İşaretler - Slaytlar

Hafta 1:
aretler ve Sistemler
Srekli-zaman ve ayrk-zaman iaretler

Bamsz deikenin dntrlmesi

stel ve sinzoidal iaretler

mpuls ve birim basamak fonksiyonlar

Srekli-zaman ve ayrk-zaman sistemler

Sistemlerin temel zellikleri
Ele Alnacak Ana Konular
aretler bir olayn davran veya doas hakknda bilgi iermektedir.

aretleri eitli ekillerde ifade etmek mmkndr. aretler, matematiksel olarak
bir veya daha fazla bamsz deikenin fonksiyonu biiminde temsil edilir.

rnein, ses iareti zamann fonksiyonu olarak akustik basnla belirtilir. Benzer
ekilde, bir grnt iki konum deikeninin fonksiyonu olarak parlaklkla
tanmlanr.

Bu derste, aksi belirtilmedii srece bir bamsz deikenli iaretleri inceleyecek
ve bamsz deikene ZAMAN diyeceiz. Ancak, tm fiziksel olaylarda
bamsz deikenin zaman olmad hatrda tutulmaldr. rnein, meteorolojik
aratrmalarda ykseklie bal olarak hava basnc, scaklk ve rzgar hznn
deiimi hakknda bilgi nemlidir. Bu durumda bamsz deiken yksekliktir.
ncelenen iaretler ise hava basnc, scaklk ve rzgar hzdr.
Bir ses kayd. aret, should we
chase kelimlerini, zamana bal
olarak akustik basn deiimleri
eklinde temsil etmektedir. st satr
should, ikinci satr we ve son iki
satr chase kelimlerine karlk
gelmektedir.
Bu derste, srekli-zaman ve ayrk-zaman eklinde snflandrlan temel iki tr
iareti inceleyeceiz. Srekli-zaman iaret durumunda, bamsz deiken
sreklidir ve dolaysyla iaret bamsz deikenin tm deerleri iin tanmldr.
Dier yandan, ayrk-zaman iartler sadece belirli zamanlarda tanmldr ve
bamsz deiken ayrk deerler alr.

Zamann fonksiyonu olarak ses iareti ve yksekliin fonksiyonu olarak
atmosferik basn srekli-zaman iaretlere rnektir. stanbul Menkul Kymetler
Borsas (MKB) haftalk endeksi ve dnyadaki lkelere gre toplam nfs ayrk-
zaman iaretlere rnektir.

Srekli-zaman ve ayrk-zaman iaretlerini birbiriyle kartrmamak amacyla,
srekli ve ayrk durumlarda bamsz deiken iin srasyla t ve n; iaretler iin
de x(t) ve x[n] notasyonlarn kullanacaz.
(a) Srekli-zaman ve (b) ayrk-
zaman iaretlerinin grafik
gsterilimi. 2.5 kiiden oluan bir
aile iin ortalama kazantan sz
etmenin anlamsz olmas gibi bir
ayrk-zaman iaretinin 3.5. rnei
hakknda sz etmek de anlaml
deildir. Bu yzden, kayna ne
olursa olsun, ayrk-zaman
iaretlerinin nnin tamsay
deerleri iin tanml olduuna
dikkat ediniz.
aretler eitli fiziksel olaylar temsil edebilir. ou uygulamada, ilgilenilen
iaret bir fiziksel sistemdeki g ve enerjiyi belirten fiziksel byklklerle
dorudan ilikilidir.
Bir srekli-zaman iareti x(t)de t
1
t t
2
aralnda ve bir ayrk-zaman iareti
x[n]de n
1
n n
2
aralndaki TOPLAM ENERJ, |x| saynn genliini
gstermek zere

ilikilerinden hesaplanr. ORTALAMA G, sonular ilgili aralklarn boyuna
blnr (srekli durumda t
2
- t
1
; ayrk durumda n
2
- n
1
+ 1) elde edilir.
Yukarda verilen ilikileri sonsuz aralk durumuna genelletirmek mmkndr.
Araln sonsuza gitmesi limit durumunda ilgili tanmlar elde edilir:

2
1
2
1
2 2
| ] [ | , | ) ( |
t
t
n
n n
n x dt t x
N
N n
N
T
T
T
N
N n
N
T
T
T
n x
N
P dt t x
T
P
n x E dt t x E
2 2
2 2
| ] [ |
1 2
1
lim | ) ( |
2
1
lim
| ] [ | lim | ) ( | lim
Enerji ve g ieriine gre iaretler snfa ayrlabilir.

Sonlu enerjiye sahip (E

< ) iaretlere ENERJ ARET denir. Enerji
iaretlerinin gc sfr olmaldr. Bir rnek vermek gerekirse, [0,1] aralnda 1,
dier zamanlarda sfra eit olan bir srekli-zaman iaretinin enerji iareti
olduunu gstermek zor deildir.

Sonlu gce sahip iaretlere (P

< ) G ARET denir. G iaretlerinin
enerjisi sonsuz olmaldr. Deeri 4 olan sabit bir ayrk-zaman iareti (tm n
deerleri iin x[n] =4) g iaretidir.

Dier bir grup iaretler iin ne enerji ne de g sonlu bir deere sahiptir. x(t) = t
eklinde bir iaret bu gruba girmektedir.
Bamsz deikenin dnm
aret ve sistem analizindeki nemli bir kavram bir iaretin dntrlmesidir.

rnein, bir uak kontrol sisteminde pilotun eylemlerine karlk iaretler
elektriksel ve mekanik sistemler araclyla uan hz veya konumundaki
deiikliklere dntrlr.

Dier bir rnek olarak, bir ses siteminde kaset veya CDye kaydedilmi mzii
temsil eden bir giri iareti istenilen karakteristikleri iyiletirme, kaydetme
grltsn gidermek amacyla deitirilebilir.

Aada, bamsz deikene yaplan basit deiikliklerden oluan dnmleri
ele alacaz.

Bu basit dnmler, iaretler ve sistemlerin temel zelliklerini tanmlamamza
imkan verecektir.
Bamsz deikenin dnm
Bamsz deikene yaplabilecek dnmlerden birisine ZAMANDA
TELEME denir ve srekli durum iin x(t-t
0
) eklinde ifade edilir (ayrk-durumda
ifade x[n-n
0
]dir). Orijinal ve telenmi iaretlerin ekli ayndr ancak iaretler
birbirlerine gre kaymtr.

teleme ile radar, sonar ve sismik iaret ileme uygulamalarnda karlalr. Bu
uygulamalarda, farkl konumlardaki alclar bir ortamdan iletilen bir iareti alglar.
aretin alclara ulama sreleri arasndaki farktan tr alclardaki iaretler
birbirine gre telenmi olmaktadr.
Bamsz deikenin dnm
Bamsz deikene yaplabilecek ikinci bir dnme ZAMANI TERSNE
EVRME denir ve srekli durumda matematiksel olarak x(-t) eklinde ifade
edilir. Orijinal iaretin dikey eksen (t = 0) etrafnda dndrlmesiyle zaman
tersine evrilmi iaret elde edilir.
Bamsz deikenin dnm
Bamsz deikene yaplabilecek nc dnme LEKLEME denir ve
srekli durumda x(t) biiminde temsil edilir. ya lekleme katsays denir.
nn 1den byk olmas durumunda orijinal iaretin eklini bozmadan iareti
kadar daraltarak eklenmi iareti elde ederiz. Aksi durumda, orijinal iaret nn
tersi kadar geniletilir.
Bamsz deikenin dnm
imdi orijinal iarete bu temel dnmn birlikte uygulanmasn ele alacaz.
Genel dnm x(t+) eklinde ifade edilebilir. Orijinal iaretten dntrlm
iareti bulmak iin , iaret ilk nce kadar telenir, daha sonra otelenmi iaret
ile leklenir. nn negatif olmas durumunda ayrca zaman tersine evrilir.
Aada, bir srekli-zaman iareti x(t) iin, x(t+1), x(-t+1), x(3/2t) ve x(3/2t+1)
iaretleri izilmitir.
Bamsz deikenin dnm
TANIM: Bir srekli-zaman iareti tnin deerinden bamsz olarak x(t) = x(t+T)
eitliini pozitif bir T deeri iin salyorsa T periyodu ile periyodiktir. Eitliin
geerli olduu en kk T deerine temel periyod (T
0
) denir. Periyodik olmayan
iaretlere aperiyodik denir.

TANIM: Bir ayrk-zaman iareti nnin deerinden bamsz olarak x[n] = x[n+N]
eitliini pozitif bir tamsay N deeri iin salyorsa N periyodu ile periyodiktir.
Eitliin geerli olduu en kk N deerine temel periyod (N
0
) denir.
T
0
= T N
0
= 3.
Bamsz deikenin dnm
TANIM: Bir iaret zaman tersine evrilmi haline eitse (x(t) = x(-t)) FT; zaman
tersine evrilmi halinin negatifine eitse (x(t) = - x(-t)) TEK iarettir.

TANIM: Bir iaret ile zaman tersine evrilmi halinin toplamnn yarsna iaretin
FT PARASI denir. Bener ekilde, iaret ile zaman tersine evrilmi halinin
farknn yarsna iaretin TEK PARASI denir.
ift iaret tek iaret
) ( ) (
2
1
) (
) ( ) (
2
1
) (
t x t x t x Od
t x t x t x Ev
Bamsz deikenin dnm
Bir ayrk-zaman iareti ile iaretin ift ve tek paralar aada verilmitir.
Srekli-zaman stel ve sinzoidal iaretler
Srekli-zaman karmak stel iaretin genel ifadesi, C ve a karmak saylar olmak
zere x(t) = Ce
at
dir. Bu iki parametrenin deerine bal olarak karmak stel
iaret farkl davran gsterir.

Aada gsterildii gibi C ve a gerel ise, iki durum vardr. a pozitif ise x(t) artar,
aksi halde azalr. Ayrca, a = 0 olduunda, x(t) sabit olmaktadr.
(a) a > 0, (b) a < 0.
a gerel ksm sfr olan karmak bir say (a = jw
0
t), yani olsun. Bu
durumda x(t) periyodiktir.

Periyodiklik tanmndan, x(t)nin periyodik olmas iin eitliini
salayan pozitif bir T deeri bulunabilmelidir. stel saylarn zelliinden

olduundan, periyodiklik iin olmaldr.

Tnin alaca deer w
0
a baldr. w
0
= 0 ise, x(t) =1 olup Tnin herhangi bir deeri
iin periyodiktir. w
0
0 ise, en kk pozitif T deeri (temel periyod) iin

bulunur. O halde, iaretleri ayn temel periyoda sahiptir.
t j
e t x
0
) (
t j T t j
e e
o 0
) (
T j t j T t j
e e e
0 0 0
) (
1
0
T j
e
| |
2
0
0
T
t j t j
e e
0 0
ve
Periyodik karmak stel iaretle yakndan ilikili bir iaret
eklinde tanmlanan sinzoidal iarettir.

tnin birimi saniye ise, ve
0
n birimleri radyan ve saniye bana radyandr.
0
= 2 f
0
yazlrsa f
0
n birimi, saniye bana deiim says veya hertz (Hz)dir.

Sinzoidal iaret periyodik olup temel periyodu eklindedir.

) cos( ) (
0
t A t x
| |
2
0
0
T
Euler ilikisi kullanlarak, karmak stel ve sinzoidal iaretler birbiri cinsinden
yazlabilir. likiler aada verilmitir:

Edeer olarak, sinzoidal iaretler, karmak stel iaretin gerel ve sanal ksm
eklinde ifade edilebilir:

stel iaretler atomik patlamalardaki zincir reaksiyonlar, karmak kimyasal
ilemleri, radyoaktif bozunumu, RC devrelerinin ve snml mekanik sistemlerin
yantn modellemede kullanlr. Benzer ekilde, sinzoidal iaretler enerjinin
korunduu fiziksel sistemlerde karmza kar. rnein, bir LC devresinin doal
yant ve bir mzik tonuna karlk gelen akustik basn deiimleri sinzoidaldir.
t j j t j j
t j
e e
A
e e
A
t A
t j t e
0 0
0
2 2
) cos(
) sin( ) cos(
0
0 0
} Im{ ) sin(
} Re{ ) cos(
) (
0
) (
0
0
0
t j
t j
e A t A
e A t A
Bir srekli-zaman sinzoidal veya periyodik karmak stel iaretin temel
periyodu T
0
, TEMEL FREKANS olarak adlandrlan |
0
| ile ters orantldr.

0
= 0 ise, x(t) sabit olup herhangi bir positif T iin periyodiktir. O halde, sabit
bir iaretin temel periyodu tanmszdr. Ancak, sabit bir iaretin temel periyodunu
sfr kabul edebiliriz (sabit bir iaretin deiim hz sfrdr).
Periyodik karmak stel ve sinzoidal iaretlerin g iareti olduu gsterilebilir.

Periyodik karmak stel iaretlerden ou dier iaret retilebilir. Ortak bir
periyod ile periyodik olan periyodik stel iaretler kmesine HARMONK
LKL KARMAIK STEL KMES denir.

e
j t
iaretinin T
0
ile periyodik olabilmesi iin T
0
= 2 k, k = 0, 1,2,... olmaldr.
0
= 2 / T
0
olarak tanmlanrsa, T
0
= 2 k koulunun salanmas iin ,
0
n
kat olmaldr. O halde, harmonik ilikili bir karmak stel kmesi, pozitif bir
0

frekansnn katlarna eit temel frekansa sahip periyodik stel iaretler kmesidir:

k = 0 iin
k
(t) sabittir, herhangi bir dier k deeri iin
k
(t), |k|
0
temel
frekansyla veya

temel periyodu ile periyodiktir.
k
(t)ye k. HARMONK denir.
,... 2 , 1 , 0 , ) (
0
k e t
t jk
k
| | | |
2
0
0
k
T
k
Srekli-zaman karmak stel iaretin genel ifadesi, C ve a karmak saylar olmak
zere Ce
at
ile verildiini hatrlaynz. C, kutupsal koordinatlarda C = |C|e
j
, a ise
kartezyen koordinatlarda a = r + j
0
eklinde ifade edilsin.

C ve a yerine konulup Euler ilikisi konulursa karmak stel iaret

eklinde yeniden dzenlenebilir. Bu ilikiden aadaki gzlemler yaplabilir.

Karmak stel iaretin genlii |C|e
rt
dir.

r = 0 ise, karmak stelin gerel ve sanal ksmlar sinzoidaldir.

r > 0 ise, gerel ve sanal ksmlar artan stel iaret, aksi halde azalan stel iaret
ile arplr. Azalan stel iaret ile arplan sinzoidal iaretlere SNML
sinzoidal denir. Snml sinzoidal iaretlerle RLC devrelerinde ve mekanik
sistemlerde karlalr. Bu tr sistemler, zamanla azalan salnml enerji retir.
) sin( | | ) cos( | |
0 0
t e C j t e C Ce
rt rt at
(a) Artan sinzoidal iaret x(t) = Ce
rt
cos(
0
t + ), r > 0.
(b) Azalan sinzoidal iaret x(t) = Ce
rt
cos(
0
t + ), r < 0.
ekillerde kesikli eriler |C|e
rt
fonksiyonlarna karlk gelmektedir.
Ayrk-zaman karmak stel iaretin genel ifadesi, C ve karmak saylar olmak
zere x[n] = C
n
dir. = e
olmak zere, stel iaret x[n] = Ce

n
eklinde de
yazlabilir. C ve nn ald deerlere gre iaretin ekli deiir.

C ve gerel ise, aadaki durumlar mmkndr:

|| > 1 ise, iaretin genlii n arttka stel olarak artar.
|| < 1 ise, iaretin genlii n arttka stel olarak azalr.
pozitif ise, iaretin tm deerleri ayn iarete (hepsi pozitif veya negaif) sahiptir.
negatif ise, x[n]nin iareti rnekten rnee deiir.
= 1 ise, x[n] sabittir (x[n] = C).
= -1 ise, x[n] dnml olarak C ve C deerlerini alr.

Ayrk-zaman gerel stel iaret doum oranna bal olarak nfus art ve zamana
(gn, ay, yl vb) bal olarak yatrm sonucunda elde edilen kar gibi olaylar
modellemede kullanlr.
Ayrk-zaman stel ve sinzoidal iaretler
Ayrk-zaman gerel stel iaret x[n] = C
n

(a) > 1
(b) 0 < < 1.
(c) -1 < < 0.
(d) < -1
Srekli durumda olduu gibi, karmak stel iaretle yakndan ilikili bir iaret
eklinde tanmlanan sinzoidal iarettir.

n boyutsuz ise, ve
0
n birimleri radyandr.

Euler ilikisi kullanlarak ayrk-zaman karmak stel ve sinzoidal iaretler
birbirleri cinsinden yazlabilir:

Ayrk-zaman karmak stel ve sinzoidal iaretlerin, srekli durumda olduu gibi
g iaretleri olduunu gstermek zor deildir.
) cos( ] [
0
n A n x
n j j n j j
n j
e e
A
e e
A
n A
n j n e
0 0
0
2 2
) cos(
) sin( ) cos(
0
0 0
C ve iin kutupsal koordinatlarda C = |C|e
j
, yazlp C
n
ifadesinde
yerine konulursa ayrk-zaman karmak stel iaret aadaki gibi yazlabilir:

|| = 1 ise, karmak stel iaretin gerel ve sanal ksmlar sinzoidaldir. || < 1 ise,
sinzoidal iaretler azalan bir stel iaretle, aksi halde ise artan bir stel iaretle
arplmaktadr.
0
j
e
) sin( ) cos(
0 0
n C j n C C
n n
n
Srekli-zaman ve ayrk-zaman iaretler arasnda nemli farklar vardr. Birinci fark
olarak, aada gsterildii gibi , 2 ile periyodiktir:

Srekli durumda
0
n farkl deerleri iin farkl iaretler olmasna karn,
ayrk-durumda iaretinde
0
yerine
0
+ 2,
0
+ 4,
0
+ 6 yazldnda
ayn sonu elde edilmektedir. Bu yzden, ayrk-zaman karmak stel iaretleri 2
uzunluundaki bir frekans aralnda incelemek yeterlidir. Genelde 0
0
< 2
veya -
0
< seilir.

|
0
| arttka iaretinin temel freakans artyordu. Ayrk durumda bu geerli
deildir.
0
, 0dan ye doru artarken iaretinin birim zamandaki salnm
says artarken den 0a doru artarken salnm says azalr. O halde, ayrk-zaman
karmak stel iaret,
0
n 0 veya nin ift katlarna yakn deerleri iin dk
frekansl, nin tek katlarna yakn deerleri iinse yksek frekansldr.
n j
e
0
n j n j n j n j
e e e e
0 0 0
2 ) 2 (
t j
e
0
n j
e
0
t j
e
0
n j
e
0
iaretinin periyodik olmas iin veya eitliini
salayan pozitif bir tamsay N bulunabilmeliydi. Karmak stel iaretin 1 deerini
almas iin s 2nin kat olmaldr. O halde, m bir tamsay olmak zere
periyodiklik art olarak
0
/2nin rasyonel bir say omas gerektiini belirten

yazlabilir (ikinci fark: srekli iaret
0
n herhangi bir deeri iin periyodikti!). Bu
koul, ayrk-zaman sinzoidal iaretler iin de geerlidir.

Ayrk-zaman karmak stel iaretin temel periyodu N ise, temel frekans 2/Ndir.
O halde, iaretinin temel frekans

olacaktr.
n j
e
0
n j N n j
e e
0 0
) (
1
0
N j
e
N
m
m N
2
2
0
0
n j
e
0
m N
0
2
0
n farkl deerleri iin farkl iaretler 2 ile periyodik
0
n herhangi bir deeri iin periyodik N > 0 ve m tamsaylar iin
0
= 2m/N ise periyodik
Temel frekans:
0
Temel frekans:
0
/ m
Temel periyod:
0
=0 ise tanmszdr
0
0 ise 2/
0

Temel periyod:
0
=0 ise tanmszdr
0
0 ise m(2/
0
)
t j
e
0
n j
e
0
Son olarak, harmonik ilikili bir ayrk-zaman karmak stel kmesi, ortak bir
periyod Nye sahip periyodik stel iaretler kmesidir:

Srekli durumdan farkl olarak, periyodiklikten tr kmede N adet iaret
olduuna dikkat ediniz (srekli durumda kmede sonsuz iaret vard!).
1 ,..., 1 , 0 , ] [
) / 2 (
N k e n
n N jk
k

Ayrk-zaman impuls ve birim basamak dizileri
TANIM: Ayrk-zaman MPULS dizisi [n] aadaki eitlikle tanmlanr:

Dizinin grafik gsterilimi:

TANIM: Ayrk-zaman BRM BASAMAK dizisi u[n] aadaki eitlikle tanmlanr:

Dizinin grafik gsterilimi:
0 , 1
0 , 0
] [
n
n
n
0 , 1
0 , 0
] [
n
n
n u
Ayrk-zaman impuls ve birim basamak dizileri arasnda aadaki ilikiler vardr:

Toplama ilemlerinin pozitif ve negatif n deerleri in hesaplanmas aada
gsterilmitir:
0
) gsterilim (2. ] [ ] [
) gsterilim (1. ] [ ] [
] 1 [ ] [ ] [
k
n
m
k n n u
m n u
n u n u n
1. gsterilim, a) n < 0, b) n > 0. 2. gsterilim, a) n < 0, b) n > 0
Ayrk-zaman impuls dizisi, bir iareti n = 0 anndaki deerini deerini rneklemede
kullanlabilir:

x[n] [n] = x[0] [n]

Daha genel ifadeyle, n = n
0
anndaki bir impuls iaretin n
0
anndaki deerini
rneklemde kullanlabilir:

x[n] [n - n
0
] = x[n
0
] [n- n
0
]

mpuls dizisinin rnekleme zellii, dorusal ve zamanla deimeyen sistemlerin
analizi ile srekli-zaman iaretlerin ayrklatrld rnekleme konularnda ska
kullanlacaktr.
Srekli-zaman impuls ve birim basamak fonksiyonlar
TANIM: Srekli-zaman birim basamak fonkiyonu u(t) aadaki eitlikle tanmlanr:

Fonksiyonun grafik gsterilimi:

TANIM: Srekli-zaman impuls fonksiyonu (t) aadaki eitlikle tanmlanr:

Not: u(t), t = 0 annda srekli olmayp trevi hesaplanamayacandan (t)nin tanm
aslnda geerli deildir. Ancak, limit durumda birim basamak fonksiyonuna eit olan
yumuak geili iaretler kullanlrsa tanm geerli olacaktr.
0 , 1
0 , 0
) (
t
t
t u
dt
t du
t
) (
) (
Aada, 0 limit durumunda u(t)ye eit olan, trevi tm noktalarda
hesaplanabilir bir fonksiyon u
(t) ve fonksiyonun trevi
(t) verilmitir.

(t), nn deerinden bamsz olarak altndaki alan 1 olan ksa sreli bir
darbedir. , 0a yaklatka
(t) darlap dikleecek ancak altnda kalan alan hep

1 olackatr. 0 limit durumunda darbenin sresi sfr, ykseklii sonsuz
olacaktr. Bu durum grafiksel olarak yle gsterilir:

dt
t du
t t
) (
lim ) ( lim ) (
0 0
Genel olarak, altndaki alan k olan leklenmi impuls fonksiyonu k (t) ile
gsterilir ve grafik gsterilimde okun yanna 1 yerine k yazlr.

(t), u(t)nin trevi olduundan, u(t) (t)nin integralidir. ntegral edeer iki
ekilde yazlabilir:

ntegrallerin pozitif ve negatif t deerleri iin hesaplanmas aada gsterilmitir:
0
) gsterilim (2. )d - ( ) (
) gsterilim (1. ) ( ) (
t t u
d t u
t
1. gsterilim, a) t < 0, b) t > 0. 2. gsterilim, a) t < 0, b) t > 0.
Srekli-zaman impuls fonksiyonunun da rnekleme zellii vardr. Aada, keyfi
bir x(t) iin, x
1
(t) = x(t)

(t) arpm ve arpmn sfrdan farkl olduu ksmn
byltlm hali gsterilmitir.

Yeterince kk iin 0 t aralnda x(t) yaklak olarak sabit olduundan
x(t)

(t) x(0)

(t) yazlabilir. 0 limit durumunda
(t), (t)ye eit

olduundan impulsun rnekleme zellii x(t) (t) = x(0) (t) elde edilir.

Benzer admlar kullanarak, t = 0 yerine t = t
0
anndaki bir impuls iin rnekleme
zellii x(t) (t - t
0
) = x(t
0
) (t - t
0
) eklinde olur.
Gerek bir fiziksel sistem, eylemsizlie sahiptir ve uygulanan girilere aniden yant
veremez. Dolaysyla, sistemin yant uygulanan darbenin sresi veya eklinden
ziyade darbenin altndaki alandan (darbenin toplam etkisinden) etkilenecektir.

Hzl davran gsteren sistemler iin darbenin sresi, yant darbenin ekli veya
sresinden etkilenmeyecek ekilde kk olmaldr. Herhangi bir gerek fiziksel
sistem iin sresi yeterince kk bir darbe bulabiliriz. mpuls fonksiyonu, bu
kavramn idealletirilmiidir (herhangi bir sistem iin yeterince kk sreli darbe!).

mpuls ve ilikli fonksiyonlara TEKL veya GENELLETRLM fonksiyonlar
denilmektedir. Daha fazla bilgi aadaki kaynaklardan edinilebilir:

A. H. Zemanian, Distribution theory and transform analysis, NY, McGraw-Hill, 1965.
R. F. Hoskins, Generalised functions, NY, Halsted Press, 1979.
M. J. Lighthill, Fourier analysis and generalized functions, NY, Cambridge University Press, 1958.
Sreksizlik ieren srekli-zaman iaretlerinin trevi impuls fonksiyonu kullanlarak
hesaplanabilir. Sreksizlik noktalarndaki trev impuls fonksiyonu oluturur ve
impulsun genliini sreksizlik noktasndaki srama miktar belirler. Aada bir
rnek verilmitir.
Trev doru ise, b)deki iaretin integrali
a)daki iareti vermelidir. c)de herhangi
bir t deeri iin integral aral
gsterilmitir. Integral ileminin sonucu

t < 0 ise 0
1 t < 2 ise 2,
2 t < 4 ise -1,
t 4 ise 1

olup gerekten de a)daki iaret elde edilir.
SSTEM, giriine uygulanan bir iareti knda baka bir iarete dntren bir
sre olarak deerlendirilebilir.

Srekli-zaman sistemlerde giri ve k iaretleri srekliyken; ayrk-zaman
sistemlerde ayrktr. Sistemler grafiksel olarak aadaki ekilde gsterilir:

Bir iaret, baka bir iaret haline dntrlmek istendiinde bir srekli-zaman
sistemi tasarlanabilir (analog zm). Ancak, iaret rneklenip ayrk-zaman haline
getirildikten sonra ayn ilem bir ayrk-zaman sistem tasarlanarak da yaplabilir
(saysal zm). Saysal zmde elde edilen sonuun tekrar srekli hale
getirilmesi gerektiine dikkat ediniz.

Saysal zmn analog zme gre stnlkleri olduka fazladr. Bu konu
SAYISAL ARET LEME dersinde ele alnmaktadr.
x(t) y(t) y[n] x[n]
x(t) y(t) x[n] y[n]
rnek: Bir srekli-zaman sistemine rnek olarak, aada verilen RC devresinde giri
iareti v
s
(t) ile k iareti v
c
(t) arasndaki ilikiyi bulalm.

Ohm yasasndan, diren zerinden geen akm, diren zerindeki gerilimin direnin
deerine blnmesiyle elde edilir:

Kapasitenin tanmndan

Bu iki eitlikten, giri ile k arasndaki iliki aada verilen diferansiyel denklem
olarak elde edilir:
R
t v t v
t i
c s
) ( ) (
) (
dt
t dv
C t i
c
) (
) (
) (
1
) (
1 ) (
t v
RC
t v
RC dt
t dv
s c
c
rnek: Bir ayrk-zaman sistemine rnek olarak, ay sonunda banka hesabndaki para
miktarn ele alalm. x[n] ay boyunca net para girii (yatrlan-ekilen) ve y[n] ay
sonunda hesaptaki para olmak zere, y[n]nin aada verilen fark denklemiyle
belirlendiini varsayalm:

y[n] = 1.01y[n-1] + x[n]

Modeldeki 1.01y[n-1] terimi, ilgili ayda % 1 orannda faizi modellemektedir.

Yukarda verilen basit iki rnek, daha karmak sistemlere uyarlanabilir. Genelde,
giri ile k arasndaki iliki, srekli-zaman sistemlerde diferansiyel
denklemlerle, ayrk-zaman sistemlerde ise fark denklemleriyle verilir.

Bu derste, sistemleri analiz edebilmek iin etkili yntemler (Fourier dnm,
z-dnm vb) tantlacaktr.
ou gerek sistem, birka alt sistemden olumaktadr. Dier bir deyile, basit
sistemler birletirilerek karmak sistemler oluturulabilir.

Sistemleri ok deiik biimlerde birbirleriyle balamak mmkndr. Ancak,
sklkla kullanlan balama biimleri SER, PARALEL ve SER-PARALEL olup
bunlara karlk gelen blok diyagramlar aada verilmitir.
Dier nemli bir snf, aada gsterilen GERBESLEMEL balamadr.

Geribesleme sistemleri birok uygulamada kullanlmaktadr. rnein, saysal olarak kontrol
edilen bir uak sisteminde gerek ve gerekli hz, yn ve ykseklik arasndaki farklar gerekli
dzeltmeleri yapmak zere geri besleme iaretleri olarak kullanlr. Elektrik devrelerinde de
geribesleme mevcuttur. Aada bir elektrik devresi ve karlk gelen blok diyagram
verilmitir
Herhangi bir andaki k, sadece o andaki giriine bal olan sistemlere
HAFIZASIZ, aksi halde HAFIZALI denir.

Hafzass sistemler:

y[n] = (2x[n] x
2
[n])
2

y(t) = R x(t)

Hafzal sistemler:

Hafzal sistemlerde, girii kn hesapland an dndaki zamanlarda saklayan
mekanizmalar olmaldr. ou fiziksel sistemde, hafza enerjinin depolanmas ile
dorudan ilikilidir. rnein, kondansatr elektriksel yk biriktirerek enerji saklar.
t
n
k
d x
C
t y
k x n y
) (
1
) (
] [ ] [
Herhangi bir andaki k, giriin gemiteki veya o andaki deerlerine bal olan
sistemlere NEDENSEL denir.

Nedensel sistemler:

Nedensel olmayan sistemler:

Bir sistemin nedensel olup olmad belirlenirken giri-k arasndaki iliki tm
anlarda incelenmelidir. Ayrca, giri-k arasndaki ilikide giriten hari dier
fonkiyonlar dikkate alnmamaldr.
t
n
k
d x
C
t y
k x n y
) (
1
) (
] [ ] [
) 1 ( ) (
] 1 [ ] [ ] [
t x t y
n x n x n y
Snrl giriler iin snrl klar oluturan sistemlere KARARLI, aksi halde
KARARSIZ denir.

Kararl sistemler:

Kararsz sistemler:

Bir sistemin kararsz olduunu gstermek iin iyi bir yaklam, sonsuz bir k
reten sonlu bir giri bulmaktr. Ancak, bu herzaman mmkn olmayabilir. Bu gibi
durumlarda, giri iaretinden bamsz olarak alan bir yntem kullanlmaldr.
) (
) (
] [
1 2
1
] [
t x
M
M k
e t y
k n x
M
n y
) ( ) (
] [ ] [
t tx t y
k x n y
n
k
Bir sistemde, giri iaretine uygulanan bir teleme k iaretinde de ayn miktarda
telemeye neden oluyorsa sisteme ZAMANLA DEMEYEN, aksi halde zamanla
deien denir.

rnek: Giri-k ilikisi
y(t) = sin[x(t)]

ile verilen sistemi ele alalm. Giri iaretine t
0
kadar bir teleme uygulayalm, yani
x
2
(t) = x(t-t
0
) olsun. Sistemin x
2
(t)ye yant, y
2
(t) = sin [x
2
(t)] = sin[x(t-t
0
)]dir.
kn t
0
kadar telenmii, y(t-t
0
) = sin[x(t-t
0
)]dir. Giri iaretine uygulanan
teleme, kta da ayn miktarda telemeye sebep olup bu sistem nedenseldir.

rnek: Giri-k ilikisi
y[n] = nx[n]

olan sistemin zamanla deitii, benzer ilemler takip edilerek gsterilebilir.
zamanla deimeyendir
ki veya daha fazla iaretin toplamndan oluan bir girie olan yant, giri iaretini
oluturan bileenlere yantlarnn toplamna eit olan sistemlere DORUSAL denir.

Dorusalln matematiksel tanm, srekli-zaman sistemleri iin aada
verilmitir. Tanm, ayrk-zaman durumunda da geirlidir.

Bir sisteme uygulan x
k
(t) girilerine karlk gelen klar y
k
(t), k = 1,2,... olsun.
a
k
lar katsay olmak zere, sistemin

giriine yant

ise, sistem dorusaldr.
... ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
3 3 2 2 1 1
t x a t x a t x a t x a t x
k
k k
... ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
3 3 2 2 1 1
t y a t y a t y a t y a t y
k
k k
uygulanan
rnek: Giri-k ilikisi y(t) = tx(t) olan sistemin dorusal olup olmadn
belirleyelim. Sistemin, keyfi iki giri iareti x
1
(t) ve x
2
(t)ye olan yant

olsun. a ve b katsaylar olmak zere, x
1
(t) ve x
2
(t)nin arlkl toplam x
3
(t) olsun:

Sistemin x
3
(t)ye olan yant

eklinde olup sistem dorusaldr.

) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
2 2 2
1 1 1
t tx t y t x
t tx t y t x
) ( ) ( ) (
2 1 3
t bx t ax t x
) ( ) (
) ( ) (
)) ( ) ( (
) ( ) (
2 1
2 1
2 1
3 3
t by t ay
t btx t atx
t bx t ax t
t tx t y
rnek: Giri-k ilikisi y(t) = x
2
(t) olan sistemin dorusal olup olmadn
belirleyelim. Sistemin, keyfi iki giri iareti x
1
(t) ve x
2
(t)ye olan yant

olsun. a ve b katsaylar olmak zere, x
1
(t) ve x
2
(t)nin arlkl toplam x
3
(t) olsun:

Sistemin x
3
(t)ye olan yant

olup sistem dorusal deildir.

) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
2
2 2 2
2
1 1 1
t x t y t x
t x t y t x
) ( ) ( ) (
2 1 3
t bx t ax t x
) ( ) ( 2 ) ( ) (
) ( ) ( 2 ) ( ) (
)) ( ) ( (
) ( ) (
2 1 2
2
1
2
2 1
2
2
2 2
1
2
2
2 1
2
3 3
t x t abx t y b t y a
t x t abx t x b t x a
t bx t ax
t x t y
rnek: Giri-k ilikisi y[n] = 2x[n]+3 olan sistemin dorusal olmadn gstermek
zor deildir. Giri-k ilikisi dorusal olmasna ramen, sistemin dorusal olmamas
ilgintir. Bu sistemin k, aada gsterildii gibi dorusal bir sistemin kyla
sistemin SIFIR-GR yantna eit olan bir iaretin toplam olarak dnlebilir:

rneimizde dorusal sistem x[n] 2x[n], sfr-giri yant y
0
[n] = 3dr. Byle
sistemlerde, iki girie olan yantlar arasndaki fark, girilerin farknn dorusal bir
fonksiyonudur:

Bu tr sistemlere ARTISAL DORUSAL sistem denilmektedir.
]} [ ] [ { 2 } 3 ] [ 2 { 3 ] [ 2 ] [ ] [
2 1 2 1 2 1
n x n x n x n x n y n y
Hafta 10:
z-Dnm
z-dnm

z-dnmnn yaknsaklk blgesi

Ters z-dnm

z-dnmnn zellikleri

z-dnm kullanarak LTI sistemlerin analizi
mpuls yant h[n] olan bir LTI sistemin, z
n
giriine olan yantnn y[n] = H(z)z
n
olduunu grmtk. H(z) aadaki gibi hesaplanyordu:

z = e
je
yani |z| = 1 iin, yukarda verilen toplam h[n]nin ayrk-zaman Fourier
dnmdr. |z| = 1 olmak zorunda olmadnda, toplamaya z-dnm denir.

z karmak bir say olmak zere, bir ayrk-zaman iaret x[n]nin z-dnm

denklemiyle tanmlanr. z-dnmn belirtmek iin Z{x[n]} kullanacak, iaret
ile z-dnm arasndaki ilikiyi, aadaki ekilde belirteceiz.
z-Dnm
=
n
n
z n h z H ] [ ) (
=
n
n
z n x z X ] [ ) (
) ( ] [ z X n x
Z

Laplace dnm ile srekli-zaman Fourier dnm arasnda iliki olduu
gibi, z-dnm ile ayrk-zaman Fourier dnm arasnda iliki vardr.

z kutupsal koordinatlarda eklinde yazlabilir. O halde,

Grld gibi, X(re
je
), x[n] ile r
-n
dizilerinin arpmnn Fourier dnmne
eittir. Yani,

X(re
je
) = F{x[n]r
-n
}.

|z| = 1 iken, toplama x[n] iaretinin ayrk-zaman Fourier dnmne eit olur:
z-Dnm
e j
re z =
( ) { }

=

= = =
n
n j n
n
n
j j
e r n x re n x re X z X

] [ ] [ ) ( ) (
e e e
{ } ] [ ) ( ) ( n x F e X z X
j
e z
j
= =
=
e
e
z-Dnm
Laplace dnm, karmak s-dzleminde je-ekseni zerinde hesaplandnda
srekli-zaman Fourier dnmn veriyordu.

z-dnm, karmak z-dzleminde birim ember (|z|=1) zerinde
hesaplandnda, ayrk-zaman Fourier dnmne eit olur.

Bir x[n] iaretinin z-dnmnn var olabilmesi iin x[n]r
-n
iaretinin ayrk-
zaman Fourier dnm yaknsamaldr. Verilen bir iaret iin, z-dnmnn
var olduu r deerleri kmesine YAKINSAKLIK BLGES (ROC) denir. ROC,
birim emberi ieriyorsa, iaretin Fourier dnm de vardr.
RNEK: iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup diyagram
ve yaknsaklk blgesini iziniz.

ZM:

Serinin yaknsamas iin |az
-1
|<1 veya edeer olarak |z|>|a| olmaldr. O halde,

] [ ] [ n u a n x
n
=
( ) ] [ ) (
0
1
0

=
= = =
n
n
n
n n
n
n
az z a z n x z X
z-Dnm
( ) a z
a z az
az z X
n
n
>
= =
: ROC ,
z

1
1
) (
1
0
1
RNEK: iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagram ve yaknsaklk blgesini iziniz.

ZM:

Serinin yaknsamas iin |a
-1
z|<1 veya edeer olarak |z|<|a| olmaldr. O halde,

] 1 [ ] [ = n u a n x
n
( )

=
= = = =
0
1
1
1
1 - ] [ ) (
n
n
n
n n
n
n n
n
n
z a z a z a z n x z X
z-Dnm
( ) a z
a z az z a
z a z X
n
n
<
= =

: ROC ,
z
1
1

1
1
1 1 ) (
1 1
0
1
RNEK: Aada verilen iaretin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.

ZM:

z-dnmnn var olabilmesi iin iki seri de yaknsamaldr Yani,

O halde,
z-Dnm

|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
0
1
0
1
2
1
6
3
1
7 ] [
2
1
6 ] [
3
1
7 ) (
n
n
n
n
n
n
n n
z z z n u n u z X
] [
2
1
6 ] [
3
1
7 ] [ n u n u n x
n n
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
2 / 1 1
2
1
ve 3 / 1 1
3
1
1 1
> < > <

z z z z
2
1
z : ROC ,
2
1
3
1
2
3
2
1
1
3
1
1
2
3
1
2
1
1
6
3
1
1
7
) (
1 1
1
1 1
>
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|

z z
z z
z z
z
z z
z X
Ayn sonucu, nceki altrmalar kullanarak hesaplama yapmadan da bulabiliriz.
2
1
: ROC ,
2
1
1
6
3
1
1
7
] [
2
1
6 ] [
3
1
7
2
1
: ROC ,
2
1
1
1
] [
2
1

3
1
: ROC ,
3
1
1
1
] [
3
1

1 1
1
1
>

|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
>

|
.
|
\
|
>

|
.
|
\
|

z
z z
n u n u
z
z
n u
z
z
n u
Z
n n
Z
n
Z
n

ZM:

z-dnmnn var olabilmesi iin iki seri de yaknsamaldr Yani,

O halde,
z-Dnm
] [
3
1
2
1
3
1
2
1
] [
4
sin
3
1
] [
4 / 4 /
n u e
j
e
j
n u n n x
n
j
n
j
n
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
t t
t

=

|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
0
1 4 /
0
1 4 /
0
4 / 4 /
3
1
2
1
3
1
2
1
3
1
2
1
3
1
2
1
) (
n
n
j
n
n
j
n
n
n
j
n
j
z e
j
z e
j
z e
j
e
j
z X
t t t t
3 / 1 1
3
1
ve 3 / 1 1
3
1
1 4 / 1 4 /
> < > <

z z e z z e
j j t t
3
1
z : ROC ,
3
1
3
1
2 3
1
3
1
1
1
2
1
3
1
1
1
2
1
) (
4 / 4 /
1 4 / 1 4 /
>
|
.
|
\
|

|
.
|
\
|

=

t t
t t
j j
j j
e z e z
z
z e
j
z e
j
z X
z-Dnm
RNEK: Aada verilen iaretlerin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup

(i) x[n]= [n], (ii) x[n]= [n-1], (ii) x[n]= [n+1]

ZM:

(i)

(ii)

(iii)
z z z n z X
n
n
= = =
: ROC , 1 ] 0 [ ] [ ) (
0
o o
z z z z n z X
n
n
= = =

: ROC , ] 1 1 [ ] 1 [ ) (
1 1
o o
z z z z n z X
n
n
= + = + =

: ROC , ] 1 1 [ ] 1 [ ) (
) 1 (
o o
z-Dnm

ZM:

Sfrlar (pay polinomunun kkleri)

Kutuplar (payda polinomunun kkleri): z = a, z=0 (N-1) katl

k= 0 iin bulunan sfr ile kutup birbirini gtrr. Sonu olarak,

Sfrlar: Kutuplar: z=0 (N-1) katl
. 0 ,
halde aksi , 0
1 0 ,
] [ >
s s
= a
N n a
n x
n
( )
( )
z
a z
a z
z az
az
az z a z X
N N
N
n
N
n
n
N
n
n n
= = =

=

: ROC ,
1
1
1
) (
1 1
1 1
0
1
1
0
( )
1 ,..., 1 , 0 ,
/ 2
= = N k e a z
N k j
k k
t
( )
1 ,..., 1 ,
/ 2
= = N k e a z
N k j
k k
t
rnek: iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup diyagramn
ve yaknsaklk blgesini iziniz.

zm: aret ift tarafl olup b < 1 ve b > 1 iin ekli aada verilmitir.

z-Dnm
0 , ] [ > = b b n x
n
] 1 [ ] [ ] [ + =
n u b n b n x
n n
] 1 [ ] [ ] [ + =
n u b n b n x
n n
( )( ) b
z b
b z b z
z
b
b
z b bz
z X n u b n u b n x
b
z
z b
n u b
b z
bz
n u b
Z n n
Z n
Z n
1
: ROC ,
1

,
1
1
1
1
) ( ] 1 [ ] [ ] [
1
: ROC ,
1
1
] 1 [
: ROC ,
1
1
] [
1
2
1 1 1
1 1
1
< <

= + =
<

>
z-Dnmnn Yaknsaklk Blgesinin zellikleri

1. Bir ayrk-zaman iaretini z-dnmnn ROCsi, z-dzleminde sfr etrafnda
bir halkadr.

2. ROC herhangi bir kutup iermez.

3. Ayrk-zaman iaret sonlu sreli ise, z-dnmnn ROCsi muhtemelen z = 0
ve/veya z = hari, tm z-dzlemidir.

4. Ayrk-zaman iaret sa tarafl ve |z|=r
0
halkas z-dnmnn ROCsi iinde
ise, |z| > r
0
eitsizliini salayan tm z deerleri de ROC iindedir.

5. Ayrk-zaman iaret sol tarafl ve |z|=r
0
ise, 0 < |z| < r
0
eitsizliini salayan tm z deerleri de ROC iindedir.
z-Dnmnn Yaknsaklk Blgesinin zellikleri
6. Ayrk-zaman iaret ift tarafl ve |z|=r
0
ise, ROC |z|=r
0
halkasn ieren bir halkadr.

7. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ise, ROC kutuplarla snrldr veya
sonsuza kadar uzanr.

8. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ve iaret sa tarafl ise, ROC en
dtaki kutbun dndaki blge, yani en ysek genlikli kutbun genliine eit
halkann ddr. aret ayn zamanda nedensel ise (sa tarafl ve n < 0 iin sfra
eitse), z = ROC iindedir.

9. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ve iaret sol tarafl ise, ROC en iteki
kutbun iindeki blge, yani en kk genlikli kutbun genliine eit halkann
iidir. aret ayn zamanda nedensel deilse (sa tarafl ve n > 0 iin sfra eitse),
z = 0 ROC iindedir.

aret z-Dnm Yaknsaklk Blgesi (ROC)
1 Tm z deerleri
m > 0 iin 0 veya m < 0 iin
hari tm z deerleri
] [n o
] [n u
1
1
1
z
1 > z
] 1 [ n u
1
1
1
z
1 < z
] [ m n o
m
z
] [n u
n
o
1
1
1
z o
o > z
] 1 [ n u
n
o
1
1
1
z o
o < z
z-Dnm iftleri
aret z-Dnm Yaknsaklk Blgesi (ROC)

] [n u n
n
o
( )
2
1
1
1
z
z
o
o
o > z
] 1 [ n u n
n
o
( )
2
1
1
1
z
z
o
o
o < z
] [ ) cos(
0
n u n e 2 1
0
1
0
) cos( 2 1
) cos( 1

z z
z
e
e
1 > z
] [ ) sin(
0
n u n e
2 1
0
1
0
) cos( 2 1
) sin(

+ z z
z
e
e
1 > z
] [ ) cos(
0
n u n r
n
e
2 2 1
0
1
0
) cos( 2 1
) cos( 1

z r z r
z r
e
e
r z >
] [ ) sin(
0
n u n r
n
e
2 2 1
0
1
0
) cos( 2 1
) sin(

+ z r z r
z r
e
e
r z >
z-Dnm iftleri
Ters z-Dnm
x[n]

iaretinin z-dnm X(z)=X(re
je
) , x[n]r
-n
iaretinin ayrk-zaman Fourier
dnm ise, x[n]r
-n
iareti X(re
je
)nn ters Fourier dnmdr. Yani,

z = re
je
deiken dnm yaplrsa,

, 2 aralnda deiirken, z r yarapl bir daire zerinde deerler alr.
Dolaysyla, integral z cinsinden aadaki gibi olur:

O, merkezi orijin olan, saat ynnn tersi ynde, r yarapl kapal bir eriyi ifade
etmeketdir. Ters z-dnm, karmak dzlemde integral alma yerine basit
kesirlere ayrma ve kuvvet serisine ama yntemleri kullanlarak belirlenir.
} }
= =
= = =

t
e e
t
e e
e e e
e
t
e
t
2 2
1 1
) )( (
2
1
) (
2
1

)} ( { ] [ )} ( { ] [ } ] [ { ) (
d re re X d e re X r
re X F r n x re X F r n x r n x F re X
n j j n j j n
j n j n n j
dz z j d jzd d jre dz
j 1
) / 1 (
= = = e e e
e
}
= dz z z X
j
n x
n 1
) (
2
1
] [
t
(Ters z-dnm)
Ters z-Dnm
rnek (basit kesirlere ayrma): Aada verilen z-dnmlerinin tersini bulunuz.

(i)

(ii) X(z) ayn, ROC: 1/4<|z|<1/3,
(iii) X(z) ayn, ROC: |z|<1/4,

zm:

(i) bileenler sa tarafldr:

(ii) 1/4 kutbundan gelen bileen sa tarafl, 1/3 kutbundan gelen bileen sol tarafldr:

(iii) bileenler sol tarafldr:
3
1
: ROC ,
3
1
1
4
1
1
) 6 / 5 ( 3
) (
1 1
1
>
|
.
|
\
|

|
.
|
\
|

=

z
z z
z
z X
1 1 1 1
) 3 / 1 ( 1
2
) 4 / 1 ( 1
1
) 3 / 1 ( 1 ) 4 / 1 ( 1
) (

=
z z z
B
z
A
z X
( ) ( )
1 1
) 3 / 1 ( 1
2
) 4 / 1 ( 1
1
] [ 3 / 1 2 ] [ 4 / 1

+
z z
n u n u
Z n n
( ) ( )
1 1
) 3 / 1 ( 1
2
) 4 / 1 ( 1
1
] 1 [ 3 / 1 2 ] [ 4 / 1

z z
n u n u
Z n n
( ) ( )
1 1
) 3 / 1 ( 1
2
) 4 / 1 ( 1
1
] 1 [ 3 / 1 2 ] 1 [ 4 / 1

z z
n u n u
Z n n
Ters z-Dnm
rnek (kuvvet serisine ama): Aadaki z-dnmnn tersini bulunuz.

zm: z-dnmnn tanmn hatrlayalm:

Grld gibi, z-dnmnde znin kuvvetlerinin yannda gzken saylar iaretin
deerleridir (z
0
yanndaki say x[0], z
-1
-2
1

yanndaki say x[-1], z
2
yanndaki say x[-2], vb). O halde,
< < + + =

z z z z X 0 : ROC , 3 2 4 ) (
1 2
=
n
n
z n x z X ] [ ) (
] 1 [ 3 ] [ 2 ] 2 [ 4 ] [
halde aksi , 0
1 , 3
0 , 2
2 , 4
] [
+ + + =

=
=
=
=
n n n n x
n
n
n
n x
o o o
Ters z-Dnm

zm: nceki rneklerden iaretin sa tarafl ve x[n]=a
n
u[n] olduunu biliyoruz.
Ayn sonucu verilen rasyonel z-dnmn kuvvet serisine aarak da bulabiliriz.
Polinom blme ilemi, znin negatif kuvvetleri oluacak ekilde yaplr:

O halde, n < 0 iin x[n] = 0, x[1] = a, x[2] = a
2
veya genel olarak x[n]=a
n
u[n].

Not: ROC |z| < |a| olsayd, iaret sol tarafl olacandan znin pozitif kuvvetleri
oluacak ekilde polinom blme ilemi yaplr:

Bu durumda, n0 iin x[n]=0, x[-1]=-a
-1
, x[2]=-a
-2
veya genel olarak x[n]=-a
n
u[-n-1].
a z
az
z X >
: ROC ,
1
1
) (
1
... 1
1
1
3 3 2 2 1
1
+ + + + =
z a z a az
az
...
1
1
3 3 2 2 1
1
+ =
z a z a z a
az
Ters z-Dnm

zm: ln(1+x) iin seri alm aada verilmitir.

ln(1+x) iin seri almnda x yerine az
-1
yazlrsa soruda X(z) elde edilir:

Almda, znin kuvvetlerinin yannda gzken saylar iaretin deerleri olduundan
a z az z X > + =

: ROC ), 1 ln( ) (
1
1 ,
) 1 (
) 1 ln(
1
1
<
= +
=
+
x
n
x
x
n
n n
1 ,
) 1 (
) (
1
1
<
=
+
x
n
z a
z X
n
n n n
] 1 [
) (
] [
0 , 0
1 , ) 1 (
] [
1
s
>
=
+
n u
n
a
n x
n
n
n
a
n x
n
n
n
z-Dnmnn zellikleri
Kolaylk olmas bakmndan, z-dnm ve tersini belirtmek iin srasyla
Z{x[n]} ve Z
-1
{X(z)} ksa gsterilimini kullanacaz. Ayrca, z-dnm iftini
belirtmek iin

notasyonunu kullanacaz.

z-dnmnn aada verilen zellikleri araclyla, z-dnm bilinen
iaretlerden ou iaretin z-dnmn elde etmek kolaylamaktadr.

Aada sadece en nemli zelliklerin ispat verilecektir. Dier zelliklerin ispat
benzer ekilde yaplabilir.
(z) ] [ X n x
Z

Zamanda teleme:

spat: z-dnm denkleminden

n-n
0
= u deiken denm yaplrsa,

X(z)nin ROCsi R olsun. n
0
>0 ise, z
-n0
ile arpmdan dolay, z = 0da kutuplar oluur
ve bunlar X(z)nin z = 0daki sfrlarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z
-n0
X(z)nin
kutbu olabilir. Bu durumda x[n-n
0
]n ROCsi orijin hari Rdir.

n0<0 ise, z
-n0
ile arpmdan dolay, z = 0da sfrlar oluur ve bunlar X(z)nin z =
0daki kutuplarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z
-n0
X(z)nin sfr olabilir. Bu
durumda x[n-n
0
]n ROCsi sonsuz hari Rdir.
) ( ] [ ) ( ] [
0

0
z X z n n x z X n x
n Z Z

=
n
n
z n n x n n x Z ] [ ]} [ {
0 0
) ( ] [ ] [ ]} [ {
0 0 0
) (
0
z X z z u x z z u x n n x Z
n
u
u n
u
n u
=
+
= = =

z-Dnmnn zellikleri
z-uzaynda lekleme:

spat:

z, X(z)nin yaknsaklk blgesi iindeyse, |z
0
|z, X(z/z
0
)n yaknsaklk blgesi
iindedir. O halde, X(z)nin yaknsaklk blgesi R ise, X(z/z
0
)n yaknsaklk blgesi
|z
0
|R olur.

zel durum:

Dier bir deyile, bir iareti zaman uzaynda belirli frekansl karmak stel bir iaret
ile arpmak, z-dnmnn stel iaretin frekans kadar dnmesine neden olur.
Yani, tm sfrlar ve kutuplar stel iaretin frekans kadar dner.
|
|
.
|
\
|

0
0
] [ ) ( ] [
z
z
X n x z z X n x
Z n Z
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
= =

=
0 0
0 0
] [ ] [ ]} [ {
z
z
X
z
z
n x z n x z n x z Z
n
n
n
n n n
( ) z e X n x e e z
j Z n j j
0 0 0
] [
0
e e e
=
z-Dnmnn zellikleri
Konvolsyon zellii:

spat: Konvolsyon denkleminden

Zamanda teleme zelliinden parantez iindeki terim dir. O halde,

X(z)in ROCsi R
1
ve H(z)in ROCsi R
2
olsun. Y(z) = X(z)H(z) olduundan, Y(z)in
var olabilmesi iin X(z) ve H(z) var olmaldr. Yani, Y(z)in ROCsi R = R
1
R
2
olur.
Ancak, arpmda sfr-kutup gtrmesi olursa Y(z)in ROCsi R
1
R
2
kesiiminden
de byk olabilir.
) ( ) ( ) ( ] [ * ] [ ] [ z H z X z Y n h n x n y = =
=
=
k
k n h k x n y ] [ ] [ ] [
{ }

=
=
(
=
(
= =
k n
n
n
n
k
z k n h k x z k n h k x n y Z z Y ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ) (
) (

z H z
k
) ( ) ( ] [ ) ( ) ( ] [ ) (

z H z X z k x z H z H z k x z Y
k
k
k
k

= = =
z-Dnmnn zellikleri
z-uzaynda trev alma:

spat:

Eitliin her iki taraf z ile arplrsa

X(z)in ROCsi R olsun. -z ile arpma ilave bir kutup getirmeyip, sfr-kutup
gtrmesi olumamas durumunda z = 0da bir sfr oluturur. Bu nedenle, bir ayrk-
zaman iareti zaman-uzaynda n ile arpmak z-dnmnn ROCsini etkilemez.
Yani, -z(dX(z)/dz)in ROCsi de Rdir.
z-Dnmnn zellikleri
dz
z dX
z n nx z X n x
Z Z
) (
] [ ) ( ] [

=

= =
n
n
n
n
z n nx
dz
z dX
z n x z X
1
] [
) (
] [ ) (
{ } ] [ ] [
) (
n nx Z z n nx
dz
z dX
z
n
n
= =
z-Dnmnn zellikleri
rnek: z-dnm

X(z) =ln(1+az
-1
), |z| > a

olan iareti, z-uzaynda trev alma zelliinden yararlanarak hesaplayalm.

zm:

] 1 [
) ( ] 1 [ ) (
] [
1
] 1 [ ) (
1
] [ ) (
1
) (
] [
1
1
1
1
1
1
1

=

=
+

+

+
=
n u
n
a
n
n u a a
n x
az
az
n u a a
az
a
n u a a
az
az
dz
z dX
z n nx
n n
Z n
Z n
Z
z-Dnmnn zellikleri
rnek: z-dnm

olan iareti, z-uzaynda trev alma zelliinden yararlanarak hesaplayalm.

zm:

( )
2
1
1
1
1
1
1
1
] [
1
1
] [
=
|
.
|
\
|

az
az
az dz
d
z n u na
az
n u a
Z n
Z n
( )
a z
az
az
z X >
,
1
) (
2
1
1
zellik aret z-dnm ROC
Dorusallk En az R
1
R
2

Zamanda teleme Orijin dahil veya hari R
z-uzaynda
lekleme
R

z
0
R

|a|R
Zamanda tersine
evirme
1/R
Zamanda
lekleme
R
1/k

] [
] [
] [
2
1
n x
n x
n x
) (
) (
) (
2
1
z X
z X
z X
] [ ] [
2 1
n bx n ax + ) ( ) (
2 1
z bX z aX +
] [
0
n n x
) (
0
z X z
n
z-Dnmnn zellikleri
2
1
R
R
R
] [
0
n x e
n je
) (
0
z e X
je
] [
0
n x z
n
|
|
.
|
\
|
0
z
z
X
] [n x a
n
) (
1
z a X
] [-n x
) (
1
z X
=
=
=
rk n
rk n r x
n x
k
, 0
], [
] [
) (
) (
k
z X
zellik aret z-dnm ROC
Elenik alma R
Konvolsyon En az R
1
R
2

Fark alma En az R (|z| > 0)
Toplama En az R (|z| > 1)

z-uzaynda trev
alma
R
lk Deer Teoremi
n < 0 iin x[n]=0 ise

z-Dnmnn zellikleri
] [
*
n x
) (
* *
z X
] [ * ] [
2 1
n x n x ) ( ) (
2 1
z X z X
] 1 [ ] [ n x n x ) ( ) 1 (
1
z X z
=
n
k
k x ] [
) (
) 1 (
1
1
z X
z
] [n nx
dz
z dX
z
) (
) ( lim ] 0 [ z X x
z
=
LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi
X(z), Y(z) ve H(z), bir LTI sistemin srasyla giriinin, knn ve impuls yantnn
z-dnmleri olmak zere, konvolsyon zelliinden Y(z) = H(z) X(z) olduunu
grmtk. H(z)ye sistemin TRANSFER FONKSYONU denir.

Bir LTI sistemin ou zellii, transfer fonksiyonunun kutuplar, sfrlar ve
yaknsaklk blgesiyle ilikilidir.

Bir sistem nedensel ise n<0 iin h[n]=0 olup impuls yant sa tarafldr. O halde,
H(z)nin ROCsi z-dzleminde bir emberin dndan sonsuza doru uzanmaldr.

Ayrca, H(z) rasyonel ise, sistemin nedensel olabilmesi iin H(z)nin ROCsi en
dtaki kutbun dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmaldr. Yani, z limit
durumunda H(z) sonlu olmaldr. Dier bir deyile, H(z)nin pay polinomunun
derecesi payda polinomunun derecesinden byk olmamaldr.
Bir ayrk-zaman LTI sistemin nedensel olabilmesi iin gerek ve yeter koul,
transfer fonksiyonunun yaknsaklk blgesinin karmak z-dzleminde bir
emberin dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmasdr.
Rasyonel transfer fonksiyonlu bir ayrk-zaman LTI sistemin nedensel olabilmesi
iin gerek ve yeter koul (a) transfer fonksiyonunun yaknsaklk blgesi karmak
z-dzleminde en dtaki kutbun dndaki bir blge olmasdr ve (b) H(z)nin pay
polinomunun derecesinin payda polinomunun derecesinden byk olmamasdr.
rnek: Transfer fonksiyonlar aada verilen ayrk-zaman LTI sistemlerin nedensel
olup olmadklarn belirleyiniz.

(i) (ii)

zm:
(i) ROC hakknda bilgi sahibi olmamamza ramen sistemin nedensel olmadn
syleyebiliriz nk pay polinomunun derecesi payda polinomunun derecesinden
byktr.

(ii)

z=1/2, z=2de iki kutup vardr. Sistem nedenseldir nk ROC en dtaki kutbun
dna dorudur ve pay polinomunun derecesi payda polinomununkinden byk
deildir.
8
1
4
1
2
) (
2
2 3
+ +
+
=
z z
z z z
z H 2 : ROC ,
2 1
1
2
1
1
1
) (
1
1
>
z
z
z
z H
( ) 1
2
5
2
5
2z

2 1
2
1
1
2
5
2
) (
2
2
1 1
1
+
|
.
|
\
|
z z
z
z z
z
z H
LTI bir ayrk-zaman sistemin kararl olabilmesi iin impuls yant mutlak
toplanabilir olmaldr. Bu durumda, h[n]nin ayrk-zaman Fourier dnm var
olup H(z)nin ROCsi karmak z-dzleminde birim emberi iermelidir.

LTI bir ayrk-zaman sistemin nedensel olduu biliniyorsa, H(z)nin ROCsi en
dtaki kutbun dna doru olmaldr. ROCnin ayn zamanda birim emberi de
iermesi iin, H(z)nin kutuplarnn tm karmak z-dzleminde birim emberin
iinde olmaldr.
Bir ayrk-zaman LTI sistemin kararl olabilmesi iin gerek ve yeter koul, H(z)nin
ROCsinin karmak z-dzleminde birim emberi (|z|=1) iermesidir.
Rasyonel transfer fonksiyonlu nedensel bir ayrk-zaman LTI sistemin kararl
olabilmesi gerek ve yeter koul H(z)nin kutuplarnn tmnn birim ember
iinde (yani tmnn genliinin birden kk) olmasdr.
rnek: Transfer fonksiyonlar aada verilen nedensel ayrk-zaman LTI sistemlerin
kararl olup olmadklarn belirleyiniz.

(i) (ii)

zm:

(i) H(z)nin z = ada bir kutbu vardr. Sistemin kararl olabilmesi iin kutup birim
ember iinde olmaldr. Yani, |a| < 1 ise sistem kararl, aksi halde kararszdr.

(ii) H(z)nin z
1
= re
j
ve z
2
= re
-j
da iki kutbu vardr. |r| < 1 ise, kutuplar birim
ember iinde, aksi halde dndadr. O halde, sistemin kararl olabilmesi iin, r| < 1
koulu salanmaldr.
1
1
1
) (
=
az
z H
) cos( 2 1
1
) (
2 2 1
+
=
z r z r
z H
u
Girii-k ilikisi aada verilen ayrk-zaman sistemin transfer fonksiyonunu
bulalm

Konvolsyon zelliinden,

Fark denkleminin her iki tarafnn z-dnm alnr ve z-dnmnn zamanda
teleme zellii kullanlrsa transfer fonksiyonunu bulunabilir:

= =
=
M
k
k
N
k
k
k n x b k n y a
0 0
] [ ] [
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
z X
z Y
z H z H z X z Y = =
{ } { }
= = = =
= =
=
)
`
=
)
`

N
k
k
k
M
k
k
k M
k
k
k
N
k
k
k
M
k
k
N
k
k
M
k
k
N
k
k
z a
z b
z H Z X z b z Y z a
k n x Z b k n y Z a k n x b Z k n y a Z
0

0

0

0

0 0 0 0
) ( ) ( ) (
] [ ] [ ] [ ] [
Dorusal, Sabit Katsayl Fark Denklemleriyle Tanmlanan
LTI Sistemler
LTI Sistemler
RNEK: Giri-k ilikisi aada verilen sistemin transfer fonksiyonu ve impuls
yantn bulunuz.

ZM:

H(z)nn ters z-dnm alnrsa impuls yant elde edilir.

Ters z-dnm yaknsaklk blgesine baldr. ki durum vardr

(i) ROC: |z|>1/2, impuls yant sa tarafl olup

(ii) ROC: |z|<1/2, impuls yant sol tarafl olup
] 1 [
3
1
] [ ] 1 [
2
1
] [ + = n x n x n y n y
1
1
1 1
2
1
1
3
1
1
) (
) (
) ( ) (
3
1
) ( ) (
2
1
) (
+
= = + =
z
z
z X
z Y
z H z X z z X z Y z z Y
{ }
+
= =

1
1
1
1
1
1
1 1
2
1
1
3
1
2
1
1
1
2
1
1
3
1
1
) ( ] [
z
z
z
Z
z
z
Z z H Z n h
] 1 [
2
1
3
1
] [
2
1
] [
1
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
=
n u n u n h
n n
] [
2
1
3
1
] 1 [
2
1
] [
1
n u n u n h
n n
|
.
|
\
|

|
.
|
\
|
=

Hafta 3:
Dorusal ve Zamanla Deimeyen Sistemler
Ayrk-zaman iaretlerin impuls dizisi cinsinden ifade edilmesi

Ayrk-zaman LTI sistemlerin konvolsyon toplam gsterilimi

Srekli-zaman iaretlerin impuls fonksiyonu cinsinden ifade edilmesi

Srekli-zaman LTI sistemlerin konvolsyon integrali gsterilimi
Ayrk-zaman iaretlerin impuls dizisi cinsinden ifade edilmesi
Dorusallk ve zamanla deimezlik zellikleri iki adan ok nemlidir: (i) ou
fiziksel sistem bu iki zellie sahip olup dorusal ve zamanla deimeyen (LTI)
sistem olarak modellenebilir, (ii) LTI sistemleri incelemek amacyla gelitirilmi
gl matematiksel yntemler (Laplace ve z-dnmleri) mevcuttur.

LTI bir sistemin giriine uygulanan herhangi bir iareti, temel baz iaretlerin
toplam cinsinden yazabilirsek, sistemin k temel iaretlere olan yantlarnn
toplamna eit olacaktr.

Aada gsterilecei gibi, srekli-zaman iaretleri impuls fonksiyonu, ayrk-
zaman iaretleri ise impuls dizisi cinsinden ifade edilebilir. O halde, sistemin
impulsa olan yant bilindiinde herhangi bir girie olan yant hesaplanabilir.

Sistemin impulsa olan yantna MPULS YANITI denir. Giri-k ilikisi ayrk-
zaman durumunda KONVOLSYON TOPLAMI, srekli-zaman durumda ise
KONVOLSYON NTEGRAL ile verilir.
Ayrk-zaman iaretlerinin impuls cinsinden ifade edilmesi
Bir ayrk-zaman iaret impulslarn toplam eklinde dnlebilir. Aada bir
ayrk-zaman iaretinin [-2, 2] aralndaki bileenlerinin impuls dizisi karlklar
verilmitir.
Ayrk-zaman iaretlerinin impuls cinsinden ifade edilmesi
ekilden, be bileenin toplamnn -2 n 2 aralnda x[n]ye eit olduu
grlmektedir. Genelletirme yaparsak, bir ayrk-zaman iaret x[n] impuls dizisi
cinsinden yle yazlabilir:

Yani, herhangi bir ayrk-zaman iaret telenmi impulslarn arlkl toplam olup
arlklar iaretin deerleridir. rnek olarak, x[n] = u[n] olsun. k < 0 iin u[k] = 0
ve k 0 iin u[k]=1 olduundan, daha nce tarttmz iliki elde edilir:
] [ ] [
... ] 3 [ ] 3 [ ] 2 [ ] 2 [ ] 1 [ ] 1 [
] [ ] 0 [ ] 1 [ ] 1 [ ] 2 [ ] 2 [ ] 3 [ ] 3 [ ... ] [
k n k x
n x n x n x
n x n x n x n x n x
k
0
] [ ] [
k
k n n u
Bir ayrk-zaman LTI sistemin keyfi bir x[n] giriine olan yantn bulmaya
alalm. Girii,

eklinde yazabilriz.

Sistemin [n-k]ya olan yantn h
k
[n] ile belirtelim. Sistem dorusal olduundan,
sistemin x[n]ye yant

olacaktr.

O halde, ayrk-zaman LTI sistemin - < k < iin [n-k]ya olan yantlar
(h
k
[n]ler!) biliniyorsa, sistemin herhangi bir girie olan yant hesaplanabilir.
] [ ] [ ] [ k n k x n x
k
] [ ] [ ] [ n h k x n y
k
k
Sistem zamanla deimez olduundan, h
k
[n] = h
0
[n-k] ilikisi geerli olmaldr.

nk, h
k
[n] sistemin [n-k]ya; h
0
[n] ise [n]ye olan yantdr. Zamanla
deimeyen bir sistemde giri hangi miktarda telenmie kda ayn miktarda
telenir. Giriler arasnda k kadar teleme olduuna gre, klar arasnda da k
kadar teleme , yani h
k
[n] = h
0
[n-k] olamldr.

Notasyon kolayl iin h[n] = h
0
[n] yazacak ve h[n]ye sistemin MPULS
YANITI (sisteme [n] uygulandnda elde edilen yant) diyeceiz.

Sonu olarak, bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme
uygulanan giri x[n] ise, sistemin yant

ilikisinden hesaplanr. Bu ilikiye KONVOLSYON TOPLAMI denir ve ksaca
y[n] = x[n] * h[n] eklinde gsterilir.
] [ ] [ ] [ k n h k x n y
k
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme uygulanan
giri aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.

ZM: Giri iaretinde sadece iki terim sfr olduundan konvolsyon toplam iki
terimin toplamndan oluur:

Bu rnek iin, impuls yant 0.5 ile arplr, 1 birim saa telenip 2 ile arplr. ki
ilemden elde edilen sonularn toplam ka eit olur. lgili ilemler ve sonu
aada verilmitir.
] 1 [ 2 ] [ 5 . 0 ] 1 [ ] 1 [ ] 0 [ ] 0 [ ] [ n h n h n h x n h x n y
Giri ve/veya impuls yant sonsuz deer aldnda konvolsyon toplam etkin bir
ekilde hesaplanmaldr. kn herhangi bir n anndaki deerinin konvolsyon
toplamndan hesaplandn hatrlaynz:

lk nce, x[k] ve h[n-k] iaretleri knn fonksiyonu olarak izilir. Bu iki fonksiyon
arplarak g[k] = x[k] h[n-k] dizisi elde edilir.

Daha sonra, g[k] dizisi tm k deerleri zerinden toplanarak y[n] bulunur.

k bulmak iin bu ilem tm n deerleri iin tekrarlanr.

Bu ilem yaplrken h[n-k]nn h[k]nn zaman tersine evrilmi ve n kadar
telenmi hali olduu hatrda tutulmaldr.
] [ ] [ ] [ k n h k x n y
k
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] = u[n] ve sisteme
uygulanan giri, 0 < < 1 olmak zere x[n] =
n
u[n] olarak verilmitir. Sistemin
kn hesaplaynz.

ZM: Aada x[k] ve h[n-k] n < 0 ve n 0 iin izilmitir.
ekillerden n < 0 ise, x[k] ile h[n-k] dizilerinin kesimeyip x[k] h[n-k] arpmnn
sfra eit olduu grlmektedir. O halde, n < 0 ise y[n] = 0.

n 0 ise, diziler 0 k n aralnda kesitiinden x[k] h[n-k] arpm yle olur:

y[n]yi belirlemek iin konvolsyon toplam hesaplanmaldr.
halde aksi , 0
0 ,
] [ ] [
n k
k n h k x
k
1
1
] [ ] [ ] [ ] [ ] [
1
0
0
n
n
k
k
n
k k
k n h k x k n h k x n y
zetle,

0 , 0
0 ,
1
1
] [
1
n
n
n y
n
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme uygulanan
giri x[n] aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
halde aksi , 0
6 0 ,
] [
halde aksi , 0
4 0 , 1
] [
n
n h
n
n x
n
Aralk 1: n < 0.
Aralk 2: 0 n < 4
Aralk 3: 4 < n 6
Aralk 4: 6 < n 10
Aralk 5: n > 10.

ZM: x[k]h[n-k] arpm 5 aralkta farkl deerler aldndan, k her
aralkta ayr ayr hesaplanmaldr.

Aralk 1 (n < 0): x[k]h[n-k] arpm sfr olup y[n] = 0.

Aralk 2 (0 n < 4):

halde aksi , 0
0 ,
] [ ] [
n k
k n h k x
k n
n
k
n
n
r
r k n
n y
0
1
0
1
1
] [

Aralk 3 (4 < n 6):

Aralk 4 (6 < n 10):

Aralk 5 (n 10): x[k]h[n-k] arpm sfr olup y[n] = 0.
halde aksi , 0
4 6 ,
] [ ] [
k n
k n h k x
k n
4
6
7 4
1
11
6
10
0
1 6
10
0
6
1
1
1
] [
n k
n n
r
n
r
n
r
r k n
n y
halde aksi , 0
4 0 ,
] [ ] [
k
k n h k x
k n
1
1
1
] [
1 4
1
5
1
4
0
4
0
1
n n
n
k
k
k
n k n
n y
zetle,

10 , 0
10 6 ,
1
6 4 ,
1
4 0 ,
1
1
0 , 0
] [
7 4
1 4
1
n
n
n
n
n
n y
n
n n
n
Srekli-zaman iaretlerin impuls cinsinden ifade edilmesi
Bir srekli-zaman iareti telenmi darbelerin toplam biiminde yaklak olarak
yazlabilir. Aada bir srekli-zaman iaretin - t aralndaki darbe
yaklakl izilmitir.

(t) fonksiyonu aadaki ekilde tanmlansn:

Srekli-zaman iaret yaklak olarak yle yazlabilir:

kldke yaklaklk iyileir ve 0 limit durumunda x(t) elde edilir. Yani,
halde aksi , 0
0 ,
1
) (
t
t
k
k t k x t x ) ( ) ( ) (
k
k t k x
x t x
) ( ) ( lim
(t) lim ) (
0
0
0 limit durumunda toplama integrale eit olur (Riemann integral tanmn
hatrlaynz!).

Ayrca, 0 limit durumunda
(t) fonksiyonu (t)ye eit olur. O halde,

rnek olarak, x(t) = u(t) olsun. t < 0 iin u(t) = 0 ve t 0 iin u(t) = 1 olduundan
u(t) ile (t) arasnda daha nce verdiimiz aada verilen iliki elde edilir:
d t x t x ) ( ) ( ) (
0
) (
) ( ) ( ) (
d t
d t u t u
Bir srekli-zaman LTI sistemin keyfi bir giriine olan yantn bulmaya
alalm. Girii,

eklinde yazabiliriz.

Sistemin
(t-k) ya olan yantn ile belirtelim. Sistem dorusal

olduundan, ye yant aadaki eitlikle verilir.

0 limit durumunda ve doaysyla olur. Yani,
) ( t x
k
k t k x t x ) ( ) ( ) (
) (
t h
k
) ( t x
k
k
t k x t y ) ( ) ( ) (
) ( ) ( t x t x ) ( ) ( t y t y
d t x t k x
t y t y
k
k
) ( ) ( ) ( ) ( lim
) ( lim ) (
0
0
Sistem zamanla deimez olduundan

h (t)= h
0
(t- )

ilikisi geerli olmaldr.

Notasyon kolayl iin h(t) = h
0
(t) yazacak ve h(t)ye sistemin MPULS YANITI
(sisteme (t) uygulandnda elde edilen yant) diyeceiz.

Sonu olarak, bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme
uygulanan giri x(t) ise, sistemin yant

ilikisinden hesaplanr. Bu ilikiye KONVOLSYON INTEGRAL denir ve
ksaca y(n) = x(t) * h(t) eklinde gsterilir.
d t h x t y ) ( ) ( ) (
kn herhangi bir t anndaki deerinin konvolsyon integralinden
hesaplandn hatrlaynz:

lk nce, x( ) ve h(t- ) iaretleri nun fonksiyonu olarak izilir. Bu iki fonksiyon
arplarak g( ) = x(t)h(t- ) iareti elde edilir.

Daha sonra, g( ) iaretinin deerleri zerinden inetgrali alnarak y(t) bulunur.

k bulmak iin bu ilem tm t deerleri iin tekrarlanr.

Bu ilem yaplrken h(t- )nn h( )nun zaman tersine evrilmi ve t kadar
telenmi hali olduu hatrda tutulmaldr.
d t h x t y ) ( ) ( ) (
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme uygulanan
giri x(t) aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
) ( ) (
0 ), ( ) (
t u t h
a t u e t x
at
ZM: Aada x( ) ve h(t- ) iaretleri t < 0 ve t 0 iin izilmitir.
ekillerden t < 0 ise, x( ) ve h(t- ) iaretlerinin kesimeyip x( )h(t- ) arpmnn
sfra eit olduu grlmektedir. O halde, t < 0 ise y(t) = 0.

t 0 ise, iaretler 0 t aralnda kesitiinden x( )h(t- ) arpm yle olur:

y(t)yi belirlemek iin konvolsyon integrali hesaplanmaldr.

zetle,
a
e t h x ) ( ) (
) 1 (
1 1
) (
|
0 0
at
t t
a a
e
a
e
a
d e t y
) ( ) 1 (
1
) ( t u e
a
t y
at
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme uygulanan
giri x(t) aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
halde aksi , 0
2 0 ,
) (
halde aksi , 0
0 , 1
) (
T t t
t h
T t
t x

Aralk 1: t < 0.
Aralk 2: 0 t < T
Aralk 3: T t < 2T
Aralk 4: 2T < 4 3T
Aralk 5: t > 3T
ZM: x( )h(t- ) arpm 5 aralkta farkl deerler aldndan, k her aralkta ayr
ayr hesaplanmaldr.

Aralk 1 (t < 0): x( )h(t- ) arpm sfr olup y(t) = 0.

Aralk 5 (t > 3T): x( )h(t- ) arpm sfr olup y(t) = 0.

Dier aralkta x( )h(t- ) arpm aada izilmitir.
k bulmak iin x( )h(t- ) arpmnn ilgili aralklardaki integrali hesaplanr. Sonu ve
k iaretinin grafii aada verilmitir.
T t
T t T T Tt t
T t T t Tt
T t t
t
t y
3 , 0
3 2 ,
2
3
2
1
2 ,
3
1
0
2
1
0 , 0
) (
2 2
2
2
Hafta 4:
Dorusal ve Zamanla Deimeyen Sistemler
1 4.Hafta
LTI sistemlerin zellikleri

Diferansiyel denklemlerle tanmlanm srekli-zaman nedensel LTI sistemler

Fark denklemleriyle tanmlanm ayrk-zaman nedensel nedensel LTI sistemler

Tekil fonksiyonlar
2 4.Hafta
LTI Sistemlerin zellikleri
Konvolsyon ilemi, deime zelliine sahiptir. Matematiksel olarak,

Bu ilikiler, basit deiken dnmleriyle ispatlanabilir. rnein, ayrk-zaman
durumunda r = n-k deiken dnm yaplrsa

zetle, bir LTI sistemde giri ve impuls yantnn rolleri deitirilirse k ayn
kalmaktadr:
}

=
= =
= =
t t t d t x h t x t h t h t x
k n x k h n x n h n h n x
k
) ( ) ( ) ( * ) ( ) ( * ) (
] [ ] [ ] [ * ] [ ] [ * ] [

=
= = =
k r
n x n h r h r n x k n h k x n h n x ] [ * ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ * ] [
3 4.Hafta
Konvolsyon ilemi, dalma zelliine sahiptir. Matematiksel olarak,

Bu ilikileri ispatlamak zor deildir. Srekli-zaman durumu iin ilikilerin blok
diyagram yorumu aada verilmitir:

zetle, paralel olarak balanm LTI sistemler, impuls yant parelel balamadaki
LTI sistemlerin impuls yantlarnn toplamna eit olan tek bir sisteme edeerdir.
) ( * ) ( ) ( * ) ( )] ( ) ( [ * ) (
] [ * ] [ ] [ * ] [ ]) [ ] [ ( * ] [
2 1 2 1
2 1 2 1
t h t x t h t x t h t h t x
n h n x n h n x n h n h n x
+ = +
+ = +
4 4.Hafta
Konvolsyon ilemi, birleme zelliine sahiptir. Matematiksel olarak,

Ayrk-zaman durumu iin ilikilerin blok diyagram yorumu aada verilmitir:

zetle, seri olarak balanm iki LTI sistem, impuls yant seri balamadaki
sistemlerim impuls yantlarnn konvolsyonuna eit olan tek bir sisteme
edeerdir.
) ( * )] ( * ) ( [ )] ( * ) ( [ * ) (
] [ * ]) [ * ] [ ( ]) [ * ] [ ( * ] [
2 1 2 1
2 1 2 1
t h t h t x t h t h t x
n h n h n x n h n h n x
=
=
5 4.Hafta
Konvolsyon ilemi deime zelliine sahip olduundan iki iaretin
konvolsyonu herhangi bir srada yaplabilir. O halde, deime ve birleme
zelliklerinden

Sonu olarak, seri olarak balanm LTI sistemlerde sistemlerin sras
deitirildiinde toplam yantn deimeyecei anlalmaktadr. Yani,
6 4.Hafta
Hafzasz sistem tanmndan, LTI sistemlerin hafzasz olabilmesi iin ayrk-zaman
durumunda n 0 iin h[n] = 0, srekli-zaman durumunda ise t 0 iin h(t) = 0
olmaldr. Yani,

K =1 durumunda konvolsyon toplam ve konvolsyon integrali aadaki
sonular verecektir:

Toplama ileminde, herhangi bir saynn sfr ile toplam kendine; arpma
ileminde herhangi bir saynn 1 ile arpm kendine eittir. Konvolsyon
ileminde ise, bir iaretin impuls ile konvolsyonu kendine eit olmaktadr. O
halde, konvolsyon ileminin BRM OPERATR impuls fonksiyonudur.
) ( ) (
] [ ] [
t K t h
n K n h
o
o
=
=
) ( ) ( * ) ( ) ( ) ( ) ( * ) (
] [ ] [ * ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ * ] [
t x t t x d t x t t x
n x n n x n x k n k x n n x
k
= =
= = =
}
=
o t t o t o
o o o
7 4.Hafta
Herhangi bir LTI sistemin tersinin de LTI olaca gsterilebilir.

Bir iaret, sisteme uygulanp sistemin k da ters sisteme uygulandnda tekrar
iaret geri elde edilir. Bu gzlem, srekli-durumda aada zetlenmitir:

O halde, sistem ve tersinin seri balanmasndan oluan toplam sistemin impuls
yant impuls fonksiyonuna eit olmaldr. Sistemin ve tersinin impuls yantlar
srasyla h ve h
1
ile gsterilsin. mpuls yantlar arasndaki iliki

eitlikleriyle verilir.
] [ ] [ * ] [
) ( ) ( * ) (
1
1
n n h n h
t t h t h
o
o
=
=
8 4.Hafta
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin girii ile k arasndaki iliki y(t) = x(t-t
0
)
ile verilmektedir. Ters sistemin impuls yantn bulunuz.

ZM: Sistemin impuls yantn bulmak iin giriine (t) uygulanmaldr. O halde,

Sisteme x(t) uygulandnda k

y(t) = x(t) * h(t) = x(t) * (t-t
0
) = x(t-t
0
).

olup sistem girii t
0
kadar telemektedir. k, ters ynde t
0
kadar telenirse giri
geri elde edilecektir. Yani, ters sistemin impuls yant h
1
(t) = (t+t
0
) olmaldr.
Yantmz kontrol edelim:
) ( ) (
0
t t t h =o
) (
) (
) ( * ) ( ) ( * ) (
0 0
0 0 1
t
t t t
t t t t t h t h
o
o
o o
=
+ =
+ =
9 4.Hafta
Bir LTI sistemin nedensel olabilmesi (kn giriin gelecekteki deerlerine bal
olmamas) iin impuls yant bamsz deikenin negatif deerleri iin sfr
olmaldr. Yani,

O halde, nedensel bir LTI sistemde giri belirli bir ana kadar sfr ise k da o ana
kadar sfr olacaktr.

Nedensel LTI sistemler iin konvolsyon denklemleri aadaki gibi olur:
0. t , 0
0 n , 0 ] [
< =
< =
h(t)
n h
} }

= =
= =
= =
t
k
n
k
d t x h d t h x t y
k n x k h k n h k x n y
0
0
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
] [ ] [ ] [ ] [ ] [
t t t t t t
10 4.Hafta
Bir LTI sistemin kararl olabilmesi iin impuls yantnn salamas gereken koulu
ayrk-zamanda karalm. Srekli-zamanda admlar benzer olduundan sadece
sonu verilecektir.

B bir sabit olmak zere, impuls yant h[n] olan sistemin giriine tm n deerleri
iin |x[n]| < B koulunu salayan bir herhangi bir giri uygulandnda kn
genlii konvolsyon toplam kullanlarak bulunabilir:

Sonsuz tane saynn toplamnn mutlak deeri, saylarn mutlak deerlerinin
toplamndan kk (veya eit) ve iki saynn arpmnn mutlak deeri saylarn
mutlak deerlerinin arpmna eit olduundan

=
=
k
k n x k h n y ] [ ] [ ] [
=
s
k
k n x k h n y | ] [ | | ] [ | ] [
11 4.Hafta
En son toplamada, giriin genlii tm anlarda Bden kk olduundan, giriin
genlii yerine B yazlrsa toplamann deeri daha fazla byyeceinden

Son eitsizlikten, kn sonlu ve dolaysyla sistemin kararl olabilmesi iin
impuls yantnn mutlak toplanabilir olmas gerektii sonucu kmaktadr:

Benzer ekilde, bir srekli-zaman LTI sistemin kararl olabilmesi iin impuls
yantnn mutlak integrallenebilir olmas gerektii gsterilebilir:
=
s
k
k h B n y ] [ ] [
<
= k
k h ] [
<
}

dt t h ) (
12 4.Hafta
RNEK: mpuls yantlar aada verilen sistemlerin kararlln belirleyiniz.

(a) h[n] = (n-n
0
), (b) h(t) = (t-t
0
), (c) h[n] = u(n), (d) h(t) = u(t).

ZM:

(a) Sistem kararldr nk

(b) Sistem kararldr nk

(c) Sistem kararszdr nk

(d) Sistem kararszdr nk

=
< = =
n n
n n n h 1 ] [ ] [
0
o
< = =
} }

1 ) ( ) (
0
dt t t dt t h o

=
= =
n n
n u n h ] [ ] [
= =
} }

dt t u dt t h ) ( ) (
13 4.Hafta
LTI sistemlerin davrann belirlemek iin BRM BASAMAK YANITI (sisteme
birim basamak uygulandnda elde edilen yant) da kullanlabilir. Bu nedenle,
impuls yant ile birim basamak yant arasndaki ilikiyi bulmak faydal olabilir.

Ayrk-durumda sistemin birim basamak yantn s[n] ile gsterelim. h[n] ile s[n]
arasndaki iliki konvolsyon toplam kullanlarak belirlenebilir:

Yukardaki iliki edeer olarak , h[n] = s[n] - s[n-1] eklinde de yazlabilir.

Srekli-durumda h(t) ile s(t) arasndaki iliki konvolsyon integralinden bulunur:

= =
= =
k
n
k
k h k n u k h n s ] [ ] [ ] [ ] [
) (
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
'
t s
dt
t ds
t h
d h d t u h t s
t
= =
= =
} }

t t t t t
14 4.Hafta
Diferansiyel Denklemlerle Tanmlanm Nedensel LTI Sistemler
y(t) k, x(t) giri olmak zere, bir srekli-zaman sisteminde giri-k ilikisi
aadaki gibi olsun:

Diferansiyel denklem giri ile k arasnda bir kst vermektedir, ancak bu kst
zm iin yeterli deildir. zm iin balang koullar da belirtilmelidir.

Bu derste, nedensel srekli-zaman LTI sistemleri tanmlamada diferansiyel
denklemler kullanacaz. Nedensel LTI sistemler iin balang koullar zel bir
ekildedir.

Diferansiyel denklemi, K gerel bir say olmak zere x(t) = K e
3t
u(t) girii iin
zelim. y(t), zel (y
p
(t)) ve homojen zmn (y
h
(t)) toplamna eittir:
) ( ) ( 2
) (
t x t y
dt
t dy
= +
) ( ) ( ) ( t y t y t y
h p
+ =
15 4.Hafta
zel zm diferansiyel denklemi salayan bir zm, homojen zm ise giri
sfrken diferansiyel denklemin zmdr.

zel zmn girile ayn forma sahip olduu ancak parametrelerinin bilinmedii
varsaylr. Yani, A bilinmeyen bir sabit olmak zere y
p
(t) = Ae
3t
. zm,
diferansiyel denklemde yerine konulursa:

Homojen zmn, B ve s sabitler olmak zere y
h
(t) = Be
st
eklinde olduu
varsaylr. y
h
(t) diferansiyel denklemde yerine konulursa, aadaki sonu bulunur:

s = -2 olmaldr ve homojen zm herhangi bir B iin Be
-2t
dir. Sonu olarak,
t t t t
e
K
t
K
A t Ke Ae Ae
3
p
3 3 3
5
) ( y ,
5
0 , 2 3 = = > = +
0 ) 2 ( 2 = + = + s e Be sBe
st st st
. 0 ,
5
) ( ) ( ) (
3 2
> + = + =

t e
K
Be t y t y t y
t t
p h
16 4.Hafta
Grld gibi, soruda verilen bilgiler B sabitinin deerini belirlemek iin yeterli
deildir.

Sistemin nedensel olduu varsaylrsa, t < t
0
iin x(t) = 0 ise, t < t
0
iin y(t) = 0
olmaldr. rneimizde t < 0 iin x(t) = 0 olup t < 0 iin y(t) = 0 olacaktr. zm
t = 0da hesaplanp sfra eitlenirse B hesaplanabilir:

O halde, zm tam olarak aadaki gibi olur.
5 5
0
K
B
K
B = + =
) ( ) (
5
) (
0 ), (
5
0 , 0
) (
2 3
2 3
t u e e
K
t y
t e e
K
t
t y
t t
t t
=
>
<
=
17 4.Hafta
Genelletirme yaparsak, N. Dereceden sabit katsayl diferansiyel denklem
aadaki ekilde verilir:

kn en yksek dereceden trevine diferansiyel denklemin derecesi denir.
zm, homojen ve zel zmlerin toplamna eittir.

Diferansiyel denklem tek bana zm iin yeterli deildir. Balang koullar da
belirtilmelidir. Farkl balang koullar farkl zmler verir.

Ancak, sistem nedensel ise t < t
0
iin x(t) = 0 ise, t < t
0
iin y(t) = 0 olacandan
balang koullar bulunabilir ve t > t
0
iin y(t) hesaplanabilir. lgili balang
koullar yledir:

= =
=
M
k
k
k
k
N
k
k
k
k
dt
t x d
b
dt
t y d
a
0 0
) ( ) (
. 0
) (
...
) ( ) (
) (
1
0
1
2
0
2
0
0
= = = = =
N
N
dt
t y d
dt
t y d
dt
t dy
t y
18 4.Hafta
Fark Denklemleriyle Tanmlanm Nedensel LTI Sistemler
N. dereceden sabit katsayl bir fark denklemi aadaki ekilde verilir:

zm, homojen ve zel zmlerin toplamna eittir.

Fark denklemi tek bana zm iin yeterli deildir. Balang koullar da
belirtilmelidir. Fark denklemi u ekilde de dzenlenebilir:

O halde, y[n]nin hesaplanabilmesi iin y[n-1], y[n-2], , y[n-N] balang
koullarnn bilinmesine gerek vardr.

Srekli durumda olduu gibi sistemin nedensel olduu biliniyorsa balang
koullar belirlenebilir ve fark denklemi zlebilir.

= =
=
M
k
k
N
k
k
k n x b k n y a
0 0
] [ ] [
)
`
=

= =
M
k
N
k
k k
k n y a k n x b
a
n y
0 1 0
] [ ] [
1
] [
19 4.Hafta
Fark denkleminin, Nnin sfrdan farkl olup olmamasna gre iki ekli vardr:

N = 0 durumunda, k sadece girie bal olup zm iin balang koullar
gerekli deildir. Bu tr denklemlere YNELEMEL OLMAYAN denklem denilir.

Yinelemeli olmayan fark denkleminde x[n] = [n] yaplrsa sistemin impuls yant
elde edilir:

mpuls yant, sonlu sayda deer aldndan yinelemeli olmayan fark
denklemleriyle tanmlanan LTI sistemlere SONLU MPULS YANITLI (FIR)
sistem denilir.
. 0 ], [ y[n]
, 0 , ] [ ] [
1
] [
0 0
0 1 0
=
|
|
.
|
\
|
=
=
)
`

=
= =
N k n x
a
b
N k n y a k n x b
a
n y
M
k
k
M
k
N
k
k k
s s
=
halde aksi , 0
0 ,
] [
0
M n
a
b
n h
n
20 4.Hafta
.N 0 durumunda, k hem giri hem ka bal olup iin balang koullarna
gerek vardr. Bu tr fark denklemlerine YNELEMEL fark denklemi denilir.

RNEK: Giri-k ilikisi aadaki fark denklemiyle verilen ayrk-zaman
nedensel LTI sistemi ele alalm:

Grld gibi, kn herhangi bir andaki deerinin hesaplanabilmesi iin bir
nceki deeri bilinmelidir.

x[n] = K[n] olsun. n < 0 iin giri sfr olduundan n < 0 iin y[n] = 0 olmaldr.
Bu nedenle, n < 0 iin kn hesaplanmasna gerek yoktur.

n 0 iin balang koulu olarak y[-1] = 0 seip hesaplamalara balayabiliriz.
] 1 [
2
1
] [ ] [ + = n y n x n y
21 4.Hafta
K n y n x n y
K y x y
K y x y
K y x y
n
|
.
|
\
|
= + =
|
.
|
\
|
= + =
= + =
= + =
2
1
] 1 [
2
1
] [ ] [
.
.
2
1
] 1 [
2
1
] 2 [ ] 2 [
2
1
] 0 [
2
1
] 1 [ ] 1 [
] 1 [
2
1
] 0 [ ] 0 [
2
K = 1 iin x[n] = [n] olup sistemin impuls yant olur.

mpuls yant, sonsuz sayda deer aldndan yinelemeli fark denklemleriyle
tanmlanan LTI sistemlere SONSUZ MPULS YANITLI (IIR) sistem denilir.
] [
2
1
] [ n u n h
n
|
.
|
\
|
=
22 4.Hafta
Birinci DerecedenFark Denklemleriyle Tanmlanm Ayrk-Zaman
LTI Sistemlerin Blok Diyagram Gsterilimi
Aadaki fark denklemiyle tanmlanan basit bir ayrk-zaman nedensel LTI sistemi
ele alalm:

Bu sisteme karlk gelen blok diyagram gsterilimini elde etmek iin toplama, bir
sabitle arpma ve birim gecikme operatrleri aadaki ekilde tanmlansn.
] 1 [ ] [ ] [ = n ay n bx n y
23 4.Hafta
Birinci Dereceden Fark Denklemleriyle Tanmlanm Ayrk-Zaman
O halde, fark denklemi aada verilen blok diyagramla temsil edilebilir.

Blok diyagram, sistemin gerekletirilebilmesi iin hafza elemanna ve balang
koullarnn bilinmesine gerek olduunu gstermektedir.

Birim gecikme eleman hafza grevini grp hesaplamalar iin gerekli bir nceki
k deerini saklamaktadr. Sistem nedensel ise, giri uygulanncaya kadar hafza
elemannda saklanan deer sfrdr.
24 4.Hafta
Birinci Dereceden Diferansiyel Denklemlerle Tanmlanm Srekli-Zaman
Aadaki fark denklemiyle tanmlanan basit bir ayrk-zaman nedensel LTI sistemi
ele alalm:

sabitle arpma ve trev alma operatrleri aadaki ekilde tanmlansn.
) (
) ( 1
) ( ) ( ) (
) (
t bx
dt
t dy
a
t y t bx t ay
dt
t dy
+ = = +
25 4.Hafta
O halde, diferansiyel denklem aada verilen blok diyagramla temsil edilebilir.

Trevin gerekletirilmersi zordur ve trev ilemi grlt ile hatalara kar
olduka duyarldr.

ntegral ileminin gerekletirilmesi ise kolaydr. Bu nedenle blok diyagram
gsteriliminde integratr kullanlmas tercih edilir.
26 4.Hafta
Diferansiyel denklemin her iki tarafnn integrali alnrsa edeer gsterilim elde
edilir:

sabitle arpma ve integral alma ilemleri gereklidir. ntegratr tanm ve sistemin
blok diyagram gsterilimi aada verilmitir:
| | t t t d ay bx t y t ay t bx
dt
t dy
t
}

= = ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) (
27 4.Hafta
ntegratrler, ilemsel kuvvetlendiriciler kullanlarak gerekletirilebilir.

Bu nedenle, srekli-zaman sistemlere karlk gelen blok diyagram gsterilimi
modern analog hesaplayclara temel tekil etmektedir.

ntegratr hafza grevini grp hesaplamalar iin gerekli balang deerini
saklamaktadr. Bunu grmek iin, integral ileminin aadaki ekilde yeniden
dzenlenebileceine dikkat ediniz:

ntegratr y(t
0
) balang deerini saklamaktadr.

Hem ayrk hem de srekli durumda yksek dereceden sistemlere karlk gelen
blok diyagramlar benzer ekilde elde edilebilir.
| | | | t t t t t t d ay bx t y t y d ay bx t y
t
t
t
} }
+ = =

0
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
0
28 4.Hafta
Hafta 5:
Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
LTI sistemlerin karmak stel iaretlere yant

Srekli-zaman periyodik iaretlerin Fourier serisi gsterilimi

Fourier serisinin yaknsakl

Srekli-zaman Fourier serisinin zellikleri
LTI Sistemlerin Karmak stel aretlere Yant
LTI sistemlerin analizinde faydal bir yaklam, iaretleri aadaki iki zellii
salayan temel iaretlerin dorusal kombinasyonu eklinde temsil etmektir:

1. Temel iaretler, geni ve faydal bir iaret kmesini oluturabilmelidir.
2. Bir LTI sistemin temel bir iarete yant basit olmaldr. Bylece, LTI
sistemin bir girie yant, basit yantlarn dorusal kombinasyonu olacaktr.

Bu iki zellii, hem srekli hem de ayrk durumda karmak stel iaretler
salamaktadr.

LTI bir sistemin k, giriin karmak bir sabitle arpmna eitse girie
SSTEMN ZFONKSYONU, karmak sabite SSTEMN ZDEER denilir.

s ve z karmak saylar olmak zere, aada gsterildii gibi srekli-zamanda e
st
,
ayrk-zamanda z
n
LTI sistemlerin zfonksiyonudur.
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sistemin giriine e
st
uygulandnda
sistemin k konvolsyon integralinden hesaplanabilir:

Eitliin sandaki integralin yaknsadn varsayalm. ntegralin deeri se
baldr ve karmak bir saydr. ntegralin sonucunu H(s) ile gsterlim:

O halde, y(t) = H(s)e
st
(k, giriin karmak bir say ile arpmna eittir). Yani,
karmak stel e
st
iaretinin srekli-zaman LTI sistemlerin zfonksiyonu olduunu
gstermi olduk.
t t
t t t t t
t
t
d e h e
d e h d t x h t y
s st
t s

}
} }
=
= =
) (
) ( ) ( ) ( ) (
) (
}

= t t
t
d e h s H
s
) ( ) (
Benzer ilemler ayrk-zamanda yaplabilir. mpuls yant h[n] olan bir ayrk-zaman
LTI sistemin z
n
giriine olan yant konvolsyon toplamndan hesaplanr:

Eitliin sandaki toplamann yaknsadn varsayalm. Toplamann deeri zye
baldr ve karmak bir saydr. Toplamann sonucunu H(z) ile gsterlim:

O halde, y[n] = H(z)z
n
(k, giriin karmak bir say ile arpmna eittir). Yani,
karmak stel z
n
iaretinin ayrk-zaman LTI sistemlerin zfonksiyonu olduunu
gstermi olduk.
=
= =
k
k n
k k
k n
z k h z
z k h k n x k h n y
] [
] [ ] [ ] [ ] [
=
k
k
z k h z H ] [ ) (
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sisteme adet karmak stel
iaretin toplamna eit olan bir giri uygulayalm.

zfonksiyon zelliinden, sistemin karmak stel iaretlere yant yledir:

Sistem dorusal olduundan, karmak stel iaretin toplamndan oluan girie
olan yant stel iaretlere olan yantlarnn toplamna eittir:
t s t s t s
e a e a e a t x
3 2 1
3 2 1
) ( + + =
t s t s
t s t s
t s t s
e s H a e a
e s H a e a
e s H a e a
3 3
2 2
1 1
) (
) (
) (
3 3 3
2 2 2
1 1 1
t s t s t s
e s H a e s H a e s H a t y
3 2 1
) ( ) ( ) ( ) (
3 3 2 2 1 1
+ + =
Yukardaki sonucu genelletirebiliriz. Bir srekli-zaman LTI sistemin girii x(t),
karmak stel iaretlerin arlkl toplam (dorusal kombinasyonu) olsun:

Dorusallk ve zfonksiyon zelliklerinden, sistemin k aadaki gibi olur:

Benzer ekilde, bir ayrk-zaman LTI sistemin girii x[n], ayrk-zaman karmak
stel iaretlerin dorusal kombinasyonu olsun:

Sistemin k aadaki gibi olur:
=
k
t s
k
k
e a t x ) (
=
k
t s
k k
k
e s H a t y ) ( ) (
=
k
n
k k
z a n x ] [
=
k
n
k k k
z z H a n y ) ( ] [
GZLEM: Bir LTI sistemin girii karmak stel iaretlerin dorusal
kombinasyonu ise, k da ayn stel iaretlerin dorusal bir kombinasyonudur.
k iaretinin gsterilimindeki katsaylar, giri iaretinin gsterilimindeki
katsaylar ile karmak stel iaretlere karlk gelen sistem zdeerlerinin
arpmna eittir.

Bu gzlem, Fourier ve kendisinden sonra gelenlerin herhangi bir iaretin
karmak stel iaretlerin dorusal kombinasyonu eklinde nasl yazlabilecei
hakknda aratrma yapmalarna n ayak olmutur.

Bu ve nmzdeki haftalar, soruyu srasyla srekli ve ayrk-zaman periyodik
iaretler iin yantlayacak, daha sonraki haftada periyodik olmayan iaretler
durumunu ele alacaz.

s ve z herhangi bir karmak say olabilir. Ancak, Fourier analizinde s ve z srasyla
s = je ve z = e
je
varsaylacaktr. Laplace ve z-dnm konularnda s ve z
herhangi bir karmak sayya genelletirilecektir.
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin girii ile k arasndaki iliki y(t)=x(t-3)
ve sisteme uygulanan giri x(t) = e
j2t
olsun. Sistemin k yledir:

Uygulanan giri bir zfonksiyon olduundan bu sonucu aslnda bekliyorduk. Girie
karlk gelen zdeeri hesaplayalm. Sistemin impuls yantnn h(t) = o(t-3) olduu
aktr. O halde,

rneimizde s = j2 olduundan, girie karlk gelen zdeer H(j2) = e
-j6
olarak elde
edilir. Grld gibi k, giri ile girie karlk gelen deerin arpmna eittir.

.
t j j t j
e e e t y
2 6 ) 3 ( 2
) (

= =
} }

= = =
s s s
e d e d e h s H
3
) 3 ( ) ( ) ( t t o t t
t t
Srekli-zaman Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
Harmonik ilikili karmak stel iaretlerin dorusal kombinasyonu eklinde
yazlan bir srekli-zaman iareti ele alalm:

Harmonik ilikili stel iaretlerin herbirinin T ile periyodik olduunu grmtk.
O halde, x(t)de T ile periyodiktir.

k = 0 iin, toplamadaki stel iaret sabittir. k = 1 iin stel iaretlerin temel
frekans e
0
dr ve bu terimlere TEMEL veya BRNC HARMONK bileenler
denir. k = 2 iin stel iaretlerin temel frekans 2e
0
dr ve bu terimlere ikinci
harmonik bileenler denir. Genel olarak, k = N iin toplamadaki karmak stel
iaretlere N. HARMONK bileenler denir.

Periyodik bir iaretin yukardaki gibi toplama eklinde ifade edilmesine
FOURER SERS gsterilimi denir.
( )

=
= =
k k
t T jk
k
t jk
k
e a e a t x
/ 2
0
) (
t e
RNEK: Temel frekans 2t olan bir srekli-zaman periyodik iaretin Fourier serisi
gsterilimi aada verilmitir:

Katsaylar toplamada yerine konularak iaretin analitik ifadesi elde edilebilir:

Euler ilikisi kullanlarak, iaret trigonometrik fonksiyonlar cinsinden de yazlabilir:

.
3
1
,
2
1
,
4
1
, 1
) (
3 3 2 2 1 1 0
3
3
2
= = = = = = =
=

=
a a a a a a a
e a t x
k
t jk
k
t
( ) ( ) ( )
t j t j t j t j t j t j
e e e e e e t x
t t t t t t 6 6 4 4 2 2
3
1
2
1
4
1
1 ) (

+ + + + + + =
) 6 cos(
3
2
) 4 cos( ) 2 cos(
2
1
1 ) ( t t t t x t t t + + + =
Harmonik bileenlerin iareti nasl olusturduu aada gsterilmitir.
Srekli-zaman gerel periyodik iaretler iin Fourier serisinin dier bir gsterilimi
vardr. Gerel bir iaret iin x*(t) = x(t) olduundan

Son ifade, Fourier serisi gsterilimi ile karlatrlrsa a
k
= a*
-k
veya edeer
olarak a*
k
= a
-k
sonucu kar. Bu sonutan yararlanlarak Fourier serisi aadaki
gibi yazlabilir:

=

=
= =
|
|
.
|
\
|
=
k
t jk
k
k
t jk
k
k
t jk
k
e a e a e a t x
0 0 0
* *
*
) (
e e e
| |
| |
{ }
+ =
+ + =
+ + = =
1
0
1
*
0
1
0
0
0 0
0 0 0
Re 2
) (
k
t jk
k
k
t jk
k
t jk
k
k k
t jk
k
t jk
k
t jk
k
e a a
e a e a a
e a e a a e a t x
e
e e
e e e
Son ifadede a
k
kutupsal koordinatlarda A
k
e
juk
eklinde yazlrsa aada verilen
edeer trigonometrik gsterilim elde edilir:

a
k
kartezyen koordinatlarda B
k
+ jC
k
eklinde yazlrsa aada verilen dier bir
trigonometrik gsterilim elde edilir:

{ }
=
+ + =
+ =
1
0 0
1
0
) cos( 2
Re 2 ) (
0
k
k k
k
t jk j
k
t k A a
e e A a t x
k
u e
e u
( ) { }
( )
=
+ =
+ + =
1
0 0 0
1
0
) sin( ) cos( 2
Re 2 ) (
0
k
k k
k
t jk
k k
t k C t k B a
e jC B a t x
e e
e
imdi de, periyodik bir iaret iin Fourier serisi katsaylarnn nasl
hesaplanabileceini tartacaz.

Fourier serisi gsteriliminde, eitliin her iki taraf e
-jne0t
ile arpldktan sonra
arpmn [0,T] aralnda integrali alnrsa aadaki ifade elde edilir:

Keli parantez iindeki ifade Euler forml kullanlarak yeniden dzenlenebilir:

}
} }
=
=
k
T
t n k j
k
t jn
T T
k
t jk
k
t jn
dt e a
dt e e a dt e t x
] [
) (
0
] [
0 0
0
0 0 0
e
e e e
dt t n k j dt t n k dt e
T T T
t n k j
} } }
+ =
0
0
0 0
0
] [
] ) sin[( ] ) cos[(
0
e e
e
k = n iin cos[(k-n)e
0
t] ve sin[(k-n)e
0
t] iaretleri T/|k-n| temel periyodu ile
periyodiktir. ntegraln alnd aralk T uzunluunda olup temel periyodun |k-n|
katdr.

Sins ve kosins iaretlerinin bir periyodunda, iaretlerin sfrn stnde ve altnda
kalan ksmlar ayn alana sahip olup bu iaretlerin bir periyod ve dolaysyla da
bir periyodun tamsay kat uzunluundaki bir aralktaki integrali sfra eittir. k =
n iin her iki integral sfra eittir.

k = n iin, integrand 1 olup integralin sonucu Tye eittir. zetle,

O halde, seri gsterilimindeki katsaylar yle hesaplanr:
}

=
=
=
T
t n k j
n k
n k T
dt e
0
] [
, 0
,
0
e
}

=
T
t jn
n
dt e t x
T
a
0
0
) (
1
e
Yukarda bulunan sonucun, T uzunluklu herhangi bir aralk iin geerli olduuna
dikkat ediniz. T uzunluklu herhangi bir aralk boyunca integral }
T
notasyonu ile
gsterilmek zere, srekli-zaman periyodik iaretin Fourier serisine alm ve
almdaki katsaylarn hesab aadaki eitliklerde verilmitir:

aretin seri eklinde gsterilimine SENTEZ, katsaylarn nasl hesaplanacan
veren eitlie ise ANALZ denklemi denilir. a
0
katsays, iaretteki sabit veya DC
bileen olup iaretin bir periyod boyunca ortalama deeridir:
( )
dt e t x
T
dt e t x
T
a
e a e a t x
t T jk
T
t jk
T
k
k k
t T jk
k
t jk
k
) / 2 (
/ 2
) (
1
) (
1
) (
0
0
t e
t e

=
} }

= =
= =
}
=
T
dt t x
T
a ) (
1
0
RNEK: Temel periyodu T ve temel frekans e
0
= 2t/T olan periyodik kare dalgann
Fourier serisi gsterilimini elde ediniz.

ZM: aretin bir periyodunun matematiksel ifadesi yledir:

Fourier serisi katsaylarn bulmak iin T uzunluklu herhangi bir aralk seilebilir.
aret, t = 0 etrafnda simetrik olduundan aralk olarak T/2 t T/2 seilmesi
mantkldr.
< <
<
=
2 / | | , 0
| | , 1
) (
1
1
T t T
T t
t x
lk nce a
0
belirleyelim.

Dier katsaylar (a
k
, k = 0) benzer ekilde hesaplanr:

Katsaylar sabit bir T1 ve deiik T deerleri iin aada izilmitir. Bu rnek iin
katsaylar gerel ktndan katsaylar iin bir grafik yeterli olmutur. Katsaylarn
karmak say olmas halinde, gerel ve sanal ksmlar izmek iin iki grafiin
gerekli olacana dikkat ediniz.
} } }

= = = =
T
T
T
T
T
T
T
dt
T
dt
T
dt t x
T
a
2 /
2 /
1
0
1
1
2 1 1
) (
1
t
e
e
e
e
e e
e e
k
T k
T k
T k
j
e e
T k
dt e
T
dt e t x
T
a
T jk T jk
T
T
T
T
t jk t jk
k
) sin( ) sin( 2
2
2
1
) (
1
1 0
0
1 0
0
2 /
2 /
1 0 1 0
1
1
0 0
= =
(
=
= =

} }
RNEK: Sinzoidal iaretler iin Fourier serisi dorudan hesaplanabilir. Aada
verilen iaretin Fourier serisi gsterilimini elde edelim.

zm: Euler ilikisiden iaret karmak stel iaretlerin toplam eklinde yazlabilir:

O halde x(t)nin Fourier serisi katsaylar ifadeye baklarak dorudan yazlabilir
)
4
2 cos( ) cos( 2 ) sin( 1 ) (
0 0 0
t
e e e + + + + = t t t t x
( ) ( ) ( )
t j j t j j t j t j
t j t j t j t j t j t j
e e e e e
j
e
j
e e e e e e
j
t x
0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
2 4 / 2 4 /
) 4 / 2 ( ) 4 / 2 (
2
1
2
1
2
1
1
2
1
1
2
1
2
1
1 ) (
e t e t e e
t e t e e e e e

+ +
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+ =
+ + + + =
. 3 , 0
) 1 (
4
2
), 1 (
4
2
2
1
1
2
1
1 ,
2
1
1
2
1
1 , 1
4 /
2
4 /
2
1 1 0
> =
= = + = =
+ = = = + = =
k a
j e a j e a
j
j
a j
j
a a
k
j j t t
Katsaylarn genlii ve faz, kya bal olarak aada izilmitir.
RNEK: rnekleme bahsinde kullanlacak periyodik impuls dizisininFourier serisi
katsaylarn bulalm.

ZM: aret, analiz denkleminde yerine konularak katsaylar hesaplanabilir.
aret simetrik olduundan integral aral olarak T/2 t T/2 almak uygundur.

T/2 t T/2 aralnda x(t) = o(t) olduundan,

Not: Yukardaki sonucu bulurken u zellii kullandk:
=
=
k
kT t t x ) ( ) ( o
dt e t x dt e t x
T
a
t
T
jk
T
T
T
t
T
jk
k
t t 2
2 /
2 /
2
) ( ) (
1
} }
= =
T
e
T
dt e t
T
a
T
jk T
T
t
T
jk
k
1 1
) (
1
0
2
2 /
2 /
2
= = =
}
t t
o
) 0 ( ) ( ) (
2 /
2 /
f dt t f t
T
T
}
= o
Srekli-zaman Fourier Serisinin Yaknsakl
Kare dalgada sreksizlikler vardr. Halbuki seri gsterilimindeki harmonik ilikili
karmak stel iaretlerin hepsi sreklidir. Sreksiz bir iaretin srekli iaretlerle
temsil edilebileceine pheyle baklmtr.

Fourierin tespitleri dnemin usta matematikisi Lagranage tarafndan veto
edilmitir. Hatta, dnemin dier matematikileri Lacroix, Monge ve Laplacenin
Fouriere destei bile aratrmalarn yaynlanmas iin yeterli olmamtr.
Fourierin aratrmalar vefatndan sonra yaynlanabilmitir.

Fourier serisinin geerliliini gstermek iin, bir srekli-zaman periyodik iaretin
sonlu sayda harmonik ilikili karmak stel iaretle temsilini ele alalm:

e
N
(t) yaklaklk hatasn gstersin:
=
=
N
N k
t jk
k N
e a t x
0
) (
e
=
= =
N
N k
t jk
k N N
e a t x t x t x t e
0
) ( ) ( ) ( ) (
e
Farkl yaklaklklar birbiriyle karlatrabilmek iin, yaklaklk hatasnn
boyutunu veren bir lt kullanmamz gereklidir. lt olarak, bir periyot
boyunca hatann enerjisini kullanacaz.

Hatann enerjisini minimum yapan katsaylarn

olduu gsterilebilir (devlerin birinde bu sonu ispatlanacaktr!). Yani, hatay
minimum yapan katsaylar Fourier serisi katsaylarna eittir. O halde, x(t)nin
Fourier serisi gsterilimi varsa, N bydke hata azalr ve N limit
durumunda E
N
sfra eit olur.

imdi de periyodik bir iaretin hangi koullar altnda Fourier serisi gsterilimine
sahip olacan belirlemeye alalm.
}
=
T
N N
dt t e E
2
) (
}
=
T
t jk
k
dt e t x
T
a
0
) (
1
e
ki durumla karlamak mmkndr: (i) katsaylarn hesaplanmasna imkan veren
integral yaknsamayabilir (baz katsaylar sonsuz olabilir), (ii) katsaylarn hepsi
sonlu olsa bile, bu katsaylar sentez denkleminde yerine konulduunda elde edilen
seri orijinal iareti vermeyebilir.

Periyodik bir iaret, bir periyod boyunca sonlu enerjiye sahi, yani
ise, Fourier serisi katsaylarnn sonlu olaca gsterilebilir. Bu durumda, iaret ile
Fourier serisi gsterilimi arasndaki hatann enerjisi bir periyot boyunca sfr
olacaktr.

Bu sonu, Fourier serisi gsteriliminin iarete eit olduu anlamna gelmediini,
ancak ikisi arasndaki farkta enerji olmadn belirtmektedir.

Fiziksel sistemler, iaretin enerjisine yant verdiinden, bu anlamda iaret ile
Fourier serisi gsterilimi edeerdir. lgilendiimiz ou periyodik iaretin enerjisi
sonlu olup bu iaretler iin Fourier serisi gsterilimi mevcuttur.
<
}
dt t x
T
2
) (
=
= =
k
t jk
k
dt t e e a t x t e
T
2
0 ) ( ) ( ) (
0
e
Dirichlet, periyodik bir iaret ile Fourier serisi gsteriliminin, iaretin sreksiz
olduu noktalar hari eit olabilmesi iin koullar belirlemitir. Sreksizlik
noktalarnda seri, iaretin sreksizlik noktasnda soldan ve sadan limitlerinin
ortalamasna eit olur. Dirichlet koullar aada verilmitir.

Koul 1: aret bir periyod boyunca mutlak integrallenebilir olmaldr:

Koul 2: Bir periyot boyunca, iaretin sonlu sayda minimum ve maksimumu
olmaldr.

Koul 3: Sonlu bir aralkta, iarette sonlu sayda sreksizlik olmal ve ayrca
sreksizlik noktalarnda iaretin deeri de sonlu olmaldr.

Dirichlet koullarn ihlal eden iaretler rnekler aada verilmitir.
}
<
T
dt t x ) (
Koul 1i ihlal eden bir iaret
Koul 2yi ihlal eden bir iaret
Koul 3 ihlal eden bir iaret
Dirichlet koullarn salamayan iaretlerin fiziksel sistemlerde karmza kma
olaslnn olduka az olduu rneklerden grlmektdir.

1898 ylnda, Amerikan fiziki Albert Michelson, sonlu Fourier serisini N = 80e
kadar hesaplayan bir aygt (modern adyla harmonik analizr) gelitirmitir.

Michelson, aygtn pek ok periyodik iaret iin test etmitir. Michelson, kare
dalga iin ummad sonular elde edince gelitirdii aygtn hatal olabileceini
dnm ve konuyu matematiksel fiziki Josiah Gibbs ile paylamtr.

Gibbs, problemi derinlemesine incelemi ve dncelerini 1899 ylnda Michelson
ile paylamtr.

Periyodik kare dalga, Dirichlet koullarn saladndan, sonlu serideki terim
says sonsuza giderken sreksizlik noktalarnda serinin limiti sreksizlik
deerinin ortalamasna eit olmaldr. Dier noktalarda, seri iarete yaknsamaldr.
eitli N deerleri iin yaklak iaret ve kare dalga aada izilmitir.
Michelsonun Gzlemi: Sonlu seri, sreksizlik noktalarnda dalgalanmalar
vermektedir. Dalgalanmalarn tepe genlii Nden bamszdr ve N arttka
azalmamaktadr.

Gibbsin Aklamas: aretin sreksiz olmad bir t
1
noktas sreksizlik noktasna
yaklatka hatann kk olmas iin N byk olmaldr. Bu nedenle, N arttka
dalgalanmalar sreksizlik noktas etrafnda younlar ancak dalgalanmann
maksimum genlii sabit kalr.

Bu gzleme GIBBS OLAYI denir. Yani, sreksiz bir iaretin sonlu terimli Fourier
serisi yaklakl yksek frekansl dalgalanmalar ierir ve sreksizlik noktasnda
iaretten daha yksek deer alr.

Sonlu terimli Fourier serisi kullanlacaksa, dalgalanmalardaki toplam enerji ihmal
edilebilecek kadar kk olacak ekilde yeterince byk N deeri seilmelidir.
Limit durumunda, hatasnn enerjisi sfr olur ve Fourier serisi yaknsar.
Srekli-zaman Fourier Serisinin zellikleri
Temel periyodu T ve temel frekans
0
= 2/T olan periyodik bir iaretin Fourier
serisi katsaylarnn a
k
olduunu belirtmek iin


Srekli-zaman Fourier serisinin aada verilen zellikleri araclyla, Fourier
serisi katsaylar bilinen iaretler yardmyla ou iaretin Fourier serisi almn
elde etmek kolaylamaktadr.

Fourier dnm konusunda da greceimiz gibi, ou zellik Fourier
dnmnn zelliklerinden elde edilebilir. Bu nedenle, sadece en nemli
zellikleri sralayacak ve yorumlayacaz.
k
FS
a t x ) (

zellik 1 (Zamanda teleme): ise,

spat: Periyodik bir iaret, zamanda telenirse periyodiklii korunur ve periyodu
deimez. telenmi y(t) = x(t-t
0
) iaretinin Fourier serisi katsaylar b
k
olsun:

ntegralde, = t-t
0
deiken dnm yapalm. t, uzunluu T olan bir aralkta
deiiyorsa da uzunluu T olan bir aralkta deiecektir. O halde,

Yorum: olduundan, .

(Periyodik bir iaret telendiinde Fourier serisi katsaylarnn genlii deimez!)
k
FS
a t x ) (
k
t T jk
k
t jk
FS
a e a e t t x
0 0 0
) / 2 (
0
) (
t e
=
} }

= =
T
t jk
T
t jk
k
dt e t t x
T
dt e t y
T
b
0 0
) (
1
) (
1
0
e e
k
t T jk
k
t jk
T
jk t jk
T
t jk
k
a e a e
d e x
T
e d e x
T
b
0 0 0
0 0 0 0 0
) / 2 (
) (
) (
1
) (
1
t e
t e e t e
t t t t

+
= =
= =
} }
1
0
) / 2 (
=
t T jk
e
t
k k
a b =
zellik 2 (Zamanda tersine evirme): ise,

spat: Periyodik bir iaret, zamanda tersine evrilirse periyodiklii korunur ve
periyodu deimez. Fourier serisi almndan x(-t) iareti

eklinde yazlabilir. Toplamada, k = -m deiken dnm yaplrsa

Son eitlik, x(-t) iaretinin Fourier serisi alm olup almdaki katsaylar a
-k
dr.

Yorum: Bir srekli-zaman periyodik iaret zamanda tersine evrilirse, karlk gelen
Fourier serisi katsaylar da tersine evrilir. O halde, ift iaretlerin (x(t)=x(-t))
Fourier serisi katsaylar ift (a
k
=a
-k
), tek iaretlerinki ise tek (a
k
= -a
-k
) olacaktr.
k
FS
a t x ) (
k
FS
a t x

) (
=
k
T t jk
k
e a t x
/ 2
) (
t
=
m
T t jm
m
e a t x
/ 2
) (
t
zellik 3 (Zamanda lekleme): ise,

spat: Periyodik bir iaret, leklendiinde periyodu deiir. x(t)nin temel periyodu
T ve temel frekans
0
= 2/T ise, x(t)nin temel periyodu T/ ve temel frekans
0
dr. x(t)nin Fourier serisi almnda t yerine t yazlrsa

Son eitlik, temel frekans
0
olan iaretin Fourier serisi gsterilimi olup almdaki
katsaylar a
k
dr.

Yorum: Bir srekli-zaman periyodik iareti zamanda lekleme Fourier serisi
katsaylarn deitirmez.
k
FS
a t x ) (
k
FS
a t x ) (
=
=
k
t jk
k
e a t x
) (
0
) (
oe
o
zellik 4 (Zamanda trev alma): ise,

spat: Periyodik bir iaretin trevi alnrsa yine periyodik olur ve periyodu deimez.
x(t)nin Fourier serisi almnda, eitliin her iki tarafnn tye gre trevi alnrsa

Son eitlik, temel frekans
0
= 2/T

olan iaretin Fourier serisi gsterilimi olup
almdaki katsaylar jk
0
a
k
= jk(2/T)a
k
olarak grlmektedir.

Yorum: Bir srekli-zaman periyodik iaretin trevini almak, Fourier serisi
katsaylarnn hem genliini hem de fazn deitirmektedir.
k
FS
a t x ) (
k k
FS
a
T
jk a jk
dt
t dx t
e
2

) (
0
=
| |
=
=
=
(
=
k
t jk
k
k
t jk
k
k
t jk
k
e a jk
e a
dt
d
e a
dt
d
dt
t dx
0
0 0
0
) (
e
e e
e
zellik 5 (Parseval ilikisi):

spat: ntegralde , yazp, x(t) ile elenii iin Fourier serisi
gsterilimlerini kullanrsak

Keli parantez iindeki integrali daha nce hesaplamtk:

O halde, son eitlikte sonsuz tane integral olmasna ramen integrallerin sonucu
sadece l = k iin T, dier l deerlerinde 0a eittir. Sonu olarak, iki toplama bir
toplamaya indirgenir ve l = k olur:
}
=
=
T
k
k
a dt t x
T
2 2
) (
1
) ( ) ( ) (
*
2
t x t x t x =

}
}

} }
=
(
=
(
= =
k l
T
t l k j
l k
T
l
t jl
l
k
t jk
k
T T
dt e
T
a a
dt e a e a
T
dt t x t x
T
dt t x
T
0
0 0
) ( *
* *
2
1
1
) ( ) (
1
) (
1
e
e e
}
=
=
=
T
t l k j
l k
l k T
dt e
, 0
,
0
) ( e

}

=
=
= =
k
k
k
k k
T
a T
T
a a dt t x
T
2
*
2 1
) (
1
Parseval likisinin Yorumu:
Bir iareti deiik ekillerde temsil etmek aslnda ilave bir bilgi vermemektedir.

Bir bak asnda gizli olan bir bilgi, dier bir bak asnda ortaya kabilir.

aretin enerjisi kullanlan gsterilimden bamsztr. Dier bir deyile, iaretin
enerjisini zaman veya frekans uzaynda hesaplamak ayn sonucu vermelidir.

Dier zellikler:
Srekli-zaman Fourier serisinin ispatn vermediimiz baka zellikleri de vardr.

Dier zelliklerin ispat benzer ekilde yaplabilir. zelliklerin tm aadaki
tabloda listelenmitir.
zellik Periyodik aret Fourier Serisi Katsaylar
Dorusallk
Zamanda teleme
Frekansta teleme
Elenik alma
Zamanda tersine evirme
Zamanda lekleme
>0 ( T/ ile periyodik)
Periyodik konvolsyon
Zamanda arpma
periyodik ile periyodu temel
ve frekans temel / 2

) (
) (
0
T
T
t y
t x t e =
)
`
k
k
b
a
) ( ) ( t By t Ax + k k
Bb Aa +
) (
0
t t x
0 0 0
) / 2 ( t T jk
k
t jk
k
e a e a
t e
=
) ( ) (
) / 2 (
0
t x e t x e
t T jM t jM t e
=
M k
a
) (
*
t x
*
k
a
) ( t x
k
a
) ( t x o k
a
}
T
d t y x t t t ) ( ) (
k k
b Ta
) ( ) ( t y t x
l
l k l
b a
Zamanda trev alma
Zamanda integral alma

Gerel iaretler iin
elenik simetriklik

x(t) gerel
Gerel ve ift iaretler
Gerel ve tek iaretler
x(t) gerel ve ift
x(t) gerel ve ift
a
k
gerel ve ift
a
k
saf karmak ve ift
Gerel iaretlerin ift-tek
ayrtrmas
Periyodik aretler iin Parseval likisi
dt
t dx ) (
k k
a
T
jk a jk
t
e
2
0
=
}

t
dt t x ) (
k k
a
T jk
a
jk
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
) / 2 (
1 1
0
t e
=
=
=
9 = 9
=
k k
k k
k k
k k
k k
a a
a a
a m a m
a e a e
a a

} { } {
} { } {
*
gerel] ) ( [ } ) ( { Od ) (
] gerel ) ( [ )} ( { Ev ) (
t x t x t x
t x t x t x
o
e
=
=
} {
} {
k
k
a m j
a e
9
}

=
=
T
k
k
a dt t x
T
2 2
) (
1
RNEK: Srekli-zaman Fourier serisinin zelliklerinden yararlanarak aada
verilen g(t) iaretinin (T = 4 ile periyodik) Fourier serisi katsaylarn bulalm.

ZM: g(t) iaretini analiz denkleminde yerine koyarak, Fourier serisi
katsaylarn belirleyebiliriz. Ancak, g(t) iaretini daha nce Fourier serisini
hesapladmz periyodik simetrik kare dalga cinsinden ifade edip sonucu bulacaz.
Kare dalga ve Fourier serisi katsaylar, hatrlatma amacyla aada verilmitir:
T
T
a
1
0
2
=
0 ,
) sin(
1 0
= = k
k
T k
a
k
t
e
Periyodik kare dalga iaretinde T = 4 ve T
1
= 1 alalm. ekillerden, g(t) ile x(t)
arasndaki ilikinin g(t) = x(t-1) 1/2 olduu grlmektedir. x(t-1) iaretinin Fourier
serisi katsaylar b
k
olsun. teleme zelliinden,

DC terimin (-1/2) Fourier serisi katsaylar c
k
olsun. DC iaretin sfrdan farkl bir
Fourier serisi katsays vardr:

g(t) iaretinin Fourier serisi katsaylar d
k
olsun. Dorusallk zelliinden

Son ifadede a
k
yerine konulursa
2 / t jk
k k
e a b

=
=
=
=
0 , 2 / 1
0 , 0
k
k
c
k
=
=
= + =
0 , 2 / 1
0 ,
0
2 /
k a
k e a
c b d
jk
k
k k k
t
=
=
=
0 , 0
0 ,
) 2 / sin(
2 /
k
k e
k
k
d
jk
k
t
t
t
RNEK: Srekli-zaman Fourier serisinin zelliklerinden yararlanarak aada
verilen x(t) iaretinin (T = 4 ile periyodik) Fourier serisi katsaylarn bulalm.

ZM: Bu iaretin trevi, nceki rnekte ele alnan g(t) iaretine eittir. g(t) ve
x(t) iaretlerinin Fourier serisi katsaylarn srasyla d
k
ve e
k
ile gsterelim. Trev
zelliinden,

fade, k 0 iin geerlidir. d
k
eitlikteyerine konulursa

e
0
, bir periyot boyunca x(t)nin altndaki alan periyoda blnerek elde edilebilir:
t
t
jk
d
e e jk d
k
k k k
2
) 4 / 2 ( = =
0 ,
) (
) 2 / sin( 2
2 /
2
= =
k e
k j
k
e
jk
k
t
t
t
} }
= = =
T
dt t x dt t x
T
e
2
2
0
2
1
) (
4
1
) (
1
< < < < < < < < < < < VZE BURAYA KADAR> > > > > > > > > > > > >
Hafta 6:
Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
Ayrk-zaman periyodik iaretlerin Fourier serisi gsterilimi

Ayrk-zaman Fourier serisinin zellikleri

Fourier serisi ve LTI sistemler

Filtreleme

Srekli-zaman filtre rnekleri

Ayrk-zaman filtre rnekleri
Ayrk-zaman Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
Ayrk-zaman Fourier serisindeki ama, periyodik bir ayrk-zaman iareti
harmonik ilikili ayrk-zaman karmak stel iaretler cinsinden yazmaktr.
Ancak, ile verilen harmonik ilikili karmak
stel kmesinde birbirinden farkl N adet iaret olduunu hatrlaynz.

N ile periyodik bir ayrk-zaman iareti, harmonik ilikili stel iaretlerin dorusal
kombinasyonu eklinde yazmaya alalm:

Birbirinden farkl N adet stel iaret olduundan, toplama N terim iermelidir.
Toplamaya herhangi bir k deerinden balanabilir (rnein, k = 0,1,, N-1 veya
k = 3,4, N+2). Bu durumu belirtmek iin k = <N> notasyonu kullanlrsa

Periyodik bir ayrk-zaman iaretin bu ekilde yazlmasna ayrk-zaman Fourier
serisi gsterilimi ve a
k
katsaylarna Fourier serisi katsaylar denir.
, 2 , 1 , 0 , ] [
) / 2 (
0
= = = k e e n
n N jk n jk
k
t e
|
=
k
n N jk
k
e a n x
) / 2 (
] [
t
> =<
=
N k
n N jk
k
e a n x
) / 2 (
] [
t
Ayrk-zaman Fourier serisi katsaylarnn hesaplanmasnda aada verilen eitlii
kullanacaz.

Fourier serisinin iki yann e
-jr(2/N) n
ile arpp, N terim zerinden toplarsak

teki toplama k = r iin N, k r iin 0dr. O halde, iki toplama tek toplamaya
indirgenir ve k = r olur. Sonu olarak,
=
=
> =<
halde aksi , 0
2 , , 0 ,
) / 2 (
N N k N
e
N n
n N jk t

> =< > =<
> =< > =< > =<
=
=
N k N n
n N r k j
k
n N jr
N n N k
n N jk
k
N n
n N jr
e a
e e a e n x
) / 2 )( (
) / 2 ( ) / 2 ( ) / 2 (
] [
t
t t t

> =<
> =< > =<
= =
N n
n N jr
r
N k
r
N n
n N jr
e n x
N
a N a e n x
) / 2 ( ) / 2 (
] [
1
] [
t t
Ayrk-zaman periyodik iaretin Fourier serisine alm ve almdaki katsaylarn
hesab aadaki eitliklerde zetlenmitir.

|
k
[n] = e
-jk(2/N) n
olsun. Sentez denklemi, k = 0,1,, N-1 veya k = 1,2,, N iin
yazlrsa ayn sonucu vereceinden

Ancak, |
0
[n] = |
N
[n] olduundan, yukardaki eitliklerden a
0
= a
N
sonucu kar.
Benzer ilemler, arka arakaya gelen N adet k iin yaplrsa a
k
= a
k+N
elde edilir.
Yani, periyodik bir ayrk-zaman iaretin Fourier serisi katsaylar da periyodiktir!

> =< > =<
= =
N k
n N jk
k
N k
n jk
k
e a e a n x
) / 2 (
0
] [
t e

> =<
> =<
= =
N n
n N jk
N n
n jk
k
e n x
N
e n x
N
a
) / 2 (
] [
1
] [
1

0
t e
] [ ] [ ] [ ] [
] [ ] [ ] [ ] [
2 2 1 1
1 1 1 1 0 0
n a n a n a n x
n a n a n a n x
N N
N N
| | |
| | |
+ + + =
+ + + =

Sentez denklemi:
Analiz denklemi:
RNEK: Sinzoidal iaretler iin Fourier serisi dorudan hesaplanabilir. Aada
verilen iaretin Fourier serisi gsterilimini elde edelim.

zm: 2/
0
rasyonel bir say ise x[n] periyodiktir. Bu koulun salanmas halinde
iki durum vardr:

Durum 1: N bir tamsay olmak zere, 2/
0
= N
Durum 2: N ve M tamsaylar olmak zere, 2/
0
= N/M

Durum1: Euler ilikisinden
) sin( ] [
0
n n x e =
( )
1 , 0 ,
2
1
,
2
1

2
1
2
1
2
1
) sin( ] [
1 1
) / 2 ( ) / 2 (
0
0 0
= = = = =
= =
k a
j
a
j
a e
j
e
j
e e
j
n n x
k
n N j n N j
n j n j
t t
e e
e
Durum2: Euler ilikisinden

Fourier serisi katsaylar her iki durum iin aada izilmitir. Katsaylarn periyodik
olduuna dikkat ediniz.
( ) M k a
j
a
j
a e
j
e
j
e e
j
n x
k M M
n N jM n N jM n j n j
= = = = = =

, 0 ,
2
1
,
2
1

2
1
2
1
2
1
] [
) / 2 ( ) / 2 (
0 0
t t e e
Durum 1: N = 5
Durum 2: M=3, N=5
RNEK: Aadaki iaretin ayrk-zaman Fourier serisi gsterilimini elde edelim

ZM: aret N ile periyodiktir. Euler ilikisinden

Fourier serisi katsaylar dorudan yazlabilir:
|
.
|
\
|
+ +
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
+ =
2
4
cos
2
cos 3
2
sin 1 ] [
t t t t
n
N
n
N
n
N
n x
| | | | | |
n N j j n N j j n N j n N j
n N j n N j n N j n N j n N j n N j
e e e e e
j
e
j
e e e e e e
j
n x
) / 2 ( 2 2 / ) / 2 ( 2 2 / ) / 2 ( ) / 2 (
) 2 / / 4 ( ) 2 / / 4 ( ) / 2 ( ) / 2 ( ) / 2 ( ) / 2 (
2
1
2
1
2
1
2
3
2
1
2
3
1
2
1
2
3
2
1
1 ] [
t t t t t t
t t t t t t t t

+ +
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+ + =
+ + + + + =
. 2 , 1 , 0 , 0 ,
2
1
,
2
1
2
1
2
3
2
1
2
3
,
2
1
2
3
2
1
2
3
, 1
2 2
1 1 0
= = = =
+ = = = + = =
k a j a j a
j
j
a j
j
a a
k
Fourier serisi katsaylarnn gerel ve sanal ksmlar, genlii ve faz aada
izilmitir.
RNEK: Aadaki verilen periyodik ayrk-zaman kare dalgann Fourier serisi
gsterilimini elde edelim

ZM:
| |
| |
=
+
=
+
=
=
|
|
.
|
\
|
=
= = = =

+ +
=

=

=
, 2 , , 0
1 2
, 2 , , 0 ,
) / sin(
] / ) 2 / 1 ( 2 sin[ 1
1
1
1 1
1 1 1
] [
1

1
1
) 2 / 2 ( ) 2 / 2 ( ) 2 / 2 (
/ ) 2 / 1 ( 2 / ) 2 / 1 ( 2 ) 2 / 2 (
) / 2 (
/ ) 1 2 ( 2
) / 2 (
2
0
) / 2 ( ) / 2 (
2
0
) )( / 2 ( ) / 2 ( ) / 2 (
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
N N k
N
N
N N k
N k
N N k
N
e e e
e e e
N e
e
e
N
e e
N
e
N
e
N
e n x
N
a
N jk N jk N jk
N N jk N N jk N jk
N jk
N N jk
N N jk
N
m
m N jk N N jk
N
m
N m N jk
N
N n
n N jk
N
N n
n N jk
k
t
t
t t t
t t t
t
t
t
t t t t t

Fourier serisi katsaylar 2N
1
+1=5 ve N = 10, 20, 40 iin aada izilmitir.
N = 10
N = 20
N = 40
Ayrk-zaman Fourier Serisinin zellikleri
Temel periyodu N ve temel frekans
0
= 2/N olan periyodik bir ayrk-zaman
iaretin Fourier serisi katsaylarnn a
k
olduunu belirtmek iin


Ayrk-zaman Fourier serisinin aada verilen zellikleri araclyla, Fourier serisi
katsaylar bilinen iaretler yardmyla ou iaretin Fourier serisi almn elde
etmek kolaylamaktadr.

zellikler, srekli durumdakine benzer bir ekilde kolaylkla ispatlanabilir.
k
FS
a n x ] [

Dorusallk
Zamanda teleme
Frekansta teleme
Elenik alma
Zamanda lekleme
Periyodik konvolsyon
Zamanda arpma
periyodik ile periyodu temel
ve frekans temel / 2

] [
] [
0
N
N
n y
n x t e =
)
`
k
k
b
a
] [ ] [ n By n Ax + k k
Bb Aa +
] [
0
n n x
0 0 0
) / 2 ( n N jk
k
n jk
k
e a e a
t e
=
] [ ] [
) / 2 (
0
n x e n x e
t N jM t jM t e
=
M k
a
] [
*
n x
*
k
a
] [ n x
k
a
=
halde aksi 0,
kat nin tam , ], / [
] [
) (
m n m n x
n x
m
k
a
m
1
> =<
N r
r n y r x ] [ ] [
k k
b Na
] [ ] [ n y n x
> =<
N l
l k l
b a
Zamanda fark alma
Zamanda toplama

Gerel iaretler iin
elenik simetriklik

x[n] gerel
x[n] gerel ve ift
x[n] gerel ve tek
a
k
gerel ve ift
a
k
saf karmak ve tek
ayrtrmas
Periyodik aretler iin Parseval likisi
] 1 [ ] [ n x n x ( )
k
N jk
a e
) / 2 (
1
t
=
n
k
k x ] [
k N jk
a
e
|
.
|
\
|
) / 2 (
1
1
t
=
=
=
9 = 9
=
k k
k k
k k
k k
k k
a a
a a
a m a m
a e a e
a a

} { } {
} { } {
*
gerel] ] [ [ } ] [ { Od ] [
] gerel ] [ [ ]} [ { Ev ] [
n x n x n x
n x n x n x
o
e
=
=
} {
} {
k
k
a m j
a e
9

> =< > =<
=
N k
k
N n
a n x
T
2 2
] [
1
RNEK: Ayrk-zaman Fourier serisinin zelliklerinden yararlanarak aada verilen
x[n] iaretinin (N = 5 ile periyodik) Fourier serisi katsaylarn bulalm.

ZM: x[n] iareti, aada gsterildii gibi x
1
[n] ve x
2
[n] iaretlerinin toplam
olarak yazlabilir.

x[n], x
1
[n] ve x
2
[n] iaretlerinin Fourier serisi katsaylar srasyla a
k
,b
k
ve c
k

olsun. Dorusallk zelliinden

k k k
c b a + =
] [ ] [ ] [
2 1
n x n x n x + =
b
k
daha nce bulunmutu (N
1
=1, N = 5):

x
2
[n] iareti sabit (DC) olup sfrdan farkl bir Fourier serisi katsaysna sahiptir:

Fourier serisi katsaylar 5 ile periyodik olduundan

O halde,
=
=
=
0 , 1
0 , 0
k
k
c
k
=
=
= + =
, 10 , 5 , 0 ,
5
8
, 10 , 5 , 0 ,
) 5 / sin(
) 5 / 3 sin(
5
1
k
k
k
k
c b a
k k k
t
t
=
=
=
, 10 , 5 , 0
5
3
, 10 , 5 , 0 ,
) 5 / sin(
] 5 / 3 sin[
5
1

k
k
k
k
b
k
t
t
=
=
=
, 10 , 5 , 0 , 1
, 10 , 5 , 0 , 0
k
k
c
k
RNEK: Hakknda aadaki bilgiler bilinen bir ayrk-zaman iareti bulunuz.

1. x[n], N = 6 ile periyodiktir,

2.

3.

4. Yukardaki koulu salayan iaretler arasndan, periyot bana en kk
enerjiye x[n] sahiptir.

ZM:

2 nolu bilgiden a
0
=1/3.

olduundan, 3 nolu bilgiden a
3
=1/3 .

=
=
5
0
2 ] [
n
n x
=
=
7
2
1 ] [ ) 1 (
n
n
n x
n j n j n
e e
3 ) 6 / 2 (
) 1 (
t t
= =
aretteki ortalama g Parseval ilikisi kullanlarak hesaplanabilir:

a
k
katsaylarnn her birinin Pye katks pozitif bir saydr. a
0
ve a
3
deerleri belli
olduundan, Pnin en kk olabilmesi iin a
1
= a
2
= a
4
= a
5
= 0 olmaldr. Tm
katsaylar belirlendiinden, sentez denklemi kullanlarak iaret belirlenebilir.

Bir periyot boyunca iaretin deiimi aada verilmitir
n n j
k
n jk
k
k
n N jk
k
e a a
e a e a n x
) 1 )( 6 / 1 ( ) 3 / 1 (
] [
3 0
5
0
) 6 / 2 (
5
0
) / 2 (
+ = + =
= =

= =
t
t t
=
=
5
0
2
k
k
a P
Fourier Serisi ve LTI Sistemler
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sistemin giriine e
st
uygulandnda
sistemin k H(s)

olmak zere, y(t) = H(s)e
st
ile veriliyordu.

Benzer ekilde, impuls yant h[n] olan bir ayrk-zaman LTI sistemin z
n
giriine
olan yant H(z)

olmak zere, y[n] = H(z)z
n
eitliinden hesaplanmaktayd.

s ve z genel karmak saylar olduunda H(s) ve H(z)ye SSTEM FONKSYONU
denir.
}

= dt e t h s H
st
) ( ) (
=
k
k
z k h z H ] [ ) (
s = j zel durumunda (giri frekansl karmak stel iaretse) srekli-zaman
sistem fonksiyonuna sistemin FREKANS YANITI denir ve H(j) ile gsterilir:

Benzer ekilde, z = e
j
ise, ayrk-zaman sistem fonksiyonuna frekans yant denir
ve H(e
j
) ile belirtilir:

LTI bir sistemin periyodik bir iarete yant, sistemin frekans yantndan kolaylkla
belirlenebilir. Admlar aada verilmitir.
}

= dt e t h jw H
t je
) ( ) (
=
k
n j j
e k h e H
e e
] [ ) (
Srekli-zaman: Periyodik x(t) iareti impuls yant h(t) olan bir LTI sisteme
uygulandnda k hesaplayalm.

x(t) periyodik olduundan Fourier serisine alabilir:

Herhangi bir karmak stel ( ) iarete yant:

Sistem dorusal oduundan, sistemin karmak stel iaretlerin toplamna olan
yant, karmak stel iaretlere tek tek yantlarnn toplamna eittir.

Gzlem: k da periyodiktir. Giriin Fourier serisi katsaylar a
k
ise kn
Fourier serisi katsaylar H(jk
0
)a
k
dr. Yani, giri katsaylar frekans yantnn
karlk gelen frekanstaki deeriyle arplmaktadr.
=
=
k
t jk
k
e a t x
0
) (
e
t jk
k
e a
0
e
t jk
k
e jk H a
0
) (
0
e
e

=
= =
k
t jk
k
k
t jk
k
e jk H a t y e a t x
0 0
) ( ) ( ) (
0
e e
e
Ayrk-zaman: Periyodik x[n] iareti impuls yant h[n] olan bir LTI sisteme
uygulandnda k hesaplayalm.

x[n] periyodik olduundan Fourier serisine alabilir:

Herhangi bir karmak stel ( ) iarete yant:

Sistem dorusal oduundan, sistemin karmak stel iaretlerin toplamna olan
yant, karmak stel iaretlere tek tek yantlarnn toplamna eittir.

Gzlem: k da periyodiktir. Giriin Fourier serisi katsaylar a
k
ise kn
Fourier serisi katsaylar dr. Yani, giri katsaylar frekans yantnn
karlk gelen frekanstaki deeriyle arplmaktadr.

> =<
=
N k
n N jk
k
e a n x
) / 2 (
] [
t
n N jk
k
e a
) / 2 ( t
n N jk N k j
k
e e H a
) / 2 ( / 2
) (
t t

> =< > =<
= =
N k
n N jk N k j
k
N k
n N jk
k
e e H a n y e a n x
) / 2 ( ) / 2 ) / 2 (
) ( ] [ ] [
t t t
k
N k j
a e H ) (
/ 2t
RNEK: Aada verilen srekli-zaman periyodik iaret, impuls yant h(t) = e
-t
u(t)
olan sisteme uygulandnda, kn Fourier serisi katsaylarn bulunuz.

ZM: Giri ve kn katsaylar a
k
ve b
k
olsun. lk nce frekans yantn
hesaplayalm.

Giriin temel periyodu T = 1 (
0
= 2) olduundan kn da temel periyodu 1dir.
Ayrca, giriin k 0, 1,2, 3 iin Fourier serisi katsaylar sfrdr. O halde,

) 6 cos(
3
2
) 4 cos( ) 2 cos(
2
1
1 ) ( t t t t x t t t + + + =
e
e
e e
j
dt e e dt e t h j H
t j t t j
+
= = =

} }
1
1
) ( ) (
0
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+
=
= = =
t t
t t
t t
t
t
6 1
1
3
1
,
6 1
1
3
1
4 1
1
2
1
,
4 1
1
2
1
2 1
1
4
1
,
2 1
1
4
1
, 1 , ) 2 ( , ) (
3 3
2 2
1 1
0
3
3
2
j
b
j
b
j
b
j
b
j
b
j
b
b jk H a b e b t y
k k
k
t jk
k
RNEK: mpuls yant h[n] =
-n
u[n], (-1< < 1) olan sisteme
uygulandnda, kn Fourier serisi katsaylarn bulunuz.

ZM: kn katsaylar b
k
olsun. lk nce frekans yantn hesaplayalm.

Euler ilikisinden

O halde,

Dier bir deyile,
( )
e
e e e e
o
o o
j
n
n
j
n
n j n
n
n j j
e
e e e n h e H
= = = =

1
1
] [ ) (
0 0
) / 2 cos( ] [ N n n x t =
n N j n N j
e e n x
) / 2 ( ) / 2 (
2
1
2
1
] [
t t
+ =
( ) ( )
n N j
N j
n N j
N j
n N j N j n N j N j
e
e
e
e
e e H e e H n y
) / 2 (
2
) / 2 (
2
) / 2 ( 2 ) / 2 ( 2
1
1
2
1
1
1
2
1
2
1
2
1
] [
t
t
t
t
t t t t
o o

|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
=
+ =
1 , 0 ,
1
1
2
1
,
1
1
2
1
2
1
2
1
= =
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
k b
e
b
e
b
k
N j N j t t
o o
Hafta 7:
Srekli-zaman Fourier Dnm
Srekli-zaman Fourier dnm

Srekli-zaman periyodik iaretler iin Fourier dnm

Srekli-zaman Fourier dnmnn zellikleri

Dorusal, sabit katsayl diferansiyel denklemlerle tanmlanan sistemler
Periyodik olmayan (aperiyodik) bir iareti, periyodu sonsuz olan periyodik bir
iaret gibi dnebiliriz.

Periyodik bir iaretin periyodu bydke, temel frekans klr ve dolaysyla
Fourier serisi gsterilimindeki harmonik ilikili stel iaretlerin frekanslar
yaknlar.

Periyodun sonsuz olmas limit durumunda frekans bileenleri srekli hale gelir ve
Fourier serisi toplam integrale eit olur.

Fourier serisinin, periyodun sonsuza gitmesi durumundaki limit haline FOURIER
DNM denir.
Aada verilen periyodik kare dalgann Fourier serisi katsaylarn hesaplamtk

Sabit bir T
1
ve deiik T deerleri iin Fourier serisi katsaylarn izersek,
periyodun katsaylar zerindeki etkisini belirlemi oluruz.

Alternatif olarak, deerlerini izebiliriz.

2sin(T
1
)/ fonsiyonu, Ta
k
nn zarfn temsil etmektedir ve a
k
katsaylar bu zarfn
eit aralkl rnekleridir.
T k
T k
a
k
0
1 0
) sin( 2
e
e
=
0
) sin( 2
1
e e
e
e
k
T
Ta
k
=
=
T arttka veya edeer olarak temel frekans
0
= 2/T azaldka, zarf daha sk
rneklenmektedir. T limit durumunda, orijinal periyodik kare dalga
dikdrtgen darbeye ve T ile arplm Fourier serisi katsaylar zarfa eit olur.

Bu rnei genelletirmek mmkndr. Aperiyodik bir iaret, periyodik bir iaretin
periyod sonsuza giderken limit hali gibi dnlebilir. Periyodik iaret Fourier
serisine alr ve periyodun sonsuza gitmesi durumunda serinin davran incelenir.

Aada, periyodik olmayan sonlu sreli bir iaret x(t) ile bu iaretten tretilen ve
bir periyodu sonlu sreli iarete eit olan periyodik bir iaret verilmitir.
) (
~
t x
Fourier serisine alabilir. |t|<T/2 iin, x(t) = ve araln dnda x(t) =0
olduundan

Ta
k
nn zarf X(j), eklinde tanmlansn.

O halde,

Zarf cinsinden bulunan katsaylar, Fourier serisinde yerine konulur ve 2/T=
0

olduu gz nnde bulundurulursa
) (
~
t x ) (
~
t x
} } }
=
= = =
=
dt e t x
T
dt e t x
T
dt e t x
T
a
e a t x
t jk
T
T
t jk
T
T
t jk
k
k
t jk
k
0 0 0
0
) (
1
) (
1
) (
~
1
) (
~
2 /
2 /
2 /
2 /
e e e
e
}
= dt e t x j X
t je
e ) ( ) (
) (
1
0
e jk X
T
a
k
=

=
=
= =
k
t jk
k
t jk
e jk X e jk X
T
t x
0 0 0
0 0
) (
2
1
) (
1
) (
~
e e
t
e
e e

0
0 iken, aadaki ekilden grld gibi en son toplama integrale yaknsar.

Toplamadaki her bir terim, ykseklii ve genilii
0
olan bir
dikdrtgenin alandr.
0
0 limit durumunda, toplama fonksiyonunun
integraline yaknsar. O halde, T iin x(t) gereini kullanrsak,
aada verilen Fourier dnm iftini elde ederiz.
t jk
e jk X
0
) (
0
e
e
t j
e j X

) (
e
e
) (
~
t x
}
}

=
=
dt e t x j X
d e j X t x
t j
t j

) ( ) (
) (
2
1
) (
e
e
e
e e
t
imdiye kadar yaplan tartmadan, periyodik bir iaretin Fourier serisi
katsaylarnn, iaretin bir periyodunun Fourier dnm cinsinden ifade
edilebilecei anlalmaktadr.

, T ile periyodik olsun ve Fourier serisi katsaylar a
k
ile gsterilsin. nin
bir periyoduna eit sonlu sreli bir iaret x(t) ve Fourier dnm X(j) ile
belirtilsin. O halde,

Tartma, sonlu sreli iaretler iin yaplmtr. aret sonlu olmasa bile, analiz
denklemindeki integral yaknsayabilir ve bu tr iaretler iin Fourier dnm
bulunabilir.

Fourier dnmnn yaknsamas iin yeterli olan koullara Dirichlet koullar
denir ve aada listelenmitir.

) (
~
t x ) (
~
t x
0
) (
1
e e
e
k
j X
T
a
k
=
=

Harmonik ilikili stel iaretlerin herbirinin T ile periyodik olduunu grmtk.
O halde, x(t)de T ile periyodiktir.

k = 0 iin, toplamadaki stel iaret sabittir. k = 1 iin stel iaretlerin temel
frekans e
0
dr ve bu terimlere TEMEL veya BRNC HARMONK bileen

zetle, mutlak integrallenebilir srekli veya sonlu sayda sreksizlie sahip
iaretlerin Fourier dnm hesaplanabilir.
( )

=
= =
k k
t T jk
k
t jk
k
e a e a t x
/ 2
0
) (
t e
Srekli-zaman Fourier dnm iin Dirichlet koullar

Koul 1: aret mutlak integrallenebilir olmaldr:

Koul 2: Herhangi bir sonlu aralkta, iaretin sonlu sayda minimum ve maksimumu
olmaldr.

Koul 3: Herhangi bir sonlu aralkta, iarette sonlu sayda sreksizlik olmal ve
ayrca sreksizlik noktalarnda iaretin deeri de sonlu olmaldr.
}

< dt t x ) (
RNEK: iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz, genlik ve
faz spektrumunu iziniz.

ZM: Fourier dnm denkleminden

Grld gibi, iaret gerel olmasna ramen Fourier dnm karmak deerli
olabilmektedir. O halde, nn fonksiyonu olarak Fourier dnmnn genliini
(genlik spektrumu) ve fazn (faz spektrumunu) belirleyebilir ve izebiliriz.
0 ), ( ) ( > =
a t u e t x
at
0 ,
1
) ( ) (
0

>
+
= = =
} }
a
j a
dt e e dt e t x j X
t j at t j
e
e
e e
|
.
|
\
|
=
+
=
a
j X
a
j X
e
e
e
e
1
2 2
tan ) ( ,
1
) (
RNEK: iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz ve frekansn
fonksiyonu olarak iziniz.


Bu durumda Fourier dnm gerel kmtr. aret ve Fourier dnm aada
izilmitir.
0 , ) ( > =
a e t x
t a
2 2
0

0

2 1 1
) ( ) (
e e e
e
e e e e
+
=
+
+
=
+ = = =
} } } }
a
a
j a j a
dt e e dt e e dt e e dt e t x j X
t j at t j at t j t a t j
RNEK: Srekli-zaman impuls iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz

ZM:

mpuls iaretinin Fourier dnm tm frekanslarda eit bileenlere sahiptir.

RNEK: Dikdrtgen darbenin Fourier dnmn hesaplaynz

ZM:

1 ) ( ) ( ) (

= = =
} }

dt e t dt e t x j X
t j t j e e
o e
>
<
=
1
1
, 0
, 1
) (
T t
T t
t x
e
e
e
e e
) sin(
2 ) ( ) (
1
1
1
T
dt e dt e t x j X
T
T
t j t j
= = =
} }
RNEK: Fouier dnm aada verilen srekli-zaman iaretini bulunuz.

ZM: Ters Fourier dnm denkleminden

1 1 sin( )
( ) ( )
2 2
W
j t j t
W
Wt
x t X j e d e dw
t
e e
e e
t t t

= = =
} }
>
<
=
W
W
j X
e
e
e
, 0
, 1
) (
Srekli-zaman Fourier dnm ve LTI sistemlerin analizinde sin(a)/b
eklinde zel bir fonksiyonla sklkla karlalr ve byle fonksiyonlara sinc
fonksiyonu denir.

Sinc fonksiyonu matematiksel olarak yle tanmlanr:

Sinc fonksiyonu aada izilmitir.

tu
tu
u
) sin(
) ( sinc =
Aada sinc(W) fonksiyonu ve Fourier dnm, deiik W deerleri iin izilmitir. W
arttka Fourier dnm genilerken, sinc fonksiyonunun ana lobunun genilii darlar.
Yani, zaman uzay ile frekans uzay arasnda ters bir iliki vardr. Zamanda daha yer kaplayan
bir iaretin Fourier dnm, daha fazla yer kaplayan bir iaretinkine gre daha geni bir
frekans aralnda frekans bileenlerine sahipir.
Periyodik aretlerin iin Fourier Dnm
Srekli-zaman periyodik iaretlerin de Fourier dnmn hesaplamak
mmkndr. Greceimiz gibi, periyodik iaretlerin Fourier dnm impuls
fonksiyonu iermek zorundadr.

Fourier dnm X(j) = 2o(-
0
) olan iareti, ters Fourier dnm
kullanarak rahatlkla bulabiliriz.

Daha genel olarak, sonsuz adet impulsun toplamndan oluan bir Fourier
dnmnn tersi, sonsuz adet stel iaretin toplam olmaldr:

O halde, periyodik bir iaretin Fourier dnm, iddetleri iaretin Fourier serisi
katsaylar ve konumlar temel frekansn katlar tarafndan belirlenen impulslar
iermektedir.
}

= =
t j t j
e d e t x
0

0
) ( 2
2
1
) (
e e
e e e to
t

=
= =
k k
t jk
k k
e a t x k a j X
0
) ( ) ( 2 ) (
0
e
e e o t e
RNEK: Aada verilen periyodik iaretin Fourier dnmn hesaplaynz.

ZM:
T k
T k
a
k
0
1 0
) sin( 2
e
e
=
) (
) sin( 2
) ( 2 ) (
0
1 0
0
e e o
e
e e o t e k
k
T k
k a j X
k k
k
= =

=
RNEK: Aada verilen periyodik iaretin Fourier dnmn hesaplaynz.

ZM:

Not: Zaman uzay ile frekans uzay arasndaki ters ilikiye dikkat ediniz. mpulslar
zaman uzaynda birbirinden uzaklarsa frekans uzaynda yaknlamaktadr.
)
2
(
2
) ( 2 ) (
0
T
k
T
k a j X
k k
k
t
e o
t
e e o t e = =

=
}
= =
2 /
2 /

1
) (
1
0
T
T
t jk
k
T
dt e t
T
a
e
o
RNEK: x
1
(t)=sin(
0
t) ve x
2
(t)=cos(
0
t) periyodik iaretlerinin Fourier
dnmlerini hesaplaynz.

ZM:

) ( ) ( ) ( 2 ) ( 2 ) (
1 , 0 ,
2
1
,
2
1
) cos( ) (
) ( ) ( ) ( 2 ) ( 2 ) (
1 , 0 ,
2
1
,
2
1
) sin( ) (
0 0 0 1 0 1 2
1 1 0 2
0 0 0 1 0 1 1
1 1 0 1
e e to e e to e e o t e e o t e
e
e e o
t
e e o
t
e e o t e e o t e
e
+ + = + + =
= = = = =
+ = + + =
= = = = =
a a j X
k a a a t t x
j j
a a j X
k a
j
a
j
a t t x
k
k
aret Fourier Dnm Fourier Serisi Katsaylar
Periyodik kare dalga

= k
t jk
k
e a
0
e
=

k
k
k a ) ( 2
0
e e o t
k
a
t j
e
0
e
) ( 2
0
e e to 1 , 0 , 1
1
= = = k a a
k
) cos(
0
t e ( ) ( ) | |
0 0
e e o e e o t + + 1 , 0 , 2 / 1
1 1
= = = =
k a a a
k
) sin(
0
t e ( ) ( ) | |
0 0
) / ( e e o e e o t + j 1 , 0 , 2 / 1
1 1
= = = =
k a j a a
k
1 ) ( = t x ) ( 2 e to 0 , 0 , 1
0
= = = k a a
k
< <
<
=
2 / , 0
, 1
) (
1
1
T t T
T t
t x
) (
) sin( 2
0
1 0
e e o
e
k
k
T k
k
=
|
.
|
\
|
=
t
e
t
e
t
e
1 0 1 0 1 0
sinc
) sin( T k T
k
T k
n
nT t ) ( o )
2
(
2
T
k
T
k
t
e o
t
=
k
T
a
k
= ,
1
aret periyodik deil
aret periyodik deil

1 aret periyodik deil

aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
>
<
=
1
1
, 0
, 1
) (
T t
T t
t x
e
e ) sin( 2
1
T
t
Wt
t
) sin(
>
<
=
W
W
j X
e
e
e
, 0
, 1
) (
) (t o
) (t u
( ) e to
t
+
j
1
( )
0
t t o
0
t j
e
e
{ } 0 e ), ( > 9
a t u e
at
e j a +
1
{ } 0 e ), ( > 9
a t u te
at
( )
2
1
e j a +
{ } 0 e ), (
)! 1 (
1
> 9
a t u e
n
t
at
n
( )
n
j a e +
1
Srekli-zaman Fourier Dnmnn zellikleri
Kolaylk olmas bakmndan, srekli-zaman Fourier dnm ve tersini
belirtmek iin srasyla F{x(t)} ve F
-1
{X(je)} ksa gsterilimini kullanacaz.
Ayrca, srekli-zaman Fourier dnm iftini belirtmek iin


Srekli-zaman Fourier dnmnn aada verilen zellikleri araclyla,
Fourier dnm bilinen iaretlerden ou iaretin Fourier dnmn elde
etmek kolaylamaktadr.

) ( ) ( e j X t x
F

Zamanda teleme:

spat: Ters Fourier dnm denkleminden

Eitliin her iki tarafnda t yerine t-t
0
yazlrsa

Yorum: Bir srekli-zaman iaret telendiinde, Fourier dnmnn genlii
deimez, faz ise teleme ile doru orantl bir ekilde telenir.
) ( ) ( ) ( ) (
0
0
e e
e
j X e t t x j X t x
t j F F

}

= e e
t
e
d e j X t x
t j
) (
2
1
) (
( )
} }
= = e e
t
e e
t
e e e
d e e j X d e j X t t x
t j t j t t j ) (
0
) (
2
1
) (
2
1
) (
0 0
{ } ( )
{ }
| |
0 0
) (
0
) (
) ( ) ( ) (
) ( ) (
t j X j t j
j X j
e j X j X e t t x F
e j X j X t x F
e e e
e
e e
e e

= =
= =
Zaman-frekans lekleme:

spat: Fourier dnm denkleminden

ntegralde, = at deiken dnm yaplrsa

Yorum: Zaman uzay ile frekans uzay arasnda ters bir iliki vardr. Zamanda dar
(geni) yer kaplayan iaretlerin Fourier dnm geni (dar) bir aralkta frekans
bileenlerine sahiptir. Ayrca, a = -1 seilirse, zamanda tersine evrilmi iaretin
Fourier dnmnn de tersine evrilecei anlalmaktadr.
|
.
|
\
|

a
j
X
a
at x j X t x
F F
e
e
1
) ( ) ( ) (
{ }
}
= dt e at x at x F
t j
) ( ) (
e
{ }
<
>
=
}
}
0 , ) (
1
0 , ) (
1
) (
) / (
) / (
a d e x
a
a d e x
a
at x F
a j
a j
t t
t t
t e
t e
Zamanda trev alma:


Eitliin her iki tarafnda t ye gre trevi alnrsa

Yorum: Zaman uzaynda trev alma, frekans uzaynda je ile arpmaya karlk
gelmektdir. Bu zellik, sabit katsayl difrenasiel denklemlerle tanmlanm LTI
sistemlerin analizinde ok nemli rol oynayacaktr. zm zor olan diferansiyel bir
denklem, Fourier dnmnn bu zellii sayesinde zm ok kolay olan bir
cebirsel denklem haline getirilir, denklem istenilen deiken iin zlr ve ters
Fourier dnm alnarak zm elde edilir.
) (
) (
) ( ) ( e e e j X j
dt
t dx
j X t x
F F

}

= e e
t
e
d e j X t x
t j
) (
2
1
) (
| |
}

= e e e
t
e
d e j X j
dt
t dx
t j
) (
2
1 ) (
Konvolsyon zellii:


Eitliin her iki tarafnn Fourier dnm alnrsa


Yorum: ki iaretin konvolsyonunun Fourier dnm, Fourier dnmlerinin
arpmna eittir. Yani, iki iaretin konvolsyonunu bulmak iin, Fourier dnmleri
arplr ve arpmn ters Fourier dnm alnr.
) ( ) ( ) ( ) ( * ) ( ) ( e e e j H j X j Y t h t x t y = =
t t t d t h x t y ) ( ) ( ) ( =
}

{ }
} }
} }

=
= =
t t t
t t t e
e
e
d dt e t h x
dt e d t h x t y F j Y
t j
t j
} ) ( ){ (
} ) ( ) ( { ) ( ) (

) ( e
et
j H e
j
) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
e e t t e
t e t e
et
et
j H j X d e x j H
d j H e x j Y
j
j
= =
=
}
}

RNEK: x(t)=e
-bt
u(t) b>0 ve h(t)=e
-at
u(t) a>0 iaretlerinin konvolsyonunu Fourier
dnmnden yararlanarak hesaplaynz.

ZM:

Y(je) basit kesirlere alrsa

y(t)yi elde etmek iin ters Fourier dnm almak yeterlidir.

) )( (
1
) ( ,
1
) ( ,
1
) (
e e
e
e
e
e
e
j b j a
j Y
j a
j H
j b
j X
+ +
=
+
=
+
=
(
+
=
+
+
+
=
e e e e
e
j b j a a b j b
B
j a
A
j Y
1 1 1
) (
{ }
| | ) ( ) (
1
1 1 1
) ( ) (
1 1
t u e t u e
a b
j b j a a b
F j Y F t y
bt at

=
)
`
+
= =
e e
e
arpma (modlasyon) zellii:

Yorumlar:
1. Zaman uzaynda arpma, frekans uzaynda konvolsyona karlk gelmektedir.
2. Zaman uzaynda konvolsyonun frekans uzaynda arpmaya karlk geldiini
hatrlaynz. Zaman ve frekans uzaylar arasndaki bu ilikiye DALLK denilir.
Dualliin nedeni, Fourier ve ters Fourier dnm denklemlerinin eit
olmamakla birlikte olduka benzer olmasdr.
3. Verilen bir Fourier ifti iin, zaman ve frekans deikenlerinin rolleri
deitirilerek DAL ift elde edilir.
4. Dallik zellii kullanlarak, dier pek ok zellik elde edilebilir. rnein,
zaman uzaynda trev almak je ile arpmaya karlk geldiine gre, zaman
uzaynda integral alma je ile blmeye karlk gelmelidir.
5. Dallik zellii, darbe ve sinc Fourier dnm ifti iin aada verilmitir ve
dier fonksiyon iftlerine uygulanabilir.
| | ) ( * ) (
2
1
) ( ) ( ) ( ) ( e e
t
e j P j S j R t p t s t r
F
= =
RNEK: Bir s(t) iaretinin spektrumu aada verilmitir. p(t)= cos(e
0
t) olmak
zere, r(t) = s(t)p(t) iaretinin spektrumunu Fourier dnmnn
arpma(modlasyon) zelliinden yararlanarak bulunuz.

ZM:

{ } | | ) ( (
2
1
) ( (
2
1
) ( ) ( * ) (
2
1
) (
) ( ) ( ) (
0 0 0 0
0 0
e e e e e e to e e to e
t
e
e e to e e to e
+ + = + + =
+ + =
j S j S j S j R
j P
zellik Aperiyodik aret Fourier dnm
Dorusallk
Zamanda teleme
Frekansta teleme
Elenik alma
Zaman ve frekans lek

Konvolsyon
Zamanda arpma

) (
) (
t y
t x
) (
) (
e
e
j Y
j X
) ( ) ( t by t ax +
) ( ) ( e e j bY j aX +
) (
0
t t x
) (
0
e
e
j X e
t j
) (
0
t x e
t je )) ( (
0
e e j X
) (
*
t x
) (
*
e j X
) ( t x
) (at x
|
.
|
\
|
a
j
X
a
e 1
) ( * ) ( t y t x
) ( ) ( e e j Y j X
) ( ) ( t y t x
) ( * ) (
2
1
e e
t
j Y j X
) ( e j X
Zamanda trev alma
Zamanda integral alma
Frekansta trev alma

Gerel iaretler iin
elenik simetriklik

x(t) gerel
x(t) gerel ve ift
x(t) gerel ve tek
X(je ) gerel ve ift
X(je ) saf karmak ve tek
ayrtrmas
Aperiyodik aretler iin Parseval likisi
dt
t dx ) (
) ( e e j X j
}

t
dt t x ) (
=
=
=
9 = 9
=
) ( ) (
) ( ) (
)} ( { )} ( {
)} ( { )} ( {
) ( ) (
*
e e
e e
e e
e e
e e
j X j X
j X j X
j X m j X m
j X e j X e
j X j X

gerel] ) ( [ } ) ( { Od ) (
] gerel ) ( [ )} ( { Ev ) (
t x t x t x
t x t x t x
o
e
=
=
)} ( {
)} ( {
e
e
j X m j
j X e
9
e e
t
d j X dt t x
2
2
) (
2
1
) (
} }

=
) ( ) 0 ( ) (
1
e o t e
e
X j X
j
+
) (t tx
) ( e
e
j X
d
d
j
Dorusal, Sabit Katsayl Diferansiyel Denklemlerle
Tanmlanan Sistemler
Girii-k ilikisi aada verilen srekli-zaman sistemin frekans yantn bulalm


Diferansiyel denklemin her iki tarafnn Fourier dnm alnr ve Fourier
dnmnn trev zellii kullanlrsa frekans yant bulunabilir:

= =
=
M
k
k
k
k
N
k
k
k
k
dt
t x d
b
dt
t y d
a
0 0
) ( ) (
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
e
e
e e e e
j X
j Y
j H j H j X j Y = =

=
=
= =
= = = =
= =
)
`
=
)
`
)
`
=
)
`
N
k
k
k
M
k
k
k M
k
k
k
N
k
k
k
M
k
k
k
k
N
k
k
k
k
M
k
k
k
k
N
k
k
k
k
j a
j b
j H j X j b j Y j a
dt
t x d
F b
dt
t y d
F a
dt
t x d
b F
dt
t y d
a F
0
0
0 0
0 0 0 0
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
e
e
e e e e e
Tanmlanan Sistemler
RNEK: Giri-k ilikisi aada verilen sistemin frekans yantn ve impuls
yantn bulunuz.

ZM: Her iki tarafn Fourier dnm alnrsa

H(je)nn ters Fourier dnm alnrsa impuls yant elde edilir.
) ( 2
) (
) ( 3
) (
4
) (
2
2
t x
dt
t dx
t y
dt
t dy
dt
t y d
+ = + +
3 ) ( 4 ) (
2
) (
) (
) (
) ( 2 ) ( ) ( ) ( 3 ) ( ) ( 4 ) ( ) (
2
2
+ +
+
= =
+ = + +
e e
e
e
e
e
e e e e e e e e
j j
j
j X
j Y
j H
j X j X j j Y j Y j j Y j
{ }
) (
2
1
) (
2
1
) (
3
2 / 1
1
2 / 1
) ( ) (
3
1 1
t u e t u e t h
j j
F j H F t h
t t

+ =
)
`
+
+
+
= =
e e
e
Hafta 8:
Ayrk-zaman Fourier Dnm
Ayrk-zaman Fourier dnm

Ayrk-zaman periyodik iaretler iin Fourier dnm

Ayrk-zaman Fourier dnmnn zellikleri

Dorusal, sabit katsayl fark denklemleriyle tanmlanan sistemler
Aperiyodik bir iaret, periyodik bir iaretin periyod sonsuza giderken limit hali
gibi dnlebilir. Periyodik iaret Fourier serisine alr ve periyodun sonsuza
gitmesi durumunda serinin davran incelenir.

Aada, periyodik olmayan sonlu sreli bir iaret x[n] ile bu iaretten tretilen ve
bir periyodu sonlu sreli iarete eit olan periyodik bir iaret verilmitir.
] [
~
n x
] [ ] [
~
lim n x n x
N
=

Fourier serisine alabilir. N
1
n N
2
iin , x[n] = ve araln dnda
x[n] =0 olduundan

eklinde tanmlansn.

O halde,

Bulunan katsaylar, Fourier serisinde yerine konulur ve 2/N=
0
olduu gz
nnde bulundurulursa
] [
~
n x ] [
~
n x

> =<
> =<
= = =
=
n
n N jk
N
N n
n N jk
N n
n N jk
k
N k
n N jk
k
e n x
N
e n x
N
e n x
N
a
e a n x
) / 2 ( ) / 2 ( ) / 2 (
) / 2 (
] [
1
] [
1
] [
~
1
] [
~
2
1
t t t
t
=
n
n j j
e n x e X

] [ ) (
e e
) (
1
0
e jk
k
e X
N
a =

> =< > =<
= =
N k
n jk jk
N k
n jk jk
e e X e e X
N
n x
0
0 0 0 0
) (
2
1
) (
1
] [
~
e
t
e e e e

Son toplamadaki her bir terim, ykseklii ve genilii
0
olan bir
dikdrtgenin alandr.
0
0 limit durumunda, toplama fonksiyonunun
integraline yaknsar. O halde, N iin x[n] gereini kullanrsak,
aada verilen ayrk-zaman Fourier dnm iftini elde ederiz.
n jk jk
e e X
0 0
) (
e e
n j j
e e X

) (
e e
] [
~
n x
=
=
n
n j j
n j j
e n x e X
d e e X n x
e e
t
e e
e
t
] [ ) (
) (
2
1
] [
2

Srekli-zaman ve ayrk-zaman Fourier dnmleri incelendiinde nemli farklar
olduu gze arpmaktadr.

lk olarak, srekli-zaman durumunda analiz ve sentez denklemlerinin ikisi de
integral olup, integral aral sonsuzdur. Ayrk-zaman durumunda, analiz denklemi
sonsuz bir toplama iken sentez denklemi 2t aralnda sonlu bir integraldir.

kinci olarak, srekli-zaman Fourier dnm periyodik deilken (zel durumlar
hari), ayrk-zaman Fourier dnm 2t ile periyodiktir.

Bu farkllklarn nedeni, harmonik ilikili sonlu sayda karmak stel iaret
olmasdr.

Ayrca, ayrk-zamanda 0 veya 2tnn katlarna yakn frekanslar yava deien
iaretlerden, tnin katlarna yakn frekanslar ise hzl deien iaretlerden
kaynaklanmaktadr.
imdiye kadar yaplan tartmadan, periyodik bir ayrk-zaman iaretin Fourier
serisi katsaylarnn, iaretin bir periyodunun ayrk-zaman Fourier dnm
cinsinden ifade edilebilecei anlalmaktadr.

, N ile periyodik olsun ve Fourier serisi katsaylar a
k
ile gsterilsin. nin
bir periyoduna eit sonlu sreli bir iaret x[n] ve Fourier dnm X(e
j
) ile
belirtilsin. O halde,

Tartma, sonlu sreli iaretler iin yaplmtr. aret sonlu olmasa bile, analiz
denklemindeki toplama yaknsayabilir ve bu tr iaretler iin ayrk-zaman Fourier
dnm bulunabilir.

Ayrk-zaman Fourier dnmnn yaknsamas iin yeterli olan koullar srekli
durumdakinden farkldr.

] [
~
n x ] [
~
n x
0
) (
1
e e
e
k
e X
N
a
j
k
=
=

Sentez denklemi iin yaknsama problemi yoktur nk sentez denklemi sonlu bir
integraldir.

O halde, sentez denklemi hesaplanrken srekli-zaman durumunda karlalan Gibbs
olay ile ayrk-zaman durumunda karlalmaz.
( )

=
= =
k k
t T jk
k
t jk
k
e a e a t x
/ 2
0
) (
t e
Ayrk-zaman Fourier dnm iin yaknsama koulu

Koul : aret mutlak toplanabilir veya sonlu enerjiye sahip olmaldr:

] [ , ] [
2
< <

=
= n n
n x n x
RNEK: iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz, genlik ve
faz spektrumunu iziniz.


Grld gibi, iaret gerel olmasna ramen Fourier dnm karmak deerli
olabilmektedir. O halde, nn fonksiyonu olarak Fourier dnmnn genliini
(genlik spektrumu) ve fazn (faz spektrumunu) belirleyebilir ve izebiliriz.

Pozitif ve negatif a deerleri iin genlik ve faz spektrumlar aada izilmitir. Her
iki durumda da spektrumlarn 2t ile periyodik olduuna dikkat ediniz.
1 ], [ ] [ < = a n u a n x
n
( )

=

= = = =
0 0

1
1
] [ ) (
n
j
n
j
n
n j n
n
n j j
ae
ae e a e n x e X
e
e e e e
a > 0 a < 0
a > 0 iin iaretin tm deerleri pozitif olup iaret yava deitiinden Fourier
dnm 0 ve 2tnin katlarnda bileenlere sahiptir. a < 0 iin iaretin deeri bir
pozitif, bir negatif olup iaret hzl deitiinden Fourier dnm tnin katlarnda
frekans bileenlerine sahiptir.
RNEK: iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz ve frekansn
fonksiyonu olarak iziniz.


Bu durumda Fourier dnm gerel kmtr. aret ve Fourier dnm aada
0 < a < 1 iin izilmitir.
1 , ) ( < = a a t x
n
( ) ( )
2
2
1 0
0

1

) cos( 2 1
1
1 1
1
] [ ) (
a a
a
ae
ae
ae
ae ae
e a e a e n x e X
j
j
j
n
n
j
n
n
j
n
n j n
n
n j n
n
n j j
+
=
+ =
+ = =

e
e
e
e
e e
e e e e
RNEK: Ayrk-zaman impuls iaretinin Fouier dnmn hesaplaynz

ZM:

mpuls iaretinin Fourier dnm tm frekanslarda eit bileenlere sahiptir.

RNEK: Dikdrtgen darbenin Fourier dnmn hesaplaynz

ZM:

1 1 ] [ ) (
0
= = =

e e e j
n
n j j
e e n x e X
>
<
=
1
1
, 0
, 1
] [
N n
N n
n x
( ) | |
( ) 2 / sin
2 / 1 sin
] [ ) (
1
1
1
e
e
e e e
+
= = =

=
N
e e n x e X
N
N n
n j
n
n j j
Srekli durumda olduu gibi, darbenin Fourier dnm sinc fonksiyonudur. Ancak,
srekli-zamanda yan loblarn genlii devaml azalrken ayrk-zamanda periyodiklikten
dolay bu durum geerli deildir.
Ayrk-zaman periyodik iaretlerinde Fourier dnmn hesaplamak
mmkndr. periyodik iaretlerin Fourier dnm impuls fonksiyonu iermek
zorundadr.

Fourier dnm olan iareti bulalm

Periyodik bir ayrk-zaman iaret Fourirer serisine alabilir:

Almndaki karmak stel terimlerin Fourier dnm temel frekansn
katlarnda impulslardr. Dorusallk zelliinden, sonsuz adet iaretin toplamnn
Fourier dnm, tek tek Fourier dnmlerinin toplamna eittir. O halde,
} }
=
= = |
.
|
\
|
=
t
t
e e
t
t
e
e e e o e t e e o t
t
n j n j n j
l
e d e d e l n x

0

0
0
) ( ) 2 ( 2
2
1
] [
=
=
l
j
l e X ) 2 ( 2 ) (
0
t e e to
e
> =<
=
N k
n N jk
k
e a n x
) / 2 (
] [
t

=
|
.
|
\
|
= =
k
k
k
k
j
N
k a k a e X
t
e o t e e o t
e
2
2 ) ( 2 ) (
0
RNEK: ile verilen periyodik iaretin Fourier dnm nedir?

ZM: Fourier serisi katsaylar tm n deerleri iin 1/N olarak bulunmutu.

=
=
k
kN n n x ] [ ] [ o

=
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
=
k k
k
j
N
k
N N
k a e X
t
e o
t t
e o t
e
2 2 2
2 ) (
RNEK: x

[n]=cos(
0
n) periyodik iaretinin Fourier dnm nedir?

ZM:

+ + =
+ + =
+ = =
l l
l l
j
n j n j
l l
l a l a e X
e e n n x
) 2 ( ) 2 (
) 2 ( 2 ) 2 ( 2 ) (
2
1
2
1
) cos( ] [
0 0
0 1 0 1
0
0 0
t e e to t e e to
t e e o t t e e o t
e
e
e e
Periyodik kare dalga

= k
n N jk
k
e a
) / 2 ( t
=
|
.
|
\
|

k
k
N
k
a
t
e o t
2
2
k
a
n j
e
0
e
=

l
l) 2 ( 2
0
t e e o t
=
=
halde aksi , 0
,... 2 , , , 1 N m N m m k
a
k
periyodik / 2
0
= N m t e
) cos(
0
n e
( )
=
+
l
l l
j
) 2 ( ) 2 (
0 0
t e e o t e e o
t
=
=
halde aksi , 0
,... 2 , , , 2 / 1 N m N m m k
a
k
periyodik / 2
0
= N m t e
) sin(
0
n e
=
=
=
halde aksi , 0
,... 2 , , , 2 / 1
,... 2 , , , 2 / 1
N m N m m k j
N m N m m k j
a
k
periyodik / 2
0
= N m t e
( )
=
+ +
l
l l ) 2 ( ) 2 (
0 0
t e e o t e e o t
1 ] [ = n x
l
l) 2 ( 2 t e o t
=
=
halde aksi , 0
,... 2 , , 0 , 1 N N k
a
k
< <
<
=
2 / , 0
, 1
] [
1
1
N n N
N n
n x
|
.
|
\
|

=
N
k
a
k
k
t
e o t
2
2
= +
=
+
=
,... , , 0 , / ) 1 2 (
,... , , 0 ,
) / sin(
)] 2 / 1 )( / 2 sin[(
1
1
N k N N
N k
N k N
N N k
a
k
t
t
=

k
kN n ) ( o )
2
(
2
N
k
N
k
t
e o
t

=
k
N
a
k
= ,
1
aret periyodik deil
aret periyodik deil

aret periyodik deil

1 aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
aret periyodik deil
1 ], [ < a n u a
n
e j
ae
1
1
| |
) 2 / sin(
) 2 / 1 ( sin
1
e
e + N
>
s
=
1
1
, 0
, 1
] [
N n
N n
n x
|
.
|
\
|
=
t t t
Wn W
n
Wn
sinc
) sin(
s <
s s
=
t e
e
e
W
W
e X
j
, 0
0 , 1
) (
] [n o
] [n u
( )
k
j
k
e
t e to
e
2
1
1
] [
0
n n o
0
n
e
e
1 ], [ ) 1 ( < + a n u a n
n
( )
2
1
1
e j
ae
( )
1 ], [
)! 1 ( !
! 1
<
+
a n u a
r n
r n
n
( )
r
j
ae
e
1
1
Ayrk-zaman Fourier Dnmnn zellikleri
Kolaylk olmas bakmndan, ayrk-zaman Fourier dnm ve tersini belirtmek
iin srasyla F{x[n]} ve F
-1
{X(e
je
)} ksa gsterilimini kullanacaz. Ayrca,
srekli-zaman Fourier dnm iftini belirtmek iin


Ayrk-zaman Fourier dnmnn aada verilen zellikleri araclyla, Fourier
dnm bilinen iaretlerden ou iaretin Fourier dnmn elde etmek
kolaylamaktadr.

) (e ) (
e j F
X t x
Zamanda teleme:


Eitliin her iki tarafnda n yerine n-n
0
yazlrsa

Yorum: Bir srekli-zaman iaret telendiinde, Fourier dnmnn genlii
deimez, faz ise teleme ile doru orantl bir ekilde telenir.
) e ( ] [ ) (e ] [
0

0
e e e j n j F j F
X e n n x X n x
=
t
t
e e
e
t
d e e X n x
n j j
) (
2
1
] [
( )
} }
= =
t
t
e e e
t
t
e e
e
t
e
t
d e e e X d e e X n n x
n j n j j n n j j ) (
0
) (
2
1
) (
2
1
] [
0 0
{ } ( )
{ }
| |
0 0
) (
0
) (
) ( ) ( ] [
) ( ] [
n e X j j j n j
e X j j j
j
j
e e X e X e n n x F
e e X e X n x F
e e e e
e e
e
e

= =
= =

Frekansta trev alma:


Eitliin her iki tarafnda e ya gre trevi alnrsa

Son eitliin her iki taraf j ile arplrsa sonu elde edilmi olur.
e
e
e
d
e dX
j n nx X n x
j
F j F
) (
] [ ) (e ] [
=
n
n j j
e n x e X

] [ ) (
e e
( )
=
n
n j
j
e n jnx
d
e dX

] [
) (
e
e
e
Konvolsyon zellii:


O halde,


Yorum: ki iaretin konvolsyonunun Fourier dnm, Fourier dnmlerinin
arpmna eittir. Yani, iki iaretin konvolsyonunu bulmak iin, Fourier dnmleri
arplr ve arpmn ters Fourier dnm alnr.
) ( ) ( ) ( ] [ * ] [ ] [
e e e j j j
e H e X e Y n h n x n y = =
=
=
k
k n h k x n y ] [ ] [ ] [
{ }

=
(
=
(
= =
k n
n j
n
n j
k
j
e k n h k x
e k n h k x n y F e Y

] [ ] [
] [ ] [ ] [ ) (
e
e e
) (
e e j k j
e H e
) ( ) ( ] [ ) (
) ( ] [ ) (

e e e e
e e
e
j j
k
k j j
k
j k j
e H e X e k x e H
e H e k x j Y
= =
=
RNEK: x[n]=|
n
u[n] |||<1 ve h[n]=o
n
u[n] |o|<1 iaretlerinin konvolsyonunu
Fourier dnmnden yararlanarak hesaplaynz.

ZM:

Y(e
je
) basit kesirlere alrsa

y[n]yi elde etmek iin ters Fourier dnm almak yeterlidir.

( )( )
e e e e
e
o |
e
o
e
|
j j j j
j
e e
j Y
e
j H
e
e X

=
=
1 1
1
) ( ,
1
1
) ( ,
1
1
) (
(
=
e e e e
e
|
|
o
o
| o | o
j j j j
j
e e e
B
e
A
e Y
1 1
1
1 1
) (
{ }
| | ] [
1
] [ ] [
1 1
1
) ( ] [
1 1
1 1
n u
n u n u
e e
F e Y F n y
n n
n n
j j
j
+ +

=
)
`

= =
| o
| o
|
| o
|
o
| o
o
|
|
o
o
| o
e e
e
arpma (modlasyon) zellii:


x
1
[n] yerine ters Fourier dnm ifadesi kullanlr ve toplama ile integralin sras
deitirilirse
| | ) ( * ) (
2
1
) ( ] [ ] [ ] [
2 1 2 1
e e e
t
j j j F
e X e X e Y n x n x n y = =

=
= =
n
n j
n
n j j
e n x n x e n y e Y

2 1

] [ ] [ ] [ ) (
e e e
| | ) ( * ) (
2
1
) ( ) (
2
1
] [ ) (
2
1
] [ ) (
2
1
) (
2 1
) (
2
2
1
2
) (
2 1

2
2

1
e e
u e
t
u
t
u e u
e
t
u u e
t
u
t
u
t
u
t
j j
j j
n
n j j
n
n j n j j j
e X e X
d e X e X
d e n x e X
e n x d e e X e Y
=
=
(
=
)
`
}
}
}
zellik Aperiyodik aret Fourier dnm
Dorusallk
Zamanda teleme
Frekansta teleme
Elenik alma
Zamanda lekleme

Konvolsyon
Zamanda arpma

] [
] [
n y
n x
) (
) (
e
e
ej Y
e X
j
] [ ] [ n by n ax +
) ( ) (
e e j j
e bY e aX +
] [
0
n n x ) (
0
e e j n j
e X e
] [

0
n x e
n je
) (
) (
0
e e j
e X
) (
*
t x
) (
*
e j X
] [ n x
=
halde aksi 0,
kat nn k' n, ], / [
] [
k n x
n x
k ( )
e jk
e X
] [ * ] [ n y n x
) ( ) (
e e j j
e Y e X
] [ ] [ n y n x
| | ) ( * ) (
2
1
e e
t
j j
e Y e X
) (
e j
e X
zellik Aperiyodik aret Fourier Dnm

Zamanda fark alma
Zamanda toplama
Frekansta trev alma

Gerel iaretler iin
elenik simetriklik

x[n] gerel
x(t) gerel ve ift
x(t) gerel ve tek
X(e
je
) gerel ve ift
X(e
je
) saf karmak ve tek
ayrtrmas
Aperiyodik aretler iin Parseval likisi
] 1 [ ] [ n x n x
) ( ) 1 (
e e j j
e X e
=
n
k
k x ] [
=
=
=
9 = 9
=
) ( ) (
) ( ) (
)} ( { )} ( {
)} ( { )} ( {
) ( ) (
*
e e
e e
e e
e e
e e
j j
j j
j j
j j
j j
e X e X
e X e X
e X m e X m
e X e e X e
e X e X

gerel] ] [ [ } ] [ { Od ] [
] gerel ] [ [ ]} [ { Ev ] [
n x n x n x
n x n x n x
o
e
=
=
)} ( {
)} ( {
e
e
j
j
e X m j
e X e
9
}
=
t
e
e
t
2
2
2
) (
2
1
] [ d e X n x
j
n
k
j j
j
k e X e X
e
) 2 ( ) ( ) (
1
1
0
t e o t
e
e
] [n nx
e
e
d
e dX
j
j
) (
Sistemler
Girii-k ilikisi aada verilen ayrk-zaman sistemin frekans yantn bulalm


Fark denkleminin her iki tarafnn Fourier dnm alnr ve Fourier
dnmnn teleme zellii kullanlrsa frekans yant bulunabilir:

= =
=
M
k
k
N
k
k
k n x b k n y a
0 0
] [ ] [
) (
) (
) ( ) ( ) ( ) (
e
e
e e e e
j
j
j j j j
e X
e Y
e H e H e X e Y = =
{ } { }
= = = =
= =
=
)
`
=
)
`

N
k
k j
k
M
k
k j
k
j
M
k
j k j
k
N
k
j k j
k
M
k
k
N
k
k
M
k
k
N
k
k
e a
e b
e H e X e b e Y e a
k n x F b k n y F a k n x b F k n y a F
0

0

0

0

0 0 0 0
) ( ) ( ) (
] [ ] [ ] [ ] [
e
e
e e e e e
Tanmlanan Sistemler
RNEK: Giri-k ilikisi aada verilen sistemin frekans yantn ve impuls
yantn bulunuz.

ZM: Her iki tarafn Fourier dnm alnrsa

H(e
je
)nn ters Fourier dnm alnrsa impuls yant elde edilir.
] [ 2 ] 2 [
8
1
] 1 [
4
3
] [ n x n y n y n y = +
e e
e
e
e
e e e e e e
2
2
8
1
4
3
1
2
) (
) (
) (
) ( 2 ) (
8
1
) (
4
3
) (
j j
j
j
j
j j j j j j
e e
e X
e Y
e H
e X e Y e e Y e e Y

+
= =
= +
{ }
] [
4
1
2 ] [
2
1
4 ] [
4
1
1
2
2
1
1
4
) ( ] [
1 1
n u n u n h
e e
F e H F n h
n n
j j
j
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
= =

e e
e
Hafta 10:
Laplace Dnm
Laplace dnm

Laplace dnmnn yaknsaklk blgesi

Ters Laplace dnm

Laplace dnmnn zellikleri

Laplace dnm kullanarak LTI sistemlerin analizi
mpuls yant h(t) olan bir LTI sistemin, e
st
giriine olan yantnn y(t) = H(s) e
st
olduunu grmtk. H(s) aadaki gibi hesaplanyordu:

s=jw iin yukarda verilen integral ifadesi h(t)nin Fourier dnmn verir. sin
genel karmak deiken (s= +jw ) olmas durumunda integral ifadesine Laplace
dnm denir.

s karmak bir say olmak zere, bir srekli-zaman iaret x(t)nin Laplace
dnm

denklemiyle tanmlanr. Laplace dnmn belirtmek iin L{x(t)} kullanacak,
iaret ile Laplace dnm arasndaki ilikiyi, aadaki ekilde belirteceiz.
Laplace Dnm
( ) ( )
st
H s h t e dt
=
}
( ) ( )
st
X s x t e dt
=
}
( ) ( )
L
x t X s
Laplace dnm ile srekli-zaman Fourier dnm arasndaki iliki aada
gsterilmitir.

s=jw iin,

Dolays ile

s= +jw iin,

Bu durumda eitliin sa tarafnn x(t) e
- t
nin Fourier dnmne eit
olduu grlr.
Laplace Dnm
( ) ( ) ( ) ( )
s jw st jwt
X s x t e dt X jw x t e dt

=

= =
} }
( )
( ) ( ) ( ) ( )
s jw st jw t
X s x t e dt X jw x t e dt
o
o

= +

= + =
} }
{ } ( ) ( )
s jw
X s F x t
=
=
( ) ( ) ( )
t jwt t jwt
X jw x t e e dt x t e e dt
o o
o

( + = =
} }
Laplace Dnm
Grld gibi Laplace dnm, karmak s-dzleminde je-ekseni zerinde
hesaplandnda srekli-zaman Fourier dnmn verir. !!!

x(t)e
- t
iaretinin Fourier dnm de x(t) iaretinin Laplace dnmn verir.

Bu durumda:
1-) Bir x(t) iaretinin Laplace dnmnn var olabilmesi iin x(t)e
- t
iaretinin
Fourier dnm yaknsamaldr.Verilen bir x(t) iareti iin, Laplace dnmnn
var olduu deerleri kmesine YAKINSAKLIK BLGES (Region Of Converge,
ROC) denir.
2-) Eer ROC imajiner ekseni (s=je) ieriyorsa, iaretin Fourier dnm de
vardr.
3-) Baz iaretler iin Fourier dnm yaknsamaz iken Laplace dnm
yaknsayabilir.
{ } ( ) ( )
s jw
X s F x t
=
=
RNEK 1 : iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz.

ZM: Bu iaret iin Fourier dnm nceki haftalarda aadaki gibi
hesaplanmtr.

aretin Laplace dnm ise,

veya,

( ) ( )
at
x t e u t
=
Laplace Dnm

0
1
( ) ( ) , 0
j t at j t
X j x t e dt e e dt
a j
a
e e
e
e

= = > =
+
} }
( )
0 0
( ) ( )
s t at s t s a t
X s x t e dt e e dt e dt

+
= = =
} } }
( )
0
1
( ) , 0
( )
a t jwt
s jw
X s e e dt
a jw
a
o
o
o
o
+
= +
= =
+ +
+ >
}
{ }
1
( ) , Re s jw X s
s a
s a o = + = >
+
RNEK 2: iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz.

ZM:

Laplace Dnm
( ) ( )
at
x t e u t
=
0
( )
( ) ( )
at s t s a t
X s e e u t dt e dt
+

= =
} }
{ }
1
( ) ( ) , Re
L at
e u t X s s
s
a
a
= <
+

rnekler incelediinde farkl iki iarete ait Laplace dnmlerinin cebirsel olarak
birbirine eit olduu grlr.

Fakat eitliklerin geerli olduu tanm aralklarnn (yaknsaklk blgesinin)
birbirinden farkl olduuna dikkat ediniz.

Bu durumda Laplace dnm iin cebirsel ifadenin yansra tanm aralda
belirtilmelidir.

Laplace Dnm
{ }
1
( ) ( ) , Re
L at
e u t X s s
s
a
a
= <
+
{ }
1
( ) ( ) , Re
L at
e u t X s
s a
s a
=
+
>
{ } { } { } { }
ve Re Re s a s a < >
Laplace Dnm
{ }
1
( ) ) Re ( ,
L at
e u t X s
a
a s
s

+
< =
{ }
R
1
( ) ( ) , e
L at
e u t X s s
s a
a
+
> =
Laplace Dnm

RNEK: iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz..

2
( ) 3 ( ) 2 ( )
t t
x t e u t e u t

=
2 2
0 0
( ) 3 ( ) 2 ( ) 3 2
t t s t t s t t s t
X s e u t e u t e dt e e dt e e dt

( = =
} } }
{ }
2
Re
3 2 1
( )
2 1 3 2
1
s
X s
s s s
s
s
= =
+ + +
>
+
{ }
2
R
1
( ) ( ) , e 2
2
L t
e u t X s s
s
+
> =
{ }
1
( ) ( ) ,
1
Re 1
L t
e u t X s s
s
+
> =

her iki koulun saland blge

Laplace Dnm

RNEK: iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz..

2
( ) ( ) (cos3 ) ( )
t t
x t e u t e t u t

= +
( )
{ }
2
2
1 1 1 1 1 2s 5 12
( ) ,
2 2 (1 3 ) 2 (1 3 )
Re
s 2 10 ( 2
1
)
s
X s
s s j s
s
s j s
+ +
= + + =
+ + + + + + +
>
{ }
2
R
1
( ) ( ) , e 2
2
L t
e u t X s s
s
+
> =
{ }
(1 3 )
R
1
( ) ( ) ,
(
e 1
1 3 )
L j t
e u t X s s
s j

=
>
+
2 (1 3 ) (1 3 )
1 1
( ) ( )
2 2
t j t j t
x t e e e u t
+
(
= + +
(

{ }
(1 3 )
R
1
( ) ( ) ,
(
e 1
1 3 )
L j t
e u t X s s
s j
+
=
+
>
+
rneklerden grld gibi reel veya karmak stel iaretlerin dorusal
kombinasyonu olarak tanmlanan iaretin Laplace dnm;

yapsndadr.

Pay N(s) ve payda D(s) iin tanmlanan polinomlara ait kklerin s-dzleminde
yerine yerletirilmesi ve ROC blgesinin tanmlanmas Laplace dnmnn
ifadesi iin alternatif bir yntemdir.

Bu tip gsterimde N(s)in kkleri o, D(s)in kkleri ise x ile belirtilir.

Laplace Dnm
( )
( )
( )
N s
X s
D s
=
Laplace Dnm
{ }
2
1
( )
3
R
2
e 1
s
X s
s s
s
=
+
>
+
( )
{ }
2
2
2s 5 12
( ) ,
s 2 10 (
Re
2)
1
s
X s
s
s
s
+ +
=
+ +
>
+
N(s)in kkleri X(s)in sfrlar olarak adlandrlr. nk sin bu deerleri iin X(s) =0
deerini alr. D(s)in kkleri ise kutup olarak adlandrlr ve X(s) = olur
Laplace Dnm
rnek: iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz..
2
4 1
( ) ( ) ( ) ( )
3 3
t t
x t t e u t e u t o

= +
( ) ( ) 1
L st
t t e dt o o
=
}
{ }
1
( ) ( ) ,
1
Re 1
L t
e u t X s s
s
+
> =
{ }
2
R
1
( ) ( ) ,
2
e 2
L t
e u t X s s
s
=
>
ROC ?
{ }
2
4 1 1 1 ( 1)
( ) 1 =
3 1 3 2 ( 1)
R
( )
e 2
2
s
X s
s s s
s
s
= +
+
>
+
Soru: x(t) iaretinin Fourier dnm iin ne sylenebilir?
Laplace Dnm
zellik 1: Laplace dnm X(s) e ait ROC jw eksenine paralel bir erittir.

Daha nce belirtildii gibi s= +jw olmak zere x(t) nin Laplace dnmnn
var olabilmesi iin x(t)e
- t
iaretinin Fourier dnm yaknsamaldr.

Dolays ile koul sadece sin gerel ksmna baldr.

zellik 2: X(s) e ait ROC kutup iermez.

Kutup noktalarnda X(s)= olduundan integrali
yaknsamayacaktr.

( )
t
x t e dt
o
<
}
( ) ( )
st
X s x t e dt
=
}
Laplace Dnm
zellik 3: x(t) sonlu bir iaret ve mutlak integrallanabilir ise X(s)e ait ROC tm
s-dzlemidir.

x(t)e
- t

Laplace Dnm
zellik 4: x(t) sa tarafa dayal bir iaret ise ve Re{s}= ROC blgesinde ise
Re{s}> artn salayan tm s noktalarda ROC alanndadr.

ise artn salayan iinde

geerli olacaktr.

zellik 5: x(t) sol tarafa dayal bir iaret ise ve Re{s}= ROC blgesinde ise
Re{s} < artn salayan tm s noktalarda ROC alanndadr.

0
1
( )
t
T
x t e dt
o
<
}
0 1
o o <
1
o
1
1
( )
t
T
x t e dt
o
<
}
0
o
0
o
0
o
0
o

İşaretler - Slaytlar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İşaretler - Slaytlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hafta 1:

olmak zere, stel iaret x[n] = Ce

(t) ve fonksiyonun trevi

(t) darlap dikleecek ancak altnda kalan alan hep

(t), (t)ye eit

z-Dnmnn Yaknsaklk Blgesinin zellikleri

(t) fonksiyonu (t)ye eit olur. O halde,

(t-k) ya olan yantn ile belirtelim. Sistem dorusal

Srekli-zaman Fourier Serisinin zellikleri

> =< > =< > =<

> =< > =<

RNEK: Fouier dnm aada verilen srekli-zaman iaretini bulunuz.

Srekli-zaman Fourier Dnmnn zellikleri

Ayrk-zaman Fourier Dnmnn zellikleri

zellik Aperiyodik aret Fourier Dnm

You might also like