Sosyoloji Dcrgisi, 3. Dizi, 19.

SaYI, 200912, 67-90

TARiH METAFiziKLERiNiN YAPISI
THE STRUCTURE OF METAPHYSICS OF HISTORY
Prof. Dr. Ayban
istanbul Oniversitesi Edebiyat FakUltesi, Felsere BOlUmU
Ozet: Tarih metafizikleri, insanhk larihini, aktl, ktiken. yasa, gaye. ilerleme.
anlam gibi kavramlardan hareketle bUtUnlUklU bir !ekilde al',klamay,
amac;lamaktadtrlar Bu kavramlara yUklenilen anlamlar ve birbirleriyle tarih
metafiziklerinin tizelliklerini ortaya koyar.
Anahtar 8tizciikler: Tarih, metafizik, ktiken, aktl, ozgilrlUk, zorunluluk, i1erleme,
anlam.
Abstract: The StruCl//re of Metaphysics of History. Metaphysics of history aims
to explain the history of humanity as a systematic wholeness. The systematic
wholeness explains by concepts as reason, origin, law, progress and meaning.
Key WOl'ds: History, metaphysics, origin, reason, freedom, law, progress,
meaning.
68
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
insamn kendini tarzlanndan biri olan tarih dUUncesi, insanhk tarihi
boyunca kUltUr ve medeniyetlerde farkhhklar gostermitir. insanm
evrendeki konumunu ve tarihsel stireci belirleyen degerleri konu alan tarih
dUUncesi, en onemli degiikliklerinden birini Avrupa medeniyetiyle
birlikte Soz konusu donemde, tarih dUUncesi, tarih metafizigine
donUtUrUlmUtUr. Aaglda tarih metafiziginin temel ozelliklerinin neler oidugu
incelenmektedir.
1
Avrupa Medeniyeti HU'istiyan medeniyetinin
degerlerinden uzak durmaya ve hatta ona Zit dUUnceler Uretmeye bUyUk gayret
gostermitir (Durah 2003, 53-56). Yeni medeniyet, eski medeniyetin evren
tasavvurunu bUyUk din temelli evren tasavvuru yerine,
feisefe-bilim temelli bir evren tasavvuru benimsenmitir. Evren
tasavvurunun sUrecinde, insan da yeni gore,
insan, ilahi bir kaynakla birlikte, dUnyadaki
kendi iradesiyle aglrhk kazanmaya insanm bu
dUnyadaki amaci da yeniden insanm nasil nasd
gorevinin ve gayesinin ne oidugu sorulanm feisefi
cevaplandlrma denemeleri tarih metafiziklerini ortaya bir
Hlristiyanhgm sundugu evren tasavvurunun yerini almaya
feisefi sistemlerdir
Evren tasavvurunun sUrecinde, Kilise onemli noktalarmdan
biri oidugundan, Kilise'nin alanlara ilikin din temelli da
tartlIImltlr. Bu baglamda, insamn kokeni, nitelikleri ve odevlerinin yeniden
tammlamp, yeni bilgi anlaYI1 ele almmasl gerekliligi ortaya
Stoacdann one sUrdUgU, insam, kendi iradesiyle insanm
oimadan, kendi kendine yUkiedigi deger gUncelletirilerek, dogal
haklar dUUncesine sokulmasl, yeni ilk
biri (Cassirer 1984, 170-171). 17. yiizyil
gore akil, ozerk ve baglmslzdlr. dl yardlma ihtiyaci yoktur. Ona bOyle
bir yardlm sunulsa bile, akll bunu kabul etmez. 0, kendi yolunu kendi bulmak
I Bu Tarih Dii!;iincesi 4 Tarih Meta/izikleri adh kitablmlO 1. B51timii esas
ahnarak Burada yapllan degerlendirmeler, Tarih Diiiincesi J Tari"
Diiiincesinin Oluul1lu, Tari" Diiiincesi 3 Tari" Felsefesinin Oluul1lu ile Kant,
Condercet, Hegel, Comte, Marx, Spengler gibi tarih konu alan Tari"
Diiiincesi 4 Tari" Meta/izikleri adh kitaplarm dayamlarak
Konuyla ilgili daha fazla bilgiye duyanlar adl ge,en kitaplara bakabilirler.
Tarih Metafiziklerinin YaplSl
69
ve giiciine inanmak zorundadtr. Bu ilke tiim dogal hukuk sistemlerinin
noktast (Cassirer 1984, 173). Boylelikle doga, ozellikle de insan
dogast, yeni bir alam olarak kabul insan dogal bir varhk olarak
tammlandtgmda, onun iirettigi de dogal kaynakh olmast gerektigi
Bu bagh olarak, Kilisenin verme
haklan ortadan yerine yeni kaynaklan
insanlann benimsedigi haklann doga kokenli oldugu hareketle,
dogal hukuk siyaset alamnda kullamlmaya
Din bir insamn anlamt nastl kurulur? sorusu, tarih
metafiziklerinin zeminin unsurlar arasmdadtr. Evrim ogretisine kadar,
yarattct Tann, insam anlamlandllmada Modern donemde insamn
astl anlamt, anlam iireten yetenek olan aktl aracthgtyla verilmeye
Aktl, yaratma giiciine sahip oldugundan, insam anlamlandtrmada tam yetkili
Akhn insam anlamlandtrmada ktillandtgt unsurlar, aktl, haklar (can
giivenligi, miilkiyet, ozgiirliik, gaye, yasa insam
anlamlandtrma tarih metafiziklerini ortaya Insam
anlamlandtrmada kullamlan kavramlar, insan dogasmda kendiliginden oldugu
Kokende ya da ilkede olan bu degerler, tarihsel siirecin
ve gaye yoniinde ilerlemesinin nedeni
Degerlerin kendilerini tarihsel yapt sunmalan, insam anlamlandtrmada
tarihsel siirecin one mine ettnektedir. Ornegin, insanm belirleyici ozelligi
olan aktl, kendini tarihte insamn anlammm tarihsel ortaya
9tkmasmm kabul ii, tarih metafiziklerini ana nedenlerinden biri
Tarihin insanm sahip oldugu nitelikler, dogal ozgiirliik,
anlama yetisi, miilkiyet ve aktl tarihin seyrini Aynca, koken,
gaye, ilerleme ve yasa (zorunluluk) da tarihi seyri anlamak kullamlan
kavramlardtr. Bu sorunlan birbirleriyle ve insanltk tarihini
biitiinltiklii bir ele alma tarih metafiziklerinin
neden
Aktl ve Ozgiirliik
Modern felsefede, insan, aktl varhgt olarak ve alai, insamn ozU
olarak kabul Aktl temelli insan insam, dinin dogmalarmdan
kurtarmak amacmdadtr. Dinin sundugu evren tasavvuruna Kilise'nin
tavtrlanndan kaynaklanan rahatstzhklar yamnda, bilimsel baglt
70
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. Say.
olarak Upheler giderek artmlttr. Toplumsal rahatslzhklardan kurtulmak
bilimsel gelimelerden hareketle yeni bir evren tasavvuru ve yeni bir insan
giren modern felsefenin
Bu donemde ortay gore akll, tektir,
insanm biitiin hal, hareket ile 0 tayin eder. Aynca onu kendisinden
belirleyemez (Durah 2003, 54). Modern felsefenin
akIl, Horkheimer'm nesneldir. Nesnel AkII, sadece
bireyde degil, nesnel dUnyada da, yani insanlar ve slmfiar arasl
toplumsal kurumlarda, dogada ve doganm de varolan bir
kuvvettir. Nesnel akll, aglrhgl degil vermektedir (Horkheimer
1990, 56). Nesnel akla dayanan felsefi sistemler, her kapsayan ya da
temelde yatan bir varhk yaplsmm bulunabilecegi ve buradan da insamn
hedefinin ne oldugu sorllsun cevaplayabilecekleri inancma
(Horkheimer 1990, 61). Nesnel akll bir hedefin herhangi bir oznel
ya da baglmslz olarak, kendi erdemlere sahip oldugu akla
uygunken, oznel akla tiimUyle yabancldlr (Horkheimer 1990, 55-56). Akhn
nesnel kullammmda, manbk, matematik ve mekanisizm de belirleyici
(Durah 2003, 54). Ancak aklm bir de oznel kullamml vardlr. Oznel Akll,
slmfiandlrma, ve tiimdengelim yetenegidir; yeteneginin,
soyut Esas olarak ve ilgilidir. kabul
ulUmak yeterli olup olmadlgl iizerinde durur.
kendilerinin de akla uygun olup olmadlgl sorUl1un bir yana
(Horkheimer 1990, 55). Nesnel ve oznel akll aynml olumlu bir
giderek oznel akhn nesnel akh kontrol altma akiidan hareket
eden ongol'diikleri hedeflerin engellemitir.
insanm, akhn ve bizzat akhn da tabi oldugiI dogal yasalarca yonetilen
bir dUnyaya ait oldugu gorUU kabul (Touraine 2002, 49). Tann ve
Kilise temelli eski deger sisteminin Ylkllmaslm, toplumun bir slmfl tarafmdan
degil de, akhn kendisi ve 0 akhn zaferini haZlflayan tarihsel gereklilik oldugu
(Touraine 2002, 25). Aydmlanma bUyUk
fikre gore, insan ancak akhm kllllanarak bulabilir. insanm
kendi bakarak, insanlann nasll edimlerine nasil
sUrUklendigini, kavramlan nasI 1 tecrUbelerle edinilen bilgileri
nasil algllaYlp yorumladlgml Akll, dUnyaya yoneltildiginde,
yeryUzUniin, can hI ann ve evrenin nasll meydana geldikleri ve nasil
yerine getirdiklerini gozlem ve deney yoluyla ogrenmek mUmkUndUr (Lipson
Tarih Metafiziklerinin YaptSI
71
2000, 185). AkllJa elde edilen bilginin gii9 oldugu ve diinyaya hakim olmak i9in
kulJamlmasl gerektigi Descartes'm, felsefenin
yontemlerinden biri olarak tammlamaslyla, hakikat olarak sunulan her
tiirden bilgi hale Hakikate yolu, akh
kullanmaktlr. Akhn kendi kurallanna gore bilgiler, hakikat olarak
kabul edilmelidir. Ancak burada temel bir sorun ortaya 91kmaktadlr. Her
temellendirip kurmada kullamlan akil, nasil temellendirilecektir? sorunun
cevabl, akhn a priori oldugudur. A priori olan bir dogrudan insanm
kendinden kaynaklanmamakta, ona bir gU9, Tann ya da doga
tarafmdan verildigi ve insamn sahip oldugu yetenek

Hlristiyan ogretinin reddedilmesiyle ortaya 91kan ozellikle de insamn bu
dUnyadaki konumu, felsefenin onemli bir sorunu Toplumu Kilise'nin
kontl'OlUnden kurtarmak i9in ozgiirliik ternel deger olarak ileri
OzgUrlUk, 'dogal haklarm kullamlmasl ve insan yeteneklerinin
olarak Orta9agda geleneksel yaplda bireyin kaderinin
Tann tarafmdan oldugu inancl, bireyingUnahkar kabul edilmesi,
Kilise 'nin bireyi giinahlan nedeniy Ie denetim altmda tutmasl ve slmfh
. toplumdan kaynaklanan basklcl unsurlar, ozgUrlUgU aramlan bir deger olarak
ortaya Akhyla bUtUn sorunlann Ustesinden gelecegi bagh
olarak, insan, kader bir kenara bll'aklp, bireysel ve toplumsal gUcU
one Bu oncelikle kendine ve sonra topluma
sorumlulllk bilincini Ancak bu sorumlllluklanm yerine getirebilmesi
i9in, insanm ozgUr olmasl gerekir. OzgUrlUk, onemli bir deger haline gelerek,
geleneksel yaplya isyanm araCI OzgUrlUk dini ve
ahlliki kontl'Ollerden Bireyci tutum, yeni evren tasavvurullun
insan ve topluma getirdigi yeni bir Bireyci ogretiye gore,
toplum ancak ikinci bir ge1Wk, baglmh bir varhktlr. Tersine, her insan, her
birey temel bir bUtUnlUk, bir ilksel gergekliktir. Topluma baghhgl ka91lmaz
olmakla birlikte, birey, her kelldisine baglanmasl gereken en yUce ama9
olarak Toplumsal gruplann gore vi, sadece her insana kendi
yaplsma uygun bir bi9imde ve olanaklan saglamaktlr
(Douverger 1974, 48). Bu lUI' bir ozgUrlUk ve birey eski sitemill
yasakladlgl yapabilme anlamma
Akll ozgiirliik kendini gosterdigi ilk veri, temelli toplum ve
devlet Bu modern devletin dayandlgl ilkeleri belirler. Akll-
72
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
ozgUrlUk kendini gosterdigi diger bir alan, bilimlerin ve
bilimsel verilerin teknolojiye temelli toplumun
kapitalist ile bilimsel bilgiden tUretilen teknoloji, sanayi
alamnda Boylelikle akll-ozgUrliik somut bir alanda,
ve Uretim serbestligi Vanlan bu noktada aktl,
arag haline ozgUrlUk ise, ozgUrlUgU ve segme segilme
haklanyla nispeten bir uygulama alam Akll ve ozgUrltigUn
birlikte hareketinin en onemli sonucu mUlkiyet olarak MUlkiyet,
sahiplik duygusunun ve ozgUrlUgUn Aktl, insam
tammlayan unsur; ozgiirlUk, akhn serbest eylem alam, mUlkiyet, akll ile
ozgUrlUgUn ortaya koyduklan eylemin halidir. MUlkiyet, Locke
tarafmdan, mUlkiyetten kaynaklanan smlfh toplumun, slmfh yapIslm
aym zamanda, dogal kavraml aractllglyla herkesin sahip
olmasl gereken bir deger olarak smtfh toplumun
MUlkiyet toplumsal yapllanmaYI, devletin
ve hukuk sistemini onemli olgUde Aym zamanda, insan emeginin
somut UrUnU olarak kabul edildiginden, insam tammlamada ve tarihi aglklamada
da
OzgUrlUk, dogal durumda varoldugundan, insamn OZ niteligi olarak kabul
OzgUrlUk, bireysel karar verme hakkml birlikte getirmektedir.
Dindeki gUnahl ya da sevabl segme hakkl ozgUr olmayt gerektirdigi gibi, doga
durumunda da, insanm kendi hakkmda karar vermek igin irade kullammml
saglayacak ozgUrlUk olmasl gerekliligi ortaya glkmaktadlr. Doga
durumundan kurtulmak igin, insanm ozgUr iradesini kullanmasl, tarihsel sUreci
etmenlerden biridir. OzgUrlUk ve ozgUrliikl'e birlikte ortaya glkan irade,
insana kendi sorumlulugunu yUklemektedir. Dinin yol gostericiligi yerini, akla
insan akhm ozgUrce kullanarak, kendi
Toplumsal hareket ederek bireysel ozgUrlUgU
aglklayan gore ozgiirltik, belirlenen haklara sahip olma
ve akhm kullanma maddeleri toplumun
ihtiyaglanm yeterince hakkl topluma
Belirlenen haklann kullamml, toplum igindeki ozgUrlUgUn genel
durumunu sergilemektedir. Ozgiir irade, karar verme mekanizmasml
baglmslzhgm temelidir. Aynca, Tann'mn mUdahalesini
blrakmaktadtr. Boylelikle insan, tarihin oyunculanndan biri haline
gelmektedir. Akhn kurallan iginde insan eylemleri, tarihin
Tal'ih Metafiziklerinin Yapisl
73
tarihi de belirlemektedir. Ancak tarih metafizikleri, tarihi
belirleyen ilkeyi tarih bir un sur olarak gordUklerinden, insan eylemlerinin
temel iki dayanagl akli ve ozgiirliik bir hale Birey, akll ve
ozgiirliik imkanlanm, tarihteki zorunlu bilincine vararak, ve
eylemlerini tarihin zorunlu bagh olarak insan akh ne
kadar olursa olsun ve ozgiirliigUn s!mrlan ne kadar
tarihi yoniinii gUciine sahip olamaz. insan, Tann
iradesine boyun egdigi gibi, tarihin zorunlu da boyun
egmektedir. Bununla birlikte, bu diinyadaki hayatm akli rehber
gorevini arahkslz yerine getirdigi varsaYlhr. .
Aklm rehberligi, ve eylemlerin tutarhhk ve gegerlilik
temellendirme ilkesine dayamr. Akhn yontemi mantlk ve manllgm
dogruluk ol9lisli ise tutarhhk ile gegerliliktir. Eger bir tutarhysa
dogrudur. Gegerlilik, uygulanmasma ya da test edilmesine bagh
olarak ortaya 9lktlgmdan, her iiriiniinde aranmaz. Eylemler, akll
tarafmdan ilkelerle uyum i9indeyse degilse gayri
kabul edilirler. Bu belirlenim, akhn ve eylemlerde nasll bir rehberlik
yaptlgml gostermektedir. Her temellendilme yeni sorulan birlikte getirdiginden
ve insan tutku ile arzulan araclhglyla yeni ya da daha 90k istemesi,
temellendirme siirecinin siirekli gerektigini ortaya koyar. Yeni olan
unsurlan temellendirerek ya da reddetmek akli ozgiirlUk
gosteren bir noktadlr.
Toplumsal yapmm temel unsurlanndan olan ahliik da ozgiirliik temelli bir
eylemdir. AhHikl eylemde ozgiirliik, bireye eylemi yapabilme imkam
vermektedir. OzgUr olmayan bireyin ahliikh davranmasl beklenmemektedir.
Aydmlanma ahliik iki 9izgi takip Haz (pragmatist ve
faydacl ahliikl ve Mev ahliikl. ozgUrliik, gii91e birlikte
ortaya 9lkmaktadlf. HazZ! i9in, haz veren ara91ara sahip olmak gerekir.
Haz ara91arma sahip olmanm biricik yolu, maddi zenginliktir. Yeterince zengin
olundugunda, her tiirlii hazz! imkam elde edilmektedir. Bu baglamda
ozgiirliik, haz temelli bir hayat siirmek ve hazzm ara91anm elde etmenin
serbestligi anlamma Odev ahliikmda, ahlaki eylemlerin
olmasml ozgiirliik idesi gergevesinde
Bu baglamda ozgiirliik, zorunluluklar diinyasmda, ahlftk
eylemlerinin mUmkiin oldugunu gostermek 19m kullamlan ilkedir.
Horkheimer'a gore 19. yiizYllda akli, bir balama ozgiirliigiinii
J
74
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
Pozitivizm, akhn cephesinin nesnel baglmslzhgml
Pragmatizmin one aklm yonU ise, kendi
teslim .. Boylelikle akll, bUtUnUyle toplumsal
sUrece boyun Akhn degeri, doga ve insan Uzerinde egemenlik
kurulmasmda oynadlgl rol, tek durumuna (Horkheimer 1990,
67). Oznel aklldan tUreyen, pragmatizm, hatlrlamaya ve derin vakti
olmayan bir toplumun bliyUk katkI (Horkheimer 1990,
84).
Akli, iiretici olarak tarihi belirliyorsa, belirleme kendinde sakh bir
plan dogrultusunda yaplp yapmadlgl soru konusudur. Akhn tarihi bir plana gore
yoniendirmedigini, ortaya sorunlar cevaplar verdigi ve
cevaplann da bir seyri gosterdigi soylenir. Akhn, tarihi bir plan
yonlendirdigi kabul edildiginde, planm ne oldugu sorulmasl
gereken ilk sorudur. Plam nasI I Planm istedigi
nedir? Bu bizi, tarihin bir anlaml var mldlr? sorusuna
gotUrmektedir. Akhn plam varsa, plam iki kaynakta aramak gerekir: i1ki, akhn
kendisinde, ikincisi, akhn tarihte. Akhn kendisini, Urettikleriyle
bildigimizden, iiriinlere . bakarak onu tammak gerekir. Aklm yaplSlnda
kategorilerin oldugu, onun tarzma bakIlarak
Kategorilerden zaman, ve gelecek boyutunu dolaYI,
olan amaci barmdlrabilir mi? Aklm yapIsmda bulunan kategori
ve ideler, kiiltiirel diinyaYI anlamlandlrmada kullamldlgl bir Ancak bu
anlamlandlrmadan bir gaye tUretilebilir mi? Kategoriler arasmda yer alan zaman
ve nedensellik, tarihin gayesini kullamlabilir ozelliklere sahiptir.
Zamanm gelecek boyutu uzun zaman dilimi olarak ele ahndlgmda, insanhgm
varabilecegi noktalar tahmin edilebilir. insanhgm varhglm siirdiirmesi, onu
tehdit eden unsurlar ortadan kaldlrma gaye olarak tammlanabilir.
Nedensellik, geriye yonelik bir tavlr olarak kendini gosterse de i1eriye yonelik
de ele ahnabilir. insan neden var ya da neden insan ortaya sorusu,
insamn kendini kurtaramadlgl sorular arasmdadlr. Soru iki yonliidiir; i1ki
ekincisi, gelecege yoneliktir. yonelik olan cevap, insamn
ortaya Gelecege yonelik olan ise, insanm gayesini
insamn gayesi vardlr; sonucuna analitik bir yolla vanlmakla
birlikte, gayenin ne oldugu konusu ortaya Ancak zamamn
gelecek boyutunda van Ian insanm varhgml siirdiirmesi, burada da
Tarih Metafiziklerinin Yapisl 75
olabilir. Gaye, aklm bir idesi olarak kabul edildiginde, Kant'm dedigi gibi,
varhgmm ya da yoklugunun kamtlanmasl imkam ortadan kalkmaktadlr.
Aklm lirUnlerinden hareketle akhn bir planm oldugunu soyleyebilmek de
olduk\,a zordur. Tarihi slire\,te, etkili olan toplumlar ve medeniyetlerin her biri
kendi evren tasavvuru \,er\,evesinde, eylemlerde Toplumlar ve
medeniyetler, birbirlerini yok etmek i\,in en etkili yollara
Tarihte, toplumlar ve medeniyetlerden hareketle bir planm
gortilmemektedir. Kurumlar a\,lsmdan baklldlgmda, onlann
kabul edilebilir; ancak kurumlann tarihteki plan hakkmda bir
soylememektedir. insanm sUrdUrmek ve onu daha iyi bir ortamda
a\,lsmdan, kurumlann gaye a\,lsmdan yorumlanabilir.
Horkheimer'a gore akhn adalet, mutluluk,
yUzylllarda akhn dogasmda varoldugu ya da gUciinii aklldan
aldlgl varsaytlan biiWn bu kavramlar, koklerinden Hl
birer ama\,tlriar, ama onlan degerlendirecek ve bir nesnel ger\,eklige baglayacak
rasyonel bir etmen, artlk yoktur (Horkheimer 1990, 69). Aklm bu
durumun nedenlerinden biri de, Aydmlanma filozofianmn, dine akll adma
saldlrmalandlr. Sonu\,ta oldUrdUkleri, kendi \,abalannm gii\, kaynagl olan
metafizik ve nesnel akll kavraml Ger\,ekligin dogasml algtlama ve
hayatlmlza yon verecek i1keleri belirleme araCI olarak akll kavraml bir kenara
gUndelik olaylan yorumlaYlp degerlendiren oznel aktl baskm
(Horkheimer 1990, 65). Aydmlanma siyasal diizenin
nesnel akla dayah somut i1kelerin bir ifadesi oldugu adalet,
mutluluk, mUlkiyet hepsinin akla uygun oldugu, aklldan
dogduklanm ileri (Horkheimer 1990, 67). Akll, tarihte bir planm
varhgml ortaya koyacak veriler sunamamaktadlr. Ancak tarihin i\,eriginin
belirleyici olmaktadlr.
Tarihin Anlaml
KiiltUrel diizen i\,inde yer alan her unsur, anlamltdlr. Aynca her ktilWr, kendi
biiWnlligUyle anlam i\,erikli bir yapldll'. Sorun, her kUlWrUn sahip oldugu
anlamla tek insanhk tarihini anlamlandlrmaya yetip yetmeyecegidir.
Tarih metafizikleri, insanhk tarihinin bir anlaml val' mldlr? Nereye gidiyoruz?
Tarihin bize verdigi gorev nedir? gibi sorularla Popper'e gore
bu sorular akll ( Popper 1968, 280). Ancak. sorular akl goziikse de,
76
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi. 19. SayJ
tarihte bUtUnlUgU saglayabilmek bunlar ve benzeri sorulardan hareket etmek
gerektigi <;UnkU insanhktan soz etmek, ampirik verilerden
Horkheimer'tn dedigi gibi, bireyin bir grupla
onleyen insan olma niteligi, "metafizik"tir ve deneyci
epistemolojide yeri yoktur (Horkheimer 1990, 69). Tarih metafizikleri, deneysel
olamn otesinde, insanhgm bir degerinin oldugu, bu degerin tarihsel
toplumlarda, kUltUrierde kabulUnden hareket etmektedir. insanhk,
insanm kullamlan bir degerse, deneysel alandan ayn
metafiziksel bir yapt ele almak Tarihin anlamt, insan
eylemlerini belli bir plan ve dogrultusunda bu plam ve
amaet belirleyen ilke ve yasalann oldugu gosterilerek temellendirilir. Aynea,
tarihteki anlam sorunu, insanhgm bir gayesinin var olup olmadtgt, varsa
gayenin ne oldugu temel sorusundan hareket eder. insanhk tarihinde gaye varsa,
ilerleme ve ilerlemeyi belirleyen yasa ve bu unsurlan tarihe gUeUn
varhgt kabul edilir. Gaye ve onunla diger kavramlar, insanhk tarihindeki
anlamhhgt ortaya koyar.
insanltk tarihi, anlamtnt nastl kazamr? Toplum tarihi goz onUnde
bulunduruldugunda, tarih kavramt doludur. <;UnkU toplumlann
somut kUltUrel UrUnleri, gelenekleri, zihniyetJeri, sanat
devletleri onlann tarihlerinin Dolaytstyla,
toplumlar tarihlerinin bir anlammm olup olmadtgt sorusu
Toplumsal tarihi anlamlt ktlan, toplumun ve eylemlerini belirleyen
degerlerin tarihselligidir. insan hayatmdaki her bir degerle
oldugundan, degerle anlam arasmdaki ozseldir. Toplumsal degerlerin en
onemlilerinden biri de toplumsal kimliktir. Toplumsal kimlik, bUyUk dil,
tarih ve din tarafmdan belirlenir. Kimligin tarih birinci strada yer
altrken aym zamanda, toplumsal birligin sUrekliliginin saglanmasmda da en
etkili unsurlar arasmdadtr. Dolaytstyla, toplum tarih, anlam yUkiU bir yapt
olarak gorUIUr ve Toplum, tarih araetltgtyla, kokeni ve
hakkmda kimligini on plana Toplumun tarihi
toplumlarla ve diger her tUriU yapttgt mUeadelelerin sonueu
olarak degerlendirir. Kimlik sahibi olmamn onemli biri, otekinin
olmastdtr. 6tekiyle kendini kendi bulmaktadtr;
kimligini 6tekileri de bir Ust kavram olarak, insanhk
fikri ortaya Her toplum kendini merkeze alarak, bir insanltk tarihi ornegi
ortaya koyar. Toplumsal tarihte anlam, ilkin, toplumun kimliginin

Tarih Metafiziklerinin Yapisl
77
a9lsmda gereklidir. Kimlik, evren tasavvuru gergevesinde, diinyanm nastl
yaratlldlgl, insamn nasll ortaya 9lktlgl, kiiltiiriin temel kurumlannm nasll
bu diinyada nasll ve oldiikten sonraki hayatmm nasI I
oldugunu igerir. Evren tasavvurunun sundugu bu unsurlar, toplumsal
teorik temellerini Toplumsal bu unsurlann,
toplum i9in anlamslZ oldugu soylenemez. ikincisi, toplumsal tarihte yer alan tek
tek olaylardlr. Tarihsel olay hem kendi i9 yapasl geregi, hem de diger olaylarla
i9inde anlama sahiptirler. Toplumsal tarihteki anlamhhktan, insanhk
tarihindeki anlamhhk nasll ortaya 9lkmaktadlr?
Genel tarihin (insanhk ya da diinya tarihi), nasll bir igerikle
onemli bir sorundur. Toplum ve medeniyet tarihlerinin igeriklerini
malzemeler, insanhk tarihinin yazlmmda ne kadar kullamhr? Toplum ve
medeniyet tarihlerinin igeriklerinin kullamlmadlgl durumlarda, insanhk tarihi
nasll Tarih metafizikleri bu sorunlan, aktl, ruh, ozgiirliik,
devlet, miilkiyet, tam adaletli diinya gibi belli
kavramlan merkeze alarak Genel tarih,
siireciyle gaye yoniinde kaydedilen devam
kimine gore (Hegel) gayeye kimine gore de (Kant) gaye yoniinde
ilerleme devam etmektedir. Koken ve gayenin belirlenmesi ve bu ikisi arasmda
nasll bir yol ahndlgmm a9lklanmasl, tarihsel biitiinliigiin yanmda, tarihin
anlamml da Oltaya koymaktadlr. Bu kavram temelli a9lklamalar, toplumsal
tarihten gosterseler de, soz konusu kavramlar, bir medeniyet
tarafmdan iiretildiginden, toplumsal tarihlerle kolayhkla kurulmaktadlr.
Bununla birlikle kavramsal yapl, genelligi en iyi igeren bir
sergilediginden, toplumlarm tarihlerinden ayn
Collingwood'un belirttigi gibi, insanhk tarihi fikri iki ternel a9lslyla ele
Yaratma modeli ve Dogacl (Evrim) model. Yara/rna Modeli.
Tann'nm insam yarattlgl ve bu diinyaya gondermesiyle insanhk tarihi,
peygamberler tarihi olarak yorumlamr. Musa Peygamber, vahiy edilen Tevrat
araclhglyla doniim noktasl isa Peygamber, bireysel
saglamak amaclyla bu diinyaya Biitiin diinya
Dogac! (Evrim) Yakla$!rn, kilise ogretisine
9lkmak i9in Ronesans doneminde Ozellikle gayeli evren
modeline doga esas ahnarak dogaya tannsal ozellikler
(Collingwood 1999, Ill). Aydmlanma 9lgmda insan dogacl bir
ele 19. yiizYllda evrim modeli Bu gore
78
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, t 9. SaYI
ruh ve Tann gibi kavramlar, insanm Urettigi diger kavramlarm sahip olduklan
ozelliklere sahiptirler. Bedenin evrilmesi esasma dayanan evrim modelinde,
yine bu sUre9te gelien dil yetenegi merkezi bir konumdadtr.
Her iki yaklatmm ortak yanlan vardtr. Oncelikle insanhgt konu edinmilerdir.
Yaratth modeline gore, insanhk, Tann tarafmdan belirlenmi ilkeler
dogrultusunda, yine belirlenmi bir sonuca dogru gotUriilmektedir. Birey gUnaht
ya da sevabt se9me iradesine sahip olmakla birlikte, tarihsel gidi Uzerinde
belirleyici olamamaktadtr. Dogact yaklatm, Tann'yt sistemine katmamakla
birlikte, tannsal niteliklerle donattlmt ve insanhgm gidi yonUnU ya da gayesini
belirleyen bir doga anlayttyla, dUUncelerini temellendirmilerdir. insanhgt
bUtUnlUklU bir yapt olarak tammlama kayg1S1yla ortaya 9tkan tarih metafizikleri,
doga (Kant) ya da akh (Hegel) tannsal yeteneklerle donatarak, insanhgm bit
anlamm10 oldugunu ve bu anlamm tarihsel sUre9te otaya 9tkttgt dUUncesini
temellendirmeye 9ahmtlardtr. insanm dolaytstyla tarihin anlammt belirlemede
kullamlan, aktl, ozgUrlUk, hak, eitlik gibi kavramlar, toplumlann tarihleri
(Hegel, Marx) incelenerek genel tarihteki etkileri gosterilmitir. insanhgt
bUtUnlUklU bir yapt olarak sun rna konusunda, evrim anlaytt, hem yarattct
modelden hem de Kant ve Hegel'in ortaya koyduklan tarh metafiziklerinden
kokten aynlmtttr. <;UnkU evrim modeli, ampirik verilerden hareket ederek
bilimsel bir yaklatm sergilemektedir. Evrimci yaklatm1Oda, tarihi belirleyen
ak1O kavramlan ve insanhgm gayesini tespit etmek mUmkUn degildir.
insanhk tarihinin sahip oldugu anlamt kefetmenin yolu, insanhg10 kokenini ve
gayesini ortaya koymaya baghdtr. Anlamt temellendirmek i9in, insanm nastl ve
hangi gayeyle ortaya 9tkttgtm yani kokeni beHriemek gerekmitir. Kokenin
belirlenmesi, aym zamanda, insanm gayesini de ortaya koymaktadtr. Koken,
insanm bu dUnyaya hangi yeteneklerle, neden ve nastl geldigini ya da nast!
olutugunu a9tklarken, gaye, insanhg1O, belirlenmi ya da ongorUlmU hedefinin
ne oldugunu ve bu hedefe varmak i9in hangi aamalardan ge9tigini ya da
gegecegini a9tklamakttr. Koken ve gaye belirlendikten S0111'a tarihte anlamm
varhgt belirmeye balar. Tarihi anlamh ve bUtUnlUklU bir yapt olarak incelemek
isteyen dUUnUrler, onda bir gayenin oldugu gorUUnden hareket etmilerdir
(Meyerhoff 1959, 291). Jaspers' e gore, kendimizi anlamak i9in, tarihi bir bUtUn
olarak kavramak isteriz. Bunun nedeni, tarihin insanhg10 haftzast olmast
yamnda, tarih, insanm sadece bilgi kaynagt degil, aym zamanda onun yaanttst
olmastdtr (Jaspers 1953, 231). Dolay1S1yla, insan hakk10daki dUUnceler,
Tarih Metafiziklel'illin Yapisl
79
insanhk tarihinin bUttinUnU goz onUne ahnmadlgl sUrece, 90k fazla bir anlam
ifade etmezler ..
Tarihteki anlamm, i9 yaplsml kurarak bUlOnlUklU bir ortaya 91kanlmasl,
gaye, koken, zorunluluk, ilerleme kavramlan baglammda
Aynca adl ge9cn kavramlar, tarihsel sUrecin nasll
temellendirilmesinde de belirleyici olmaktadlr. Soz konusu kavramlara
yUklenilen anlamlarm yakmdan irdelenmesi, tarih metafiziklerinde oynadlklan
rolU ortaya koyduklan gibi, tarihin anlammm kavramlmasma da yardlmcl
olmaktadlrlar.
Gaye, tarih felsefesindeki itibanyla, bUlOn insanhgm varmak
istedigi ve insanlarm bUttin sorunlarmm 90zUlebilecegi, cennet, tam adaletli
toplulugu, komUnist toplum gibi hedeflere denir. Gaye, insanhgm bu
dUnyadaki nedenini de a9lkladlgmdan, genel tarihin ne tUrden bir
anlama sahip oldugunu temellendirmek i9in de kullamlmaktadlr. 18 ile 19.
ylizytllarda ortaya 91kan tarih metafiziklerinin ortaya koyduklan gaye fikri,
Hlristiyanhgm ileri sUrdUgU inancmm
(Berdyaev 1952, 198). Hlristiyanhgm inanclyla, tarih metafiziklerinin
ileri sUrdUkleri gayenin ozellikleri, neredeyse aymdlr. insamn, sorunlardan uzak
ve huzur i9inde bir ortam, gaye olarak Nisbet' e gore
Augustinus'un Tann Devleti'nde anlattlgl Hlristiyan
Condercet, Comte, Hegel, Marx, Berdyaev, Sorokin ve Toynbee gibi tarih
(Nisbet 1969, 77). Hlristiyan adl gegen tarih
arasmdaki fark, Hlristiyanhk, oldUkten sonra
soylerken, digerleri, bu dUnyada olacagl benimsemeleridir.
Tarih metafizik9ilerine gore, insanm huzur i9inde saglayacak
unsurlar, adalet, ozgUrlUk, mUlkiyetsizlik, gibi arzulanan degerlerin,
tarihsel sUrekge tam olarak gayeye
Tarih metafiziklerine baklldlgmda, gaye yonlindeki
geger: ilkin, insanhk ve insanhgl belirleyen bir varhgm olmasl
varhk, Mlslr, Yahudi, Yunan, Roma gibi halklann etkinlikleriyle tarihi
bi9imlendirir. ikincisi, varhgm hayatmda, insanhk, biricik bir yere
sahiptir. <;:ok yonlU olmayan kahbl, soz konusu tarihi toplumlarm
da bi9imlendirir. 09UncUsU, soz konusu kahbl, zorunludur.
Zorunluluk, Tann tarafmdan Belirleyici olan gU9ler,
BUttin bu kabuller,. bir noktada tarihin anlamml ve
80
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
gayesini Bu temelinde Tann Devleti yer
almaktadlr (Nisbet 1969, 77-78). Gayelilik, zorunlulugu igerdiginden,
zorunlulugu ortaya koyaeak ya da saglayaeak bir gUeUn varhgl
kagmllmazdll. Vanlmak istenen hedef, varhk tarafmdan
HII'istiyanhkta cennet, Tann tarafmdan, Kant'da tam adaletli
toplulugu, doga tarafmdan, Hegel' de insanm kendinin bilincine
varmaSI, Geist tarafmdan belirlenen gayelerdir. insan
istese de istemese de bu hedefe anlamma gelir. Gaye, kendi
istenilebilir olmahdlr. Yani insanlar tarafmdan arzu edilen ozelliklere sahip
olmahdlr. Augustinus'un eennet vaadi, Marx'm komUnist toplumu, insanlara
huzur iginde vaat ettiklerinden, istenebilir ozelliklere sahiptir.
Gayenin de onemli sorunlar arasmdadlr. Bu dUnyada
gaye modellerine gUglU vardlr. Birey, kzsa omrU
sUresinee, ongorUlen gayeye farkmdadlr. Dinlerin onerdigi
eennet tUrUnden gaye, inang temelli oldugundan, kabul edilebilirligi daha
fazladlr. Birey inanel geregi, oldUkten sonra, Tann'nm inayetine ote
diinyadaki hayallm eennette siirdiireeegine Bu diinyada kotU
da ote dUnyada huzura gUveni igindedir. Tarih
metafizikgileri, gayenin konusunda ikiye
aynhrlar. ilk obekte yer alan, Hegel ve Comte' a gore, "tarih gayesine
temellendirmeye ikinci obekte yer alan,
Augustinus, Kant ve Marx 'a gore, gaye henUz ama
Gayenin kabul edenler, tarihin arllk sona
erdigini ilan Gayenin ileri sUrenler, tarihi olaylann
gay eye varmak igin ve gaye yonUnde sUrecin devam ettigini
kabul
Tarih metafiziklerinde ortaya glkan tarih tarihsel sUreci
belirleyen bir gUg vardlr. Jasper, bu tarihte, gUeUn
belirleyiciliginden serbestlige, gelenekten salt dogru
bir egilim oldugunu belirtmektedir (Jaspers 1953, 237). Bu egilim, klasik tarih
metafiziklerinin tarihin anlammm ve gayesinin
daha konular Uzerinde Jaspers,
anlamm, tarihin gayesinde oldugunu belirterek, insanhk igin gayelerin
olabileeegini ileri 1- Gaye insanm, (humanisation) ve
2- Gaye, serbestlik ve serbestlik bilincidir. 3- Gaye, soy1u
insanm yarallimasldir. 4- Gaye, insanm biJdirgesidir (Jaspers 1953,256-
F-7
Tarih Metafiziklerinin Yapisl
81
257). Jaspers'in onerdigi gayeler, 20.yUzYllda ortaya sorunlan
kayglsma yoneliktir. 'insanm 'soylu insanm yaratllmasl'
yeterince degildir. Tarih metafiziklerinde ortaya konulan gaye fikrinin,
doga bilimlerindeki ondeyi gelecegi
Popper, Tarihselciligin Sefaleli adh kitabmda ileri
1- insanhk tarihinin insan bilgisinin bir
etkilenil. 2- Rasyonel veya bilimsel yontemlerle, bilimsel bilgimizin
gelecekteki onceden bilemeyiz. 3- Bu sebeple, insanhk tarihini
gelecekteki yonUnde onceden haber veremeyiz. 4- Bu demektir ki, bir
teorik tarih, yani teorik fizige tekabUI eden tarih, sosyal bilimler alanmda
olamayacagml kabul etmek gerekir. Tarihsel ondeyi temel gorevi yapacak
herhangi bir bilimsel tarih teorisi yoktur (Popper 1985, 24-25). Popper'in bu
argUmanlan ozellikle de gaye konusunda zaYlf kaldlglmlza
etmektedir.
insam anlamak gerekli olan gayenin ne oldugu, soruna verilen cevaplar ne
tiirden olursa olsun, esas olan, insan bir gayenin olmasl gerektigidir.
Gayenin iyi ya da olumlu olarak belirlenmesi, insamn gelecegini iyimser bir
yorumlamaYI ileri sUrUlen iyi bir gelecek fikri, onu
harcamaya neden olacagl umudunu
Koken: Tarih metafiziginin temellendirilmesinde koken, dayanaklardan
biridir. Koken kavraml evrenin yaplsl, insanm insamn
bu diinyadaki belirleyen ilkenin yapllmaktadlr. Kokende
belirlenen ilkeler araclhglyla tarihsel nasI I oldugu ve olacagl
Koken her yerdir. Tarihte ortaya ve her
potansiyel olarak bulundugu zamandlr. insanhk tarihinin gelecegi ve varacagl
gaye, potansiyel olarak, kokende bulunur. Tarih, kokende bulunan gayenin
igin gegilmesi gereken zorunlu Aydmlanma donemi
toplumun ve devletin nasI I tiiriinden bir
baklma, koken sorunlldur. Cassirer'e gore, devleti ve toplumu
tarihsel olmaYlp analitik bir sorundur.
'Koken' tedmini kronolojik degil, mantlksal bir anlamda anlarlar. Aradlklan
bir olmaYlp, devletin 'ilkesi', yani varhk nedenidir (Cassirer
1984, 174). konu edinen Hobbes, Locke ve Rousseau'un
kayglsl,oncelikle tarih olmasa da, toplumlan belirleyen yapllan ve
kurumlarm kokene baglamalan, koken fikrinin onemini ortaya
koymaktadlr. koken onemlidir; bir gaye, yeni bir
82
Sosyoloji DCI'gisi, 3. Dizi, 19. SaYI
siyasal sistem kurma kaygllan Vardlf. Koken, gayenin
teminatIdlr. Gayenin prototipi orada bir kez Her nedense
gayenin ongordUgU ideal durum, Hegel'in geistl ve Marx'ill ilkel komunal
toplumu gibi, ve sonra da Bu ideal durumun
yeniden kazamlmasl insanhk tarihinin gerekir. Kokendeki ilke,
(Marksist insan bir gUy tarafmdan
Belirlenimin bu tUrU, insam etkisiz kabul etmektedir. insan iradesi, bireyin yok
dar seyenekleri etkili gibi gozUkse de, tarihi yonlendiren ve
gaye yonUnde yUrUten ilke, bireyin da belirlemektedir.
Zorunluluk: insanhgm kokenden gelip, gaye yonUnde hareket etmesini
saglayan ilke, yasadlr. Yasa, koken ile gaye arasmdaki sUrecin insan iradesinden
baglmslz olarak saglar. Tarihi ortaya ylkan olaylann
zorunlu oldugunu, aylklamak iyin kullamhr. Tarihsel zorunluluk fikri,
olaylan ve zorunluluklan konu edinir. Zorunluluk, her ve
olay, bir mantIk ve amay dogrultusunda, onceki ve olaya
baglanmasl anlammda BUllin tarihsel sUrey,
son una kadar, tannsal ya da seculel' bir gUy tarafmdan (Nisbet
1969, 76). Olup biten her insan iradesini blrakarak ya
da insan bir aray olarak kullamhr. insan iradesi devre blraklldlgmdan, olup
biten her zorunlu oldugu ve ondan olmadlgl her boyun
egmek zorunlulugu, ahlfiki blraktIgl gibi, ekollomik ve
siyasi de bellimsenmesi sonucunu ortaya
Tarihi zorunluluk, iki onemli kaynaktan ilki, Yahudi-Hlristiyan
Tann'mn her belirlemesidir. Yahudilere gore, Tann'mn
soyledikleri, tarihte gostermek istedigi gayeyi sergiler. (Nisbet 1969, 79)
Augustinus, her tann tarafl11dan dUzenlendigini soylemesi yamnda,
bunlann ilk insan ortaya ylkmadan once oldugu
BiltUn insan Irklan, ilk insandan Tann, Adem'in karakterinin iki
yamndan tUreyecek iki devleti, Tann ve devletlerini onceden
(Nisbet 1969, 81) Tannnm belirledigi zorunlulukla
ikincisi, fizik biliminin dogada zorunlulugun hakim oldugu,
dolaYlslyla da dogadan elde edilen bilgilerin de zorulliu oldugu kabulUne
dayamr. Tarihi, zorunlu yasalarm oldugu bir doga bilimi sunmak,
tarih metafizikyilerinin kaygllanndan bir Bu nedenle, koken, gaye ve
ilerleme arasmdaki dogadaki gibi zorunluluk ilkesine dayandmlmak
Bu kabullerden hareketle 18 ile 19.yUzYlllarda ortaya ylkan
\
Tarih Mctafiziklerinin Yapisl
83
degerlerin bUtiin degerlerden UsWn oldugunu gostermek zorunluluk
kavraml <;UnkU, eger tarihte bir ilerleme varsa, ilerlemenin ortaya
koydugu degerler de zorunludur. Buna zorunlulugun kavraml
olan ozgUrlUk de aym yiizYlllarda aym tarih metafiziklerinde yer
alan kavramlardan biridir. Bu iki kavraml, bir arada kullanmak, sistemde
OzgiirlUk varsa, zorunluluk yoktur, zorunluluk varsa
ozgUrliik olamaz. Bu kullamlan yol, ozgiirliigiin, insanm
kokeninde varoldugunun kabuliidiir. Tarih metafiziklerinde (Kant ve Hegel)
kabul edilen ozgiirliik, insanm hiir eylemiyle tarihi
Tarih, varhk (Tann, geist ya da doga) tarafmdan
belirlendiginden, insan ozgiirliigii, bireysel eylem ele
Kant'a gore, insan, tarihin gayeye hlzlandlrabilir;
aneak tarihin yoniinii ve yeni bir gaye koyamaz. Tarihi siirecin,
zorunluluk ilkesine gore ilerledigini kabul. etmek, ozgiirliik ve sorumlulugu
ortadan kaldlrmaktadlr. insanlll biitiin ve eylemleri, gayeye bagh olarilk
sorumluluk duymamn anlaml kalmaz. Aktl ve
anlamslzlaw. Boyle bir durum ahl1lk olmak iizere, biitiin deger yargllan
etkisiz hale gelir.
ilerleme, Yeni9agm evren tasavvurunu bi9imlendiren onemli kavramlardan
biridir. Eski evren tasavvurunda, mUkemmel olamn, insanhglll
kokende tannsal ozelliklere sahip bulundugu fikrinin yerine, miikemmel olamn
bu dUnyada ve geleeekte oldugu fikri Ozellikle sanayi devrimi
sonrasmda insan artmasl ve her a91dan giderek diinyaya hakim
olunmasl, yeni degerlerle yeni bi9imlerinin ilerleme fikrini
destekleyen unsurlar Gayenin bu diinyada oldugu ve insanm onu
inanel, ilerlemeyi ka91mlmaz deger olarak ortaya koyar.
ilerleme, koken ile gaye arasmdaki verilen addlr. Tarih metafizikleri
a91smdan, koken, gaye ve ilerleme kavramlan birbirlerinin varhgm
unsurlardlr. Yani bir tarih metafiziginin i9in, bu U9 kavram
birbirleriyle temellendirilmelidir. <;iinkU, insanhgm bir gayesi varsa,
gayenin temel ozelliklerinin kokende potansiyel olarak igerilmesi Aksi
takdirde, gayetemellendirilemedigi gibi, ilerlemeden de soz edilemez. iIerleme,
kokende bulunan unsurlann tarihi siire9te olarak ve
gayeye anlamll1l taw. Tarihte bir gaye varsa, gaye yoniinde bir
ilerlemenin olmasmm kabulii ka91mlmazdlr. iIerleme, potansiyelin,
anlammda bir siire9tir. ilkel durumda olan unsurlar
84
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
tarihi sUre9 i9inde, gayeye her gegen gUn
ilerleme fikri, olumsuz oldugunu ya da bir olumsuz ozellikler
yUklendigini kabul etmektir. ilerleme, her gorUldUgU,
giderek ell iyiye vanlacagl dayamr. En iyiye bir tiir
olUmsUzlUgU igerdiginden, ilerleme ile olUmslizlUk arasmda bir
kurulmaktadlr (Bury 1955,4).
ilerleme fikrinin 16.yUzyil Avrupa'sllla karamsar bir hava
hakimdi. Donemin baskm entelektUel 14. yUzyilda
Aristoteles, bilimi, onun Augustinus, teolojiyi temsil ediyordu.
insanlar yUzlerini dogaya dondlirdUklerinde, eski teOl'ilerin gliven verici
ortamllldan oldular (Toulmin ve Goodfield 1965, 77-78). Gliven
verici yeni evren tasavvuru kadar, karamsarhk havaSI doneme
hakim ilerleme 17. yiizyilda nedenlel'i
arasmda, giindelik hayatm degerinin kabulii ve insan ihtiya9lan i9in gerekli
bilginin yararlannm goriilmesidir (Bury 1955, 66). Giindelik hayatlll ya da bu
diinyadaki hayatm degerli ile bilimlerin kurulmasma bagh olarak
ortaya 91kan saglam bilginin siirekli fikri, ilerleme
destekleyen onemli unsurlar arasmdadlr (Bury 1955,66). 17. ylizYlldaki diger
de goz onlinde bulunduran filozoflar, ilel'leme
Tarihte, sanatta ve bilimde bir ilerlemenin oldugu sonucuna
ve gelecekte de ilerlemenin devam edecegine (Bury 1955,
65).
iIerieme gergevesinde, insan etkin bir unsur olarak, tarihin
mlidahale ettigi Dahasl, tarih, insamn ortaya koydugu lirUnler
ve eyJemlerie tammlanmaya Modern Ball bir lil'iinli
olan ilerleme Antik donemin dongUsel tarih.ve Hlristiyan kutsal tarih
reddederek, tarihinde gergek9i bir olarak,
(Nisbet 1969, 106) Fontenelle, medeniyetin
ilerledigini, ilerlemeye devam ettigini ve gelecekte de ilerleyecegi
1688 tarihli makalesinde a91klayarak, ilerleme kavramlllm ilk
modern yorumcusu Fontenelle, entelekWel ticaretin
hUmanizme, dogamn yayglll kontrolline ve gozlemlere
(Nisbet 1969, 104-106). ilerleme sorununu t:le alan Leibniz'e
gore, tarih, akhn gitgide karanhk bir bu yana
artan bir adlm adlm Bu hareket slireklidir, arahklan ve
sl9ramalan yoktur. Gorlinurdeki gerileme ve duraklamalar da yeni i9in
Tarih Metafiziklerinin Yapisl
85
bi .. kuvvet toplamadan bi .. degildir (Gokberk 1948, 62). i1erleme
sorunu, 18. yUzYlhn en onemli sorunlarmdan biri haline
Aydmlanmacllann bir klsml, insamn dogasmdan hareketle,
yapllar umarken, bir klsml da, tarihin iyi yonde ilerleyen bir sUre9
oldugunu kabul ilerleme taraftarlan, tarihsel olaylan nedenlerle
birbirlerine baglarken, yontem ile en kutsal kurumlan hlrpalamaktan
Bu obek gore, Tarih, insanz
daha ,ok erginUge hir sUre,tir. Tarihin manaSI, insanhgl karanhktan
kurtanp onu bilgi ve hUrlUgUn ona ama9 olarak ilerlemeyi
gostermektir (Gokberk 1948, 62). Boylelikle ilerleme modern
donemin entelektUel biri (Nisbet 1969, 104).
ilerleme temellendirmenin bUyUk gU9IUkler igerdigi bilinmektedir.
Collingwood' un bildirdigine gore, ilerleme, ktitUyU atlp yerine yeniyi koymak
degil, iyinin daha iyisini 9abasldlr. Bir eylemin ya da iyi
olmasl, 0 yapan yapugl hakkmda iyi yarglsma sahip olmasl
gerekir. Bir iyi olduguna karar vermek i9in, eski durumu iyi bilmek
gerekir ki, iyi karan, bir dayah olarak ortaya 9lksm. ve
insanlann kendi ortamlan hakkmda ne tam
olarak bilinemediginden, karar vermek 90k zordur. DolaYlslyla, bazl donemlerin
iyi ve yUce, 0 donemi takip eden doneminde kotU oldugu nasI I soylenebilir? iyi
donemler, tarih9inin donemlerle ortak ozellikler gostermesi, kotUlerin
gostermemesi 019U olamaz (Collingwood 1990, 314-316). ilerleme, daha onceki
90zUm yontemini igerecek yeni bir yontemin ortaya 91kmasl
durumlarmda mlinikUndUr (Collingwood 1990,317). Bu zorluklar 20 yUzydda
ele ahmp Yeni9ag Avrupa medeniyeti gergevesinde ilerleme
onemli bir deger ve ilerlemeyi temellendirirken, ilgili bilgi
durumlanm
Doga bilimlerindeki doga hakkmdaki bilgi ve onun i1keleri, tarih
i9in de geger1i oldugu Fizik biliminde
yasalann benzerlerinin tarih alamnda da inanclyla tarih
hlz 19.ylizYlla baklldlgmda, ilerlemesozcUgU iki
birlikte Evrim (dogadaki ilerleme) ve tarihte ilerleme
(Collingwood 1990, 310). Bu ilerlemenin bir doga yasasl oldugll
fikrinin one 91kmasma neden Diger bir insanm dogamn bir
par9asl olarak lirettiklerinin dogal zorunluluk yasalanna bagh oldugudur. Bu
evrim Tarihsel sUre9 yasalanmn evrim
86
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYl
yasalanyla aym ozellikleri gosterdigi ve tarihsel siirecin dogal aym
oldugunun kabul ii, ilerleme fikrini doga yasasl halinde sunulmasml
(Collingwood 1990,311-312). Doga bilimleriyle tarihin yasalan
ve gayesi olmasl gerektigi, tarih onemli bir yer Gaye
ve yasa ilerlemeyi de hale
ilerleme hakkllldaki onemli sorunlan Ulug Nutku Bilginin
her arttlgl olgusundan kalkarak insanhgm da her daha ileri gittigi
sonucunu dogru mudur? insanhk kavramanm sadece bilimler
mi Tam tersi olamaz ml? Tarihte ilerleme bir oyalanma,
belki de zorunlu bir oyalanma olamaz ml? ilerleyen bilgi, insanm yararmdan
zararma klillamimca bu bilgi kavramm kendisiyle mi? Bilgilenme
insanhgl yok olmaya dogru gotiiriirken hangi i1erlemeyi
insanhgm olumsllzluklar, "insanhgm ilerlemesi"nin "ethik"
anlama baglanabilir mi? (Nutku 1983, 91) Ulug Nutku'nun ortaya koydugu
sorularda temel olan, bilginin artmasmm, insanm i1erlemesinin nedeni
olmadlgldlr. ilerleme, elde edilen bilgileri, ahlilki bir temelden hareketle
insanhglll yaranna kullalllimasl durumunda ortaya Eger bilgi insanhk
zararh bir kullalllhyorsa, orada i1erlemeden soz etmenin imkal1l yoktur.
Ulug Nutku'ya gore, tarihte i1erleme olduguna aS11
degerleri olmahdll. B u konuda tarihin bu yana
niteliksel olmamakla birlikte niceliksel durumu nedir?
Birbirimizi bireysel boyuttan, toplumsal, ulusal ve sonunda
uluslararasl boyutta gozle gorlilebilecek adlmlar atlldl ml? (Nutku
1983,98) Yallllz insana ozgU tarihsel i1erleme, bilgilerin birbirine eklenmesiyle
bilinmeyel1i bilil1ene degildir. bilimciligin en bUyiik insal1
sandlgl bu olgu kendi bir Bilgil1in bir sorumlulugun
birlikte getirmiyorsa, bilgil1in daha fazla
oldUrmek bu durum 0 bilgilerin olmadlgl zamana gore
gerilemeyi gosterir, i1erlemeyi degil (Nutku 1983, 102)
ilerleme Hlristiyan il1ancma gore, Tann'nm her insan yarattlgl
ve insanm bun Ian nasll kullanmasl gerektigini ogrettigi inanclIll OItadan
kaldllmaktadlr. Kliltiirel dUnyadaki her insanm yapllgmm kabulii, insallln
kiiltiirel diinyaya ve kendine sorumlulugunu artlrmaktadlf. Tannya
sorumluluk yerine, insanm kendine sorumlulugu ortaya Kant'm
senin borcun yalntz kendine olsun (Kant 1982, 119) fikri, insan ve
ilerleme belirleyici ozelligini ortaya koymaktadll. insanm kendi
Tarih Metafiziklerinin YaptSl
87
yaptIklarmm sorumlulugunu yUklenmesi, yeni bir ahlak
neden Dini etki altmdaki ahlak pragmatik ahlak
oncelikle kendine sorumlu olmast, pratik ve
hazzt ilke haline Paydact okul, fayda esash bir yol izlerken, Kant,
ahlakm genel oldugunu kamtlama
Evrim, kokensiz ve gayesiz bir ilerleme ortaya Dini
insan ruhunu onemserken, bedeni gtinahm kaynagt olarak Evrim
ise ruh 'ortan beden onem insanm yaratttgi
degerler ve ktilttir, bedenin fonksiyonlan olarak Evrim
modeliyle, insan, Tannslz ve ruhsuz kaldtgmdan oltimstizltigUnti
Birey olarak sonlu, ttir olarak belirsiz bir gelecege dogru gitmektedir. insanhk
gayeler olsa da, gaye bu dilnyada ttirdendir.
insanltk, temelli olmaktan evrimle Evrimci
insanltgm toplumlar ve toplumlann temsilcisi olan devletler
arasmda mticadeleler olarak kabul Tarihi en ilkel
mticadelelerle en en "ileri" duruma vanncaya
kadar, dtiz bir ilerlemektedir. Evrim modelinin "gti,IU olan
hayatta kaltr" ilkesi, tarihi stirece modeli toplllmlar, en
olduklanndan, blitUn insanltk Uzerinde hak iddia eder
Evrimci modeli toplumlar, kendi toplumsal
siyasi ve iktisadi degerlerden hareketle, btittin topilimlan, ikna ederek ya da
kullanarak kendi yorUngelerinde Referans aldtklan model geregi,
dUnyada bir yapt ortaya toplumlarm deger
yargtlanyla, toplumlar ve yargllanan toplumlar,
"geri" olmakla Geri toplumlann ilerlemeleri
toplumlann degerleri Bu tavlr, "insan" kavramma
verilen anlamJ Kapitalist zihniyetle sanayi toplumlarmm
temsil ettigi degerlerle toplumlar kalan toplumlar, eksik (geri)
olarak eksik toplumlann (kapitalist sanayi
toplumlanmn degerlerine degil de kendi toplumsal degerlerine sahip olanlar)
sahip olduklan degerler ciddiye altnmadan, onlara kendi degerleri
benimsetilerek, eksiklikten kurtarmaya ve onlan
Tarih metafiziklerinde gayeyi btraktIgmdan ve
ilerlemenin tersi bir yapt sergilediginden, farkh bir yere sahiptir.
tarih temel biri, en etkili ve yaygm olam, tarihte
bir oldugu gore, her
88
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 19. SaYI
rnUkernrneldir. Aneak insanlar rnUkernrnel olrnadlklanndan, ilkelere bagh
dolaylSlyla da bozulrna ortaya Kabile kUltUrlerinde ve
din ternelli rnedeniyetlerde yogun olarak gorUlen bu gore, rnUkernrnel
olan niteligine sahiptirler; aneak insan Bu
nedenle insan, rnUkernrnele tarn olarak sadlk kalarnarnaktadlr. Bunun sonueu
olarak, tarihte bir bozulrna bozulrnanm sUrrnesiyle,
neden olan iki ternel unsur vardlr: iIki, ilkeleri belirleyen
Tann, insanlan kendi hallerine ikincisi, insanlarm ilkelere
uyrnarnasldlr. Her iki de, toplurndaki bozulrnalar ve bunahrnlan
ternellendirme yolu olarak gorUlUr. sUreci de iki tUrIU
olrnaktadlr: ilki, dairesel bir sUrecin varhgma inanrna. Bu gore,
evren ve her ozellikle insanlarla ilgili olanlar,
mUkernrneldi. insanlarm hatalanndan dolaYl, kotUye ortaya ve
devarn etrnektedir. En kotU noktaya gelindiginde, yeniden rnUkernrnel olma
noktasma ikineisi, kokende rnUkernrnel olarak
yaratllan insan, zarnanla bozularak kotUye insan tUrU
ortadan kaldmlaeaktlr. Klyarnet da denilen bu gore, hayat,
klyarnet sonrasmda ate dUnyada devam edeeektir. Tek tannh dinlerde bu
kendini gosterrnektedir.
ogretisi, Avrupa rnedeniyetinde etkisini yitirrnekle birlikte
varhgml Modern Avrupa'nm onernli bir yere
sahip olan Reform hareketinin kurueusu, Luther ve
insanhgm sonunun gelecegini ileri MO 4000 i Ylh kabul
eden Luther, insanhk tarihinin altll1Cl ve son olarak Papahk donerni
oldugunu kabul Klsacasl, dUnyanm sonn geleeektir. Luther, "son gUn
yakll1dlr, dUnyal1ln yUz Ylldan daha uzun sUre varhgml sUrdUrrneyecegine
inal1lyorum" (Toulrnin ve Goodfield 1965,76-). iIerlerne fikri 17.yUzYII
ternellendirilip olsa da, soz konusu yUzylhn sisternatik
kalan kesillllerde teorisi basklll Daha
edebiyat hakilll bir olarak varhgml (Bury
1955, 78). Avrupa Medeniyetine hakirn olan ilerlerne
19.yUzYllda onernli Bunlann Marx'm kapitalizrnin
Ylktlrnasl gerektigi gelir. Marx siyasi bir hareket
ederken, iki tarih Spengler ve Toynbee, rnedeniyet olgusundan hareket
ederek, soz konusu llledeniyetin Ylkllacagml, Spengler'e gore
kU!tUr, organik bir yaplya sahiptir. Her organizrna gibi, kUltUr de dogar, bUyUr
Tarih Metafiziklerinin Yaplsi
89
ve OIUr. Benzer bir Toynbee tarafmdan medeniyetler
hakkmda da ileri Toynbee'ye gore, her medeniyet dogar, ve
OIUr. Her medeniyetin hareketle, 21.yUzytlda Batl
medeniyetinin beklentisi
*
Tarih metafiziklerinin ortaya koydugu deger dizileri,
medeniyetin evren tasavvurunu kurmaya yonelik Ortaya konan
degerler iktisat ve siyaset araclhglyla baglamlarmdan kopanldlklanndan, tarih
metafizikleri, siyasetin pragmatik insanhk, aktl,
ozgUrJUk, mutluluk, refah gibi temel degerJeri, zengin Ulkelerin
burjuvazilerinin siyasi ve iktisadi bagh olarak
SomUrgecilik temelli iktisat ve siyaset, iki yUzYllhk sUrede, dUnyayl
hale getirerek insan tUrUnUn tehdit etmektedir. Gelinen
noktada, yeni bir evren tasavvurunun teorik tarih
metafizikleri denemelerinin yapllmaslm gerektirmektedir. insanhgm gelecegi,
insamn kendini nasll alglladlglyla yakmdan ilgilidir. insamn kendisi hakkmdaki
bilinci de tarih metafiziklerinin noktasldlr.
KAYNAKLAR
Berdyaev, Nicolas; 1952, The Beginning and the End. Geoffrey Bles Ltd.
London
Ayhan; 2005, Tarih Diiiincesi IV Tarih MetaJizikleri. Dergah Yaymlan,
istanbul.
Bury, J.B.; 1955, The Idea of Progress. Dover Publications, INC, New York.
Cassirer, Ernest, 1984, Devlet Efsanesi. Necla Arat. Remzi Kitabevi,
istanbul.
Collingwood, R.G.; 1990, Tarih Tasanml. Ara
Yaymclhk, istanbul.
Collingwood, R.G.; 1999, Doga TaSartml. imge
Yaymlan, Ankara.
Durah, Teoman; 2003, (:agda Kilresel Medeniyet. Dergah Yaymlan, istanbul.
Duverger, Maurice; 1974, Siyasal Rejimler. Teoman
Yaymlan, istanbul.
90
Sosyo!oji DCl'gisi, 3. Dizi, 19. SaYI
Gokberk, Macit; 1948, Kant ve Herder'in Tarih AnlaYliilart. istanbul
Universitesi Edebiyat FakUltesi Yaymlan. istanbul.
Horkheimer, Max; 1990, Akll Tutulmasl. Orhan Metis Yay.
istanbul.
Jaspers, Karl; 1953, The Origin and Goal of History. Routledge and Kegan Paul
LTD. London.
Kant, Immanuel; 1982, 'DUnya Yonelik Genel Bir Tarih
Ulug Nutku. Yazko Felsefe Yazllan Dizisi 4. istanbul
Lipson, Leslie; 2000, Uygarllgzn Ahltiki Bunabmlarz: Manevi Bir Erime mi
Yoksa llerleme mi?, Jale <;am TUrkiye Bankasl KUltUr
Yaymlan. istanbul.
Meyerhoff, Hans; 1959, The Philosophy of History in Our Time. Doubleday
Anchor Books, New York
Nisbet, Robelt A.; 1969, Social Change and History. Oxford University Press,
New York.
Nutku, Ulug; 1983, "Dogada Evrim, Tarihte ilerleme UstUne
Macit Gokberk Armaganz. (Ayn Baslm) Ankara Universitesi Baslmevi,
Ankara
Popper, K. R.; 1968, Apk Toplum ve Hegel ve Marx. c. II.
Harun Rlzatepe. TUrk Siyasi ilimler Dernegi Yay. Ankara,
Popper, K. R.; 1985, Tarihselciligin Sefaleti. Sabri Orman. insan Yay.,
istanbul.
Toulmin, Stephen; ve Goodfield, June; 1965, The Discovery of Time. Harper &
Row, Publishers, New York.
Touraine, Alan; 2002, Modernligin Ele:jtirisi. Hlilya Tufan. YKY, istanbul.