Professional Documents
Culture Documents
Hayali Corafyalar:
Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Deitirilen Yeradlar
Sevan Nianyan
Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr Yapm: Myra Yayn Kimlii Tasarm: Rauf Ksemen Uygulama: Glderen Renber Erba Koordinasyon: Sibel Doan retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz Basm Yeri: mak Ofset Bask Adedi: 1.000 adet
Yazar: Sevan Nianyan Yayma Hazrlayan: Mehmet Ekinci, zge Gen Kapak Tasarm: Banu Soytrk Dzelti: Elin Gen
Copyright Temmuz 2011 Tm haklar sakldr. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan bu yaynn hibir ksm elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kaytlarn ya da bilgilerin arivlenmesi, vs.) oaltlamaz. Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen ya da tamamen rtmeyebilir.
TESEV Demokratikleme Program, bu yaynn hazrlanmasndaki katklarndan tr Ak Toplum Vakfna, Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder.
indekiler
SUNU, 5 GR, 9 PROBLEMN TANIMI, 13 CORAFYAYA LENEN HAFIZA, 21 YAPAY CORAFYALARIN YARATILMASI, 29 YANLI GEREKELER, 35 AMELYATIN LK EVRES: TTHAT VE TERAKK, 41 BYK DEMN HASAR TESPT, 49 ADE EDLEN ADLAR, 63 SONU: ETNK KMLKLER VE KLTR MRASI, 71 KAYNAKA, 75 YAZAR HAKKINDA, 76
Sunu
zge Gen, Mehmet Ekinci TESEV Demokratikleme Program
Elinizdeki rapor, TESEV Demokratikleme Programnn, Trkiyede Cumhuriyet tarihi boyunca il, ile, mahalle, ky ve mezra gibi yerleim adlarnn deitirilmesinde izlenen siyaset, ierik ve uygulamalar farkllk ve benzerlikleri ile ele almak; ve devletin yerleim adlar siyaseti ile vatandalk siyaseti arasndaki ilikiyi ortaya koymak zere yola kt bir almann eseridir. Youn bir emek srecinin ve meakkatli bir ariv aratrmasnn rn olan proje, aratrmac/yazar Sevan Nianyan tarafndan yrtlmtr. Hayali Corafyalar raporunun yansra, projenin bir dier nemli aya da, www.nisanyanmap.com adresinden ulalabilen Trkiye Yerleim Birimleri Envanteri adl geni bir veritabandr. Veritabannda, Trkiyedeki il, ile, mahalle, ky ve mezralarn eski ve yeni adlar, kkenleri ve hangi tarihlerde deitirildiine ilikin bilgiler Googlemaps destekli bir Trkiye haritas zerine ilenmitir. Ziyaretilerin haritaya veri eklemesini mmkn klacak ekilde yaplandrlan web sayfas, bu sayede, gncellenerek projenin uzun soluklu bir ekilde devamn salayacaktr. Elinizdeki rapor, sadece Trkiyede yer adlarnn deiimine ilikin yeni ve kapsaml bir bilgi platformu oluturmuyor, ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinin vatandalk politikalarna, ulus devlet ve milli kimlik inas srelerine ve yakn dnem tarihine ilikin alternatif bir bak as da sunuyor. Bir yandan da, basite corafi olarak tanmlanabilecek bir meselenin barndrd siyasal arka plana ve saysz yer ad deitirme uygulamasnn nasl bir siyasal projenin rn olduuna ilikin eletirel bir okuma imkn salyor. Raporda sunulan siyasi,
tarihi ve sosyolojik tespitler, yeradlar deitirme siyaseti ile devletin zellikle aznlk vatandalar zerinde uygulad mlkszletirme ve yerinden etme siyaseti arasndaki balanty da aa karyor. Rapor, yakn dnem Trkiye demokratikleme sreciyle birlikte eski yer adlarnn iadesi veya kullanm konusunda ufak apl da olsa aamalar kaydedildiine de dikkatleri ekiyor. Nianyan, raporda aratrmann savlarn grsel olarak destekleyen harita ve tablo rneklerini de kullanmann yan sra, karar alclara ve kamuoyuna hitaben, eski yer adlarn kullanma ve iade taleplerine ve uygulamada tkanlan noktalara ilikin neriler ve k yollar da ortaya koyuyor. Nianyan, Trkiyede toplumun geni kesimlerinin yer adlarnn iadesine ilikin duygusal tepkiler gstereceinden ve yeni yer adlarnn oktan benimsenmi olmasndan hareketle zm iin tek bir yol olmad ve var olan yer adlarnn nemli oranda kalc olduunu kabul etmemiz gerektii sonucuna varyor. Bu yaklamn pratik adan gereki olduunu teslim etmekle birlikte, almann farkl ereveler zerinden yeni ve ok ynl okumalara ve tartmalara olanak vermesini umuyoruz. Rapor, ierdii anektodlar, bilmeceler, ucu ak soru iareti ve sorunsallar ile sorunun karmaklna ve ok katmanllna iaret ediyor. Tek tip bir yaklamla ele alnmas mmkn grnmeyen eski yer adlarn iade ve kullanma meselesinin, raporun yarataca tartma ortamnda hlihazrda var olan tespit ve nerilere ilaveten farkl k noktalar retmesini umuyoruz. Bu noktada, raporda da ska sz edilen dier
ulus-devlet rnekleri ve olas zm modelleri ile konunun sadece Trkiye Cumhuriyeti ulus-devlet sorunsalna zg bir mesele olmad unutulmamaldr. Eski yer adlarnn kullanm ve iadesine ilikin meselenin, dier ulus-devlet balamlarnda zlm olmas Trkiyede de zlebileceini gstermektedir. Raporda da sz edildii zere kamuoyunda daha nce olmad kadar ok tartlan bir hak talebi olarak eski yer adlar iadesi/kullanm, gemi dnemde baz siyasi aktrlerin, Krt blgelerindeki eski yer adlarnn iadesini gndeme almaya hazr olduklarn ifade etmeleriyle kamuoyunun konuya olan ilgisini artrmt. Yer adlarnn iadesi tartmas, anadilde eitim, demokratik zerklik ve yerel ynetimler zerinden Krtlerin hak ve zgrlk talepleri ile dorudan ilikilidir. te yandan, bu gelimelerin yaratt kamusal tartma, eski yer adlarna dnlmesi konusunda sadece Krtlerin deil, ayn zamanda dier gruplarn da sesinin daha fazla duyulur hale gelmesini salad. Farkl gruplarn bu yndeki taleplerinde baz farkllklar bulunabilmektedir. Trk kimlii ile i ie gemi erkesler, kendi toplumlarnn Trkiyede yerleik bulunduu yerlere erkese isim verilmesi konusundaki yakn tarihli taleplerini daha fazla dile getirmekteler. Ayn zamanda, raporda da ele alnd zere, benzer talepler eski yer adlarna dnlmesi konusunda bilinen etnik bir nedeni olmayan muhafazakr Trkleri de cesaretlendirmitir. Proje esnasnda, Trkiyedeki eski yer isimlerinin iadesi ve kullanmn savunan ve bu konuda aratrmalar yapan Krt, Laz, Rum, erkes, Abhaz, Arap ve Sryani aratrmaclar, avukatlar, aktivistler, belediye bakanlar ve dier yerel ynetim mensuplarn bir araya getiren bir altay dzenlendi. Bu toplant, katlmclarn deneyimlerini, beklentilerini ve eski yer isimlerinin iadesi ve kullanm konusunda daha nce yaptklar aratrmalar paylaabilmeleri
iin bir tartma platformu ve esiz bir frsat salad. Bu alma ile yeniden anlald ki, Trkiyede yer adlarn deitirme, eski yer adlarn iade ve kullanma talebi farkl etnik, siyasi ve kltrel kesimlerden birok kiinin ortak talebidir. Anadolu halklarnn eitliliini, tarihsel ve kltrel derinliini gzler nne seren bu talepler, korkulacak veya engellenmesi gereken talepler olarak alglanmamaldr. Bu talepler ayn zamanda zleri itibaryla eit vatandalk, demokrasi ve insan haklar talepleridir. Ayrca farkl topluluklarn corafi evreleri ve kltrel ve gndelik hayat pratikleri ile ilikilerini srdrmesi bakmndan da nemlidir. Bu taleplerin bu ekilde ele alnmas ve eski yer adlarnn iadesi dhil her trl seenein gzden geirilmesi gereklidir. Son olarak, Trkiyede Gayrimslim aznlklara ynelik yaygn bak asnda olduu gibi, eski yer adlar birer tarihi kalnt ve gemi Anadolu mozaiinden hayatta kalan nostaljik birer renk veya seda olarak deil, halen bu topraklarn, bu corafyann yaayan, hakiki ve hayali olmayan birer unsuru olarak grlmelidir. Deitirilen yer adlarnn, kkeninin hangi dilden (Ermenice mi Krte mi?) olduundan te, kuaklar boyu bir corafi blgede yaayan halklarn gndelik hafza ve anlam dnyalarnda nereye tekabl ettii anlalmaldr. Bu adan bakldnda, Cumhuriyet dnemi boyunca srdrlen siyaset ve uygulamalar, hafza ve anlam dnyalarnn hem gndelik hayat pratiklerinden hem de tarihsel dokmanlardan ve arivlerden nasl temizlenmeye alldna ilikin pek de iyi niyetli olmayan bir abann rn olarak gze arpmaktadr. Umuyoruz ki rapor ierisinde sunulan bilgilendirici tarihsel arka plan, veriler ve zm nerileri eski yer adlarn kullanma sokma konusunda mcadele veren bireyler ve toplumsal hareketler iin bir klavuz ilevi grr.
Giri
Giri
Aratrmann amac, a) Trkiyedeki tm yeradlarnn, ve b) zellikle 20. yzyl bandan beri deitirilen yeradlarnn envanterini karmaktr. Trkiye corafyasndaki yerleim birimi adlarnn tarihsel soy ktklerini karmay ve belgelemeyi amalayan ilk alma www.nisanyanmap.com web sitesinde halen ucu ak olarak srdrlmektedir. 20. yzyl bandan beri merkezi siyasal iktidar tarafndan deitirilen yeradlar envanterinin u an varm olduum noktada eksiksize yakn dkm ise TESEV web sitesinde bulunmaktadr. Dkmde Mays 2010da Adn Unutan lke adl kitabmda yaymlanan dkme 1000e yakn yeni yer eklenmi, 3000den fazla
eski yeradnda nemli veya nemsiz dzeltmeler yaplmtr. Ayrca yeradlarnn deiik kaynaklardaki farkl yazmlarn belgeleme hususunda nemli ilerleme kaydedilmitir. Bu iyiletirmeler, 2010-2011 yllarnda TESEV Demokratikleme Program desteinde yrttm almann rndr. Rapor, Trkiyede yerad deitirme srecinin ama ve usulleriyle ilgili baz gzlemlerimi ve TESEV web sitesinde yaynlanan deiiklikler listesine ilikin yorumlarm iermektedir. Sonu blmnde eski yeradlarnn iadesine veya canlandrlmasna dair birka neri tartlmtr. Sevan Nianyan
10
Birinci Blm
Problemin Tanm
A. TRKELETRME: 1913-1965
Trkiyede Trke olmayan yeradlarnn Trkeletirilmesine ynelik siyasi irade 1913-1916 yllarnda Enver Paann bayraktarlnda ortaya kt. Balkan Savalarn izleyen gnlerde ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Milli Mcadele esnasnda da Mdafaay Hukuk kadrolarnn giriimiyle Rumca veya Bulgarca kkenli olan birok yerad deitirildi. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeletirme fikri ideolojik dzeyde ilgi ve destek grmeye devam ettiyse de, pratikte tekil rnekler dnda nemli bir adm atlmad.1 Daha ok Trk Ocaklar ve Halkevleri cihetinden gelen basklara kar siyasi liderlik ou zaman temkinli bir duru sergiledi. Atatrkn hayatnn son yllarnda Doudaki il adlarn Trkeletirme ynnde birka gsterili hamle yapld; ancak smet nn dneminde hemen hemen hi yerad deiikliine gidilmedi. Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsnda balad. Bu tarihten itibaren Trkeletirme adeta siyasi iktidarlar aan bir devlet politikas olarak benimsendi. 1957de Trke olmayan yeradlarn belirlemek ve yeni adlar nermek amacyla, ileri Bakanl bnyesinde, silahl kuvvetlerin, niversitelerin ve dier Atatrk devlet kurumlarnn katld Yabanc
Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsnda balad. Bu tarihten itibaren Trkeletirme adeta siyasi iktidarlar aan bir devlet politikas olarak benimsendi.
Adlar Deitirme Komisyonu kuruldu. l daresi Kanununda 1959da yaplan bir deiiklikle ileri Bakanlna ky ad deitirme yetkisi verildi.2 Ayn yl iller baznda yeni yerad listeleri yaymlanmaya baland. Hazrlklar 27 Mays 1960 darbesinin hemen ertesinde semeresini verdi. Darbeyi izleyen drt ay iinde 10.000e yakn yeni ky ad resmi kullanma sokuldu. 1965ten nce Trkiyedeki tm yeradlarnn yaklak te biri deitirildi. Bazlar binlerce yllk tarihe sahip olan 12.000 dolaynda ky ve 4.000 dolaynda bal yerleim ile binlerce akarsu, da ve corafi ekil, brokratik zihniyetin rn olan yeni Trke adlara kavutu. Eski adlar unutturmak iin son derece kat politikalar izlendi. Bu adlar (parantez iinde dahi olsa) gsteren haritalarn baslmas, yurda sokulmas ve datlmas yasakland. Bu amala Genelkurmay Bakanl bnyesinde harita sansr kurulu ilevi gren Harita Genel Komutanl oluturuldu. Trkiyede her trl harita basm ve sat bu heyetin iznine
Sonradan Trkiyeye katlan Artvindeki tm ky adlar 1925te, Hataydakiler 1938de Trkeletirildi. 1923-1960 aralnda topluca Trkeletirme vakalar bu iki yerle snrldr.
11.05.1959 tarihli ve 7267 sayl l daresi Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, 21.05.1959 tarihli ve 10210 sayl Resmi Gazete.
13
Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanl olarak Trkiye corafyasnda Trk ve Mslman olmayan dier izlerin silinmesi iin yeni bir seferberlik balatld.
baland.3 Yerel bazda eski adlar tantan yaynlar, bazen basit bir krokiyi harita saymak suretiyle toplatld. Kasaba ve kylerde, o yerin eski adn kullanan iletmelerin kurulmas engellendi. Eski adn iadesi iin baz ky ve kasabalarn yapt bavurular, bazen geni halk desteine ve gl siyasi dayanaklara ramen, ileri Bakanl tarafndan karlksz brakld. Eski ve yeni yeradlarn topluca gsteren tek resmi yayn,4 tesadf saylamayacak kadar ok
basm ve yazm hatasyla dolu olarak hazrland; ticari datma sokulmad ve kamuya ak hibir ktphaneye konmad. Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanl olarak Trkiye corafyasnda Trk ve Mslman olmayan dier izlerin silinmesi iin yeni bir seferberlik balatld. Terk edilmi olan ok sayda Rum ve Ermeni kilisesi ile mezarl, mahiyeti henz tam olarak aydnlatlmam olan birtakm askeri veya sivil heyetlerce sistemli olarak tahrip edildi. mroz ve Bozcaadada Lozan Antlamasnn ngrd zel stat kaldrlarak Rum nfus boaltld. stanbul Rumlarnn byk blm 1964te snrd edildi. Tarada kalm olan Ermeni nfusu, 1955-1956dan sonra artan basklarla stanbula veya yurt dna ge zorland. leri gelen Krt ailelerini Batya srmek suretiyle Krt sosyal dokusunu paralamaya ynelik politikalar ayn dnemde younlat.
3 1994/5856 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin ve Kullanma Ynetmeliinin 2/9/1997 tarih ve 9921 sayl kararnameyle deiik 18. maddesine gre harita yapmak ve yaynlamak isteyen gerek ve tzel kiiler u koullara uymakla mkelleftir: eitli amalarla yurt iinde retilecek veya yurt dndan ithal edilecek her trl harita (kadastral haritalar hari), atlas, kre ve benzeri dokmann lke menfaatlerine aykr olabilecek corafi isimler ve lke snrlarnn kontrol maksadyla; 1) Yurt iinde retilecek kara ve hava haritalar ile atlas, kre ve benzeri dokmanlarn basm ve yaym ncesinde Milli Savunma Bakanl Harita Genel Komutanlna; deniz haritalarnn basm ve yaym ncesinde Deniz Kuvvetleri Komutanl Seyir, Hidrografi ve Oinografi Dairesi Bakanlna incelettirilerek uygunluk onay almak, 2) Yurt dndan ithal edilecek kara ve hava haritalar ile atlas, kre ve benzeri dokmanlar iin Milli Savunma Bakanl Harita Genel Komutanlndan; deniz haritalar iin Deniz Kuvvetleri Komutanl Seyir, Hidrografi ve Oinografi Dairesi Bakanlndan ithal uygunluk yazs almak. 2 Ocak 1961 tarih ve 203 sayl yasayla deitirilen Harita Genel Komutanl kurulu yasasna uygun olarak hazrlanan eski ynetmeliin ilgili maddesini tm aramalarmza ramen bulamadk. 1994 ve 1997de deitirilmi olan ynetmelik maddesinin, eskisine nazaran daha liberal bir dille yazlm olmas ihtimal dahilindedir. 4 TC ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl, 1968, Kylerimiz, Ankara. 14
izlenime sahiptir. Oysa 1980-1983 dneminde (daha nce tzel kiilie sahip deilken ky statsne kavutuu iin Trke ad verilen birka dzine yer dnda), Trkeletirme tanmna uyan ad deiiklii yok gibidir. Kiisel tankla ve anekdotlara dayanarak 1980 sonrasna tarihlendirilen ad deiikliklerinin hemen hepsi, resmi belgelere gre 1960 dolaynda gerekletirilmitir.5
5 Ad deitirme komisyonunun 1970-1983 aralndaki etkinliine dair veri bulamadk. 1983te askeri rejimin giderayak yeni bir ynetmelikle komisyonu canlandrd anlalyor. Yeni ynetmelik uyarnca 1983-2000 arasnda 280 ky ad deitirilmitir. Bunlarn hemen hepsi olumsuz armlar nedeniyle yerel halkn talebi zerine yaplan deiiklikler veya birleme, ayrlma ve stat deiiklii nedeniyle yaplan idari dzeltmelerdir. Sz konusu dnemde Trke olmad iin deitirilen yeradna rastlayamadk.
6 rnein Cumhurbakannn kndan sonra medyada hemen herkese Groymakn Krte ad olarak deerlendirilen Norin, gerekte Ermenice bir yeraddr.
15
Byk bir blm kendini Trk, hatta Trk milliyetisi olarak tanmlar. Prensip olarak devlete yakn pozisyonlar savunurlar, ama bu noktada resmi gre ters derler. Bu elikiyi amak iin benimsedikleri tipik strateji, iadesi istenen eski adlarn aslnda Trke olduunu, dolaysyla yanllkla veya brokratik yetersizlik nedeniyle deitirildiini ileri srmektir. Bunda, bir yanda yerel kimliin bir paras olarak benimsenen adlar, dier yanda Trk ve slam olarak tanmlanan ve resmi anlatyla ekillenen genel kimlik tahayyln badatrma abas gze arpar. Yabanc olduu ileri srlen adlar, resmi anlat iine yerletirilmek suretiyle merulatrlr. Yaygn akl yrtme ekli yle zetlenebilir: a. Biz Trabzonluyuz (Kayseriliyiz vb.). Dedelerimizin geleneinde buraya XX ad verilir. b. Biz Trkz. Atalarmz Orta Asyadan geldi. c. Demek ki XX ad Orta Asyadan geldi, dolaysyla korunmal. Bu mantk bazen iadesi istenen geleneksel adlarn arptlmasna kadar varabilir. Tipik bir rnek Bayburttaki Manasi > Gnedoru > Manas kydr. Muhtemelen Ermenice kkenli bir ad olan Manasi yerine, ky halknn ve resmi makamlarn bir Krgz destanndan geldiine inand Manas ad benimsenmitir. Eridirde Yunanca Ptradan gelen Bedre Beydere klnda geri gelmi, Mulada Gevenes ky Trke bir bitki ad olan Geven olarak yorumlanmtr. Hatayda Batayaz olan Bitiyas (asl Rumca Pedias), Ermenekte Balkusan eklinde geri gelen pre-Helenik Balkason/Balkasun, Aksarayda Tozkovan kisvesine brnen Toskavan ayn meyanda saylabilir.
16
C . SONU
Yeradlar tartmasnn nmzdeki dnemde daha da glenerek sreceine kesin gzyle bakabiliriz. Bunda esas itici g, Krt siyasi hareketidir. Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimsedii bir duyarlla siyasi iktidarn uzun sre ilgisiz kalacan veya direnmek isteyeceini dnmek yanl olur. Krt taleplerinin ateledii tartma, doal olarak dier blgelerde de ayn yndeki istekleri motive edecek, henz clz ve kararsz
Yeradlar tartmasnda esas itici g, Krt siyasi hareketidir. Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimsedii bir duyarlla siyasi iktidarn uzun sre ilgisiz kalacan veya direnmek isteyeceini dnmek yanl olur.
olan seslerin glenmesine zemin hazrlayacaktr. Raporun amac, bu yeradlar tartmasnda yararl olabilecek birtakm veriler sunmak, baz kavramlar netletirmektir. Raporun sonunda iadenin olabilirlii, tarz ve ls konusunda birka ahsi gr ileri srlecektir.
17
18
kinci Blm
Yeradlar ilmi (ng. toponymy, Fr. toponymie, Alm. Toponomastik), tarihin, arkeolojinin ve dilbiliminin bir yan disiplini olarak 19. yzyl ortalarndan beri akademik ilgi grmtr. Literatrde ortaya kan birka tema yle zetlenebilir:
nceki hecede vurgulu Tksim ve li, anlamdan arnm yeradlarn ifade eder. ngiltere ve Almanyadaki yeradlarnn ou bugnk dilde daha dorusu bugnk dilin eski bir formunda anlamldr. Buna karlk bin ila bin be yz yllk srete bu adlarn byk ounluunun anlam kaybolmutur. Bromwich, Gotham ve Canterbury ngilizcedir, ama gnmz dilinde anlam ifade etmezler. Wadersloh ve Dnningen Almanca olarak alglanr, ama zel eitim grmemi bir Alman bu adlar aklayamaz. Bu yzden yeradlarnn anlamna dair popler yaynlar bu lkelerde byk ilgi grr. Anlamdan bamsz yaama zellii sayesindedir ki yeradlar, orijinal adlandrma gerekesi ortadan kalktktan sonra dahi, nfus yapsndaki, dildeki, siyasi ve hukuki durumdaki, fiziki evredeki byk deiikliklere ramen kullanmda kalabilir. Taksimde su datm ebekesini, Leventte babozuk Anadolu askerinin klasn, Karakyde Karay Yahudi cemaatini hatrlayan kalmamtr. Gene de bu adlar yaamaya devam eder. Tiberius Caesar dneminin unvan politikalar veya Bizans yeradlarnn Arapaya aktarlma koullar oktan unutulduu halde, Kayseri ad varln srdrr.
21
En ok incelenmi kta olan Avrupada yeradlarnn byk bir blmnn gemii M 1. binyla dek izlenebilir. Fransa yeradlar, Milattan ksa sre sonra snm olan Gal dili hakkndaki en nemli bilgi kaynamzdr.7 Alman yeradlar, Kavimler G dneminin Germen airet dalmlar konusunda detayl bilgi verdii gibi, M 1. binyla ait Kelt yerleimlerine, hatta ondan nceki Neolitik an proto-Avrupa kltrne dair ipular tar.8 Britanya yeradlar, 5. yzyldaki Anglosakson ve 8. yzyldaki Viking yerleimleri srecini artc bir sadakatle yanstr.9 Yunan yeradlarnn nemli bir blmnn Eski Bronz ana ait bir Anadolu kltryle e dilde olduu, Paul Kretschmerden bu yana bilinmektedir.10 Anadolu yeradlar da en az Avrupadakiler kadar eskidir. Mesela:
mparatorluk dnemi Hitit kaynaklarnda Adaniya (Adana), ngila (Eil), Gamaxa (Kemah), Sexariya (Sakarya), Tara (Tarsus) mevcuttur. Urartu yaztlarnda Arzastu (Erci), Palu, Zuaini (Sarkam Zivin ky), Utu (Erzurum Byktuy ky) zikredilir. M 9. yzylda derlenen Homeros destanlarnda mbros (mroz, imdi Gkeada), Ains (Enez), Smyrn (zmir), Klazomenai (Kilizman, imdi Gzelbahe), Sinp (Sinop), Kytoros (Cide ilesine adn veren Cideros), Perkote (> Perkosios > Bergos, imdi Umurbey) vardr. Yunanca +sss ekli olup Trkede (Yunanca adn akkuzatif biiminden) +son, +sun veya +sn eklini alan adlarn hemen hepsi, Yunan-ncesi bir Anadolu diline, belki Luwiceye veya onunla akraba bir HintAvrupa diline aittir. Ablasun, Adrmusun, Adrasan, Alasun, Alasn, Avason, Balkason, Bolasan, Boyasn, Canasn, Dadasun, fasulyasyla nl Dermason (Telmesss), Elmasun, Eylesun, Gelbulasn, Giresun, Gksun, Hormusun, Kesresun, Kean, Kiresun, Mamasun, Mudasun, Mulasun, Muncusun, Parlasan (Parnasss), Samsun (Amisss), Sineson, Tavlusun, Tersun, Trmsn (Termesss), Yaylasun (alysss) bunlardandr. Yunanca +and/+wand ile biten ve Trkede +anda, +ende, +and veya +ant eklini alan adlar Atlant, Balganda, almanda, Dalanda (Darende), Gevende, Gezende, Kalanda (Gelenbe), Karand, Karsant, Larende, Pasanda (Basant), Padyanda (Pozant), Sinand, Yalanda, Zamant gibi Yunan ncesinden devralnmtr. En az 3000 yldan beri kullanmda olduklar varsaylabilir. Byk skender
Tiglat (Dicle), Purattu (Frat), Xaran (Harran), Meliddu (Malatya), Marqasu (Mara), Matiata (Midyat), Nisibina (Nusaybin), Ziqirtu (Siirt), Serug (Suru)
7 Ngre 1990-1998, Toponymie gnrale de la France, 3 cilt, Cenevre: Librairie Droz. 8 Bach 1953-1954, Deutsche Namenkunde, Bd II/ 1 & 2: Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg. 9 Smith 1956, English Place-Name Elements, 2 cilt, Londra; (ed.) A. Mawer ve Stenton 1924, Introduction to the Survey of English Place-Names, Cambridge University Press. 10 Kretschmer 1896, Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache; tpkbasm Gttingen, 1970. Kretschmer, Yunan dili tarihi alannda r aan bu eserinde, Yunan yarmadas ile Anadoluda yaygn olan +ss- ve +nth- ekli yeradlarnn Yunan-ncesi bir dile ait olduunu ileri srmtr. Haley ve Blegen, The Coming of the Greeks adl makalelerinde Kretschmerin varsaymn arkeolojik verilerle birletirerek, +ss- ve +nth- takl yeradlarnn Anadolu ile Yunanistanda ortak olan bir Bronz a kltrne ait olduunu kantlamtr: Haley ve Blegen 1928, The Coming of the Greeks, American Journal of Archeology 32, s. 141-154.
22
Bu denli kalc olabilen yeradlar insanlk tarihine dair nemli bir bilgi kaynadr.
r analizi sayesinde aydnlatlabilir.
Anadolu kentlerinin birou Helenistik a krallarnn veya onlarn yerini alan Roma imparatorlarnn adn tar. Antioxeia > Antakya, Seleukeia > Silifke, Attaleia > Antalya, Amastris > Amasra, Mithrapolis > Midrebolu, Samosata > Samsat, Nikomedia > znikmid > zmit, Polemonion > Bolaman, Arxelaida > Erkilet, belki Prousa > Bursa bunlardan ilkine, Hadrianupolis > Edirne, Sebasteia > Sivas, Kaisaria > Kayseri, Neokaisaria > Niksar, Germanikopolis > Ermenek, Klaudiopolis > Bolu ikincisine rnektir. Trkeye alnarak bugne gelen veya 20. yzylda silinen Ermenice yeradlarnn nemli bir blm Ermeni dilinde anlam ifade etmez. Bunlarn bazlarnn Urartuca, Hurrice veya henz bilinmeyen baka yerel dillerden miras kald muhakkaktr. Mesela: Xlad > Ahlat, Sper > spir, Gamax > Kemah, Olti > Oltu, Namravan > Narman, Gars > Kars, Arce > Erci, Dercan > Tercan.
Roma dnemi ulam a hakknda nemli bir bilgi kayna olan Peutinger Tablosu ve Tabula Antoniniana gibi menzil tablolar, ancak yeradlarnn titizlikle incelenmesi sayesinde anlaml hale getirilebilmitir. Trk tarihiliinde, tarihi belgelerdeki verileri mikrocorafyadaki yeradlaryla karlatrarak verimli sonular elde eden bir isim, Kuzeydou snr illerini inceleyen Fahrettin Kirzioludur.11 Yerel bir tarihi olan Ramazan Toparl, yerel gelenekte yaayan yeradlarn inceleyerek 12. yzyldaki Miryokefalon Savann srlarn srprizli bir ekilde zmeyi baarmtr.12
Yerel kullanmda hl Snr ad verilen Bayburt ayryolu kasabas, Strabonun Roma lkesi ile Armenia arasndaki snr kaps olduunu belirttii Synoriayla ayn
Anadolu yeradlar, Yunan-ncesi Anadolu dilleri hakknda eldeki en kapsaml kaynaklardan biridir. Son yllarda Anadolu dilleri hakkndaki akademik tartmann nemli bir blm toponimler zerinden yrtlmektedir. Anadolunun Trkler (ve Krtler) tarafndan iskn srecinde klasik tarih kaynaklarnn karanlkta brakt pek ok husus, yeradla-
11 Kirziolu 1953, Kars Tarihi, stanbul, ve Kirziolu 1976 Trklerin Kafkas-illerini Fethi: 1451-1590, TTK. Titiz bir aratrmac olan Kirziolu, maalesef aratrmalarnn sonularn ideolojik nyarglarna kurban etmekten kurtulamamtr. 12 Toparl 2010, Deien Corafya ve Miryokefalon Sava, Ankara. Toparl, Bizans vakanvisi Niketas Khoniatsin eserinde geen yeradlarn Osmanl ve Seluklu kaynaklarnda geen yeradlaryla ve halk belleinde yaayan adlarla titiz ekilde karlatrarak bugnk Eirdir Glnn boum yerinden dou-bat istikametinde geen tarihi bir yolun varln kantlar. Tarihiler arasnda uzun sreden beri bilmece niteliinde olan Myriokephaln mevkiini, halen Eirdir Glnn ykselen sular altnda kalm olan Yenice Kprs mevkiine yerletirir.
23
yer midir? O halde imparatorluk snr MS 1. yzylda bugnk GmhaneBayburt il snr myd? 20. yzyl banda blgedeki Rum/Ermeni yerleimleri snrnn bununla tam olarak akmas tesadf mdr?
anakkaledeki Alexandreia Troas ren yeri, halk arasnda Eski stanbul adyla tannr. Bunun yaknndaki Kestanbol kaplcas, Yunanca Palaia Konstantinpolis (eski Konstantinopolis) adndan evrilmi olmaldr. Bu isim oradaki harabelerin stanbula benzerliinden dolay verilmi olabilir mi? Yoksa stanbul bakent olmadan nce Konstantin kenti buras myd? Kumburgaz ad 17. yzyl kaynaklarnda Konom veya Kunum burgaz olup, muhtemelen Bizansn hazine nazr olan Oikonmostan defterdar kulesi gibi bir anlam dndrr. Bu kulenin bugn izi var mdr? Ermenice ad Manawazgerd (Manawaz kalesi) olan Malazgirt hisarna adn veren kii, Urartu kral soyunun kurucusu olarak yaztlarda anlan Menuwasla ayn kii midir? imdiki ad Gazi mahallesi olan Rize Pazarn Honiin kynde yaayp (Lazca ve Trke dnda) ayr bir dil konuan halkn varl Evliya elebiden beri kaydedilmitir. Acaba bu halklar, Krt veya Trkmen asll Rivan airetinin Honiin koluyla balantl olabilirler mi? Erzurumun spir vadisine adn veren antik Speiroi kavmi ile, Ermeni kaynaklarnda Van Bakaledeki spiriz Dayla balantl olarak anlan halk ayn mdr? Antik Yunan kaynaklarna gre tpk Grccedeki gibi sa+ nekiyle yerad yapan bu kavim, Grclerle balantl myd?
Gristan (gvur mezarl) > Gristan > Grenli > Sugren. Gristan genellikle ren yerlerine, zellikle nekropollere verilen addr. Yaplan i, arkeolojik sit alanna apartman yapmaktan farkszdr. Rumanls (Rum kilisesi) > Gvuramls > Gzelaml. Kilisenin izi tahrip edilmitir. Baladiyanos (Rumca Palatinos sarayl) > Biladyunus > Yunuseli. Bizans tarihinden bir sayfa silinmitir. ingrlar (ingeneler) > enger > imdar > Kavakz. Etnik gemi silinmitir. Kanlkla (Kanl aireti kla) > anlkla. stelik Trk etnik gemii silinmitir. Karalar (Araplar veya Fellahlar anlamnda) > ztrk. Bu kez kastl sahtecilik vardr. Kaak inaata Trk bayra ekme gelenei akla gelmektedir. Hacaa (dilek iin ziyaret edilen kutsal aa) > Acaa. Kltr miras silinmitir. Karada (kara ekya) > Karaday. Yerel tarih silinmitir.
13 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 23.07.1983 tarihli ve 18113 sayl Resmi Gazete.
24
lkemizde yakn yllara kadar vatani grev saylan, ya da en azndan bu bak asyla mazur grlen kilise vb. tahripilii gnmzde su kabul edilmekte ve 2863 sayl kanunun 65/a maddesi uyarnca 2 ila 5 yl hapisle cezalandrlmaktadr. Bundan 50 yl nce Van Gl evresindeki tarihi manastr ve kiliseler sistemli olarak yktrlm ve Ahtamar Kilisesi de bu ykmdan tesadf eseri kurtulabilmiken, bugn bu kilise muazzam paralar harcanarak devlet tarafndan onarlmaktadr. Eski eserler konusunda grlen bu zihinsel evrimin henz eski yeradlar konusuna yansmam olmas zcdr.
Tarihi yeradlarnn, bu saylanlar kadar nem ve zellik tayan kltrel varlklar olduu aktr. Yaygn inancn tersine kltr varlklarn korumaktaki ama turist gelsin dviz braksn deildir. Bu varlklar insanln ortak kltrel miras olduklar iin korunur. Kaybolmalar, insanln kltr hazinesine kestirebildiimiz veya bugn iin kestiremediimiz bir zarar verecei iin deerli saylrlar. Trkiyenin taraf olduu Dnya Kltrel Mirasnn Korunmasna Dair Szlemenin gereke metni de ayn manta vurgu yapar: Kltrel ve Doal mirasn herhangi bir parasnn bozulmasnn veya yok olmasnn, btn dnya milletlerinin miras iin zararl bir yoksullama tekil ettii []. Trkiyede eski yeradlarn deitiren ve unutturmaya alan zihniyetin, ayn zamanda gayrimslimlere ait tarihi kilise, ant, mezarlk, yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip eden anlay olduu bilinir. Bu iki proje ayn dnemde ve muhtemelen ayn kadrolar eliyle yrtlmtr.
Trkiyede eski yeradlarn deitiren ve unutturmaya alan zihniyetin, ayn zamanda gayrimslimlere ait tarihi kilise, ant, mezarlk, yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip eden anlay olduu bilinir. E. YERADLARI YEREL KMLN BR UNSURUDUR
Yeradlar sadece belge deeri tamaz, ayn zamanda yerel (ve blgesel, ulusal) kltrn tanmlayc bir gesi olarak nem tar. Baz yeradlar ulusal kltre mal olmutur. stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Erzurum, Trk veya Trkiyeli kltrel kimliinin yap talardr. Bunlar karldnda Trk ve Trkiyeli kavramlarnn ii boalr. Ayn ekilde Krinta, ufaruksa, Hundez ve Kono karldnda Oflu kltrel kimliinden geriye ok ey kalmaz. Ketizmeni, Kastal, Palavar olmayan Elbistan, anlamsz bir isim olur. Bu isimler, Trkiyeli ya da Oflu veya Elbistanl kimliini oluturan kolektif hafzann geleridir. Zengin armlar vardr.
25
Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, bu anlamda, eski evleri ykp yerine apartmanlar yapan an ve zihniyetin eseridir. Bu ikisinin kltrel sonular da aa yukar ayndr.
Daha nemlisi bu armlar, yabanclarn ayn konuya dair armlarndan farkl armlardr. Ketizmen, Elbistanl olmayan birine anlam ifade etmez; etse de muhtemelen yanl anlam ifade eder. Dolaysyla Ketizmen adna yklenen veya yklenmeyen anlam, bir Elbistanly Elbistanl olmayandan ayrr. Yerel kltrn mal olan hikyelerde, masallarda, arklarda, trklerde, deyimlerde, ataszlerinde, grsel imgelerde bu adlar yer alr. Kiiler, topluluk iindeki ilikilerinde kendilerini bu adlardan oluan bir zihinsel corafya iine yerletirerek tanmlarlar (u kii zmirlidir Konoludur, yle yle olur, filan bilir, falan anlamaz). Bu isimlerle rlm bir zihin dnyas sayesinde kendilerini bakalarndan mesela bir Brezilyaldan veya Yozgatldan farkl ve baz bakmlardan daha deerli hissederler. Bu sayede kiilik kazanrlar. niform bir insanlk denizi iinde yok olmaktan kendilerini korurlar. Modern bireyci dncenin varsaydnn aksine, kiiler toplumda sadece veya ncelikle bireysel zellikleri ve kazanmlaryla ayrmazlar. ncelikle eitli kademelerdeki
kolektif kimlikleriyle tanmlanr ve bakalarndan ayrrlar. Mensup olduklar gruplara dayanarak kiisel deer ve saygnlk talep ederler. Kolektif kimliklerin en nemlilerinden biri olan yerel kimlii tahrip etmek, bu anlamda, kiileri toplum iinde yalnz ve plak brakmakla edeerdir. phesiz silinenler yerine ortaya kan yeni yeradlar da bir sre sonra zihinsel corafya iinde yerlerini alr. Gesi silindikten bir sre sonra Bayurdu anlam kazanabilir; kltrel kimliin gesi haline gelir, armlar biriktirir. Temel toplumsal ihtiyalarn ilelebet karlksz kalmas dnlemez. Gelgelelim, ortada telafisi mmkn olmayan bir kayp vardr: Yzlerce yllk bir kltrel birikim, zengin bir armlar yuma kaybedilmitir; kuaklar boyu yontulup ekillenmi bir kltrel varln yerine, sfrdan yenisinin ina edilmesine giriilmitir. Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, bu anlamda, eski evleri ykp yerine apartmanlar yapan an ve zihniyetin eseridir. Bu ikisinin kltrel sonular da aa yukar ayndr.
26
nc Blm
27
28
Deitirmenin amac, a) toplumun gemile bann koparlmas, b) egemen olan bir dil veya kltrn etkisinin krlmas, c) devletin siyasi tahayylne daha uygun bir toplumsal kimlik bilincinin ina edilmesi olabilir.
gerek nitelik bakmndan dnyadaki emsallerden ayrlr.
29
ii. Uluslararas sahada kabul gren eksonimler15 yerine yerel endonimlerin dayatlmas, ayn ilkenin bir baka uygulamas olup emperyalizm-sonras an tipik tezahrleri arasndadr. Hindistann bamszlndan sonra Britanya mparatorluu dneminden kalan ok sayda yerad yerel dildeki isimlerle deitirilmitir (rnein: Bombay, Madras ve Calcutta yerine Mumbai, Chennai ve Kolkata). Burmann 1988de Myanmar olarak dzeltilmesi, gen Trkiye Cumhuriyetinin Constantinople yerine stanbulda diretmesi rnek verilebilir. iii. Avrupa Birliinde baskn eilim, yerel dil veya lehedeki endonimlerin ulusal dildeki eksonimlere tercih edilmesi ya da iki biimin yan yana kullanlmas ynndedir. Katalanca, Baska, Bretonca, Galce ve sko Gaelcesindeki yeradlar, ilgili lkelerde ulusal dilin yan sra resmi kullanma da sokulmutur. Slovakyann, Macar aznln kulland Macarca adlar tanmaya direnmesi eletiri konusudur. Katalonyada Franco dneminde kamu alannda yasaklanm olan Katalan dili, 1979dan bu yana blgesel ynetimde tek resmi dildir. Blgesel ynetimin resmi ilemlerinde Katalanca yeradlar, ulusal ynetimde ise ou zaman spanyolca (Castellan) adlar kullanlmaktadr. Blgedeki karayolu levhalarnda, iki dilin kullanld otoyollar dnda, Katalanca egemendir. Galler yerel parlamentosunun 2007 tarihli Gal Dili Planna (Welsh Language Scheme/ Llywodraeth Cynulliad Cymru) gre,
karayollarnda tm yerleim birimi adlarnn iki dilli olarak gsterilmesi zorunludur. Hangi dilin nce gsterileceine yerel ynetim karar verecektir. rlandann bamszlndan sonra bu lkede kullanlan ngilizce yeradlarnn birounun yerine (rnein Kingston yerine Dn Laoghaire) veya onlarn yan sra (rnein Dublin ile birlikte Baile tha Cliath) Gaelce adlar resmi kullanma sokulmutur. iv. Kanadada fiziksel corafya adlarnn Franszca ve ngilizce versiyonlarnn yan yana kullanlmas yasa gereidir; buna karlk yerleim birimleri yerel nfusun tercih ettii dilde tek resmi ada sahiptir. 1987de Frobisher Bay kasabasnn adnn qaluit olarak deitirilmesinden bu yana, kuzey blgesindeki nuit yerleimlerinin hemen hepsi nuit dilinde resmi adlara kavumutur. v. Yeni Zelandada 1946da yasayla kurulan Yeni Zelanda Corafya Kurulu (New Zealand Geographic Board), yeradlarnn ngilizce ve yerel Maori dilindeki biimlerini yan yana kullanma politikasn (dual naming policy) benimsemitir. Ada lkesindeki da, akarsu, krfez vb. fiziksel corafya birimlerinin hemen hepsi ve yerleim adlarnn bir blm, resmi kullanmda ift isimle anlmaktadr. Grld gibi bu rneklerin her birinde, dk statde olan yerel dilin, stn saylan ulusal veya uluslararas dile kar pekitirilmesi veya n plana karlmas sz konusudur. lkemizde Krte yeradlarn canlandrma talebi de bu ereveye uyar. Egemen kltrn empoze ettii adlar yerine, yerel halkn fiilen kulland ve Krte kabul ettii adlara dn nerilmektedir. Oysa Trkiyenin Trkeletirme ad altnda giritii i temelde bundan farkldr. Baka bir
15 Exonym: d adlandrma. Zdd endonym: i adlandrma. Mnchen endonim, Mnih Trke eksonimdir. Blgenin yerel lehesinde ayet kentin ad baka bir ekilde syleniyorsa, o leheyi savunanlar Mnchen adnn Yksek Almanca eksonim olduunu, yerel lehedeki biimin tercih edilmesi gerektiini ileri srebilirler.
30
dile veya kltre ait adlar kaldrlp, onlarn yerine Trklerin veya Trke konuanlarn tercih ettii birtakm adlar getirilmemitir. 15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne yerel ne de resmi bir gemii olan, tamamen brokratik yaratcln eseri olan yeni adlar retilmitir. Etnik aznlklarn yan sra Trklerin ve Trke konuan resmi makamlarn da kulland binlerce yerad, devlet tarafndan retilen yeni adlarla ikame edilmitir. Genel politika gerei, bu adlarn ses ve anlam bakmndan eski adla alakas olmamasna zen gsterilmitir. stisnalar ok enderdir. Konstantinopl/ stanbul rnei gibi, zaten teden beri Trkler arasnda kullanlan yerel adn resmi kimlie kavuturulduu rnekler ok az saydadr. Bunun gibi, belki 20-30 rnekte Krte adn tam evirisinin Trkede kullanldna tank oluruz; bunlarn bir blmnn, resmi ad deitirme ileminden nce ve ondan bamsz olarak Krt ve Trk dillerinde ayr ayr kullanlan adlar olduunu varsayabiliriz. Ancak bunlar bir yana braklrsa, rneklerin ezici ounluunda ama, baka bir dil topluluunca tercih edilen adlar yerine Trklerin kulland adlar ne karmak deildir.
15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne yerel ne de resmi bir gemii olan, tamamen brokratik yaratcln eseri olan yeni adlar retilmitir.
Antik adan beri unutulmu olan Hraklion ad canlandrlmtr. Delphoi antik kentinin ad Ortaadan beri deien ilevi dorultusunda Marmarion (mermerlik) olmuken, eski isim yeniden ihya edilmitir.16 Yaplan ii, Atina kentinin talyan ve Osmanl eseri olan zengin tarihi dokusunu bozup kent merkezinde krk dkk talardan oluan dev bir arkeolojik alan yaratan zihniyetle kyaslayabiliriz. Ama en azndan teorik olarak, yaplann tahribat deil koruma olduu ileri srlebilir. Ayn ekilde Ermenistan Cumhuriyetinde 1924 ve 1991den sonra Trke yeradlarnn silinerek Ermenice tarihi adlarn geri getirilmesindeki amacn hakiki adlara dn olduu savunulmakta ve Trkiyedeki uygulamayla kyaslama giriimleri iddetle reddedilmektedir.17 Geri dnn limiti nedir? Elli yldan sonra Trkiyede eski yeradlarna dnmek bizce hal makul grnyor. Filistinli Araplar altm yl
B. ESK ALARA DN
Yunanistan rneinde durum yine farkldr. Bu lkenin bamszla kavumasndan bir sre sonra Trke, talyanca, Slavca, Vlaha ve post-klasik Yunanca kkenli olan yeradlar Yunan ulusal kimliine aykr saylarak, antik Yunanca yeradlar canlandrlmtr. ki bin yl srm bir igal ve bozulma dneminin ardndan, hakiki adlara geri dnld savunulmutur. rnein Giritin en byk kentinin ad 7. yzyldan itibaren Arapa Xandak (hendek), ge Bizans Rumcasnda Khandaks ve Osmanl Trkesinde Kandiye iken, 1913te akademik bir kurulun kararyla
16 Anadoluda Yunan igali altndaki birok yerin adnn 1921-1922de ayn anlay dorultusunda antik Yunanca isimlerle deitirildii anlalyor. 1922de ksa bir sre Solmisss adn alan Krknca/irkince ky ile Maiandroupolis ad verilen Ske bunlardan ikisidir. 17 Eprikyann corafya szlne gre bugnk Ermenistan Cumhuriyeti snrlar iinde bulunan ky ve kasaba adlarnn yaklak yars Trke kkenli iken, bunlardan 600 kadar 1924-1988 yllar arasnda Ermenice adlarla deitirilmitir: Eprikyan 1901-1903, Resimli Corafi Szlk. Bu dneme ait tam gibi grnen bir liste http://www. isagambar.az/cefer-giyasi-eng.htm#book3 adresinde mevcuttur. Azeri nfusun yaad 90 kadar yer Trke/Azerice adn korurken, bu adlar da 1991 ylndaki bamszlk ilanndan sonra deitirilecektir.
31
sonra hl sraildeki yerlerin eski Arapa adlarn kullanmakta srarcdr. Pragda komnist ynetimin devrilmesinden sonra bir gnde 1948in sokak ve semt adlarna geri dnlmtr, buna karlk 1918in (Almanca) adlarna dnmek akla gelmemitir. 2000 yl nceki Yunanca adlara dn bunlarla ayn mdr? Deilse, zaman am sresi nedir? Bunlarn kolay sorular olmad teslim edilmelidir.
Yusufeli) grlr. 1916da Giresun kazas iin ttihad, Rize sanca iin Terakki, Arhavi iin Tekilat, Hopa iin Cihadiye, iran kazas iin Trkili, Srmene kazas iin Trkyuvas adlar nerilmise de, uygulamaya geilmemitir. 1922-1926 arasnda treyen 30 civarnda Mustafakemalpaa (Kirmasti), Kemalpaa (Nif, Makriyali, Vavri), Mustafapaa (Sineson), Gazipaa (Selinti), Kemaliye (Ein, Mendehorya, Tirse) ve benzerleri, ayn gelenein Cumhuriyet dneminde devam ettiini gsterir. 1925te tarikatlerin yasaklanmasnn ardndan eyh veya tekke szcn ieren 20ye yakn yeradnn Iklar olarak dzeltilmesi benzer bir anlayn rndr. Ancak iin tabiat gerei bu tr adlandrmalar, toplam yeradlar mevcudunun ok kk bir orann temsil eder. 1960 ylnn Sovyetler haritasna kaba bir bak, yeradlarnn ancak %1 kadarnn siyasi nitelik tadn gsterir. Trkiyede de Cumhuriyet dneminde ak bir siyasi ve ideolojik dnceyle verilen adlarn says, deitirilenlerin binde n bulmaz. Cumhuriyetin ilk be ylnda rejim liderinin adn alan birka yer ile, 1980den bu yana patlama gsteren Ataky, Atakent, Ataehir, Atayurt vs.ler bunda en byk pay tutarlar. lgintir ki topyekn deitirmenin gerekletii 1928-1980 aralnda verilen adlarn neredeyse tamam, Pnarba, Armutlu, Karabelen, Esentepe vs. gibi siyasi adan ntr isimlerdir. Sonu olarak, Trkiyenin Cumhuriyet dneminde uygulad ad deitirme politikas, dnyada emsalleri bulunan a) yerel dili yceltme, b) gemie dnme ve c) siyasi sadakat bildirme modellerinden hibirine tam anlamyla uymamaktadr. Yaplan ey, hem nitelii hem de nicelii bakmndan, nevi ahsna mnhasrdr.
C. SYAS SMGE-SMLER
Kent ve kasabalara devletin ideolojik nceliklerini yanstan adlar verilmesi, en eski devletlerden beri sk rastlanan bir olgudur. Helenistik a krallar ve Roma imparatorlar, yzlerce kenti hkmdar adlaryla onurlandrmlardr. Meksika kentlerinin birou Meksika bamszlk savann kahramanlarnn adn tar. Sovyetler Birliinde arlk dnemini anmsatan veya dini deerlere referans yapan pek ok yerad, rejim nderlerini veya proleter, ekim, devrim, kzl, parti, komsomol, dou, vatan, orak-eki, makina, fabrika gibi siyasi simgeleri ieren adlarla deitirilmitir. Trkiyede siyasi adlandrma akm, grebildiimiz kadaryla, 1860larda mantar gibi oalan Aziziyelerle balar. Abdlhamit yllarnda tespit edebildiimiz 100 dolaynda Hamidiye, Hamidabad, hsanhamid, Eserihamid, Kemerihamid, mranhamid, Ltfihamid, Bnyanhamid, Mamuretlhamid vs. vardr. Yine bu dnemde padiahn kz ve erkek ocuklarnn ad Selimiye, Burhaniye, Nazmiye, Abidiye, Nuriye gibi yerleimlere verilmitir. ttihat ve Terakki dneminde bir tek Talatiye (buna karlk yeterli sayda Readiye ve veliaht Yusuf zzeddin Efendi onuruna bir adet
32
Drdnc Blm
33
34
Yanl Gerekeler
Trkeletirme lehine yaygn olarak gsterilen gerekelerden ikisi zerinde ksaca durmakta fayda vardr.
Bir yeradnn kkeninde Yunanca, Krte, Luwice veya Aramice olmas, o yeradnn Trke olmad anlamna gelmez. stanbul, Ankara ve zmir Trkeye Yunancadan alnm adlardr. Ancak bu adlar Trk dilinin unsuru haline gelmi, Trkeye zg fonetik dnmlere uramtr; Trke olarak alglanr, Trke cmlelerde kullanldklarnda yadrganmazlar. Trke iirlerde, romanlarda, trklerde, deyimlerde, tarihi belgelerde, szlemelerde, reklam metinlerinde, kataloglarda sorunsuzca yer alrlar. Ar birtakm ideolojik sylemler dnda kimse bu adlarn Trke olmadn iddia edemez. Buna karlk Konstantinpolis, ngira ve Smrni de etimolojik adan Trkesiyle ekkenli olduu halde Trke deil Yunancadr. O ekilde alglanr, yabanc saylr ve gerektiinde duygusal tepkilere konu olabilirler. Evree yollar dar, Gesi balarnda dolanyorum, Erkilet gzeli balar bozuyor, Niksarn fidanlar, Buras Mutur yolu yokutur trklerinde geen yeradlarndan ilk drd Rumcadan, sonuncusu Ermeniceden devirmedir. Trkenin en popler halk ezgilerinden birkana konu olmu bu adlar Trke saymamak akla ziyandr. Buna ramen ikisi Evree ve Gesi Trke olmadklar gerekesiyle 1960ta Kadky ve Bayurdu olarak deitirilmi, ancak yakn yllarda, belki bu trklerin de delaletiyle, iade edilmitir. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti yabanc adlar deil, yabanc kkeni olan baz TRKE adlar deitirmitir.
A. TRKE DEL
Birinci iddia udur: Yeradlar Trke olmad iin deitirildi. Trkiye Trklerindir, dolaysyla yeradlarnn da Trke olmas doaldr. Bu iddia apak bir ekilde yanltr. Deitirilen yeradlarnn tm Osmanl ve TC resmi belgelerinde dzenli olarak kullanlan adlardr. Bu belgeler Trkedir, baka bir dilde deildir. Baka dildeki yer adlarn TC ynetiminin deitirmesi mantken ve hukuken imknszdr. TC ynetimi ancak Trkedeki resmi yer adlarn deitirebilir. Trke resmi kaytlarda yer almayp baka dillerde olan baz yeradlar, bu projeye ait web sitesinde yeri geldike gsterilmitir. Ancak bunlar hibir ekilde deitirilen yeradlar kategorisinde mtalaa edilemez. stanbulun Ermenice ad Bolistir. Bu ad hibir tarihte deimemitir. Kentin Ermenice ad hl budur. Keza Yunanca Konstantinpolis ad da deimemitir. Deitirilmesine teebbs dahi edilmemitir. Nazmiyenin Zazaca ad Ksldir. Trke resmi belgelerde hibir tarihte kullanldna tank olmadmz bu adn deitirilmi olduunu ileri sremeyiz. Trkiye devletinin Zazaca adlar deitirme yetkisi yoktur; bu ynde bir giriimi de grlmemitir.
35
Yaplan ie Trkeletirme adn vermek yanltr. Tektipletirmek, devletletirmek veya Trkletirmek daha aklayc terimlerdir.
Ermenice kkenli de olsa artk Trkedir, o yerde benim DE hakkm var mesajn verir. Sahte bir adla gemii perdeleme abas ise, gerein aslnda yabanc ve rahatsz edici olduunu kabullenmektir. kincisi, Ermeni iddialar fikrini bir an iin ciddiye alsak da, o iddialar yeradlarna dayandrlamaz. nk Birinci Dnya Savandan nce Trkiyede Ermeni nfus ounluuna sahip olan yerlerin yardan ounun o tarihte kullanlan ve Ermeniler tarafndan benimsenen ad Trkedir. 20. yzyl banda Ermenice kkenli ad olan yerlerin byk ounluu ise o tarihte Trk veya slam yerleimidir. Dolaysyla 17. yzyla veya daha ncesine gidilmedii srece Ermenice adlara dayanarak herhangi bir hak iddia etmek, iddia edeni zor durumda brakmaktan baka sonu vermez. Ayn durum Rumca yeradlarnda da geerlidir. Trabzon ve Rize blgesindeki Rumca isimli yerlerin tamamna yakn en az 17. yzyldan beri slam nfus ounluuna sahip olmutur. Buna karlk 20. yzyl banda Trakya, Ege ve Bat-Orta Karadeniz blgelerindeki Rum kylerinin %80 kadarnn ad Trkedir. Bugnk Krt yerleimlerinin yaklak te biri 20. yzyla Trke adlarla girmitir. Rus ynetimindeki Kars oblastna ait 1886 tarihli resmi verilerden aldmz aadaki liste, bu olguyu arpc bir ekilde gz nne serer 18 (E harfi Ermenice, G Grcce kkeni kesin olan adlar gstermektedir).
Ermeni kyleri: Ayakgedikler, Bagedikler, Bayraktar, Bulank, rgan, Hamzagerek,
18 Badem 2010, arlk Rusyas Ynetiminde Kars Vilayeti, Birzamanlar Yaynclk, stanbul. simler, tezimizi vurgulamak amacyla seilmitir; Trke ad olan Trk, Krte ad olan Krt kyleri de vardr.
36
Hasiftlik, Karaxa, Karakale, Mezra, Ouzlu, Ortagedik, Tazekent, Bykpirveli, Ermeni Akzm, Kzlakak, Krekdere, Akakale, Celal, Glhayran, engilli, Karaba, Ermeni Pifik, Armutlu, Baky, rk, Baykara, Beliahmet, Dlbentli, Eskigazi, Ortakale, Stl Purut. Rum veya Hayhorom (Rum kilisesine mensup Ermeni) kyleri: Azat, Hacveli, slamsor, Maarack, Maksutuk, Vezin, ilehane, Oluklu, Ortaky, Handere, Karakurt, Karaurgan, Krolu, Mescitli, Srbasan, Yeniky, Bezirgngeit, plakl, Kaml, Karakilise, Tuygun, Yenice. Trk ve Alevi Trkmen kyleri: Ergine (E), Mkz (E), Cedere, Perkit, Vanaza (E), Purut (E), Srazkom (E), Trapenek (E), Sipanazat (E), Sipikor (E Surp Krikor), Bendivan (E), Zikaristav (G), Tatulet (G), Vartmana, Abur (E), Okam, Zurzuna.
Karapapak kyleri: Kinegi (E), Dalaver (E), gnazor (E), Kamo, Sosgert (E), Suxara, Urta, Meredis, Zinzal, Pokraen (E). Mslman Krt kyleri: Aroari (E), Abuaban, Artadut Stl, Kavakl, Trkmeen, inami (E), Kasor (E), Panavas (E), Pifik (E), Zarapxane, Aykos (E), amik, Pertik (E), Altunbulak, Kzlkilise, Oku, Lehimli, Nebiolu. Yezidi Krt kyleri: Pkner (E), Ksestl, Sanky, atrolu, irin, Harabesusuz.
Eer ama Kars ilinde Ermenilerin gemi tarihe dayal birtakm haklar ileri srmesini nlemekse, mantken Bayraktar, Ouzlu, Akakale ve Mescitli gibi adlarn da gizlenmesi gerekecektir, nk bunlar da Ermeni kydr. Bunun anlamsz olduunu belirtmeye gerek yok.
37
38
Beinci Blm
19 Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi, stanbul Vilayet Mektupuluu, nr. 000955, 23 Knunuevvel 1331 (6 Ocak 1916) tarihli Enver Paaya ait talimatname. (Sait etinolunun zel arivinden alnmtr.)
41
Enver Paa Birinci Dnya Savann en karanlk dnemlerinden birini u msaid zamanmz olarak deerlendirmektedir. Uluslararas haberlemenin ve diplomatik etkileimin minimum seviyeye indii bu dnem, uzun vadeli bir ulusal projenin yrrle konmas iin uygun zaman olarak grlmtr.
Burada ilgi ekici olan birka noktaya deinilmelidir. i. Ad deitirilecek olan yerler Ermenice, Rumca ve Bulgarca, hasl slam olmayan milletler lisanyla yadedilen yerlerdir. Cumhuriyet dneminde bu politika srdrlecek, ancak slam olmayan milletlerin dillerine bu kez Krte ve Arapa gibi slam olan fakat Trk olmayan toplumlarnn dilleri de eklenecektir. ii. Enver Paa Birinci Dnya Savann en karanlk dnemlerinden birini u msaid zamanmz olarak deerlendirmektedir. Uluslararas haberlemenin ve diplomatik etkileimin minimum seviyeye indii bu dnem, uzun vadeli bir ulusal projenin yrrle konmas iin uygun zaman olarak grlmtr. Bu ifade, ttihat ve Terakki hkmetinin ayn dnemde uygulad dier ulus inas projelerinde de, yenilgi ve ykm korkusunun getirdii bir panikten ziyade, ayn soukkanl ve oportnist bak asnn etkili olabileceini dndrr. iii. sim listeleri askeri ve sivil karma kadrolar tarafndan hazrlanacak, fakat Harbiye Nezareti karargh tarafndan onaylanacak ve yine karargh tarafndan iileri ve posta idaresine tamim edilecektir. Ayn yap Cumhuriyet dneminde de ana hatlaryla korunmutur. Ad deitirme sreci silahl kuvvetlerin ynetimde arlnn artt dnemlerde hzlanm,
askeri vesayetin zayflad dnemlerde duraksamtr. iv. Ad deitirme projesi ayn zamanda tarihin militarizasyonunu ierir. Adlandrmada ncelikle gz nne alnacak temalar mefahir-i askeriyemiz ve anl hadisat olacaktr. Ancak bunlar bulunmad zaman, namuslu ve memleketine nafi hizmetlerde bulunmu zatlar, mevkiin daima mebzul ve maruf olan mahsulat vb. isim kayna olarak kullanlabilir. v. Yeni seilecek adlarn eskileriyle ses veya anlam bakmndan benzemesi tavsiye edilmitir. Oysa Cumhuriyet dneminde izlenecek olan siyaset bunun tersidir; bu dnemde yeni adlarn eskileriyle ses veya anlam bakmndan benzememesine zellikle gayret edilecektir. Bu anlamda Cumhuriyetin yaklam Enver Paannkinden daha radikaldir. Eski adlarn hibir iz brakmayacak ekilde silinmesi hedeflenmitir.
42
Dnemin en hacimli deitirme operasyonunun uyguland yer Trabzon vilayetine bal Rize sancadr.20 Bu sre zerinde ksaca durmakta fayda vardr. Sancak dare Heyetinin ky ve mahalle adlarnn deitirilmesine ilikin ald karar, Trabzon vilayetinin 2 Knn-i Evvel 1329 [15 Aralk 1913] tarihli telhisiyle Dahiliye Vekletine bildirilmitir.21 Belgede 224 yerad ele alnmtr. Bunlardan Trke anlam olan 17si ibka edilmi (korunmu), dier 207 yerin ad deitirilmitir. Deitirme oran %92,5tur. Deitirilen adlarn Ermenice olan 10 kadar hari tm Rumca veya Rumca vastasyla aktarlm eski dillerdedir. Trke olmad halde ad korunan tek yer, sancak merkezi olan Rizedir. Belirtmek gerekir ki bu tarihte Rizede (merkezdeki kk bir aznlk dnda) Rum nfus yoktur. Muhtemelen 16. yzyldan itibaren egemen dil Trke olmu, en ge 17. yzyldan itibaren merkez kasaba dnda gayrimslim Rum nfus kalmamtr. Dolaysyla Trke konuan Mslman ahalinin Rumca yeradlarn yaklak 400 yldan beri koruduu grlr. Korunan adlar resmi kaynaklarda kaydedilmi olan ky ve mahalle adlaryla snrl deildir. Blge kltrnde hemen her mevki, yayla, tarla, iftlik, ev, vadi, tepe, kpr, kaya vb.nin ad vardr ve byk ounluu Trke olmayan
bu adlar halen rutin bir ekilde kullanlmaktadr. 1913te verilen yeni adlarn ezici ounluu, o yerin doal konumunu veya fiziksel zelliklerini az ya da ok yanstan, doal isimlerdir: Akpnar, Bayrky, anakeme, ataltepe, Deirmendere, Elmal, Glyayla, ncesrt, Karaaa. 20ye yakn yere meslek ad verilmitir: Balklar, akmaklar, Fclar, Halatlar, Ekmekiler, Dlgerli, Sepetiler, Sabuncular, airler, Aklar, Yaclar. Yine 20 kadar yer, orada bulunan hayratn veya hayrat sahibi bir gerek kiinin adn almtr: Tekkeky, Adacami, Medrese, Tophane; slampaa, Kaptanpaa, Caferpaa, Bahaeddinpaa, ataklhoca, Azaklhoca, ukurluhoca, Glbahar. 4 kye, dnemin usul gerei hanedan mensuplarnn ad verilmitir (Bunlardan, 1913te verilen ya da en azndan da o tarihte resmileen Hamidiye dikkate ayandr): Readiye, Hamidiye, Selimiye, Muradiye. Milli, hamasi veya tarihi nitelikte olan hibir yerad yoktur. O tarihte verilen 207 yeni adn 190 kadar halen kullanlmaktadr. 11 ad daha sonra tekrar deitirilmitir. Bunlarn birounun, olumsuz armlarndan tr reddedildii anlalyor. (kencedere mekanik pres deresi anlamndayken farkl anlama ekilebilir. Tatlsu, blgenin yaygn travmas olan dnmelik ihtimaline iaret edebilir. Manastrky keza olumsuz bir gemiin izini tar. Sepetiler seyyar satcl ve belki ingenelii dndrr. Yetimhoca yrede sayg duyulan bir tarihi kii olduu halde fazlaca alakgnlldr. Bozukkale, Kabakky, Sinekli ve Kseli, doduu yerden dolay vn duymak isteyen birini tatmin edecek adlar deildir.)
20 Bugnk Rize ilinin bat blmne tekabl eden Rize sanca, Rize (bugnk Merkez, Derepazar, Gneysu, yidere), Karadere (Kalkandere), Kuray Seba (kizdere) ve Mapavri (ayeli) kazalarn kapsamaktayd. lin dou blmn kapsayan Lazistan sanca deiimden etkilenmemi, o blgedeki yeradlar ancak 1960ta Trkeletirilmitir. 21 Babakanlk Arivi DH. D. 97-2/25. (http:// muhammetsafi.blogcu.com/osmanlibelgelerinde-cayeli/626352 adresinde faksimile mevcuttur.)
43
Bunlardan baka 3 yer de Cumhuriyet dneminde ile veya bucak merkezi stats kazandklar iin, genel teaml gerei idari birimin adn almtr: Fetekoz > 1913 Hamidiye > bugn Gndodu; Muriva > 1913 Yenipazar > ayeli; Aspet > 1913 Fethiye > yidere.
Enver Paann tamimi zerine tekrar harekete geen Trabzon Vilayet Encmeni, nihayet 1 Haziran 1332de [14 Haziran 1916] vilayetin tmne ait nihai deiiklik listesini onaylam ve 20 Haziran 1332de Dahiliye Nezaretine gndermitir. Yirmi sayfadan oluan bu liste, bugnk Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Gmhane ve Rize illeriyle Artvinin Hopa ve Arhavi ilelerini kapsamaktadr.23 Listenin Trabzon merkez sancana ait blm tam, geri kalan ksm ise zet olarak yaymlanmtr. nceleyebildiimiz 450 dolaynda yeni yeradnda u zellikler dikkati eker:
Trabzon merkez sancanda deitirilen ad oran, Rizedeki gibi %90n zerindedir. Doa temal yeradlar ounluktadr; ancak Rizenin aksine bunlarn adeta bir hazr adlar kataloundan seildii hissedilir: Armutlu, Ayvack, Cevizli, Dzce, Elmada, Fndkyeri, deli, Kestanelik, Kprl, Kuyucak, Stl, Yamal.
Daha nce grlmeyen siyasi ve hamasi temal yer adlar %5e yakn bir oran tutar: ttihad, Terakki, Tekilat, Cihadiye, Trkili, Trkyuvas, Alptekin, Barbaros, Erturul, Piyalepaa, Kolakmustafaaa, Plevne, Derne, Trkmenli.
Bundan, dnemin ricalinden bazlarnn, hatta belki Dahiliye Nazr Talat Paann, ad deitirmeye muhalif olduu sonucu karlabilir. Sonuta sadece yukarda incelediimiz Rize sanca ile, 1914te onaylanm olan Vakfkebir kazasnn (bugnk Vakfkebir ve arba ileleri) yerad deiiklikleri kalc olmutur. Bu iki yer dnda Trabzonda eski yeradlar Cumhuriyetin ilanndan sonra kullanmda kalm ve ancak 1960 yl dolaynda yeniden deitirilmitir. Vakfkebir ve arba ileleri hari tutulmak zere Trabzon ilinde Cumhuriyetten nce var olan 575 civarnda ky ve mahalleden %92 kadarnn ad 1960 ylnda deitirilecektir.
Liste, hayata gemeden rafa kaldrlmtr. Bunun asl nedeni, belki Trabzon vilayetinin byk bir blmnn ubat 1916dan itibaren Rus igaline girmi olmasdr. Bunun yan sra, Dahiliye Nezareti 2 Haziran 1332de ald bir kararla askeri ktalar arasnda yaplan yazmalarda zddiyet ve karkla sebebiyet verecei iin seferberlik sonuna kadar adlarn deitirilmemesini, yaplan deiikliklerin de seferberlik sonuna kadar ertelenmesini talep etmitir.24
45
46
Altnc Blm
47
48
Baz vilayetler dnda 1928 ncesine ait eksiksiz yerad listeleri bulunmad iin, 1928den nce yaplm yerad deiikliklerine ilikin veriler tatmin edici deildir.
Gncel yazm standartlarna uydurmaya ynelik basit yazm deiiklikleri: Aviran > Akren, Akakise > Akakese, Bayezid > Bayazt, Beavul > Beal, Bulgurpnar > Bulgurpnar, Karacahyk > Karacahyk, Kyciez > Kyceiz, Musadanimend > Musadanman, hlar > eyhler.
A. EKSKLER
Liste baz bakmlardan yetersizdir. yle ki: 1. Baz vilayetler dnda 1928 ncesine ait eksiksiz yerad listeleri bulunmad iin, 1928den nce yaplm yerad deiikliklerine ilikin veriler tatmin edici deildir. Saylar yzleri bulan eksikler olabilir. Buna karlk 1928 sonras veriler hemen hemen eksiksizdir. 2. 2010 itibariyle var olan tm ky ve kasabalara yer verilmitir. nceden bal birim mahalle veya mezra iken sonradan ky olan veya nceden ky iken sonradan bal birim haline getirilen yerlerin ou da listededir. Bunun dndaki bal birimler birka ilede eksiksize yakn bir ekilde gsterilmi, dier yerlerde hi verilmemitir.
Bu kategorinin en nemli temsilcisi, viran szcn ieren 600 dolaynda yeradnn 1960tan sonra ztrke olduu varsaylan (fakat gerekte viran szcnn yerel bir varyant olan) ren ile deitirilmesidir: Akviran > Akren, Cibinviran > Cibinren, lcikviran > lcikren, Melikviran > Melikren, Toykaviran > Toygaren, Viranck > rencik, Viranky > ren.25
Telaffuz kaymalarndan ve yazm hatalarndan veya bunlarn dzeltilmesinden doan dzeltmeler: Borucak > Borcak, engelkay > engelkaya, Hacelobas > Hacaliobas, Hala > Halla, Kalburcu > Kaleburcu, Karahall > Karahalilli, Knez > Knceiz, Yalanguz >
B. SAYILMAYANLAR
Aadaki nitelikleri tayan ad deiiklikleri veritabanmzda belgelenmi olduu halde listede yoktur:
25 zensizce yaplan dzeltmeler baz zgn isimlerin kaybolmasna neden olmutur. Viran hem sfat hem isim iken renin sadece isim olduu bazen unutulmutur. Tavl- viran (viran ahr) > Tavlviran > Tavlren, Xaliviran (metruk harabe) > Halren, lviran (airet viranesi) > Elveren.
49
Yalankoz, Yeenler > Yeinler, Yeltan > Yelten, Ydallar > Yiitaliler.26
Kullanmdaki varyantlar yanstan tak deiiklikleri: Beybal > Beyba, iftlikat > iftlikler, Deliklita > Delikta, Deveviran > Develi, Hacl > Haclar, Kale > Kalecik, Karaosmaniye > Karaosmanolu, Kzlkeili > Kzlcakeili, Payall > Payallar, Salih > Salihli.
isimlerin teden beri halk arasnda Trke biimleriyle kullanld, ancak resmi kaytlarda Osmanl yksek slubunun tercih edildii varsaylmaldr): Atiksrc > Eskisrc, Balkeili > Yukarkeili, Fndkl zir > Aafndkl, Gencohaneleri > Gencoevleri, Han-i Kebir > Bykhan, Hortokop vasat > Orta Hortokop, Kpkran ulya > Yukarkpkran, merli sfla > Aamerli, Sittikale fevkani > Yukarsittikale.
Eskiden Farsa/Krte +an oul taksyla yaplan airet ve aile kkenli ky adlarnn 1928den sonra bazen +li, +ler, +ua eklinde yazlmas da yine bu kategoridedir: Bekiran > Bekirua, Haciyan > Haclar, mikan > mikua, Mirzabegan > Mirzabey, adiyan > adlar, Taikan > Taolar.
Halen halk arasnda kullanlan Kurmanci, Zazaki veya erkezce adlar olduu halde eski resmi kaytlarda bunlara rastlanmayan, dolaysyla resmi bir ad deitirme ilemine maruz kald anlalamayan yerler: Krksrak (Kr: Xiniyan), Yukarkopuz (Kr: Seydoya), Elmalk (: Petsiye hable), evlik (Z: olk)
Tanmlayc sfatlarn eklenmesi, deitirilmesi veya karlmas: Akapnar Kadim > Akapnar, Akpnar Muhacir > Akpnar, Bykkzlca > Kzlca, Nefsi dir > Eski dir, Urfa > anlurfa.
dari aidiyet belirten tamlayclar: Besni Develi > Develi, Denek Keskini > Keskin, Tekke Bozarmut > Bozarmut. Cins ve stat belirten tamlayclar: Celilolu Damlar > Celilolu, Hacbekir Han > Hacbekir, Hacisal Aireti > Hacisal, lyasbaba Tekkesi > lyasbaba, Karamehmetolu iftlii > Karamehmet, Kzlar Komu > Kzlar, Suba Al > Suba, Sngt Suyu > Sngt, Yaz Palanga > Yaz, Yukarmezra > Yukarky.
Meru idari ihtiyalardan doan ve siyasi bir projeye bal grnmeyen bu tr deiimlerin, bu raporun esas konusunu oluturan ad deitirme seferberliiyle ilgisi olmad ve dolaysyla toplu istatistiklerde gz nne alnmamas gerektii kansndaym.
C. NCEL SONULAR
20. yzyl Trkiyesinde deitirilen yeradlar tablosunda 15.585 deiim belgelenmitir. Mkerrer deiiklikleri gsteren 538 kayt karldktan sonra toplam 15.047 yerleim biriminin ad deiiminden etkilendii grlr. Bu rakam veritabanmzda bulunan 41.036 yerleim biriminin %36,5ini, yani te birden fazlasn temsil etmektedir. Mkerrer olanlar dndaki deiikliklerin illere dalm aadaki gibidir. Deiiklik oran %60tan yksek olan iller renkle vurgulanmtr.
26 Ancak riskli etimolojik karmlara veya bilinli arptmaya dayanan yazm deiiklikleri belirtildi. rnein, Nebolu (muhtemelen Neapolisten) > Nebiolu, Tekfurova > Tekirova.
50
Deiiklik oranlarn grafik olarak gsteren yukardaki harita, ad deitirmenin corafi esaslarn arpc bir netlikte gstermektedir. Haritaya ilikin birka gzlem: 1. Yeradlarnn en ok deitirildii blgeler Dou Karadeniz sahil eridi ile Krt ounlua sahip olan Gneydou illeridir. Kltr ve kimlik deitirme basksn en youn olarak yaayan bu iki blgeden ilkinin Trkletirme srecine belki daha erken balam olmann etkisiyle baaryla ayak uydurduu, ikincisinin ise henz uyduramad bilinmektedir. 2. Haritann beyaz ksm, 20. yzyl banda Trke yeradlarnn %75i aan oranlarda egemen olduu blgeyi gsterir. Bu blgenin (Adana-Mersin eridi dnda) 1460 yl dolayndaki Osmanl Devleti haritasna birebir uymas ilgi ekicidir. Karaman ve Candaroullar Beylikleri arazisi (Konya-Karaman ve Kastamonu) beyaz alann dndadr.
52
Bu olguyu, sz konusu blgenin daha erken veya daha yksek oranda Trklemi olmasyla aklayamayz. Bilindii gibi, dou ve Orta Anadolu blgeleri Ege ve Marmaradan ok daha nce Trk egemenliine girmi ve geni apl Trk yerleimine tank olmutu. Akla gelen bir olaslk, 1450ler dolayndaki bir tarihte belki Osmanl Devletinin eliyle yeradlarnn Trkeletirilmi olmasdr. Fatih ve II. Bayezid dnemine ait tahrirlerde Trke isimle verilen baz yerlerin 16. yzyl tahrirlerinde nam dier Rumca kkenli eski isimle kaydedilmi olmas da ayn yne iaret eden bir ipucudur. Osmanl tarihilerinin henz dikkatini ekmemi olan bu olgu, verimli bir aratrma konusu olabilir.
D. DL VE KKEN
Deitirilen 15.047 yeradndan baka, muhtemelen Trke kkenli olmad halde eitli nedenlerle deitirilmeyen 1000 dolaynda yerad vardr. Tablo 3teki rakamlar bu ikisinin yaklak toplam olan 16.000 yerad zerinden hesaplanmtr. 27
Rakamlarn anlaml olabilmesi iin kken, kaynak ve tahmini kaynak kavramlar zerinde ksaca durmak gerekir. Veritabanmzda bulunan 1491 yerad iin az ok gvenilir nitelikte Ermenice etimoloji nerebiliyoruz. Bunlardan baka, Ermenice anlam mehul olan 450 dolaynda yeradnn da Trkeye Ermeniceden aktarlm olduunu tarihi kaynaklara dayanarak gsterebiliyoruz. nc grupta ise yap bakmndan Ermeniceyi andran, ancak bu aamada anlamn belirleyemediimiz, kaynaklarda Ermenice rneini de
27 Pitcher 1999, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, YKY, stanbul, Harita 13.
53
bulamadmz ok sayda yerad mevcuttur. Ayn durum Trke, Krte, Yunanca, Grcce, Arapa vs. kkenli yeradlar iin de geerlidir. Doal olarak kkeni zlebilen yeradlarnn zlemeyenlere oran, a) rapor mellifinin ve yardmclarnn sz konusu dillere hkimiyetiyle ve b) ulaabildiimiz szl ve yazl kaynaklarn okluuyla orantldr. Bir baka ifadeyle, Trke kkenli olduu halde zemediimiz adlarn oran son derece dk, Krte zemediklerimiz daha fazla, Arapa ve
Ermenice zemediklerimiz olduka ok, Rumca ve Sryanice zemediklerimiz ciddi lde daha ok olacaktr. Aadaki tabloda 1) etimolojisini aklayabildiimiz ve 2) etimolojisini aklayamadmz halde ilgili dilde kaynak gsterebildiimiz yeradlar ile, 3) kaba bir tahminle yaptmz toplam say projeksiyonlar gsterilmitir. 20. yzylda deiiklie uramayan 25.000 dolaynda Trke kkenli yerad bunlarn dndadr.
28 Burada gsterilen say Krte kabul edilen veya Krtede halen kullanlan yeradlarnn says deil, kkeni Krteye dayandrlabilecek bir anlam olan (airet ve kii adlarndan treyenler dahil) yeradlarnn saysdr. Kurmanci ve Krmanki/Dimili dillerinde kullanld halde kkeni Ermenice, Trke, Arapa vb. olan saysz yerad vardr. 29 Gnmzde veya gemite Arap kltr evresine dahil olmayan yerlerde Arapa kkenli adlar (kraniye, Meayih, hsanhamid vb.) Trke olarak gsterildi.
Aadaki haritalarda Trkeye eitli dillerden alnan yeradlarnn corafi dalm gsterilmitir. Sadece kaynan kesine yakn bir ekilde belirleyebildiimiz isimlere yer verilmitir. Her nokta bir yerleim birimini gsterir. Haritalarn Trkiyenin sosyal tarihine ilikin, resmi eitim mfredatnda yer almayan ilgi ekici bir tablo sunduu kansndayz.
54
55
belediye ad deitirmek Bakanlar Kurulu kararna balyd.32 2005te karlan yeni Belediye Kanununun 10. maddesiyle bu ilem belediye meclisinin teklifiyle ileri Bakanlnn onayna balanmtr.33 1960tan sonra ad deitirilen yerlerin ezici ounluu, 5442/2-d uyarnca ileri Bakanl tarafndan ad deitirilen kylerdir. 300 civarnda belediye ad da Bakanlar Kurulu
56
30 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu, 18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete. 31 5442 sayl l daresi Kanunu, 1949.
32 03.04.1930 tarihli ve 1580 sayl Belediye Kanunu, 14.04.1930 tarihli ve 1471 sayl Resmi Gazete. 33 03.07.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu, 13.07.2005 tarihli ve 25874 sayl Resmi Gazete.
kararyla deitirilmitir. Buna karlk 1960tan sonra yasa yoluyla ad deitirilen il ve ileler enderdir. 1960ta var olan 67 il ve 620 civarnda ileden 5-6s dnda hibirinin ad o gnden sonra deitirilmemitir. Mevzuatn tuhafl sayesinde Trke kkenli olmayan 300 dolaynda yerad kullanmda kalabilmitir. 1960ta var olan 67 ilden 27 ila 30unun, 620 ileleden ise 380 (%57) kadarnn ad Trke kkenliydi. Geri kalan 37 dolaynda il ile 240 dolaynda ilenin Trke d dillerden alnm olan adlar halen kullanmdadr. Yabanc kkenli il adlar: Adana, Amasya, Ankara, Antalya, Bartn, Bolu, Burdur, Bursa, ankr, Edirne, Giresun, Isparta, stanbul, zmir, Kastamonu, Kayseri, Konya, Ktahya, Manisa, Mula, Nide, Rize, Sakarya, Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Trabzon (Yunancadan); Ar, Ardahan, Bayburt, Erzincan, Kars, Mu, Van (Ermeniceden); Antep, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Kilis, Malatya, Mara, Mardin, Siirt, Urfa (Arapa ve Sryaniceden); Artvin (Grcceden); Hakkari, rnak, Uak (dier veya belirsiz). Yabanc kkenli baz ile adlar: Pozant, Besni, Kahta, Samsat, Bolvadin, Emirda, Diyadin, Elekirt, Patnos, Demre, Finike, Manavgat, ldr, Ardanu, Hopa, Buldan, Bigadi, Bandrma, Sason, Ki, Ahlat, Hizan, Mutki, Mengen, Mudurnu, Alasun, znik, Keles, Lapseki, skilip, Ilgaz, Buldan, Tavas, Ergani, Lice, Enez, Kean, Keban, Palu, Kemah, Tercan, spir, Oltu, Pasinler, Nizip, Tirebolu, iran, Torul, skenderun, Eridir, Gelendost, Anamur, Tarsus, Silivri, ile, Bergama, Menderes, Tire, Urla, Gle, Kazman, Posof, Azdavay, Cide, Sarz, Gebze, Kandra, Ereli, Simav, Gediz, Arapkir, Darende, Ptrge, Soma, Elbistan, Midyat, Data, Bodrum, Marmaris, Varto, Avanos, rgp, Fatsa, nye, Ardeen, Geyve, Bafra, Pervari, Gerze, Divrii, Grn,
1960ta var olan 67 ilden 27 ila 30unun, 620 ileden ise 380 (%57) kadarnn ad Trke kkenliydi.
orlu, Malkara, Niksar, Zile, Of, Srmene, emigezek, Mazgirt, Plmr, Halfeti, Suru, Banaz, Erci, Geva, Devrek. Buna karlk 1987 ve 1991 dzenlemeleriyle ile stats kazanan 260 dolayndaki ilenin hemen hepsinin ad (daha nce ky veya kasaba statsnde iken deitirilmi olduu iin) Trkedir. l, ile ve belde adlar dnda 1000e yakn yerad (Sindel, Enir, Salrdek, Mrefte, Ayder, Kurfall, Kne, Srg vb.) kkeni belirsiz veya yabanc dilde olduu halde, Yer Adlar Komisyonu tarafndan bilinmeyen nedenlerle Trke saylarak deitirilmeden braklmtr.
34 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu, 18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.
57
Aziziye, Hamidiye, Readiye, Osmanl) ve Merutiyet dnemini (Feyzihrriyet, Merutiyet, Talatiye) antran adlar modernize edilmitir.
Trkler olarak deitirilmitir. Elbistann Gvurren ky Trkren, Maran Elolu kasabas Trkolu olarak dzeltilmitir. Lleburgazn Kefereiftlii nce Trk Kefereiftlii gibi harikulade bir gei kimliine kavumu, daha sonra Trkgeldi adyla tescil edilmitir.
Trke olmayan zel adlardan treyenler: Melkon komu, Sarkisayr, Setrak sfla, akolar, Feyzolar
Hristiyan gemi gsterenler: Kilise (toplam 118 adet: Akakilise, Alakilise, Gkekilise, Karakilise, Kzlkilise, Kuzkilise, Bozkilise, Kilisealan, kilise, Bekilise, Yedikilise, Krkkilise, Kabakilise, Gebekilise), papaz, manastr, venk, kei, kehane, anl, ha, kristan, tekfur, hristiyan, nasara, tersa, gvur, kefere, reaya
Etnik kken gsterenler (250 dolaynda yerad): Krtky, Kkkrtler, Krtmusa, Krtlerkay, erkezolukrtleri; Arapolu, Arapali, Arapyata, Arapkuyusu, Araban, Araphacl, Arapiftlii, Kocaaraplar; Rumamls, Urumbeyli, Rumpaa, Manastrrum, Rumolu; Ermeniky, Ermenikaa, Ermeniakzm; erkezsultaniye, erkezhyk, erkezua, erkezderbendi; Lazkomu, Lazgiller. Ayrca Suri, Grc, Zaza, Abaza, Bonak, Bulgar, Pomak, Arnavut, enger [ingene anlamnda], Kpti, Roman, Habe, Kara [ingene veya zenci anlamnda], Siyah, Tatar, arkl [Krt anlamnda] ieren adlar.
Yine gayrmslim gemie iaret eden Yenimslman, Dnmeler, Dnkl, Dnekli gibi adlar.
Kzl sfatn ieren 140a yakn yerad (belki Kzlbala iaret ettii, belki de Souk Sava ortamnda siyasi armlar uygun grlmedii iin) deitirilmitir: Kzlaliler, Alikzl, Kzlan, Kzlck, Kzllar, Kzlua, Kzlmescit
Trk ieren yeradlar mantken Trk olmayan bir yerle kartl ima ettii iin ilk elde tahmin edilecek olann aksine bunlarn da 40 kadar 1960 furyasnda iptal edilmitir. Trkbakacak (erkezbakacak zdd), Trkmen Alisofu (Rum Alisofu zdd), Trk dam (Reaya dam zdd), Toptepe Trkler (Toptepe Krtler zdd), Trktaner (Lolantaner zdd). Bu adlarn bir blm 1980lerin deien ideolojik ortamnda orijinal arm unutulduu iin iade edilecektir. Bunun tersi olan uygulamalar da yaygndr. Alanyann Krtler kynn ad 1960larda
58
Trk boylarna ait olduu halde olumsuz stat belirten epni, Tahtac, Manav gibi adlar baz rneklerde deitirilmitir. Buna karlk eitli Trk boylarnn, hatta Anadoluyla balants speklatif nitelikte olan baz Trk kavimlerinin adlar rahatlkla yeni yeradlarnda kullanlmtr: Ouz (15 kadar rnekte), Yrk (10 kadar rnekte), Trkmen, Kpak, Peenek, Bozok, ok, Yreil/Yreir, Idr/dir, Bayat, Avar/Afar, Kzk, Bayndr, Eymir, Yazr
Bu son gzlem nemlidir. nk etnik yeradlarnn iptalinin tek yanl ilediini, amacn tm etnik tanmlamalar kaldrp etniler-st bir ulusal kltr oluturmak olmadn, belli tarihi kkleri olan bir etnik unsurun tercih edildiini gsterir. Kurulmaya allan ey etnik kkleri aan bir ortak kimlik deildir. Var olan etnik kltrlerden birinin, airet ve slale adlarna varncaya kadar, bir tr sanal tarih gibi Anadolu corafyasna yedirilmesidir. Bu srete Anadolu tarihi arptlrken, ayn zamanda Trk etnik yaplanmalar tarihinin de tahrip edildii ortadadr. Trk topluluklarnn tarihine dair, gerek karl olmayan bir dizi iz yaratlmtr. Mardinin alakasz kelerine Peenekler, Kaylar serpitirilmi, Trabzonun dalarnda Kpaklar tretilmitir. Bir Trk airetinin izinin grld yerde o airetin gerek bir tarihi varl olup olmadn anlamak zorlamtr. Bu da, uzun vadede, Trk etnik unsurunun tarihine verilmi ciddi bir hasardr.
Bu srete Anadolu tarihi arptlrken, ayn zamanda Trk etnik yaplanmalar tarihinin de tahrip edildii ortadadr. Trk topluluklarnn tarihine dair, gerek karl olmayan bir dizi iz yaratlmtr. Mardinin alakasz kelerine Peenekler, Kaylar serpitirilmi, Trabzonun dalarnda Kpaklar tretilmitir. Bir Trk airetinin izinin grld yerde o airetin gerek bir tarihi varl olup olmadn anlamak zorlamtr. Bu da, uzun vadede, Trk etnik unsurunun tarihine verilmi ciddi bir hasardr.
dnda kalr. Bildiimiz tek rnek dnda,35 ou rnekte yeni ad halk tarafndan benimsenmi ve eskisi hzla unutulmutur. Deitirilen adlar arasnda unlar vardr: Abdaldam, Acolu, Azak, Ahr, Aran, Atkafas, Avrateli, Aygrlar, Batak, Biare, Bokluca, Bodere, Bcekli, Budalaua, Burunsuz, Camuzlu, Cehennemderesi, Cellat, akall, amurmezras, aparlpatlak, plaklar, irkince, irkinavu, irkinoba, okaabdal, omar, pky, ukur, kszer, kler, rk, Dalaksuyu, Delikulu, Deliler, Domalan, Domuzburgaz, Domuzky, Eriky, Elolu, Eekilyas, Etyemez, Fareky, Gebe, Gkeinek, Hara, Harami, Haha, Hrszpnar, Hyar, bili, di, namiye, nky, tburnu, tkran, Kabak, Kaltak, Karabela, Karaboynuz, Karadon, Karaharabe, Karga, Krhanekprs, Karck, Karpazar, Katrl, Katrclar, Kavgacolu, Kaypaklar, Kediyn, Keltepe, Kerkenezklas, Kllpnar, Kltepe, Krkyalan, Kzara, Kzldren, Komik, Kml, Kleler, Kpekli, Krmstolar, Ktky, Kuduzlar,
35 Mara Nurhaka bal Kullar kasabasnn ad 2000de Yeilkent olarak deitirilmi, halkn pek benimsemedii bu isim ancak 2010da okul kurmak iin kaymakamla bata bulunan bir i adamnn art komas zerine yeniden Kullar olarak dzeltilmitir.
59
Kulaksz, Kuyruklu, Maara, Mamal, Nalkulak, Olanyusuf, kzviran, rtlek, Sakarinek, Sankale, Srlk, Sinekli, Sinir, Siyahiler, Soukoluk,36 Slkl, apal, eytanabat, Tekerlek, Tepesidelik, Top, Uurumoba, Uyuzsuyu, Yalak, Yabanabad, Yaclar, Yalanc, Yalnayak, Yalndam, Yamuklar, Yatksrt, Ylanl, Zurnac Bunlarn bir blm semantik kaymaya uram veya ses dnm sonucu anlamn yitirmi isimlerdir. Domalan Trke kullanmdan dm olan dom (top, tmsek) szcnden, tmsek alan anlamndadr. Delilerin asl olan deliller tarikat tabiridir; nderler, yol gstericiler demektir. Kaltak bir pabu trdr. irkince, Krknca adnn Rum ivesiyle telaffuzundan tremitir. eytanabat aslen Seyithanabattr. Kediyn kedilerden elde edilen srad bir mahsul deil Kataonia benzeri bir Yunanca adn Trkeye uyarlanm halidir. rklerin ou esasen Ermenice veya Krte irikden (derecik) gelir. Komik Krte veya Ermenice kom (al, hayvan dam) szcnn kltlmdr. Bu adlar, Trke d kkenleri gz ard edildii iin 1960larda korunmu, ancak daha sonra anlam kaymasnn kurban olmutur. Bu adlarn dzeltilmesi Trkiyede modern kitle psikolojisi hakknda aydnlatc bir aratrmaya konu olabilir. Aadaki rneklerin her birinde toplumsal modalar, nyarglar, korkular, sradanlaarak kendini saknma gdsn, zetle sistematik yalan zerine kurulu bir kamusal sylemin tm inceliklerini izlemek mmkndr.
37 Yeil ieren 456 yeradnn hemen hemen hepsi 1913 mahsul olan stanbul Yeilky ile emin olamadmz 20 kadar dier rnek hari 1928 sonrasnn rndr; yaklak te biri 1968den sonra tedavle girmitir. Son yllarda verilen yeni adlarn yaklak %15i yeil iermektedir. Geleneksel Trk yeradlarnda yeil anlamna gelen szck gkedir.
60
Yedinci Blm
61
62
Eski adlarn iadesine ilikin yerel talepler, byk deiimin gerekletii 1960l yllardan beri her zaman gndemde olmutur. Ancak, daha nce belirttiimiz gibi, istisnai birtakm rnekler dnda iade prosedr ancak 1987 ve 1991deki mlki idare reformlar srasnda
ilemeye balam ve son yllarda ciddi bir ivme kazanmtr. Aada, 1987den bugne dek resmi sreci ikmal ederek eski adn, veya eski adna benzeyen bir ad geri almay baaran 110 yerleim biriminin listesi grlmektedir.
Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1928 Ad Adala Adrasan Arnas Amarat Amasya Araman Arsuz Atlant Ava Aziziye Aziziye Bafa Bahadun Bahri Bahtiyar Balahor Balkasun Bein Bedre Berenek * bld: belediye 1968 Ad Karata avu Taren maret Deirmenbk Kaymaz Ulunar Dokuzatl Trkeli amoluk Ilca amii Sarubuk atyol Yamuralan Akar Babelen Mutluca Gkehyk Tarlack 2010 Ad Adala Adrasan Arnas Amarat Amasya Araman Arsuz Atlant Ava Aziziye Aziziye Bafa Bahadun Bahri Bahtiyar Balahor Balkusan Bein Beydere Berenek le Salihli Kumluca Melikgazi Kocasinan Bozdoan Kandra skenderun Kadnhan Marmara Merkez Aziziye Milas mranl Akada mranl Merkez Ermenek Milas Eirdir Afin l Manisa Antalya Kayseri Kayseri Aydn Kocaeli Hatay Konya Balkesir Burdur Erzurum Mula Sivas Malatya Sivas Bayburt Karaman Mula Isparta Mara
Stat
ky bld* bld bld ky ky bld bld bld ky ile bld ky bld ky bld ky bld ky 63 ky
Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1928 Ad Bigal Bitez Bitiyas Boraboy Boynoobas Bucurayenice Bumsuz Bykzengi Dedeen Demre Derdin Derenti Divantrk Eber Edremit Efkere Ege Elmanlar Ereli Erenky Ergentrk Ernez Erzin Eskiarapgir Evree Fertek Filyos Fizme Gayda Germir Gesi Gevenes 64 * bld: belediye 1968 Ad amyayla Aal Teknepnar Glbeyli Aal Yenice Burunsuz Bakrpnar Gmparmak Kale Dolay Yazba Eski Divan Doanky Sarmansuyu, Gmdere Baheli Tadikmen akrlar Gzelyal ntepe Eskiergen Gnal Yeilkent Karaca Kadky Aydnyurt Hisarn Aa Damlal Srmaek Konaklar Gezi, Bayurdu aybk 2010 Ad Bigal Bitez Batayaz Boraboy Boyno Bucurayenice Bumsuz Bykzengi Dedeen Demre Derdin Derenti Divantrk Eber Edremit Efkere Ege Elemanl Ereli Erenky Ergentrk Ernez Erzin Eskiarapgir Evree Fertek Filyos Fizme Gayda Germir Gesi Geven le Eceabat Bodrum Samanda Taova ehitkamil Ilgaz Haymana Sarayn Gle Demre Merkez an Kumru ay Edremit Melikgazi anak Tufanbeyli Karamrsel Merkez Kumru Finike Erzin Arapgir Gelibolu Merkez aycuma Kumru Hizan Melikgazi Melikgazi Merkez l anakkale Mula Hatay Amasya Gaziantep ankr Ankara Konya Ardahan Antalya Dzce anakkale Ordu Afyon Van Kayseri Giresun Adana Kocaeli anakkale Ordu Antalya Hatay Malatya anakkale Nide Zonguldak Ordu Bitlis Kayseri Kayseri Mula
Stat
ky bld* ky bld ky ky bld ky ky ile ky ky ky bld ile ky ky ky bld bld ky ky le ky bld bld bld bld ky mah bld ky
Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1928 Ad Girmana Grmel Gynem Gynem Gvere Halmoru Harran Hartlap Helete Hemin Hubyar brad smailiye Kadltrk Kadriye Karbeyaz Kargn Kestel Klan Kzksa Kisarna Korkudan Kundu Mandrlar Maruf Medar Menasi Mesudiye Misis Muharremah Murgul Mlayimyenice * bld: belediye 1968 Ad Kirmanl, pekyolu blk Aakayalar Kayalar Esenpnar Bozdoan Altnbaak Elmack Dzba Armutlu Uzunbelen Aydnkent Kklce Kadl Akknlar Yiityolu Altunkent amyolu Aktoprak Kzl Bengisu Alba zl alkaya Ortayaka Ovaky Gnedoru Talhyk Yakapnar Doanck Gkta Yenice 2010 Ad Girmana Grmeli Gynem Gynem Gvere Halmoru Harran Hartlap Helete Hemin Hubyar brad smailiye Kadltrk Kadriye Karbeyaz Kargn Kestel Klan Kzksa Kisarna Korkuthan Kundu Mandrlar Maruf Medar Manas Mesudiye Misis Muharremah Murgul Mlayimyenice le Hekimhan Ermenek Derebucak Derebucak Erdemli Merkez Harran Merkez alayancerit Akakoca Almus brad Yreir Boazkale Serik Altnz Tercan Alanya Ulukla Manyas Merkez Beikdz Aksu Aksu Korgun Akhisar Merkez Mahmudiye Yreir Merkez Murgul Ilgaz l Malatya Karaman Konya Konya Mersin Afyon Urfa Mara Mara Dzce Tokat Antalya Adana orum Antalya Hatay Erzincan Antalya Nide Balkesir Trabzon Trabzon Antalya Antalya ankr Manisa Bayburt Eskiehir Adana Uak Artvin ankr
Stat
bld ky bld* bld bld ky ile ky bld ky ky ile ky ky bld bld bld bld bld bld ky ky ky ky ky bld ky ky bld ky ile ky 65
Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1928 Ad Mrgp Mkre Nikfer Nrgz Orduzu Ormana Payas Plr Sarvadi Sayacatrk Selemelik Serin Slmenli Slyeeseler Tataryeenaa Tosgavan Tdrge Trkbakacak Trkfndcak Trkhaclarhan Trkhyk Trkerefli Yorganladik Zeyne Zigana * bld: belediye 1968 Ad Epeler Demirk Konak, Bykkonak Yeniyuva Baheba Ardpnar Yakack Gkedere zlce Eskisayaca Tepeba Gln Bekuyu atalam Yeenaa Ikl Demiryurt Eskibakacak Fndcak Haclarhan Hyk erefli Halc Stlce Kalkanl 2010 Ad Mrgp Mkle Nikfer Nurgz Orduzu Ormana Payas Plr Sarvadi Sayacatrk Selemelik Serin Slmenli Eseler Tataryeenaa Tozkovan Tdrge Trkbakacak Trkfndcak Trkhaclarhan Trkhyk Trkerefli Ladik Zeyne Zigana le Nallhan znik Tavas Merkez Merkez brad Drtyol Demirz Ermenek atalpnar Bafra Ske Merkez Emet Mucur Glnar Zara Biga Erbaa Sungurlu Haymana Haymana Sarayn Glnar Torul l Ankara Bursa Denizli Aksaray Malatya Antalya Hatay Bayburt Karaman Ordu Samsun Aydn Afyon Ktahya Krehir Mersin Sivas anakkale Tokat orum Ankara Ankara Konya Mersin Gmhane
Stat
ky ky bld ky bld* bld bld bld ky ky ky ky ky ky ky ky ky ky ky ky ky ky bld bld ky
Harita 9dan grlecei zere iadelerin corafi dalm ilgi ekici bir tablo sergilemektedir. ade vakalar Gneydou blgesi hari Trkiyenin her yanna olduka homojen olarak dalmtr. 110 iadeden sadece 3 Gneydoudadr. Bunlarn 2si Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) kararyla eski ad iade edilen ilelerdir (Van Edremit ve Urfa Harran).
ncs ise, lkenin en gl siyasi ailelerinden biri olup sz konusu dnemde bakan karan (Kmuran nan, Abidin nan Gaydal, Edip Safter Gaydal) Hizan eyhlerinin ky olan Bitlisin Gayda kydr.
66
Bu gzlemden mantken karlabilecek sonular, ya a) lkenin en ok ad deitirmeye maruz kalan blgesinde eski adlarn iadesine ynelik etkin bir talep bulunmad, veya b) o blgeden gelen ad deitirme taleplerinin dier blgelere oranla daha kat kriterlere gre deerlendirildiidir.
kinci olaslk kanmzca daha gl olduu halde, Krt sosyal taleplerinin Ankarada etkin bir ekilde temsil edilmediini dndren birinci olaslk da bsbtn yabana atlmamaldr.
67
68
Sekizinci Blm
Trkenin yan sra ikinci bir ulusal veya blgesel kamu dilinin kabul, Trkiye Cumhuriyeti tarihi asndan bir devrim niteliindedir. phesiz her devrim gibi bu da siyasi bir mcadelenin ve g dengelerindeki bir deiimin sonucudur. Kanmzca, bugn varlan noktada bu gelime kanlmazdr.
nn da ikinci ad olarak benimsenmesi beklenir. Trke ve Krtenin kamu dilleri olarak tannd bir ortamda, kanlmaz grnen bir refleksle, mevcut (brokratik) yeradlar bu yerlerin Trke adlar olarak kabul grecek ve onlarn yan sra Krte saylan adlarn kullanm gndeme gelecektir. Abdullah Gln ziyaretiyle nlenen kasabann Krte saylan ad Norn ise, Trke saylan ad Norin deil Groymaktr Groymak bir ileri Bakanl memurunun masa banda rettii ad olsa da. Keza o ilin Krte kabul edilen ad Dersim ise, geni kesimlerce Trke olarak deerlendirilen ad da Tuncelidir. Dolaysyla kamuoyunun ok geni bir kesimi iin Trke ve Krte adlarn tpk svirede, Katalonyada, Galler lkesi ve skoyada, Belikada, Lksemburgda, Alto Adige/ Sdtirol blgesinde, eski ekoslovakyada ve srailde olduu gibi yan yana kullanlmas en doal zm olarak grlecektir. Oysa dikkat edilirse, bundan elli veya yetmi yl nceki durum bu deildi. Bugn Krte saylan yeradlarnn ezici ounluu 1960 reformu ncesinde Trke kaytlarda kullanlan ve yzlerce yldan beri kullanlm olan adlard.
71
O kasabann Trke ad Norn olmasa bile Norin idi. O ilin ad da tartlmaz bir ekilde Dersim idi. Elli veya yetmi yllk siyasi uygulama blgede yeni bir realite yaratmtr. Daha nce blgede var olan Krte (veya Ermenice, Arapa, Sryanice vb.) isimler ortak kamu syleminin bir paras olarak kabul grrken, Cumhuriyet dnemi uygulamalarnn bir sonucu olarak bugn Trkenin (ve Trklerin) isim hazinesi ile Krteninki ayrmtr. ki ayr ulusal vokabler ortaya kmtr. Dolaysyla bugn blgede Cumhuriyet dneminde verilmi olan yeradlarnn kaldrlarak eski adlara geri dnlmesi, kamuoyunda Trkenin yenilgiye uramas ve Trke adlarn blge corafyasndan silinmesi olarak alglanacak ve buna uygun duygusal tepkilerle karlaacaktr. Krt corafyasnda izlenmesi gereken yol u ekilde olabilir: a. Her eyden nce blgedeki corafi birimlerin Krtede cari olan adlarnn tesbiti ve yazmnn standartlatrlmas gereklidir. b. Bu amala blgede kullanlan belli bal eski dilleri (Kurmanci, Zazaki, Ermenice, Arapa, Sryanice) bilen ve tarihi aratrma metotlarna vkf kiilerden oluan bir uzmanlk heyeti kurulmaldr. c. Krte adlar var olan resmi (Trke) adlarn yan sra genel dolama sokulmal; ikidilli haritalar yaymlanmal; ikidilli trafik levhalar yaplmal; okullarda Krte adlarn retilmesi tevik edilmelidir. d. Farkl dil ve lehelerin konuulduu yerlerde yerel adn Kurmanci biiminin yan sra dier dil ve lehelerdeki (Zazaki, Arapa, Sryanice vb.) biimleri de tespit edilmeli ve yaymlanmaldr.
72
Kstl dolama sahip olan mezra, mahalle, mevki, dere vb. birimlerde yerel adn muhtemelen ok ksa sre iinde tek ad olarak benimseneceine kesin gzyle baklabilir. Tek yerel dilin egemen olduu blgelerde Trke ky adlarnn da bir sre sonra kendiliinden kullanmdan dmesi beklenir. Buna karlk belediye ve ile adlar gibi daha geni sirklasyona sahip olan ve bir lde kamuoyuna mal olmu Trke adlarn, grnr gelecekte yerel adlarla bir arada yaamaya devam edecei kabul edilmelidir.
Kaybedilmi olan kltrel gemiin bu blgelerde bir lde de olsa canl tutulmas, belki Trkiyenin 2006 ylndan beri taraf olduu UNESCO Somut Olmayan Kltrel Miras Koruma Szlemesi erevesinde mmkn olabilir. Hemen belirtelim ki Szlemenin ismen sayarak koruma altna ald kltrel pratikler arasnda geleneksel yeradlar mevcut deildir. Ancak, yeradlarnn temsil ettii kltr miras, szlemenin genel amacna ve tanmlarna tam olarak uyar. 2003te kabul edilen Szlemenin gereke blmnde kreselleen dnyann bir olgusu olarak ortaya kan kitle kltr[nn], insanln binlerce yllk szel kltrel belleinde korunan byk bir kltrel birikimi yok etmesi olgusu esas alnmtr.38 Somut olmayan kltrel miras (intangible cultural heritage) kltrel eitliliin potas ve srdrlebilir kalknmann gvencesidir. Szleme nsanln somut olmayan kltrel mirasnn korunmas konusunda evrensel bir irade ve ortak kaygnn varln vurgular. Szlemenin 2.3 maddesi koruma (safeguarding) bal altnda, somut olmayan kltrel mirasn tespiti, belgelenmesi, aratrlmas, muhafazas, olumsuz etkenlere kar korunmas, canlandrlmas, formel ve enformel eitim yoluyla aktarlmas, deiik ynleriyle yeniden hayata geirilmesini hedef olarak tespit eder.39
Kaybedilmi olan kltrel gemiin bu blgelerde bir lde de olsa canl tutulmas, belki Trkiyenin 2006 ylndan beri taraf olduu UNESCO Somut Olmayan Kltrel Miras Koruma Szlemesi erevesinde mmkn olabilir.
Taraf devletler 12. madde uyarnca kendi lkelerindeki somut olmayan kltrel mirasn envanterlerini karmakla mkelleftir. 14. maddeye gre devletler, (a) somut olmayan kltrel mirasn tannmas, sayg kazanmas ve canlanmas amacyla: i) genel kamuoyuna ve zellikle genlere ynelik eitici, farkndal artrc ve bilgilendirici programlar dzenlemek [], iii) idari dzenlemeler ve bilimsel aratrmalar yoluyla miras korumaya ynelik becerileri gelitirmek, iv) enformel bilgi aktarm yntemlerini kullanmak; (b) kamuoyunu mirasa ynelik tehditler konusunda aydnlatmak grevini stlenir. 40 21. maddeye gre UNESCOnun ilgili komitesi somut olmayan mirasn korunmas amacyla taraf devletlere korumann eitli ynleriyle ilgili aratrmalar yapmak, uzman ve uygulayc personel salamak, personel eitimi vermek, standart belirlemek, altyap oluturmak ve iletmek, ekipman ve beceri salamak gibi yardmlar taahht etmektedir.
38 Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (UNESCO) 2003, Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi, No:14, 17 Ekim, <http:// www.thbmer.gazi.edu.tr/sokum/sokum/ sozlesme.pdf> 39 UNESCO 2003: ensuring the viability of the intangible cultural heritage, including the identification, documentation, research, preservation, protection, promotion, enhancement, transmission, particularly through formal and non-formal education, as well as the revitalization of the various aspects of such heritage. Szlemenin resmi Trke metni anlalmaz bir dille yazld iin yeniden Trkeye evrildi.
40 UNESCO 2003: (a) ensure recognition of, respect for, and enhancement of the intangible cultural heritage in society, in particular through: (i) educational, awareness-raising and information programmes, aimed at the general public, in particular young people; (ii) specific educational and training programmes within the communities and groups concerned; (iii) capacity-building activities for the safeguarding of the intangible cultural heritage, in particular management and scientific research; and (iv)non-formal means of transmitting knowledge; (b) keep the public informed of the dangers threatening such heritage, and of the activities carried out in pursuance of this Convention; (c) promote education for the protection of natural spaces and places of memory whose existence is necessary for expressing the intangible cultural heritage.
73
Eski yeradlarnn korunmas ve canlandrlmas konusunda bu aamada yaplabilecek olan ve belki de yaplmas gereken, resmi bir iade srecinden ziyade, bu tr aratrma, belgeleme ve bilinlendirme programlardr. Daha somut olarak: a. Yerel adlarla birlikte yerel tarihin, akademik ve popler erevelerde aratrlmas, belgelenmesi ve yaymlanmas tevik edilebilir; b. Popler yaynlarda ve eitim mfredatnda eski adlarn yaatlmas salanabilir;
c. Karayolu levhalarnda ya da en azndan turistik bilgilendirme tabelalarnda eski adlar anmsatlabilir; d. Eski ve yeni adlar birlikte gsteren haritalarn yaym kolaylatrlabilir. Czi btelerle ve siyasi adan risksiz kararlarla hayata geirilebilecek olan bu uygulamalarn, kendi gemiiyle ve kimliiyle daha bark, daha oulcu, daha zgven sahibi bir Trkiye hedefine biraz da olsa hizmet edecei muhakkaktr.
74
Kaynaka
BACH, A. (1953-1954). Deutsche Namenkunde, Bd II/ 1 & 2: Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg. BADEM, C. (2010). arlk Rusyas Ynetiminde Kars Vilayeti, Birzamanlar Yaynclk, stanbul. Babakanlk Osmanl Arivi, DH. UM., No: 48/18, <http://muhammetsafi.blogcu.com/osmanlibelgelerinde-cayeli/626352>. Babakanlk Arivi DH. D. 97-2/25, <http://muhammetsafi.blogcu.com/osmanli-belgelerindecayeli/626352>. Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (UNESCO) (2003). Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi, No:14, 17 Ekim, <http://www.thbmer.gazi.edu.tr/sokum/sokum/sozlesme.pdf>. BOZYEL, ., ve KIYAS, C. (1997). Armenian Acts of Cultural Terrorism, Ankara, <http://www.isagambar.az/cefer-giyasi-eng.htm#book3>. Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi, stanbul Vilayet Mektupuluu, nr. 000955, 23 Knunuevvel 1331 (6 Ocak 1916) tarihli Enver Paaya ait talimatname. (Sait etinolunun zel arivinden alnmtr.) EPRKYAN, S. (1901-1903). Resimli Corafi Szlk, 1903-1905. Galler Yerel Parlementosu Gal Dili Plan (2007). <http://www.dpr.gov.uk/upload/documents/ library/corporate/practical_application/ wls_final_english.pdf>. HALEY, J., ve BLEGEN, C. W. (1928). The Coming of the Greeks, American Journal of Archeology say 32. Index Anatolicus, Trkiye yerleim birimleri envanteri (2011). <http://www.nisanyanmap.com>. KRZOLU, F. (1953). Kars Tarihi, stanbul. KRZOLU, F. (1976). Trklerin Kafkas-illerini Fethi: 1451-1590, TTK. KRETSCHMER, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, tpkbasm Gttingen, 1970. MAWER, A. ve F.M. STENTON (1924). Introduction to the Survey of English Place Names, Cambridge University Press. NGRE, E. (1990-1998). Toponymie gnrale de la France, 3 cilt, Librairie Droz, Cenevre. PITCHER, D. E. (1999). Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, YKY, stanbul. TC ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl, 1968, Kylerimiz, Ankara. TOPARLI, R. (2010). Deien Corafya ve Miryokefalon Sava, Ankara. SMITH, A. H. (1956). English Place-Name Elements, 2 cilt, Londra; (ed.) Mawer, A. ve Stenton, F. M., 1924, Introduction to the Survey of English Place-Names, Cambridge University Press. YKSEL, A. (2005). Dou Karadeniz Aratrmalar, Kitabevi Yaynlar, stanbul.
KANUNLAR
03.04.1930 tarihli ve 1580 sayl Belediye Kanunu, 14.04.1930 tarihli ve 1471 sayl Resmi Gazete. 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu, 18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete. 11.05.1959 tarihli ve 7267 sayl l daresi Kanunununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, 21.05.1959 tarihli ve 10210 sayl Resmi Gazete. 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 23.07.1983 tarihli ve 18113 sayl Resmi Gazete. 03.07.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu, 13.07.2005 tarihli ve 25874 sayl Resmi Gazete.
YNETMELKLER
05.07.1994 tarihli ve 5856 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin ve Kullanma Hakknda Ynetmelik, 31.08.1994 tarihli ve 22037 sayl Resmi Gazete. 02.09.1997 tarihli ve 9921 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin ve Kullanma Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik, 13.09.1997 tarihli ve 23109 sayl Resmi Gazete.
75
Yazar Hakknda
Sevan Nianyan, stanbulda dodu. Robert Kolejden sonra Yale niversitesinde felsefe, Columbia niversitesinde siyaset bilimi okudu. 1986da Isparta Askeri Cezaevinde yatt. zmirin tarihi irince kyne yerleti; bu kyn onarmna ve tantmna emek harcad. Restore edilmi ky evlerinden oluan Nianyan Evleri adl oteli kurdu ve bytt. Trk turizmine yeni bir bak as getiren Kk Oteller Kitabn on yl sreyle yaymlad. ada Trkenin bilimsel esaslara dayanan ilk etimoloji szl olan Szlerin Soyaacn yazd (2010, Everest Yaynlar). 2004te nsan Haklar Derneinin Ayenur Zarakolu zgr Dnce dln ald. Kk Oteller Sitesi ile 2006da web
tasarm dalnda Altn rmcek dln ald. irincede Ali Nesinle birlikte Nesin Matematik Kyn ina etti. Trkiye Cumhuriyetinin resmi tarihine ilikin sistemli bir eletiri denemesi olan Yanl Cumhuriyeti 2008de yaymlad. Taraf gazetesinde Kelimebaz adyla yaymlanan dil yazlar 2009da iki cilt halinde kitaplatrld. Son olarak Trkiye yeradlarna ilikin Adn Unutan lke (2010, Everest Yaynlar), din ve ifade zgrlne dair Hocam, Allaha Peygambere Laf Etmek Caiz Midir? (2010, Kart Yaynlar) ve irincedeki sivil direni srecini anatan irince Meydan Muharebelerinin Mufassal Tarihesi (2011, Everest Yaynlar) adl kitaplar yaymland.
76
Bankalar Caddesi Minerva Han, No:2, Kat: 3 34420 Karaky stanbul T +90 212 292 89 03 F +90 212 292 90 46 www.tesev.org.tr
ISBN 978-605-5832-76-6