kurtarn... Yaasn vatan!.. Yaasn millet!.. Yaasn ttihat ve Terak-ki!.." Ne oldu ise, bu szlerden sonra oldu... Millet zaten bkmt, gnlerdir kulaklaryla duyduu silah ve top seslerinden. Dman ha bugn ha yarn stan-

135 bul'a girecek diye endieliydi. Byk devletlerin gemileri her an bizi yutmak iin Boaz'da beklemiyor muydu? mer Naci heyecanl, ateli bardka millet iinden de sesler ykseldi, alklar balad. Millet, bu canl, kan kztran hitabet karsnda coarak bir anda sel gibi Babli nne doru akmaya balad. Enver Bey Babli nnde demir kapdan girince atnn s-tnden atlad. Meydann dolmasn bekleyecek vakit yoktu. Baskn balatt... Babli'nin cadde zerindeki parmaklkl d kapsnn tu-tulmas iin Enver Bey, Doktor Abidin Bey'e3 "Kaplar derhal kapaynz. Vazifelilerden baka ieri kimse girmesin" emrini verdi. Enver Bey'le birlikte biz de Sadaret Dairesi'ne kan mermer merdivenlerden, sratle ieri girdik. Doktor Abidin Bey birka adamyla parmaklkl kanatlar evirdi, kapy kapatt. Sadaret Dairesi'nin byk holnde durduk. Ben ve Sa-pancal Hakk, sadrazamn bulunduu Sadaret makam oda-syla, kabine yelerinin bulunduu Vkela Meclisi salonunun kapsn muhafaza altna alacaktk. Enver Bey teki ihtilalcilerin ieriye serbeste girmesini salayacakt. Bizden nde ellerinde klla ilerleyen iki arkada eyh-lislam Cemaleddin Efendi'nin muhafz iki nbetiyle kar-latlar. Ben hi istifimi bozmamtm ki, Sapancal Hakk Bey grlercesine "ekil oradan, yoksa ban belaya girer!" diye bard ve kapda duran iki nbetiye de askerce, "Selam dur!" emrini verdi. Nbetiler ardlar ama bu emre uydular. Salona girdik. erdeki Sadaret yaverinin odasnda ay i-mekte olan ve bir misafiriyle gren Sadaret Yaveri Ohrili Nafiz Bey baskn ilk anlayan kii oldu. Masasnn zerinde 3 Dr. Abidin Bey, 1926 ylnda Atatrk'e zmir'de yaplan suikasta kart iddiasyla idam edildi, ttihat ve Terakki'nin nc gcnn birini subaylar oluturuyorsa, dierini tp doktorlar oluturuyordu. 136 duran tabancasn alarak dar frlad. Nafiz Bey Arnavut su-baylardand, ttihatlar sevmezdi ama cesaretiyle tannmt. ttihat ve Terakki hkmetini ykmak iin daa kan (21-22 haziran 1912) "Halaskar Zabitan" grubuna dahildi. Nafiz Bey salona kt srada birdenbire bir tabanca sesi duyuldu. Mustafa Necib kendisine engel olmak isteyen Komiser Celal'e ate etmi ve kanlar iinde yere sermiti. Ko-miser silahn bile kullanamadan vurulmutu. Komiserin vurulduunu gren Yaver Nafiz daha da kararl, bizim zerimize bir el ate etti. Bu kurun kimseye isabet etmedi, ama kendisi de zmitli Mmtaz tarafndan yaraland. Nafiz Bey yaral olarak yaver odasna girerek lmekten kurtuldu. Onunla uraacak zamanmz yoktu. zmitli Mmtazla tam Sadaret makamna ynelmitik ki, Harbiye nazn yaverlerinden Kbrsl Tevfik Bey, tabanca seslerinin yaratt aknlk ve hiddetle bize, "Durun, nereye?.." diye barmaya balad. Bu arada d kapda toplanan gibi kalabaln ieri girmesini nlemeye alan iki askerin havaya ate etmesi zerine telaa kaplan Tevfik Bey zerime kurun yadrd. Biz de kendimizi koruduk. Tevfik Bey yedii iki kurunla yld kald. Bu arada silah seslerini duyan dardaki arkadalarmz da iki zavall neferi susturmulard. Mustafa Necib hasta olduundan sratle yryemiyor, biraz geride kalyordu. Salona girdiinde, Tevfik Bey ve muhafzn cesediyle karlayor. Bu arada dorudan yaverin odasna giriyor ama bilmiyor ki, Nafiz Bey yaral ve orada saklanyor. Nafiz Bey arkadalarnn lmnden duyduu kzgnlk, nefret ve ihtilalcilerden intikam alma duygusuyla hemen ate ediyor. Ve Nafiz Bey, Mustafa Necib'i ebediyete gnderiyor. Yiit arkadamz lmeden nce skt kurunla Nafiz'i bir kez daha yere seriyor. Biz grdmzde, Mustafa Necib hemen kapnn nne yklmt. Yaver Nafiz ise oturduu kanepenin zerine d-mt. 137 Mustafa Necib Selanik Merkez Kumandan Kaymakam (Yarbay) Nzm Bey'i vuran, II. Abdlhamid'in hafiyelerinden smail Mahir Paa'nn makamna gvenlik kontrollerini atlatarak kp, Makedonya'dan ekip gitmesini emreden cesur kardeimizdi... Hrriyet kvlcmn atee dntren yiit arkadamzd. Babli binasnda odalar, koridorlar sava alanna dnmt. Her yer kan iindeydi. Biraz ilerleyerek Sadaret odasnn nndeki kk sofaya daldk. Amacmz Vkela Meclisi salonuna girip Sadrazam Kmil Paa'ya zorla istifaname yazdrmakt. Bu arada zmitli Mmtaz gsnde saklad bayra ka-rarak, ieri girdiimizi Talat Bey ve arkadalarna haber verdi.

Silah seslerini duyan Harbiye Nazr Nzm Paa, her zaman olduu gibi kabaday grnyle, elleri cebinde makamndan dar kt. Karsnda Binba Enver Bey'i ve bizleri grnce bir an ard. Birka adm atarak sofadaki yuvarlak masann nne geldi. Enver Bey tam karsndayd, biz de iki yandan ortalarna dizildik. Ben Nzm Paa'nn solundaym, yanmda zmitli Mmtaz var. Nzm Paa'nn sanda Sapancal Hakk, onun yannda da Hilmi Bey vard. Bir yanda Erknharbiyei Umumiye reisinin bile bal bu-lunduu, mir (mareal) rtbesinde bir komutan Nzm Paa, dier yanda binba, yzba ve temen rtbesinde bizler... Nzm Paa sert bir dille, hiddet iinde, "Bu ne cret, burada ne aryorsunuz, asi herifler!" diye barmaya balad. Enver Bey, karsnda birden koskoca Harbiye nazrn grnce kpkrmz kesilmiti. Nzm Paa'y amiri olarak as-kerce selamlad ve saygl bir dille, "Paa Hazretleri, millet Kmil Paa Hkmeti'nin istifasn istiyor, vatan satanlara ordu msaade etmeyecektir" diye szlerine balamt ki, Nzm Paa yine barmaya balad. Kolumu paann arkasndan evirip sa akana tabancam yaklatrdm ve tetie bastm. Harbiye nazrnn kafasndan fkran kan ve btn heybetiyle yere seriliini izle138

dim. Korkulan, ekinilen Nzm Paa'nn ii bitmiti. Enver Bey sesi titreyerek, "Eyvah, Yakub Cemil ne yaptn, buna ne lzum vard?.." dedi, Enver Bey'e dndm, "Bu herife laf anlatlr m?" dedim ve Nazm Paa'nn yerde yatan vcuduna bir kurun daha sktm. Nzm Paa biz ttihatlar ok aldatmam myd; ite hak ettiini bulmutu. Enver Bey olay kabullenmeye alr baklaryla, yzleri sararan dier arkadalara moral vermek istercesine, "nklaptr, kan dklr, millet iin gerekirse harbiye nazrlar da can verir, ne yapalm, kader. Vazifemize devam edelim" dedi. Herkes toparlanp kendine geldi. Bu arada Talat Bey de bize katlmt. Harbiye nazrnn cansz yatan halini grnce oke oldu ama sesini de karmad. O dahil herkes anlamt ki, ok yaydan kmt. Odaclardan Ahmed Aa korkusundan bir keye sinmiti, ona sadrazamn nerede olduunu sorduk, bir trl konuamad, dili tutulmutu, eliyle Sadaret makam odasn gsterdi. Vkela Heyeti, iyi snmad iin Meclis odas yerine, Sa-daret makamnda toplanmt. Enver Bey sert bir darbeyle kapy ardna kadar at. Meclisi Vkela'nn topland salona hep beraber girdik. Nazrlar korkudan dier odalara kamlard. Masa banda yalnzca Osmanl mparatorluu'nun mehur sadrazam Kbrsl Kmil Paa vard. Sadrazam yerinden bile oynamamt. Bize dnerek, her zamanki kibar haliyle "Ne istiyorsunuz evlatlarm?" dedi. Enver Bey'in gveni yerine gelmiti, "Paa Hazretleri millet sizi istemiyor, imzalamaya kararl olduunuz sulhten sonra, bu devlet baki kalmaz, ltfen istifanamenizi yaznz" dedi. Kmil Paa, metanet iinde ktlktan "Makam Sadareti 139 Uzma" basl bir kat ald ve iki satrla istifa ettiini yazd.4 Kd Talat Bey ald ve "Paa Hazretleri, 'ciheti askeriyeden vaki srar zerine' diye yazmsnz. Ltfen pencereden bakar msnz, darda sadece askerler deil, her meslekten millet var" dedi. Kmil Paa ne yerinden kalkt, ne de bir ey dedi; istifa metnindeki "ciheti askeriye"nin yanna "ve millet" ilavesini yapt. stifa mektubunu bir zarf iinde Enver Beye uzatt.5 Zarf alp odadan ktk. Ksa bir durum deerlendirmesi yaptk. Babli Baskn srasnda biri bizden olmak zere 7 kii l-m 19 kii yaralanmt. Btn cesetlerin yaver odasna kaldrlmasna karar verdik. Elimizi abuk tutmamz gereki-yordu. Babli'nin korumaln yapan Uak Taburu zemin katta silah atm ve kendilerine bir emrin gelmesini bekliyorlard. Nzm Paa ld iin bu emri kimse verememiti ama her an bu emir gelebilirdi. Cemal Bey, baz nazrlar alp stanbul Muhafzl'na g-trecekti. Talat Bey Babli telgrafhanesinden, yurdun her tarafna telgrafla hkmetin ykldn bildirecekti.

Hemen orada Azm Bey stanbul Emniyet Mdrl'ne atand. Sudi ve Nail yardmcs oldu. Kmil Paa taraftarlarnn kar harekete gememeleri iin gereken her trl tedbir alnd. Ordunun bir blm zaten bizim kontrolmzdeydi. Darbe henz bitmemiti. Sapancal Hakk ve dier arkadalarmz Babli binasnda brakp, Enver Bey ve zmitli Mmtaz'la oradan ayrldk. 4 ngilizler 1918 ylnda stanbul'a ayak bastklarnda hemen geni apl tutuklamalara baladlar. 311 kiilik kara listenin 100 kiisini, "1913 Babli basknna katlma suunu ileyen" ttihat ve Terakki yeleri oluturdu. Birinci Dnya Sava'ndan nce stanbul'da yaplm hkmet darbesiyle ngilizlerin ne alakas vard!.. Bu darbe Osmanl'nn i ii deil miydi? Demek ki sadrazama bouna ngilizci Kmil Paa dememilerdi... 5 27 Mays 1960 asker hareketi, Sadrazam Kmil Paa'nn torunu, Millet Partisi genel bakanl grevinde de bulunan Prof. Yusuf Hikmet Bayur'u, 4 yl 2 ay hapse mahkm etti. Ayrca kamu hizmetlerinden men etti ve Manisa'da bir yl zorunlu oturma cezasna arptrd! 140

Salonu getik, merdivenlerden inip d kapnn nne gel-diimizde Babli nnde binlerce kiinin toplandna ahit olduk. Bir ucu cmle kapsnda, bir ucu Caalolunda, bir ucu da Sirkeci'deydi. Millet Babli'de ne olduunu konuup, tartyordu. Enver Bey'i karlarnda grnce alklamaya baladlar. Enver Bey istediimiz zerine, milletin kafasndaki kar-kl gidermek ve onlara moral vermek iin konuma yapt: "Kmil Paa istifa etti. Tamamyla milletin haklarm savu-nacak bir kabine kurulacaktr. imdi Zat ahane'ye bilgi vermek zere Saray'a gidiyorum." Enver Bey hep ksa konuurdu. Hrriyet ilan edildiinde de ancak srarlar zerine birka sz sylemiti. Merutiyet ilannn zerinden be yl gemiti; o zamanlar "Yaasn Hrriyet Kahraman Enver" diye baranlar bugn yine, "Yaasn Enver Bey" diye baryordu. Bir de ekleme yapyorlard: "Enver Edirne'ye... Enver Edirne'ye!.." Enver Bey, zmitli Mmtaz ve ben, mz birbirimizin gzne baktk, Edirne'yi her ne pahasna olursa olsun ala-caktk!.. Babli binasnn nnde eyhlislam Cemaleddin Efen-di'nin otomobili duruyordu. Hemen ona atladk. ofr tehdit ederek Dolmabahe'ye gitmesini emrettik. Saraya giderken tabancamdaki bo yerlere yeni kurun doldurdum! Ne pahasna olursa olsun bu darbe baaryla sona erecekti! Otomobille giderken kalabal daha rahat grebildik. Byk bir alan hncahn dolmutu. Kalabal yarmak ok zor oldu. Millet Enver Bey'i tanynca otomobili havaya kaldrmak istiyordu. Babli nnde mer Naci hl bararak ttihat ve Te-rakki'nin baarlarn heyecanl sesiyle anlatmaya devam ediyordu. Ama artk millet de onunla beraber baryordu: "Yaasn millet! Yaasn ttihat ve Terakki!" Sonunda Dolmabahe'ye ulamtk. 141 Zat ahane'nin huzuruna kmak istediimizi Bamabe-yinci Halit Ziya Bey'e (Uaklgil) syledik. Babli'de olan bitenden haberleri vard. Sultan V. Mehmed, Binba Enver Bey'in huzura gelmek istediini renince "Buyursunlar" demi. Zat ahane'nin huzuruna girdik. Elini perek karsnda vaziyet aldk. Zat ahane karsnda bir binba ile iki yzbay grnce arr gibi oldu. Ya da bana yle geldi. Enver Bey hemen sze girerek, Heyeti Vkela'nn vatan hyanetini, Edir-ne'nin Bulgarlara terkini, ordunun buna asla raz olmadn Harbiye Nazn Nazm Paa'nn lmn ve Kmil Paa'nn e-kilmek zorunda olduunu heyecanl bir ses tonuyla anlatt. Sultan Mehmed Read, grltden, isyandan hi hazzetmedi-inden, "Peki, olum Enver, ne yapmam istiyorsunuz?" dedi. Enver Bey,"Sadarete Mahmud evket Paa kulunuzu ge-tirmek ve mhr ona teslim eylemek dileindeyiz Efendimiz. Bakomutanlk vekletine zzet Paa kulunuzun getirilmesini ve kabine kuruluncaya kadar da Talat Bey'in Dahiliye nezareti vekilliine tayin buyurulmasn millet adna istirham ediyorum Efendimiz" dedi.

"Peki yle yapnz, memnun oldum. Beni bu ciz adam-lardan kurtardnz. Var ol olum, Allah size muvaffakiyet versin. Mahzuziyeti ahane'mi orduya ibla ediniz!" demesi zerine bata Enver Bey olmak zere Zat ahane'yi asker selamyla selamladk ve karken yine elini ptk. Darbenin son raundu... Saraydan karken bizi bir tela almt; Zat ahaneye, Mahmud evket Paa'nn adn vermitik ama paadan henz haber yoktu. Biz Babli'ye yrrken, Kurmay Albay smail Hakk'y, Mahmud evket Paa'nn skdar'daki evine gndermitik. Ancak ondan haber yoktu. Bu arada biz saraydayken stanbul Muhafz Memduh Paa ile Kurmay Bakan Kzm (Dirik) Bey, Babli'ye gelmi ve hemen ieri girmiler. Memduh Paa'y bilmiyorum ama Kzm Bey bizdendi. Cemiyet'e 1906 ylnda girmiti. Makedonya'da bizlerle bera142

berdi. Babli'yi basacamz biliyordu. Zaten bilerek kurmay bakanlna getirilmiti.6 Sapancal Hakk, Kzm Bey'i bir kenara ekip, durumun gayet nazik olduunu, Memduh Paa'y idare etmesini, paann bir yere kmldamamasn salamasn rica etmi. Sapancal Hakk tedbiri elden brakmamak iin, Kzm Bey dnda bir de Memduh Paa'nn yaveri Caferelebili Mehmed Ali Bey'i de uyarm. O da bizdendi, ttihatyd. Saraydan Babli'ye gelmitik. Basknn zerinden drt saat gemiti. Mahmud evket Paa, ttihat ve Terakki'nin sadrazamlk teklifini zorla kabul etmiti. Ancak bir istei vard: kuraca kabinede Talat Bey'e grev vermeyecekti. nk yedi ay nce (9 temmuz 1912) Harbiye nazrl grevinden Talat Bey'in muhalefeti nedeniyle ayrlmak zorunda kalmt. Talat Bey, Mahmud evket Paa'nn Hareket Ordusu komutanlndan itibaren nfuzunu giderek artrmasndan ve adeta diktatr haline gelmesinden rahatszlk duymutu. yle ya, iki cambaz bir ipte oynamazd! Paa imdi Talat Bey'den "cn" almak istiyordu. Mahmud evket Pa-a'nn ad Dolmabahe Saray'na bildirilmiti, yapacak bir ey yoktu, teklifi kabul edildi. Mahmud evket Paa, skdar'dan Dolmabahe Saray'na gitti, huzura kt. Sadaret tayini iradesini ald ve "Hatt Hmayun"unu yazdrd. Ayrca "mir"lik (mareallik) rtbe-sini de ald. Vakit ge olduundan Sadaret alay treni bir son-raki gne kald. Sadrazam otomobiliyle Babli'ye girerken byk bir alk tufanyla karland. Mir Mahmud evket Paa yeni hk6 ttihat ve Terakki'nin iki nl subaynn ocuklar; Resneli Niyazi'nin iki olu Mithat ve Saim ile Kzm (Dirik) Bey'in olu Orhan 1930'lu yllarn ikinci yarsnda Almanya'da Mnih Teknik niversitesi'nde birlikte okudular. lme ba koyan iki fedanin ocuklar birbirleriyle nedense hi diyalog kurmadlar. Bu olay deil ama, 1930 ylnda kz kran'n, tiyatrocu Muammer Karaca'ya k olup kamas Kzm Dirik'i oke etti. Bu olay zerine zmir valiliinden istifasn Atatrk nledi! 143 metin bakan olarak Babli'nin cmle kapsndan girdiinde akamn saat sekiz buuu olmutu. Heyhat! Gnler ne abuk geiyordu... yl nce 31 Mart Ayaklanmas ktnda Hareket Ordusu'nun banda stanbul'a giren kumandan Mahmud evket Paa imdi sadrazam olarak Babli'ye giriyordu!.. Yedi sadrazam Mahmud evket Paa otomobilden indi, binektana kt, halk selamlad ve yksek sesle konumaya balad: "Zat ahane'mizin iradesine tevfikan sadareti u g za-manda kabul ettim. Kabineyi kurduktan sonra elimizden geldii kadar alacaz. Bu anda sizden de yardm bekleriz. Sktu muhafaza ederek buradan ekilmenizi emir ve rica ederim." Mahmud evket Paa kap nnde Talat Bey ve Cemal Bey'le karlat, Talat Bey'e souk davrand. Beklenen oldu ve gece Mahmud evket Paa, Talat Bey hari kabinesini kurdu. Harbiye nazrl grevini de stlenmiti. Enver Bey'in amcas Halil Bey stanbul merkez komutan-lna tayin edildi. Ve gecenin ilerleyen saatlerinde yeni sadrazam, Sadaret makamna oturarak ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimleriyle Babli erknnn tebriklerini kabul etti. ttihat ve Terakki Cemiyeti artk iktidar fiil olarak eline almt...

Devrik Dahiliye Nazr Reid ve Maliye Nazr Abdurrah-man beyler her zaman ttihat ve Terakki'nin ba dmanlaryd. Bize kar derin kin ve garazlar vard. Yapmadklarn brakmamlard. Tanin gazetesini kapattrm, ttihat ve Terakki'yi de kapatmak istemilerdi. imdi elimize dmlerdi ite. Ama bizimkiler ne yapyordu, bu adamlara saygda kusur etmiyorlard. Dayanamadm. Sapancal Hakk'ya, "Byle ol-mayacak. Bu adamlar rahat durmazlar, keke balamken Reid Bey ile Abdurrahman Beyi de Nzm Paa'nn yanna, 44 br dnyaya gnderseydim!" dedim. Sapancal Hakk bana, "Ne yapyorsun? Artk bu, pek ayp olur! Teslim olmu, kuvvetleri ve nfuzlar kalmam adamlar ldrmek ok irkin olur! Bize yakmaz, bundan vazge" dedi. Bu laf iyice tepemi attrd, cevap bile vermeden uzaklatm. stanbul Muhafzl Komutanl'na getirilen Cemal Bey'i makamnda yaz yazarken buldum. "Memleketin selameti uruna ve milletin intikamn almak iin Reid Bey ile Abdurrahman Bey'i de vuraym! Ne dersiniz?" dedim. Cemal Bey sinirli ve hayret eder bir halde elindeki kalemi brakarak, sert bir dille bana, "Artk ben bu dakikadan itibaren byle eylere meydan vermem! imdi biz hkmeti ele aldk. Hkmsz, sebepsiz adam ldrenleyiz. Bir daha byle ey iitmeyeyim!" dedi. Bu kadar tepkiden sonra yapacak bir ey kalmad. Mecburen vazgemek zorunda kaldm. Benim hakl olduum bir yl deil birka ay sonra ortaya kacakt... Harbiye Nazr Nzm Paa ile iki yaverinin ve bir komiser ile iki neferin lmesi aleyhime ok fazla tepki yaratt. Sanki hepsini ben vurmutum? ttihat ve Terakki Cemiyeti, aleyhine geliebilecek olaylarn olmasn engellemeye alyorlard. Tm dmanlarmz ortadan kaldralm teklifim zerine Talat Bey ve Cemal Bey'in bir grme yaptklarn duydum. Hem muhalifleri korkutmak istiyorlar, hem de beni ve benim gibi dnen ttihat ve Terakki'nin yiit fedalerine gzda vermek istiyorlard. Ne olur ne olmaz diye, gvenlikleri iin, Reid Bey ve Ab-durrahman Bey'i birka gnlne stanbul Muhafzl'na nakletmeye karar vermilerdi. Sadrazam Mahmud evket Paa da bu karar onaylamt. Reid Bey ve Abdurrahman Bey, tutuklu bulunduklar odada etli yemeklerle beslendiler. Misafir gibi kabul grdler. Sonra da ellerine pasaport, ceplerine harcrah konularak Avrupa'ya gnderildiler. 145 Bamuharrir Ali Kemal,7 Gmlcneli smail Hakk ve Rza Nur gibi birka kiiyi de gstermelik olarak tevkif edip, sonra yurtdna kmalarna izin verdiler. Hepsi o kadar. Bize ne oldu dersiniz? Enver Bey'in etrafndan ayrlmayan, gzn budaktan saknmayan biz fedaler nasl dllendirildik dersiniz?.. Rumeli'de, Makedonya'da Bulgar ve Srp etecilerine kar savaan bizdik... Merutiyet ilan iin Manastr'da daa kan bizdik... Hrriyeti korumak iin gericilerle stanbul caddelerinde savaan bizdik... Trablusgarp llerinde bir kar topramz vermemek iin direnen bizdik. Bulgar, Yunan, Srp ordularna kar vatanmz savunan bizdik. Dn bize, "aerei mbeere" (slam dininin ilk gnlerinde, gsterdikleri byk hizmet ve cesaretten dolay hayatlarnda cennet mjdelenen) unvan verenler, bugn artk "ae-re" deil, "haere" diyorlard! Ve sonunda amalarna ulatlar. Bizi ordudan attrdlar... 3 ubat 1913 tarihinde orduyla ilikimizi kestiler. Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paa, Sada-ret'e gnderdii belgede yle diyordu: "... teden beri ttihat ve Terakki Cemiyeti murahhaslkla-rnda hizmet etmek suretiyle siyas cereyanlara teslimi nefs fikir etmi zevattan olup 'kymet ve meziyete hibir gna (ekilde) noksanlar olmamakla beraber' orduda hizmetleri, 7 kdam gazetesinin bayazar Ali Kemal, ttihatlara kar hep sert muhalefet yrtt. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn da yesi olan Ali Kemal, Kuvay Milliye'ye ve Kurtulu Sava'na da kar kt. 6 kasm 1922'de zmit'te lin edildi. Ali Kemal'in olu Zeki Kuneralp 1978 ylnda Madrid bykelilii yapt. 2 haziran 1978 tarihinde makam otomobili, "Ermeni Genocite Komondosu" adl rgt tarafndan tarand. Ei Necla Kuneralp ile bacana emekli bykeli Beir Balcolu ehit oldu. Ali Kemal'in torunu ise tarihi Sinan Kuneralp'tir. 146

ordunun siyasiyattan ekilmesi hakkndaki emeli katinin husulne mni olacandan, Yzba Mehmed Nzm, Mla-zm Evvel Hakk (Sapancal Hakk), Yzba Yakub Cemil, Yzba Yusuf Musa ve Mlazm Evvel Hasan Tahsin, Mla-zm Evvel Hseyin Rahmi efendilerin dahi nisbeti askeriyele-rinin kat (askerlikle ilikilerinin kesilmesi)..."8 Sadece niformamz karmtk, iimizdeki vatan millet akn deil. Balar sktnda yine bizi yardma aracaklard. Hem de ksa bir sre sonra... 8 Belgenin ayrnts iin baknz: Toplumsal Tarih dergisi, aralk 1999. Paris'te torun "Yakub Cemil" 15 kasm 1983. Tarihi iyi hatrlyorum; nk o gn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi. Paris'te skan Ara Toranyan'n Marsilya'ya geecei bilgisi o gn geldi. Hangi gn ve hangi saatte gidecei bilgisi elimize ulamt. Trenle yolculuk yapacan bile renmitik. Marsilya ekibi iyi almt. Fazla bir zamanmz kalmamt. Hedefi zaten 1,5 yldr fotoraflarndan, slaytlarndan ez-berlemitik. Oturduu ev adresi zerine maketlerle almaya baladk. Saha maketleri harikayd. Champs-Elyseesye yakn oturuyordu. Bir ucu Seine Nehri zerindeki Pl. de l'Alma Kprs'ne, dier ucu Champs-Elyseesye uzanan, nllerin oturduu V. George Caddesi zerindeki tarihi bir binann ikinci katnda kalyordu. Aslnda ben, "Pl. de l'Alma Kprs" diye bilmem. Bizde her yer numaralandrlr. O kpry ben numarasndan bilirim. Caddeleri, sokaklar da numaralarndan bilirim. Bizim ekip yine kiiydi. Ben, Mehmet Ali Aabey ve "Akrep". Mehmet Ali Aabey beni ayr bir gruba brakmyordu. 148 Paris'e giriimiz kolay oldu. yldzl bir otelde kalyorum, yanlmyorsam ad Hotel Eiffel'di. Beikta'n Akaretler semtindeki sra evler gibi. Eski bir bina. Be katl. Yangn merdivenin olmas otelin seilmesi iin nemli nedenlerden biri. nc kattaydm. Odadan Eiffel Kulesi grnyordu. lkelere, yaptn ilere, kimliinde yazan mesleine gre kalnacak oteller belirlenir. Ya fabrikasnn temsilcisi Paris'e geldii zaman nerede kalmas gerekiyorsa orada kalmak zorundasnzdr. Ne en lks bir otelde, ne daha ucuz bir pansiyonda deil. tiraz edemezsin. Pansiyonsa pansiyonda kalrsn, Hilton ise Hilton'da. Kalacamz yerler biz daha o lkeye gitmeden nce sap-tanr. izgiyi (lke snr) atktan sonra, gvenliinden, yeme imenden, yani tm ihtiyalarndan sen sorumlusundur. Bunun iin kesin bir diyet vardr. Her trl svy az alrsn, buna iki de zellikle dahildir. Beyrut'ta olduu gibi bazen sarho olurum. Ne yapalm her yasak insan cezbediyor. Mehmet Ali Aabey de benim gibidir. Ama "Akrep" bize hi benzemez, ok disiplinlidir. Onunki askeri disiplin! Dnyann her yerinde en iyi yiyecek peynir ekmektir. Dier yiyecekler barsaklarnda hayli hareketlere neden olabilir. Kahvalt otelde yaplr; yarm dilim kzarm ekmek, ok az peynir ve yarm bardak kahve veya ay. Ama kesinlikle ekersiz. Otel dnda yememeye gayret ederiz. Otel bizim iin gvenliklidir. Tanmayz ama biliriz ki baz personel bize yakndr veya "p'lerin biri otelde alyordur! Mze biletleri, girilmeyen sinemalardan alman biletler ve kk kitapklar da, ya evraklaryla birlikte otel odanz-daki masann zerine geliigzel braklmaldr. Odada antalarn, elbiselerini, evraklarn belirli yerlere koyarsn. Oda temizlikileri dnda eer antan, elbiselerin senin koyduun gibi deilse, hissedersin ki "ziyaretilerin" gelmitir. Eer eyalarnda hi kprdama olmamsa yine phelenirsin. O zaman uyu bakalm uyuyabilirsen! 149 phe durumunda hemen oteli terk edersin. Hatta ehri, lkeyi bile. nk aa kmsndr.

Otel grevlilerine Louvre Mzesi'ne, Notre-Dame Katedra-li'ne nasl gideceinizi sorarsnz. Bunlarla sohbet ederken Ortadoulu ortalama bir iadamnn kltryle konumanz gerekir. Bu sohbetlerde de dikkat ekmemeniz lazmdr. Bizim otelin evresinde yaayanlarn byk ounluu Trk't. Bir gn az kalsn kimliklerimiz ortaya kacakt. Bir gece, ilk kez mz bir araya gelip lokantada yemek yiyip iki ierken, yanmzdaki masada oturan genten biri, "Siz Trk msnz?" diye sordu Franszca. Afalladk! Mosmor olduk! Mehmet Ali Aabey Franszca, 'Trk olduumuzu nereden karyorsunuz, siz kimsiniz?.." dedi. O kii yanlmyorsam, o gnlerde Paris'te bulunan, Maz-har Alanson'du. Yanndaki arkadalar da Fuat ile zkan'd. Kadehleri tokuturu eklimiz Trklere benziyormu, o ne-denle dikkatlerini ekmiiz. Hani bizde dettir; bymzle rak ierken, kadehinin alt tarafna vurulmak istenir, bykte yan yana vurdurmak iin abalar ya, onu grmler. Trk bize iyi bir ders vermiti. Her konuda dikkatli ol-malydk! stelik Paris ASALA militanlaryla kaynyordu. Burada size bir not aktaraym; o gnlerde Paris'te bulunan ASALA militanlar Nairi Uranyan ve Aza Uranyan yllar sonra (28 ekim 1999) Ermenistan'da Parlamento binasn basp bata Babakan Vasgen Sarkisyan ve Meclis Bakan Karen Demirciyan olmak zere 8 kiiyi ldrdler. Yani adamlar sahiden ok tehlikeliydi. Dikkatli olmalydk. Ama dikkatsiz davranlarda da bulunuyorduk... Bu nedenle Paris'te "bizim evdekilerden" fra yedik. Mehmet Ali Aabey dikkat ekmemek iin bir kz arkada buldu. Otelde onunla kalyor. Kamufle iin kadn her zaman iyidir. Ama yle ok dikkat eken hayat kadnlar gibi deil. Kadn da fazla dikkat ekmeyecek. Bir gn beklediimiz haber "p"den geldi, hedef istenilen yerdeydi. 150 Malzemeler de hazrd. "Akrep" hemen gitme taraftaryd, ancak Mehmet Ali Aabey'e ulaamyorduk. Nerede olduu belli deildi. Kimseye haber de vermemiti. "Mehmet Ali Aabey olmadan gitmem" dedim. Aramzda ufak bir tartma kt. kald. Dedim ya Mehmet Ali Aabey biraz apknd. Byle bir aksilii tabi tahmin edemezdi. Ama ba hep apknl y-znden belaya giriyordu. Daha nce de izinsiz Londra'ya gidip elilikteki sevgilisiyle bulumas olay olmutu. "pler" her eyi ceride (rapor) etmilerdi. Akam "evde" toplandk. Mehmet Ali Aabey'e benim yanmda "ev sahibesi" tara-fndan fra atlmas dorusu arma gitmiti. Hele, "Paris'in her sokanda, caddesinde ehitlerin kan yerde dururken, siz nasl byle bo vermi, tatile gelmi turistler gibi davranrsnz?.." laf boazma dmledi...l Hepimiz epey gerilmitik aslnda. Franszlar bombalama olaylarndan sonra rahat almamza izin vermiyorlard. Zaten bir grubumuz tamamen aa kmt. "Ev"den ayrldktan sonra birbirimizle bir sre konumadk. Yreimizi paralayan szler gerekten ok ar gelmiti. Paris'e gelirken "Savulun tavanlar Jn-Trkler geliyor" diye taklmtk birbirimize. u dtmz hale bak. Aklma babam geldi... 1963 maysnn son gn apoletleri skld, artk o ni-formaszd. En deerli varl tabancasn vermek zorunda kalmt. Babamn aladn ben ilk o gn, stanbul Balmumcu'da1 Paris'le; 24 ekim 1975'te Bykeli smail Erez ve ofr Talip Yener; 22 aralk 1979'da Turizm Maviri Ylmaz olpan; 4 mart 1981 'de alma Maviri Reat Morali ve din grevlisi Tecelli Ar; 24 eyll 1981'de Elilik gvenlik grevlisi Cemal zen ldrld. 26 eyll 1980'de silahl saldrya urayan basn ataesi Seluk Bakkalba fel oldu. 151 ki evimizde grdm. Babam da tpk dedem Yakub Cemil gibi uruna lm gze ald niformasn karmak zorunda kalmt. Rtbesi de neydi biliyor musunuz: yzba! Yani dedem de, babam da ayn rtbedeyken ordudan karlmlard!

Nasl bir kaderdi bu! Babam sadece niformasn kaybedecekti; lider bildii Kurmay Albay Talat Aydemir gibi idam edilmeyecekti! Talat Aydemir'i ben ocukluumdan hatrlyorum. Aydemir'i dedem Yakub Cemil'e benzetirim. Son dakika-larn ezbere bilirim. Diyebilirim ki, hatratn yz kez oku-muumdur. ok hazindir o son anlar: 22 ubat (1962) ve 21 Mays (1963) ihtilal giriimlerinin li-deri Kurmay Albay Talat Aydemir 5 temmuz 1964 sabah saat 02.30'da Ankara Asr Cezaevi mdrnn odasna getirilir. nfaz emri yzne kar okunur. Salk muayenesi ve din telkinlerden sonra beyaz idam gmlei giydirilir. Elleri kelepeli olduu halde sehpaya ilerleyen Talat Aydemir son arzusu olarak, "Kendi iimi kendim grmek istiyorum, kelepelerimi karn" der. stei yerine getirilmez. Sehpaya kar. Boynuna ip geirildikten sonra, "Memleket iin feda olsun" diyerek iskemleyi tekmeler. Saat 02.50'yi gstermektedir... Babam idam edilmedi ama niformasn karmak zorunda kalmas bizim aile iin ikinci bir ykm oldu. Acya dayanamayan Cemile Teyzem (dedem Yakub Ce-mil'in kz) vefat etti. Tpk halas Edare (dedem Yakub Cemil'in kz kardei) gibi evlenmemiti. Kadky'de ahap bir evde kz kardei lkyle birlikte oturuyordu. Bu evi onlara Enver Paa'nn ald sylenirdi. Herhalde vicdan azabndan kurtulmak iin vermiti!.. Enver Paa'nn ei Naciye Sultan bizimkilere mendil, tarak verirmi, "satp geinin" diye. Ondan nce bykannem Nevver Hanm, arkap'da bir han giriinde azlk satar-m. Dedem Yakub Cemil'in bir yn hi bilinmez. O ldrd kiilerin ailelerine yardm yapacak kadar byk bir insanm. "Karsnn, ocuunun ne gnah var?" dermi. Aile iinde hep, "Eer o paralar bir yere koysayd, biz zor 152 gnlerden hi gemezdik" diye konuulurdu. Sonra iki kz kardei Cibali Sigara Fabrikas'na soktular. Oradan da emekli oldular. Onlar fabrikaya Cumhuriyet ga-zetesinin sahibi Yunus Nadi yerletirmiti. Nadi ailesiyle dostluklar hep srd. Bazen, iki kz karde Cemile ve lknn, elimden tutup beni Cumhuriyet gazetesine gtrdklerini hayal gibi hatrlarm. ttihat ve Terakki yelerinin birbirleriyle ilikileri de il-ginmi. rgt iinde birbirine dman olanlar darya bunu hi belli etmezlermi. rnein, kar grupta olan Doktor Nzm, bizimkileri bir kuru para almadan tedavi edermi! Doktor Nzm da yiit in-sanm. ttihat ve Terakki'yi hatrlamam canm iyice skt. Vatan topra iin cepheden cepheye koanlarn torunlar Paris'te gnl elendiriyordu!.. Canm sahiden ok skkn. bir an nce bitsin istiyorum... Franszlarn nl arkcs Charles Aznavour Ermeni aslldr. Konserlerine giri creti 800 franktr. Yani o kadar nldr. Hl da hayattadr. Onun kuzeni bir gen kz var; o da arkc. Bu kz Ara To-ranyan'la ayn apartmanda oturuyordu. Toranyan ikinci katta, kz beinci katta. Bu kz ile Mehmet Ali Aabey ak yayorlar. Kz, Mehmet Ali Aabey'in Trk olduunu biliyor. Yanl hatrlamyorsam, ticari atae olarak tanyor. Aabey'in Trkiye'deki einden, grevinden ayrlp Paris'te birlikte yaayacaklarn sanyor. Kzn Ermeni meselesiyle, ASALA'yla filan ne ilgisi vard, ne de bilgisi. Aslnda Mehmet Ali Aabey de kza kendini kaptrmt. Trk filmi gibi... Bir yanda ak hikyesi sryor, dier yanda Toranyan'n takibi. aka gibi... Sk takipteyiz. Ara Toranyan evden ok az kyordu. Gidecei yere tak-

153 siyle gidiyordu. Artk otomobil kullanmamay renmiti an-lalan! O kadar bombay "kim yese" vazgeerdi herhalde! Taksi ofr mutlaka gvendii kiiydi. Srekli Opera'ya doru gidiyordu. Arada bir de, Paris Galeria denen yere u-ruyordu. Alveri yapyordu. Biz yakn takip yapmyoruz, o "plerin ii. Sanyorum taksi durana da bir eleman yerletirildi veya "satn alnd". Plan hazrland: "alveri" Toranyan'n evinde yaplacakt.

Mehmet Ali Aabey daha nce birka kez denemiti: Taksiye biniyor (taksi ofr "p"), Aznavour'un akra-bas kzn bulunduu apartmana gidiyor. Franszlarn lks konutlarnda bizdeki gibi kapc yoktur, gvenlik grevlisi vardr. Bu apartman grevlisi gelen kiinin kimliine bakar, kime geldiini sorar, sonra kar tarafa byle bir misafir bekleyip beklemediini sorar. Kardan "O.K." alnca apartmana girmesine izin verir. Mehmet Ali Aabey apartmana artk olduka rahat giriyordu. Bunda verdii bahiin de, hediyelerin de nemi vard herhalde. Son gnlerde Aabey sepet sepet iekle, buketlerle apart-mana gitmeye balad. Kz ieklere bouyordu. Apartman grevlisi Mehmet Ali Aabey'i tand iin iek-lerin tanmasna, taksi ofryle birlikte yardm ediyordu. 20 aralk akam "evde" toplandk. Ara Toranyan yarn 13.30 treniyle Marsilya'ya gidiyordu. Taksiyi filan armasn, her ihtimali dndk. Futbol ma gibi; gol bir saniyelik olaydr. Ancak goln olu srecinin arkasnda binlerce saniye vardr. "Alveri" de yledir! Her dakika, her saniye planland. Malzemeleri takside "p"den alacaktk. Taksiye kii binecektik; Mehmet Ali Aabey, "Akrep" ve ben. "Akrep" ile ben apartmana gelmeden nce inecektik. Apartman grevlisinin bizi grmesini istemiyorduk. p-helenebilirdi. 154 Mehmet Ali Aabey ile ofr apartmana girip grevliyi de her zaman olduu gibi yukar kata karacaklard. Ama bir aksilik olur ve grevli bizi grrse onu da devre d braka-caktk. Yani, "ne pahasna olursa olsun"du! "Alveri" kesinlikle sonulandrlacakt... Mehmet Ali Aabey, "Allah utandrmasn!" dedi, daldk. Otele dndm. Resepsiyon grevlisinin, "Happy birthday" demesiyle a-rdm ama kendimi toparladm. "Alveri" olaca gnden bir gn nce mutlaka odanzda kk bir pasta olur. Arkadalarnz doum gnnz iin gndermitir. Otel de yanna birka ilave yapar mutlaka. Garsonlara da birka para pasta gnderirsiniz, bu arada yarn ayrlacanz da sylersiniz. Btn otel kendi halinde, halim selim, bo vakitlerinde mzelere giden, iyi bahi veren rdnl ya fabrikas temsilcisinin ayrlmasna zlr! Doum gn kutlayan bir adamn ertesi gn "alveri" yapacan kim tahmin eder? 21 aralk. Saat 12.00 sular... M. Ali Aabey ve taksici ("p"), Pl. de 1'Alma Kprs knda "Akrep" ile beni aldlar. Bagaj iek dolu. Ayrca taksinin arka koltuunda da buketler vard. ieklerden zaten zor sdk. Malzemelerimizi aldk, susturucular yerletirdik. Beyrut'un aksine bu kez mekanizma tam oturmutu. stelik elimde tam istediim tabanca vard: Browning... Apartmana yaklarken biz indik. nerken Mehmet Ali Aabey, "Benden nce olmasn" dedi. Yani ben gelmeden adamn iini bitirmeyin demek istiyor. Bamzla onayladk. "Akrep'le birlikte apartmana doru yrmeye baladk. Grnrde hibir anormallik yok. Bizimkiler sepetlerle, buketlerle apartmana girdiler. ki dakika sonra nefesimizi tutup girie geldik, gven-

155 lik grevlisi yoktu. Kap akt. Minik bir ta paras kapnn kapanmasna engel olmutu. Apartmana szldk. Eski asansrn halatlar aaya iniyordu. Bizimkiler kzn kapsna henz ulamamlard. kinci kata kmamz saniye srmedi. Hol karanlk.

Kapnn nnde Mehmet Ali Aabey'i beklerken bulduk. Taksici ve gvenlik grevlisine, "ieklerle beraber sama-yz, ben merdivenlerden geleyim, hem bylesi daha iyi, srpriz olur" demi. imdi "p'nn gvenlik grevlisini kzn kapsnn nnde biraz oyalamas gerekiyor. Onu yapacandan eminiz. Her ey plana uygun gidiyor. Darda bir taksi (o da "p") gya Ara Toranyan'a gelmi gibi bekliyor. Toranyan'n dairesinden telefon sesi geliyor, arkasndan kapnn zincirleri ve srgs alyor. Telefon eden bizim taksici, yani "p"; geldiini haber veriyor. Kap ald. Ve srpriz! Daireye girdik. Mehmet Ali Aabey tabancasn Ara Toranyan'n kafasna dayad. "Akrep" zerini arad. Tahmin ettiimiz gibi koltuk altndan ek Vizr kt. Mehmet Ali Aabey olaanst Franszca'syla bir eyler syledi. Arkasndan ilk onun susturucusu konutu. Sonra bizimki. Ara Toranyan pencerenin nne yld. Zamanmz yoktu. Kapy kapatp ktk. Mehmet Ali Aabey merdivenden yukar katlara karken biz aaya indik. Asansr aaya iniyordu, Mehmet Ali Aabey, "Yoruldum, beni aln" dedi. Bu kez gvenlik grevlisiyle yukar kt. 156

Ellerimiz ceplerimizde "Akrep'le birlikte yrmeye baladk. Ksa bir sre sonra "p"nn kulland taksiyle Mehmet Ali Aabey geldi. Hemen arka koltua kendimizi attk. stikamet Orly Havaalan'yd. Eiffel'i getik. Malzemeleri otomobilin iindeki zulalara koyduk. Kolonyal mendillerle ellerimizi sildik. Orly yolunda drtllerini yakm bir baka taksi ald bizi. Havaalan giriinde mz ayrldk. Bizim Trk Hava Yollan brosu nnden geerken orada bulunan kk Trk bayran kafamla selamladm. Biletlerimiz cebimizdeydi. Otelden ayrlmz da "pler halledecekti. Orly'den havalandmzda her zamanki klasik numarama baladm. Zaten uaa son anda binebilmitim. Az kalsn karacaktm. Fransz hostese, olabildiince kibarlaa-rak "Ltfen" dedim, "kulaklarm zonklamaya, gzlerim kararmaya balad. Yardm edin!" Kabine gidip kolonya iesini alp gelmesi saniye srmedi. Arkasndan daha yal olan hostes geldi. Birlikte kolonyayla bileklerimi ovmaya baladlar. "Bunun gzleri alktan kararr, bol sosisli bir sandvi her eyine iyi gelir." Trke konuan kiinin sesini hemen tandm. Demek Mehmet Ali Aabey arkamda oturuyordu. Uaa girdiimde arkamda oturan kiinin yzn gazeteyle kapatm olmas tuhafma gitmiti. Demek ki, Mehmet Ali Aabey keyifliydi. akac yan ortaya kard byle durumlarda. Trke konutuu iin hostesler Mehmet Ali Aabey'in ne dediini anlamamt. Gerekten de yirmi saattir boazmdan bir lokma yiyecek gememiti. Kaptan uan trmannn bittiini anons ederken, hostes kz elime siyah bir karanfil brakt. "Arka taraftaki bir msyden" dedi. "Akrep" de sa salim uaa binmiti. kardm grltden onlar da benim uakta olduumu anlamlard.

157 Yanmdaki yal Fransz kadn, yemek yerken halime zlm, yuvarlak kk ekmeini bana vermiti. Tabamda zaten hibir ey kalmamt. Sadece kk bir ikolata vard, onu da yal hanmn verdii ekmein iine koyup ye-mee balaynca kadnn gzleri yerinden oynad. Hostesin yanl telaffuzlarna ramen Marmara Deni-zi'nin zerinde olduumuzu duyunca yle rahatlamm ki, arka koltuktaki Mehmet Ali Aabey'in elini skmm. "Yava ol ay" sesiyle kendime geldim.

Uaa binerken gsterdiim tedirginliin stanbul'a girdi-imizde yerini rahatla brakmasna bir anlam verememiti hostesler. Yeilky Havaalan'nda bulutuk. "Akrep" ve ben, nar Oteli'nde kalacaktk. Mehmet Ali Aabey evine gidecekti. Evine gitmeden nce bizimle otele geldi. Odaya kp otur-duk. Bir iki yere telefon etti. Ben dier grubun dndn sanyordum. Meer onlar da bizim "alverii" beklemiler. Onlar daha keyifli bir yol-culukla Trkiye'ye dnmlerdi. Paris'ten ayarladklar te-lekzlarla Marsilya zerinden gemiyle zmir'e gelmilerdi. Mehmet Ali Aabey otelin resepsiyonundan ald zarflar bize uzatt. Ankara'ya dn biletleriydi. "Alveri iyiydi, borcumuzu dedik. Borlu kalmak zaten bize yakmazd. Yeni bir senet var m bilmiyorum, ama ben imdi ok yorgunum, eve gidiyorum" dedi. kmadan sordum, "Aabey evde Ara Toranyan'a Fran-szca neler syledin?" "Akrep" gld, tabi o Franszca biliyordu, ben ise cahil-dim. "Dedim ki: 'Bizde bir sz vardr; eliye zeval olmaz, derler. 24 ekim 1975 tarihinde smail Erez ve makam ofrne Bir-Hakeim Kprs zerinde kurun yadrlrken sen de orday-dn. O drt kiilik ekipteydin. te o gn orada sen vardn, bugn burada biz varz. Biz sadece eliyiz, sen o bile deilsin'." Mehmet Ali Aabey bu kez sahiden ok yorgun grnyordu. 158

Paris'teki kza gnlden balanmt. Daha sonra anlatrken gzlerinin dolduuna ahit oldum. nk biz Paris'ten ayrldktan sonra kz bileklerini kesip intihara teebbs etti. Kullanldn hazmedememiti. Ara Toranyan olayn bizim yaptmz renmi miydi, bilmiyorum. Mehmet Ali Aabey o gnlerde birka kadeh rak itikten sonra hep, "Menekedendi Sular/Dikensiz gl olmazm Ay-em" arksn sylerdi... Ara Toranyan'n ldrlmesini baka hazmedemeyenler de vard. Toranyan, Agop Agopyan ekibinden, yani ASALA'dan ay-rlp yeni bir terr rgt kurmutu. Ekibini yeni yeni topar-lyordu. "Alveri" tam zamannda yaplmt. Zaten bu nedenle oke olan militanlar bizim elilik, konsolosluk grevlilerine sava atlar. Ancak bunlarn zellikle bir Mslman lkede, ran'da eyleme balamas hepimizi artmt.2 Viyana Bykelilii alma Ataesi Erdoan zen'i l-drmeyi baardlar. Erdoan zen benim sevdiim bir aabeyimdi. Honda marka otomobiline konulan bombann patlamas sonucu ehit oldu. Otomobiline o kadar gl bomba koymulard ki, sevgili aabeyimin vcudu kmrlemiti. Ancak parmandaki yznden tehis edilebilmiti kimlii. ok deil, bu olaydan 48 saat nce Agop Agopyan, tm dnya basnna 'Terr zarurdir" aklamasn yapmt. Bizim basn o gnlerde "misilleme" istiyordu.3 Bu "tavanlar", tpk Agop Agopyan olaynda olduu gibi Ara Toranyan'n, bizzat biz 'TM"ler tarafndan ldrld2 28 mart 1984 tarihinde Tahran Trk Bykelilii ASALA'nn saldrsna urad. Asker Atae Yardmcs smail Pamuku ve Baktip Servet ktem yaraland. 15 nisanda Tahran dar Ataesi brahim zdemir'in evi tarand. 28 nisanda Tahran Bykelilii Sekreteri adiye Ynder ve ei motosikletli iki kii tarafndan silahla tarand. Ik Ynder yaraland. Babakan Turgut zal son operasyonda Tahran'dayd. Trk resm heyeti ran'dan bir ehit cenazesiyle dnmt! 3 Erdoan zen 20 haziran 1984 tarihinde ldrld. 5 ay sonra, 19 kasm 1984 tarihinde yine Viyana'da bu kez BM'de grevli Enver Ergun krmz kta dururken otomobiline alan ate sonucu yaamn kaybetti. Her iki olay da Ara Toranyan'n rgt, Ermeni Devrimci Ordusu stlendi. 159 Bu arada ilgin de bir yntem buldular; Orly Davas'nda Ara Toranyan' sank yaptlar. "Hakk'n rahmetine oktan kavumu" bu "tavan" gyabnda yargland ve yataklktan drt aya mahkm oldu! Herhalde dnyada byle bir olay ilk kez Ara Toranyan'n bana geliyordu; mezarda yatarken ceza almt!4 stanbul'da otel odasnda Paris operasyonunun detaylar zerinde mzakerede bulunduk. Hatalarmz, sevaplarmz sraladk. nce Mehmet Ali Aabey, sonra "Akrep" odadan kt. Yalnz bama kalmtm.

Yeilky sahilinde insanlar piknik yapyordu. Gidip bara ara Trke konumak istedim. Bkmtm "la'lardan, "l"lerden. Otelden ktm. Eminn, Karaky taraflarna gittim. O kadar lke grdm, hibirinin byle gzel havas yoktu. Yarn sabah karm, kzm, annemi grecektim. Kumkap'ya gidip bir gzel rak itim. zlemitim. Bu Kumkap, Osmanl dneminde Ermeni mahallesiy-mi. Belki hl yaayanlar vardr. Size samimiyetimle sylyorum, keke Ara Toranyan da cinayetlere karmasa da gelip Kumkap'da otursayd. Keke bir iki kadeh rak isey-dik. Ne yapalm, artlar m diyelim, kader mi diyelim? Onlar da vuruyor, biz de! Mehmet Ali Aabey sabah otele geldi. "Kocaolan sivil hayata kendini kaptrp gbeklenme, daha yapacamz ok ii var" dedi. Evet, bizim daha yapacak ilerimiz vard!.. Ankara'ya dnerken uakta hayatim gzlerimin nnden bir film eridi gibi geti. Yllar ne abuk gemiti. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirmi olan ben, nasl katlmtm bu gezici timlere?.. Beyrut, Paris, Atina "seferlerine" neden ve nasl katlm-tm?.. 4 Ermeni evreleri Ara Toranyan'n yaadn iddia ediyorlar.

Bat Trakya'da dede Yakub Cemil 11 haziran 1913. Saat 11.30. Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paa Babli'ye gitmek iin Harbiye Nezareti'nden kp otomobiline biniyor. Solunda Seryaver Eref, karsnda Bahriye Yaveri brahim kendisine refakat ediyor. ofrn yannda en sadk ve cesur adam Kzm Aa oturuyor. Otomobil Beyazt Meydan'na geliyor. arkap'ya sapaca srada Fatma Sultan emesi'nin sanda, tamir edilmekte olduu zannedilen bir otomobil yol stnde durmaktadr. Bu esnada yolun nne bir cenaze kyor. Sadrazam Mahmud evket Paa cenazeye hrmeten otomobilin durmasn emrediyor. te ne oluyorsa o zaman oluyor, paann otomobili silahla taranyor. Kurun sesleri ortal birbirine katyor. Seryaver Eref derhal otomobilden atlayarak vazifesini grmeye alyor, arabay kendisine siper ederek, atee ba-lyor. Paann sadk adam Kzm Aa da katillere ate ayor. lk dikkatlerini eken, ykk bir duvar stne km bir adamn kendilerine ate amas. Tamir edilen otomobilin stnden de redingotlu bir adam ate etmektedir. Bu arada Kzm Aa ald kurunla yaralanyor. Kzm Aa'nn ykldn gren san pardsl adam tabancasna 162 birka kurun daha sryor ve kurunlarn yine evvela Kzm Aa'nn zerine, sonra da otomobilin iine boaltyor. Atlan kurunlardan bei Sadrazam Mahmud evket Paa'ya isabet ediyor. Kurunlardan birini yiyen gen bahriye yaveri brahim Bey, paann ayaklarnn yanna dyor. atma ksa sryor. Vuruma biter bitmez, tamir ediliyor gibi gsterilen otomobil hzla Topkap istikametine hareket ediyor. Ykk duvar zerindeki adam ise otomobile binemiyor. Sakat ayayla to-pallayarak Gedikpaa istikametine kamaya alyor. akr Aa Han'na girdii bilgisi polise bir kadn tarafndan ihbar ediliyor. Yakalanp Merkez Komutanl'na getirilen bu kii Topal Tevfik'ti. Merutiyet devrinin en nl paasn, 31 Mart Ayaklan-masnda Hareket Ordusu'nun banda stanbul'a giren bu gl devlet adamm kim, neden ldrtmt? Herkesin kafasnda bu soru vard. Topal Tevfik cinayeti kimlerin tertip ettiini hemen anlatyor. Biraz dayak yiyor tabi. San pardsl adamn ad Ziya'ym. Otomobilin iinde Ziya'dan baka Nazmi, Bahriyeli evki, Hakk ve Abdurrah-man isimli kiiler varm. Suikast tertip edenlerden Prens Sabahaddin, Gmlci-neli smail Hakk Bey yurtdna kamlard. Suikast organize edenler arasnda ad geen Damad ehriyari (padiah damad) Salih Paa1 gzaltna alnmt. stanbul bu haberlerle alkalanyordu. stanbul Muhafzl Komutan Cemal Bey kimsenin g-znn yama bakmyordu.

kinci tetiki Ziya teslim oldu. Onu bu yola sevk eden kiinin adnn Yzba Kazm olduu akland. Kzm'n adn duyunca ok ardk. erkez Kzm diye 1 Abdlmecid'in oullarndan Kemaleddin Efendi'nin kz Mnire Sultan'la evliydi. 163 bildiimiz bu arkadamzla yllarca beraber almtk. Or-dudan atlmasn herhalde iine sindirememiti. evki Bey de bahriye yzbasyd. stifa edip askerlikten ayrlmt. Ama demek ki o da ttihat ve Terakki'ye kin bes-liyordu. htilal komitesi yava yava ortaya kmaya balamt: Albay Fuat Bey, ihtilalden sonra stanbul Muhafzl Komutan Cemal Bey'in yerine getirilmek szyle bu cinayet ebekesine katlmt. Merkez komutanlna ise Yarbay Zeki Bey'i getireceklermi! Sadrazamla dndkleri isimler ise, Prens Sabahad-din veya Kmil Paa'ym. Bu cinayet komitesi baya rgt olmular; birbirlerini ta-nmak iin, bir harf bulunan beyaz mendil kullanyorlarm. Sadrazam Mahmud evket Paa'dan baka, Talat Bey'i Kemal, Selanik Mebusu Emmanuel Karasu'yu Hakk vura-cakm. Listede Cemal Bey, Jandarma Kumandan Mehmed Bey, Maliye Nezareti zel Kalem Mdr Yahudi Nesim Ru-so, Polis Mdr Azm Bey gibi birok ttihat ve Terakki mensubu arkada varm. Amalan ihtilal yapp ttihat ve Terakki hkmetini ykmak, kendi hkmetlerini ibana getirmekmi. Tm bunlar ayrntl anlatmamn nedeni, sonunda iin ucunun bize gelmesi... Ziya gibi kumara dkn, sefahat hayatna atlm katillerden Hakk, Galata Kprsnden geerken polis tarafndan yakalanyor. Hakk'dan, yakalanamayan dier saldrganlarn nerede olduu reniliyor. Beyolu Piremehmet Soka'ndaki, bir numaral ev sarlyor. in garip yan, buras ngiliz uyruklu bir kadnn ilettii gizli bir kumarhane. Evi inzibat grevlileri, polis ve jandarma kuvvetleri saryor. Kap krlp ieri girmeye kalklnca atma kyor. Evin iinden alan iddetli atele Yaver Hilmi Bey orackta lyor. Bir iki grevli de yaralanyor. atma iki saat sryor. te bu esnada bize haber verdiler. 164 zmitli Mmtaz, Kuuba Eref ve kardei Sami, Topu hsan2 ve ben Piremehmet Soka'na gittik. Kuuba Eref, Cemal Bey'e, "Bunlarn bize kolaylkla teslim olmalar iin evi saran kuvvetlerden hibiri mdahale etmeyecek" diye namus sz istedi. Cemal Bey, "Pekl, yakalaynz da, istediinizi yapnz" dedi. zmitli Mmtaz ve Eref, evin damna bitiik binadan at-ladlar. Kapsnn nnde hsan, Sami ve ben varm. Eref dama beraber kt jandarmalara kazmayla damn birka yerine vurdurttu. Dam, kazmayla vurulduka evin iinden tavana doru silah atld. Nihayet damn bir yerini delip oradan ilk olarak Eref, arkasndan zmitli Mmtaz ieri daldlar. Bu arada zmitli Mmtaz ieridekilerden erkez Kzm'n sesini duyup sesleniyor, "Kzm! Ben zmitli Mmtaz, yanmda Eref, Sami, Topu hsan, Yakub Cemil var. Geliniz bize teslim olunuz" diyor. Zaten buraya gelmemizin bir nedeni de hepimizin erkez olmas. Yzba Kzm da erkez. stelik zmitli Mmtaz'n hemerisi. Bizim ona, onun da bize ate etmeyecei biliniyor. Zaten erkez Kzm da, "Mademki sizsiniz, yleyse size teslim oluruz" diyor. Kzm, evki ve Mehmed Ali Efendi hep birlikte aaya inip bize teslim oldular. Bu arada baz polisler ve jandarmalar, erkez Kzm ve arkadalarna hakaret etmeye baladlar. Hemen araya girdik, "Bu adamlar bize teslim olmulardr. Kim tecavz ve hakaret ederse cevabm veririz" dedik. Suikastla ilgili veya ilgisiz 322 kii srgne gnderildi.3 Beyazt Meydan'nda 12 kii idam edildi. lk idam edilen 2 Cumhuriyet'ten sonra bahriye vekili olarak grev yapt. 3 Srgne gnderilenlerin hepsi ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne muhalefet eden kiilerdi. Bunlar arasnda Refik Halit (Karay), Refii Cevad (Ulunay), Osman Cemal (Kaygl) ve Mustafa Suphi (TKP'nin ilk lideri) gibi gazeteciler de vard.

165 erkez Kzm oldu, son ipi ekilen ise Damad ehriyari Salih Paa!

ldrlen Mahmud evket Paa'nn yerine sadrazamla Said Halim Paa getirildi. Ancak hkmet yesi nazrlar bir trl seilemiyordu. Bunun nedeni ttihat ve Terakki'nin genel merkeziyle biz ktibi mesuller arasnda kan anlamazlkt. Ktibi mesuller olarak bir toplant yaptk. Aramzda Ma-nastr'da emsi Paa'y vuran Mlazm Atf, Binba Sley-man Askeri, zmitli Mmtaz, Sapancal Hakk, Hsrev Sami, Topu hsan, Abdlkadir gibi, daha da hatrlamadm birka arkadamz vard. in z; partiyi hie sayp kendi kafasna gre hareket eden Talat Bey'e dersini vermek istiyorduk. Merutiyetten nce ben dahil oumuz, onun nne gelip, yemin ederek ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmitik. Ancak Talat Bey deimiti. imdi diktatr gibi keyf hareket ediyordu. Biz askerleri, zellikle fedaleri sevmiyordu. Dmen suyuna gidenleri ise hemen kabineye alyordu. Toplantda karar aldk, ne Talat Bey'i ne de onun ekibi kabineye girmeyecekti! Karannz genel merkeze bildirmek iin drt kiilik bir ekip setik; ekipte Atf, zmitli Mmtaz, Sapancal Hakk ve ben varm. Genel merkeze gitmeden evvel Babli'ye urayp Sadrazam Said Halim Paa'y grelim istedik. Gittik. Sadrazam bizi nezaketle karlad. Sze Sapancal Hakk balad: "Efendim burada bulunmayan dier arkadalarmzla be-raber verdiimiz baz kararlar var ki bunlar genel merkeze tebli etmek zereyiz. Fakat Zat Devletliniz kabineyi tekil etmek zere bulunuyorsunuz. Onun iin evvela zat samini-zi rahatsz etmeyi uygun grdk. Kararmz udur: evvela ar-kadalarna tahakkm ederek arzu ettii her eyi yaptrmaya alt iin Talat Bey'i kabineye almamalsnz. Bundan baka Talat Bey'e tamamyla uymu olanlardan Hac Adil, brahim, Celal beyler de kabinenizde yer bulmamaldr. Biz bu kararmzla btn ttihat ve Terakki tekilatlarnn arzu166 larna tercman olduumuza inanyoruz. Zamann nezaketi vardr, halledilecek i, d meseleler mevcuttur ki, ahs en-dielerle hareket etmeyen fikir ve rey sahibi zatlara ihtiya duyuluyor." Sadrazam Said Halim Paa bizi dinledikten sonra, "Hac Adil ve Celal beyleri almam. brahim Bey soyludur, o cihetten alrm. Talat Bey'i almam diyemem, gelmezse memnun olurum" dedi. Mesaj almtk. Kendisini selamlayp Babli'den ayrldk. imdiki hedef ttihat ve Terakki genel merkezi. Cemiyet'in genel merkezinin bir odasnda Ktibi Umum Midhat kr, Eyp Sabri, Doktor Nzm, Ziya Gkalp, Kara Kemal toplanmlar kendi aralarnda konuuyorlard. Bizi grnce ardlar. Burada konumay Atf yapt. Benzer szleri tekrarlad. Talat Bey'in en yakn Midhat kr, "Peki, Talat Bey'in kabineye girmesini istemiyorsunuz, o halde byle nazik bir zamanda Dahiliyeye (iileri bakanlna) kim gelebilir?" diye sordu.4 Sapancal Hakk birdenbire cevap verdi: "Muhafz Cemal Bey!" Sapancal Hakk szn tam tamamlayamamt ki, ieriye Talat Bey girdi. Konumalar muhtemelen yan odadan dinliyordu. Bize dnd, "Ben kabineye girmek istemiyorum, beni sadrazam istiyor" dedi. Sapancal Hakk, biraz nce Babli'de olduumuzu belirtip Sadrazam Said Halim Paa'nn szlerini tekrarlad. Talat Bey kalarn atarak hemen masa zerindeki telefona sarld. Sadrazamla konumak istiyordu. Ama nedense bir trl balant kurulamad. O ana kadar susuyordum, dayanamadm, sze kara4 ttihat Terakki'nin genel sekreterliini yapan Midhat kr Bleda hakknda baz kitaplarda yanl bilgiler vardr. rnein eski bykeli Tanu Bleda'nn soyad benzerlii dnda Midhat kr Bleda ile hibir yaknl yoktur. Midhat kr'nn olunun ad Turgut'tur. Galatasaray Lisesi'nden mezun olduktan sonra ticaretle ilgilenmi ancak gen yata vefat etmitir.

167 rak, "Bizim kararmz katidir, baka trl kabine tekil edi-lemez" dedim. Talat Bey aldrmaz tavrlardayd. Midhat kr, 'Teklifinizi tartalm, zerinde dnelim" dedi. "Syleyeceklerimiz bu kadar" deyip oradan ayrldk. Bir gn sonra Cemal Bey bizleri ard.

O zaman rendik bizden sonra neler olduunu. Meer biz ktktan hemen sonra Talat Bey, stanbul Muhafz Ko-mutanlna, Cemal Bey'in yanma gidiyor. "Bu ocuklar seni dahiliye nazr yapmak istiyorlar. Siz kabineye girerseniz bu zor gnlerde biz stanbul'u kime emanet ederiz?" diye gya endielerini dile getiriyor. Cemal Bey de, "Ben kabineye girmem ama Fethi Nafa nazn olsun" diyor. Talat Bey hemen kabul ediyor. te bu grmeden hemen sonra Cemal Bey bizi ard. Makamna girdiimizde hemen sze balad: "ocuklar sa olun, beni gururlandrdnz. Ama inann stanbul'da ok nemli grevlerim var. Suikastn soruturmas sryor, stanbul'u tam manasyla dzeltmeden benim buradan kmldamama imkn yok. Siz imdi sabredin, Talat Bey girsin kabineye. Bir ay sonra kabineyi deitiririz. Ben o zaman Harbiye nazr ve Bahriye nazr vekili olurum. Ama imdi brakalm kabineyi onlar olutursunlar." Cemal Bey kararn vermiti, yapacak bir ey yoktu. Kabul ettiimizi syledik, tam kapdan karken Cemal Bey, "ocuklar, Talat Bey sizi Cavid Bey'in konanda bekliyor. Bu kararnz gidip kendisine syler misiniz?" dedi. Gittik. Kapy, biz de hi det deildir, Cavid Bey'in refikas liye Hanm at. Ben hayatmda Sarayl bir sultan ilk kez orada grdm.5 "Buyrun sizi bekliyorlar" dedi. ardk ama belli etmedik. Talat Bey'in bizi karlay tavrndan anladk ki, mjdeyi 5 Cavid Bey'in ei liye Hanm ilk evliliini II. Abdlhamid'in olu ehzade Burhaned-din Efendi'yle yapmt. nl edebiyat iar Yaln, Cavid Bey-liye Hanm iftinin oludur. 168 Cemal Bey'den telefonla alm. zmitli Mmtaz, Talat Bey'e doru bakarak konutu; "Memleketin g durumunu takdir ediyoruz. Uzun tartmalarla vakit geirmenin doru olmadn anlyoruz. imdilik kabinenin uygun grld ekilde kurulmasndan yanayz. Siz de arzu ederseniz kabineye girebilirsiniz'' dedi. Artk syleyecek sz yoktu. Kabine hemen kuruldu. Celal ve Hac Adil beylere kabinede yer verilmemiti. Cemal Bey'in istedii Fethi Bey de nazr olamamt! Bizim i siyasetle kaybedecek zamanmz yoktu. Burnumuzun dibindeki dman geri pskrtp, kay-bettiimiz topraklan tek tek almalydk. Aylardr direnen Edirne dmt. Plevne kahraman Gazi Osman Paa gibi kr Paa da birka bin kiilik askeriyle 100 000 kiilik Bulgar ordusuna kar aylardr direnmiti. Bulgarlar Trkleri Sarayii esir kampna toplamlard. Bizim insanlarmz alktan yamyamla srklenmiti. Tarihin kara sayfalarnn yazld gnlerden geiyorduk... Balkan Sava biteli 2,5 ay olmutu. Londra Antlama-s'nn zerinden 30 gn, Mahmud evket Paa'nn ldrlnn zerinden 18 gn gemiti. Arkadalarla bir araya geldik. imizden, Sapancal Hakk, Hsrev Sami, Sleyman Asker, Topu hsan, Atf ve beni murahhas setiler. Grevimiz Edirne'yi geri alma hareketinin behemehal balamas iin sonuna kadar mcadele etmekti. Bu isteimizi ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezindeki arkadalara bildirecek ve bu dnceden bizi hibir kuvvetin geri dndremeyeceini syleyecektik. atalca'da cephede olan Enver Bey de emir subay zmitli Mmtaz' bize gndererek ayn gr paylatn bildirmiti. Cemal Bey de bizimle ayn fikirdeydi. Kabineyi harekete geirmek iin elimizden geleni yapacaktk. Kalkp genel merkeze gittik. Sapancal Hakk grlerimizi bir bir sralad: 169 "Aylardan beri beklediimiz halde ordunun ileri hareketi ve Edirne'nin geri alnmas iin verilmi bir emir yoktur. Efendiler bizim u durum karsnda iki grevimiz kalmtr, Ya bu hkmeti Kmil Paa Hkmeti gibi drmek yahut hep birlikte memleketi kahpece terk edip kamak! Madem Kmil Paa Hkmeti'nin uygun grd bar koullarm kabul edecektik ne diye Babli'yi basp kan dktk?" Genel merkez adna sz alan Eyp Sabri, "Bizim sizinle hibir ayr noktamz yoktur. Sizin isteklerinizi Dahiliye nazrna (Talat Bey) bin kez syledik. Bizi dinlemiyor. Gidin bize sylediklerinizi ona anlatn. Gerekten bu durumdan biz de utanyoruz, ttihat ve Terakki'nin haysiyeti lekeleniyor" dedi. Arkadalarla kararmz verdik, Babli'ye gidip durumu Talat Bey araclyla Vekiller Meclisi'ne bildireceiz.

Babli'de Cemal Bey'le karlatk. Bizi grnce ard. Hemen amacmz anlattk. O da bu maksatla buraya geldiini syledi. O gn Meclis Bulgaristan'a verilen notay grecekti. Bulgaristan'dan Enez-Midye hattnn boaltlmas istenmiti. Babli o gn hayli hareketliydi. Meclis o gn Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr zzet Paa'nn atalca'dan gelip kendilerine brifing vermesini bek-liyordu. Uzatmayaym, zzet Paa da cepheden gelip olumlu gr bildirdi. Kabine onaylad: ordumuz atalca'ya doru ilerleyecekti. Zaten her ey lehimizeydi. Birinci Balkan Sava'nda istedii topraklar alamadna inanan Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan'a saldrmt. Bulgaristan'n amac Ege Denizi'ne kabilmekti. Selanik'i is-tiyorlard. Bu nedenle yaplan bar antlamas iine gelmemiti ve mttefiklerine saldrmt. Bu frsat deerlendirmek gerekiyordu. Ve harekete getik. Tarih 30 haziran 1913. Srtmzda niformamz yoktu ama biz fedaler, gnll birliklerimizle ordumuzun en nndeydik. 170 15 temmuzda Kean', 17 temmuzda psala'y, 18 temmuzda Uzunkpr'y, 21 temmuzda Edirne'yi geri aldk. Edirne'ye ilk giren svarilerin bandaki Enver Bey yine milletin gnln fethetmiti. Hrriyet Kahraman Enver Bey, "Edirne'nin ikinci fatihi" olmutu! Maks talihimiz de yenilmiti. Millet sevinle gsteriler ya-pyordu. Tarihe anl sayfalarn eklendii gnlerdi o gnler... Yaadmz bir olay ise yreimizi paralad. Eratndan subayna kadar orduda hepimizin sevdii "Deli" lakapl bir paamz vard; 60 yldr, Lbnan'da, Girit'te, kodra'da, Ye-men'de, Rusya'da savaan, ayaklanmalar bastran Mir (Mareal) Fuad Paa. Babas da kendisi gibi mirdi: Hasan Paa. Deli Fuad Paa'nn ocuklar da aile geleneine uygun olarak subay olmulard. Ancak Deli Fuad Paa'nn yeni subay km kk olunu Edirne'de ehit verdik. Mir Fuad Paa'nn, cenaze merasiminde gzya dken iki subay evladna syledikleri gnlerce kulamzdan gitmedi: "Ben bu aziz vatan iin ehit olamadm. Ama hl midimi kaybetmedim. Bu saadete mazhar olursam ve sizler benim naam mbarek yurt toprayla rterken gzleriniz nemlenirse hakkm helal etmem." 78 yandaki Deli Fuad Paa, sadece bir evladm deil, ne yazk ki o gn mezarda t verdii iki gencecik evladn da bu vatan iin anakkale'de ehit verdi. O hi ylmad, yine cepheden cepheye komaya devam etti.6 te bu ruh bize mcadele gc veriyordu... Balkanlar'a hzla girip, kaybettiimiz topraklar geri almamz zerine Dveli Muazzama elileri hemen Sadrazam Said Halim Paa'nn makamna kotular. Gya biz daha nce yaplan Londra Antlamas'n tek tarafl bozmuuz, hemen "igal" ettiimiz topraklardan kmamz lazmm! Kim kimin topran igal etmiti? Szl nota vermilerdi. Onlar nota veredursunlar. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin uygun grmesiyle, Sley6 Mir Fuad Paa, 1931 ylnda 96 yanda eceliyle ld.

171 man Askeri, Yzba erkez Reid, Kuuba Eref ve kardei Sami, Sapancal Hakk, Yzba Fehmi Bey gibi arkadalarn komutasnda gnll askerlerimizle Meri'i geip Bat Trakya'ya daldk. Gmlcine, Krcaali, Dimetoka gibi Bulgarlarn elindeki yerleri tek tek almaya baladk. Serez'e el atarak Yunan hu-duduna dayandk. Bulgarlarn Ege Denizi'yle balantsn kesmi olduk. Avrupa ayaa kalkmt. Babli bizim iin Avrupa lkelerine diyordu ki: "Bunlarn bizim ordumuzla hi ilgisi yok, bunlar o blgenin insanlar, milis kuvvetler!" Dveli Muazzama'nn basksn azaltmak iin bamsz "Garb Trakya Muvakkat Hkmeti"ni kurduk. Bu bir "cumhuriyet" hkmetiydi. Trklerin tarihinde bir ilki gerekletirmitik. Cumhuriyet kurmutuk.

Bayramz bile vard. rengi vard bayramzn: matem rengi, siyah; Msl-manl temsil eden, yeil; aydnlk gnleri temsil eden, beyaz. Ay-yldzmz yeil zemin zerindeydi. Ayrca birer yldz da, siyah zemin zerindeydi. Bakentimiz Gmlcine. Pul bile bastrdk. Bulgarlar Osmanl Devletiyle bar masasna oturmak zorunda kald. 29 eyll 1913'te stanbul Antlamas yapld. Edirne, Karaaa ve Dimetoka'y iine alan 25-30 kilometrekare geniliinde toprak Osmanl'ya brakld. Ancak bizim el koyduumuz topraklar Bulgarlara veriliyordu. Biz ne yaptk; "Garbi Trakya Muvakkat Hkmeti" olarak bu antlamay tanmadk! Blgeden katlan insanlarla saymz 30 000'i bulmutu. Ekim ay banda Bulgarlar blgeye asker ymaya baladlar. Biz de hazrlmz srdryorduk. Ancak Sadrazam Sa-id Halim Paa bize ok bask yapt. Askere ihtiyacmz olduunu sylyorlard. Bir askerimizi bile feda edecek durumumuz yok diyorlard. Maalesef ekim ay sonunda hkmeti feshedip stanbul'a dndk. nk mal, iktisad esaret devam ediyordu. D si172 yaset bakmndan Osmanl'nn kaderi gene yabanc devletlerin iradesine balyd. Bamzda Enver Bey olsa geri adm atmazdk. Aksilik ite, Enver Bey hastalanmt. Enver Bey'in barsaklarndan rahatszl vard. Balkan Sava srasnda apandis ameliyat olmutu ama sanclar bir trl gemek bilmiyordu. Beikta Saman skelesi'ndeki evinde istirahata ekilmiti. zel dostlar dnda kimseyi kabul etmiyordu. nem verdii konuklarndan Sleyman Asker Bey, bir gn ziyaretinde bizim grmz Enver Bey'e aktard: "Efendim, byle bir zamanda ordunun bana gemeniz elzemdir. Ahmed zzet Paa gibi ii gemi bir adamn bu or-duyu diriltmesine imkn yoktur. Eer siz gemezseniz, bilin ki Talat Bey bu greve Cemal Bey'i getirecektir." Bu grme sonras Enver Bey'in kafasn sadece Harbiye nazrl megul etti. Btn devre arkadalar kaymakam (yarbay) veya binba rtbesindeyken Edirne'nin geri aln-masndan sonra Enver Bey miralay (albay) olmutu. Mektebi Harbiye komutanlna atanmt. Ancak o, bu yeni makamna aldrmam hatta grevine balamamt. Bu atamann kendisini pasifletirmeye ynelik komplo olduunu dnyordu. O artk harbiye nazrln alarak ordunun bana gemeyi dnyordu. Sadece harbiye nazrln deil Erknhar-biyei Umumiye reisliini de almay dnyordu.7 Enver Bey bizleri, yani fedalerini toplad. Orduyu yeniden tanzim etmek, canlandrmak istediini anlatt. Grmz sordu. ok sevindik, tabi ki ordunun bana Enver Paa gemeliydi. O artk bizim gnlmzde "paa" olmutu bile. 7 Erknharbiye-i Umumiye Riyaseti (Genelkurmay Bakanl) Harbiye Nazrl'na balyd. steyen harbiye nazr, iki grevi birden yrtebiliyordu. Ancak Enver Paa'ya kadar bunu uygulayan harbiye nazr pek yoktu. 173 Biz artk ona, "Paam" diye hitap etmeye balamtk! Ne olursa olsun yannda olacamz syledik. Tabancalarmz klflarndan kmas iin emrine hazrd... Bu toplantdan bir gn sonra, Enver Paa, Sadrazam Sa-id Halim Paa'nn yanna, Babli'ye gitti. steini sadrazama da syledi. Enver Paa'nn bize anlattna gre, Sadrazam, "Siz daha ok gensiniz, Harbiye nazrl iin bir mddet sabretse-niz fena olmaz" demi. Enver Paa da sadece ttihat ve Terakki'nin deil, d l-kelerin de kendisini istediklerini biraz da sert bir slupla sylemi. Sadrazam bu kez, "Geliniz, Genelkurmay bakanln kabul ediniz" teklifinde bulunmu. Enver Paa da, "Bizim asker tekilatmza gre Genelkurmay bakanl Harbiye Nazr-l'na baldr. Genelkurmay bakam, harbiye nazrnn verdii emir ve talimatlara gre hareket eder. Ben bizzat orduyu idare etmek istiyorum, yoksa baka bir amir tarafndan belirlenmi politikalar takip etmek istemiyorum" demi.

Dediim gibi ok konuan bir adam deildi Enver Paa. Onun hayatnda beyanatlara, nutuklara rastlamazsnz. O emir verir gibi ksa ve kesin konuurdu. Sessiz, sakin, hatta ekingendi. Ancak bu d grntsnn altnda skn bulmaz bir ihtiras adamyd. Syleyeceini emir verir gibi syledikten sonra Sadrazam Said Halim Paa'nn makamndan ayrlyor. Sadrazam Said Halim Paa, bu grme zerine, Talat Bey'i telefonla arayarak acilen yanna aryor, durumu izah ediyor. Said Halim Paa, Enver Paa'yla konuurken belki de bir yl nceki Babli Baskn'n hatrlamt, kim bilir! O nedenle hemen Talat Bey'i armt. Grmenin ayrntlarn renen Talat Bey aryor. Enver Paa'yla birlikte hareket etmediklerini syleyerek sadrazam rahatlatyor; "Enver Bey'in bu zamanda Harbiye naz-r olmasna hibir sebep yoktur" diyor. Ve hemen bizi ikyet ediyor:" O yanndaki eli silahl isizler Enver Bey'i kkrtyor." 174 Talat Bey sadrazamn makamndan, Babli'den ayrldktan sonra Cemal Bey'le gryor. "Cemal Bey ben imdi Enver Bey'e gidip, 'Olmaz' desem ters tepki yapar. Hastalndan filan bahsedip u sralar byle bir atamann ok g olduunu anlatr msnz?" diyor. Cemal Bey de, Talat Bey'le ayn grte; hemen otomobiline atlayp Enver Paa'nn Beikta'taki evine gidiyor. Ba baa gryorlar. Cemal Bey diyor ki: "Hakikaten ordunun bir dzene so-kulmas lazm. Fakat uzun vatan grevler sizi yordu. Al-manya'ya gidiniz, ameliyatnz olunuz, bir gzel istirahat et-tikten sonra gelip Harbiye Nazrl'nn bana geiniz." Enver Paa, Cemal Bey'i sahiden severdi. Hrmeti vard. Tartmaya girmeye gerek grmeden, "Hastalm o kadar ilerlemedi. Almanya'ya gidip gitmeme konusunda da karar-szm" diyor. Ancak bu szlerini biraz serte ifade ediyor. Enver Paa'nn kzgnlk ieren szlerini iiten Cemal Bey konunun zerine fazla gitmiyor. Arkadan o da iyi tanyor. Ertesi gn, Talat Bey, "Enver'i onlar kandrmtr" dedii iin, Cemal Bey biz fedaleri ard: "Arkadalar haber aldm ki, sizler Enver Bey'i Harbiye na-zrlna hazrlyormusunuz. Arkadalar, Avrupa lkeleri, byle bir durumda ihtilallere karm Enver Bey'in diktatrlk kuracandan korkar, tm ilikilerimiz bozulur. Halbuki biz salam ve gvenli bir bar yaptmz ispat etmek iin onlar phelendirmemeliyiz. Brakn Harbiye Nazrln ben vekleten bir mddet idare edeyim. Hem beni zaten siz istemitiniz. Yoksa bana gveniniz yok mu?" Cemal Bey'in szlerine Sapancal Hakk cevap verdi: "Bizim hepinize gvenimiz tamdr. Biz mutlaka unun ya da bunun Harbiye nazn olmasnda srar etmiyoruz. Yalnz teden beri beslediimiz bir kanaat vardr, kabinede Talat Bey gibi bir tek kuvvetli ahsn bulunmasn doru bulmuyoruz. Dier kuvvetli arkadalarn da kabineye girmesini istiyoruz. Siz de girin, Enver Bey de girsin. Bizim iin bir engel yoktur." Cemal Bey szlerimizden memnun olmamt. Biz hemen Enver Paa'nn Beikta'taki evine gittik. Durumu anlattk.

175 Enver Paa, Cemal ve Talat beylerin kendisinin apandisit ameliyat iin Almanya'ya gidince yapmak istediklerini artk anlamt. Talat Bey, Harbiye nazrlna Cemal Bey'i getirecekti. Bundan hi kuku duymuyorduk. Evdeki toplantda Enver Paa, "Almanya'ya gitmeyeceim. Burada ameliyat olacam. lk ameliyatm Doktor Cemil Paa yapmt. Yarn ona gidip hemen ameliyat olacam" dedi. O gece Alman Hastanesi'ne gitti. Talat Bey'e ve Saray'a ameliyat olaca bilgisini verdi. Haberi alan Talat ve Cemal beyler kafa kafaya vermiler. Harbiye Nazr zzet Paa'y hemen atlamamak iin Cemal Bey'i Nafa nazr vekilliine getirerek kabineye sokma karan almlar. Bu atama, ayn zamanda Enver Paa'y kzdrmamak iin bulduklar ara formld. Cemal Bey sonra bahriye nazrlna, oradan da harbiye nazrlna geecekti. Plan buydu. 3 aralk 1913'te Enver Paa, Cemal Bey'in nafa nazr ve-killiine tayin edildiini duydu. Ben de duydum ki, Enver Paa'nn ameliyat olaca Alman Hastanesi'ne bata Talat Bey olmak zere yandalar dolumutu. Paa hastanede yalnz kalmt. Atlayp hastaneye gittim.

Talat Bey ve arkadalarnn bulunduu odaya daldm. Rovelverim elimdeydi. "Hayatm kendi urunda feda etmeye yemin ettiim Enver Paa'nn hayatna, vcuduna zerre kadar bir tehlike gelirse, ameliyat yapan kim ise onu u elimdeki tabancamla hemen ldreceim. Buna alet olanlar da yaatmayacam. Bunu iyi biliniz" dedim. Talat Bey teminatlar verdi, o kadar tehlikeli bir ameliyat olmadn syledi. Sesi gayet yumuakt. Rahatlamtm. Ama hastaneden ayrlmaya hi niyetim yoktu. Bu adamlara yine de gvenmiyordum. Neyse ki korktuum olmad. Ameliyat hayli baarl geti. Enver Paa hastanede bir hafta kald. kt akam 176 arkadalarla evine ziyarete gittik. Atf, Sapancal Hakk, S-leyman Askeri, Topu hsan, zmitli Mmtaz hatrladkla-rm. O gece durumu yeniden gzden geirdik ve kesin olarak harekete gemeye karar verdik. Enver Paa mutlaka Harbiye nazr olacakt. Mutlaka. Bu kararn gereklemesine engel olanlarla uygun grld ekilde mcadele edilecekti. Kararmz tamd. Enver Paa bize u talimat verdi: "Yarn Talat Bey'i greceksiniz, 'Enver Harbiye nazr ola-caktr' diye tebli edeceksiniz. Talat Bey uygun bulursa mesele yoktur. Aksi takdirde, toplanp tutacamz yol hakknda gene bir karar veririz." Bu grevi, Atf, Sapancal Hakk, Topu hsan ve benden oluan drt kiilik heyet yapacakt. Ertesi sabah Dahiliye Nezareti'nde Talat Bey'i ziyarete gittik. Makamndayd. Habersiz gittiimizi garipsediyse de, kim olduumuzu -renince Nazrlk makamnn yarmdaki kk odada bizi kabul etti. Alayc bir sesle, "Gene ne emriniz var beyler?.." dedi. Atf hemen atld ve "Biz kesin olarak karar verdik, Enver Bey Harbiye nazr olacaktr. Bunu size tebli ediyoruz. Sad-razama da syleyiniz. Ordunun slah, hkmetin glendi-rilmesi iin de baka are yoktur" dedi. Bu szler zerine Talat Bey u yant verdi: "Biz zzet Paa'dan ok memnunuz. Kendisini Harbiye Nezareti'nden ekmeye hibir sebep yoktur, Enver Bey'in harbiye nazrlna gelmesine daha zaman vardr. ok deil sadece birka yl beklemesi gerekiyor." Bu kez ben sinirlendim. Sesimi ykselterek, "Muhakkak hemen gelecektir, bizim ka-rarmz kesindir. Sonra karmam, piman olursunuz!" dedim. Talat Bey de sesini ykseltti, "Hodri meydan!" dedi. Biliyordum ki i cebinde tabanca tard. Herhalde ona gveniyordu. Ancak ne olursa olsun karmzda ttihat ve Terakki'nin nemli bir ahsiyeti vard. Bakas bu sz sylese onu hemen oraya gmerdim. Balardm onun ingene-

177 liinden, Siyonist maalndan, masonluundan!8 Ama karmdaki kii ttihat ve Terakki'nin reisiydi. Cemiyet iindeki anlamazlklar faciaya eviremezdik. Muhalefetin eline koz veremezdik. O srada Talat Bey'e Avusturya Elisi Marki Pallavici-ni'nin geldii haberini verdiler. Talat Bey bize bir ey sylemeden kapdan karken, Sa-pancal Hakk onun duyaca bir sesle, "Artk mesele bitmitir, burada durmaya lzum yoktur. Beyefendiye kararmz syledik, o da cevabn verdi. Hadi gidelim arkadalar" dedi. Talat Bey'in bu sz zerine, "Ltfen be dakika bekler mi-siniz, grmeyi ksa keseceim, konualm" demesine al-drmadk ve odadan ktk. Bizden bir saat sonra Talat Bey'in, Zat ahane Sultan Read tarafndan kendisine hediye edilen otomobiline atlayp Enver Bey'in evine gittiini rendik. Grme sonunda ikna olmu, artk Talat Bey de, Enver Bey'in Harbiye nazrlna gelmesini kabul etmiti. Bana gelecekleri anlamt herhalde! stelik, Enver Paa'nn isteinin "doru ve yerinde oldu-unu" gidip Sadrazam Said Halim Paa'ya da anlatmt. Sadrazamn da yapaca fazla bir ey yoktu.

Sra Ahmed zzet Paa'nn Harbiye nazrlndan istifa et-tirilmesine gelmiti. Bu biraz zor grnyordu. nk daha birka hafta nce, bozguna urayan orduyu dzene sokarak Edirne zerine yaplan asker harektn bakomutan olan zzet Paa'ya "yaveri ekremlik" (padiah yaverlii) unvan verilmi, rtbesi birinci feriklie (orgenerallie) ykseltilmiti. Talat Bey ile Devlet ras Bakan Halil (Mentee) Bey, zzet Paa'nn Nianta'ndaki konana giderek durumu izah ettiler. Korkulan olmad, artk yorulduunu ve kesine ekilmek 8 ttihat ve Terakki'nin nde gelen birok ismi masondu: Talat Bey (en yksek rtbe mark azamla erimiti), Emmanuel Karasu, Cavid Bey, Midhat kr (Bleda), smail Canbulat, Rauf (Orbay) Bey, Ali Fethi (Okyar) Bey, mer Naci, Mustafa Necib, Resneli Niyazi, Ziya Gkalp, Hseyin Cahit (Yaln) vb. 178

istediini syleyen Ahmed zzet Paa istifa mektubunu yazd. Enver Paa'nn Harbiye nazrlna tayin olmas iin rt-besinin en az tugeneral olmas gerekiyordu. Bunun iin ise daha alt yl vard. Ancak forml bulundu: Bingazi harektna katld iin yl, Balkan Sava'ndaki hizmeti iin de yl kdem eklenerek rtbesi tugeneral yapld. Artk hibir engel kalmamt... 1 ocak 1914 tarihi itibariyle "Enver Bey", Harbiye nazrl-na atanarak resmen "Enver Paa" oldu. Ayn zamanda Bakomutan vekillii (bakomutan padiaht) ve Genelkurmay bakanln da eline ald. Henz 34 yandayd. Ordunun banda artk gen ve dinamik bir paa bulunu-yordu. Ancak ordu hi de gen deildi. 80 yanda binbalar, 62 yanda stemenler, 58 yanda temenler vard. Okuma yazma bilmeyen subaylara "aa" denirdi. Enver Paa nazrla geliinin beinci gn, 7 500 subay ordu kadrosu dna kard. Ordu genletirilmi, Alman subaylarn denetiminde sk bir eitime tabi tutulmutu.9 Askeri tekilat yeni batan vcuda getirildi. Enver Paa'nn bu konuda en iyi yardmcs smet (nn) Bey'di.10 Askeri tekilatmz, talimnamelerimiz, top ve tfeklerimiz artk Alman modeliydi. Silah ve cephane kadrosu tamamland. Gen ve ihtirasl subaylarmz vard. Askerin iman canlandrld. Bar bir yl daha srerse, Bulgar'a, Yunan'a, Srp'a, gerekirse talyanlara yeniden ders verebiliriz diye dnyorduk. Bu gc kendimizde grmeye balamtk. Dndmz baka konular da vard... 9 Alman komutan Liman von Sanders tasfiye edilen subay saysn 1 100, harp tarihi yazarlarndan Dukakinzade Feridun 2 000, General Baki Vandemir ise 800 olarak yazar. Benzer bir uygulamay, 27 Mays (1960) Asker htilali'ni yapan komite de yrrl koydu. Orduyu genletirmek iin 235'i general ve amiral olmak zere 4 000 subay emekli ettiler. 10 smet Bey Enver Paa'nn gzdeleri arasna girmiti. Aslnda Mustafa Kemal'den nce onu Enver Paa kefetmiti! Atatrk zaten bir sre smet nn'ye gvenemedi, Enver Paa'nn adam diye!

179 Enver Paa'y ve Cemal Bey'i kabineye alan, kendisine muhalif Fethi Bey'i Sofya'ya eli yapan Talat Bey, gerek ka-binede gerekse Cemiyet'in genel merkezinde kuvvetli bir nfuz edinmiti. Herkes her eyi ona soruyor, herkes her meseleyi onunla konuuyordu. stemediimiz bamza gelmi, Talat Bey diktatr olmutu! Bunu engellemek gerekiyordu. Hali vakti yerinde tccardan bir arkada vard, Kemal Bey, onun Beikta'taki evinde bir pazar gn bulutuk. Toplantya, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Atf, Sley-man Askeri, Topu hsan, Hsrev Sami, Reid ve Eref beyler itirak etti. O gn toplantnn mevzuu pek hararetli oldu ve grmeler uzun mnakaalarla srd. Nihayet sonunda vaziyet takarrr etti ve u karara varld: Umum vaziyet fevkalade tedbirlerin alnmasn icap ettir-mektedir. Halbuki ttihat ve Terakki'nin genel merkezi bu tarih zamanda bu mhim karan almaktan pek uzaktr. Talat Bey'in tesiri hepsinin stnde derin

ve mulldr. Bu hal frkann istikbalini tehlikeye gtrmektedir. O halde Cemiyet merkez azalan derhal istifa etmeli ve tara mmessilleri ile ktibi mesuller toplanarak yeni bir genel merkez heyeti semelidir. Peki nasl istifa edeceklerdi? Dedim ki, nasl Babli'yi bastk, Kmil Paa Kabinesi'ni dattk. Bu sefer de yine yle yapalm. aramba gn top-lantlar var. Gidip basar, istifalarn alrz. Araya zmitli Mmtaz girdi: "Ben Yakub Cemil'e katlyorum. Yalnz genel merkez aza-lan arasnda bizim mcadele arkadamz Ohrili Eyp Sab-ri vardr, bunu ona yapamayz. Onu msaadenizle ben da-r araym, konuarak oyalayaym, siz ieride gerekeni ya-parsanz." Topu hsan, "Admz ekyaya, komitacya kmtr, bu nedenle dikkatli olalm, kan dkmeyelim" dedi. Anlatk. aramba gn genel merkezi basacaz. Vedalap ayrldk. Ben Sleyman Askeri Bey'le birlikte evden ktm. Yolda giderken Sleyman Askeri Bey birden durdu dedi ki: "Yakub 180 Cemil ben bu kararlan doru bulmuyorum. Bamza durduk yerde yeni dertler alacak? Sanki istifaya sevk ettiklerimizden daha iyisini mi bulacaz? stediklerimiz olmad m; kabineyi devirdik, Enver Paa ve Cemal Bey kabineye girdi. Daha ne olsun, memleketin bu nazik durumunda genel merkezi basmak muhallerimize yaramaz m?" 'Tamam da arkada, ne yapalm?..diye sordum. "Bak ben senin dostunum, kimseye sylemezsen bir nerim var; gidelim Talat Bey'le konualm. Esasen genel merkezi yksak da Talat Bey'i deviremeyiz. En iyisi onunla anlaalm. Bize itimad artar. Biz kan dkmeden bu ii halledelim" dedi. Sleyman Askeri Bey'in syledikleri kafama yatt. "Kabul" dedim. Birlikte bir arabaya atlayp Babli'ye gittik. Talat Bey'le zel grmek istediimizi syledik. Dahiliye nazr makamnn yanndaki husus odasna aldlar. Hemen sonra Talat Bey geldi, odacya ieriye kimsenin girmemesini syledi. Glerek ellerimizi skarken, "Hayr ola, yine bir ltimatom vermeye mi geldiniz?.." dedi. Sleyman Asker Bey, "Estafurullah Beyim" dedi. Ve balad toplantnn nerede yapldn, kimlerin katldn, ne gibi kararlar alndn bir rpda anlatmaya. Biraz bozul-mutum. Bu kadar ayrntl anlatmasna ne gerek vard. Talat Bey armt ama bize belli etmemeye alyordu. "Sizin ne kadar temiz, drst adamlar olduunuzu bilirim. Bu haberinize de hassaten teekkr ederim. Fakat kani olunuz ki, ben hayatta kaldka bu gibi teebbslere imkn vermem" dedi. Arkasndan elimizi hararetle skarak bizi uurlad. O gece neler olduunu sonradan rendim. Bizden sonra Talat Bey otomobiline atlayp hemen Enver Paa'nn yanna gidiyor. Geceyarsna kadar olay tm ayrn-tlaryla anlatyor. Enver Paa da aryor. Hakl, nk byle bir hareketten kendisinin de haberi yok. lk kez ondan habersiz bir ie kalkmtk! Yine de Talat Bey'i yumuatyor, "i bana braknz Talat Bey, ben bunlar yola getiririm, byle bir olay bir daha olmaz" diyor.

181 Ertesi sabah erken saatte zmitli Mmtaz ile Sapancal Hakk'y arp bir gzel azarlyor. Arkadalar Sleyman Asker'nin haris bir adam olduunu ve byle bir ii yakacana inanyor. Onlar en ok benim adm duyunca aryorlar. Ve bizim fedalerin arasnda ilk kez bir ayrlk oluyor. Bu iten tek kazanl Sleyman Asker Bey kacak ve mkfatn Tekilat Mahsusa kurulunca alacakt!.. Biz i siyasetle urarken, 29 haziran 1914 sabah gaze-telerin verdii bir haberin gelecekte dnyann en byk k-ymlarndan birine sahne olacan bilmiyorduk. Avusturya Veliaht Aridk Franz-Ferdinand ve ei des 28 haziranda Saraybosna'da bir suikast sonucu ldrlmlerdi. Suikast dzenleyen, byk Srbistan hayaliyle yetien 19 yandaki Gavrilo Princip'ti. Balkanlar'da bir kvlcm aklmt.

Avusturya-Macaristan Devleti Srbistan'a sava at. Avrupa lkeleri seferberlik ilan ettiler. Ardndan, 2 austos 1914'te Almanya Rusya'ya; 3 austosta Fransa Almanya'ya; 4 austosta ngiltere Almanya'ya ve nihayet 5 austosta Avusturya Rusya'ya sava at. Osmanl Devleti de 2 austos gn seferberlik ilan etti. Krmz zerine baslm yeil bayrakl ve tural bildiriler stanbul'un her kesinde duvarlara yaptrld. 21 yandan 45 yana kadar btn vatandalar silah altna arld. Seferberlikten bir gn nce Almanya'nn stanbul Elisi Baron Vangenheim ile Sadrazam ve Hariciye Nazr Said Halim Paa arasnda Osmanl-Alman ittifak antlamas yaplp imza edildi. Baz arkadalar savaa girmeye, hele Almanya'yla ittifak kurmaya karyd. Mesela nl Maliye Nazr Cavid Bey bunlardan biriydi. Enver Paa, gidip Cavid Bey'i ikna etme grevini bana verdi. Cavid Bey ekilmez gurur ve azametinden dolay pek sevilmezdi. Herkesi kk grrd. Cavid Bey'in makamna gittim. Elimi silahmn zerine koyarak, savaa girip btn topraklarmz geri alacamz, 182 buna kar kmann vatan hainlii olacan anlattm. Maliye nazr ikna oldu!..11 Sava hazrlklarna balanlmt. Seferberlikten gn sonra 5 austosta "Tekilat Mahsusa" resmen kuruldu. "Resmen" diyorum, nk kt zerinde olmasa da byle bir zel rgt fiil olarak vard. ran'da, Trablusgarp'ta, Balkanlar'da gerilla sava yapanlar bu zel rgtn fedale-riydi. Ancak o gnlerde bu mfrezelerin resm bir hviyeti yoktu. Artk Harbiye Nezareti'ne bal, resm bir daireyiz. Adresimiz bile belli: Caalolu, Nuruosmaniye, eref So-ka, Tasvir-i Efkr matbaas kars, No. 39. Tekilat'n btesi Harbiye Nezareti'nin "tahsisat mestu-re"sinden (rtl denek) karlanacakt. Talat Bey'in srar ve Enver Paa'nn da isteiyle Sleyman Asker Bey Tekilat'n bana getirildi, yardmcs ise Atf (Kaml) oldu. Be kiilik ynetiminde ayrca, Emniyeti Umumiye Mdr Muavini Aziz Bey, Doktor Nazm Bey ve Doktor Bahaed-din akir Bey vard. Merkez kurulunda grev yapan arkadalar aylk almyorlar, fahr olarak alyordu. Benim gibi eski subaylar devlet btesinden maa alacaktk artk... Ondan nce ttihat ve Terakki Cemiyeti'nden alyorduk. Benim rtbem yzbaya eitti, bu nedenle 600 kuru maa alyordum. Tekilat Mahsusa'nn ilk grev blm de yle yapld: Karadeniz sahillerindeki Rumlarn faaliyetlerine mni olmak zere Hsrev Sami Bey; bamszlm ilan eden Arnavutluk blgesine Eyp Sabri Bey; Kafkasya blgesine mer Naci Bey; Ermeni isyanlarn bastrmak iin Erzurum blgesine Doktor Bahaeddin akir ve Ruen beyler, Dou'daki tm etelerin idaresinin bana da beni getirdiler. 11 Dnemin Maliye Nazr Cavid Bey, 1926 ylnda Atatrk'e kar yaplan zmir Sui-kast'na kart iddiasyla idam edildii gn, yani 26 austosta Fransz Parlamentosu ayaa kalkp bir dakikalk sayg duruunda bulundu.

183 Tekilat'ta grev yapan subaylarn zel kimlikleri vard.12 Bunlar sadece vilayetlerin st dzey yneticilerine gstermek iin tayorduk. Bu kimliklerin devlette aamayaca kap yoktu. e gnll mfrezeler kurmakla balyoruz. Vilayetlerde kampanyalar dzenleniyor, gnlller bulmak iin. Bu gnlller iinde en zoru benim 2 000 kiilik tabunundu. nk bunlarn byk ounluunu hapishanelerden gelen mahkmlar oluturuyordu.13 Geri bu "mahkmlar ordusu'yla Bulgarlara kar savamtk ama bunlarn idareleri ok zordu. Grevimiz belliydi: Osmanl'nn her yanma yaylacaktk. Cizvit papazlar gibi inatla, srarla alacaktk. Hindistan, Belucistan, ran, Afganistan ve Afrika'daki tm Mslmanlar ayaklandracaktk. slam dnyas tekrar halifenin emrine girecekti. syanlarla, gerilla savalaryla Franszlar ve ngilizleri can damarlarndan vuracaktk. Hindistanl Mslmanlar ayaklandrmamz ngilizleri ok korkutuyordu. Bu nedenle biz ttihatlara ok dmandlar... Sadece Mslmanlar deil, bir iaretimizle boyunduruk altnda yaayan Trkleri de harekete geirecek, Ruslar, Yu-nanllar, Srplar vuracaktk.

Banda Mehmet Emin (Yurdakul) kardeimizin bulunduu Trk Ocaklar da tam kadro halinde bizim saflarmz-dayd. Mehmet Emin sradan biri deildi, stemen rtbesin-deyken 1899 tarihinde ilk kez Almanya'ya askeri eitim iin gnderilen 19 subaydan biriydi. ran'da birlikte gerilla mcadelesi vermitik. O da iyi silahordu. Kalemi de glyd. Tekilat Mahsusa olarak ilk "resm" eylemi, Sadrazam Sa12 Trkiye bu "zel kimlik"lerle, 1996'nn 3 kasmnda patlak veren "Susurluk Skandali" nedeniyle tant. Emniyet Genel Mdr Mehmet Aar, aranmakta olan Gladio'nun Trk tetikisi Abdullah atl, yeralt dnyasnn nl ismi Tark mit gibi kiilere zel kimlikler datmt. Ayrntlar iin bkz.; S. Yaln-D. Yurdakul, Reis; Gladio'nun Trk Tetikisi. 13 Trkiye; 1990'l yllarda tutuklu ya da mahkm PKK'l itiraflarn cezaevinden karlarak tetikilik yaptrlmalarna da sahne oldu. Bkz. S. Yaln, Binba Ersever'in tiraflar. 184 id Halim Paa'nn bile haberi olmadan stanbul'da gerekle-tirdik. Osmanl-Rus Sava'ndan sonra Ruslar, zaferlerinin a-ns olarak 1898'de Ayastefanos'ta (Yeilky) mtareke hk-m gereince antlamann yapld yere bir ant dikmilerdi. Antn bulunduu geni sahaya Ruslar muhafz evleri yaptrmt. Her Slav lkesinden buraya belirli sayda iyi silah kullanan keskin nianc bekiler getirilip yerletirilmiti. Ant onlar koruyordu. Ancak onlar bile sabaha kar havaya uan ant kurtara-madlar!.. Antn bombalanmas bizim iin simgeydi ve un ufak edilmesi bakaldrnn sembolyd. Artk bizim iin i siyaset bitmiti, imdi sava zamanyd... Sapancal Hakk ve zmitli Mmtaz Suriye'ye; Nuri Bey Badat'a; Kuuba Eref, Erzurumlu Aziz, erkez Ziya beyler Hicaz'a; Bingazili Yusuf etvan Trablusgarp'a; Kuuba Sami Trkistan'a; mer Naci Bey ran'a; Emrillah Barkn Hindistan'a;14 Eyp Sabri ve Yzba Zinnun Rumeli'ye... Ben Kafkasya'ya gidiyorum. Atalarm eyh amil'lerin meknna gidiyorum... 14 Hindistan'da Tekilat Mahsusa'ya yardmc olanlar arasnda ngilizlere kar ilk bamszlk bayran aan hayli nl isimler vard: Mahatma Gandhi, Muhammed Ali Cin-nah, air Muhammed ikbal, Said Han gibi. Ankara'da torun "Yakub Cemil" Yl 1978 sonlar... Babam kaybedeli 1,5 yl olmutu. lk zamanlarn aknln yava yava zerimizden at-yorduk. ou zaman yanmzda deildi. Ama uzakta bile olsa varl bize yeterli geliyormu demek ki. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde ren-ciydim. Kardeim de niversitede okuyordu. Ailemizin ekonomik durumu hi iyi deildi. Sadece bir emekli maana bakyorduk. Evde baz eyalar satmaya baladk. nce diki makinesi satld. O parayla evin birikmi aylk kirasn dedik. Srada ne var bilmiyordum, nk satacak eyamz bile yoktu. Bu byle yrmeyecekti. Ulus'ta bir otelde gece mdr-lne baladm. Gece alp gndz niversiteye gidiyordum. Ayrca ADYD'de (Ankara Demokratik Yksek renci Dernei) grevliydim. Solcuydum. Kim deildi ki? O dnem solun paralanma yllarnn balangcyd. Bitmez tkenmez tartmalar olurdu. Anlamaya alyordum, Saflar netleiyordu. Ben henz ortadaydm. Abdullah calan'la ayn okuldaydm; Siyasal Bilgiler Fa186

kltesi'nde. O da benim gibi tartmalara fazla katlmazd. Dinleyiciydi. Okulun arkasndaki Cumhuriyet Yurdu'nda kalyordu. Silik biriydi. Bugn nl gazeteci olmu birok isimle de arkadalk yaptm. ou imdi ke yazar. air Yaar Mira vard; sonradan Trk Dil Kurumu dln ald. Bir gn bu Apo'nun takmyla kavga etti. Ben araya girmesem ocuu parampara edeceklerdi. Okulun tartmal forumlarn hi karmazdm. niversitenin nl hocalaryla dostluk kurdum, bu ilikilerim hl devam eder.1 Bir yanda lke sorunlarn tartmak, dier yanda evin ykn tamak beni hayli yoruyordu.

Sabaha kar eve geliyordum. Anacm ve kardeim beni pencere nnde beklerlerdi. Evde pek yiyeceimiz olmazd. Otelden yaptrdm kaarl tostlar getirirdim sabahlar. Kahvalty onlarla yapardk. ou zaman evde uykuya dalar, okula gidemezdim. S-navlara bile giremiyordum. te o gnlerde karma baba dostu iki kii kt. Biri Mehmet Ali Aabey'di. "irket'te st dzey grevdeydi.2 Bir de babamn can dostu Ergn nal Albay vard.3 Ankara Cebeci'de Harita Genel Mdrl vardr, orada alyordu. Bu kurulu sanrm hl o semtte. Babam Trk Silahl Kuvvetleri'nden atldktan sonra as-kerlikten kopmad. Bu kez sivil olarak istihbaratta almaya balad. Tpk dedem Yakub Cemil'in, niformasn kardktan sonra Tekilat Mahsusa'da alt gibi... Babam, Mehmet Ali Aabey ile Ergn nal Albay' o istih-barat kurumunda alt dnemden tanyor. 1 Torun "Yakub Cemil" kimliinin ortaya kmamas iin niversite yaantsna ait anlarn detayl anlatmak istemedi. 2 "irket" adn genelde CA ajanlar CA merkezi iin kullanyor. Bu alkanlk Trk istihbaratlara da geti; MT'e "irket" deniyor. 3 Torun "Yakub Cemil'in istei zerine ad deitirilmitir.

187 Babam ile Ergn Albay'n Seferberlik Tetkik Kurulu'nda birlikte altklarn biliyorum.4 Ergn nal Albay bir gn altm Ulus'taki otele birini gnderdi, "Yarn u saatte yanma urasn" diye. Ertesi gn akama doru yanna gittim. Baktm Mehmet Ali Aabey de ofiste. ay iiyorlard. Yer gsterdiler, masaya yakn koltua oturdum. Hal hatr sordular. Klasik yantlar verdim; iyiyim, al-yorum, okul iyi gidiyor gibi. Mehmet Ali Aabey, "Olum, baban sana iyi retmi, 'kan kusuyorsun, kzlck erbeti iiyorum' diyorsun. Ama sende artk kusacak kan kalmam, cierlerini mi kusacaksn bundan sonra? Hem biz yabanc myz, bilmiyor muyuz evinizin durumunu?.." dedi. Kafama sanki balyoz yedim. Araya Ergn nal Albay girdi; "ocuu skboaz etmeyelim hemen. Bunlar darda konualm. Mesai bitiyor. kp bir eyler attralm" dedi. Mesaiden sonra Ergn Albay'n vosvosuna binip Kzlay'a gittik. 'Tava" diye daha sonra sk gideceimiz lokantaya girdik. Epey kalabalkt. Zorbela bir masa bulduk. Uzun bir yemek oldu. Hi unutmam, hamsi buulama yiyip rak imitik. Sohbetin konusu bendim. Mehmet Ali Aabey, tama suyla deirmenin dnmeyece-ini, eve her ay dzenli olarak bir maan girmesi gerektiini sylyordu. Dzenli gelen bir maa bizi rahatlatacakt, ayrca okulu da bitirmemi salayacakt. Sz Mehmet Ali Aabey bitiriyor, Ergn Albay alyordu; "Okuldaki anarik olaylara girip ktm duydum. Hi ailene yakyor mu bunlar?" dedi. 4 NATO lkeleri dahilinde kurulan ve gayri nizam bir harp rgt olan Seferberlik Tetkik Kurulu, 27 eyll 1952 tarihinde kuruldu. Finansmann ve tehizatn Amerikallar verdi. 1965 ylnda bytlen tekilatn ad da deiti, zel Harp Dairesi oldu. imdiki ad zel Kuvvetler Komutanl'dr. 188 Beni takip etmiler, aratrma yapmlard anlalan! Bu arada sanki lokantada kimse yokmu gibi, Mehmet Ali Aabey tabancasn karp masaya koydu; "Biz babann dost-laryz, eer senden kt bir istekte bulunursak, bizi bununla Ankara'nn gbeinde vurmazsan senden erefsizi yok" dedi. Hi konumuyordum. Sessizce dinliyordum... Aklm baka yerlerde... ki yl nce stanbul'da Alman Hastanesi'nin bir odasnda, babamla, vefat etmeden nce yaptmz son konumay hatrlyorum. Annemden ve biz ocuklarndan zr dilemiti. Hakszlk yaptn dnyordu. Haklyd, hakszlk yapm, bizi brakp baka bir kadnla evlenmiti. Bizi birka ayda bir gryordu. Teselli etmeye almtm. Yllar sonra babam ilk kez orada kucakladm ben. Vicdan azab ekiyordu. Bunun nedeni sadece ailesi deildi.

Dedem Yakub Cemil'in mezar Topkap semtindeydi. 1950'li yllarda mezarn bulunduu blge yola gidecekti. Herkesin ailesine durumu bildiriyorlar, ama babam bugn yarn derken mezar gidip alamyor. Ve kahraman dedem Yakub Cemil'in mezar yola gidiyor. Dedem Yakub Cemil'in mezar bugn yoktur, kaybolmutur! imdi lm deindeki babam kukusuz bu hazin olay hatrlyordu. Ayn sona uramaktan korkuyordu belki de. Mezarm emanet edecei tek kii de bendim. Sohbet ederken konu Mehmet Ali Aabey'e de gelmiti. Gvenilir bir dost olduundan bahsetmiti. 1961 ylndan beri tanyorlard... Kendimi toparlamalydm. Kadehimden bir yudum rak alp, "Aabey ne vurmas, sizler babamn dostusunuz, hakkmda kt eyler dneceiniz hi aklma gelmez" dedim. altm, eve zaten maa girdiini hatrlattm. Ergn Albay, "Otelden aldn kuru para hangi ihti-yacnza yetiyor? Artk devlette alacaksn. Hem iyi maan, hem sigortan olacak. Senin otelden aldn para anne189 nin ila parasna yetmez" dedi. Hakkmda her eyi biliyorlard... "Hem alp hem okumak ok zor" dedim. Mehmet Ali Aabey, "Birok arkadan hem alyor hem okuyor. Sen de onlar gibi olacaksn. Okulu sana bitirtmemiz bizim boynumuzun borcu" dedi. Btn kalelerim dmt... Dne kadar aleyhinde Ankara sokaklarnda slogan attm bir tekilatn nvesi mi oluyordum! Arkadalarm m ihbar edecektim? Yanlarndan ayrldmda sarho gibiydim. Yarn leyin Mehmet Ali Aabeyle buluacaktk. Gece zor uyudum. leye doru annem uyandrd. Kalktm, tra oldum. Tek takm elbisem vard, onu giyip, kravat taktm. Kzlay'da Piknik diye bir yer vard (sonra ykld) nnde bulutuk. Arka taraflardaki Sakarya Caddesi'ne doru yrdk. Yeni binasna tanm olan Trk- Genel Merkezi'nin bulunduu sokakta bir binann nnde durduk. Mehmet Ali Aabey eliyle gsterdi: "te burada alacaksn." Binann kapsnn zerinde, "Hakimler Yksek Kurulu" yazlyd. "Bakanla greceiz. Sen hi sze girme. Belki usulen snav yaparlar" dedi. Bakann odas ikinci kattayd. Uzun boylu, kibar bir insand bakan. "Ho geldiniz" deyip elimizi skarken, Mehmet Ali Aabey'e, "Demek bahsettiiniz gen bu" dedi. Ksa bir sohbet edip aylarmz itikten sonra, ileride yakn arkadam olacak Sait Bey ieri girdi. Sait Bey beni ayn katta bir baka odaya gtrd. nme kt kalem koyup, tarihimizle ilgili bir iki sorunun yantn yazmam istedi. Usulen bir snav yapld. Snavdan sonra tekrar bakann odasna girdik. Mehmet Ali Aabey hl oradayd. "Hadi hayrl olsun" diye beni tebrik ettiler. Artk "devlet memuru" olmutum... Mehmet Ali Aabeyle ktk. Piknik'e gittik. Burann Rus salatas mehurdu. Bira syleyip Rus salatas yiyerek sohbet ettik. 190

"Sana aklndan hibir zaman karmayacan bir ey sy-leyeceim. Sadece bizim meslekte deil, her meslek iin ge-erlidir; her iin temelinde gven yatar" dedi. Ne demek istediini birka ay sonra anlayacaktm... Evdeki madd sorunlar zlmt. niversiteye de dzenli gidiyordum. Kz kardeim niversiteyi bitirmek zereydi. Ben ise yllardr ayn niversiteye gidip geliyordum. Benimle okula balayanlar oktan mezun olmutu. Bu arada minnack bir kza k oldum, kimseye haber vermeden evlendim. Ev kalabalklamaya balamt. O gnlerde, Ergn Albay telefonla daireyi arayarak yanna gitmemi istedi. Gittim. Ksa bir sohbetin ardndan ekmecesinden kard iki zarf uzatt. "Dayn smail Duran5 yarn akam seni stanbul'da bekliyor. Bu zarfta yol paran, bu zarfta da harc-rahn var" dedi. armtm, neden daym kendisi deil de bir aracyla beni stanbul'a aryordu? Daymla evde deil, Fenerbahe Orduevi'nde buluacaktk. Peki nedendi bu gizlilik?

Ergn Albayla vedalatk, tam karken, "Bak evladm, baz insanlar burnu iin yaarlar, burnu iin lrler. Burnun hep dik olmaldr. Bunu unutma ve dayn ne derse kabul etmelisin, bu benim sana vasiyetim" dedi. Daireye dndm. Bakann beni beklediini sylediler. e ilk girdiim dnemdeki bakan deimiti. Yeni bakan sert grnl, mert, baba bir adamd. Odasna girdiimde gzlklerinin zerinden bakt, daha ben bir ey sylemeden, "Ben bu ileri fazla bilmem. Yalnz sana bazen aralklarla izin vereceiz. Gerekirse rapor vereceiz. Olmadn zamanlar maan ein alacak. Ancak buras senin statnde birine pek uygun bir yer deil. Uzun sre seni izinli ve raporlu sayamayz" dedi. 5 Torun "Yakub Cemil"in isteiyle isim deitirilmitir.

191 Ne demekti bunlar, neler oluyordu? Benim statm neydi? Neye izin veriyorlar, neden raporlu sayyorlard? Tm bunlarn bir aklamas olmalyd... Bir tuhaflk olduu iin evde, anneme, eime, kz kardeime stanbul'a gidiimle ilgili bir aklama yapmadm. Dairenin bir iinin olduunu syledim. Aileme sylemediim bilgiler her geen gn artmaya devam ediyordu. Ge vakit Ankara terminalinden otobse bindim. Sabah Fenerbahe Orduevi'ne gidip kapdaki nbetiye daymn adn verdim. Nbeti subay alelacele, ok nemli biriymiim gibi beni geni, deniz gren bir odaya kard. Yalnz deildim. Odada daymla birlikte Mehmet Ali Aabey de vard. Masann etrafnda oturuyorlard. Ben odaya girince ayaa kalktlar. Daymn elini ptm. Mehmet Ali Aabey'le tokalatk. Daym smail Duran emekli albayd. Kbrs'ta Trk Mu-kavemet Tekilat'n kuran, mcahitleri, yani Bozkurtlar EOKA'clara kar rgtleyen birka subaydan biriydi. Emekli olmasna ramen, Trk Silahl Kuvvetleri'nde arl olan bir komutand... Daym uzun bir syleve balad: "Mustafa Kemal kapitalizmi, sosyalizmi bilmeyen biri miydi, hepsini biliyordu. Ama o iki yolu da semedi. Samsun'a karken, 'Dnyann btn iileri birleiniz' deseydi arkasndan ka kii gelirdi? O kendi corafyasn iyi tanyordu. O halkna inanyordu. Evladm, insanlarn zlemleri ayr, gerekler ayrdr. Senin savunduun dnceleri ben de savunurum. Ama bunlar ne kadar Trkiye gereine uyar. Bizim zlemlerimiz vatansever-liktir, bu bayra, bu halk karsz sevmektir. Senin yolun biz-den ayr olmasn. Bizim verdiimiz kavgaya sen de katlacaksn. Bu kavgada, herkes nder olamaz. Herkes Mustafa Kemal olamaz. Sen bu kavgada kurunu tayan ol. Hamal ol, frnc ol, bir eyler ol, ama mutlaka vatan iin kavgann bir paras ol. Yavrum, bu kavgada senin iki sadk dostun olacak; biri hayat, dieri lm. Bunlarn koluna girerek ilerleyeceksin. Yurtseverlik, vatanseverlik yle kolay iki szck deildir. 192 Onun uruna gerektii zaman lmeyi bilmek gerekir." Daym uzun uzun konutu. Ben bazen pencereden denize, bazen daymn gzlerine bakyordum. Daym sonunda "Var msn?" diye sordu. Dedem Yakub Cemil, babam ve imdi de ben!.. Bizim ailede doan ocuklara, "kaderi benzemesin" diye "Yakub Cemil" ad konmazd! Dedem Yakub Cemil'in ad deil ama babasnn ismi benim gbek admd: Ahmet. stediimiz kadar syleyelim, kaderi benzemesin diye; vatan, bayrak nutuklarnn ve tabancann hi eksik olmad bir evde byyen ocuktan ne beklenirdi? Snnet olduum zaman babamn arkadalar bana hediye olarak tabanca getirmilerdi. stelik bir tane deil, arkadalar birbirinden habersiz olduklar iin bir gnde yedi tabanca sahibi olmutum! 12 yandan beri tabancayla ate ediyordum. Nianc olmam herkesin takdirini kazanyordu. Babam at ustalmla vnyordu... Ben babam uzun yllar sonra tandm. Yani neler yaptn ok sonralar rendim. rnein, 27 Mays (1960) htilali'nde babam da yer almt. Grevi neydi biliyor musunuz; stanbul Valisi (Fahrettin Kerim Gkay) ile Emniyet Mdr'n (Alaeddin Eri) gzaltna almak! Ve aksilik karsa vurmak!..

Byle bir grevi gnll olarak kabul eden bir babann olundan ne beklenir?.. Dalp gittim yine gemiime... Ortaokul ikinci snfta ilk "gizli rgt'mz kurmutuk. rgtn iki eleman vard, biri ben, dieri de emsi zkan!6 Bizim ailenin kaderiydi bu! Derseniz ki, kadere inanyor musun? Hayr, sadece aklamasn yapamadm iin kader deyip geiyorum! 6 emsi zkan, MLSPB'nin (Marksist-Leninist Silahl Propaganda Birlii) nde gelen silahl eylemcilerinden biriydi. 18 mays 1981 tarihinde yakaland, 28 austos 1981 tarihinde itiraf oldu. imdi nerede olduu bilinmiyor.

193 Dedem, babam ve imdi de ben... Sizce bunun bir aklamas var m? Hafta sonuna kadar izinliydim. ocukluumun getii stanbul'a yakn Trakya'daki ileye gittim. Ortaokul ve lise ar-kadalarmla bulutuk. Nurullah'la, Patron Ylmazla, Toto Zafer'le eski gnlerden konutuk. Berber Ali Aabey'e gidip tra oldum. 1973 ylnn k gn terk ettiim bu yerleri ne kadar z-lemiim farknda bile deildim. Aslnda kendime syleyemiyordum ama sanki vedalamak iin gitmitim oraya. Gemiimle, ocukluumun, deli-kanllmn o saflyla, temizliiyle vedalamaya gitmitim... Ankara'ya dndm. yine bir ey sylemedim. Gnlk kouturma tekrar balamt. , okul ve ev arasnda mekik dokuyordum. Ekonomik durumumuz hayli dzelmiti. stanbul'a gitmeden nceki yaantmdan tek bir deiiklik olmutu: PTTden kiraladm bir posta kutum vard ve her gn oraya bakmaya mecburdum. Ve bir gn posta kutusundaki notu buldum: ki gn sonra zmir'in yukarsnda bir kampta bekleniyordum.7 Bilgi notunun altnda, "Allah utandrmasn" yazyordu... Evdekilerle vedalatm. Meslek bir kurs iin zmir'e gittiimi syledim. Kurs biraz uzun srecekti. Ve yeni bir hayata ilk admm attm... 7 Torun "Yakub Cemil" yerin isminin yazlmasn istemedi.

Kafkasya'da dede Yakub Cemil 29 ekim 1914. Bayram arifesiydi. Eimizle dostumuzla bayramlatktan sonra grev yerle-rimize, cepheye gitmeyi dnyorduk. Aksilik. Almanlarn Goeben ve Breslau gemileri, ngiliz ve Fransz filosunun eline gememek iin 11 austosta bizim sularmza snmt. Almanlarn iki gemisini, Goeben (Yavuz) ve Breslau'yu (Midilli) - Halil (Mentee) Bey'in zekice nerisiyle gya be milyon altna satn alp adlarn deitirmitik! Herhalde gemideki Alman tayfa ve Alman subaylarm da birlikte almtk ki, hepsinin kafasnda fes vard! te bu iki gemi, Karadeniz'e kp o bayram arifesinde Si-vastopol'u bombalayarak savaa girmemize neden oldu. yle ya bunlar bizim gemimizdi. Almanlardan almtk! Olan bizim bayram ziyaretlerine oldu... Aslnda ngilizlere, "Sultan Osman" ve "Readiye" adn verdiimiz iki harp gemisi siparii etmitik. Paralarm da son kuruuna kadar demitik. Hatta Readiye'yi ngilizlerden teslim almak zere Rauf (Orbay) bakanlnda bir heyet Londra'ya gitmiti. Balkan Sava knca ngilizler, paralarn aldklar halde gemilerimizi teslim etmediler...1 1 ngiltere parasn alp vermedii Readiye gemisinin adn Repuls olarak deitirdi. kinci Dnya Sava'nda Japon intihar uaklar. Repuls sava gemisini yani "bizim Readi-ye"yi, kamikaze yaparak batrd. 196

Ve devletimiz, Alman Erknharbiyesi'nin talebi zerine, Dou Cephesi'nde tilaf lkelerinden Rusya'ya sava at. Almanlar, Erzurum'daki 3. Ordu'nun Kafkasya zerinden harekete gemesini istiyordu. Bata Enver Paa'nn byle bir harekt akl kesmiyordu, "Bu hava koullarnda bu nerinin kabul edilir yan yok" deyip duruyordu. Fakat daha sonra, Almanlar yannda savaa girersek ve iyi bir anlama yaplrsa, zaten iileri de kark olan Ruslarn sava durdurabileceine ikna oldu. Avrupa devletlerinin siyas ve iktisad boyunduruundan kurtulmak iin bu sava iyi bir frsat olabilirdi. Enver Paa harekt kararn kesinletirince erknharbiyesiyle birlikte Erzurum'a hareket etti. Gemilerin bombalamasnn arkasndan Rus Ordusu Kaf-kasya'ya girmiti. Bu nedenle hemen Kafkas Cephesi'ne hareket etmem emrolundu. Hareketimiz o kadar ani oldu ki, ailelerimize veda bile edemedik. Eyalarmz alacak vakit bulamadk. Yanmza yolda konaklamamz salayacak adr gibi zorunlu eyalar alabildik. Bunlar develere ykledik. Bir de subaylara yeni drbn verildi. 2 000 kiilik Tekilat Mahsusa mfrezesiyle yola ktk; nde atllar, arkada yayalar... Vatan iin lmekten ekinmeyen 2 000 feda (ounluu cezaevinden karlan mahkmlar) bir araya gelmiti. Bunca yllk yorgunlua, yenilgiye ramen sava iin ha-zrdk. Bu sz biraz bizim iin geerliydi. nk mfreze iinde yer alanlar cezaevi yerine cepheyi tercih etmilerdi. Yardmclarm hep bizim silahor ekipten setim! Hepsi asker kkenliydi ama ordudan "atilm"lard. Ancak bizim gcmz ve arlmz ordudaki subaydan kat be kat fazlayd. Benim rtbem yzbaya denkti. Ama orduda hangi yzba 2 000 kiilik mfrezeye komutanlk yapabilirdi? Ekibin iinde kimler yoktu ki: Lazistanl Sudi Bey (Lazis-tan milletvekili), akir (Kesebir) Bey (Cumhuriyet Dne-mi'nde ktisat vekili), Binba Asm, Memduh evket (Esen-dal; CHP genel sekreteri), Cemil Ferid (Cumhuriyet Dne197 mi'nde mebus), Yzba Halid (Deli Halid Paa), Yzba Ethem Basri Bey (ttihat ve Terakki ktibi mesullerinden) ve Abdlhamid Bey. Biz stanbul'dan ayrlrken gazeteler, "Almanlarla ittifak doru mu; kar cephede yer almak karmza daha uygun deil mi; snt Alman gemilerini Karadeniz'e brakmak hata myd; Rus ehirlerinin bombalanmasna neden izin verildi; harbe adeta gz kapal hemen girmek doru mu?" sorularm tartyordu. Onlar tartadursun, biz Tekilat Mahsusa mfrezeleri cepheye gidiyorduk... Kafkas cephesinin benim iin zel bir nemi vard. Heyecanlydm. nk dedem Fevzi ve babam Ahmed, Kafkasya'dan s-tanbul Yenibahe'ye gmlerdi. Bizimkiler dedem Fevzi'yi anlata anlata bitiremezlerdi. eyh amil'in2 silahoruymu. Sonra Kafkas savanda yenilince Osmanl kendisine Kara-mrsel'de yer vermi. Aile byklerim dedeme benzediimi sylerlerdi. O da iyi silahormu. Canl ve atakm. Kn kar altnda ykanr-m. Benim ocukluum, Ruslara kar kahramanca savaan eyh amil efsanesini dinleyerek geti. Aslnda imdiki durumum eyh amil'e ne kadar benzi-yordu... Onun en byk yetenei, yar vahi, istiklaline tutkun, o gne kadar hibir otoriteyi kabul etmemi olan dallar bir dzene sokmas olmu. Ordusuna katlanlardan ounluunu asker kaaklar oluturuyormu. 2 eyh amil 1795'te Dastan'n Gimri kynde dodu. ocukluu ve genlii hayli hareketli geti. Youn biimde her trl fizik idman yapyordu. Soluunu tutma idman yapmak iin azna bir top veya ta alarak kotuu anlatlr. Kiiliini sertletirmek amacyla kendine fiziksel aclar vermekten holanyordu. Bazen gnlerce oru tuttuu ve kar zerinde yalnayak yrd oluyordu. Kendisine rnek ald Gazi Molla'nn Ruslar tarafndan ldrlmesi (1832) zerine onun yerine imam oldu. 1840 tarihinde Ruslara kar isyan bayran at. 20 000 kiilik ordusu vard. Birok baarlar kazand, ancak 1859'da ans ters dnd. 10 austos 1859'da Ruslara teslim oldu. Moskova yaknndaki Kaluga'da gzetim altnda tutuldu. Birka yl sonra Mekke'ye gidi izni kt. 1871'de Medine'de ld. 198 Benim 2 000 kiilik taburumun da eyh amil'in milisle-rinden fark yok! Onun dallar vard, benim mahkmlarn) var! eyh amil, askerine uyurken bile silahlarndan ayrlmay yasaklamt. Ben de yle yaptm.

eyh amil ordusunu bin, be yz, yz ve onar kiilik gruplara blmt. Yaklak bin kiilik her gruba bir "naip" kumanda ediyordu. Ben de taburumu aynen yle bldm ve balarna gvendiim arkadalarm koydum. nallah sonumuz ayn olmaz. eyh amil yenilince dn-yann en byk zulm Kafkas topraklarnda yaand. erkez kabilelerinin kitlesel g (1863 ylnn sonunda) byk aclar dourdu. Birka ay iinde yaklak 500 OOO erkez ve 120 OOO Ab-haz, onlar almaya gelen Osmanl gemilerinin bulunduu li-manlara gitmek zere dalarndaki kylerinden ayrldlar. Ama ne yazk ki onlar almaya gelen gemilerin says ok azd ve geri dnmeleri de aylar srecekti. Dnmeyip beklemeyi tercih ettiler. Gemileri beklerken binlerce erkez alktan, salgn hastalktan ld. Kafkasya'dan 1864 ylnda genlerin toplam says 750 000'e ulayordu. Tek sulan hrriyetlerini, geleneklerini ve kltrlerini korumak olan erkez gmenlerin 500 000'i akn kesimi yollarda can verdi. Allah beni belki de, atalarmn cn Ruslardan almak iin Kafkas topraklarna gnderdi. Sadece ben deil, zmitli Mm-taz, Yenibaheli kr, kardei Nail, erkez Eref ve kardei Selim Sami gibi Tekilat Mahsusa fedalerinin ou er-kez'di...3 Kafkasya cephesine giderken daha nce kararlatrlan konaklama alanlarnda mola veriyorduk. Karayolunu tercih ediyoruz. nk Karadeniz, Rus donanmasnn kontroln de. Kendimizi riske atmak istemiyoruz. Karayolu daha emin. Gndz btn gn yryor, gece konaklyoruz. Bu arada yol boyu mfrezenin eitimiyle de ilgileniyordum. 3 lgintir, Trkiye'deki gvenlik glerinin (ordu ve polis) kilit noktalarnda hl hep erkezler vardr.

199 orum en can skc konaklama yeri oldu. eteler ve ordu arasnda planszlk yznden ne yapaca-mz tam olarak belirleyemediimiz bir anda, topraklarna girdiimiz bir orumlunun feveran tepemi attrd. Yol boyu uradmz kylerde, ehirlerde yiyecek bulmak sorun oluyordu. Milletin kendine yetecek yiyecei yoktu. Biz de zaten aldmzn parasn veriyorduk. Ama orumlu bu adam kafam bozdu. Aslmasna karar ve-rip, karan hemen uygulamaya koydum. Arkadalar tepki gs-terdiler, beni durdurmak iin, "ncir ekirdeini doldurmaz bir olay yznden adam aslr m?" demeye baladlar. "Mahkeme kararn bekleyelim" diyenler de oldu. Mahkeme kararn bek-lemeye kalsak hibir i yrmezdi, adam yakalatarak, ibret ol-sun diye ehrin merkezinde, saat kulesinin dibinde astrdm. Halktan bir anda inanlmaz tepki geldi. Sinirli halk kitleleri heyecan iinde ordan oraya yrmeye, itirazlar etmeye baladlar. ikyetler dinmiyordu. orum'da konaklamamz kesmek zorunda kaldm. Cepheye doru yola ktk. Biz ehirden ayrldktan sonra halkn tepkisi daha da artm. Bu infial karsnda orum mutasarrf dorudan doruya Dahiliye Nezareti'ne bir telgraf ekmi, "dam cezas iin kanuna gre mutlaka Zat ahane'nin iradesini almak lazm gelirken, hibir mahkeme karan olmakszn, halkn nefretini ve dmanln tahrik edecek bir surette idam karar verilmesi vahim sonular dourdu" demi. Tabi bu olaylar en ok Dahiliye Nazn Talat Bey'in iine yarad. Bu olaylar kendi lehine propaganda malzemesi yapt. ttihat ve Terakki teekklne mensup yeleri Enver Paa aleyhine doldurdu. Srekli Enver Paa'nn, eli kanl bir grup tarafndan desteklendiini ileri srd ve mevkiini kk drmeye alt. Artk almtm bu politik oyunlara!.. yle gnler yayorduk ki, gzmz vatan kurtarmaktan baka bir ey grmyordu. Doru ve hzl kararlar verilmeliydi. Ben doru olduuna inandm her tedbiri almaya devam edecektim. Bu bir savat, politik oyun deildi. Konaklayarak ilerliyorduk. Yolda kk bir kaza geirdi200 imden gzm yaralanmt, bezle baladm. Gemi korsanlarna benziyordum! Kafkasya'da dalar ahlanm gibiydi. Dalatn doruklar ok yerde 3 000 metreyi ayordu. klim ok asiydi. Yol ise yok gibiydi. Dalar insana geit vermiyordu. Kar eyll ayndan itibaren yamaya balamt. Etrafmzda karn beyazlndan baka bir ey grdmz yoktu. Yerde bir metreyi geen kar vard. En kts tipiye yakalanmakt. zellikle geceleri bir sessizlik kaplyordu ortal. Hava kararnca iklimle savalyor, donmamak iin askerler birbirine sarlyordu.

Sabahlar "kestane suyu" iiyorduk; zerinde ince bir ya tabakas olan aya bu ad vermitik. Karavanalar hi ykan-myordu. Bu nedenle ay yal oluyordu. le ve akam ye-meklerinde kapuska veya bakla orbas yiyoruz. Baklann iinden mutlaka bcek kyordu! Tabi bunlar ilk gnlerimizin zengin sofralaryd. Birka gn sonra bunlara da hasret kalacamz bilmiyorduk. 93 Harbi'nden sonra yaplan Berlin Antlamas (1878) ge-rei, Artvin, avat, Ardanu, Borka, Murgul Ruslara bra-klmt. Ancak Birinci Dnya Sava'nn balamasyla birlikte bu topraklar yava yava ele geirmeye baladk. 22 kasmda Artvin'i, 23 kasmda oruh Nehri'ni geerek Borka'y aldk. Burada, Hopa'daki atmalardan gelen Tekilat Mahsusa komutanlarndan Rza Bey'in kuvvetleri de bulunuyordu. Maradidi Cephesi'ni kontrol ediyorlard. Rza Bey'i grdmde casus olduundan phelendii bir Grc'y cezalandryordu. Divanharp, Grc'y idamla ce-zalandrmayarak 170 denek cezasna arptrd. Rza Bey'e de-dim ki: "Cephede her gn binlerce yiit insan lyor, binlercesi hastalktan krlyor siz mahkemecilik oynuyorsunuz!" Rza Bey, btn gece bana srarla Batum'un alnmas ge-rektiini syleyip durdu. Ben de, Batum'un istilasnn imknsz olduunu, ertesi gn Borka'dan hareket edeceimi ve Artvin'de Doktor Bahaeddin akir'in birlikleriyle bulua-

201 cam syledim, "stanbul emretse bile yapmam" dedim. Sa-rkam Cephesi'nde yapaca byk taarruz iin Enver Paa'ya destek olacam anlattm. Enver Paa, bakumandan vekili ve ark Cephesi ku-mandan sfatyla Sarkam etrafnda sren harbi bizzat cepheden idare ediyordu. Rza Bey'e sylemedim ama, Enver Paa'nn hayaline kimse eriemezdi. Sarkam'n hareket sahas, ne meydan muhaberesine, ne de evirme manevrasna katiyen msait deildi. stelik mevsim kt. Ancak Enver Paa Sarkam'ta yapaca evirme manev-rasyla Ruslar oke edip, Kars, Ardahan ve Batum'u geri almak istiyordu. Asl ama tekmil Gney Kafkasya'y fethetmekti. Rus bo-yunduruundaki Trkleri ayaklandrarak Bat Sibirya, ran, ve Trkistan' halifenin nfuzu altna alacakt. Bu ii kim yapacakt?.. Ben ve mfrezem, yani Tekilat Mahsusa... Bu nedenle Rza Bey'e katlp cephe savana itirak ede-mezdim. Biz Rus Cephesi'nin arkasna szp Trkleri ve Mslmanlar ayaklandrmay hesap ederken, Ruslar on yl nce, benzer stratejiyi hayata geirmilerdi. Ermenileri kkrtp bizi arkadan ete savayla vurmak istiyorlard. En azndan gcmz blmek istiyorlard. Bizim de, Rus'un da stratejisi aynyd. Dman cephe ge-risinden gerilla savayla vurmak! Sylediim gibi, Kafkasya Cephesi'ni sadece Osmanl deil, Rusya da ok nemsiyordu. Bu nedenle ar II. Nikolay, erknharbiyesiyle Kafkasya'ya gelmiti. 2. Trkistan Kolor-dusu'nun 19. Trkistan Alay da bize kar savamalar iin Kafkasya'ya gnderilmiti. Szm ona, dnya Mslmanlarn "cihad mukaddes"e armtk...4 4 Cihat fetvasn veren 124. Osmanl eyhlislam Mustafa Hayri Efendi, Trkiye Cumhuriyeti'nde babakanlk yapan Suat Hayri rgpl'nn babasdr. 202 Biz zulm altndaki Trk ve Mslmanlar kurtarmaya alyorduk, onlar din dmanlaryla birlikte her cephede bizlere, yani halife hazretlerinin askerlerine kurun yadr-yordu!.. Borka'dan ayrlrken bizim mfrezeye Rza Bey'in komu-tasndaki, Yzba Rauf Bey ile Borka kaymakamlndan karlan Ferid Bey de katld. Rza Bey, Batum'un alnmayna kzgnd, bu yeni kiilerin bize katl da cann biraz daha skmt. Borka'dan ayrlmamzdan sonra Rza Bey'e, Batum'a girme emri verildi. Batum'un igalinden sonra buray Tekilat Mahsusa'ya terk edecek ve kalan kuvvetlerle Ardahan yry iin Doktor Bahaeddin akir Bey'e destek verecekti. Bizim de Rza Bey'in bu birliklere katlmamz istendi. Rza Bey'in istei yerine gelmiti. Rusya'nn cephe gerisine szma manevras ertelenmiti anlalan. Artk biz de cephe savana katlacaktk. Ve Batum'un igali iin harbe girildi. stanbul'dan yardm getirmek iin yollanan Alman Binba Stange Bey, emrindeki iki muntazam taburla bizlere katld. Ellerindeki toplar ve mitralyzler hepimizi sevindirdi.

Maradidi Cephesi'ni ele geirmek iin, bu toplara ihtiyac-mz vard. Toplan geirmek iin kprler kurup oruh Neh-ri'ni getik. Bu arada Rus donanmas Karadeniz'den zerimize srekli bomba yadryordu. Bu arada devam eden Rus ta-arruzunu durdurarak, Batum'a doru ilerlemeye alacaktk. Zordu ama baardk. Fakat bu srada yeni emir geldi: Ardahan'a yrneceinden, hemen Artvin'e gidilmesi gerekiyordu. Batum'da ele geirilen yerlerden geri ekildik, kasaba tahliye edildi. Zaten donanmasnn yardmyla harekete geen Rus kara ordusunun taarruzu da dayanlmaz bir hal almt. Yeni strateji uydu: Artvin'den Ardahan ve Kars'a yaplacak evirme harekt, Sarkam tarafndan gerekletirilecek taarruzu kolaylatracakt. Doktor Bahaeddin akir, Ruslarn Kazman'da ilerleme203 sini frsat bilerek plan dorultusunda Oltu ile Artvin'i zapt etti. Artvin'de benim mfrezemi beklemeye balad. Ben de ehre yaklamtm. Artvin'de, Rza Bey ile Alman Binba Stange Bey'in birlikleri de bize katlacak ve oradan Ardahan'a yryecektik. Bulutuk. Mfrezeler taarruz iin hazrlk yapmaya balad. Hava dayanlamayacak kadar souktu. Srekli giyecek takviyesi yaplmasna ramen snmakta glk ekiyorduk. Grdmz Rus askerleri kafalarndan ayaklarna kadar krklere brnmlerdi. Rus askerleri beyaz renkte giyin-milerdi, onlar karda grmek imknszd. Oysa bizler reng-renktik; kar zerinde hemen fark ediliyorduk. stelik kyafetlerimiz bizi souktan korumuyordu. ou askerimin zerinde Almanlarn verdii yazlk kyafetler vard. Yllar nce Makedonya'da ekya peinde koarken ayn zamanda blgenin yaman souuyla da mcadele ederdik. Orada da k iddetli geer, kar ve tipiden gz gz grmezdi. Kar geit yerlerini tkar, bazen belimize kadar bizi gmerdi. Mehur balarnda yetimi zmlerden yaplan pekmezleri ierek snrdk. Ama imdi, buras daha souktu ve bizim pekmezimiz bile yoktu!.. Sadece inancmz vard, hepsi bu kadar... Bu g koullarda Artvin'e ulamamzdan hemen nce Doktor Bahaeddin akir ile Rza Bey'e harekete gemeleri ve dman kuvvetlerini kendi taraflarna ekmeleri emirleri verildi. Benim mfrezem, Alman Binba Stange Bey'in alay, Doktor Bahaeddin akir'in kuvvetleriyle son kez eksiklikleri gzden geirdik. Cephanemiz ok azd. Kurundan ok soua zayiat veriyorduk. 16 aralk 1914. Sabahn erken saatinde ayn anda taraftan Ardahan'a doru taarruza getik. Kar ya durmuyordu. Scaklk sfrn altnda 25 dereceydi. Ka askerimin donmu ayan kesmek zorunda kaldmz unuttum. Bu hava koullarnda ok iddetli msademe balad. Etrafmzdaki beyazlk artk krmzya dnmt. 204

lk ehitlerden biri Codorolu Hamid'di. "Memleketim iin ehit olacam" derdi ve verdii sz tuttu. Benim mfrezemde Binba Asm Bey ile Ethem Efendi ehit oldu. Yakn arkadam Yarbay Faik Bey de ehitler kervanna katlmt. ki saat sren atmada 30-40 ehit verdik. Rus ordular ehri tahliyeye baladlar. atmay srdren ndeki Rus askerlerinin geri ekilmesiyle, emberi yarp Ardahan'a girdik. Ardahan ahalisi bizi byk bir cokuyla karlad. ehre girerken zerine binmem iin, bana ok gzel bir beyaz at hediye ettiler. Ancak hediyeyi kabul etmekle birlikte kendi atmla Ardahan'a girmeye karar verdim. Beyaz ata bizim mfrezeden bir asker binmek istedi; kramadm, izin verdim. Ne ilgintir ki, kr ata binen feda ehrin giriinde vuruldu, ehit oldu. Aslnda at bana kasten hediye ettikleri ortaya kt. Ruslarn, uzaktan beni tespit edip vuracaklar belli oldu. Osmanl ordusunun tek kumandan ben deildim ki, ortadan kaldrlmam kuvvetlerimizin ilerleyiini durdursun. Ardahan' almamzn, stanbul'da da byk sevin yarattn duyduk. Benim baarmn dilden dile dolatn, milletin bana "Ardahan Fatihi" unvan verdiini rendim. ok gururlandm. Sadece stanbul'da deil Kafkasya'da da herkes Ruslara gereken dersi vermenin zamannn geldiine inanyordu. Ben, Doktor Bahaeddin akir Bey ve Stange Bey ile (yolda apoletini kaybedip, tek apoletle kalan) Stange Bey'in muavini bir Alman zabit, hep birlikte Ardahan'da zengin Ruslardan birinin evine yerletik. (Stange

Bey yaverini oruh Nehri'ni geerken sulara kaptrmt.) bir odaya yerleti. Ben tek bama ayr bir odaya getim. Ardahan' almtk ama asl sorun bundan sonra balayacakt. Takviye kuvvetleri gelmiyordu ve ksa srede de gelecee benzemiyordu. Sarkam Harekt 22 aralkta balamt ve 90 000 kii205 lik kuvvetimiz ala ve soua yenilmek zereydi. Allahuek-ber Dalar geit vermiyordu. Dalar acmaszd; 10. Kolor-du'yu tm kuvvetleriyle birlikte yutuvermiti... Tabiatn merhametsiz kanunlar Ruslara yaramt, ler-lemeye balamlard. Biz de Ardahan'da, kapana kslm durumdaydk. Hatta bir gece kaldmz eve Ardahan'n Trk kuvvetlerince alndndan haberi olmayan, beyazlara brnm, sakall bir Rus askeri geldi ve arkadalarn kapsn zorlayarak ieri girdi. Tabi Rus askeri de, bizimkiler de akn akn birbirlerine bakakalmlar. O kargaa srasnda Rus askeri geldii gibi karanla karp kayboldu. Bu olay bile gstermiti ki, Ardahan' almtk ama elimizde tutmaya pek imkn yoktu. O soukta nbet bile tutulmuyordu doru drst. Drt kii bir karara varmak zorundaydk. Ya Ardahan'da ksl kalp, Ruslarla savaarak esir dmeyi ve kuruna di-zilmeyi gze alacaktk ya da Ardahan' kuatan Rus askerlerini yararak yeniden Artvin'e dnecektik. Zaten benim, Ruslara gre subay olmadm, bir mfrezeye (eteye) kumanda ettiim iin kuruna dizilmem kanlmazd. Askerleri esir alyorlard ama fedaler hemen kuruna diziliyordu. Kuruna dizilmektense sava alannda ehit olarak erefimle lmeyi tercih ederdim. Almanlar teslim olmak istiyordu, nk subay olduklar iin esir kalabileceklerdi, biz ise savamaktan yanaydk. Tarttk. Sonuta bizim dediimiz oldu. Gece harekete gemeye karar verdik. Ortala sis yaylmt. Allah bizimle beraberdi. Sisten ve karanlktan yararlandk, cepheyi yarp Artvin'e ulamak zereydik ki, Rus ordular tarafndan bize doru gelen birilerini grdk. Bunlarn bize yardma gelen Trk askerleri olduunu sandk. Ancak askerler bize yaklatklarnda aslnda bu askerlerin Rus askerleri olduunu fark ederek son anda sipere yattk. Tam bu srada gelen askerler Trke, "Ate etmeyin, biz de Trk'z" deyince hep birden ayaa

206 kalktk. Ve o anda zerimize kurun yamaya balad. ehit olanlar dnda kalan bizler yine sipere yattk. O anda ayn ses yine Trke, "Durun arkadalar, ate etmeyin, biz de Trk'z" diye tekrarlaynca, yeniden hep birlikte ayaa kalktk. Yine zerimize ate etmeye baladlar. Birok arkadamz yine ehit verdik. Sonra anladk ki, bu Ruslarn bize bir sava oyunuydu. Trke konuanlar ise, Rus ordularna katlan yre Ermeni-leriydi. Bizi kt oyuna getirmilerdi. Bu Rus kallelii sonunda ok zayiat verdik ve kalanlarla Artvin'e dndk. Biz boalttktan sonra Ardahan ve Batum yeniden Rus askerleri tarafndan igal edildi. Kuvvetlerinin yars ehit oldu. zellikle Alman Stange Bey'in taburu ar kayplar verdi. Brakn ehitlerimizi, yara-llarmz bile tayamamtk. Ben de bomba patlamas sonucu sa elimin baparmandan yaralandm. Kam zor durdurdum. Ama bunun ne nemi vard... Koskoca Osmanl ordusu srekli kan kaybediyordu. Kafkasya'da hava ok souktu. Askerler at, tehizat yoktu. Allahuekber Dalar'nn her taraf tipide yollarn arp donarak lm askerle doluydu. Birlikler arasnda telsiz balants kaybolmutu. 90 000 kiilik kolordu bir yandan savamaktan, dier yandan souktan, hastalk ve alktan krlmt. Balkanlar'da kolereya yenik dmtk, Kafkasya'da le-kelihumma (tifs) ile soua... Ordu Sarkam'ta hezimete uramt. Kafkasya'y ala-mamtk, stelik tmden kaybetmek zereydik! Geri ekiliyorduk. Erzurum'a kadar geriledik. Son arpmalardan sonra mfrezemin mevcudu 2 000'den 465'e dt. Erzurum'a dndmde, karmda ordu komutam olarak Halepli Miralay Mahmud Kmil Bey'i buldum. Harbiye Nezareti'nin hretli mstearyd. Beni denetlemeye al207

an, sz geirmek iin uraan, Tekilat Mahsusa'ya kar da mesafeli duran Mahmud Kmil Bey'e kar sert tavrlar koymak zorunda kaldm. Birka tartma sonras bu tavrndan vazgeti. Hogrl, rahat ve ak davranmaya balad. Mahmud Kmil Bey beni ordu tekilatna balad ve ordu gerisindeki etelerle savama, etelerin geriden orduyu vurmasn engelleyecek tedbirleri alma emrini verdi. nk Ermeni eteleri bize ok zayiat verdiriyorlard. Ruslarla i ie girmilerdi. Zaten tehizatlarnn tmn Ruslardan alyorlard. Tekilat Mahsusa mfrezemle. Ermeni etelerine kar savamaya baladk. Ruslar blgede drt Ermeni taburu oluturmulard. Bunlarn banda, Keri, Amazasp, Dro ve Antranik adl Ermeniler vard. ete elemanlar iinde Rus Ermenileri vard. Rus ar, Sibirya'ya srgne gnderdii Ermenileri affedip bizim topraklara gndermiti. 800 kiilik, 600 kiilik Ermeni eteleri vard. Hepsinin komutanln ise daha birka yl nce Meclisi Mebusan'da grev yapan Mebus Karakin Pas-trmacyan yapyordu! Ruslar braktk, Tekilat Mahsusa'nn yiit fedaleriyle bunlara kar sava veriyorduk. Ermeni eteleri zellikle geceleri saldryordu. Neredeyse her bastmz kilisenin gizli blmelerinde bunlarn silahlarn ele geiyorduk. Silah ynnden neredeyse bizden gllerdi. Zaten bu nedenle de zaman zaman yenildiimiz de oluyordu. Cepheye asker gnderdikleri iin gsz den karakollarmz basyorlar. Mesela, Mara Jandarma Komutan Binba Sleyman Bey'i ve 25 askeri ehit etmilerdi. Cephane tayan birliklerimize saldryorlard. Bizim askerlerin cepheyi brakp kylerine dnmeleri iin, 'Trk kyleri yaklp yklyor" propagandas yapyorlard. Kylere saldrmyor da deiller. Kemah'n Karni kynde kadn ve ocuklar bile ldrdkleri haberi hepimizi perian etti. Van ehrinin Ermenilerin eline gemesi ve Ermenilerin Bitlis, Mu, Erzurum, Beyazt, Zeytun ve Sivas blgelerinde isyan hareketini balatmalar zerine stanbul Hkmeti 24 nisan 1915'te tehcir karar ald. 208 Karar Erzurum'da bize de tebli edildi: 16-55 yalan arasndaki Ermeniler dardan (lke snr) ieriye, ieriden darya kamayacaklar. Ermeniler haberlemelerini Trke yapacaklar. Yeni okullar almayacak ve Ermeni ocuklar devletin resm okullarnda okuyacak. Vilayetlerde karlan Ermeni gazeteleri kapatlacak, Er-meni komite merkezleri datlacak. Harekt alanndaki zararl kiiler baka blgelere gn-derilecek. zellikle son madde Anadolu topraklarnda byk bir kargaaya neden oldu. Aman Allahm ne oldu bize byle?.. 500 yldr i ie yaadklarmzla, kap komularmzla sa-vayorduk. Karde kardee dman olmutu. Hele Ermeniler? Osmanl'ya o kadar ok sadk olduklar iin bunlara, "milleti sadka" denirdi.5 Cemiyet'in yesi olduum iin yakndan biliyorum, ttihat ve Terakki seimlerde Tanak Komitesi'yle hep ortak liste karrd. Ermeni cemaati bizim listelerden Meclis'e her seimde (1908-1912) 14 milletvekili sokard. Ne eksik, ne fazla, hep 14 milletvekili! "Milleti sadka" imdi ne yapyordu; kprleri havaya uuruyor, yollan tahrip edip telgraf tellerini kesiyordu. Birliklerimiz arasndaki irtibat yok etmek istiyorlar. Erkek kyafeti giymi bir kadn casusu telefon tellerini keserken yakaladk. Deli taklidi yapt ama bizi inandramad, hemen astk. Dedim ya, casuslar hi sevmezdim ve hi acmazdm! Ermenileri o kadar ok kkrtan vard ki; Ruslardan Franszlara kadar. Hatta Mormon denen din adamlar, Ame-rika'dan burdan harekete geirmeye gelmilerdi. Ermeniler bilmeliler ki, Bulgar, Yunan, Srp ve Arnavut'a 5 Osmanl dneminde 2 Ermeni paa, 22 bakan, 28 milletvekili, 7 bykeli, 11 konsolos, 11 niversite hocas, 41 st dzey Ermeni brokrat ve bugn bile zevkle dinlediimiz Ermeni bestekrlar, sanatlar vard.

209 Balkanlar' verdik. Ama artk Anadolu'yu da kaybetmek iste-miyorduk. Bir kar toprak iin gerekirse binlerce fidan gibi genci ehit verirdik. Tehcir'in merkezlerinden biri de benim grev yaptm Er-zurum'du. Erzurum blgesindeki tehcirle ilgili olarak u bilgiyi gnderdiler:

Erzurum'un dousundan ve Trabzon kylarndan gelenler, Ordu ve Kastamonu'ya; Erzurum'un bat ve gneyiyle Trabzon'un gneyinden gelenler, Sivas-Tokat yoluyla Ankara'ya, SivasKayseri yoluyla gelenler Kayseri ve Nide'ye; Erzurum'un dousundan ve gneyinden gelenler, Kemah yoluyla Elaz, Malatya ve Mara'a; Van ve Bitlis'ten gelenler Diyarbakr blgesine, Urfa'ya, Antep'e ve ksmen Adana'ya gnderilecekti. Erzurum nemli bir geit ehri olmutu. Kt zerinde her ey dnlmt. Boaltlan evleri igal etmek isteyen Mslmanlar, buralarda ancak kirac gibi oturacaklard. Kiralarn ehir merkezlerinde kurulan fona yatracaklar, sahipleri dnnce evleri teslim edeceklerdi. Hesap buydu. Tehcir kararnn ardndan Ermenilerin byk g balad. Gmen kafilelerini korumak iin yanlarna birlikler ve-riyorduk. Ama zellikle Krt airetlerinin Ermeni kafilelerine saldrmalar karsnda ou zaman bu birlikler yetersiz kalyordu. Blgedeki Ermeniler zengindi ve Krtler bunlar yllardr kskanyorlard. Bu iki milletin birbirini boazlamalarnn bir nedeni de ekonomik sebeplerdi. Ayn zamanda Krtler topraklarnn Ermenilerin eline gemesini istemiyordu. nk birok Krt ehri, Ermenistan haritas iinde gsteriliyordu. Tabi bir de din faktr vard. Krtler Mslmand, Ermeniler Hristiyan. Tekilat Mahsusa mfrezelerindeki askerlerden de kafilelere saldrlar olmuyor deildi. Mertliimize, tarihi millmize yakmayan grntler olu210

yordu. Ermeni kadnlar, kzlar alkonuluyor, hrszln nne geilemiyordu. Bu arada "ihtida" (Mslmanla dnme) ve "tezvic" (Ms-lmanla evlenme) politikas hayata geirilmeye allyordu.6 Evet bu bir savat. Biz de anakkale'de, Yemen'de, Sarkam'ta, Suriye'de, Badat'ta, Kutsal Topraklar'da binlerce insanmz feda et-mekteydik. Byle bir mcadelede, byle bir savata bizi kendi topraklarmzda arkadan vurmalarna izin veremezdik. syanc Ermeni eteleri hi bo durmuyordu. Bizi srekli arkadan vuruyorlard. Tekilat Mahsusa olarak dmann arkasna szp onu vurmamz gerekirken, imdi kendi cephe-mizin arkasnn gvenlii iin urayorduk. Dediim gibi, Ermeni etelere yenildiimiz zamanlar da oluyordu. te o zaman, kk bir emrin bile yerine getirilmemi ol-masna tahamml edemiyordum. Emirlerin yerine getirilmemesi yenilgilerin asl nedeniydi. Byle durumlarda mahkeme kararna bile gerek duymakszn, aslma ya da kuruna dizilme cezas veriyordum. Neredeyse her yenilgimizin altndan bir casusluk olay -kyordu. Blge casus kaynyordu. zellikle Ermeniler ok gzel Trke konuup aramza szyorlard. iveleri bile ayn. Bunlar bizimkilerden ayrt etmek ok zordu. Fizik olarak zaten bize benziyorlard. 3. Ordu Komutam Mahmud Kmil Paa'nn emri vard: kim ki isyanc bir Ermeni'yi koruyup, saklar, yakalandnda evinin nnde aslacakt. Mesela, Hasankale civarnda jandarma erlerinden eski mstahfz7 biri ile ky halkndan baz kiilerin dmana para karlnda bilgi verdiklerini rendim. Sorguya ektim 6 Tehcir gnlerinde daha ok Ermeni kadnlar alkonulmutur. Trkiye'de birok ailede Ermeni nineler, anneanneler, babaanneler mevcuttur. Bunlarn kkenleri aile iinde sr gibidir, hi konuulmaz. Bu arada Tehcir dneminde kimsesiz kalm birok Ermeni ocua iyi kalpli Trk aileler sahip kt. Bu ocuklar nfusa geirilirken, ocuun baba ad "Abdullah" yazlrd; Allah'n kulu manasna geldii iin. 7 Tanzimat'ta dzenlenen askerlik sisteminde, 40 yandan sonra balayan askerlik grevi. 211 ama suu kabul etmediler. Jandarma erinin korkarak itiraf etmesini salamak iin, kzn rehine almak istedik. Bu kez ihtiyar jandarma, buna kar koymaya, kznn akbetinden endielenmeye balad. Fakat mfreze komutannn "casuslar verin" isteini de reddetti. Kz hari 16 kiinin hemen kuruna dizilmesini emrettim. Emrim derhal yerine getirildi. 16 kiinin lm yznden kararghta birok kii tarafndan sulandm. Herkes yarglanmam istedi. Yarglanmaynca da Tekilat Mahsusa'nn eleman olduum iin kurtulduum ima edildi.

Bu olaydan sonra Mahmud Kmil Paa'yla aramz iyice bozuldu. Ona gre millete kar, ne olursa olsun biraz daha yumuak ve koruyucu davranmak gerekiyordu. Mfreze ku-mandannn halka zulmetmesi gelecekte ok olumsuz olaylarn cereyan etmesine neden olabilirdi. Mahmud Kmil Paa'nn neden yle dndn, ko-nutuunu tahmin ediyordum. Ermeniler dnyay ayaa kaldrmlard, "Tekilat Mahsusa mfrezeleri bizi kyyor" diye. Mahmud Kmil Paa, Ermenilerin tesirinde kalmt. Bu nedenle Mahmud Kmil Paa'ya kalsa, yarglanmam ve bu olaydan sorumlu tutulmam gerekiyordu. Daha olayn scakl gememiti ki, Mahmud Kmil Paa beni kendi ku-manda sahasnda bulunan Bitlis Alay Kumandanl emrine verdi. Anladm ki benden kurtulmak istiyordu. Bam sadece 16 kiinin idam nedeniyle "armyordu". Sadece Mahmud Kmil Paa'y etkilememilerdi. Blgedeki baz grevliler, Tekilat Mahsusa'nn Kafkasya sorumlusu Doktor Bahaeddin akir, Trabzon Valisi Cemal Azmi ve benim hakkmda "Ermenilerin katledilmelerine ve yamalanmalarna gz yummaktadrlar" diye stanbul'a jurnal telgraflar gnderiyorlard! Hakkmzda tahkikat almasn istiyorlard! Biz sadece grevimizi yapyorduk. O dnemde o blgelerde bulunup da Ermenileri soyup zengin olanlardan deildik biz. Biz sadece emirleri yerine getiriyorduk, yani savayorduk... 212

Yeni grev yerim Bitlis'ti. Alaymn kumandan Afyonka-rahisarl Kel Ali'ydi (etinkaya).8 O da benim gibi sert ve yrekli bir askerdi. Manastr'da birlikte grev yapmtk. ttihat ve Terakki'nin gz pek fedalerinden biriydi. Kurallara bal, disipline ok nem veren, cesur bir subayd. Herkesin de kendisi gibi kurallara riayet etmesini isterdi. Daha ilk gnden bana kendini anlatarak, uyulmasn istedii kurallar ayrntlaryla syledi. Emir verir gibi konumas biraz beni rahatsz etti ama zerinde durmadm. Erzurum'daki hava Bitlis'ten farkl deildi. Erzurum'da 125 000 Ermeni vard, Bitlis'te 114 000. Sivas ve Erzurum'dan sonra en ok Ermeni nfusu Bit-lis'teydi. Burada da Ermeni eteleri, bizim ordu birliklerine srekli arkadan saldryorlard. Emirleri de Bitlis'teki Rus Konsolosluu'ndan alyorlard. Kimse de sesini karmyordu. Bir gn yine benim tepemi attrdlar... Bitlis'in Hizan kazasnn Sekr ky Ermenileri, asker kaan aramaya giden bizim jandarmaya, "Osmanl hk-metine asker vermeyeceiz" demiler. Bunun zerine kan atmada bizim jandarmalar ldrmler. Sekr kyllerinden g alan, Korsu, Ahkis, Beygeri, Viy-ris, Kmes, Arin ve Tasu gibi byke Ermeni kyleri de asker vermeyeceklerini beyan etmilerdi. Konu bana intikal etti. Tm kyleri Osmanl ordusuna asker vermeye ikna ettim! Tabi bu hi de kolay olmad... Bu arada kan atmalarda benim de dokuz milisim ld. Bitlis vilayeti tamamen yaklp ykld. ehir harabeye dnd. Bir kyde balayan isyann, nlem alnmadnda nasl 8 Ali etinkaya, 7 ocak 1925 tarihinde, TBMM ats altnda, kendisi gibi o dnemde Kafkasya Cephesi'nde, Yakub Cemil'in mfrezesinde bulunan Mebus Halid Paa'y vurdu. Yargland. Beraat etti. Soyad kanunu knca Deli Halid'in ailesi "Karsalan" soyadn ald. Ali etinkaya stiklal Mahkemesi bakanl da yapt ve birok ttihat arkadan idam sehpasna gnderdi.

213 dier kylere ve blgeye yayldn gzlerimle grdm ben. Ama bunu grmeyenler de vard. Kel Ali beni sert sert uyarmaya devam etti. Yine bir gn kzarak karma geti ve "Bana bak! kide bir tabancaya sarlmakla bu i olmaz. Ordu nizamlarna uymazsan seni bitiririm, iflahn keser, seni mahvederim. Gzn a, edebinle otur!.." dedi. Eski arkadamz deimiti. Kel Ali'ye o gn kar koy-madm. Bir tek cmle bile sylemedim. Nedenini bilmiyorum. Enver Paa bu Kel Ali'yi ok severdi, belki onun hatr iin sustum. Ancak hayatmda sesimi karmadm nadir anlardan biridir bu.

Suskunluuma ramen Kel Ali, benim halime bakarak, konumasndan hi etkilenmediimi anlad. Ve bu olaydan sonra kendimi bu kez Badat'ta buldum... Badat'ta 6. Ordu merkezine gnderildim. Ordunun banda Enver Paa'nn amcas Halil Bey bulu-nuyordu. Makedonya dalarnda balayan bir dostluumuz vard. ran'da, Trablusgarp'ta, Balkanlar'da bu dostluk per-inlenmiti. Duydum ki, benim hakkmdan sadece Halil Bey'in geleceini dnyorlard... Bitlis'ten yola kmadan nce, Irak'taki durum hakknda bilgi aldm. ngilizlerin Irak'a saldracan beklemeyen Enver Paa, burada bulunan kuvvetleri Suriye ve Kafkasya'ya gndermiti. Ama umulan olmam, ngilizler Basra Krfe-zi'nin en u kasabas Fao'yu igal etmiler, Basra'nn igali hazrlklarna balamlard. Ben ve mfrezem daha Badat'a ulaamadan, Basra da dmt. Tekilat Mahsusa'nn bakam Sleyman Askeri Bey, Basra'y almak iin ou Araplardan oluan elindeki Tekilat Mahsusa birlikleriyle ngilizlere saldrm. ngiliz-Hint svarilerine 300 zayiat verdirmiti. ngilizlerin ikmal yollarn bombalam, depolarn havaya uurmu ama Basra'nn elden kmasn engelleyememiti. Sleyman Askeri Bey de, 214

bunu kendine yediremeyip tabancasyla intihar etmiti. Sleyman Askeri Bey, stanbul'da beni oyuna getirmi, ar-kadalarm Sapancal Hakk ve zmitli Mmtazla aram a-m. Ama intihar haberini duyunca ok zldm Affettim, onu Allah'a havale ettim. Sava srasnda altn karl birok Arap kabilesi ngilizlerin yanna geti, ngilizler kimini altnla, kimini yalanlarla kandryordu. ngilizler'de oyun oktu. Araplar kandrmak iin bir kehanet ortaya attlar. Kehanete gre, bir gn gelecekten haber verecek bir "en-nebi" blgeye gelecekti. Msr'dan yola kacak, Nil suyunu Sina l'ne aktacakt. Ve Araplk esirlikten, klelikten kurtulacakt. "En-nebi" peygamber demekti. Bu kehanetten ksa bir sre sonra Msr'daki ngiliz kuvvetlerinin bana Mareal "Allenby" atand. te yol gsterici peygamber "en-nebi" gelmiti!9 ngilizler, Araplar ellerinde oynatyorlard. Dine kr k-rne ballklarn bildiklerinden, alay edercesine onlar oyuna getiriyorlard. Gzlerimizle grmtk. Balkan Harbi'nde Yunan, Srp. Bulgar, Karada veliaht ve prensleri ordularnn banda cephelerde savayorlard. Bunlar cephede savaan askerlere hep moral veriyorlard. Ancak bizim Saray erkn yllardr sava meydanlarnda gzkmyorlard. Ancak ne zaman Dnya Harbi balad, bizimkiler de niformalarn giyip cepheye kotular: Piyade Kaymakam Abdlhalim Efendi; Topu Binba Abdrra him Efendi ve Erknharp Miralay Osman Fuad Efendi! Ama Enver Paa ve smail Hakk Paa gibi. Saray'dan kz alan tm kumandanlar hep cephedeydi.10 9 kinci Dnya Sava'nda Msrdaki hvan Mslim'e gre, Mussolini'nin gerek ad Musa Nili'ydi ve Mslmand! Hitler de gizlice Mslmanla gemi ve Haydar adn al mt! Bkz. Abdullah Gumi, Msr'da Radikal Hareketler, 1986 10 smail Hakk (Okday) Paa, Vahideddin'in kz Ulviye Sultan'la evliydi. kinci evlilii ni, Blent Ecevit'in annesinin teyzesi Ferhande Hanm'la yapt smail Hakk Paa'nn ba bas da son Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'yd. Blent Ecevit bebekliindeki baz gnleri "selefi" sadrazamn kucanda geirdi. Ar nana gre, Sadrazam Ahmed Tevfik Paa. 3,5 yandaki Blent Ecevit'in ileride byk adam olacan, yani "halefini" o yllarda kefetmi ti (Tarihe Tanklk Edenler. ada Yaynlar. 1997) 215 Ne yazk ki ordunun gerilemesini ne ehzadelerin ne de damatlarn ilah gc durdurabiliyordu. Irak cephesi de zor durumdayd. Dicle'ye doru ekildik. Son mevzi olarak Ba-dat'n gneyinde Selman Pakta tahkimat yaplmaktayd. Badat Cephesi'ndeki asker harekt henz gelimemiti. Irak' savunan mfrezelerin kadrolar ikmal edilmemiti. Halil Bey'in kurmay heyeti bu yzden temkinli davranyordu. Bir taarruzla karlamamak iin dikkatli hareket ediyorlar, savunma durumunu devam ettirmeye alyorlard. Halil Bey bana ok yetki verdi ama sk denetim altna ald. Yetki ve denetim bir aradayd. Tekilat Mahsusa'dan beni alarak muvazzaf hizmetle grevlendirdi, kdemli yzba olarak emrime mstakil bir tabur verdi. Aslnda beni ordu iine almasnda, etemizle sada solda ngiliz askerlerini kkrtacak olaylar

yapmamz engellemek, ordu disipliniyle kontrol altnda tutma plannn yattn dnyordum. Ama olsun, yle veya byle yine cephedeyim ve savayorum ya! Ancak her geen gn Halil Bey'in denetimi skarcasna artyordu. Badat'ta stratejik olarak savunma durumunda kaldklar iin olsa gerek hibir ey yapmama izin vermiyordu. Yapacam bir hareket dman taarruzuyla karlal-masna neden olabilirmi, yle diyordu. Bence yanlyordu, kar taarruzla dman bozguna u-ratabilirdik. mark ngilizlere pek gzel bir ders verebilir-dik. Sadece cesaret gerekiyordu, o kadar! Ne yalan syleyeyim, Halil Bey'in ve ordunun durumundan hi memnun deildim. Benim dmda herkes susuyordu. Enver Paa'dan korktuklarndan ona da hibir ey intikal ettirmiyorlard. O gne kadar tek yaptmz, Halil Bey'in verdii talimat dorultusunda iki taburu ileri mevzilere doru hareket ettirmek oldu. O da, cephede siperlerde savunma tedbirleri uygulamak iin. Tabura ayrlan siperlerde gnlerdir ylece bekliyoruz. Askerler yine hareketli, hi deilse yeni siperler kazyorlar! 216 lde, dmdz alanda, gzlerimi uzaklara dikmi bakp duruyordum. Bazen bir araya gelen be hayvan topluluunu ngiliz askerleri sanyorduk, l tuzana dyorduk, yani serap gryorduk. Ama gerekte dmandan hi ses kmyordu. Saldrya da yetkim yoktu. Bir korkak gibi sipere gmlm ylece bekliyorduk. ldracak hale gelmitim. Saldrp, d-man alt ederek cephede ilerlenebilir ve zafer kazanlabilirdi. Bir sabah eytan drtt, emrimdeki tabura ani taarruz emri verdim. Siperlerden ktk, ngilizlerin zerine doru koarak ha-rekete getik. ngilizlerin mitralyz atei yamur gibi zerimize yamaya balad. Adamlarmn ou topraa yld kald. Bir avu asker kurtulabildi lmekten. Yine de mitralyz karsna byle cesurca kmz hem ngilizler, hem de Irak cephesindeki bizim ordunun dier mensuplar arasnda aknlk yaratt. Ama Halil Bey, talimatna uymamamdan tr bana ok kzd. Gerek cephede, gerekse kasaba ve ehirde, artk hibir yerde emirlere uymadm, kurallar tanmadm, zapt edilemez olduum, infial yarattm sylentileriyle Halil Bey'in kafasnn iirildiini, onun da durumu Enver Paa'ya intikal ettirdiini duyuyordum. orum'daki, Erzurum'daki idam olaylar stlp stlp anlatlyormu. Beni istemeyenler bu son olay da ekleyerek cephe gerisine gnderilmem iin uramaya balamlard.11 Bir gn Halil Bey beni huzuruna ard; "Yakub Cemil Bey, imdi stanbul'dan, Harbiye Nezareti'nden bir telgraf aldm. Sizi oradan istiyorlar. Hemen hareket ediniz!" dedi. Aklma tek gelen kahramanlmn Enver Paa tarafndan dllendirileceiydi. Kaymakam olabilirdim. 11 Halil Bey Yakub Cemil'e kzmakta haksz deildi. 7 aralk 1915'te balatt ngilizleri sarma harekt, 28 nisan 1916'da baaryla sonuland. Irak'taki Kut l-Amare Sava 147 gn srd. Arkalarnda 1 000 l, 7 000 yaral brakan ngilizler, 5 000 ngiliz, 7 000 Hintli askerle teslim oldu. Byk Britanya'nn yenilmezlik efsanesine darbe indiren Halil Bey mirlivala ykseltildi. Cumhuriyet sonras soyad kanunu ktnda, baz subay arkadalarna nazire edercesine "Kut" soyadn ald! 217 stanbul'a doru biraz mit ama biraz da aknlk iinde hareket ettim. Badat'a yaptm harekt henz netice ver-memiti. Tam bu aamada arlmam anlayamyordum. Halil Paa bu konuda sorduum birka soruyu cevapsz brakt. Her soruumda, soukkanllkla, "stanbul'a derhal hareket etmeniz bir emirdir" diyordu. Daha sonra rendim ki, Halil Bey stanbul'a yazarak, benim Badat'tan ayrlmam salamak zere Enver Paa'ya srarla bask yapm. Rtbemin zerinde niforma giymemi bile ikyet etmiler. Ben yaptklarn saklayan bir adam deilim. Aslnda o giydiim niformay ben oktan hak etmitim. Ama anlamyorlard ite... Badat'tan ayrlarak stanbul'a gitmek zere yola ktm. Halep'te mola verdim. Ertesi gn Osmanl Ordular Baku-mandan Vekili Enver Paa'nn da Halep'te olduunu renince, bulunduu yere giderek derhal huzuruna kmaya karar verdim. Enver Paa'ya olan biteni anlatmak gerekiyordu. Her ey kt gidiyordu. Enver Paa'ya amcas Halil Bey'i ktlemeye kimse cesaret edemiyordu. Ordudaki dzensizlii bile an-latamyorlard Enver Paa'yla en zor gnlerde, en nazik olaylarda omuz omuza birlikte yaadk, vatan iin hibir tehlike-den, lmden bile ekinmedik. Ben konumayacam da kim konuacakt. Hemen kararghna gittim. Bayaveri (ve ayn zamanda Enver Paa'nn kz kardei Mediha'yla evli) Kzm (Orbay)12 Bey, Enver Paa'yla ilikimizi bildii iin beni hemen yanna gtrd... Hararet ve heyecanla Kafkasya'da, Badat'ta olan biteni anlatmaya baladm. Enver Paa beni sakin bir ifadeyle din-liyordu. Halil Bey'den memnun olmadm anlattm. ard. Hatta ileri gittim, amcasn yerden

yere vurdum, bir tepki gstermedi. Cephenin bozuk durumunu, kumandanlarn hatalarnn memleketi uurumun kenarna getirdiini, cephede alk baladn, ihmalkrlklarn her eyi mahvettiini anlatyor, anlattka Enver Paa mfik bir yz ifade12 1944-1946 yllar arasnda Genelkurmay bakanl yapt. 218 siyle beni destekleyerek dinliyordu. O bayla onayladka ben de daha hararetli anlatyordum. Aslnda istiyordum ki, "Hadi benimle Badat'a gel" desin. Hayr susuyordu. O sustuka ben de uzun uzun, grev yaptm yerlerdeki komutan hatalarm tek tek misaller vererek susmazcasna anlatyordum. Vehib Paa'y, Sleyman Askeri'yi hepsini ikyet ettim... Sonunda konumaktan yoruldum dedim ki: "Bu komu-tanlarla hibir ey yaplamaz. Beni tmen komutan yap!" Enver Paa yine ifadesini deitirmedi, sanki dalmt, ben isteimi bir kez daha yineledim: "Beni tmen komutan yapnz! Greceksiniz, nasl baarl olacam." Nihayet konutu; "Peki, Musul'da Vali Haydar Bey'in ma-iyetindeki Krt alaylarndan bir tmen kuraym, seni de o tmenin komutam yapaym, Sen stanbul'a git, orada bekle! Ben Badat'a gidiyorum. Her eyi dzelteceim, merak etme, ama imdilik senin stanbul'da vcuduna lzum var. Oraya dnnce daha uzun grrz. Haydi Allah selamet versin, gle gle git kardeim!" dedi. Enver Paa ayaa kalkp Bayaveri Kzm Bey'i arnca, ben de mecburen izin isteyip kararghndan ayrldm. Dou'da Krtlerden kurulu Hamidiye Alaylar vard. Bunlar 1910 ylnda kaldrld. Aslnda sadece ismi deiti, Airet Alaylar adm ald. Bunlarn banda binba ya da yarbay rtbesiyle subaylar bulunurdu. Airet bakanlar bu komu-tanlarn yardmcsyd. Takm subaylar da airetin ileri ge-lenleriydi. Enver Paa'nn beni byle bir greve layk grmesi gsm kabartt. Uar gibi stanbul'a dndm. stanbul'da beni hangi sprizlerin beklediini nereden bi-lebilirdim ki... zmir'de torun "Yakub Cemil" 1979'un souk bir nisan gn Ankara'dan ayrldm. Geldiim yer, nnde usuz bucaksz denizi olan ve dar bir kumsal, arkasnda orman bulunan dalk bir blgeydi. Sanyorum Amerikallardan kalma askeri bir eitim yeriydi. Eitim kamp iin yllar nce Amerikallar semi buray. Bizim subaylar eitmiler. imdi kampn sorumlusu kimdi, bilmiyordum. nce salk kontrolnden getim. Kan tahlillerim yapld, rntgenler ekildi. Arada srada limonata ile biskvi veriyor-lard. Akama kadar alktan lecektim. Kk bir poliklinik gibi gzken salk merkezinde yok yoktu. Sanyorum bir doktorun bakanlnda drt be kii alyordu. ki hemire vard. Akama doru yatacam yere gtrdler. Buras temiz, byk bir salondu. Hava souktu, buna ramen pencereleri akt. Odada be karyola vard. Temiz nevresimler, battaniye ve her karyolann banda elik dolaplar bulunuyordu. Ben be numaral karyolada yatacaktm. Fazla eya getirmememi istemilerdi. Getirdiklerimi dolaba yerletirdim. Dolapta koyu yeil ve kahverengi tirtler, pantolonlar ve gmlekler vard. amar, hatta orap bile koymulard. Kampa girdiimden beri bana elik eden gen arkada, 220 "Siz istirahat edin, dier arkadalarnz da az sonra gelir" deyip gitti. Kan vermek beni yormutu. stelik atm. Yataa uzandm. Gzm tavana diktim. O kadar temizlie ramen tavanda imdiye kadar hi grmediim bir bcek dolayordu. Umursamadm bile. Kendime sz verdim; artk beni hibir ey artmaya-cakt!.. Uykuya dalmm. Ne kadar zaman geti bilmiyordum. Bana refakat eden arkada geldi, "Buyrun akam yemeine, arkadalarnz sizi bekliyor" dedi. Birlikte, o nde ben arkada yemek yenecek blme getik. Dzgn, temiz masalar. Masalardaki cam srahiler ilgimi ekti, bizim evdekinin aynsyd. Refakatinin arkadalarnz dedii toplam drt kiiydi. Tantrldk: 1 numara, 2 numara, 3 numara, 4 numara ve ben 5 numara. 4 ve ben, yani 5 numara bir masaya oturduk, 1, 2, 3 nu-maralar ayr bir masaya oturdu.

Dier arkadalar herhalde askerdi. Bilmiyordum, benimki sadece tahmin. nk asker eitim almlar gibi duruyorlar, ok disiplinli hareket ediyorlard. Belki de sivildiler bilmiyo-rum. uras bir gerek ki, ben sivildim. Benim askerlikle ilgim sadece bir yl okuduum Kuleli Askeri Lisesi'ydi. "Kontenjan-dan" girmi ama alamayp ayrlmtm. Salonda kimse konumuyordu. lgimi ne ekti biliyor musunuz? Beimiz de fiziksel olarak birbirimize benzemiyorduk. Yllar sonra anladm bunun neden olduunu. Fransa'ya sarn, renkli gzl bir Trk' gnderirsen kalabalklarda daha abuk kendini kaybettirir. Veya esmer, kvrck sal biri Ortadou'da rahat eder. Fiziksel zellikleri kullanma bir bizde, bir de MOSSAD da vardr! Ben kesinlikle Arap'a benziyordum... 1 numarann dikkat ekmesiyle, ieriye ok uzun boylu, banda hi sa olmayan, ak gibi birisi girdi. Subaya benzeyen bu kiinin zerindeki niformayla dier drt kiinin

221 kyafeti birbirinin aynyd. Kimsenin niformasnda rtbe yoktu. Tpk askerlikte olduu gibi, yemekten nce, "Vatan-mza, milletimize hamt olsun" gibi szler syledik. Yemee baladk. Yanmdaki 4 numara, uzun boylu kiinin "binba" olduunu fsldad. Burann komutanym. Rtbesi mi binbayd, kod ad m "Binba"yd bilmiyorum. Yemek yerken "Binba" dierlerine bakp beni gstererek, "Artk bizim bir nazar boncuumuz oldu" dedi. Arkasndan ekledi; "Vatan savunurken asker sivil ayrm yaplmaz. Bu arkada da sivil Ay-Yldz" diye beni methetti. Duygulanmadm desem yalan olur. Artk kesin olarak an-ladm ki dier arkadalar sivil deildi! Sonraki gnlerde tekrar tereddte dtm. nk yanmdaki yatakta yatan 4 numara bir gn aktrmadan "Sen asker misin?" diye sordu. Hibir ey sylemedim. Ama kafam da kart dorusu. Demek ki 4 numara da asker deildi! Yemek bittikten sonra "Binba"nn "Afiyet olsun" demesiyle ayaa kalktk. Hep birlikte, yemek yenen blmn yanndaki dershane gibi bir yer vard, oraya getik. "Binba" kampn alma programn aklad: Sabah 06.00: kalk. 07.00'ye kadar el yz ykama, tra olma vs. Kahvalt: 07.00-08.00 aras. Sonra alma. 12.00-12.45 aras le yemei. Tekrar alma. 17.30: alma bitimi, akam yemei ve dinlenme. Ve ar alma temposu balad. alma temposu o kadar ard ki akam yemeini yer yemez uykuya dalyorduk. Yava yava arkadalarma snyordum. Birbirimizin kimliini ortaya karacak sorularn sorulmas yasakt. Zaten yle uzun boylu sohbete de izin yoktu. Birbirimize numaralarla hitap ediyorduk. Zaten "Binba" hep ayn sz tekrarlyordu: "inizden de olsa Allah'la bile konumanz yasaktr!" Eitimlerdeki tavrlar nedeniyle "Binba"nn kimlii ko-nusunda ipular yakalyordum. Kbrs Harekt'na katlm, yaralanmt. Savata gsterdii fedakrlk sonucu byk bir yerli oto222 mobil irketinin sahibi ona otomobil hediye etmiti. O da, "Ben otomobil iin savamadm" diyerek arabay parampara etmiti. Parampara olmu otomobil kampn giriinde heykel gibi duruyordu. Herkesin grmesini istiyordu bu ibretlik olay. Anlalan orduda dn olduu gibi bugn de ok "Yakub Cemil"ler vard! Yar asker, yan istihbarat gibi yetitiriliyoruz. Ama daha ok askeri eitim gryorduk. Sadece bir karac gibi deil, denizci gibi, havac gibi de eitiliyorduk. Komando eitimi gryorduk. rnein ha bire silah skp silah takyorduk. Dnyada paralarna ayrp yeniden takamayacam silah yoktur benim. Ruslarn kati ve askeri yaklamn, ngilizlerin nsezi ye-teneini ve Franszlarn olaylar izleme becerilerini bir araya getirip, biz Trklerin vatan, millet ak ve ylmaz mcadelesiyle birletirecektik. nandmz deerler iin yasalarn ve kurallarn dna -klabilirdik. Lafta deil, gerekten bizim iin yleydi; nce vatand!

Teorik dersler fazla yoktu. Ne yalan syleyeyim, Trki-ye'deki legal ve illegal rgtler hakknda hi bilgi vermediler. Ortadou konusunda bilgi veriyorlard. Ama daha ok Trkiye topraklarnda yaayan aznlklar zerinde duruyorlard. En bata da Ermeniler. Ermeni tarihini bir Ermeni'den iyi bilirim ben; Ermenilerin tarihi, nerede yaadklar, dilleri, mezhepleri, Osmanl iindeki nfuzlar, ilk isyanlar, gizli ak rgtleri aklnza ne geliyorsa bunlar hepsini bilirim ben. Ermeniler konusunda uzun durmalarnn nedenini daha sonra anlayacaktm... Meer asl mevzu ASALA'ym. Eitimin son dnemlerinde derslerin tek konusu ASALA'yd. Belki benim gemiimden dolay, ASALA'nn Marksist-Le-ninist bir rgt olduunun srekli altn iziyorlard. Tepkimi lyorlard belki de. Solculukla, Marksist-Leninist ol-

223 mak onlarn kafasnda zdeti. Belki de ben zerime alyor-dum.1 ASALA militanlarnn nerede eitildikleri zerinde duru-yorlard. Filistin Kurtulu rgt'yle ilikisini ayrntlaryla anlatyorlard. Aslnda rgtn kuruluu, yaps ve almalar hakknda kesin bilgiler, ASALA militan Ekmekiyan yakalanana kadar yoktu. O gnlerde sadece rgtn yaymak istedii veya ak-lamasnda saknca grmedii bilgiler vard elimizde. Bir de an-ladm kadaryla Batl istihbarat birimlerinin verdii istihbarat notlar. Onlarn verdii bilgilere de ne kadar gvenilirse! ehit bykelilerimiz Taha Carm, smail Erez, Dani Tunalgil'in nasl ldrldklerini emalarla, fotoraflarla sanki beynimize kazdlar. Mart 1979 tarihine kadar ehit edilen 10 kiinin isimlerini ezberlemitik. Size bir ayrnt syleyeyim, 1979'a kadar yaptklar tm eylemlerde ASALA hep sonu ald, arkalarnda yaral bile b-rakmadlar. 1980'den sonra eliliklerimiz, konsolosluklarmz nlem almaya baladlar. Yoksa adamlar ellerini kollarn sallayarak -ne yazk ki- diplomatlarmz avlyorlard. Her olayda olduu gibi biz yine ge uyanmtk... 1 Nedendir bilinmez! Ermeni terr hareketleri denince akla hep ASALA gelir. rnein, Ermeni Soykrm Adalet Komandolar'n veya daha sonraki adyla Ermeni Devrimci Ordu-su'nu kimse bilmez. Bilse de yanl bilir, ASALA'nn yan kolu sanr. Ermeni rgtleri eylemleri deiik isimler altnda stleniyor; bundan ama da, sanki mcadele eden birok rgt varm havasn vermek. Ama tm terr eylemlerini ASALA'ya "ykmann" bir baka nedeni de var. yle ki, Ermeni terr rgtleri hakknda alma yapanlarn biricik bavuru kaynaklar CA ajanlar; Clarie Sterling ve Paul B. Henze'nin kitaplar, raporlar ve konumalardr. Ermeni hareketinin balad XIX. yzyl sonlarnda, nce Hnak Komitesi kuruldu. Daha ok Rusya Ermenileri arasnda doup byd. Sosyalist ideolojiyi benimsiyordu. Zaten Sovyetler Birlii kurulduktan sonra ona yaklat. Hnak rgtnn rakibi Tanaksutyun'du. Tanaksutyun, Bat yanlsyd, milliyeti burjuva bir rgtt. ASALA, Hnak'n kolu olarak dodu. Tek dman Trkiye ve Trkler deildi. Mark-sist-Leninist tm rgtlerin dmanlar kimse onlarn da hedefi oydu. Bu nedenle talyan Kzl Tugaylar'dan Japon Kzl Ordusu'na, FK'den rlanda Cumhuriyet Ordusu'na kadar mttefikleri vard. Tanaklarn tek hedefi ise sadece Trkiye ve Trklerdi! Onun mttefiki ise bata Amerikal iadamlar olmak zere Bat'yd. Sovyetler Birlii'ne dmand. Ksaca, tarih sreci iinde iki Ermeni rgt vard. Ancak "sosyalist" ASALA gibi, "milliyeti" Tanaksutyun da silahl eylemlerde bulunmasna ramen, bizim "gezici tim" nedense sadece ASALA'nn peindeydi! Yardmcs ise Batl istihbarat rgtleriydi! 224

rgtn iinde tek bir ajanmz bile yoktu. Kampta artk yan askeri eitimin son aamalarna geldik. Arada srada pratik de yapyorduk. Bir olay anlataym. 13 temmuz 1979 tarihinde FK'l 4 militan Msr Bykelilii'ni basp igal ettiklerinde, bizim 5 kiilik ekip ve "Binba" Ankara'ya gittik.

Adamlar teslim olmasayd bykelilie operasyon yapacak ekibin iinde olacak mydk bilmiyorum?.. Ama militanlar teslim olduktan sonra ieri ilk girenler arasnda bizim ekip de vard! eride bubi tuza aramtk. Bizim "Binba" az konuan biriydi. "Benim dediklerimi i-yi dinler ve ok alrsanz baarrsnz, yani hayatta kalrsnz" derdi sk sk. Gnlerce takip nasl yaplr, takipten nasl kurtulunur onu altk. Bunlar bazen ehir merkezlerinde, halka aktrmadan yapardk. Gizli haberleme nasl yaplr; sahte dokman nasl anlalr; yaz-zarf ama metotlar nelerdir; gizli dinleme nasl yaplr; blge etd nasl yaplr; keif dikiz kefi; hedef analizi; aklma gelen ders konular bunlard. Bu dersleri genelde teorik olarak alrdk. Bir gn, "Binba", "Bugne kadar topsuz kondisyon saha almas yaptk. Bundan sonra almalarmz toplu ve sahici malar olacak" dedi. Sahici malar dedii, hem silah hem hakiki mermilerle yapacamz almalar olacakt. Baladk sahici malara kmaya... Kaln mermerlerden oluan, ok byk olmayan, iki yannda kk demir mazgallar olan odacklarda, silaha ve silah seslerine alyorduk. Tepedeki kk krmz lamba ilk nce siren sesleri karyor, sonra yanp snmeye balyordu ve bundan sonraki saniye iinde (iimizden e kadar say-yorduk) kendimizi kedeki elik beton kabinin arkasna at-yorduk. apraz ate, dz ate, tek tetik, otomatik, hepsi mazgallardan arka arkaya geliyordu. Yzlerce mermi ekirdei iki santim nmzde arlar gibi vzldayp paralyordu her eyi. 225 Dier arkadalara gre benim almam biraz zor oldu. Ama bir ay sonra onlara yetitim. Sonraki eitimlerde onlardan hi geri kalmadm. stelik nian konusunda onlardan daha iyiydim. Attm vuruyordum. Bu bizim aileye kaltmsal yoldan geen bir ye-tenekti! Silaha hkim olma yetenei bizim aileye Kafkasya erkezlerinden mirast. Kampta gnler hzla geiyordu. Gnlerden bir gn byk salondaki masann nnde toplandk. Masann stnde, 7,65'ten 9'lua, 14'lden piyade tfeklerine kadar eitli silah vard. "Binba" bizi karsna ald. Dedi ki: "Herkes masadan bir silah alacak, en son ben alacam." Hepimiz srayla aldk. Ben 7,65'lik kk bir Astra aldm. Sra "Binba"dayd. Masaya ilerledi, aniden dnd, ellerini uzatt, "Ben masadan hibir ey almyorum, benim silahlarm bunlar" diyerek ellerini gsterdi. Hepimiz ardk!.. "Binba", "Samzn teli dahil btn vcudumuz en nemli silahmzdr. Ama ellerimiz bu silahn en nemli parasdr" demesiyle, yannda duran 3 numarann boazna sarld. O gn ellerimizin ne kadar nemli olduunu kafamza vu-rarak retti. Zaman geldiinde bu ders Atina'da hayli iime yarayacakt... Hep ayn kampta eitim grmedik. Bazen baka kamplara da geici olarak giderdik. Antalya'ya da gittik, Kayseri'ye de. Her iklimi yaadk. Gnlerce a kalp kamp kurduumuz bile oldu. yi birer "avc" olmutuk. Tabiattan beslenmeyi, avcl bile rendik. Hl gzel balk avlarm... Trkiye'nin sayl hocalarndan psikoloji eitimi aldk. Tabi onlar kime ders verdiklerini bilmiyordu... Yllar sonra David Morell adl bir yazarn ntikam ocuklar adl romann okudum. Kitap, CIA'nn yetim ocuklar 226 alp, yetitirip, nasl vurucu timler haline getirdiini anlatyordu. Robot gibiydiler; emir alyorlar ve yerine getiriyorlard. Tabi ok iyi eitiliyorlard. Kendimi yetim ocuklar yerine koydum. Demek ki tek farkmz vard, onlar daha kkken eitmeye balyorlard. Biz neredeyse "karta kaacak" yataydk. Yaz bitiyordu. Ailemi grmeyeli aylar olmutu. Kurs grdm sanyorlard. Yalan sylemi de saylmazdm herhalde! Bayramlk dediimiz elbiselerimizi giymemiz istendi. Yarn 11.00'de hazr olacaktk. Sabah alkanlk zere 06.00'da kalktk. Kahvalt zenli hazrlanmt. Bir eyler oluyordu ama neydi? Saat 11.00'de salona girdiimde ardm; ilk gzme arpan prl prl niformasyla Ergn Albay'd. Sonra ftr apkal daym setim. kisinin arkasnda her zaman glgede kalmay seven Mehmet Ali Aabey vard. Dier arkadalarn yaknlar da gelmilerdi.

lk dayma kotum, igdsel olarak. Daym ka gz hare-ketleri yapyordu. "Binba"nn sesini duydum: "Hadi bakalm, 15 dakika sonra hazr olun!" "Binba" benim tek eksik yanmn, duygusallm olduunu sylerdi. Acma, merhamet, vicdan gibi duygularm yok etmem gerekiyordu... Ksa bir hal hatr sormadan sonra 15 dakika bitti. Salona tanmadm st rtbeliler geldi. "Binba"nn tledii gibi bir taburun karaca sesi -kararak syledik stiklal Mar'mz. Byk masann zerindeki ay-yldzl bayramzn ve si-lahlarn zerine elimizi koyarak yemin ettik. Hatrlayabildiim kadaryla ant yleydi: "Yeryznn her yannda emredilen yer ve zamanda, ca-nmla, kanmla bayramz iin gzm krpmadan lmeye gideceime namusum ve erefim zerine ant ierim." Sonra kapal ak poligonlarda hareketli hareketsiz hedeflere gsteri atlar yaptk. "Binba" derslikte toplanmamz istedi. "Bugn biraz aracaksnz, her zamankinden uzun ko-

227 nuacam" dedi: "atafatl, ssl psl, boyal insanlardan, yani teneke insanlardan uzak durun. Ne kendilerine ne de memlekete hayr olmayan insanlarn yanna bile yaklamayn. ldnz duyarsam zlrm, ama bir yanlnz duyarsam daha ok zlrm. Buraya zel grevler iin gelen herkese 'Ay-Yldz' adn vermeyiz. Baz kelimeler sadece harflerden ibaret deildir. Gezmeye gider gibi, dne gider gibi gz krpmadan lnecek deerler vardr. Ay-Yldz' hak edin. Ana eitiminiz bitti. Artk evlerinize, grevlerinize gidebi-lirsiniz. Ama arada srada yine buraya geleceksiniz." Sonra 1 numaradan balayarak hepimizi kucaklad. Biz de birbirimizle kucaklatk. Ayrldk. Yedi aylk, ara vermeden yaptmz eitim bitmiti. Ankara'ya dnerken bizim ekibin, yani daym, Mehmet Ali Aabey ve Ergn Albay'n sohbetinden neden eitim aldmn ipucunu yakaladm. 1978 ylnn ya eyll sonu ya ekim banda, Cenevre'de gizli bir toplant oluyor. Trkiye adna toplantya, o tarihte grevli olmamasna ramen eski Dileri bakanmz hsan Sabri alayangil katlyor. Kar taraf katlmclar da ilgin; Ermeni Tanak Partisi temsilcisi Savars Torikyan ve Hnak Partisi temsilcisi ile Ramgavar Partisi temsilcisi katlyor. Toplant byk bir gizlilik iinde yaplyor. Her iki taraf da sonu ne olursa olsun toplanty basna szdrmama karar alyor. Toplant balyor. Tanak Partisi temsilcisi Torikyan, sert bir ses tonuyla "bize uralar uralar vereceksiniz" diye toprak talebinde bulunuyor. (Bu adam halen Amerika'da Ermeni Koleji'nin mdrdr. Uluslararas hukuk profesrdr.) Sylediklerine gre bizim hsan Sabri alayangil gerekten kurt politikacym. Hemen kalemlerini, ktlarn, belgelerini topluyor, 'Terrn arkasnda kimlerin olduunu renmi olduk" diyor ve teekkr edip toplanty terk ediyor. Yani toprak talebini mzakere bile etmiyor. Bylece bizim 228

tavrmz net olarak ortaya koyuyor. Bylece diyalog sreci kapanyor. Bizim iin de diplomatik yol kapanm oluyor... Dn yolunda bizimkiler bu olay konuunca bende imek akt. Cenevre'deki diyalog sreci kesilince Trkiye ne yapacana karar verdi. Eitime gnderilme tarihime baknca manzara biraz kafamda aydnland. Bu i iin benim gibi sivillere ihtiya vard! Yakalandm zaman sadece bir terrist muamelesi grecektim, hepsi bu. Tpk, Tekilat Mahsusa'nn fedaleri gibi. Benim yaptklarm devleti deil, sadece beni balayacakt. Ankara'ya geldik, Ergn Albay Orduevi'ne gidip bir iki kadeh ielim dediyse de daym beni eve gnderdi. Rak burnumda ttyordu. Ama ocuumun hasreti daha ar bast...

Evin zilini aldm. Eim kapy aar amaz l bast. Gittiimde 86 kiloydum, 71 kiloya dmtm. Eski grevime, Hkimler Yksek Kuruluna dnmedim. nk kurslar deiik konularda hl devam ediyordu. Bir gn Mehmet Ali Aabey Ordu'ya gideceimi syledi. gn sonra Karadeniz'in bu irin ehrine gittim. Tarm Bakanl'nn orada soya fabrikas vard. Fabrika ehrin Trabzon kndayd. Hemen biraz tesinde de bir otel vard. Otelde kalp fabrikada 15 gn ya konusunda kurs grdm. Kimliimi bir tek fabrikann mdr Teoman Bey vard, o biliyordu. Hatta fabrikann laboratuvarnda alan gencecik kimyager karkoca bile, samimi olmamza ramen kim olduumu bilmiyordu. Fndk ya nedir, fndk amuru nasl oluur, hangi asit-lerden geirirseniz ayiei yama dnr gibi yzlerce detay rendim. Fndkfareleriyle tanp dost oldum! Karadeniz'in hrn dalgalarnn deli olduuna kanaat getirdim. Fabrikadaki ustalarla samimi olmutum. Akamlan bir iki tek rak atyorduk.

229 Ordu'dan sonra bir ara Trakyabirlik'in Tekirda'daki fab-rikas ile Edirne'deki genel mdrlnde de birka gn kurs grdm. Ayieinden sabun yapmann ustas oldum. Bir gn aldm bir haberle Ankara'ya dndm. Yeni kurs yerim yurtdyd. Danimarka'ya gittim...

Kthane srtlarnda dede Yakub Cemil Sene 1916. Yol boyunca aklmdan kmad. Badat'tan bu kritik gnlerde beni nasl uzaklatrabildi-ler. Enver Paa bile stanbul'dan cepheye kadar gelmiti. Ama beni cephe gerisine gnderiyorlard. Bunca yapacak ii bir kenara brakp, stanbul'a dnmek zordu. Yine de yeni bir tmenin bana gemek dncesi beni heyecanlandrmt. stanbul'a bir an nce varp, hazrlklar tamamlamak lazmd. Yol boyunca grdklerimi hi unutamayacam herhalde. Hayatmn en kt yolculuuydu. Trablusgarp'a gidip-dnerken bile bu kadar zorlanmamtm. Anadolu karmakarkt. Yollarda kervanlar, insanlar herkes bir yerden bir yere gidiyordu. Hastalk, alk, ktlk ve ekya saldrlar sonucu binlerce insan lyordu. Millet gzyalaryla ordan oraya koup duruyordu. Kimi olunu, kimi babasn veya karsn aryordu. Kadn, oluk o-cuk her yerde snglenmi, yaklm insan cesetleri vard. Ceset kokularndan herkes burnunu kapatarak korunuyordu. Yollara dklenler sadece Ermeni muhacirler deildi. Ermenilerin Van'daki saldrlar artnca Van Valisi Cevad Bey ehirdeki Trklerin baka illere g etmelerini emretti. 30 000 Trk g etmek zorunda kald. 232 Dnyann drt tarafndaki savatan kaan Trkler Ana-dolu'ya akyordu. zellikle Balkanlar'dan, Kafkaslar'dan da akn akn Trk geliyordu. Onlarn hali de periand. Hepsi a, sefil ve hastalklyd. nsanlar can derdindeydi. Herkes kendi tanrsna snm, kendi dilinde dualar edi-yordu. Haydarpaa'da trenden indiim vakit grdm manzara da iler acsyd. Bu kadar ksa srede stanbul'da neler olmutu?.. Grdm kadaryla millet sefalet iindeydi. Frnlarn nndeki kuyruklar uzayp gidiyordu. Ekmek de yenilir yutulur gibi deildi. eker yoktu. Olsa da fiyat 12 kurutan 300 kurua km, kimse satn alamyordu. Bir teneke gazya 30 lirayd. Her mal karaborsayd. Rvetsiz i yaplmyordu. Yol-suzluklar, vurgunlar alm ban gitmiti. Her tarafta yeni harp zenginleri tremiti.

Cephelerden vapurlarla, trenlerle binlerce yaral stanbul'a getiriliyordu. ou koleraya yakalanmt. Bunlar iin Ayasofya, Sultanahmet, ehzade camileri ibadete kapatlm, koleral askerler oraya gtrlyordu. Binlerce babo kpek alktan drt tarafa saldryordu. Bu arada rendim ki, stanbul'daki Ermeniler yerlerinden edilmemiti. ehirde 77 000 Ermeni yayordu ve sadece 3 000'e yakn srlmt. Ermeni isyanlarn karanlar destei Rusya'dan alyordu. Ruslar, zellikle Ermeni Ortodokslar kkrtyordu. s-tanbul'daki Katolik ve Protestan Ermeniler bu kkrtmalara hi yz vermiyordu. Bu nedenle stanbul'dan giden Ermeni says azd. Enver Paa'nn bir an nce stanbul'a gelmesini sabrszlkla beklemeye balamtm. stanbul'da pineklemekten sklmtm. Dnyorum da, askerlie ilk adm attm gnden itibaren savayordum; kh Makedonya'da, Rumeli'de ete peinde kh Trablusgarp llerinde, ran'da kh dondurucu 233 Kafkas Cephesi'nde ve Balkanlar'da... imdi de, Kafkas, Suriye, Hicaz, Yemen, Irak, Romanya, Galiya, Makedonya, anakkale; dokuz cephede birden sa-vayorduk. Ve ben stanbul'da oturuyor, dokuz cephenin hibirine gnderilmiyorum. te buna dayanamyordum!.. Gnlerimi sk sk gittiim ttihat ve Terakki genel merkezinde arkadalarla buluup sohbet ederek geiriyordum. Duyduuma gre, Tekilat Mahsusa Erzurum ve Dou sorumlusu Doktor Bahaeddin akir hakknda tevkif mzekkeresi karlm. Arkadalara soruyordum ama kimse cevap vermiyordu... Neden kimse Tehcir olaym bize tavsiye eden Alman Genel-kurmay'ndan hesap sormuyordu? Bu fikir Almanlarn deil miydi? Hep dediim gibi, ben politikadan anlamyorum! Zaman stanbul'da gemek bilmiyordu. Cephede bylesine iddetli atmalar srerken stanbul'da olmak dayanlr gibi deildi. Bu arada cepheden dnen arkadalar da oldu. Sapancal Hakk, Galata'da "Seyri Sefain" (Denizcilik) acentesinin bulunduu binann zerindeki dairede bir yazhane kiralad. Ticaretle megul oluyordu. Artk aramz dzeldi. Sleyman Askeri Bey'in oyununa geldiimi anlad. Ha-trlarsnz, ttihat ve Terakki genel merkezini basacamz gidip Talat Bey'e sylemitik. Ne cahillik! Buna ramen arkadalarm beni affetme bykln gstermilerdi. Yeni buluma yerimiz artk Sapancal Hakk'nn Gala-ta'daki yazhanesiydi. Talat Bey ve arkadalarnn bu bulumalarmzdan hu-zurlarnn katn, gizli polis tarafndan izlenmeye balan-dmzda anladk. Hem de ak ve pervaszca bizleri izlemeye balamlard. Ben pek umursamyor ve ilgilenmiyordum bu durumla. Beni tek ilgilendiren, Enver Paa'nn dn tarihi ve yeni grevime bir an nce balamakt. 234 Bu takip hadisesi Sapancal Hakk ve dier arkadalarn ok huzurunu kard. Sapancal Hakk'nn anlattna gre, bir keresinde ayn anda alt sivil polis tarafndan izlenmi. stanbul caddelerinde hep beraber gezmeye balamlar! Sapancal Hakk artk bu duruma dayanamaynca Polis Mdr Ahmed Bey'i ziyaret ederek durumu anlatm. Ancak Ahmed Bey ona "Altsnn birden bir araya gelmemelerini tem-bih ettim. Hata etmiler. Ben byle gzetlemelerini istemedim. imdi tekrar emir veririm, byle mnasebetsiz ey olmaz" de-mekle yetinmi! Mdr bile bu kadar pervasz olduuna gre nemsememek gerekiyordu. Aksi takdirde kan kard!.. Bizlerin stanbul'dan ayrlp cephelere gitmemizle, Talat Bey ve arkadalar cemiyet iindeki muhalefetten uzak, rahat bir hayat srmeye balamlard. Yeniden bulumamz keyiflerini karmt. Bir gn, Sapancal Hakk'nn rtiye ve Harbiye'den yakn arkada yazar mer Seyfeddin bizi uyard: "Arkadalar aleyhinize nemli tertipler var; dikkat ediniz, tehlikeye giriyorsunuz!" Bizimkiler bu durumu ok ciddiye aldlar. Ben hl umur-samyordum. Aklm, bana geeceim Krt tmenindeydi. Yarbayla ykselip tmen komutanln yapma dncesi, beni, kendimden geirecek kadar heyecanlandryordu. Bir sre sonra Hsrev Sami Bey de aramza katld. Trab-zon'da ttihat ve Terakki mfettiiyken, Vali Cemal Azm Bey'le geinememilerdi. Hsrev Sami Bey'in Talat Bey'le olan gr ayrlklar birok olayda ortaya kmt. Bu nedenle stanbul'a gelii Talat Bey ve arkadalarn, zellikle de "Kk Efendi" diye bilinen (Byk Efendi Talay Bey'di) Kara Kemal'i huzursuz etti.

Hsrev Sami Bey, yle sradan biri deildi. 1907 ylnda Mustafa Kemal, mer Naci, Mustafa Necip'le birlikte Selanik'te "Vatan ve Hrriyet" tekilatn kuran be gz pek arkadatan biriydi. Bu ihtilalci ekip, Hsrev Sami'nin Brow-ning tabancasnn zerine el basp yemin etmilerdi. Hsrev Sami Bey tekilatyd ve iyi bir fedaydi.

235 Hsrev Sami Bey geldikten sonra birka kez bulutuk. Bana srekli, Talat Bey'in kendilerine kar duyduu tepkileri anlatyordu. Ancak ben ona siyasetle megul olmadm, parti iine karmayacam anlattm. O da Sapancal Hakk gibi, ticarete atlmam istiyordu. Bana kendilerini ve Topu hsan' misal gsteriyorlard. Yine de reddettim. O gnlerde Sapancal Hakk ile Hsrev Sami, Rus maynna arpan (26 aralk 1914) Yavuz gemisinin onarm ihalesini almlard. Ne siyaset ne ticaret, benim iin nce sava vard, asker olarak grevimi srdrecektim. Ne yalan syleyeyim arkadalara da kzyordum; hrriyet amacyla vurduumuz Enver Paa'nn enitesi Yarbay Nzm gibi, onlar da be kuruun peinde kouyorlard. Aralarnda fark kalmamt. Halbuki devir komisyonculuk yapma, ihale peinde koma devri deildi... Enver Paa'nn Badat seferi uzadka uzad. Bursa kap-lcalarna gidip biraz sakinlemeye karar verdim. Hsrev Sa-mi'ye de benimle gelmesi iin srar ettim. Hsrev Sami raz oldu. Gittik. Satvet Ltfi Bey'in kaplca oteli Servinaz'da iki hafta kaldk. Otelin mdr de Selanikli yazar Aka Gndz'd. Aka Gndz, mer Naci ve mer Seyfeddin'in yakn arkadayd. Hikye ve iir yazyordu. Ancak nedense beni pek sevmiyordu! Otelde srekli memleket meselelerini konutuk. Hsrev Sami Bey bkp usanmadan lkenin dt darboaz anlatarak, beni ynlendirmek istiyordu. Ancak ben de zaten durumu bilmiyor deildim. Talat Bey'e gvenmiyordum. Ama askerlikten ekilemezdim. Bunu anlatamyordum. Ticaret ve siyaset bana gre deildi. Bursa'dan dndmde mutlu haberi aldm. Enver Paa Badat'tan dnmt. Derhal grmek zere Harbiye Ne-zareti'ne gittim. Hemen makama kardlar. Enver Paa'ya, "Sizi bugne kadar bekledim. Halep'teyken bana vaat etmi-tiniz, benim tmen komutanl iim ne oldu?" diye sordum. Enver Paa ok meguld, ama bana" Personel leri Md236

r evket Bey'i gr, seni bir yere tayin eder" dedi. Derhal evket Bey'e gittim, ama atamam yapmad. Beni bir iki gn de oyalad. Son olarak, bu kez kavga etmek zere yanna gittim. Bana, "Harbiye Nazn Enver Paa terfiniz iin bir ey sylemedi, benim byle bir atamadan haberim yok" dedi. fkeden ldrmak zereydim. Ancak evket Bey'le tartmaya gerek yoktu. Tekrar Enver Paa'ya gitmeye karar verdim. Hrsla makamna ktm. Burnumdan soluyordum: "Bana tmen kumandanl vereceinizi sylediniz. En zor gnnzde yannzda olan kimdi? Sizi u makama oturtan kimdir? Ne abuk unuttunuz bunlar?" Enver Paa bu km beni iyice ykan bir cevapla karlad: "Yakub Cemil bilmiyor musun ki ihtiyat zabitan (yedek subay) yzbalktan yukar kamaz. Bu hususta elde mevcut kanun sarihtir. Benim elimden gelen bir ey yok." Sylediklerine inanamyordum. Hiddetle, "z kardeiniz Nuri Paa'ya,1 fahr feriklik nasl verildi?" diye sordum. "Onunki fahr, siz muvazzaf rtbe istiyorsunuz, bu olamaz!" dedi. "Fahr feriklik selahiyeti muvazzaf ferik derecesinde deil mi?" diye sylenmeye balamtm ki, Enver Paa sert bir ses tonuyla szm kesti: "Senin askerlikle iliiin kesilmitir. Bugn yedeksubay bulunuyorsun. Yedeksubay kanununda en son terfi, yzbaya kadardr. Ben ondan ilerisini yapamam. nk kanun msait deil. Ama sava alannda almak istiyorsan seni Erzurum Cephesi'ne gndereyim. zzet Paa'ya tavsiye edeyim. Orada istediin gibi alrsn. almak istemiyorsan, git evinde otur! Sana baka bir i buluruz." O kadar kesin ve net konuuyordu ki, alnmdan vurulmu a dndm. Syleyecek bir sz bulamadm. Bir kelime bile sy-

1 Enver Paa'nn kardei Nuri (Killigil) Bey, 1933 ylnda stanbul Pangalt'da maden eya fabrikas kurdu. Daha sonra fabrikay Stlce'ye tad. Burada mhimmat retip Silahl Kuvvetler'e satyordu. kinci Dnya Sava'nda Almanlarla ilikiye girdi. 2 mart 1949 tarihinde fabrikasnda patlama oldu. 27 iiyle beraber Nuri Bey de ld. 237 lemeden, souk bir selam vererek makam odasndan ktm. Bunca zaman beni aldatm, oyalamt demek. Belki de alay bile ediyordu arkamdan. Kanunda deiiklik yapa-mazm! Ama istedikleri zaman her trl kanun deiiklii yapyorlard. Anlald ki artk bana ihtiyac yoktu. yle ya, artk istediini almt, ordu btnyle elindeydi. Silahora ihtiyac kalmamt!.. Bu ruh halinde eve gitmek istemedim. Sapancal Hak-k'nn yazhanesine uradm. Brodaki koltuklardan birine ktm. Kolum kanadm krlmt. fke iindeydim. Enver Paa bizim srtmzdan bu makamlara gelmiti. imdi kanun diyordu, mevzuat diyordu. Bizim omuzlarmza basarak ykselmiti. imdi ban eviriyor, bizi tekmeliyordu. Sapancal Hakk, "Yakub Cemil, imdi byle laflarn sras deil, sen akl banda bir adamsn. Haydi kalk, evine git. zlme, bakalm, ne yapacaksak dnrz. Baka gn gel, konualm" gibi szler sarf etti. Ben de dedim ki: "Arkada Babli'yi basmasaydk, Nzm Paa'y vurma-saydm, ttihat ve Terakki asla iktidara gelemezdi. Her eyi ben yaptm, Enver'in Harbiye nazn olmas da benim eserimdir. Talat'n gizli mukavemetine ramen Said Halim Paa'y gidip tehdit eden ben deil miydim? Benden bir rtbeyi esirgiyorlar. Kafam kzdryorlar, vallahi bir gn, hkmeti ye-niden devireceim." Sonra kapy vurup ktm. Yolda yrrken, Babli'ye baskn yapmay dndm. Daha nce yapmam mydk sanki?.. Eve gittim, sabah zor ettim, fikrimi arkadalara syleme-liydim. Erken saatte evden ktm, zerimdeki Tekilat Mahsusa niformasn da giymedim. Artk sivilim. Ama yine de silahlarm kuandm. Sapancal Hakk fikrimi duyunca kplere bindi: "Sen ne halt ediyorsun ha! Sen de, ben de artk asker deiliz. Byle sama eyler konuma! Vuracam, kracam diyorsun. Bamz belaya m sokacaksn? Git evine otur, ben Enver Paa'yla konuur, lazm gelen eyleri temin ederim. Benim haberim olmadan sakn ha hibir eye teebbs etme!" 238 Sapancal Hakk'ya birka gn bekleyeceime sz verdim. stanbul'da gnler gemez olmutu. Kendi kendime gezinip duruyorum. i kan dkmeden halletmek iin, Enver Paa'nn bana terfiimi vermesini salayacak makamlarla grmeye baladm. Mutlaka bir komutan olarak cepheye gitmeliydim. Orada yapacam pek ok i vard. Bir rtbenin benden esirgenmesini arlamyordum. ttihat ve Terakki genel merkezine gittim ama kimsenin destek olmaya niyeti yoktu. Zaten biliyordum ki beni sevmiyorlar. Umudum iyice krlmaya balad. Ben stanbul'dan cephelere gitmek iin can atarken, btn cephelerde durum ktye gidiyordu. Erenky'deki evimden Eminn'ne vapurla gidip gelirken, milletin savaa son verilmesi isteinin her geen gn artmakta olduunu grdm, duydum. ttihat ve Terakki'nin en son duymak isteyecei szlerdi bunlar. Bunlar muhalefetin szleriydi. Hkmet ciz haldeydi. Bar propagandas, sava aleyhtarl, hkmetin tahammlnn olmad konulard. Acaba Enver Paa byle yola getirilebilir miydi? Bara evet der miydi? Kafamda yeni oluan bu dncelerimi anlatmak iin yine Sapancal Hakk'nn brosuna gittim. zmitli Mmtaz, Hsrev Sami ve Yeniehirli Nail beyler brodayd. Onlara "Ben artk tilaf oldum!" dedim. Hep birden ayaa kalktlar: "Nasl tilaf?" "Yani tilaf devletleri taraftan oldum! Bu Almanlardan hayr yok! Bu savatan bir ey kmayacak. tilaf devletleriyle anlamal ve hemen bar yaplmal. Benim temas ettiim kimseler hep bu fikirde..." Sapancal Hakk Bkre'te bandan geen bir olay anlatt: "Ben Romanya'dayken Fransz ve ngilizlerin bizimle ba-r yapmak istediklerine ahit oldum. Hatta Fransz ve ngiliz eliliklerinden baz kiiler, -Fransz Msy Mouton ve ngiliz Sefareti Mstear Mr. Bennet- bana hkmet ve genel merkez nezdinde arac olmam istediler. Enver Paa'y239 la ilikimi bildikleri iin beni arabulucu semilerdi herhalde. Onu ikna edeceimi sanyorlard. Fakat ben reddettim. Bunlar, propaganda myd, yoksa ciddi bir teebbs myd, bence malum deil." Hemen araya girdim, "Bak grdn m" dedim, "benim dncem ne kadar doruymu..."

Sapancal Hakk'ya yaplan teklif kafamda yeni fikirlerin de olumasn salad. Hkmeti yerinden oynatmak mmkn olabilirdi. Fikrimi kimseye sylemeden yazhaneden kp eve gittim. Kardeim Mehmed Hsn'y ardm. Dedim ki: "imdi genel merkeze git, devletin bu savatan bir hayr grmeyecei muhakkak. Ben tekli bar yapmak iin teebbs edeceim. Raz olmazlarsa, hkmeti devireceim! Git anlat, ne diyeceklerini ren, bana gel, syle!" ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezinde kardeim Mehmed Hsn'yle alay etmiler. Bata Maliye Nazr Cavid Bey olmak zere, bu arkadalar, Almanlarn yannda savaa girmemize kar kmamlar myd? Peki o halde ne deimiti? Sapancal Hakk'nn yanna, broya gittim yeniden. Moralim ok bozuktu. Bende gelien dnceleri dinledike Sapancal Hakk'nn sinirleri bozuldu. "Bak Yakub Cemil, senin iin siyaset deil, savamak. Biliyorsun ki seni, beni, hepimizi mahvetmek iin frsat kolluyorlar. Onun iin son derece dikkat etmek lazm. Derhal aleyhimize plan kurarlar biz harekete gemeden, bizi mahvederler. Peimize onca hafiye taktlar, amalan byle bir i yznden bizden kurtulmak. Bunlarn eline byle kozlar verme, zellikle sana anlattm Romanya'daki temaslarmdan hi kimseye bir ey syleme!" dedi. Sapancal Hakk'nn uyanlar hi bitmedi. Tedirginliini anlamaya imkn yoktu. Neden korkacaktm ki? Ben genel merkezi yola getirmesini bilirdim! Hemen Kara Kemal'i aradm. Hasta olduunu syledi ama aceleyle Memduh evket (Esendal) Bey'i bizim eve gnderdi. 240 Dncelerimi anlattm. Masaya yaydm "Memaliki Osma-niye" haritas zerinde, snrlar gstererek, tekli barn ya-plmas gerektiini syledim. Memduh evket gittikten sonra bu kez Kara Kemal beni telefonla arad. Grmek zere beni ttihat ve Terakki'nin Nuruosmaniye kulbne ard. ki saat sonra oradaydm. Kara Kemal'in Talat Bey'e her duyduunu aktardn bi-liyordum. Ama dosta bir glmsemeyle beni selamlamas iimi biraz rahatlatt. Dncelerimi ona da atm. Tekli ba-r fikrime ok destek verdi. Konumann bir yerinde, "tilaf devletleri bizimle bar yapmak isterler mi? Acaba yabanclarla grm bir arkada var m?" diye sorduunda Sapancal Hakk'dan bahsetmedim. "imdi syleyemem" diye geitirdim. Bana Harbiye Mstear Mahmud Kmil Paa'y grmemi, askerlerin fikrini de almam nerdi. Mahmud Kmil Paa'y ziyaret edip durumu anlattm. Bana "Ya yle mi? Hele dur bakalm, biraz dnelim. Sen imdi evine git. Rahatna bak!" dedi. Anlattklarmdan hi etkilenmie benzemiyordu. Tam eve giderken bir de sadrazamn fikrini alaym istedim. Sadrazam Said Halim Paa beni hemen huzura kabul etti. D-ncelerimi anlattm. Sadrazam beni sadece dinledi. Bir ey sylemedi. Bana Talat Bey'le grmemi nerdi. Bir gn sonra tesadfen, Talat Bey ile Damat Selahaddin li Bey'i Erenky yresinde bir at gezintisi yaparken grdm. Yanlarna gidip yeni dncelerimi bir rpda syledim. Talat Bey, "Haklan var! Fakat Enver Paa'ya kim laf anla-tacak? O bara katiyen yanamaz" dedi. Artk Talat Bey'i dman gibi grmyordum. Bana ok scak davranyordu. stanbul'da birka kez daha karlatk, o da bar yanlsyd! Arkadalarm, Talat Bey'in Enver Paa'yla ayn dnceyi paylatn, bar yanls gzktn, bizi yok etmek 241 iin frsat kolladn, bizim yaptmz her eyi aleyhimize kullandn sylyorlard. Ben buna katlmyordum. Talat Bey elinden geleni yapyor ama Enver Paa Almanlarn yanndan ayrlmyordu. Bence iin zeti buydu. Artk kay-bedecek zamanm yoktu. Dmeye basmaya karar verdim. Son bir hafta beni destekleyen arkadalarla mzakerede bulundum. Sapancal Hakk'y telefonla aradm ve onu le yemeine Abdullah Efendi Lokantas'na davet ettim. Sapancal Hakk geldi. Ona dedim ki: "Bizim arkadalarn stanbul'a gelmelerine lzum yok, biz seninle her eyi baaracaz." Sapancal Hakk anlamad. O zaman ona, darbe yapacam ve bana destek olacak kiileri anlattm. Hepimiz tekli bar istiyorduk. Sapancal Hakk hiddetten kzard. fkeyle konumaya balad: "Sen deli misin? Bu grtklerinin hepsi bizim aleyhimizde kiiler. Sen de aleyhimize hareket etmeleri iin ipucu vermisin. Bunlarn hepsi bu frsattan yararlanarak bizi yok etmeye alacaklar! Sen hkmeti

devireceini sylyorsun. Mademki bu fikrini bunlara sylemisin, kimi devireceksin? Zaten hkmet dediin bunlar deil mi?" "Bunlarn ne nemi var? Ben hepsini mahvederim" dedimse de sakinlemedi. "Bunlar bar isteseler sana ne ihtiyalar var, kendileri yaparlar, Allah'tan belan aryorsun" dedi ve gitmek zere ayaa kalkt. nzibat Blk Komutan Nevzad Bey ile Harp Divan Ba-kan Nafiz Beyin yaveri Murad Bey'in de geleceini, onlarla grmesini istedim. Ama beklemeden gitti. Tam giderken kapda karlatlar, selam bile vermedi. Ben Sapancal Hakk'nn hrnlna ramen ksa bir sre sonra hazrlklarm tamamladm. Babli'ye baskn tarihini arkadalarla belirledik: 13 temmuz 1916. Planmz uydu: Babli Caddesi'ndeki Meserret Oteli'nde toplanacaz. Oradan kp Babli'ye yryeceiz ve hk meti devireceiz. 242 Ve beklediimiz gn geldi. nzibat Blk Komutan Nevzad Bey ve Harp Divan Ba-kan Nafiz Bey'in yaveri Murad Bey kylerden eli silahl kiileri toplayp getirdiler. Otellere yerletirdik, rahat etmelerini saladm. Hatta Nevzad Bey maiyetinde bulunan inzibat er-lerinden 10 kiiyi de getirmiti. O srada duydum ki, stanbul'da Babli'yi ikinci defa ba-sacam bilmeyen kalmamt. Hatta gerekirse kendi komuta arkadalarm bile ekinmeden ldreceim konumuyormu. Hibir eyden korkmadan, elimi kolumu sallayarak dolayordum. Arkadalara son talimatlar vermek iin Meserret Oteli'ne girdim. stanbul'un varlkl kiilerinden, mahalleden arkadam Yeniehirli Ali Haydar ve Yzba Ahmed'le (Maka) karlatm. Onlara durumu anlattm. Ali Haydar Bey'in gzleri yerinden frlad. Sonra bana, "Sen deli misin? Bir defa etrafna bak! Hafiyeler, polisler her taraf sarm lar. Otel kuatlm halde. Senin bir eyden haberin yok" dedi. Herkesi tepelerim, kimin umrunda hafiyeler, polisler... Hazrlklar bitti. Dinlenmek iin komuta odasna ekildim. Silahmla beraber yataa uzandm ki, kap hmla ald. Ali Haydar Bey Sapancal Hakk'y aram, baskn haber vermiti. Daha ben azm amadan Sapancal Hakk hiddetle barmaya balad: "Sen galiba adam akll delirdin! Bir defa pencereden aaya bak, nasl muhasarada olduunuzu grrsn. Bana anlattn ve sana taraftar gzken kimselerin hepsi bizim aleyhimizdedir. Bizi mahvetmek istiyorlar! imdi, bu senin deliliin yznden ya burada baslacaz yahut yukarda bekliyorlar ki tam Babli'nin nnde bizi tutsunlar, sust halinde yakalasnlar!" Onun sert ve frsat vermeyen konumas karsnda susup kaldm. Sadece, "Eski arkadalara telgraf ek gelsinler. O zaman vazgeerim" dedim. Tamam" dedi. Baskndan imdilik vazgetiimizi yeni ekibime duyurdum.

243 Darbeyi erteleyiimin zerinden iki gn gemiti ki, yllardr birlikte olduumuz silahor baz arkadalar stanbul'a geldiler. Sapancal Hakk beni arad. Yazhanesine gittim. zmitli Mmtaz Bey de oradayd. Sapancal Hakk bana, "Enver Paa seni istiyor, bugn hemen git. yle sanyoruz ki artk istediin oluyor" dedi. nanamadm. Demek tmen komutan oluyordum. Kalkp ikisine de sarldm. Heyecandan artk yanlarnda daha fazla kalamadm. Gnlerdir bu szleri duymak iin neler yapmamtm. Hkmeti bile devirmeye karar vermitim. Tam umudumu kestiim bir anda istediim greve gelebileceimi renmek inanlmayacak kadar gzeldi. Hemen Enver Paa'nn yanna, Harbiye Nezareti'ne kadar neredeyse koarak gittim. Enver Paa beni bekletmeden huzuruna ald. Soluk soluaydm. Ter iinde kalmtm. Enver Paa babacan tavryla konumaya balad. nce, son gnlerde yaptm hareketin ocukluk olduunu ve bir kez daha byle eylere kalkmamam gerektiini sert ve fkeli bir sesle syleyerek, "Sen benden mutlaka bir grev istiyorsun, yle mi? Seni ran'a gndereceim. Orda yeni bir tekilat, tmen deil, kolordu yetkisinde olacak. imdi seni oraya tayin ediyorum. Tekilat burada yap, msteara emir verdim. Tekilatn iin ne lazmsa ondan iste, sana her eyi verecektir. Burada tutuklulardan, gnlllerden byk bir kta topla! Yirmi gn izinde hazrln yap ve hemen buradan ran'a hareket et!" dedi.

Tmen komutanlna oktan razyken, kolordu yetkisini almak, yeniden cepheye gitmek inanlacak gibi deildi. Nee ve cokuyla Enver Paa'nn iki eline birden sarldm. Odadan kmamla Sapancal Hakk'nn yazhanesine varmam bir oldu. Yerimde duramyordum. zmitli Mmtaz da orada beni bekliyordu. Arkadalara mjdeli haberi verdim. Hemen greve baladm. Yeni bir Tekilat Mahsusa mf-rezesi kuracaktm, hem de kolordu dzeyinde! Enver Paa'nn talimat zerine Mstear Mahmud Kmil 244

Paa'y ziyaret ettim. nce stanbul'da tekilat kuracak, daha sonra karargh Afyonkarahisar'a nakledecektik. Oradan ran'a hareket edecektik. Hsrev Sami Bey de yardmcm olmutu. Kolorduyu sadece mahkmlardan oluturmayacaktk. zmir, Afyonkarahisar ve dier blgelerden de asker kaaklarn toplayacaktk. Grevime drt elle sarlmtm. Kararghm Meserret Oteli'nin 13 ve 14 numaral iki odasna kurdum. nce subay kadrosunu dzeltmek iin uramaya baladm. stediim zabit arkada semem konusunda serbest brakldmdan, ok rahat alyordum. Asker kaaklar geldike onlar disipline sokuyor, hemen talimlere balat-yordum. Silah, erzak, her trl ihtiyac temin iin urap duru-yordum. Fakat gelenlerin says o kadar artt ki, Bekiraa Blnn2 koular yetmez oldu. Koularn hepsi daha nce dolduundan bana ok az bir yer verilmiti. Bunun zerine Harbiye Nezareti'nin Mercan tarafndaki kaps yannda bulunan iki dkkna da hibir yerden izin almadan askerlerimi yerletirdim. Sirkeci otellerini de doldurmutuk. Askerlere, yer bulamadklarnda dkknlarda oturabileceklerini syledim. Fedaler, ikmalin yetersizlii nedeniyle eski psk giysilerle dolayorlard. eteci tipli bir haldeydiler. Anadolu'nun eitli yerlerinden gelen bu kabaday klkl kiiler grenlere korku salyordu. Bu durum dier dkkn sakinlerini rahatsz etmeye balad. Ancak bu ikyetlere ne benim, ne de askerlerimin aldrdmz vard. Bizim iin nce vatan geliyordu. Klk kyafet kimin umurundayd. Daha nce de, Kafkas Cephesi'ne giderken Bekiraa B-ln karargh yapmtm. Bana verilen cephaneleri, bombalan, silahlar bln odalarna koymutum. O zaman da her an bir patlama olacak diye birok kii tedirgin 2 imdiki stanbul niversitesi'nin bulunduu eski Harbiye Nezareti avlusunun arka tarafndaki binann ad. 245 olmutu. Mesela, Harp Divan Heyeti bunlar arasnda grev yapmak zorunda kalmt. ttihat ve Terakki'nin stanbul tekilatnn banda Kara Ke-mal vard. Talat Bey'e yaknln belirtmitim. Onun bizi ok yakndan izledii syleniyordu. zlesin bakalm, Kk Efendi! Benim derdim bakayd, 20 gn gemi, henz kolorduyu kurup yola kamamtm. Sreyi geirdike iyice huzur-suzlayordum. Enver Paa'ya verdiim sz yerine getiremememin hzn de vard. Ne yapp edip bir an nce hazr-lklar bitirmeliydim. Sanki beni oyalyorlard. Enver Paa'nn emrine ramen Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa istediim cephaneyi vermekte zorluk karyordu. Yine bir gn, Harbiye Nezareti Levazm ubesi reisi, ihtiya listesinin Tekilat Mahsusa dairesinden onaylanmasn istedi. Tesadfen, Bakan Hsamettin Bey, Merkez Kumandanl inzibat subay Nevzad'n odasnda oturuyordu. Hemen yanlarna gidip uzun listeyi Hsamettin (Ertrk) Bey'in nne koyarak, imzalamasn istedim. "Bu i byle ayakst olmaz, daireye buyrun, orada tetkik ederiz" deyince kafamn tas att. ektim tabancam, "Sana da ok yz vermiler, ben Yakub Cemil'im nerede istersem bu listeyi orada tasdik edersin" dedim. Araya Nevzad Bey girip bizi ayrd. ok sinirlenmitim. Nevzad braksa, adam kesinlikle vuracaktm!.. O kadar uratm, sonunda malzemeleri temin etmeye baladm. Rahatlamtm, yola kmamza birka gn kalmt. Bir gn mfrezenin banda son hazrlklar yaparken, bir inzibat memuru geldi. Merkez Komutan Cevad Bey'in gr-mek istediini syledi. Byle skk bir zamanda yine nemsiz bir i iin arldm dndm. Yazn son gnleriydi, hava ok scakt. Merkez Komutanl, Harbiye Nezareti'nin Beyazt Meyda-n'na bakan byk cmle kapsnn yanndaki kklerden birinde bulunuyordu.

246 Meydanda birok subay ve inzibat memuru vard. Onlarn arasndan getim ve Miralay Cevad Bey'in odasna girerek onu selamladm. "Beni artmsnz" dedim. Cevad Bey net ve souk bir sesle, "Evet, Yakub Cemil Bey, Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazn Paa Hazretleri'nden (Enver Paa) aldm emir zerine bu dakikadan itibaren tutuklu bulunuyorsunuz. Darda sizi bekleyen inzibat subaylarndan birine kendinizi teslim ediniz!" dedi. O birka saniyeyi nasl geirdim bilmiyorum. Aklma neden tutuklandm deil, birden silahlarm geldi. Yllardr askerlik yapyordum ve st rtbeden gelen bir emre boyun eilmesi gerektiini biliyordum. Sadece silahm dndm. Teneffs ettiim hava yaammda ne kadar nemliyse, silah da benim iin oydu. Yllarca savam, ar-pm, ldrm, lmle burun buruna gelmitim. Elimden silah, bomba, mermi eksik olmamt. Bir an bile silahsz gezdiimi bilmem. Silahm teslim etmem gerekecekti, ancak silah benim iin erefti, namustu. Allah'tan silahm istemediler. Gerek arkadam Miralay Cevad Bey'in, gerekse inzibat subaynn silahm istememesi beni ok duygulandrd. Eer silahm istemi olsalard, hayatmda ilk defa bu derece ar bir hakarete maruz kalacaktm. nzibat subay beraber gideceimizi syledi, birka kii daha ona katld. Hep beraber Bekiraa Bl'ne doru ilerlemeye baladk. Bir kolordu banda cephede savamaya gitmek iin ha-zrlanrken kendimi birdenbire Bekiraa Bl'nn karanlk ve rutubetli hcresinde buluverdim. Yllarca ne mcadelelerin altndan kalkmtm. imdi ise anlamadm bir nedenle, istediim mevkiye kavumuken, byle kt bir muameleye tabi tutuluyordum. Peki ne olmutu? Neden byle apar topar tutuklanmtm. Tm gelimeleri hcre komularmdan ve beni seven askerlerden rendim. 247 Benim hemen arkamdan Sapancal Hakk, Hollanda'ya gitmek zere bindii Sirkeci stasyonu'ndaki trenden indirilerek tutuklanmt. Treni be dakika rtar yapmam olsa kurtulabilecekti. O da bana yakn bir baka hcreye konulmutu. Oras da kukum yok ki havasz, karanlk ve rutubetliydi. Demir parmaklkl pencereden sadece Sleymaniye Camii'nin kubbelerini grebiliyorduk. kimizin odasnn kapsnda birer nbeti vard. Hsrev Sami'nin zmir'de bizim Tekilat Mahsusa mfre-zesine asker yazarken yakalanp getirilmesi iin, zmir Valisi Rahmi Bey'e yaz gnderilmi ama o komployu anlad iin aldr etmemiti. Bunun zerine Hsrev Sami bir yalanla stanbul'a arlm ve Galata'da vapurdan karken yakalanmt. O da aknd herhalde. Ancak Hsrev Sami Bey hemen serbest brakld. zmitli Mmtaz'a ise kimse dokunamyordu. "Enver Paa'nn yaverliini yapt iin ekiniyorlar" bilgisi geldi kulama. Bence korktuklar bir olay daha vard; Makedonya'da Binba Arnavut Sedat Bey'i nasl vurduunu iyi biliyorlard! 4 Tutuklamalar devam ediyordu. Ne olduunu yava yava anlamaya balyordum. Benden yana olan ve Meserret Oteli'ndeki olaya karan herkes Bekiraa Bl'ne getirilmeye balad. nzibat Blk Komutan Nevzad Bey, Harp Divan Bakan Nafiz Bey'in yaveri Murad, Yenibaheli Ali Haydar Bey, Yahya Kaptan ve maiyetindeki drt kii, skpl smail Hakk Bey, Satvet Ltfi Bey ve niceleri... O gnlerde, Kara Kemal, Doktor Nzm ve Doktor Baha-eddin akir lsnn Enver Paa'y yalan yanl szlerle doldurduunu, Talat Bey dnda kimse bilmiyordu. Meserret Oteli'ndeki olay anlatp eklemilerdi: Gya o gn gcmz az olduu iin darbeyi ertelemiiz. imdi kolordu seviyesinde bir gcmz olmu. Bu kolorduyla Babli'ye yryp darbe yapacakmz! Yalann biri bin paralkt. Enver Paa'ya suikast yapma248

lar iin, Enver Paa'nn Harbiye Nezareti'ndeki makamna her gn gittii yol zerindeki Bakrclar ars iindeki iki dkkna yerletirmiim! Ellerindeki uydurma polis raporlarn da Enver Paa'ya vermilerdi.

Ne yazk ki Enver Paa bunlara inanmt. Sapancal Hakk ile benim tutuklanmamdan sonra Ba-komutanlk Vekleti'nden Skynetim Mahkemesi'ne u emir yollanmt: "Meserret Oteli'nde toplanarak hkmeti devirmeye te-ebbs eden Yakub Cemil Bey ve arkadalar hakknda so-ruturma almasn emreylerim. Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver" Soruturma heyeti hemen oluturuldu. Soruturma heyeti bakan Rza Bey'di ve ayrca heyette yzba, bir temen, bir de Adliye Nezareti tarafndan seilmi Mstantik (sorgu yargc) Vehbi Bey bulunuyordu. Soruturma heyeti Harp Divan'na verilen veya bu divanca arlan sanklara ait ilk tahkikat yapar, mstantik ii grrd. Harp Divan Bakan Miralay Nafiz Bey'di. Harp Divan savcln Nihad Bey, bayardmcln Cemil Bey, savc yardmcln da Reid Bey yapyordu. Yazhaneleri Karaka Han'ndayd. Apteshaneye gidip gelirken gryordum; koridorda admda bir sngl asker vard. Silahlarm hl belimdeydi. lk gece yatama bile girmedim. Hcrenin ortasnda duran sandalyede ayak ayak stne atarak oturdum. Gzme uyku girmedi. Byle bir muamele bana neden layk grlmt? fkeden ldrmak zereydim. Sabah oldu. Soruturma iin kimse beni armad. Yar-glanabilmem iin mutlaka ifadem alnmalyd. lk benim arlmam gerekirken kimsenin buna cesaret edemedii or-tadayd. Silahlarm zerimde olduundan korkuyor olmaly-dlar.

249 kinci gn de sandalyede geirmeye kararlydm. Yatama girmek istemiyordum. Silahm almamalarndan dolay arkadalara minnet duyuyordum, ama artk onu kolayca vermeye niyetim de yoktu. Yemek de yemiyordum. nk beni zehirleyebilirlerdi. Gecenin ilerleyen vaktinde kapm hafife vuruldu. Beni yarglayacak olan Harp Divan Bakan Nafiz Bey ieri girdi. ardm. Ama hayatmn hibir dneminde bu kadar fkeli olduumu hatrlamyorum. Nafiz Bey scak bir glmsemeyle ieri girmiti ama ben oktan ayaa kalkm, yaplacak bir saldrya hazr bir savunma pozisyonu almtm. Onu glmseyen bir yzle grnce sakinletim. Karlkl oturduk. Havadan sudan konumaya baladk. Her an tetikte bekliyordum. Nafiz Bey'in silah konusunda beni ikna etmek ya da elimden bir yolla silahm almak iin geldiini sanyordum. Tam bu srada Nafiz Bey elini cebine daldrd. Ondan hzl davranarak iki kann ortasna silahmn namlusunu dayadm. Korkudan titremeye balad. "Aman Yakub Bey ne yapyorsun? Terledim, gzlm bu-uland, camn smek iin cebimden kt karyordum. s-tmde tabanca filan yok. Merak etme" dedi titreyen sesiyle. Doru syledii halinden belliydi. Hemen tabancay cebime koydum. Gzln alarak sildim. Ksa bir sre sonra Nafiz Bey odadan ayrld. Gecenin kalanm da sandalye zerinde geirdim. Silahm bugn de alamamlard. Sonradan rendim ki, Mstantik Vehbi Bey, Nafiz Bey'e silahm teslim etmem iin beni ikna etmek zere hcreye gitmesini rica etmi. O da bu yzden odama gelmi, ama sila-hm kolayca teslim etmeyeceimi anlamt. Ertesi gn artk iyice yorulmutum. Gergindim. Krk sekiz saattir gzlerimi krpmamtm bile! Boazma tek lokma koymamtan. Her sabah apteshaneye gitmem gerekiyordu. Apteshaneye gidip gelirken iki inzibat eri beni arkamdan 250 takip ediyordu. Her gidi geliimde sngl askerler beni se-lamlard. Onlara selamlayarak karlk verirdim. O sabah da aptesthaneye gitmek iin hcreden ktm. Dnerken, tam hcreye yaklamtm ki, sngl inzibatlarn arkasndan gl kuvvetli asker kt. mer avu nden, Pehlivan mer ile Ali Ahmed arkadan zerime ullandlar. O kadar yorgun anmda byle ani basknla karlanca silahma bile davranacak vakit bulamadan yere ykldm. birden kollarm yakalamlard. Yiit ve cesur ocuklar beni yere yaptrdlar. te bizim byle askerlere ihtiyacmz vard. Onlarn zarar grmesini is-temediimden, bardm: "Aman dikkat edin! Namluda kurun vardr, bir kaza k-masn."

Cephede dmana byle yiitlerle kar konulabilir ancak. Beni alt etmeyi baaracak cesaret onlarda vard. Hem arjrlerine, hem namlularna kurun srlm otomatik silahm kazasz belasz aldlar. Beni ayaa kaldrdlar. Askerlere dndm ve "Aferin! Hkmetimi byle grmek isterim!.." dedim. ardlar, herhalde kzacam sanyorlard! Hibir zaman silahm vermek istemedim. Her zaman on-lar yanmda tam, hi ayrlmamtm. Ama hkmetimin grevi, tutuklu bir kiiden bu silahlan almakt. Bunu da byk bir baaryla yapmlard. Bekiraa Bl nzibat Subay hsan ve Vasfi Bey'i yaptklar bu plandan dolay kutladm. Buradan ktmda ikisini de yanma alacam syledim. Hcreye dnnce, evden gelen ama iki gndr giymediim temiz amarlarm giydim. Artk gzm gibi koruduum silahlarm gitmiti. Korumam gereken silahm kalmaynca yataa girdim. Uyumamam iin bir neden kalmad. Zaten ok uykum vard. Hemen uyumuum. Ka gndr uykusuz olduumu bildiklerinden olacak, silahlarm aldklar halde uyandrp sorguya almadlar. Ne kadar, ka saat uyudum, bilmiyorum. 251 Sabah, beklediim gibi, beni sorguya almak zere nbetiler geldi. stintak (sorgu) odasna girdim. lk dikkatimi eken odann ortasna konan byk bir masa oldu. Masann banda Mstantik Vehbi Bey bulunuyordu. Ben karlarnda bulunan sandalyeye oturdum. Vehbi Bey'e dnerek, "Bana bak mstantik! Ben ttihat ve Terakki'nin birinci dereceden yesi ve fedasiyim. Halbuki sen nc derecede bir ttihatsn. Sen beni nasl yarglayabilirsin?" dedim! "Ben o dediin ttihat ve Terakki'nin tekil ettii hkmet adna ve kanun yetkimle imdi seni sorguya ekmek duru-munda bulunuyorum ve bu hususta hkmetten de emir aldm. u halde imdi ben, birinci derecedeyim. Sen beinci dereceye dm bir mevkidesin! Bak Yakub Bey, buras soruturma heyetidir, doru ko-nualm! Beni baka trl muamele yapmaya mecbur etme" diye yant verdi Mstantik Vehbi Bey hazretleri! Olay sahiden ciddiydi anlalan... Sorgu, Meserret Oteli'ndeki toplanty sormakla balad. Ben de olan biten her eyi anlattm: "Ben seferberlik ilanndan beri ttihat ve Terakki hk-metinin ve genel merkezin takip ettii politikay beenmiyorum. Bildiiniz gibi ttihat ve Terakki kongrelerinde ve sras geldike arkadalarmla beraber genel merkeze muhalefet ediyorum. Bunlar gizli deil. Hakkm olan tmen komutanl ile yarbaylk rtbesine ykseltilmediim iin Enver Paa'ya, Mstear Mahmud Kmil Paa'ya mracaat ettim. Talat Bey ve arkadalar beni ekemedikleri ve benim aleyhimde bulunduklar iin Enver Paa'y doldurmak suretiyle onun benim hakkmdaki tevecchn zayflattlar. Memleketin durumunu Balkan Sava zamanndaki vazi-yetten daha hafif grmyorum. O halde vaktiyle nasl Babli'yi basarak memleketi kurtarmay baarmsak, imdi de bir tekli bar yaparak vatan felaketten muhafaza etmek mmkndr. Bugnk hkmet, bara yanamak istemiyor. Kabineyi deitirmek lazmdr. Babli'yi basnca Enver Paayla kar karya kalacaktm. Burada onunla vurua-caktk! Bu takdirde Allah ya ona verecekti ya bana. Yani ikimizden birimiz lecek, birimiz kalacaktk! 252 Beni Meserretten kp Babli'ye kar yrmeye tevik eden Sapancal Hakk'dr. Daha dorusu onun bana anlattklardr. Romanya'ya gittii zaman oradaki tilaf devletlerinin elileriyle grm. Avrupallarn bizimle bar yapmay istediklerini dinlemi. Bunun zerine bar arelerini bulmaya karar vermi. Bana da bu fikri at, ben de bunun zerine harekete getim. Fakat Meserret Oteli'ne gelip bizi datan da Sapancal Hakk'dr." Sorgu srasnda anlatmadklarm da vard. Enver Paa'nn bana kolordunun bana gemem yetkisini verdikten sonra bu baskndan vazgetiimi sylemedim. Zaten onlar da sormamlard. Mstantik Vehbi Bey sylediklerim zerine unu sordu: "Bu dediklerini Hakk Bey'in yzne kar da syleyebilir misin?" "Hay hay hepsini sylerim." Bu szm zerine, aradan ok ksa bir sre getikten sonra Sapancal Hakky odaya aldlar. Sapancal Hakk odaya girip sandalyeye oturmasyla, istintak heyetinin ilk sorusu bana yneldi: "Biraz nce, 'Beni tevik eden Hakk Bey'dir' demitiniz. O szlerinizi burada tekrar ediniz de Hakk Bey de dinlesin." Ben hi duraksamadan sylediklerimi tekrarladm. Sonra Sapancal Hakk'y yreklendirmek iin, "Hakk, bunda ne var? Saklanacak bir ey yok. Bunlarn ne nemi var? ekinme, syle!" dedim. Mstantik Vehbi Bey benim sylediklerimi tekrarlayarak, bunlarn doru olup olmadn Sapancal Hakk'ya sordu.

Sapancal Hakk, "Evet, vaktiyle Romanya'da kaldm gnlere dair syledikleri dorudur. Yalnz benim szlerimi yanl anlam. Tekli bar yapmak gereinden ben ona sz etmedim, o bana bahsetti. Hatta kendisi bana urada burada bar ihtiyacndan bahsedildiini ve kendisinin de buna taraftar olduunu syledii zaman, ben ona, 'Ben Romanya'dayken bu kabil propagandalar yaplmaktayd. Burada 253 da bir yabanc eliliin bu i iin altn sanyorum. Fakat bunlar ok ciddi grmeler deil. Byle bir propagandaya katlmayasn' dedim ve kendisine nasihat ettim. O zaman Yakub Cemil Bey bana, 'Hayr yle deil, ben t-tihat ve Terakki genel merkeziyle temas ettim, evvela Mem-duh evket Bey'le konutum. Sonra Nuruosmaniye kulbnde Kara Kemal'le grtm, daha sonra Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa'y grdm. Sadrazam Sa-id Halim Paa'yla ve en son olarak Talat Bey'le de tekli bar etrafnda temas ettim' dedi. Bu zatlarn hepsinin esas itibariyle kendisinin fikrini uygun bulduklarn syledi. Ben de kendisine, 'Mademki bu zatlarn hepsi savaa son vererek bir tekli bar yapmaya taraftar imiler, senin benim itiraz ve mdahalemize ne hacet var?' dedim. Bartan sz eden ben deilim, bana bunlar syleyen kendisidir! imdi ltfen sorunuz, adlarn saydm bu zatlarla grmemi midir?" diye yant verdi. Bu kez soru bana yneltildi. "Anlatlanlar doru mu?" diye Mstantik Vehbi Bey sordu. Ben hi beklemeden, "Evet do-rudur, Sadrazam Said Halim Paa, Dahiliye Nazn Talat Bey ve Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa'y grdm ve fikrimi onlara da atm. Hepsi de bana hak verdi" dedim. Benim saknmadan verdiim her cevap karmdakileri hayrete dryordu. lenen suun cezas idam, biliyordum. Ama ben hibir eyi gizlemeden anlatyordum. Net, ak ne olduysa sylyordum. Sorular geldike daha da coarak cevap vermeye baladm. Benim sorgumdan sonra zmitli Mmtaz soruturma heyeti huzuruna alnd. Tutuklanmamt ama sorguya getirilmiti. Ne kadar vakur gzkyordu. zmitli Mmtaz olaylarla ilgili sorulara u yant verdi: "Yakub Cemil'in yapt grmeleri duyduktan sonra onu ardm ve nasihat ettim: 'Bu tekli bar teebbs fikri senin kafandan domu deildir. Kardeim Yakub Cemil, seni kandryorlar. Fakat bilmelisin ki seni de bizimle beraber ipe gnderecekler! Sen bu fikrinde srar edersen, kurtulacak deilsin' dedim. Ona, ayet Babli'ye saldrya geerse orada 254 beni ve arkadalarm karsnda greceini anlattm. Nihayet kendi de beni tasdik etti. Bu olaydan sonra cepheye gitmeye memur edilince, Hakk Bey'in yazhanesine geldi, kendisinin felaketten kurtulduunu syledi ve bana teekkr ederek boynuma sarld. Yola kaca srada, imdi tutuklanm olmasna hayret ediyorum. Meserret Oteli toplants bir buuk ay nceki olaydr. Bu olayn altnda baka oyunlar vardr. Babli'ye 200 metre mesafede bulunan Meserret Ote-li'ndeki toplanty haber alan hkmet burasn kendi me-murlaryla sardrd, gzetlettii ve hatta Babli nnde de silahl kuvvet bulundurduu halde neden derhal bu toplant datlarak, Yakub Cemil ve arkadalarn hemen tutuk-lanmamlar ve bugnk kovuturmaya daha o gn tabi tu-tulmamlardr? Hem Yakub Cemil Bey'i, hem bizi mahvetmek iin nasl tertipler yapld sayn heyetiniz tarafndan daha iyi takdir edilip soruturulabilir." Bu arada soruturma heyeti Babli Baskn srasnda Enver Paa'y vurup vurmayacam sorduunda, vuracam sylememe ramen, Bakrclar'daki dkkna bu maksatla bir mfreze yerletirip yerletirmediimin zerinde ok durmuyordu. Onlar sormasa da ben syledim; ayaa kalkarak, "Enver Paa'ya suikast iin byle bir mfrezeyi Bakrclar'daki dkkna yerletirmedim, bunu ortaya atan sahtekrdr" dedim. Akam olmak zereydi, yarn devam edilecei sylenerek soruturmaya son verildi. Getirildiim gibi, ellerim kelepeli hcreye gtrldm. Bu bama gelenler benim ne uykumu ne de itahm en-gelledi. Yemekler gzeldi, durmadan yiyordum. Uykusuzluk da ekmiyordum. Enver Paa'ya duyduum sevgi ve sayg hi eksik olmamt. Cezam idam da olabilirdi, ama beni asacaklarn hi zannetmiyorum. O kadar alalacaklarn hi sanmyorum. Yine de Enver Paa'ya mektup yazmaya karar verdim. zellikle, artk eskisi gibi hibir istek ve emel peinde komayacam, hibir makam, rtbe talep etmeyeceimi 255 yazdm. Serbest kalmak istiyordum. Enez'de bir iftlie giderek savan sonuna kadar bu iftlikte oturmama msaade edilmesini yahut mutlaka lmem isteniyorsa dmanla vuruarak lmem iin hangisi olursa olsun bir cepheye gnderilmeyi, vatan iin hayatm vermeye hazr olduumu ve bu da mnasip deilse arzu edilen uzak bir yere srlmeyi talep ettim.

Cevap yazmaya tenezzl etmedi. Belki de mektuplarm eline ulamad, bilmiyorum! Zevcem Nevver Hanm'n beni ziyarete gelmek istedii sylendi. "Hamiledir, gelip zlmesin" dedim. Ksa bir sre sonra bir ocuum daha olacakt. Bu arada kzm burnumda ttyordu... Yalnz temiz i amar istedim. Eer idam edilirsem giy-meyi dnyorum. Altma karmayacam grsnler isterim! lme bayramlklarm giyerek gitmek isterim! 5 eyll 1916. Geceyars saat ikiyi biraz geiyordu. Hcrenin kaps iki kez vuruldu. Hemen frladm. Yllardr cephede kalmann verdii eviklikle kapy atm. "dam cezam infaz etmek iin mi geldiler?" diye aklmdan geti. Ama birden karmda "Kk Efendi" Kara Kemal'i grdm. Onu grmek bana moral verdi. "Ooo, buyrun! Ne haber?" dedim Kara Kemal, Harp Divan Bakan Nafiz Bey'le birlikte ie-riye girdiler. Birine yata, tekine odann tek sandalyesini gsterdim. Ben de yatan ucuna oturdum. Kk Efendi Kara Kemal Bey dertlemek iin geldiini syledi. "Benim gibi bir adamla derlemek mi, ne mnase bet..." dedim, "benimle kim grse o zarar grr". Kara Kemal ok nemli bilgiler verecek bir yz ifadesiyle ifadeyle bana, "Yakub Cemil Bey, burada drt duvar arasnda kapanm kalmsn. Darda dnen entrikalar bilmiyorsun. Biz Talat Bey'le durumu uzun uzadya tarttk. Nihayet seninle grmeye, kar karya bulunduun byk tehlikeyi sana anlatmaya karar verdik" dedi.

256 Bana kendilerini tehlikeye atarak nasl gizli geldiklerini ve Enver Paa'nn asla bu durumdan haberdar olmamas gerektiini tembihledi ve asl konuya girdi: "Sorguda nce 'Beni tevik eden Sapancal Hakk'dr' dedin. Sonra Hakk'yla yzletirilince evvelki szn unuttun. Buna karlk, tekli bar iin bana, Talat Bey'e ne suretle mracaat ettiini lzumsuz yere anlatp, durdun..." Szn keserek, "Yalan m syledim? Sizlere gelip mracaat etmedim mi? Yoksa bundan korkarak m buraya kadar geldin?" dedim. Sesimin tonu Kara Kemal'i korkutmutu. Bunun zerine Kara Kemal onu yanl anladm syledi ve sonra ekledi: "Babli'yi basp da Enver Paayla vuruacan sylediin gnden beri, Enver Paa'nn sana kar olan hiddeti, kini bir kat daha artt. Seni bir trl affetmeye yanamyor. Enver Paa seni asmak istiyor, anlyor musun? Fakat buna karlk da zmitli Mmtaz', Sapancal Hakk'y, Hsrev'i tutmak istiyor. Sen grmyorsun zmitli Mmtaz ve Hsrev Sami elini kolunu sallaya sallaya dolayor." ardm ama kendimi toparladm. "Ben byle olduunu zannetmem. Fakat olabilir! Beni asar tekini tutar! Ben buradan ne yapabilirim? Arkadalar da benimle beraber zorla lme srkleyecek deilim ya!" dedim. Kara Kemal, "Biz ne senin, ne de arkadalarnn lmn isteyenlerden deiliz. Maksadm, onlara bir ey yaplmak is-tenmezken, senin kurtulmaklnn aresini bulmaktr" dedi. "Nasl are?" dedim. Kara Kemal, "Kolay var. Sen bu suta yalnz kalmakla, btn kabahatleri zerine almakla kendini g duruma sokuyorsun! Halbuki teki arkadalarnn da sutaki katklarn meydana karrsan, o zaman i deiir, sen de bu ar beladan kurtulursun" dedi. Bunlar dnmemi ve olaylarda yalnz olmadm arkadalarmn da bana destek verdiini anlatmam gerektiini syledi. Tabi ki o gece hcremde, Talat Bey, Kara Kemal, Doktor Nzm, Doktor Bahaeddin akir'in Cemiyet'in merkez bina257 snda bir araya gelerek toplant yaptklarn, Enver Paa'nn artk kendilerinden kukulandn bildiklerinden, bir k yolu bulmaya altklarn nerden bilebilirdim. Enver Paa yakn fedalerinin bir oyuna gittiini renirse, balarna ne geleceklerini iyi biliyorlard. Ama yine de bi-liyorlard ki, biz fedaler hayatta olduumuz srece her iste-diklerini rahat yapamayacaklard. yle ya, seferberlik ilan edilmeseydi genel merkezi basp hepsini alaa edecektik. Aslnda amalan biz fedalerden kurtulmakt. Kara Kemal'in bu oyunun bir paras olarak hcreme gel-diini nerden bilebilirdim. Ama ans o gece bana glmt. nk gece apteshaneden dnen Sapancal Hakk, Kara Kemal'i hcreme girerken grmt. Benim hcredeki ve hararetli konumalar duyunca, odann yar cam olan kapsndan gizlice uzanm ve ieride konuan Kara Kemal'i ve yanndaki Harp Divan Bakan Nafiz Bey'i iyice tanmt.

O da armt. Haklyd. Dardan bir kimseyle grmesi yasak olan tutuklunun geceyars bu ekilde ziyaret edilmesi hayret vericiydi. Ve sabah Sabancal Hakk, zmitli Mmtaz' hcresine a-rarak durumu anlatnca o da akna dnmt. Bylece Enver Paa'nn hemen olaylar duymas mmkn olmutu. Enver Paa bu olayn peini brakmayacakt. Enver Paa, zmitli Mmtaz'dan sonra beni ziyarete gelen Harp Divan Bakan Nafiz Bey'le grm ve artk gerek Merkez Komutan Cevad Bey'e gerekse Kara Kemal'e gvenemeyeceini kesin olarak anlamt. Bu olayn hemen sonrasnda Talat Bey ziyaretine geldiinde de ona barp armt. Ama Talat Bey akllyd, "Bir iki kii yznden koskoca Cemiyet'i mi paralayacaksn? Cemiyet arasna kin tohumlar m serpi-tireceksin? Bunca yllk dostluumuzu bozmaya ne gerek var?" diyerek onu yattrmt. Enver Paa'nn yannda hi ekinmeden, "Canm ne yapalm? Bu meseleyi bitirmek iin bir sizden gider, bir de bizden. Bir Yakub Cemil'i asarz, bir de bizden birini" demi. Ben yine de byle konutuuna inanmyorum. 258 Talat Bey partilileri ilk kez Enver Paa'nn huzurunda, "siz-biz" diye ayryor ve olaylarn arkasndaki komplosunu gizlemiyordu. Ancak yaplan konumann sonunda Talat Bey, Enver Paa'nn hiddetinden ekinerek geri adm atnca ve gzleri yaaracak kadar tedirgin olunca, Enver Paa da eski arkadann daha fazla stne gitmeyecekti. Orduyu kendisi kontrol ediyordu ama frka ile Cemiyet Talat Bey'in elindeydi. Talat Bey politikay iyi biliyordu. Yoksa muhalefet Enver Paa'y hemen alaa ederdi. kisi de birbirine muhtat. Ama Enver Paa fedalerine de ihtiya duyuyordu. Biliyordu ki bu siyasetin ne getirecei belli olmazd. Talat Bey'e diyor ki: "Benim acilen Almanya'ya gitmem gerekiyor, ben dnene kadar hibir ey yapmayn." Bunu syledii tarih 7 eyll. Yedi gn sonra dnecekti Enver Paa. Demek ki en azndan yedi gn iinde aslmayacaktm. Eh, bu da az bir ey de-il! " Ancak benimkisi bo bir umuttu. Enver Paa'nn bu szne ramen soruturma hzlandrlacakt. Bir kez daha soruturma iin heyetin huzuruna alndm. Bu kez, "Meserret olay baaryla sonulansayd kimlere h-kmette yer verecektin?" sorusu soruldu. Daha nce bu soruyu yantsz brakmtm. Ama bu kez Kara Kemal'in dediklerini de dnnce bir hkmet yaratmaya karar verdim. "Kafamda birka kabine vard" dedim. Detaylar verdim: sadrazam olarak, Bahriye Nazr ve 4. Ordu Kumandan Cemal Paa'y yahut Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa'y yahut da Sofya Elisi Fethi (Ok-yar) Bey'i dnyordum! Mustafa Kemal zerinde zellikle duruyorlard. Enver Paa ve Talat Bey'in Mustafa Kemal'le sevimedik-lerini biliyordum. zellikle Enver Paa ile Mustafa Kemal birbirlerini ok kskanyorlard. Mustafa Kemal'i bazen sadrazam, bazen Enver Paa'nn yerine bakomutan vekili ve Harbiye nazn yapacam kendi-sine de sylemitim. Babli'yi basmay dndm gnlerde, anakkale Cephesi'nden yeni dndnde yanna gidip 259 Enver Paa'y da, Talat Bey'i de devireceimi, kendisini Harbiye nazr yapacam sylemitim. O da tpk bizim Sapancal Hakk gibi, Talat Bey ekibinin bana oyun oynadklarn syle-yerek, ikazda bulunmutu. Soruturmada, zmitli Mmtaz, Murad ve Nevzad beylerin benim Babli'ye yrmem durumunda yanmda yer alp almayacaklar soruldu yine. Ben bu kez yanmda yer alacak-larndan emin olduumu syledim. Kara Kemal'in isteine uyup ifademi deitirmitim. Akama doru soruturmaya son verildi ve ben yine hcreme dndm. Bursa'ya kaplcalara gittiimde otelinde kaldm Satvet Ltfi Bey de yanmdaki hcrelerden birine konmutu. Olayla ilgisi yoktu aslnda. Sadece bar yanls olmas nedeniyle tutuklanmt. Artk yava yava sonumun geldiini dnmeye baladm. Anladm ki beni ldrmeden brakmayacaklard. Sabah tekrar sorguya arldm haberi geldi. Yeniden sorgu heyetinin karsna alndm. Burada bir olay anlatmam lazm. Sorgu yerine gtrlrken ellerim kelepeli olarak srekli askerlerin iinden ge-iriliyorum. stiyorlard ki bu manzara karsnda yklp ka-laym. Onlarn inadna askerlerin iinden bir komutana yakr marur bir ifadeyle yryp geiyordum. Mstantik Vehbi Bey bkmadan usanmadan sorup duru-yordu. Bu kez yine kuracam kabineyi sormaya balad. Hi durmadan kabineyi nasl kuracam, kimlerin dahil olacan, arkadalarmdan kimlerin beni bu i iin tahrik ettiini, tekli bar sonucu hangi snrlar iinde lkenin kalmasn baarabileceimi, sormaya balad.

Srekli ayrntlar zerinde duruyor, olay iyice deiyordu. Azmdan kan her eyi hi karmadan yazdrmaya al-yordu. O kadar bunaldm ki, Vehbi Bey'e dnerek, "Mstantik, sana bir ey syleyeceim. Her dediimi kda geirtiyorsun. Fakat imdi sylediklerimi yazdrma!" dedim. "Hele anlat bakalm... Ne diyeceksin?" dedi. 260 "Bir arkadam kendini hayat sigortasna geirmek istemi; doktora muayenesini yaptrm; sigorta irketinde btn muamelesi bitmi. Sigorta memuru kd imza edip vermek iin arkadamn adn, yan, babasn, ikametghn sorduktan sonra 'Sanatn nedir?' sorusuna, bizim arkada da 'ttihatym!' deyince, sigorta memuru, 'O halde muameleniz bitirilemez; sizi sigorta edemem, nk bizim kumpanya sehpaya ekilmesi muhakkak olanlar sigorta etmez! Halbuki siz ttihatsnz, ttihatlar ecelleriyle lmezler, mutlaka salncaa binerler!' demi" diye anlattm. Mstantik ciddi bir tavrla sordu: "Ne demek istiyorsun?" "Galiba sen de beni salncaa bindireceksin! Bu sorularndan yle anlyorum. Fakat sana bir ey syleyeyim Mstantik, ben ve Murad imanz, ipe pek yakmayacaz, ama Nevzad uzundur, iyi gelecek!" dedim. Sorgu yarglnn on iki gn devaml alarak hazrlad soruturma raporu sonunda tamamland. Artk bama ne gelecei belliydi. Her cmlem bu kadar ayrntl rapora getiine gre beni hangi sonun beklediini iyice anlam oldum. Ne sordularsa anlattm, beni asmak iin baka bir ey aralamalarna gerek kalmamt... Benim Meserret Oteli'nde yaptm toplant ncesi konu-tuum. Sadrazam Said Halim Paa, Dahiliye Nazr Talat Bey, Mstear Mahmud Kmil Paa tekli bar teebbs arzusunda olduklarn soruturmada ifade etmekten kanmlard. Doktor Nzm Bey, Kara Kemal ve Memduh evket (Esendal) Bey ise tamamen aleyhime konumulard. Doktor Bahaeddin akir Bey ise benden ok Sapancal Hakk'y sulamt. Dosyalarmz hazrland. Bana ve Nevzad Bey'e idam, dierlerine krek cezas verildi. "... lerinden Yakub Cemil ve Nevzad ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar beylerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen teki ahslarn bu hareketleri yazld gibi, Meserret Oteli'nde toplanp, Babli'yi basarak ve Vekiller Heyeti'ni ldr-

261 mek ve datmak suretiyle hkmeti devirmeye kalkmaktan ibaret ve buna mnhasr ve bu itibarla sulan Ceza Mu-hakemeleri Usul Kanunu'nun 58. Maddesiyle ibu maddenin 2. ekine uygun olarak ar cezay gerektiren ilerde bulunmu olduundan bunlardan Yakub Cemil ve Nevzad beylerin bu madde ve bu ekin birinci fkrasna ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar beylerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen kimselerin ibu madde ve ekin son fkrasna gre Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu'nun 128. Maddesi gereince yarglanmalar stanbul Skynetim Mahkemesi'nde yaplmak zere cinayet suuyla yarglanmalar gerektiine..." Harp Divan Savcl hazrlanan soruturma raporunu gn inceledi ve sonunda iddianamesini hazrlad. Ve yarglama sreci balad. Saat len bir sralarnda, sngl nbetiler hcreme gel-diler. ktm. Baktm dier arkadalar da ayn ekilde hcre-lerinden karlyor. Hep beraber, kalabalk bir grup halinde yarglanacamz mahkemeye doru yrmeye baladk. Yarglar heyeti karsna ktk. At nal gibi yan yana dizil-dik. nce teker teker kimliklerimizi tespit ettiler. Mahkeme heyeti Satvet Ltfi Bey'in beraatini, dier hepi-mizin cezalandrlmasn istiyordu. Bana sorgulama srasndaki ayn sorulan tekrar sordular. Ben de yeniden anlattm. Hakkmda uygulanmak istenen madde lm cezas olmasna ramen ekinmeden, Babli'yi nasl basacamz, vekilleri korkutacam, Enver Pa-a'yla vuruacam, tilaf devletleriyle anlaacam ifade ettim. Sonra Harp Divan Bakan Nafiz Bey'e dnerek, "Sen akll bir arkadasn Nafiz Bey! Memleketi kurtarmak iin baka are var m syle? Sen de bu fikirdesin ya, elinden bir ey gelmiyor! Mamafih buradan knca gene yapacam budur!" dedim. Kendisini kuracam kabinede Adliye nazn olarak gs-termitim. O da ben byle konuunca sinirlendi ve masaya hafif ve sinirli bir halde eliyle darbeler vurmaya balad. 262

Duruma srasnda konumalar yle asabm bozdu ki, bir ara, "Allah akna, Satvet Ltfi'yi dar atn! O bizden deildir" dedim, "ttihat ve Terakki'nin bu irkin halini grmesin" diye bardm. Cemiyet'in ileri gelenleri benim idamm isterken ben yine ttihat ve Terakki yi dnyordum. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girerken yemin etmitik, ihanetin sonucu lmd. Kuruluundan bugne kadar hi kimse ihanette bulunmamt. Aramza bir casus bile sza-mamt.3 Ve ben mahkemede hl bir yabancnn yannda Cemiyet ilerini konumak istemiyordum. Satvet Ltf arka-damd ama bizden deildi. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn nemli isimlerindendi. Bizim Cemiyet'e muhalif Prens Saba-haddin'in dostuydu ve bir dnem zel ktipliini yapmt. Zaten davaya onu da katmalarnn nedeni bu ilikisiydi.4 Yarglama 24 saatte sonuland. Sapancal Hakk, Hsrev Sami ve Nail Kastamonu'ya sr-gne gnderildi.5 Yaver Murad'n ademi mesuliyetine, Yzba Nevzad'n ktasnn deitirilmesine, Yahya Kaptan ve dierlerinin beraatine karar verildi. Bana gelince; baz yeler ile Nafiz Bey idamm istiyorlard. Bakanvekili Salih Muammer Bey ile baz yeler ise idamma kar kyorlard. Ve heyet hakkmda ounlukla karar ald... Soruturma heyeti, "Bakanlar ldrmek ve hkmeti devirmeye cesaret etmek" suu iddiasnda bulunmuken, Harp Divan, Sava Hyaneti Kanunu'nun 14. Maddesi'nin 6. fkrasna uyarak idamma hkmetmiti. yle veya byle, ne nemi vard, sonuta idama mahkm edilmitim. 3 ttihat ve Terakki'nin nde gelen fedalerinden biri de Silah Tahsin'dir. Asl ad Mehmed Tahsin'di. 0 da ele avuca smaz bir kiiydi. Ad baz faili mehul cinayetlere kart. ttihat ve Terakki kendisinden bkmt. Verilen "gizli bir vazifeyi" aklad iddiasyla lme mahkm edildii iddia edildi. ls bulunamad. 4 Satvet Ltfi (Tozan), Prens Sabahaddin ve Ali Rza beylerle birlikte kinci Merutiyet'ten yl nce Cemiyeti nklabiye rgtn kurmutu. Amalar II. Abdlhamid'i tahttan indirip yerine ehzade Burhaneddin Efendi'yi geirmekti. Ademi merkeziyeti bu rgtn destekileri arasnda Namk Zeki de (Aral) vard. Yani, Rahan Ecevit'in babas. Satvet Ltfi'nin daha sonraki yllarda ngiliz istihbaratyla alt belgelenecekti. 5 Daha sonra bu ekibi dattlar; Hsrev Sami Yozgat'a, Nail Eskiehir'e gnderildi. Sapancal Hakk srgne gittii Kastamonu'dan 19 aralk 1916 tarihinde jandarma kyafeti giyerek kat, Ankara'ya snd.

263 11 eyll 1916. Gnlerden pazartesi... Hcremde ordan oraya yryorum. Benim ieri atlp yarglanmam ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde tartmalara, endielere neden olmutu. 1889 ylnda ttihat ve Terakki'yi kuran drt kiiden biri olan Ankara Valisi Doktor Reid, Talat Bey'e telgraf ekmiti. Demiti ki: "Biz hl inklap devrindeyiz. nklaplardan ve hususiyle Fransz nklab Kebiri'nden efal ve harektmz iin bir dersi ibret almal ve inklap ricalinin avakbn unutmamalyz. Ja-kobenlerin ihtilaf ve iftirak inklabn en necip evlatlarn yut-mu ve Napolyon hkimiyet ve istibdadn dourmutur. Dan-ton'un den ba Fransa'nn merutiyet ve hrriyetini yarm asr mddet iin alp gtrmtr. hvan arasnda bir anlamazlk olmusa bir aile erkn ve efrad gibi birleelim. Haric dmanlarmz sevindirmemek ve bu ecnebi dmanlara frsat vermemek iin ani, makul ve messir bir tedbir ve hareket lazmdr."6 Talat Bey'in verdii cevab tahmin edersiniz herhalde: "stanbul'da ikilik yoktur. Efrad Cemiyet'ten Yakub Cemil'in frka kumandan olmamaktan mtevellit infialinden istifade ile mnferit bir sulh akdi cereyan tevlit edilmek istenilmi ve Yakub Cemil'in bir aralk bu fikri benimseyerek icrasna teebbs ettii ve maiyetinde bulundurduu ete efradndan bazlarn bu maksatla teslih ettii ahiren Diva-nharp'e tahakkuk ederek idama mahkm olmutur..."7 Talat Bey'in beni idama mahkm ettirdiini biliyordum. Ne yapalm, "takdiri ilah!" Ancak kii mitlenmeden de yapamyor. Sonucu bilmemenin verdii sinirlilik kt stme. Hcremde dolanp duruyorum...

6 Doktor Reid Diyarbakr valilii dneminde Ermeni Tehcir olaynn balca faillerinden biri olarak itham edilip Bekiraa Bl'ne kondu. nl Bekiraa Bl'nden ilk kaan kii o oldu. tilaf devletleri stanbul'u ayaa kaldrd. Hkmet Doktor Reid'i yakalamak iin elinden geleni yapt. 25 ocak 1919 tarihinde Beikta'ta evresi polis tarafndan sarld. Doktor Reid azna tabanca skarak intihar etti. 7 Yazmann ayrnts iin bkz: Tarih ve Toplum, cilt 19, say 111, mart 1993. 264 Tan yeni yeni aaryor. Sleymaniye Camii'nin heybetli kubbelerini seyrediyorum. Sabah ezan henz bitmiti ki, hcremin kapsnn hafife vurulduunu duydum. Hapishane Mdr smail Hakk Bey, yumuak bir sesle, yukardan beklediklerini syledi. dam edileceim artk kesindi. smail Hakk'ya sa elimle kendi boazm skar gibi yapa-rak, "Hakkcm byle mi?", silahn tetiine dokunur gibi a-hadetparmam oynatarak, "Yoksa byle mi?" diye sordum. smail Hakk mtevaz bir ifadeyle, hibir malumat olma-dn syledi, sadece yukardan istenildiimi tekrarlad. Artk son dakikalarm yaadm anladm. smail Hakk'dan aptes almak iin msaade istedim. Ko-ridordaki muslua gidip, kollarm svadm. Ellerimi, kollarm, azm ykadm, aptes aldm. Son dualarm yaptm. Temiz i amarlarm giydim. Ve hcreden ktm. Ellerime kelepe takmadlar. Tkezlemeden, bam yukarda, dimdik yryorum. Her yer nbetilerle dolu, kasvetli, sessiz bir hava bln zerine km. Kimse yzme bakamyor. Yzlerce nbetinin dolatn grnce dayanamadm. "Silahsz bir adam iin bu kadar kalabala ne lzum gr-dnz?" Cevap veren olmad. Sessizlik insann iini rpertiyor. D kapya yaklatmzda arabann hazr olduunu gr-dm. tfaiye Bl kasaturalarn silaha takm, svari ktas da kllarn knndan karmt. Kllarn ltlar altnda arabann kapsn kendim atm ve hzla ieri girdim. Bu "tren" bir an nce bitsin istiyorum. Herkesin ii vardr, megul etmeyeyim. Savc Yardmcs Reid ve Hapishane Mdr smail Hakk beyler bir baka arabaya bindiler. Benim arabamn yannda, at stnde, soruturma yelerinden Veli, nzibat Blk Komutan hsan beyler geliyorlard. Arabay bir svari bl nden, bir dier svari bl de arkadan koruyordu. 265 Hali kysn izleyerek Eyp'e doru ilerliyoruz. Deniz kzl kzl tm gzelliiyle parlyordu. Eyp'e geldiimizde yol zerinde bir karpuz sergisi grdm. Karpuz alnmasn hsan Bey'den rica ettim. Beni krmad. Son lokmam arabann iinde itahla yuttum. Enver Paa, cezann infaz iin Talat Bey'e kendisinin bek-lenmesini sk sk tembih etmiti. Talat Bey'i yakndan tand iin, bir oldubittiyle karlamak istemiyordu anlalan. Tabi Talat Bey beni artmamt. Enver Paa'y bekle-meden, mazbatann hazrlanmasn emretmiti. Gelen evrak da vakit kaybetmeden Merkez Komutanl araclyla Harbiye Nezareti'ne gndermiti. Enver Paa yurtdnda olduu iin Harbiye Nezareti'ne de, Dahiliye nazr olarak kendisi vekleten bakyordu. Karan hemen onaylamt. Gereinin yaplmas iin evrak hemen Merkez Komutan -l'na da gndermiti. Merkez Komutan Cevad Bey cezamn krek cezasna ev-rilmi ekliyle onaylanacan beklerken, aynen onaylandn grnce yanllk olduunu dnp Harbiye Nezareti'ne is-tirhamname yazarak bu durumun dzeltilmesini istiyor. Sylediklerine gre Merkez Komutan Cevad Bey diyor ki: "Yakub Cemil Bey'in Merutiyet'in ilan gnlerinde fedakr-ca hizmetleri grlm ve Merutiyet'ten sonra ortaya kp Merutiyet'i yok etme amac gden hareketleri etkisiz klmakta da byk yararll grlm olmasndan dolay bu cihet kendisi hakknda takdiri hafifletme sebebi tekil ettii gibi bu zatla birlikte ayn sutan dolay sank olan teki kimselerin ks-men beraat etmesi, ksmen de cezadan affedilmi olmas suretiyle ceza d kalmalarndan anlaldna gre ad geen Yakub Cemil Bey'in sz edilen eylemlerinin tek bana yaplmas da ayrca kanun hafifletici sebeplerden bulunduundan, yksek Nezaret makamlar uygun grdkleri takdirde idam cezasnn mr boyu kree evrilmesi suretiyle hkmlnn affa mazhar klnmasna atfet buyurulmas arz olunur."8

8 lgili yaz: Dersaadet (stanbul) Merkez Komutanl darei rfiye Kalemi, numara 2616, tarih 28.6.1332. Kaynak: Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki, Hrriyet Yaynlar, mays 1975 266

Zabit ocuklar sylemiyordu ama ben anlyordum, Talat Bey yazy grnce hiddetlenmitir. dammn acele yaplmasn emretmitir. Gne yava yava kendini gstermeye balyor. Hali k-ylarn seyretmek hep houma gitmitir. Silahtaraa Kprs'n geip, Kthane Kprs'nn gerisinde bir srtn nnde durduk. O gne kadar azma sigara koymamtm. Ama arabada bizim zabitlerden bir tane istedim. Onca kez lmle burun buruna yaam, silah, kan hayatmdan eksik olmamt. Ama hibir zaman ttne ihtiya duymamtm. imdi ise baya iyi gelmiti. Araba durdu. Azmda sigara olmasna ramen ellerim cebimde indim arabadan. Bir sigara daha isteyip yaktm. Bir manga silah atm asker grdm. Demek beni bekli-yorlard. Karlarnda bir kazk var. Bir de kenarda bir piyade bl. imdiye kadar grmediim tedbir alnmt benim iin. Ne gerei varsa... Bir sigara daha istedim.9 Sigaram ierken Savc Yardmcs Reid Bey idam ferma-nn okumak isteyince szn kestim: "stemez... stemez... Okumaynz! Ben idammn sebebini biliyorum, hacet yok. Fakat unu syleyeyim ki, memleketimi felaketten kurtarmaya altm. Memleketi mahvedenlerin yakn zamanda benim akbetime urayacaklarn grrsnz!.." Bir vasiyetimin, aileme tebli edilecek bir szm olup ol-madm sordular. "Param malm yok ki sana syleyecek lafm olsun. oluk ocuuma Cemiyet ve arkadalarm bakar. ttihat ve Terak9 Cemal Sreya, Yakub Cemil'in yaamnda ilk kez sigara imesini Sevda Szleri adl kitabnda iirselletirmitir: "Yakup Cemil'in Kuruna dizilmeden hemen nce st ste itii mrndeki ilk sigara..." 267 ki benim ailemi ne a brakr, ne plak!" Benim bir tek ailem vard: ttihat ve Terakki! Mft de din telkine balamt ki ona da izin vermedim: "Zahmet etme Hocam, ben Allah'a kar grevimi yaptm, sana lzum yok!" Cebimdeki altn saatle parmamdaki yz kardm ve eime vermelerini istedim. ttihat ve Terrakki'ye dua ettim. "Askerleri benim yzmden bekletmek, igal etme doru deildir" diyerek kaza doru ilerledim. Arkam dayadm. Yzm mfrezeye evirdim. Ellerimi ve gzlerimi balatmak istemiyordum. "Sz veriyorum, bulunduum noktadan kmldamam, lme gzlerim ak olarak gitmek isterim!" dedim. Kabul etmediler. Ellerimi ve gzlerimi balamak zereyken, kuruna dizecek mfrezenin subayna, "Subay Efendi, grevini iyi yap ve yaptr! Hkmetin emrini unutma! Kalbime nian aln. Yoksa bu kalp kolay kolay durmaz. Baka syleyecek bir ey kalmad" dedim. "Yaasn ttihat ve Terakki" diye bardm. Sonra keskin bir ddk sesi ve hemen ardndan patlayan on drt tfek... Zor nefes alyordum... Yan bamda bir sr fsldama... Sonra, sonras karanlk...

Torun "Yakub Cemil"in sonsz Dedem Yakub Cemil'in vcuduna on drt kurun saplan-mt. Belki efsanedir, bilmiyorum; kalbi yarm saat sonra durmu, yani yarm saat can ekimi Kthane srtlarnda. Dedii km, kalbi yle hemen teslim olmamt. Son nefesini verdiinde 36 yandayd.

Dedem Yakub Cemil'in kuruna dizilmesi stanbul'da du-yulunca sylentiler kyor. Gya dedem, Enver Paa'y vurup yaralam, Harbiye Nazn Enver Paa da tedavi iin Almanya'ya gitmiti. Bu nedenle Yakub Cemil idam edilmiti. Bir baka sylentiye gre, Yakub Cemil'in vcudundan szan kanlar topraa, "nce vatan" yazmt! Ben zellikle zmir kampndan dndkten sonra dedem Yakub Cemil'le ilgili - daha dorusu - ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle ilgili ok kitap okudum. Aslnda sonra anladm ki, dedemi deil kendimi aratryordum! Kiiliimi, ocuk-luumdan bert dedemle zdeletirmitim. Dedem Yakub Cemil'i aratrmak benim iin tutkuya dnt diyebilirim. Dedem Kthane srtlarnda idam edil-diinde hakknda neler neler sylenmiti. rnein, hkmet sylentilerin nne geebilmek iin ertesi gn kendisine yakn baz gazetelerde Merkez Komutanl'nn tebliini yaynlatt: 270 "Yedek Binba Yakub Cemil Bey hak etmedii ve kanunun kabul edemeyecei bir rtbe ve memurluun kendisine verilmemesinden ve bu grevi alabilmek iin bavurduu yerlerde isteinin yerine getirilmemesinden duyduu ksknlk ve krgnlkla..." diye uzayp giden teblide, hkmet aleyhine almasndan, Meserret Oteli'ndeki toplantlara kadar her ayrnt anlatlyordu. Tebli yle sona eriyordu: "stanbul Skynetim Mahkemesi'nde verilen kararn yerine getirilmesi Zat ahane'nin iradeleri cmlesinden bulunmu ve ferman gereince idam hkm Askeri Ceza Kanunu'nun 16. Maddesi'nde tarif edilen ekilde dn sabah saat 7'de Kthane yaknnda usule gre yerine getirilmitir." ldn gstermek iin bir iki kare fotoraf ekiliyor. Ne bileyim, belki de Talat Paa emin olmak istiyordu! nk o dnemde birok kii Yakup Cemil'in idam edilmesine kar kyordu. Cenazesini Glhane'ye gtryorlar. "Gelin cenazenizi aln" diye kardei Mehmed Hsn'ye haber gnderiyorlar. Mehmed Hsn, "Siz kuruna dizdiniz, siz gmn!" diye tepki gsteriyor. Cenazeyi kimse almaynca, naa sessizce Topkap me-zarlna gtrlp defnediliyor. ttihat ve Terakki hkmeti, aylar sonra "sava hainlii" sulusu Yakub Cemil'in drt kiilik ailesine "Hidemat Vataniye (Vatan Hizmeti) tertibinden 33'er kuru maa balyor! Yani dedem, "Hyaneti Vataniye" deil, "Hidemat Vataniye" iin lmt! Size bir baka ilgin anekdot anlataym: Dedem Yakub Cemil'in idam zerinden iki yl gemitir. Meclis sava yenilgisinin sorumlusunu aramaktadr. Sadrazam Said Halim Paa, Birinci Dnya Sava sonrasnda Meclisi Mebusan'n 5. ubesi'nde ifade vermektedir (9 kasm 1918). Komisyon yesi Basra Mebusu Hilmi Bey sorar: 271 "Yakub Cemil meselesi, galiba zaman linizde olmutu. ittiimize gre bu mesele, siyas bir ekilde tezahr etmi ve gya tilaf devletleri sulh akdi iin bir teebbste bulunmu. Babli'nin bundan haberi var mdr? Yoksa bu askeri bir mahiyette mi olmutur?" Said Halim Paa yantlar: "Malumu liniz Yakub Cemil mecnunun biri idi ve bu me-seleden hkmetin haberi yoktur." Bu yant zerine komisyon yesi Erturul (Bilecik) Mebusu emsettin Bey1, "Demek ki bu i srf askeri idi. Fakat bir adam payitahtta kuruna dizilir de, hkmetin haberi olmaz olur mu?" diye sorar. Araya baka sorular giriyor ve komisyon dedem Yakub Cemil'in idamnn perde arkasn sadrazamdan renemiyor. Belki de fazla zerinde durmuyorlar, kim bilir! Bir anekdotta Bekiraa Bl'nden; stanbul'a giren tilaf devletleri , ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimlerini, bir dnem dedem Yakub Cemil'in kald Bekiraa Bl'ne dolduruyor. Yakub Cemil'in "ruhu" mu dolayor bilinmez, ama ittihat-larn Bekiraa Bl'ndeki sohbetlerinde Yakub Cemil ismi sk sk telaffuz ediliyor. ounlukla kzdklar kiiler hakknda, "Ah, Yakub Cemil imdi yayor olsayd!.." lafn kullanyorlar. Mesela, tilaf devletleri zabitleri stanbul sokaklarnda Trk askerlerine ok kt davranyor, bazen svyorlard. ttihat ve Terakki'nin nemli ismi Mithat kr (Bleda) Bey'in, "Yani imdi bizim padiah denilen herif bizim zabitlere svmek serbesttir mi demi! Bu ne utanmazlktr ki byle bir emir verilmitir" demesi zerine, araya -ileride Cumhuriyet ynetiminin ileri bakanln yapacak kr (Kaya) Bey giriyor:

"Mithat Bey, biz galiba bir hata iledik. O Babli bask-nndan sonra o ii bitirecektik. Talat Bey, Yakub Cemil'in yo-lunu kesmeyecekti. Yakub Cemil Bey Saray'a gidip ii k1 emsettin Gnaltay; 1949-1950 yllarnda babakanlk yapt 272 knden bitirecekti. Herhalde bugn grseydi Talat Bey, ke-sinlikle izin verirdi. te o zaman ne gzel olurdu." Birka gn sonra ayn olay bu kez Kara Kemal yle anlatr arkadalarna: "Yakub Cemil'in dar frladn gren Enver Paa, 'Ne oluyor Yakub Cemil Bey?' diye sordu. O da dedi ki: 'Saray'a gidiyorum. Ya bu i kknden biter yahut ben biterim.' Enver Paa sert bir emirle Yakup Cemil'i durdurdu." Mithat kr Bey de yle konuur: "Bunu Merkezi Umum'de konumutuk. Talat Paa biraz kzmt. Kzd esas yaplmak istenene deil, zamanna ve eklineydi. ekli baka olurdu, peki o zaman Saray'n yerine ne konacakt? Tam bir yolu bulunmu deildi. Herkes Yakub Cemil'i hep 'silaha sarlan adam' diye bilirdi. Lakin akl da alrd. Zamann meselelerini iyi bilirdi. Etrafna korku salmas yrekliliinden, inanmlndand. Fakat yle bir kaderi yaad." Bence, dedem Yakub Cemil, Saray mensuplarn deil, o gnk kabineden ttihat ve Terakki dman baz nazrlar ldrmek istiyordu. Ancak aradan ksa bir zaman gemesine ramen dedem Yakub Cemil'in yaptklar arkadalar tarafndan da abartlmaya balanmt bile. Belki de gnah karmak istiyorlard! Ne olursa olsun; dedem Yakup Cemil ve arkadalarn dnyorum da Cumhuriyet daha byle bir kuak yetiti-remedi. Hepsi vatanseverdi. dealistti. yi niyetliydiler. Her cepheye yetimeye altlar. Ate emberini her getiklerinde arkadalarn feda ettiler. Dnp geriye bakmadlar. Bakacak zaman bulamadlar. Onlar mrn oktan tamamlam bir imparatorluu ya-atmak iin canlarn feda etmekten geri durmadlar. Koca bir imparatorluun yklmasna neden olduklar gibi, yeni bir cumhuriyetin kurulmasnda da emekleri yok muydu? Bunu kim inkr edebilir? Sorgulandlar, yarglandlar, srgn edildiler, katlar, suikasta kurban gittiler.

273 Ve idam edildiler. Bir gn bile kahretmediler. Sonuta hayatta kalmay sadece bir avucu becerebildi. Gerek bir kaybedenlerin yks... Gelelim bana, Torun Yakub Cemil'e... Sorularnz duyar gibi oluyorum: "Danimarka'da neler oldu? Danimarka'dan sonra ne yap-tnz?" Danimarka ve sonrasnn bana kalmasn istiyorum. Artk benim szm bitti. Tarihe kar grevimi yaptm dnyorum. Tekilat Mahsusa'nn ilk bakan Kuuba Eref anlarn yazp yllarca iki sandkta saklad. leceini hissedince, yazlmamasna karar verip hepsini yakt. Benim de yaammn bir blmn yaktm kabul edin... Sadece son olarak unu syleyim, ben aslnda Yakub Ce-mil'in deil, kardei Mehmed Hsn'nn torunuyum. Yakub Cemil benim byk amcam, yani dedemin aabeyi. Ama bizim ailede Yakub Cemil'i herkes aile by olarak grr ve dede der. Ben nc kuam, drdnc kuak, rnein benim ocuklarm da, Yakub Cemil'e dede diye hitap eder. Sanyorum bundan sonra gelenler de gelenei bozmaz. Yakub Cemil'in iki kz, byk halalarm Cemile ve lker hi evlenmediler. Neden evlenmedikleri konusunda aile iinde birok gr vardr. Ama bunlar bence nemsiz konulardr. Dedemin kuanda doal olarak bugn yaayan kimse yok. Hatta ocuklarnn bile ou ld. Sanyorum bir Dr. Bahaeddin akir'in kz Glseren Hanm ile Cevad Tayyar Eilmez'in olu smail Hakk hayattalar. Biz nc kuaz...

Siz bu kitab okurken, ben hayatm idame ettirmek iin hl kouuyor olacam. Devletten kk bir "gazi maa" alyorum. Sa olsun, tandk bir bykelimiz araclyla i buldum. 274 Admn, fiziimin ne olduunun hibir nemi yok. Bir gn yolda giderken kafanz kaldrp yannzda yryen adama bakn, belki benimdir!.. Son sz; bu lke be apulcunun yaptklaryla dimdik ayakta durmuyor, bunu herkesin bilmesini istedim. Konumak zorundaydm, konutum, hepsi bu...

Yazarn sonsz yerine Ermeni silahor Aravir racyan anlatyor:1 Birinci Dnya Sava baladnda on drt yandaydm. Annem ve babam, atalarmn tm gibi Trk topraklarn-da domutur. ocuk saylacak yata yetim kaldktan sonra, annem, kz kardeim ve erkek kardeimle beraber Trklerin stanbul adn verdii, Constantinople'de Boaz'n Avrupa yakasndaki Pera'da yaamaktaym. (...) Savan ilanndan sonra yava yava siyas durumun farkna varmaya ve Ermenilerin nnde duran problemler zerine erikinlerin yaamakta olduu endieleri paylamaya baladm. Evimiz htilalci Ermeni Federasyonu liderlerinin toplant mahalline dnmt. Bir kenarda oturarak saatler boyunca bu insanlarn gnn meselelerini tahlil ve mtalaa etmelerini dinledim. Bir mddet sonra ayn kiiler beni kemden kartarak, silahlarn nakledilmesi ve saklanmas vazifesini bana vermeye karar verdiler. (...) 1 Aravir racyan'n anlarn The Legacy adyla Boston'daki Hairenik Cemiyeti ya-ymlamtr. Kasta Yaynlar mays 1997 tarihinde bu kitab, Bir Ermeni Terristin tiraflar adyla dilimize evirmitir. Biz anlarn ok ksa bir zetini veriyoruz. 276 Bana verilen vazifeyi ifa etmek amacyla gen bir Trk ha-mal klnda dolardm. (...) 1919 ylnda, Ermeni gnlk gazetesi Djagadamard'n ya-ynland apartmanda bir infaz brosu kurulmutu. Bu bro ttihat ve Terakki yneticileriyle Ermeni hainleri gyaplarnda yarglayarak lme mahkm etmiti. (...) nfaz brosu ilk baarlarn kaydetmeye balamt bile. Ermenilerin isim listelerini hazrlayp Siyas Polis Mdr Read Bey'e veren Msy Haroutounian kurunlanarak l-drld. Gazeteci Chavarch Missakian' polise ispiyon eden Bulgar casusu Vladimir de ayn ekilde temize havale edildi. (...) Sonunda bana da grev verildi. Ermeni haini Vahe h-san', 27 mart 1920 gn vurdum. lk kurunum alnn skalayarak onu boazndan yaralad. kinci kurunum h-san'n koluna sapland. Artk silah kullanmayacam anlar anlamaz kamaya balad. Onu kovalarken ardndan iki el daha ate ettim. Btn sokak panik halindeydi. Yayalar lk la saklanacak yer aryordu. Bu arada hsan yere dt, ban taa arpt. nc ve drdnc kurunlarm ona isabet etmiti. (...) Daha sonra rendiime gre koruma grevlisi Osman kamadan nce beni tehis etme frsat bulmutu. Hakkmda bir tevkif mzekkeresi tanzim olunmutu. Gen Ermeni Cumhuriyetimize gitmem gerekiyordu. Sonunda memleketim Ermenistan' grecektim. (...) ay boyunca Ermenistan' bir utan tekine kat ettim. Ardndan, gnn birinde Erivan'a arldm. (...) Tekilat beni Roma'ya yollamaya karar vermiti. Aralarnda eski Sadrazam Said Halim Paa'nn bulunduu ttihat ve Terakki Partisi'nin eski idarecileri bu bakentte lks ierisinde yayorlard. (...) Talimatlarn beklemek zere ncelikle Marsilya'ya git277 mem gerekmekteydi. Arkadalarm bana Avrupalymm gibi giyinmemi tavsiye ettiler. (...)

Bahsedilen bu ahsn fotoraflar bizde mevcuttu. Her gece yatmadan nce uzun uzun bu resimlere bakarak yzn hatrlamaya alyordum. zerime alm olduum vazifeyi yerine getirmek iin yanp tutuuyordum. (...) 5 aralk 1921, Roma. Sabah banyo yaptktan sonra tra oldum ve btn vcu-dumu kolonyayla ovdum. amarlarmdan kafamdaki geni kenarl, siyah renkli artist apkasna varncaya dek tm giysilerim yep yeniydi. Elbiselerime balayna kmaya hazr-lanan bir damadn gsterdii itinay gsteriyordum. Bir gece ncesinden silahm temizleyip kurunlarm saymtm. (...) nce gelen kupa arabasnn sesini duydum. Hemen akabindeyse yeleleri rzgrda dalgalanarak zerime doru gelen atlar grdm. Heyecandan titremeye balamtm. Said Halim Paa ile korumasn arabann iinde grebiliyordum. Kar kaldrma geerek orada beklemeye karar vermitim. Bana kalrsa buras harekete gemek asndan ideal yerdi. Kararsz admlarla atlarn ayaklan altnda ezilmeme ramak kala, kardan karya gemeye muvaffak oldum ve araba tam nme geldii anda ani bir hareketle kollarm kaldrdm. Atlar bir anda aha kalktlar. Bu anlk duraksamadan yararlanarak basamana atlamak zere arabaya doru kotum. Kaymama ramen bir elimle arka dayana yakalamay baardm. Varlmdan hl habersiz olan paann korumas, arabacya atlarn neden aha kalktn soruyordu. Ayn anda Said Halim Paa bana doru dnd ve gz gze geldik. Yalvaran bir sesle, korumasna, "Yaren" diye seslendi. Bu Osmanl mparatorluu'nun eski sadrazamnn son sz oldu. Tabancamn namlusunu sa akana dorulttuumda duyduu dehet gzlerinden okunmaktayd. Tetii ektim. Bir tek kurun kfi geldi. Bouk bir sesle arabann demesine yld. Ba neredeyse ayaklarma deiyordu. 278 Hepimizin de ayn zamanda takma ad olarak kullandmz lakaplarmz vard. Prl prl parlayan kara gzleri Ar-ak'a "Yldrm" takma adn kazandrmt. Arak ayrca zerinde gece gndz bir haner tamaktayd. ahan Natali'ye ise zenli giysileri, uzun salar, kk ayaklan ve kaslarak yrynden tr "Damat" derdik. O sralar "Mehmed Ali" ad altnda bir Trkmesine yaayan Hratch Papazyan ise zarif tavrlar nedeniyle "Avrupal" olarak adlandrlyordu. Bana da, yerimde duramadm iin "Cva" diyorlard. (...) 17 nisan 1922, Berlin. Uurlu olarak kabul ettiim yakasz beyaz gmleimi daha nceden de giymitim. Vahe hsan ldrdm gn zerimde ite bu gmlek vard. Said Halim Paa suikastnda da bu gmlei giymekteydim. Gmlei kendi ellerimle ykyordum. Tabancam kuma zerinde pas rengi brakmt. Bu gmlek sanki sihirli bir zrh, bir tlsm gibiydi. Bugn de ite zerimde bu gmlek vard. (...) nce kadnlar dar ktlar: Cemal Azm'nin kars, kz ve annesiyle byk olunun nianls. Ardndan Cemal Azmi ile onun koluna girmi olan Doktor Bahaeddin akir geliyorlard. nemli bir konuyu tartyorlarm gibi bir halleri vard. Kukusuz biraz nceki toplantnn kritiini yapmaktaydlar. Onlarn arkasndan ise Doktor Bahaeddin akir'in hanm ile Talat Paa'nn dul kars geliyordu. Trkler, bulunduumuz yerden drt blok kadar uzakta Kurfrsten-damm Caddesi yaknlarnda bulunan Cemal Azm'nin evinin yolunu tutmulard. Kar kaldrmda sokan kesine doru bir aacn glgesine sinmi beklemekteydik. Onlar gzmz bile krpmadan izliyorduk. (...) Savage marka Amerikan tabancas olan revolverimi ekerek Trklerin zerine atldm. Grubun dnda beklemekte olan Talat'n dul kars geldiimi grd ve zerime atlad. Kadn olduuna bakmakszn sol elimle kendisine bir darbe indirdim. Bir lk atarak yere dt. Cemal Azmi o esnada bana doru dnmt. ok yaknmda duruyordu. Silah279 mn namlusunu hafife sol tarafa doru evirerek sol gznn altna doru nian aldm ve tetii ektim. Yere ylver-di. O esnada elini cebine sokmakta olan Doktor Bahaeddin akir'e doru hzla yneldim. Tabancamn namlusunu grd zaman "Ah ah ah!" diye haykrd. Bu korkmu hali hncm daha da artrd. Alnna nian alarak "Ah tabi!" diye bardm. Kurun hedefine ulamayarak sol yanna isabet etti. Hl ayakta duruyordu. Bu arada Aram yetiti. Elindeki Mauser'i Doktor Bahaeddin akir'in alnna dorultarak tetii ekti. Yerde yatmakta olan katil arkadann zerine dtn grdm... (...)

Cesetlerin zerine eilmi hngr hngr alayan karlarna zerre kadar acmadm. Kocalar ve ocuklar katledilen Ermeniler iin bir damla olsun gzya dkmler miydi? (...)

Kim kimdir Abdlhamid II (stanbul 1842-ay.y.l918), padiah (1876-1909). Kardei V. Murad'n yerine tahta geti. 23 aralk 1876'da Birinci Merutiyet'i ilan etti, ancak 13 ubat 1878'de Osmanl-Rus Sava'n bahane ederek Meclis'i datt. Bundan sonraki otuz yl sresince lkeyi mutlakyet rejimiyle idare etti. 1908'de ttihat ve Terakki Cemiye-ti'nin zoruyla merutiyeti geri getirmeye mecbur kald. Eski gcn kazanmak iin 31 Mart Ayaklanmas'ndan yararlanmaya alt iddiasyla tahttan indirilerek Selanik'e gnderildi. 1912'de stanbul'a geri getirildi. Hayatnn son yllarn geirdii Beylerbeyi Saray'nda ld. Ahmed zzet Paa soyad Furga. sadrazam (Naslic, Manastr 1864-stanbul 1937). 1884te Harbiye'den mezun oldu. 1891-1894 yllar arasnda Almanya'da Liman von San-ders'le birlikte alt. 1908 Devriminden sonra Genelkurmay bakanlna getirildi. 1910-1911 yllar arasnda Ye-men'de grev yapt ve 1912 ylnda Balkan Savana katld. 1913'te Mahmud evket Paa'nn ldrlmesinden sonra. Harbiye nazrl grevine getirildi. 1914'te bu grevini Enver Paa'ya devretti. Birinci Dnya Sava'nda, Enver Paa'nn Sarkam bozgunundan sonra Kafkasya Cephesi komutan olarak grev ald (1916). ttihat ve Terakki dneminin bitmesiyle 1918'de Talat Paa'nn yerine sadrazam oldu. Bu gre282 vi fazla uzun srmedi. 1918-1920 arasnda birok hkmette grev yapt. Mill Mcadele'ye katlmad. Ahmed Samim gazeteci (Prizren 1884-stanbul 1910). Galata-saray Sultansinde ve Robert Kolej'de okudu. tilaf ve Cidal gazetelerinin ve Yorgaki Molla Hrinos adl bir Rum'un sahibi bulunduu Saday Milletin bayazarln yapt (1909-1910). 9 haziran 1910 tarihinde faili mehul bir cinayete kurban gitti. Ahmed Tevfik Paa, sadrazam (stanbul 1845-ay.y. 1936). 1862'de Harbiye'den svari mlazm olarak mezun oldu. 1865'te istifa ederek Babli'nin Tercme Brosunda almaya balad. Roma (1872), Viyana (1873), Atina (1875) el-iliklerinde grev ald, 1885'te Berlin'e bykeli tayin edildi. Avrupa'nn hemen btn merkezlerinde elilik ktiplii, konsolosluk, mstearlk vazifeleri grd. Hariciye nazr (1895), kinci Merutiyet'ten (1908) sonra da Ayan Meclisi -yesi oldu. Saray'a balyd ve ttihat aleyhtaryd. 14 nisan 1909da sadrazam tayin edildi. Sadrazaml 21 gn srd. Londra bykelii yapt (1909-1914). Savatan sonra, 1919'da, iki kabine kurdu. Osmanl mparatorluu'nun son sadrazam (kasm 1920) olarak tarihe geti. Akgl (Eyp Sabri) asker ve siyaset adam (Ohri 1876-Ankara 1950). Harbiye mmtaz snfndan 1896'da mezun oldu. 1897 ylnda Hayri Paa'nn yaverliine atand, yaraland, takdirname ald, terfi etti. Fransa'ya gitti. Makedonya'da ekya takibiyle vazifeliyken ttihat ve Terakki'ye girdi. Cemiyet'in asker kanadnn n ahsiyetlerindendi. Ohri'de kolaas rtbesindeyken, 1908 Ayaklanmasnn liderlerinden biri oldu. Banda bulunduu Ohri Mill Taburuyla daa kt; Niyazi ve Enver beylerle "hrriyet kahraman" olarak byk hrete eriti. ttihat ve Terakki Merkezi Umum yeliine seildi (1909). Cemiyet dalana (ekim 1918) kadar bu grevi devam ettirdi. Cumhuriyet Dnemi'nde Byk Millet Meclisi'nde mebusluk yapt. Atatrk (Mustafa Kemal) Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbakan (Selanik 1881-stanbul 1938). 1902de Harp Okulu'nu, 1905'te kurmay yzba olarak Harp Akademisi'ni bitirdi. 1907'de ttihat ve Terakki Cemiye283 ti'ne ye oldu. 1909'da 31 Mart Ayaklanmas'n bastrmak zere Hareket Ordusu'yla stanbul'a geldi. 1911'de talyanlarla savamak zere gnll olarak Trablusgarp'a gitti. Ayn yl binbala ykseltildi. 1913'te Sofya ataemiliterliine atand. 1914'te yarbayla ykseldi. 1915'te Arburnu muharebeleri dolaysyla altn liyakat madalyas verildi. Ayn yl albayla ykseldi. 1916'da anakkale Sava'ndaki stn baarlarndan dolay yine altn liyakat madalyas ald. Mirlivala ykseldi. 30 ekim 1918'de Yldrm Ordular Grubu komutanlna getirildi. 19 mays 1919'da kararghyla birlikte Samsun'a kt. 9 temmuzda bir genelgeyle istifa ettiini, kutsal mill gaye iin almak zere artk milletin sinesinde bir ferdi mcahit olarak bulunduunu, orduya, valilere ve millete ilan etti. 1920'de Meclis'i toplamak amacyla btn illerde seim yaplmasn istedi. 23 nisan 1920'de TBMM ald. Bakanla seildi. 10 mays 1921'de Mdafaai Hukuk Grubu'nu kurdu. 5 austosta 3 ay sreyle bakomutan olarak grev ald. 19 eyllde Gazi unvan ile mir (mareal) rtbesi verildi. 1 kasm 1922deTBMM'ce saltanat kaldrld. Ocak 1923'te Latife Hanmla evlendi. 24 temmuzda Lozan Antlamas imzaland. 29 ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edildi. 1924'te halifelik kaldrld.

14 haziran 1926'da kendisine suikast yaplaca renildi. 1927'de askerlikten emekli oldu. 1928'de Latin harfleri esasl yeni Trk alfabesini tantmak amacyla yurt gezisine kt. 1934'te soyad kanunu kabul edildi ve Gazi Mustafa Kemal'e Atatrk soyad verildi. 22 ocak 1938'de ilk siroz tehisi kondu. 10 kasm 1938'de ld. Azmi Bey siyaset adam (? 1866-Berlin 1922). 1891'de Ml-kiyeyi bitirdi. htilalden nce Selanik'te Hukuk Mektebi'nin mdryd. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bata gelen yeleri arasnda yer ald. 1908de Preveze'den mebus seildi. Ocak 1909'da istifa etti ve Hdavendigr'a (Bursa) vali tayin edildi. orum mebusu olarak yeniden Meclis'e girdi (1914). Trabzon valilii yapt. Bir sre sonra, Konya'ya vali tayin edildii iin istifa etti. 1918'de Avrupa'ya kat. Berlin'de Ermeniler tarafndan ldrld. Bahaeddin akir tp ve siyaset adam (? 1877-Berlin 1922). ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nemli kiilerindendi. htilal284 ci faaliyetlerinden tr Erzincan'a srld. Msr ve Paris'e kat. Ahmed Rza'yla alt. ray mmet gazetesini kard. htilalden sonra ne mebus, ne de nazr oldu, Cemiyet'in i rgtnde grev ald, merkezi umum yelii (1912-1918) yapt. Tekilat Mahsusa'nn siyas blm efiydi. Savatan sonra Berlin'e kat. Baku Konferans'na katld (1920). Ermeniler tarafndan ldrld. Bleda (Mithat kr) siyaset adam (Selanik 1874-stanbul 1956). Selanik erafndan kr Bey'in oludur. Mlkiye'yi bitirdi. Paris'te ihtisas yapt ve bu srada Ahmed Rza Bey gru-buyla tant. Talat Bey'in Selanik'e gelmesiyle Avrupa'dan dnd. ttihat ve Terakki Cemiyetinin i grubunda ok nemli bir yeri oldu. Selanik Maarif Mdrl'nde muhasebecilik yapt. Sonradan ad ttihat ve Terakki Cemiyeti olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ni kurdu (1906). htilalci faaliyetleri yzn-den Avrupa'ya kamak zorunda kald, Cemiyet'in Cenevre ko-lunda alt. Serez (1908), Drama (1912), Burdur (1916 ara seimleri) ) mebusu, frkann merkezi umum yesi ve ktibi umumsi (1917-1918) oldu. Birinci Dnya Harbi yenilgisiyle ngilizler tarafndan Malta'ya srld. Dnnden sonra si-yaset dnda kald. 1926'da zmir Suikast'yla ilikili grlerek tutukland, beraat etti. Eski dostu Mustafa Kemal'in emri zerine 1935'te Sivas mebusu seildi. Masondu. Cavid Bey maliyeci ve siyaset adam (Selanik 1875-Ankara 1926). Selanikli bir tccarn oludur. Hseyin Cahit Yal-n'n Mlkiye'den snf arkadayd. Bu ilikileri hayat boyu srd. 1896'da Mlkiye'den mezun oldu. Ziraat Banka -s'nda ve Maarif Nezaretinde alt. 1902'ye kadar devlet memurluunu srdrd, bu tarihte grevinden ayrlarak Selanik' e dnd. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. htilalden sonra 1908 ve 1912'de Selanik'ten, 1914'te anakkale'den mebus seildi. Birok kabinede Maliye ve Nafa nazrl yapt, ayn zamanda Mlkiye'de ders verdi. ttihat ve Terakki'nin dalmasndan sonra (1918) siyasetten ekildi, 1919'da svire'ye gitti. Trkiye'ye dndkten sonra zmir Suikast'na kart iddiasyla idam edildi. Masondu. Cebesoy (Ali Fuat) asker ve siyaset adam (stanbul 1883-ay.y.1968). Dedesi 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'nda ba285 kumandan olan Mehmed Ali Paa, babas Mill Mcadelenin ilk Nafa vekili smail Fazl Paa'dr. Erzincan Askeri Rti-yesi'nde, stanbul'da Saint-Joseph Fransz Lisesi'nde oku-du. Harp Okulu'na girdi, 1905'te kurmay yzba olarak Harp Akademisi'nden mezun oldu. Mustafa Kemal'in Harbi-ye'den snf arkadayd. Makedonya'da ekya takibinde bulundu. 1918'de mirliva oldu. Mill Mcadeleye katld. 1920-1921'de Moskova bykelilii yapt. 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kurucular arasnda yer ald. Mustafa Kemal'e suikast teebbs iddiasyla 1926'da tutukland. Akland. Babas gibi Nafa vekillii yapt (1939-1943). TBMM bakanl grevinde bulundu (1947-1950). Yaymlanm alt eseri var. Cemal Paa Byk Cemal Paa da denir, asker, devlet adam (Midilli 1872-Tiflis 1922). Enver, Talat, Cemal lsnn en yal yesi olarak n yapt. 1893'te Harbiye'yi, 1895'te kurmay yzba rtbesiyle Harp Akademisi'ni bitirdi. Selanik'te 3. Ordu'ya atand. 1906'da ttihat ve Terakki Merkezi Umum yesi oldu. skdar kaymakaml, kodra askeri valilii grevlerinde bulundu. Albayla terfi etti. Adana (1909) ve Badat (1911) valisi, Konya htiyat Kuvvetleri kumandan (1912) olarak grev yapt. Balkan Sava'na katld. stanbul ehremini (1913), Nafa ve Bahriye nazr oldu. Birinci Dnya Sava'nda 4. Ordu komutanl ve Suriye valilii grevlerini stlendi. Bozgunla sonulanan Kanal Harekt'nn banda bulundu. 2 kasm 1918'de Almanya'ya kat. Tiflis'te Ermeniler tarafndan ldrld. etinkaya (Ali) Kel Ali de denir, asker ve siyaset adam (Afyon 1878-stanbul 1949). Harp Okulu'nu bitirdi. lk grevi Arnavutluk snrnda karakol komutanl oldu. 191 l'de Derne'de Mustafa Kemal'le birlikte talyanlara kar arpt. Makedonya, Irak, Kafkasya cephelerinde bulundu. Malta srgnleri listesine alnarak Trkiye'den uzaklatrld. M-dafaai Hukuk Grubu ynetim kurulunda grev ald. Ayva-lk'ta Yunanllara kar

direni cephesi kurdu. TBMM ats altnda meslekta Deli Halid Paa'y vurarak ldrd. Susuz bulundu. stiklal Mahkemesi Bakanl yapt. 1926'da Atatrk'e suikast dzenledikleri iddiasyla birok arkada286 nn idamna karar verdi. Bayndrlk (1934) ve Ulatrma ba-kanl (1939-1940) yapt. Dervi Vahdeti gazeteci ve din adam (Lefkoa 1869-stanbul 1908). Lefkoa Medresesi'nde din renimi grd. 1890'da stanbul'a geldi. Cer hocas olarak Anadolu'yu gezdi. eyh-lislam olan Tokatl Mustafa Sabri Efendi'nin kurduu Cemiyeti ttihadiyei lmiye'ye girdi ve ksa zamanda devrin din ahsiyetlerini ats altnda toplayan kuruluun balca liderlerinden oldu. ttihat Muhammedi Cemiyeti'ni kurdu. Volkan gazetesini yaymlamaya balad. 31 Mart Ayaklan-mas'nn balca tertipilerindendi. Hurid Paa Divan har-bince asl sulu grlp Beyazt Meydan'nda asld. Emmanuel Karasu Yahudi kkenli siyaset adam (l. Trieste 1934). Hukuk Mektebi'ni bitirdi. "Macedonia Risorta" adl mason locasnn stad zamd ttihat ve Terakki'nin Selanik kolunda alt, hareketin mason localar korunmasn salad. htilalden sonra, yabanc, zellikle ngiliz yorumcular tarafndan, ttihat ve Terakki'nin liderlerinden ve "habis ruhlarndan" biri olarak nitelendirildi. Ancak, sanld kadar etkili olamad. Selanik (1908 ve 1912) ve stanbul'dan (1914) mebus seildi. 1919'da talya'ya kat talyan vatanda olarak Trieste'ye yerleti. Enver Paa asker ve devlet adam (stanbul 1881-Balcuvan, Tacikistan 1922). ttihat ve Terakki'nin mehur lsnn en genci olmakla birlikte en nl yesiydi. Kk bir devlet memurunun olu olarak dnyaya geldi. Annesi Aye Hanm, Babas Hac Ahmed Paa'dr. 1902'de Harp Akademisinden kurmay yzba olarak mezun oldu. 3. Ordu'ya tayin edildi. Ekya takibinde yararllk gsterdi. Manastr'da ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi (1906). 1907'de kurmay binba oldu. kinci Merutiyet'in ilan iin Manastr Mill Taburuyla birlikte daa kt. Bu olaydan sonra hreti "Kahraman Hrriyet" olarak btn lkeye yayld. 1908 Ayaklanmasnn liderlerinden biri olarak n yapt. htilalden sonra, merkezi umum yesi oldu. "Suavi" takma adn kulland. 31 Mart Ayaklanmas baladnda (1909), atae militer olarak bulunduu Berlin'den Trkiye'ye dnerek Yeilky'de Hareket Ordusu na katld. Libya'da (1911) ve Balkanlar'da 287 (1913) savat. Onu zirveye karan olaylarn iinde Babli Baskn nemli bir hareket noktas oldu. Liva komutanlna (tugeneral) terfi etti. Harbiye nazr oldu (1913). Orduda s-lahata giriti. 1914'te mirliva ordu. Naciye Sultanla evlendi. Mahpeyker, Trkn, Ali ve Sultan adnda ocuklar vard. 1918'de Osmanl ordusunun savatan yenik kmas zerine, dier ttihat liderlerle birlikte lke dna kt. Trkistan'da Boleviklere kar savarken ld. Olu Ali Enver Hava Kuvvetleri'nde yzbayd. Ordudan ayrld, Avustralya'daki bir uak kazasnda 1971 ylnda ld. Fehim Paa II. Abdlhamid'in yaveri ve bahafiyesi (stanbul- 1873-Bursa 1908). II. Abdlhamid'in stkardei, ocukluk arkada ve esvapbas olan smet Bey'in oludur. Saray'da byd. Harbiye'de snf mahsustan 1894'te yzba olarak mezun oldu. Be senede albayla ykseltildi. Mevkiini muhafaza iin nne geleni jurnal etti. Merutiyet'in i-lanndan sonra lkeyi terk etme hazrl iindeyken Yeniehir kazasnda tannd ve halk tarafndan lin edildi. Filibeli Hilmi asker ve siyaset adam (Filibe ?-Ankara 1926). Kariyeri ttihat ve Terakki fedalerinin birok ynden tipik bir rneidir. ttihat ve Terakki'nin en eski yelerinden biriydi. 1909'da Hareket Ordusu'nda yer ald. Tekilat Mahsu-sa'da grev yapt. Cemiyet'in mfettii oldu. 1918'de ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan ulusal hareketi balatmak -zere Ardahan'a gnderildi. Birinci Millet Meclisi'nde Arda han mebusuydu. Mustafa Kemal Paa'ya dzenlenen zmir Suikast'nn dzenleyicilerinden olduu gerekesiyle yarglanp asld. Halaskar Zabitan Grubu ttihat ve Terakki'ye kar baz su-baylar tarafndan kurulan cunta. Belli bal elemanlar Tev-fik (Burunsuz), Satvet Ltfi, Dr. Rza Nur, Melam eyhi Ter-liki Salih'tir. Grubun gayesi, ttihat ve Terakki istibdadn ykmak ve orduyu siyasetten uzaklatrmakt. 1912 ylnda harekete getiler. ray Askeri reisliine, bu kanalla da padiaha sunulan bir beyannameyle ttihat ve Terakki hkmetini istilaya zorladlar. Said Paa istifa etti. ktidar partisi grubun yeni kabine hakkndaki fikrini sordu. Halaskar Grup da kabinede Nzm Paa'nn Harbiye nazn olarak, K288 mil Paa'nn da herhangi bir vazifeyle bulunmalarn art kotu ve bu suretle "Byk Kabine" ad verilen Gazi Ahmed Muhtar Paa Kabinesi kuruldu. Byk Kabine'nin iktidara gemesinden ksa bir sre sonra Balkan Harbi balad. Harp devam ederken Babli Baskn gerekleti. ktidar tekrar ttihat ve Terakki'nin eline geti.

Hasan Fehmi gazeteci (? 1866-stanbul 1909). Osmanl Ah-rar Frkas'na ye oldu. Ahmed Rza'nn Paris'te kard Meveret gazetesinde alt. htilalden sonra, ttihat ve Terakki aleyhtar yaynlar arasnda szn en esirgemeyen gazete olan Serbestiyi kard. 7 nisan 1909'da Galata Kprs zerinde ldrld. Bu olay, 31 Mart Ayaklanmas'nn balangc oldu. Hrriyet ve tilaf Frkas siyas parti. kinci Merutiyet'in en buhranl safhasnda, 1911 ylnda kuruldu. Frka ayr bulunan muhalifleri birletirdi. lk reisi Damat Ferid Paa'dr. Frkann amac, memlekette okpartili liberal temsil merutiyeti kurmak, ttihat ve Terakki'nin siyaset tekelini frenlemek hatta kaldrmakt. Frka doktrini iki esasl fikir zerine kuruluydu: Osmanlclk ve ademi merkeziyet prensibi. Tekilat, Takdirat, Teminat, Merih gazeteleri yayn organlarndan bazlaryd. Sadrazam Mahmud evket Paa suikast -zerine baz elemanlar, ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan Sinop'a srld. Ancak hkmet frka hakknda fesih karar vermedi. Hrriyet ve tilaf Frkas mtareke dnemine kadar etkisiz kald. Bu arada Paris'e kaan yneticileri Mill Muhalefet Frkas'n kurdular. 1919 ylnda yeniden faaliyete geildiinde Miralay Sadk Bey ve Mustafa Sabri Efendi arasnda kan anlamazlk frkay ikiye bld. Frkann bu dnemdeki en nemli gazetesi Mesuliyet oldu. Merutiyet'in son seimine (1919) katlmad. Damat Ferid Paa'nn sadareti Tevfik Paa'ya terk etmesiyle frka kapand. Hseyin Hilmi Paa sadrazam (Midilli 1855-Viyana 1922). Babli'de grev ald, mparatorluun deiik blgelerinde devlet memuru olarak alt. Liberal ve becerikli bir idareci niteliiyle tannd. zellikle Rumeli genel mfettii olarak (1903-1908) n yapt. ttihatlar tarafndan sevilirdi. htilalden sonra nazrlk (dahiliye, 1908-1909; adliye, 1912) ve 289 sadrazamlk (1909-1910) grevlerinde bulundu. Viyana b-ykeliliine atand (1914-1918). Mtareke'den sonra Tr-kiye'ye dnmesi ttihatlarla olan ilikisinden tr yasakland. Hseyin Hsn Paa asker ve siyaset adam (stanbul 1852-ay.y. 1926). 31 Mart Ayaklanmas'nda (1909) isyanclara kar yryen Hareket Ordusu'nun komutanln yapt. Bu grevini Yeilky'de Mahmud evket Paa'ya devretti. Sk disiplin taraftan olmas ve profesyonel asker kimliiyle tannd. Ordu ile politikann birbirine karmasna iddetle karyd. 1914'teki temizleme faaliyetinde ordudan atlan yksek rtbeli subaylar arasnda bulunmamakla birlikte, sava srasnda faal bir grev almad. Trkiye i Partisi Genel Bakan Mehmet Ali Aybar'n dedesidir. brahim Hakk Paa sadrazam (stanbul 1863-Berlin 1918). Mlkiyeyi bitirdi (1882). Hkmet memurluu ve hukuk mderrislii grevlerinde bulundu. Her iki alanda da gsterdii baardan tr ksa zamanda nemli yerlere geldi. htilalden sonra ok ksa sre Dahiliye ve Maarif nazrl yapt (1908-1909). Romanya bykeliliine atand (1909-1910). Sadrazam oldu (1910-1911). Berlin bykeliliiyle grevlendirildi (1915). Alman-Trk Antlamas'n imzalad (1917). Ayan Meclisi yesi (1917), Brest-Litovsk'ta tam yetkili temsilci (1918) oldu. nn (smet) asker ve devlet adam, Trkiye'nin ikinci cum-hurbakan (zmir 1884-Ankara 1973). 1907 yl iinde ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. 1908'de ihtilal patladnda 31 Mart Ayaklanmas'nda Hareket Ordusu'na katld. Hayatinin en nemli baarlarndan birini Yemen'de bar salayarak elde etti. 1912'de binba, 1914'te yarbay oldu. Tmen komutanl, kolordu komutanl ve Garp Cephesi komutanl yapt. Yunan ve erkez Ethem kuvvetlerine kar mcadele etti. Mudanya Mtarekesi grmelerini yrtmek zere Mustafa Kemal tarafndan grevlendirildi. Lozan Konferans'na giden heyete bakan seildi ve Dileri bakanlna, Lozan'dan dndnde de babakanla getirildi (1923). Atatrk'n lmnden sonra cumhurbakan seil290 di. Trkiye'yi kinci Dnya Sava'na sokmad. 1960'tan sonra babakanlk ve ana muhalefet partisi liderlii de yapt. Atatrk'n yanma, Antkabir'e gmld. smail Canbulat asker ve siyaset adam (stanbul 1880-zmir 1926). ttihat ve Terakki'nin asker kanadnn ilklerindendi. Talat Paa'nn ok gvendii kiiler arasndayd. zmit mebusu (1912), polis efi (1914). stanbul valisi (1915) ve stanbul ehremini (1916), sve bykelisi (1918) ve Dahiliye nazn (1918) oldu. Malta'ya srld. 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular arasnda yer ald. Mustafa Kemal Paa'ya dzenlenen zmir Suikast'yla ilgili grlerek stiklal Mahkemesi'nce asld. Masondu. ttihad Muhammediye Cemiyeti ttihad Muhammed Frkas olarak da bilinir, 5 nisan 1909'da stanbul'da kurulup, ksa sre sonra kapanan dinci siyas dernek. Dervi Vahdeti tarafndan kuruldu. Bu rgtn yayn organ Volkan gaze-tesiydi. Kesin yesi belli deildi. Saidi Nurs'nin de aralarnda bulunduu kurucu yelerinin byk ounluu derviler, din grevliler ve alayl askerlerden oluuyordu. slamc bir ideolojiye sahip rgt Kuran ve eriatn stnln salamak, Mslmanlarn sosyal ve politik etkinliklerini artrmak amacn gdyordu. Osmanl Meclisi'nde yesi yoktu. Osmanl Ahrar Frkasyla yakn ilikileri vard. 31 Mart

Ayaklanmas'ndan bir hafta nce kurulan rgt isyanda nemli rol stlendi. Ayaklanmann bastrlmasndan sonra varl sona erdi; yelerinin bir ksm idam edildi. Kaml (Atf) asker ve siyaset adam (anakkale 1882-? 1947). Manastr Asker Rtiye ve dadisi'nde okudu. 1903'te Harbi-ye'yi bitirdi. 4. ve 3. Ordu'da vazife ald. Ekya takibinde baar gsterdi. Nianclyla mehurdu. Ali Fethi (Okyar) Bey'in araclyla ttihat ve Terakki'ye girdi. Fedaler grubunda vazife ald. emsi Paa'y vurdu. Merutiyet'in ilanndan sonra mesleinde kald. Balkan Sava'nda yaraland. Cumhuriyet'ten sonra anakkale milletvekili olarak Meclis'e girdi. Kmil Paa sadrazam (Lefkoa 1832-Larnaka 1913). M-sr'daki Harp Akademisi'nde eitim grd. Oxford'u bitirdi. Msr Valisi Abbas'n hizmetinde tercmanlk yapt. Osman291 l devlet memurluuna girerek, imparatorluun eitli blge-lerinde grev ald; Halep (1869) ve Kosova (1877) valilii, ev-kaf nazrl (1880), sadrazamlk (1885) yapt. 1891'den sonra ngilizlere kar besledii ar dostluk yznden itibarn yitirdi, ancak ngilizler sayesinde srgn ve benzeri cezalardan kurtuldu. ngilizler tarafndan desteklenmesi, ayn zamanda ttihatlar arasnda liberalizm taraftan olarak tannmasna yol at. htilalden sonra izledii ngilizci siyaset, Byk Avrupa devletlerine tand imtiyazlar ve bu arada tilaf-larla olan ilikisi, onun ttihat ve Terakki'yle atmasna sebep oldu. Babli basknyla sadrazamlna son verildi. Karabekir (Kzm) asker ve siyaset adam (stanbul 1882-Ankara 1948). Babas Mehmed Emin Paa'dr. 1902'de Harp Okulu'nu, 1905'te Harp Akademisi'ni (birincilikle) bitirdi. 3. Ordu emrine verildi. Kta hizmetlerini tamamladktan sonra Manastr Mntka Erknharbiyesi'nde grev ald. Bulgar, Rum eteleriyle arpt. Manastr Gizli htilal Komitesi'ne girdi. Harp Okulu'nda retim yelii yapt. 1907'de Edirne ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1908'den sonra Edirne'de 2. Ordu'da grev yapt. 31 Mart Olay zerine Hareket Ordusu'yla stanbul'a geldi. Balkan ve anakkale savalarna katld. 1918'de mirliva oldu. 1919'da Dou Anadolu'daki 9. Ordu komutanlna atand. Ordusu direni hareketinin belkemiini oluturdu. 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kurucular arasnda yer ald. zmir Suikast davasnda tutukland, akland. 1926'da emekli oldu. Mustafa Kemal'in lmnden sonra siyasete dnd. 1946'da Millet Meclisi bakanlna seildi. Evliydi ve ocuu vard. Bektaydi. Kara Kemal aeci Kemal de denir, asl ad Ahmed Kemal, si-yaset adam, rgt (stanbul 1868-ay.y. 1926). ttihat ve Terakki'nin esnaf tekilatn kurdu. Birinci Dnya Sava'nda iae nazrlnda bulundu. ttihatlarn tevkifi srasnda yakalanmamak iin Aksaray'da bir evde sakland ve yakalanacan anlaynca o evin kmesinde intihar etti. Kuuba Eref soyad Sencer, istihbarat (stanbul 1873-Salihli 1964). II. Abdlhamid'in kuubas Hac Mustafa Bey'in oludur. Kuleli Askeri Lisesi'nde okudu. htilalci bir 292 rgte katld iin Edirne'ye srgn edildi. yl Edirne'de kaldktan sonra liseye dnd. Gizli rgte ye olduu gere-ekesiyle 1897'de babasnn Sultan Aziz ve II. Abdlha-mid'in kuubas olmasndan dolay en hafif cezayla Hicaz'a srld. Orada kardeleriyle birlikte Arap htilalci Cemiyeti'ni kurdu. Tutukland. Taif zindanndan prangadan kurtularak kat. 1907 banda deiik klk ve adlarla btn Arabistan dolat. 1907'de ttihat ve Terakki Cemiye-ti'ne katld. En nl fedalerden biriydi. Tekilat Mahsusa'nn ilk bakan oldu. 1917'de ngilizler tarafndan esir edildi. Arapa'nn her lehesini mkemmel konuuyordu. Cumhuriyetten sonra 150'likler listesine alnp srgne gnderildi. 1938'de affedildi. Vefatndan bir sre nce hatra ve dokmanlarm Salihli'deki iftliinde yakt. Kut (Halil) Halil Paa da denir, asker (stanbul 1882-ay.y. 1957). Enver Paa'nn kendinden kk amcas. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Tekilat Mahsusa'nn fedasiydi. Deiik cephelerde savat. Tmgenerallie kadar terfi etti. 1916'da Alman Komutan Von der Goltz'un lmnden sonra Irak'taki Osmanl kuvvetlerini ynetti. Savatan sonra Trk milliyetilerinin temsilcisi olarak Moskova'ya gitti. Cumhuriyetten sonra Trkiye'ye dnd. Mustafa Kemal'e, "Orduda bir vazifeye mi tayin edeceksiniz, yoksa serbest kal-mam m istiyorsunuz?" diye sordu. Mustafa Kemal Paa, "ki gn sonra size yant vereyim" dedi. ki gn sonra ankaya'ya davet ettii Halil Bey'e, "Serbest kalmanzn daha yararl olacan dnyorum" dedi. Halil Bey bu tarihten sonra ne siyasetle ne de askerlikle ilgilendi. Mahmud evket Paa sadrazam (Badat 1856-stanbul 1913). Basra Mutasarrf Sleyman Bey'in oludur. 1882'de Harbiye'den mezun oldu. Dokuz yl Almanya'da kald. 1905'te ferik oldu. Konya valilii yapt. htilal srasnda (1908) Kosova valisiydi. Daha sonra 3. Ordu'ya komuta etti. Hareket Ordusu komutan olarak 31 Mart Ayaklanmas'n bastrdktan sonra harbiye nazr ve 1., 2., 3. ordularn mfettii oldu, imparatorluun en gl kiisi haline geldi. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmedi, ancak hogr gsterdi. 1912'de tilaflar grevine son verdi. Ocak 1913'teki ttihat-

293 darbesinden sonra sadrazam ve Harbiye nazr yapld. Bir suikast sonucu ldrld. Mehmed Said Paa sadrazam (Erzurum 1838-stanbul 1914). Bir sre Erzurum'da memurluk yaptktan sonra 1859'da stanbul'a geldi. Damat Celaleddin Paa'nn himayesinde ykseldi. II. Abdlhamid'in birinci ktibi (1876), Ticaret ve Dahiliye nazn ve 1879'da sadrazam oldu. htilale (1908) kadar, Saray politikasnn olaan kaypaklna uygun olarak, kh parlad, kh gzden dt. 22 temmuz 1908'de yedinci kez sadrazam oldu. nceleri ttihatlara kar dmanca davrandysa da, ksa zamanda onlarla anlat. Mentee (Halil) siyaset adam (Milas 1874-ay.y. 1948). stanbul ve Paris'te hukuk renimi grd. Paris'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi ve muhtemelen, zmir'de Dr. Nzmla birlikte ihtilal iin alt. 1908, 1912 ve 1914'te Mentee mebusu seildi. Nisan 1911'de Talat Paa'nn yerine Dahiliye nazr oldu. Mays 1912'den austos 1912'ye kadar Meclisi Mebusan bakanl yapt. Mays 1914'te ikinci kez (ekim 1915'e kadar) ve ekim 1918'de nc kez (kasm 1918'e kadar) bu grevde bulundu. ray Devlet bakan (haziran 1913-mays 1914), Hariciye nazr (ekim 1915-u-bat 1917) oldu. Mays 1916'dan itibaren Adliye nazrln vekleten ynetti. Adliye nazrlna atand ve vekleten ray Devlet bakanlna getirildi (ubat 1917). Mart 1919'da tutukland ve Malta'ya srld. 1922'de Trkiye'ye dnd. zmir'den bamsz milletvekili seilinceye kadar (1931-1946) siyasal hayatn dnda kald. ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde Talat Paa'ya ok yakn oluuyla tannd. Nzm Bey Doktor Nzm ve Selanikli Nzm da denir, siyaset adam (Selanik 1870-zmir 1926). stanbul'da Asker Tb-biye'de okurken gizli ttihad Osman Cemiyeti'ne ye oldu (1889). Hakknda soruturma alnca Paris'e kat. renimini Paris'te tamamlad, burada Ahmed Rza'yla birlikte alt. 1902'de Paris'te toplanan Birinci Jn Trk Kongresi'ne katld. 1907'de ttihat ve Terakki'ye girdi ve en aktif yelerinden biri oldu. ttihat ve Terakki tarafndan Selanik'e davet edildi. Selanik'e 1908 htilali'nden nce gizlice ve hoca kyafetiyle geldi. Cemiyet'in Paris ve Selanik kollan arasnda 294

balant salad. Makedonya Grubu'yla birlemesine araclk yapt. Sonra zmir'e geerek orada Yakub Aa takma a-dyla bir ttnc dkkn at. ttihat ve Terakki'nin Ege tekilatn kurdu. Bata smet (nn) Bey olmak zere subaylar arasnda alt. Anadolu'da ttihat propagandas yapt. 1908 htilali patlak verince, II. Abdlhamid'in zmir'den Selanik zerine sevk ettii asker birliklerin arasna szmann yolunu buldu. Merutiyet'in ilanndan sonra, perde arkasnda almaya devam etmeyi tercih etti, Selanik Belediye Hastanesi batabibi olarak kald. ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'nin srekli yesiydi. 191l'e kadar Cemiyet'in genel sekreterliini yapt. 1918'de (austos-ekim) Maarif nazr olarak kabineye girdi. Mustafa Kemal'e kar ha-zrlanan zmir Suikasti'yla ilikisi olduu gerekesiyle asld. Nzm Paa asker ve devlet adam (stanbul 1858-ay.y.1913). Harbiye'yi bitirdikten sonra asker renimine Fransa'da devam etti. 190l'e kadar Makedonya, Yemen ve Hicaz'da hizmet grd. II. Abdlhamid tarafndan Badat'a srld. 1908'de Edirne'deki 2. Ordu'ya kumandan tayin edildi. stanbul garnizon kumandan oldu (nisan 1909). 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra Badat'a vali olarak gnderildi (nisan 1910-ubat 1911). ttihat ve Terakki iktidardan dtkten sonra Harbiye nazrl grevine getirildi (1912-1913). Babli Baskn srasnda Yakub Cemil tarafndan tabancayla vurularak ldrld. Noradunkyan (Gabriel) Ermeni asll devlet adam (stanbul 1852-?). Sultan Aziz'in frncbas Mikael Noradunkyan'n oludur. Galatasaray Lisesi'ni ve Mlkiyeyi bitirdi. Babli Hariciye Kalemi'ne girdi ve ksa srede burada mdr oldu. Tevfik Paa Kabinesi'nde Hariciye, Hseyin Hilmi Paa Kabi-nesi'nde Ticaret ve Nafa nazr oldu. 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra kurulan Ahmed Tevfik Paa Kabinesi'nde yerini muhafaza etti. Gazi Ahmed Paa Kabinesi'nde yine Hariciye nazr oldu. Okyar (Ali Fethi) asker ve siyaset adam (Pirlepe 1880-stanbul 1943). Kurmay yzba olarak Harp Akademisi'ni bitirdi (1903). ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi (1906). Tahttan in-dirilen II. Abdlhamid'in Selanik'e gtrlmesi grevini stlen295 di. 1908 Devrimi'nden sonra atae militer olarak Paris'e gnde-rildi (1910). 1911'de ttihat ve Terakki Frkas ktibi umumsi oldu. 1912'de askerlikten ayrld, ancak yine de Trablusgarp Cephesi'nde (1911-1912)

arpt. Manastr (1912) ve stanbul (1914) mebusu seildi. Sofya elilii grevinde bulundu (1915). Birinci Dnya Sava'ndan sonra 1918'de Hrriyetperver Avam Frkas'n kurdu. ngilizlerce tutukland. 1920'de Mill Mcadele'ye katld. TBMM'de mebusluk yapt. ileri bakan oldu (1923). Babakanlk grevinde bulundu (kasm 1924-mart 1925). Paris bykeliliine atand (1925-1930). 1930'da Serbest Frka'y kurarak partinin genel bakan oldu. 1933'te Konya milletvekili olarak TBMM'ye girdi. Londra bykelilii (1931-1939) ve Adalet bakanl (1939-1941) yapt. Orbay (Rauf) asker ve siyaset adam (stanbul 1881-ay.y. 1964). Bir Osmanl amiralinin oludur. Deniz Harp Oku-lu'nu bitirdi. Denizciliin btn kademelerinde hizmet grd. 1908'de Sisam Adas'nda kan isyan bastrd. Trablusgarp Harbi'nde deniz yoluyla ikmali salad. 1913'te Hamidiye zrhls komutan olarak ulusal bir kahraman oldu. Birinci Dnya Sava'nda donanmada ve Tekilat Mahsusa fedasi olarak ran'da grev yapt. Mir zzet Paa Kabinesi'nde Bahriye nazrl grevinde bulundu. Brest-Litovsk ve Mondros antlamalarnda Osmanl heyetinin yesiydi. Mays 1919'da ulusal direnii rgtlemek zere Anadolu'ya geti. Hareketin liderlerinden biri ve son Osmanl Mebusan Meclisi'nde mart 1920'ye kadar milliyetilerin bayd. Bu tarihte Meclis'in ka-patlmas zerine Malta'ya srld. Yurda dnnden sonra Ankara'ya giderek TBMM'de yer ald. Nafa vekillii (1921-1932) ve babakanlk (1922-1923) yapt. 1923'ten itibaren Cumhuriyet Halk Frkas iinde Mustafa Kemal ve smet paalarn siyasetlerine kar muhalefetin liderliini stlendi. 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kurdu. 1926'da zmir Suikast'nn arkasndaki "beyin" olmakla suland ve gyaben 10 yl hapis cezasna arptrld. 1926'dan 1936'ya kadar yurtdnda yaad. 1939'da yine siyas hayata girdi. Daha sonra Londra bykelisi oldu (1942-1944). Osmanl Ahrar Frkas ttihat ve Terakki'ye muhalefet etmek zere kurulan ilk siyas parti (14 eyll 1908-30 ocak 1910). 296 Frkaya mensup ve yardmc olanlar arasnda, Prens Saba-haddin, eski Sadrazam Kmil Paa, erif Paa, Hasan Fehmi Efendi, Mevlanzade Rifat, gazeteci Ali Kemal vard. Kirkor Zhrap, Dr. Rza Nur, Ahmed Samim frkann yeleri arasndayd. Damat Salih Paa da frkaya ilgi gsterdi. lk seimlerde hibir mebusluk kazanamayan frka, stanbul dnda hibir yerde ube de aamad. Mal durumu daima ok zayf kald. Kuruluundan bir buuk yl sonra, Nureddin Ferruh Bey frkann faaliyetlerine son verildiini bildiren beyannameyi yaynlad. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti cemiyet ve siyas parti. Ad ilk olarak 1889'da duyuldu. Askeri Tbbiye rencileri tarafndan kuruldu. stibdat rejimine kar bir cemiyetti. Birka yl sonra II, Abdlhamid lke iindeki rgt etkisiz duruma getirdi. Bir i dinamik simgesi olan asl ttihat ve Terakki Cemiyeti 1906'da Selanik'te 3. Ordu subaylarnn giriimiyle kuruldu. lk kurucular 10 kiiydi. 1907 ylnda Paris rgtyle anlat ve nce 'Terakki ve ttihat", sonra "ttihat ve Terakki" adn ald. Merkezi Selanik saylyordu. rgtlenmesi Makedonya'yla snrl kalmad. Din, mezhep, millet fark gzetmeksizin imparatorluun her yerine kk sald. ttihat ve Terakki nce Osmanlcl benimsedi, sonra Trk ve Trkletirici bir politika izledi. 31 Mart'ta Hareket Ordusu tarafndan yok olmaktan kurtarld ve Cemiyet, daha fazla ordu hiyerarisini kendi yapsnda yanstmaya balad. 1908-1918 arasnda iktidarda kald. Cemiyet'in son kongresi 1918 ylnda yapld. ttihat ve Terakkicilerin yurtdnda frka kuracaklar sylendi ancak beklenen olmad. Rumeli, ttihat ve Terakki, Hrriyet, ray mmet, Tanin gibi Cemiyet'e ait ve bal gazeteler vard. mer Naci asker ve siyaset adam (? 1880-Kerkk 1916). 1902'de Harbiye'den temen olarak mezun oldu. Serveti F-nun hareketine katld. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk -yelerindendi. Paris'e, Kafkasya'ya, sonra da ran'a (1907) kamak zorunda kald; tutukland, hapsedildi. htilalden (1908) sonra ttihatlarn araya girmeleriyle serbest brakld. Cemiyet iinde hayli nfus sahibiydi. Trablusgarp (1911) ve Balkan (1912) savalarna katld. kinci Meclis'te Krkki-

297 lise (Krklareli) mebusu olarak bulundu. ttihat ve Terakki'nin merkezi umum yeliine seildi (1910-1912). Babli Baskn'n dzenleyenlerin bandayd. ran Cephesi'nde, tifs hastalndan ld. Prens Sabahaddin siyaset adam ve toplumbilim kuramcs (stanbul 1878-Colombier, Neuchtel 1948). Babas Damat Mahmud Paa (1855-1903), 1899'da olu Sabahaddin ve Ltfullah'la birlikte Paris'e kat. Babasnn lmnden sonra, Jn Trkler iindeki hizbin bana geti ve "Teebbsi ahs ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti'ni kurdu. tilaflarn i-deolou, ttihat aleyhtarlarnn lideriydi. 1908'de stanbul'a dnd. Beraberinde babasnn kemiklerini getirdi. Hibir zaman aktan aa liberallere liderlik etmedi,

perde arkasnda kalmay tercih etti. Ama Mahmud evket Paa'nn ldrlmesi zerine muhalefeti tasfiyeye giden ttihat ve Te-rakki'den kurtulmak iin kadn kyafetiyle ngiliz bandral Victoria gemisine binerek stanbul'dan kat (1913). Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan sonra Osmanl hanedanna mensup olduu iin yurda girmesi yasakland. Resneli Niyazi Kolaas Niyazi de denir, asker (Resne 1873-Avlonya 1913). 1896'da Harbiye'den temen olarak mezun oldu. 1897 Yunan Sava'nda n kazand. Rtbesi ykseldi. 1903 ylndan 1908 ylna kadar 3. Avc Taburu'nda Bulgar komitaclara kar savat. Temmuz 1908'de hrriyet kahramanlarndan biri oldu. Ordunun harekete gemesi kararla-trlnca emrindeki 400 kiilik Resne Mill Taburuyla daa kt. Merutiyet'in geri getirilmesine yol aan ayaklanmann lideri olarak n yapt. Bir sre hayli reklam yapld, kendisinden "Kahraman Hrriyet" olarak sz edildi, ad bir sava gemisine verildi. Resneli Niyazi asker grevine geri dnd. Hareket Ordusu'yla stanbul'a geldi (1909). Cemiyet iinde nemli bir rol oynamad. iftliine ekildi. Arnavutluk'ta kan davas nedeniyle hasmlar tarafndan ldrld. Said Halim Paa sadrazam (Kahire 1863-Roma 1921). Kava-lal Mehmed Ali Paa'nn torunu ve Halim Paa'nn oludur. Tahsilini Avrupa'da yapt. Msrl bir prens olmasna ramen hayatnn byk ksmn stanbul'da geirdi. II. Abdlhamid, Kavalal ailesinin fertlerini devlete balamak siyasetini 298 takip ettii iin kendisini 1888'de paalk rtbesiyle ray Devlet azalna getirdi. 1908'den sonra stanbul'a geldi. Ye-niky Belediye Dairesi reisi oldu. (Buradaki gzel yals, Bo-az'n en gzel yaplarndan biriydi; 1995'te yand.) Arapa, ngilizce, Franszca bilirdi. slamlamak adyla Franszca yazd kitap, Mehmed Akif Ersoy tarafndan Trke'ye ev-rildi. 1912'de ray Devlet bakanlna getirildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti ktibi umumsi, 1913'te ikinci kez ray Devlet bakan, gn sonra Hariciye nazr, Mahmud evket Paa'nn suikast sonucu ldrlmesinden sonra da sadrazam oldu. Birinci Dnya Harbi'nin kt gnlerde, Almanya'yla ittifak yaplm olmasna ramen savaa girilmesine karyd. stifa etti, fakat Sultan Read'n sraryla yerinde kald. 1917 ubatnda bu grevden istifa etti, yerine Talat Paa geti, Ayan azalna dnd. Mondros Mtarekesi'nden sonra Mal-ta'ya srld (1919). kinci nn zaferinden sonra ngilizlerle yaplan anlama gerei Malta srgnleri serbest braklnca Damat Ferid hkmetine gvenmediinden nce svire'ye daha sonra talya'ya gitti. Roma'da bir Ermeni militan tarafndan ldrld. Naa stanbul'a getirildi, Sultan Mahmud Trbesi'nin bahesinde babasnn mezarnn yanna gmld. Sapancal Hakk asker ve siyaset adam (Sapanca 1882-ay.y. 1952). Halep'ten g etmi bir Trkmen ailesinin ocuuydu. Babas koyun ticaretiyle urayordu. Babas vefat e-dince annesi Beikta Askeri Rtiyesi'ne yazdrd. Edirne Askeri dadsi'nden sonra girdii Harp Okulundan 1903'te mezun oldu. 3. Ordu'ya katld. ttihat ve Terakki'ye girdi. Hakknda yakalama emri knca Karada'a kat. 1908 htilaliyle hrriyetine kavutu. Ikodra'da Cemiyet'in sorumlu sekreteri olarak alt. Birok cephede savat. Mustafa Kemal'in yakn arkadayd. Ticarete atld. Yakub Cemil'le birlikte yargland. Kastamonu'ya srgn edildi. Kat. stiklal gazetesini kard. Sleyman Asker asker (Prizren 1884-Basra 1915). Vehbi Paa'nn oludur. 1902'de Harp Okulu'nu bitirdi. 1908'den nce ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1909-1911 ara299 snda Badat'ta jandarma komutan olarak grev yapt. 1912'de Trablusgarp'ta Mustafa Kemal'in, 1913'te Enver Bey'in komutasndaki 10. Kolordu kurmaynda alt. Edirne'nin kurtarlmasnda ve onun ardndan Bat Trakya'daki ete savanda nemli rol oynad. Garb Trakya Muvakkat Trk Hkmeti'nin bakanlm yapt. 1914'te Basra valisi tayin edildi. ngilizlere kar savamak zere Tekilat Mahsusa mfrezesi kurdu, savat ama yenildi. Yenilgiyi hazmedemedi, intihar etti. emsi Paa asker (d. Tiran 1858). ok gen yata gnll o-larak 1877-1778 Osmanl-Rus Sava'na katld, iki defa ya-raland. 1897 Yunan Sava'ndaki byk cesaretiyle II. Ab-dlhamid'in gvenini kazanarak neferlikten paala kadar ykseldi. ok cesur oluu ve padiaha mutlak sadakatiyle tannd. mza yerine "emsi emso" kazl mhr kullanrd. Merutiyet hareketini bastrmakla grevlendirildi. Temen Atf tarafndan ldrld. Talat Paa sadrazam (Edirne 1874-Berlin 1921). Krcaali'nin Cepheli kynden Ahmed Vasf Efendi ile Hrmz Hanm'n oludur. Annesi ve babas Trkmen'dir. Muhalifleri Kpt (in-gene) olduunu iddia etmiler ve bu iddialarn Larousse Uni-versel'in 1932 basksndaki bilgiye dayandrmlard. Ancak biyografici brahim Alaettin Gvsa bunun Tanak komitacs, Van mebusu Vahan Papazyan'n olu Arakel Papazyan tarafndan yazldn tespit etmitir. Yoksul bir ailedendi, snrl e-itim grd. Edirne Posta Telgraf daresi'ne girdi ve Musev Alyans srail Mektebi'ne Trke retmeni oldu. Mektebin mdr Msy Lupa'nn kzndan Franszca rendi. 1890'dan sonra istibdat idaresi aleyhine almaya balad ve bu nedenle tevkif edildi.

Edirne tevkifhanesinde 25 ay kald. 1899 ubat aynda, Kadir gecesi sebebiyle affedildi. Selanik'e srld. Mason locasna girdi. Hukuk tahsili grd. 1906'da Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ni kurdu. Devrim sonrasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en nemli yelerinden biri oldu. lk Mebusan Meclisi de dahil btn ttihat ve Terakki dnemi meclislerinde Edirne mensubu olarak yer ald. 10 mart 1911'de evlendi. Talat Paa, ei dolaysyla Namk Kemal'in akrabasyd. Babli Baskn'ndan sonra, 1913300

1917 yllan arasnda Dahiliye nazrl, 1917-1918 yllarnda sadrazamlk yapt. Cemiyet'in dalmas zerine bu grevinden istifa etti (1918) ve 2-3 kasm 1918 cumartesi gecesi Alman Sefareti'nin Loreley adl gemisiyle Almanya'ya kat. 15 mart 1921'de Berlin'de, ran'n Salmas ehrinde doan Ermeni komitac Sogomon Tayleryan tarafndan tabancayla vurularak ldrld. 1944'n ubat aynda naa vatana getirildi ve mcadele arkadalarndan ounun yatt Hrriyeti Ebediye ehitlii'ne konuldu. Masondu. Bektaydi. Topal Tevfik suikast (l. stanbul 1913). Sadrazam Mah-mud evket Paa'nn suikastna kart. Divanharp nnde, Mahmud evket Paa'y neden ldrd sorulduunda, "Bana, bu paann Ruslarla anlap stanbul'u onlara verecei anlatld. Bir de gizli mektubunu okudular" dedi. Kendisinin okuma yazmas yoktu. Kumarbazd. dam edildi. Uaklgil (Halit Ziya) romanc ve ykc (stanbul 1866-ay.y. 1945). ttihat ve Terakki Cemiyeti yesiydi. zmir'de Nevruz, stanbul'da Serveti Fnun (1896) dergilerini kard. Devlet memurluunda bulundu, Reji daresi'nde alt. htilalden sonra niversitede estetik ve yabanc diller dersleri verdi. Padiaha (Mehmed Read) birinci ktip tayin edildi (1909). Diplomatik grevlerle Avrupa'da bulundu (1913-1914). Anlarn Saray ve tesi (3 cilt, stanbul, 1940-1942) adl kitapta anlatt. rgpl Mustafa Hayri din ve siyaset adam (rgp 1867-s-tanbul 1927). htilalden (1908) sonra btn Meclis'lerde Nide'den mebus seildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu (1908-1917). Adliye (1911) ve Evkaf (1911-1912 ve 1913-1914) nazrl grevlerinde bulundu. Yaln (Hseyin Cahit) gazeteci ve siyaset adam (Balkesir 1874-stanbul 1957). 1896'da Mlkiyeyi bitirdi. retmenlik, gazetecilik, evirmenlik, yazarlk yapt. htilalden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. Her Meclis'te de stanbul mebusu olarak bulundu. Hseyin Kazm'la birlikte Cemiyet yanls bir gazete olan Tanin'i kard. Meclisi Mebusan'n bakanvekili (1914-1916) ve bakan (1916-1918) oldu. rgt iinde Talat Paa'nn en yaknlarndand. 1919'da 301 ngilizler tarafndan tutukland ve Malta'ya srld. Anadolu'ya dndkten sonra tekrar Tanin'i yaymlad. Hkmetin siyasetini eletirdii iin iki kez tutukland ve 1925'te o-rum'a srld. Mustafa Kemal'in lmnden sonra, stanbul ve Kars milletvekili olarak TBMM'de bulundu (1939-1950). 1948'den itibaren Cumhuriyet Halk Partisi'nin yayn organ Ulus'un bayazarln yapt. 1954'te bu kez Demokrat Parti ynetimi tarafndan tutukland ve iki yl hapse mahkm edildi. Edebiyat ve gazetecilik alanlarndaki almalarn lmne kadar srdrmtr. Yenibaheli kr asl ad Ahmet kr Ouz, asker ve siyaset adam (stanbul 1881-ay.y. 1953). Aabeyi Nail ile kendisine "Hanmn Oullar" derlerdi. Babas Kaymakam Dr. Ahmed Bey'dir. Annesi erkez'di. Tekilat- Mahsusa'nn fedasiydi. Aabeyi Nail'le birlikte birok cephede bulundu. Ankara'daki ulusal glere silah, cephane ve adam karan Karakol Cemi-yeti'nin de elemanyd. Kocaeli ve stanbul yresinde Kuvay Milliye'yi rgtledi. lk TBMM'ye stanbul milletvekili seildi (1920). Mustafa Kemal'e kar oluan (1922) ikinci grupta yer ald. Yeniden milletvekili seilemedi (1923). Aabeyi Nail, Atatrk'e zmir'de suikast dzenlenmesi olayna ad kar-tndan idam edildi. Yenibaheli krnn vey olu Trkiye Sosyalist Partisi'nin kurucusu Burhan Ouz'dur. Ziya Gkalp asl ad Mehmed Ziya, yazar ve toplumbilimci (Diyarbakr 1876-stanbul 1924). renimini tamamlamak iin Diyarbakr'dan stanbul'a geldi (1896) ve Veteriner Fa-kltesi'ne girdi. htilalci faaliyetlerinden tr tutuklanarak Diyarbakr'a gnderildi (1897). 1908'de kard Dicle adl kk gazeteyle dikkati ekti. htilalden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Diyarbakr rgt temsilcisi olarak 1909 Kongresi'ne katlmak zere Selanik'e gitti. Merkezi umum yeliine seildi ve 1918'e kadar bu grevde kald. Talat Paa'nn yakn olarak tannd. Felsefe retmenlii yapt, dergiler kard. 1919'da Mttefikler tarafndan tutuklanarak Malta'ya srld. 1921'de yurda dndnde Kemalistler tarafndan hayli souk karland. Daha sonra Kemalistlerle aras dzeldi. 1923'te Diyarbakr milletvekili olarak Meclis'e girdi. Sekiz kitab yaymland.