1

4. grup//HADDELEME VE KUTU PASO SERLER

Haddeleme:Metalik malzemelerin, merdane ad verilen ve eksenleri etrafnda dnen silindirler arasndan geirilerek plastik ekillendirilmesine haddeleme denir.

HADDE TEZGAHLARI Hadde tezgahlar, malzemelerin merdaneler arasndan geirilerek istenilen ekli almasn salayan makinelerdir. Merdaneler, yataklar, hadde kasas ve merdaneleri dndrmek iin kullanlan aftlara bal motordan oluurlar.

Haddeleme en ok kullanlan ekillendirme yntemlerinden birisidir. nk kapasite yksektir ve ller daha iyi kontrol edilebilir. Bir haddeleme tehizat merdaneler, yataklar,bunlar tayan ksmlar, merdanelere g uygulayan ve hz kontrol eden ksmlardan meydana gelir. Haddeleme sisteminde merdanelerin tertip ekline gre: kili tertip, tersinir haddeleme, l tertip ve devaml hadde gruplar gibi tertipler mevcuttur. Malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlan merdaneler, eitli dkme demir veya elik dkmlerden yaplr. D yzeyleri dz olanlara dz merdane, kalibreli olanlara, kalibreli merdane denir.

Dz merdaneler, sac imalinde kullanlr. Kalibreli merdaneler, eitli profillere sahip paralarn retiminde kullanlrlar. Kalibreli merdanelerde, birbirinin karsna gelen girinti ve kntlar, parann eklini belirler.

Haddeleme souk veya scak ilem artlarnda olur. Souk haddeleme, ok dzgn yzeyli ve dar toleransl, sac ve rulo halindeki ince malzemelerin imalinde kullanlr. Derin ekme veya ekillendirmede akma noktasndaki uzamadan dolay, saclarda homojen olmayan ekil deiimi ortaya kar. Akma noktasndaki bu uzamay ortadan kaldrmak iin saclar, ok ince olarak souk haddelenir. Buna temper haddeleme denir. Temper haddeleme ayn zamanda, przsz ve dzgn bir yzey salar. SICAK HADDELEME Yuvarlak ve okgen kesitli ubuklar; I, H ve U profilleri, kebent ve demiryolu raylar scak olarak kalibreli merdanelerde haddelenir. Malzeme son eklini aldktan sonra istenilen boyda kesilir ve soumaya braklr. Profiller souduktan sonra, souk olarak dorultma tezgahnda dorultulur.

Haddelemenin en temel hammaddesi ok byk ingotlardr.

PROFLLERN VE UBUKLARIN HADDELENMES Profillerin haddeleme ile retimi genellikle demir esasl metalik malzemelere ( eliklere ) uygulanr. Belirli bir profilin elde edilmesinde hammadde olarak kullanlan blum veya ktn kesiti ancak birka kademede istenilen profile getirilebilir. Bu sebeple hammaddeyi, kesiti giderek klen ve sonunda istenilen rnn kesitine ve ekline eit olan birok profilden geirmek gerekir. Bu nedenle merdanelerin zerinde birlikte alan iki merdane kar karya geldiklerinde istenilen profilleri verecek ekiller alr.Merdane zerindeki bu ekilli arala kalibre kalibrelerin alm olduu merdanelere de kalibreli merdaneler denir.

5. grup//HALKA HADDELEME

Bu yntemle kk apl kaln bir halka souk veya scak olarak kesit yzeyi daha kk fakat ap daha byk bir halkaya dntrlr. D yzeye bastran ana merdane ile i yzeye bastran malafa dnme hareketleri srasnda yaklatrlarak halkann et kalnl giderek azaltlr. Et kalnlndaki azalmaya karlk halkann ap byr. Konik yardmc merdaneler halkann yksekliini ayarlar. Ana merdaneyle malafa yzeylerine zel ekiller ilenerek halkann d ve i yzeyleri profillendirilebilir.

Jet motorlar iin byk halkalar, rulmanl yatak bilezikleri tipik uygulama rnekleridir. Aada dikisiz bir halkann silindirik ham maddeden hareketle retimindeki aamalar gsterilmitir. Halka haddelemede ounlukla karbonlu ve alaml elikler, alminyum, titanyum ve nikel alamlar ilenmektedir.

OVALAMA
Cvata ve saplamalarn dileri ovalama yntemiyle souk plastik ekil vererek alabilir. Bu amala die gre uygun apl silindirik malzeme dzlemsel veya silindirik takmlar arasndan geirilir. Yntemin, yksek retim hz, malzeme kayb olmamas, souk ekil deiimi nedeniyle eitli mekanik zelliklerin ykselmesi yzey dzgnl, yzeyde oluan basma kalnt gerilmeler nedeniyle yorulma artmas gibi stnlkleri vardr. Tala kaldrlarak di amada ubuk ap di st apna eittir; buna karlk ovalamada, plastik ekil deiiminde malzeme hacmi sabit kaldndan, di alacak ubuun ap di st apndan kk alnr.

Dikisiz Boru retimi

Mannesmann yntemi; Bu yntemle karbonlu ve alaml eliklerle bakr gibi malzemelerden kaln cdarl dikisiz borular retilir. Yntem, prensip olarak silindirik bir ubua evresi etrafnda radyal basn uyguland takdirde ubuk merkezinde ikincil ekme gerilmeleri domasna ve ubuun evresi boyunca srekli olarak tekrarlanmas halinde bolua dnmesine dayanr.

Mannesmann haddesinde i merdanelerinin eksenleri paralel dzlemler iindedir fakat birbirleriyle 5..120 arasnda bir a yaparlar. Bu a, ayni ynde dnen i merdaneleri arasna giren silindirik ham maddenin helisel bir hareketle (yani ekseni etrafnda dnerek) delme malafasna doru ilerlemesini salar. Merdaneler arasndaki uzaklk ham maddenin apndan biraz kktr. Ham madde, scak olarak ve ekseni merdanelerin ekseniyle eit a yapacak ekilde ileri srldnde, evresine merdaneler tarafndan uygulanan basn merkezde atlak olumasna yol aar. Bu boluk, malzemenin malafaya doru ilerlemesiyle, malafa tarafndan geniletilir ve bylece borunun i ap elde edilir. merdanelerinin kesik koni eklindeki ksmlar arasnda silindirik bir kesit bulunur; ilem srasnda ham maddenin dey dzlemde i merdaneleri arasndan dmemesi iki adet klavuz merdane vastasyla salanr. Byk apl borularn delinmesi iki kademede gerekletirilir. Birinci kademede kk apl bir delik delindikten sonra ikinci kademede cidar kalnl kltlerek i ap bytlr. Mannesmann yntemiyle ap 300 mm ye kadar olan borular retilir. Daha byk borular ise bazen Stiefel yntemiyle retilmektedir. Mannesmann yntemiyle ayn prensibe dayanan Stiefel ynteminde merdane olarak konik diskler kullanlr.

6.grup//EKSTRZYON YNTEM
Bu imalat yntemi genellikle hafif metaller (Al, Cu, Mg, vs.) iin uygulanr. Bir takoz bir alc kovan iine konur bir stampa vastasyla metal takoza basma kuvveti uygulanr. Metal takoz zorla matris adn verdiimiz kalp ierisinden geirilir. Bylece ekstrzyon yoluyla imalat gereklemi olur.

Genel bir benzetme yapacak olursak, di macununu skmaya benzer. Kk retim miktarlar iin daha ekonomik bir yntemdir. Takm maliyetleri dktr. Ekstrzyonu scakla bal inceleyecek olursak, oda scaklnda souk olarak veya daha yksek scaklklarda scak olarak yaplr. Ekstrzyonla snrl aptaki paralar ekillendirilebilirler (Al iin 6 mm 1m aras, elik iin 150 cmye kadar ).Tipik rn uzunluklar da 7,5 m den kk olur.Bu yntemle ubuk,boru, erit gibi uzun rnler elde edilir.

Drt tip ekstrzyon yntemi vardr: 1) Direkt Ekstrzyon 2) ndirekt Ekstrzyon 3) Hidrostatik Ekstrzyon 4) Darbeli Ekstrzyon 5) Boru Ekstrzyonu DREKT EKSTRZYON Metal takoz alc kovan iine konur stampayla bastrlr. Matris ierisinden geirilir ve rn kar. Bu yntemde takozla alc arasndaki srtnmeden dolay kuvvet ihtiyac artar. Artk malzeme kalbn iine giremez kesilip atlmas gerekir. Hacmin %18-20 si artk malzemedir. Kuvvet ihtiyac da fazladr.

NDREKT EKSTRZYON Bu yntemin direkt ekstrzyondan fark metal takozun sabit durmas kalbn metal takoza doru gelmesidir. Bylece alc kovanla metal takoz arasnda srtnme olmaz. rn stampann iinde kalmak zorundadr.Direkt ekstrzyona oranla daha az kuvvet uygulanr.

HDROSTATK EKSTRZYON Oda scaklnda mum, polymer, bitkiselya kullanlrken,yksek scaklklarda camn erimi hali kullanlr. Gevrek olan malzemeler bu yolla ekillendirilirler. Bu yntemde ; dk srtnme (),kk kalp alar () ve yksek extrzyon oranlar (R) elde etmek mmkndr. Bu proses, tecrube eksiklii, complex takm gerektirmesi, uzun zaman aralklarnda nadiren tekrarlanmas nedeniyle endstride daha az kullanlmaktadr. Hidrostatik ekstrzyonla yksek dayanml elikler,sya dayanml alamlar vs. gibi dier eks.yntemleriyle eklillendirilmesi g malzemeler ilenebilinir.

DARBEL EKSTRZYON Bu yntem Pb, Al, Mg, Cu gibi hafif metallerin souk olarak ekstrze edilmesidir.Bu yntemle et kalnl apna kyasla kk tp eklinde paralar, macun ve ila tpleri bu yolla retilirler. Bu ilem yksek hzl mekanik preslerde yaplr.

10

BORU EKSTRZYON Bu yntemde dikisiz borular ekstrzyonla retilirler. Silindirik takozlar dolu veya deliklidir. Direkt ekstrzyonda hem dolu hem delikli takoz kullanlrken indirekt ekstrzyonda yanlzca delikli takozdan boru retilir.Takozlarn dolu olarak dklmesi ve daha sonra delinmesi delme maliyetini arttrdndan direk ekstrzyonla boru retiminde en uygun yol dolu takoz kullanlmas ve takozun ekstrzyon srasnda malafa tarafndan delinmesidir. EKSTRZYON BASINCI

Ekstrzyon basncna; takozla alc ve matris arasndaki srtnme, ekstrzyon oran, ekstrzyon hz ile scakl ve matris geometrisi etki eder.

ekilde de grld gibi balangta takozun alcy tamamen doldurmas iin stampa tarafndan sktrlmas basncn hzla artmasna neden olur.Basn maksimum deerini aldnda ekstrzyon balar yani malzeme matris iinde akmaya balar.Direkt ekstrzyonda alc iindeki takoz uzunluu kldke srtnme kuvvetinin de azalmas ekstrzyon basncnn maksimum deerini aldktan sonra dmesine yol aar.Endirek ekstrzyonda ise takozla alc arasnda srtnme olmad iin ekstrzyon basnc stampa kursuna bal deildir. TAKIM MALZEMELER Balca takm malzemeleri matrisler, malafalar, alclar ve stampadr. Matris malzemelerinin tok ve alma scaklnda dayanmlarnn yksek olmas gerekir. zellikle karmak ekilli matrislerde tokluk sertlikten ok nem kazanr. Matrislere mrlerini uzatmak amacyla zirkonya(ZrO2) gibi seramik kaplamalar uygulanabilir. ki tipi ok kullanlr. Birincisi demir d malzemeler iin, ikincisi demir esasllar iin.

11

SICAK EKSTRZYON Metal ve alamlarn ou oda scaklnda yeteri kadar snek deildir. Bu yzden scak ekstrze edilirler. Kuvvet ihtiyac az olur. Kalp anmas artar. Istlan metal takozlarda andrc oksit filmi oluur. n levhaya hafif ap kltmesi yaparak oksit problemi zlr. Kalplar eliktendir. mr artrmak iin zirkonyum kaplanr. SOUK EKSTRZYON Ekstrzyon ile dvmenin birlikte yapld bir ilem gibidir. ayet srtnme ss rekristalizasyon scaklna kadar ulamaz ve o scaklkta kalmazsa pekleme olay mekanik zellikleri iyiletirir. Son rn boyutlarnn toleranslar iyidir. Oksit filmi olumaz. Istma olmadndan daha az enerji harcanr. Yalama bu ilemde nemli bir parametredir. Souk ekstrzyon ile elde edilen malzemenin mukavemeti ve tane yaps scaa nazaran daha gelimitir.

12

7.grup//HADDELEME VE EKSTRZYON KUSURLARI

parasn, merdaneler arasndan geirerek uygulanan basma kuvvetleri etkisiyle plastik ekil verme ilemine haddeleme denir. Yaplan haddeleme ilemlerinin hibiri tamamen kusursuz olamaz. Haddeleme ilemlerinin kusurlarn indirgemek iin; Scaklk kontrolu Ara tavlama Kusursuz hammadde (ingot) Tufal oluumu Yalama Merdanelerin durumu

gibi faktrlerin gz nnde bulundurulmas gerekir. Haddeleme kusurlarn iki ekilde inceleyebiliriz; 1. Basma kuvvetleri sebebiyle doan kusurlar A)Haddelerin eilip farkl kalnlkta rn kmas B) Saclarda dalgal kenar oluumu C) Salarn ortasnda ve kenarlarnda atlaklar D) Timsah az atlamas

2. Srtnme kuvvetleri sebebiyle doan kusurlar A)Sacn iki ucunun yuvarlaklamas B)Sacn ortadan ikiye ayrlmas

Basma kuvvetleri sebebiyle doan kusurlar A)Haddelerin eilip farkl kalnlkta rn kmas Merdanelerin eilmesi sonucu kenarlarda basma ve ortalarda ekme gerilmeleri doar.

13

B) Saclarda dalgal kenar oluumu Kenarlarda kalnln orta ksma kyasla daha dk olmas, orta ksmda fazla uzama, fakat serbeste yaylamama sonucu kenarlarda dalgalanmaya sebep olur. C) Salarn ortasnda ve kenarlarnda atlaklar Orta ksm fazla uzarken malzeme yeteri kadar snek deilse ortas atlar. ekil deiimi homojen deilse malzemede yeteri kadar snek deilse kenar atlar. D) Timsah az atlamas Bu kusur ekil deiiminin homojen olmamasn ve balangta ingotta var olan bir kusura bal olarak oluur.

Srtnme kuvvetleri sebebiyle doan kusurlar A) Sacn iki ucunun yuvarlaklamas Sac boyca uzarken yaylr. Srtnme kuvvetleri buna engel olur. Orta ksmda srtnme fazla olduundan kenarlar ok geniler. Sonuta kenarlardaki kalnlk azalmas ortada boyca uzamaya dnr. Sacn ba ve sonu yuvarlak olur. B)Sacn ortadan ikiye ayrlmas Srtnme sebebiyle ortadan basma kenarlarda ekme gerilmeleri doar, bu ekme gerilmeleri malzeme snek olmad takdirde orta ksm kenarlara kyasla ok fazla uzarsa sac ortadan ikiye blnr.

Silindirik bir metal bloun, bir alc iine yerletirilerek stampa vastasyla uygulanan basma kuvveti etkisiyle, matris deliinden gemesine ekstrzyon denir.

14

Ekstrzyon kusurlar 3 ekilde grlr; 1. rnn yzeyinde atlak olumas 2. rnn iinde oksit birikmesi 3. rnn merkezinde avu (>>)iareti atlaklarnn olumas 1. rn yzeynde atlak olumas Bunun sebebi; srtnmenin ve ekstrzyon hznn yksek olmas veya takoz scaklnn dk olmas nedeniyle, matris yatak uzunluu boyunca metalin periyodik olarak yapmas sonucu Pext (ekstrzyon basnc) hzla artar, ksa bir sre sonra rn yeniden hareket eder ve basn der. Bu da atlamaya neden olur. 2.rnn iinde oksit birikmesi Metal takoz scakken souk olan alcya deince oksit oluur ve yksek srtnme sebebiyle oksit malzeme akarken rnn iine girer. nlemek iin stampann nne n levha konur ap biraz kk tutulur. Bylece oksit alcda kalr. 3.rnn merkezinde avu iareti (>>) atlaklarn olumas Sebebi h/l (h/l>>2 olmas durumunda) orandr.Bu Oran bydke ekil deitirme homojenliini kaybeder. Ortada ikincil eki gerilmesi ad verilen hidrostatik ekme gerilmesi doar. Bu ise avu iareti (>>) atlaklarnn domasna neden olur.

15

8.grup//UBUK VE TEL EKME

Tel ve ubuk ekme: Metal malzemenin kalptan geirilerek kesitinin deitirilmesine ekme denir. Kalptan kan malzeme kesit ve ekline gre tel veya ubuk, yaplan ilem de tel veya ubuk ekme olarak adlandrlr.

Genellikle oda scaklnda yaplr. Dairesel kesitli ubuklar cvata, saplama gibi balama elemanlar olarak kullanlr. Teller ise kablo ve yaylarn retiminde kullanlr. elik tellerin hammaddesi filmain olurken demir d tellerin hammaddesi ekstrzyon rn ubuklardr.

ekme ilemi yalama bakmndan kuru ve slak olmak zere ikiye ayrlr. Kuru ekmede gres veya sabun tozu kullanlrken, slak ekmede sv ya kullanlr. 5 mm. den kk teller yalnzca ekme ile elde edilirken, 5mm. den byk teller scak haddeleme ile elde edilirler.

ubuk ekmede yzey hazrlk aamasndan sonra ekilecek ubuun ucu sivriltilerek matristen geirilir ve eneler vastasyla ekme arabasna balanr.

Tel ekmede de u sivriltilerek matristen geirilir ve ekme blouna balanr. Birok tel ekme ileminde tel artarda birka makineden geer. Bu ileme srekli tel ekme yada tandem denir. Srekli tel ekmede bir matristen geen tel sonraki daha kk kesitli matrise girmeden nce bir sarma makarasna birka tur sarlr.

16

Her matristen geite ap klrken uzunluu ve hz artar. Makaralarn evresel hz ve telin matristen k hz uyumlu olmaldr.

TEL EKME LEM HAZIRLIKLARI

Filmainler kangal halinde hammadde olarak getirilir. Pasl olduu iin ncelikle paslarn giderilmesi gerekir. Pasl halde ekme yaplrsa kalp anmas meydana gelir. Ayrca rn yzeyinde de anmalar meydana gelir. Pas mekanik veya kimyasal yolla giderilir. Mekanik yolla pas gidermede birbirine dik iki makara zerinde kvrlan telin yzeyindeki oksit atlatlr. Metal fralar arasndan geirilerek tel temizlenir. Bir dier mekanik yntem ise metal bilya pskrtlmesidir. Kimyasal yntemle pas giderme (dekapaj) ise slfirik asit ve hidroklorik asit banyolarnda yaplr. Filmain kangallar asit banyosuna batrlr. Pas tabakasn kalnlna ve banyonun asitlik derecesine gre belli bir sre banyoda tutulur. Eer filmainler banyoda gerektiinden fazla sre bekletilirse asitteki hidrojen elie nfuz eder ve elii krlgan yapar. Eer filmainler gereinden az bekletilirse pas tabakas tamamen giderilemez. Banyodan karlan filmainler scak ve souk ykamaya tabi tutulup asitten arndrlr. Ykama ileminden sonra kirece batrlp son asit kalntlar da giderilir. Korozyondan koruma amal olarak bazen fosfat banyosuna da batrlrlar.

17

Kire ve fosfata batrlm filmainler son kez ykanp 100 C de frnda kurutulur. Ve ekme ilemine hazr hale gelir.

BORU EKME
retilen borulara daha sonra ou zaman ekme ilemi uygulanarak daha kk apl ve ince cidarl - hassas ll borular retilebilinir. Boru ekme esas olarak tel ekmeye benzer. Bunun iin boru kalptan ekilirken iine mandrel yerletirilir. Mandrel ile ekilen borularn aplar 12,5 mm ile 250 mm arasnda deiir. Kaln cidarl borular ve ap 12,5 mm den kk olanlar ii bo ekilirler. Ticari amal ii bo ekmeler yalnzca kk borularda uygulanr. Boru ekmede rnn uzunluu arttka i apn hassas kontrol gleir. Bu nedenle yzen malafa kullanlr. ap yzen malafa salarken kalbn k da borunun d yzeyini ekillendirir.

ISIL LEM
ekme ilemi souk ilem yapldktan sonra tel ilenemeyecek kadar sertleirse peklemenin giderilmesi iin yeniden kristalleme tav yaplr. Genellikle : 1) Scak haddelenmi ekilecek tel kolay ekilsin diye N TAV yaplarak tel ekme

ilemine balanr. 2) ekme ilemi yapldktan sonra malzeme pekleir ve ekilemez hale gelir. Tel

ekmeye devam edebilmek iin ARA TAV (Yeniden kristalleme - Rekristalizasyon) uygulanr. 3) Tel ekme ilemi bittikten sonra kullanlaca yerde alrken iinde gerilme

olmamas iin SON TAV yaplmaldr.Ayrca yay, halat ve mzik aletlerinde %0,40 dan fazla C ieren elik tellere PATENTLEME ad verilen sl ilem uygulanr. PATENTLEME u ekildedir: Filmasinler 850 1050 C de tavlanr. Pb veya tuz banyosunda ani olarak uygun hzda soutulur.

18

Telin i yaps NCE LAMELL PERLT hale dnr. Bu yap tel ekme iin en uygun snek ve mukavemette olur. Kesit daralmas en yksek seviyede yaplr.

19

9.grup//KESME VE BKME KALIPLARI

Tanm Levha halindeki yar mamuln bir hat boyunca birbirinden ayrlmasna kesme; bu ilemi yerine getiren aparatlara ise kesme kalplar denir. Kesme olaynn incelenmesi; Kesme olay ekilde incelenir. a. Plastik ekil deitirme b. Batma c. Kopma

Kesme Boluu

Kalbn rahat bir kesme yapabilmesi, mrnn uzamas ve kesilen yzeyin temiz kmas iin zmba ile dii kalp arasnda braklan bolua kesme boluu denir. Bu boluun deeri aadaki faktrlere bal olarak sa kalnlnn 1/10u ile 1/20si arasndadr. Kesme boluunun bal olduu faktrler:

1- Sa kalnl (kalnlatka boluk artar) 2- San cinsi (yumuak gerete daha az boluk) 3- Zmbann biimi (dzgn kesitli zmbalarda az, kark kesitli zmbalarda fazla boluk verilir) Asal Boluk Kesilen parann kalp delii ierisinde rahat debilmesi iin ayrca anmann azalmas ve dolaysyla kalp mrnn artmas iin kesici plakaya asal bir boluk verme zorunluluu vardr. Asal boluk iki ekilde verilir; 1- Kesme sahal asal boluk 2- Kesme sahasz asal boluk

20

Kesme sahal ve kesme sahasz asal boluun baz fayda ve sakncalar vardr. Bunlar; - Kesme sahal kalbn bileme imkan fazla, az daha salamdr. - Kesme sahas ykseklii h en az sa kalnl kadar olur. Fakat 1,5 mm den az olamaz - Kesme sahasz asal boluk, andrma zellii olan gerelerde tercih edilir. - Kesme sahasz kalbn mr (bir bilemede) kesme sahaldan daha fazladr. Ancak bileme imkan ok kstl olduundan ok kullanl deildir.

5. Kesme kuvveti

Bir parann kesilmesi iin gerekli olan kuvvete kesme kuvveti denir. Kesme kuvveti iin ka tonluk bir pres ihtiya olduu, kalp elemanlarnn biim ve lleri kesme kuvvetinin hesaplanmas ile bulunur. Kesme kuvveti aadaki formlle bulunur. P =Kesme kuvveti ( Kg, Ton) Lt =Kesilen uzunluk (evresi) (mm) T =Sa kalnl (mm) Sacn kesilme direnci (kg/mm2) Kesme direnci sacn cinsine, kalnlna ve kesim evresine baldr. Baz gereleri kesilme direnci aadaki gibidir. Kalp mr Kalp mrnden, kalpla yaplabilecek en ok retim miktar akla gelmektedir. Kalp mrne etki eden birok faktr vardr. Bunlardan balcalar; kesme boluu, kalbn yapld malzemeler, sertlik dereceleri, kalp lleri, kalp cinsi, kalplanacak malzemenin cinsi ve kalnl, kullanlan pres tezgah ve zellikleri, kalplama hz gibi etkenlerdir. Belirli retim saysn amalayarak hazrlanacak kalp tasarmnda, ncelik srasna gre gz nnde bulundurulmas gereken konular unlardr: 1- retilecek para says 2- Kalplanacak malzemenin cinsi ve kalnl 3- Kalplanacak parann tasarm 4- Kalbn tasarm

21

5- Kalplama hz 6- Kullanlacak pres tezgahnn seimi 7- retim miktar ve dier zelliklere gre kalpta kullanlacak malzemeler Bu zellikler gz nne alnarak yaplacak bir kalp bizim istediimiz sayda retimi rahatlkla salayabilir. Oysa bilinsizce yaplacak bir kalp ya retimin yarm kalmasna neden olacaktr ya da kalp maliyetinin ykseklii nedeniyle retilen paralarn birim maliyetlerini artracaktr. BKME KALIPLARI Bkme, kalplarla sa veya erit malzemelere ekil verme ilemlerinden biridir. Dier kalplama ilemlerine oranla, bkme kalplama ilemleri daha. kolaydr. Bkme ilemine tabi tutulan para, plstik ekil deiimine urar. Bklen parann i yzeyinde baslma gerilimi, d yzeyinde ise ekilme gerilimi meydana gelir. Bu nedenle, bkme ilemine tabi tutulan para, kalptan ktktan sonra bir miktar esner. Bkme kalplama ileminde kalc plstik ekil deiimini salayabilmek iin para zerinde meydana gelen ekilme ve baslma gerilimleri giderilir. Biimlendirme ilemlerinin zelliklerine gre bkme, u ekilde snflandrlabilir. Bkme, Kenar bkme, Katlama ve kenet bkme, Kvrma bkme, Oluklama bkme, Kabartma bkme ilemleri,

22

23

10.grup//KLASK DERN EKME

Yass sa levhalardan silindirik boyutlu derin bir kap elde etme ilemidir. Bu ilemde sa plaka, pot emberi ile matris arasna yerletirilir. Istampa ile matris boluuna itilerek, matrisin eklini almas salanr. Parann yrtlmasn nlemek iin matris ve pot emberinin kelerinin belli bir eimde olmas gerekir Derin ekilecek sa dairesel olabilecei gibi dz bir levhada olabilir. Bu yntem otomotiv paras retiminde, tencere tava gibi mutfak eyalar retiminde, gda sektrnde metal kutu retiminde ve daha birok alanda kullanlmaktadr.

ekme lemi in nemli Parametreler

ekme Sa apnn Kalnl ekme Kademelerinin Tesbiti Istampa ile Matris Arasndaki Boluk Matris Kenarnn Yuvarlatlmas Istampa Kenarnn Yuvarlatlmas Pot emberi Basnc ekme Kuvveti ve i

Lastikle Derin ekme

nceki yntemde para iki metal yzey arasnda ekilmekteydi. Bu yntemde ise sa para lastik veya poliretan ile temas ettirilerek ilenmektedir. Lastik kullanld iin malzemede izilme olmaz ve metal yerine lastik kullanld iin daha ucuzdur.

24

11.grup//Svama
Svama, sac veya boru biimli malzemelerin, kendi eksenleri etrafnda dndrlrken, eitli takmlar ile uygulanan radyal veya eksenel ynde kuvvetler neticesinde ekillendirilmesidir. 1. Elle Svama Yntemi (Standart Svama) 2. Kesme Kuvveti ile Svama Yntemi (Bal et kalnl deiimli Svama) 3. Boru Svama Yntemi (Bamsz et kalnl deiimli Svama) Elle svama yntemi Elle svama ilemini, dier svama ilemlerinden ayran temel zellik, ilem sonunda i parasnn et kalnlnn hemen hemen sabit kalabilmesidir. paralar iin maksimum %30luk bir et kalnl azalmas kabul edilebilirdir.

Kesme Kuvveti ile Svama Yntemi Standart svama ile arasndaki ayrt edici temel zellik; kesme kuvveti ile svamada i parasnn et kalnlnn azaltlmasdr. Ayrca, standart svamadan farkl olarak, kesme kuvveti ile svamada ilem tek bir pasoda gerekletirilir. Bu yntemde tek bir takm kullanlabilirse de mandrele etkiyen radyal kuvvetlerin dengelenmesi bakmndan iki makara tercih edilir. Tipik retim rneklerine roket motoru muhafazalar ve roket balar gsterilebilir.

Boru Svama Yntemi Boru svama yntemi, ounlukla boru biimli silindirik malzemelerin ekillendirilmesi iin kullanlan bir yntemdir. Yntemin en nemli zellii, i parasnn et kalnlnn, para malzemesine bal olarak %90lara varan oranlarda drlebilmesi ve malzeme zerinde farkl noktalarda farkl et kalnlklarnn elde edilebilmesidir. Bunun sonucu olarak malzemenin boyunda ciddi bir art salanabilir. Bu yntem boru biimli malzemeler dnda, konik biimli malzemeler zerinde de uygulanr.

25

12.grup//TOZ METALURJS (SNTER TEKN)

Toz metalurjisi yntemi metal tozlarnn kartrlarak istenilen ekle sktrlmas (preslenmesi) ve kontroll atmosferde sinterlenmesi ile para retim yntemidir. eitli metal ileme teknolojileri arasnda en farkl yntemdir. Yksek kaliteli ve karmak paralarn ekonomik olarak retilebilmesi toz metalurjisini cazip klmaktadr. UYGULAMA ALANLARI Tungsten lamba filamentleri Dili arklar Yalamasz yataklar Elektrik kontaklar Nkleer g yakt elemanlar Ortopedik gereler Yksek scaklk filtreleri Uak fren balatalar Ak elemanlar Jet motor paralar

TOZ RETM Toz metalurjisinin ilk aamas toz retimidir. Toz metalurjisiyle para retiminde en nemli hususlardan biri istenilen retime gre toz seimidir. Bu yzden toz retimi ve retilen tozdaki zelliklerin belirlenmesi nemlidir. retilen tozda tane irilii, tane ekli , akcl ve tozun kolay oksitlenip oksitlenmemesi olduka nemlidir.. Bunun yannda retimin ekonomik olmasda nemlidir. Genel olarak tm malzemeler toz haline getirilebilir fakat toz retmek iin seilen metodlar malzeme zelliklerine baldr.

26

Toz retim yntemleri; 1) Mekanik yntemler tme Talal retim Mekanik alamlama

2) Elektroliz yntemi 3) Kimyasal yntemler 4) Atomizasyon yntemi TOZ METALURJSYLE PARA RETM Toz metalurjisiyle para retimi aamalar; Kartrma ve harmanlama ekillendirme Sinterleme Sinter sonras ilemleri

TOZ METALURJS YNTEMNN AVANTAJLARI Tala kaldrma ilemleri ortadan kaldrlarak veya azaltlarak hurda kayplar azaltlr Ergitme kayplar yoktur Dar toleranslarda dzgn yzeyli paralar retilebilir Younluk ve ergime noktasndaki farkllklar nedeniyle baka yntemlerle imali mmkn olmayan alam veya karmlar imal edilebilir Anma dayanmn arttrmak iin gzeneklere ya emdirilebilir Hzl katlatrlm yoz retilebilir Seri imalata uygundur

27

TOZ METALURJS YNTEMNN SAKINCALARI Tozlarn kalp iindeki ak snrldr. Bu nedenle retilecek para ekli iin kstlayc bir faktr olabilir Karmak ekilli paralarn younluu her yerde ayn olmayabilir retilen paralarn mekanik ve fiziksel zelliklerini iyiletirmek iin ek ilemler gerekebilir Metal tozlar ingot halindeki malzemelerden daha pahaldr Seri retim yaplmazsa retim ekonomik olmaz Boyut toleranslar talal ileme gre biraz daha kabadr