ARSTOTELES

RETORK

MEHMET H. DOAN

NGLZCEDEN EVREN:

ODO

RETORK
Aristoteles, .. 384'te Stagiros'ta (Makedonya) dodu, .. 322'de Euripos boaz yaknndaki Khalkis'te ld. Antik Yunan felsefesinin en nemli isimlerindendir. Aklc yaklam ve bilimsel grleriyle, felsefede gerekiliin "baba"s ve mantk biliminin ncs olarak kabul edilir. Yirmi yl, Platon'un Atina'daki Akademia'snda nl filozofla felsefe diyaloglarnda bulundu, daha sonra Assos'ta (bugn anakkale ilinde Behramkale) yeni bir Akademia kurdu. Byk skender'in de retmenliini yapan Aristoteles, Atina'ya dnnde Akademia'nm bana getirilmeyince, kent dnda kendi okulu Lykeion'u ("lise" ad buradan gelmektedir) kurdu ve buray ayn zamanda bir aratrma merkezine dntrd. .. 323'te, Byk skender'in lmnden sonra, 20 yl nce yazd bir iirden dolay, en byk su olan "dinsizlik"le yargland ve Sokrates'in akbetine uramamak iin, yaamnn son gnlerini geirdii Khalkis'e gitti. Aristoteles, felsefe tarihine en zgn katks olan "metafizik" iin protophilosophia ("ilk felsefe") adn kullanyordu. Lykeion'un son yneticisi olan Rodoslu Andronikos, .. 60 yllarnda Aristoteles'in yaptlarn derlerken, onun "varlk" konusunda gelitirdii grleri Physike (Fizik) adl metinden sonraki kitaba koyarak ta meta physike ("fizikten sonra gelen") adn verdi ve felsefe tarihine damgasn vuran "metafizik" szcnn isim babas oldu. Balca yapttan: Fizik, Doa zerine Kk Yazlar, Byk Etik. Trkeye evrilmi olanlar: Metafizik, Poetika, Politika, Retorik, Organon (6 kitaplk bu yaptn bir blm Trke-

Cogito -17 ISBN 975-363-256-8 Retorik / Aristoteles zgn ad: Tekhne Rhetorike eviriye esas olan metnin ad: Rhetoric ngilizceden eviren: Mehmet H. Doan 1. bask: 2000 adet, stanbul, Ocak 1995 Yayna Hazrlayan: Selahattin zpalabyklar Tasarm: Mehmet Ulusel Ofset Hazrlk: Nahide Dikel Bask: efik Matbaas Random House, Inc., 1954 Yap Kredi Yaynlan Ltd. ti., 1993 Trke evirinin tm yayn haklan sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. Yap Kredi Yaynlar Ltd. ti. Yap Kredi Kltr Merkezi istiklal Caddesi, No: 285 Beyolu 80050 stanbul Telefon: (0-212) 293 08 24 Faks: (0-212) 293 07 23

NDEKLER

GR 7 RETORK indekiler Birinci 31 kinci Kitap 95 nc 163 KK SZLK 213 Kitap 17 19

Kitap

Giri{l)

Retorik ve Poetika'nn, birbirine kout izgilerde ilerleyen ya da birbirini tamamlayan yaptlar olduu pek dnlemez. Ele alndklar dnce tarzna bal olarak, karlkl iliki iinde olabilirler de, olmayabilirler de. Aristoteles, kendisinden sonra gelen kuaklar boyunca, her iki alanda da bir yetke olacakt; ad ve saygnl, iki konuyu bir arada gtrmekte rol oynayacakt. Bunun bir nedeni, iirin, Retorik'te tanmlayc, betimleyici bir gere kayna olarak Aristoteles'in iine yaryor olmasdr - onun, tragedya konumalarndan bu kadar ok sayda esiz kant karm olmas dikkat ekicidir. Yine de, balangta, hitabet ile iir arasndaki koutluklara deil, retorik ve diyalektik kantlama arasndaki koutluklara ilgi duyuyordu. Poetika'y olutururken amac stn yaznsal rnekler iin standartlar oluturmakt; Retorik te ise byle bir iddias yoktur. Doru, Lysias'n, Demosthenes'in sylevleri, Homeros, Sophokles ve Platon ile ayn dzeyde saylmasa bile, Yunan yaznnn herkese kabul edilen bayaptlar arasnda yer alr; Aristoteles'in zamannda bile bunlar "okunur"du. Burke'n ve Fransz ihtilalinin hatiplerinin konumalarnn, Cobden ve Bright, Webster ve Lincoln, Gladstone ve Churchill'in belagatlerinin kendi lkelerinin yaznnda bir yerleri olduu sav da dorudur. Ama, bunun yle saygn
1) Aristoteles'in Retoriini, Retorik ve Poetika'mn Modem Library'deki birlikte basmndan evirdim. Retorik, W. Rhys Roberts, Poetika ise Ingram Bywater tarafndan ngilizceye evrilmi. Aristoteles'in her iki yaptyla da ilgili olan Giri blm Friedrich Solmsen tarafndan yazlm. Benim buraya aldm giri blm yalnzca Retorik ile ilgili olan ksmdr. Retorik metninin d kenarlarndaki numaralar, August Immanuel Bekker'in hazrlad Yunanca Aristoteles basmnn (1831-36, Berlin) sayfa ve satr numaralandr. (Aristoteles'te bir pasajn yerini gstermek iin bu standartlam basmn sayfa ve satr numaralanln kullanlmas geleneksellemitir.) Yunanca metne gre belirlenen numaralar Trke eviriyle yaklak olarak akmaktadr. Metnin i kenarlarndaki numaralar ise blmleri gstermektedir. ".N." ile belirtilen benim notlarm dndaki dipnotlar Friedrich Solmsen'e aittir. [.N.]

Retorik

bir sav olup olmad sorunu bir yana, konumacnn kendisinin her eyden nce kendisini dinleyen adalaryla ilgilendiini rahata anlayan kimselerin hayranln kazanmak iin yazlm deil de, zgl ve pratik bir ama iin tasarlanm, bir dinleyici kitlesi nnde yaplm, bir eyi tantlayaca, bir eye inandraca dnlm bir konumay canlandryor gznde. Eyann tabiat iinde bundan baka trls de olamazd. Ama konumann ve iirin birtakm ortak zellikler tamas da eyann tabiatndandr. Aristoteles'in er ya da ge bunlarn farkna varaca kesindi. Poetika'da, tamamlanm yaptn baz ynlerini dierlerinden ayrrken, bunlarn, ancak kk bir yoruma gereksinimi olduunun farkna varr, nk bunlarn btnyle tartlmas Retorik'in baz blmlerinin tekrarlanmas anlamna gelecekti (bu blmlerin nce yazlm olup olmadklar o kadar nemli deil: aslnda, Poetika'mn m yoksa Retorik'in mi ilk yapt olduu sorunu nerdeyse anlamsz bir eydir, nk her ikisi de yllar iinde ortaya km ve gelimitir). Dnce, tragedyann "niteleyici paralar"ndan biridir ve "retoriksel" poetik dncenin, Euripides'in zamanndan beri nasl olutuunu anmsamak nemlidir. Gnein altnda tartlmam bir ey yoktur; yle ok sayda kantlar ve kar-kantlar vardr ki, dikkatle hazrlanm konumalara dalm byk ve kk arlkta dncelerin, ou kez ilgiyi, oyunun merkezindeki dnceden saptrmas kanlmaz olmaktadr. Bu noktada Aristoteles, ncelii retorie tanmakla, iirin kendisinin ardndan gitmi oluyor. Hem (konumalarda) cokular uyandrmak, hem de (olay dizisinde) bunlar betimlemek iin kendi Retorik'ine bavurmakla bir adm ileri atm oluyor. Ama ayn zamanda, tarih de onu onaylamaktadr; nk hatipler, airler, filozoflar, politik dnrler ve "insann doas" zerine alanlar Retorik'in kinci Kitabndaki tutkular zerine olan blmlere, yzlerce yl hep ayn ekilde, konunun klasik ele aln olarak bakmtr. Bir baka ilgi akmas alan, biemdir; Aristoteles'in, ilk hatiplerin, airlerin baarlarnn, kullandklar dilin gzelliine ve inceliine ne derece bal olduunu farkettikleri iin iirsel ifadeyi etkilediklerine degin kurnaz gzleminde bir hakikat zerreciinden daha fazla bir ey vardr. Aristoteles, Poetika'da biraz taslak halindeki biem tartmasnda braklan boluklarn. Retorik'te sunulan daha ayrntl zmlemeye bavurularak doldurulmas gerektiini aka sylemiyor. Ne de, Poetika'da karakter zerinde dururken, yallarn ve genlerin, zenginlerin ve yoksullarn ayrc karakter izgileriyle ilgili -ayn zamanda sevgi dolu ve tarafsz, etkileyici ol-

Giri

duu kadar eksiksiz- ksa tanmlamalar veren teki yapt anmsatyor bize. Bununla birlikte, kendinden sonra gelen kuaklar bir anmsatcya gereksinme duymad: yzlerce yl, iirsel ifade tartmalarna, Aristoteles'in Retorikte kurmu olduu iyi ve kt biem ltleri egemen olmutur; karakter taslaklarna gelince, bunlar Horatius'ta bile, Retorikten Poetika'ya, tmyle aktarlm olarak buluyoruz. Ayrca bu rneklerde olanlar bakalarnda da olmutur; daha sonra iir zerine yazan yazarlar, Retorik i, Aristoteles'in Poetifa'snn temelleri zerinde sapasalam durmakla birlikte, dier ksmlarnda birok dolguya gereksinimi olan kendi yaplar iin ta salayan bir ocak olarak kullanmlardr. Yine de, Aristoteles ile Aristotelesi gelenek arasnda bir aynm yapmamz, zaten kendisinin de iki konuyu birbirinden tamamen farkl izgiler zerinde kurduunu grmemiz gerekmektedir. Retorik ve iir Aristoteles'in kafasnda ilikili idiyse, bu, bizim iirin eski saygnlna kavuturulmasndan sz ederken dokunduumuz nedenden dolay olabilirdi. nsan etkinliinin, amalar yksee -felsefeyle yaracak kadar yksee- karlm iki biiminden sz ediyoruz burada. Retoriin, mmknse, eski saygnlna kavuturulmas gereksinimi iirinkinden daha da bykt; Aristoteles de bu incelemesinde bu konuyu gerekten yeniden biimlendiriyor ve felsefi olarak saygn bir konuma kavuturuyor. Ve Aristoteles Poetika'da, iirin, eylerin dzeninde insann yeri ve durumu hakkndaki hakikati aklama savn nasl nemli bulmuyorsa, onun Retorik'i de, retorik hocalarnn, ok ynl bir eitim salama ve en yksek tipten insan biimlendirme gibi aldatmacalarn nemsemiyor. Ne retorik ne de iir, felsefeye bir seenek olarak kabul edilemezdi artk; ama biri olduu kadar dieri de, felsefi kurallar ve koyutlar kabul ettii ya da onlara uyduu lde, alakgnll bir yer tutabilir ve deerli bir eyler baarabilirdi. Felsefe, bir sre, retorikle herhangi bir alverii kabul etmemiti. Platon, retorii -"bu inandrma ustas"n-, onu uygulayanlar, hakikat bilgisine ya da saygsna sahip olmakszn inandrma yollarn aradklar iin, reddetmiti. Kendi stnln kurmaya alrken kalabaln houna gitmeyi amalayan hatip, iktidar arzusunun klesidir ve tamamen sahte deerler dzeni iinde i grr. Eer iir ideal devletten kovulmusa, retorik de bu srgnden payn almaldr; aslnda onun durumu daha da ktdr. Bununla birlikte, ta balangtan beri -retorikte bu daha az aklkla kavranabilir gibiyse de- her ikisinin de iyi davran gstermeleri halinde eski durumlarn kazanabileceklerinin belirtileri de vardr. Refor-

10

Retorik

mu gerektirir bu ve felsefenin kendisi bu konuda yolu aacak demektir. Bir kinik, felsefenin bunu yapabilmesi iin, kendisinin reforma gereksinimi olduu yorumunu yapabilir; ne olursa olsun, temelini deilse bile alann mutlaka geniletmesi gerekecekti; hogr tanmayan katln gevetmesi ve biimler lkesinden bu dnyann gerekliklerine inme yolunu bulmas gerekecekti. Byle bir gelime, Platon'un daha sonraki felsefesinde gerekten grlr; retorii ve onun temsil ettii eyi toptan sulayan Gorgias'tan -ok daha ge bir diyalog olan- Phaidros'a gelen okuyucu, sradan retorik uygulamalarnn bir baka sulamasyla, gerek felsefi retorik iin ayrntl bir tasary yan yana grnce aracaktr. Bunun nedenini aklayan yeni dnce, Platon'un "ruhlarn biimleri"ni tanmasdr. Daha az felsefi bir dille bunlara kiilik tipleri diyebiliriz. Her ruh "ekli"nde ruhun farkl bir paras egemendir, bu da baz kiilerin bir cokunun, dierlerininse baka bir cokunun etkisi altnda olmas demektir. Platon'un felsefesi ve diyalektii bu cokusal arzularla ilgilenme tenezzln gstermezdi; bunlar, insana akll bir varlk olarak ynelir. te retoriin, felsefenin iini tamamlayarak ona deerli bir yardmda bulunaca yer burasdr. Eer ruhun farkl "biimleri"ni inceliyorsa (ve bunlar bireylerde tanma noktasna geliyorsa), felsefi kantn farkl trden insanlara nasl uydurulacan bilmesi de gerekecektir. nk gerekten de bu haliyle kant, ilem yntemi ve hakikate doru gidi yolu -dinleyiciye bakmakszn- ancak bir tek ey olabilir. Bu temel noktada retoriin felsefeden sapmasna izin verilmez. Platon'un burada zihninde canlandrd trden retorik, ancak kendi okulunun bir yesi tarafndan ortaya karlabilirdi. Bu grevi yklenen, Aristoteles oldu. Elimizdeki eskil tankln gsterdiine gre, onun retorik zerine ilk dersleri -bizim kitabmza da alnm olan ksmlar- Platon'un yaad srada verilmiti, yani Aristoteles kendini hl Akademinin bir yesi sayd srada. Bu kurs profesyonel konuma hocalarna bir meydan okumayd; daha zel olarak da, retorik sanatn hem daha esnek hem de ayrntl hale getirmi olan ve retorik eitimine liberal eitimin eanlamls olarak, ayn zamanda grkemli politik kariyere bir giri belgesi olarak bakan, Atina okulunun nl lideri sokrates'in yzne arplm bir eldivendi. Aristoteles'in Retoriinin al blm bu ilk kurslara kadar gidiyor olmal: orada hemen, gnn geerli sistemlerine kar bir saldrya giriir, onlarn bir tartma retisi yaratamam olmalarn ve btn dikkatlerini cokusal ekicilik zerine toplamalarn knar. Modaya uygun -belki de ou kez baarl-

Giri

11

oyunlara, hilelere kar, Platon'un bir methiye sanat ya da ne pahasna olursa olsun "inandrma ustas" olarak retorie kar polemiindeki ayn aalamay, horgry gsterir. O zaman Aristoteles'in felsef retoriinin, profesyonel okullarda retilen inandrma ve baar sanatna stnl nerededir? Onun sistemini daha felsefi, daha bilimsel ve daha eksiksiz yapan ey nedir? Cokularla ilgili blmlere dnp bakarsak, Aristoteles'in, uygulamadaki nemli serbestlie karn, Platon'un isteini yerine getirdiini grebiliriz. Ruhlarn Biimlerini ayrdetmez, (kendi tasarmnda pek anlam olmayacakt bunun); bunun yerine, her cokuyu incelerken, her eyden nce, bu cokunun hangi koullar altnda uyanabileceini, ne tr kiilerin buna uygun olduunu gsteren, kesin ve dikkatle seilmi szcklerle dile getirilen bir tanmla balar. Bu cokularn olumasyla ilgili daha zgl ifadeler, bir tr ilk ilke ya da temel ncl olarak i gren balangtaki bu tanmdan karlr. yi bir bilimsel yntemdir bu; byle bir bilgiyle donanan konumac, belli bir durumu deerlendirebilecek ve hangi tutkunun uyandrlabileceine (ya da yattrabileceine), bunun nasl yaplabileceine karar verebilecektir. (Daha nceki retorik hocalar ise rencilerine yle diyordu: "Eer sizi dinleyenlerde acma uyandrmak istiyorsanz, bu amala benim hazrlam olduum ve burada ezberlemeniz iin size aktaracam hazr cmlelerden seebilir ya da bazlarn birletirebilirsiniz.") Bundan da daha felsefi olan, yeni retoriksel kant retiidir. Aristoteles'ten nce hi kimse, bu retiyi tasmlara dayandrmay aklndan geirmemitir, ok basit bir nedenden dolay: tasm henz bulunmamt nk. Aristoteles'in bile onu bulabilmesi, bu demek Platoncu Formlar arasnda bulduu ilikilerden gelitirebilmesi iin zaman gemesi gerekti. nceleri Yunanca "tasm" [syllogism -.N.] szc kabaca, hi de teknik olmayan bir anlamda kullanlyordu: ("olgular kantla bir araya getirme") anlamnda. Aristoteles'le birlikte szck yava yava ok teknik bir anlam kazanr; yine de Retorik te, gnn birinde aklayaca tasmsal usavurmann geerli formundan habersiz olarak, retoriksel kant ile tasm arasndaki koutluun zerinde durur sk sk. rnekse, kinci Kitabn sonunda o kadar nem kazanan "sradan szler"den karlan kantlar, tasm ekillerine ve onlarn geerliini salayan mantksal anlaylara degin bir bilgiyi hi de gerektirmemektedir. Sradan kantlardan herhangi birini, rnein, "eer tanrlar bile her eyi bilmiyorsa, insanlar haydi haydi bilemez"i alalm. Burada ne byk ne kk bir nerme, ne de bu terimler arasndaki allm ilikiye

12

Retorik

benzer bir ey vardr. Emin olmak iin, "babasn dven, komusunu da dver" byk nermesi verilip, buna "X babasn dver" kk nermesi eldenerek ve her ikisi "X komusunu dver" sonucunda bir araya getirilerek, Aristoteles'in ayn sradan sz iin verdii bir baka betimleme, kolaylkla bir allm tasm ekline getirilebilirdi - ama bu noktada Aristoteles'in aklnda olan ey bu deildir. Aristoteles tasm ekilleri konusunda o byk buluunu yaptktan sonra, rencilerinden bazlar, sradan kantlan bu ekillere "ayntrmak"la uramaya balad. Bunlarn giriimleri ustann onayn da alm olabilir; ama o, Retorik'in sradan kantlarn teknik bakmdan doru tasmlara yeniden ekillendirme gereksinimini hibir zaman duymad. Bu "sradan szlerin" yardmyla inanlr, akla uygun kantlar oluturulmas ve retorisyenin usavuruunun bunlara uydurularak yntem ve yap kazanmas yeterlidir. Aristoteles ara sra eski bir hocann "tm sistemi"nin kendi sradan szlerinin birine denk dtne iaret ediyorsa da, altta yatan dnceyi -biimsel ilke ya da buna verilebilecek baka bir ad- soyutlayp ortaya karm olma onuruna sahip kabilir. Ondan ncekilerin yapt, rencilerine, en azndan Aristoteles'in nerdii gibi -hepsi de ayn tipten- ok sayda kant vermekti, ama bunlar soyutlama ya da bu tipi formle etme gcn henz gsteremiyorlard. Pratik ayrntlar zerine kmay beceremeyen kaba retorisyenle, birok kiisel rnee zg biim ve ilke aramay Platon'un okulunda renmi, felsefi eitimi olan bir insan arasndaki fark burada yatmaktadr. Aristoteles'in baz geleneksel "delil" trlerini inceledii ve her birini kendi tasmlaryla karlatrarak geerliliini aratrd teki blmlerde durum bundan farkldr. Burada, tam olgunlam tasm ekilleri kuram gereklidir. "Bir insann atei olmas onun hasta olduunun bir belirtisidir" geerli bir kanttr, nk ilk ekilde "atei olan biri hastadr" byk nermesi, "X'in atei var" kk nermesi ve "X hastadr" sonucu ile doru bir tasm ekline sokulabilir. te yandan, "Sokrates drsttr" ve "Sokrates aklldr" gibi iki nclden, akll insanlar drsttr sonucuna varmak, inandrc olmayacaktr, nk tasm kuram, zne olarak ayn terime -bu rnekte Sokrates- sahip iki olumlu ncln, doru bir sonu iinde birletirilemeyeceini gsteriyor. Yine teki blmlerde de, her biri bir tr konumada egemen olan temel deer: amaca uygunluk (yararllk, iyilik), soyluluk (ya da gzellik), ve adalet zerine ilk ncller sralanyor, nk politik sylevci tledii eylem gidiinin amaca uygun olduunu

Giri

13

kantlamak, methiyeci vmek istedii herhangi bir eyin soyluluunu, adli konumacysa belli bir eylemin gidiinin haklln (ya da hakszln) kabul ettirmek zorundadr. rnein, politik sylevci, bar yanda ve sava dman olarak konuuyorsa, "iyi, srf kendisi adna seilen eydir" ncl ile balayp, barn srf kendi adna seildiini (oysa savan, olsa olsa, onun sonucu ortaya kacak iktidar ya da gelir gibi eyler yznden seildiini) gstererek devam edebilir. Bu ekilde, barn iyi olduunu kabul ettirebilir. Ya da, daha gereki bir kant kullanmay yelerse, "iyi, ztt dmana uygun den eydir" gibi bir ncl seebilir, daha nceki durumda savan kar taraf iin bir nimet, bir iyilik olaca dncesini aklayabilir. Aristoteles bu nclleri, kantlama biliminin "ilk ilkeleri"yle karlatrr. Kastettii ey, bir matematikinin, diyelim, bir ekenar genin alan zerine bir nerme ile balayp, sz konusu gen ekenar olduu iin alarn da nermede belirtildii gibi olduunu gstermekle devam etmesidir. Aristoteles'e gre, bar lehine ortaya kantlar koyan konumac, temelde matematikiyle ayn yolu izler. Ama bir mecliste ya da bir jri nnde, bir konumacnn byle kesin ve mantkl bir biimde ilerlemesi gerekten zorunlu mudur? Aristoteles bunu ileri srmez. Kantlarn mantksal yapsna derinden ilgi duymasna karn, Retorik'inde yine de, biimsel mantk zerine incelemesinde yanl ve etkisiz diye niteledii usavurma tarzlarna izin verir. Hatibin, bilgi bir tavrla kurama uyarak, yani nce bir ncl, daha sonra tekini bildirip bundan sonra da ciddi ciddi sonuca doru ilerleyerek dinleyicisini skmasn da istemez. Bir kantn sunuluu onun mantksal formunun gz nne serilmesini gerektirmez. Aristoteles'in, nclleri o kadar zen ve dikkatle toplad blmler bile sonunda yalnzca, hatibin olgularn ekillendirmesine ve dzenlemesine u ya da bu ekilde yardm edebilecek genel olarak faydal dncelerin bir bir saym [envanteri - .N.] gibi i grebilir. Bu da, bir tasmn bir paras olarak ncln ilk anlamnn gzden kaybolmas demektir. Aristoteles bu trl kullanl nclleri aramaktan usanmayan biri olmalyd. Ana deerlerle -iyi, gzel ve hakl- ilgili olanlarn yannda baka ncl takmlar da salar: bunlarla, bir eyin olanakl olduu, olmu olduu ya da olabilecei, iyi ve uygun iki eylem seyrinden birinin daha iyi olduu, iki sutan birinin tekinden daha kt olduu kantlanabilir. Ayn zamanda, her biri uygun biimde tanmlanm, iyi ya da uygun olan bir zel eyler listesi karr; bir politik hatibin iyi bilmesi gereken ana konulan sralar; su-

14

Retorik

larn trlerine, nedenlerine, koullarna girer. Gerekten de, adli hitabet alannda, eksik bir ey brakmama arzusu snr tanmaz. Adaletsizlik yapabilecek ya da adaletsizlikten etkilenebilecek kimselerin tam bir listesini yapmakla kalmaz: ayn zamanda yasa ve hakkaniyet zerine konuur; sua drt sorununa geldiindeyse, insani eylemlerin nedenlerinin tam bir aratrmasnda herhangi bir noksanln olmasna dayanamaz. Toplam yedi neden vardr, ve liste, d zorunluluk, rastlant, karakter, alkanlk, tahmin ve tepi [mpulse - .N.] gibi birbirinden farkl maddeleri ierir. Ama bu liste yine de tm ilgili nedenler konusunu kapsamaya yetmeyebilir; ek etmenlerin dikkate alnmas gerekebilir. Aristoteles, insani eylemler kalbnda nasl yansdklarn anlamak iin, genlikle yallk arasndaki farkllklar, ekonomik durum farkllklarn incelemenin yardmc olup olmayacan dnr. Fakat neyse ki bu konular incelemenin bir baka ksmnda ("konumacnn karakteri" bal altnda) ele alnr; nedenler zerine olan blmn bunlarla kartrlmasna gerek yoktur. Ama byle olsa bile, insani eylemlerin daha baka bir nedeni ele alnp en ayrntl bir biimde gzden geirilmeden bir sona ulamaz. Bu gdlenim [motivation - .N.] zevktir. Aristoteles'in zevkin nedenleri ve amalar aklamasysa, nerdeyse kendi bana bir tezdir; en geni imgelemin mahkemelerdeki davalarla ilgili olarak dnebilecei eyin bile ok tesine uzanr. Filozof, tanmlama, ayrdetme, kantlama, genelletirme, tartma ve sonu karma iini yaparak hemen hemen her yerde i bandadr. Ama yine de filozofun insan doas konusunda gznden hibir ey kamaz; hayat -genellikle hayat ve zellikle Yunan hayatn- bilir. Gerekten de, okuyucu ou kez, yntemlerinden ayr olarak bu blmlerin ierii konusunda, Aristoteles'in ne pahasna olursa olsun gerek ahlaki deerleri yceltmeye kararl ve pratik gerekliliklere kar soylu bir kaytszlk gsteren bir filozof olarak m konuuyor, yoksa gz pratik durumda, bazan kk ama dier zamanlarda olduka byk dnlerde bulunan bir kii midir, diye merak ediyor. nk eitli blmler bu ynden nemli farkllklar gsteriyor; Retorik, tanmlanmak iin yazlm bir "kitap" deil de, daha ok Aristoteles'in bir iki kez deil birok kez kullanm olduu ve devaml gzden geirip deitirdii, bir profesrn ders notlar gibi bir ey olduu iin, tutumlardaki bu farkllklarn onun konuya yaklamndaki daha derin deiiklikleri yanstt akla daha yakn geliyor. Genel olarak dnlrse, pratik dncelere -"eyleri olduu gibi" almaya- kar yaknlnn,

Giri

15

genliindeki speklatif ve idealist eilimini at, geride brakt ve' Platonla arasndaki mesafenin byd lde artt bir gerektir; ama yine de bu yol gsterici dnceyi yaptn tek tek blmlerine uygularken ok dikkatli bulunmak gerekir. ki gzlem, okuyucunun davrantaki ve ynelimdeki bu farkllklara kar duygularn bileyebilir. Birinci Kitabn beinci blmnde ileri srlen hayatn iyilikleri, felsefi etikle popler deerler arasnda ortada bir yer tutuyor; burada sokaktaki adama arlk verilirken (bu blmler, ortalama bir Yunanlnn "hayat gr" hakknda, Ethifa'daki buna e den blmlerden ok daha fazla ey retiyor); bunlarn, politik meclisteki bir konumac iin renilmesi yararl "iyilikler" olmad da aikrdr. Aka grlyor ki, burada konuan, filozofun kendisidir: doru, o yce yerinden biraz aa inmitir, ama yine de gerek iyilikler hakknda bizi aydnlatmaya byk nem vermektedir. Dikkat edilmesi gereken teki nokta, yaptn ayn blmnde, "iyi" ile "uygun" arasnda garip bir kararszlk olduudur. Aristoteles, gerekten, bunlardan hangisini, politik hatibin abalarn yneltmesi gereken hedef olarak ileri srmek istiyor? Eer Aristoteles bir filozof olarak yazyor olsayd, yant vermede bir kuku duyulmazd: kuramc, etiki, Platoncu iin "iyi", btn insani eylemin normu ve amacdr; politikaclarn daha az yce grlerini deiiklie uratmak iin bundan daha gzel bir frsat bulabilir miydi? nk Aristoteles'in zamanndaki politikaclarn ve karar organlarnn "iyi"den ok uygun terimiyle dnecek kadar gereki olduklarndan da kuku duyulamaz. Aristoteles, bir yolunu bulup, durumu idare ediyor; burada "iyi" ile ilgileniyor, urada "uygun"la, zaman zaman da, bu iki kavram gerekten birbirinin ayn olarak ele alyor - alacak, ama bu yaptn birden fazla blm iin de karakteristik bir davran bu, teki incelemeleri zerinde alanlar iin btnyle anlalamayan bir ey. Hi kukusuz, Retorik'te felsefenin izinin hafif olduu yerler var - gerekten o kadar hafif ki, insan hi hissedemiyor. Aristoteles'in zamanna kadar, ok az deneyimli bir hatip bile bilirdi ki, ikence altnda alnan ifadeler davasn destekliyorsa, hakikati ortaya karmann bundan daha gvenli bir yolu olmadnda direterek sonuna kadar zerinde durmas gerekirdi bunun; oysa buna kart bir davada, talihsiz kimselerin, aclarna bir son vermek iin her eyi syleyebileceklerini ileri srerek, byle ifadelerin ad ktye km gvensizlii zerinde durmas gerekecekti (ama daha baka durumlarda bazlarnn ikence altnda bile hayatlarn devam ettirdikleri de vurgulanabilir). Aristoteles'ten nceki son kuaktan

16

Retorik

uygulamaclarn, onun "teknik olmayan tantlar" adn verdii eyle -bu demek yasalar, tanklklar, anlamalar, ikenceler ve yeminlerilgili gelitirmi olduu yntemler bunlardr. Bu "tantlar" hl nemli iseler de, kant ve akla uygun tant bunlarn yerini almadan nce olduu gibi, bir yasal davada, daha ok kendiliinden bir tarzda karar vermede etkili olamyorlar artk. Aristoteles'in dedii gibi, bu tantlar "bulunmak" deil, "kullanlmak" zorundadr. Filozof ise, kendi fikirlerini, hatta biraz daha geni perspektifleri ileri srmekten btnyle vazgemiyorsa da, genelde, uzmanlarn kendi karlar iin "kullandklar" eskiden beri kullanlan dzenleri -ticaret oyunlar dememek iin- onaylamaktan biraz daha az ey yapyor. Filozofun hemen hemen glgede kald, pratikle ilikinin bir kez daha ok yakn olduu bir baka blm, nc Kitabn ikinci blmdr. Retorik hocalar rencilerine, bir sre, "konumann eitli blmleri"nde ne syleneceini retirlerdi: (giri, anlat, tantlar vb.); onlara, konumalarnn banda dinleyicilerinin iltifatn kazanma, davaya ait olgular inandrc bir biimde ileri srme, rakibinin kantlarn karlama, onun iftiralarn boa karma... vb. yollarn ve yntemlerini retirlerdi. Aristoteles, vicdan azab duymakszn, dzeylerinin zerine kma abas gsteriyorsa da, yine de izlerinden gidiyor onlarn. Allm kurnazl, insan doas zerine bilgisi ve ironisiyle -genellikle ksaca, bir iki szckledikkate alnmas gereken psikolojik etmenleri tanyor; seyrek olmayarak, airleri, buna benzer durumlar grkemli ele al tarzlaryla hatibe rnek olarak gsteriyor. Yine de, kendisinden ncekilerin am olduu yolu aka izliyor; baz pasajlarn, aa yukar szc szcne, sokrates okulundan bir retorisyenin (olaslkla, bu kitapta Aristoteles'in bir kez adn and Theodektes'in) sisteminden alnd sonucuna kar kmak zordur. Herhangi bir okuyucu, Retorik'in bu ksmnda Aristoteles'in, yaptn birinci blmnde: tantn -yalnzca tantn- gerek bir retorik hocasnn ilgi alan olduunun sylendii yerdeki soylu ve sade ilkelerden ne kadar uzaklatna kendisi karar verebilir. Friedrich Solmsen

RETORK

iindekiler

BRNC KTAP
Birinci Blm Retorik, Diyalektiin edeidir (avvcnpo^o. Dizgesel olarak ele alnacak bir konudur. Kantlarla inandrma (more) tarzlar retorik sanatnn zdr: yargy cokularla saptrmaya bavurur. Bugn retorik zerine kitaplarn yazarlar, (hilenin daha kolay olduu) adli dala ok fazla, (konularn daha geni olduu) politik dala ok az nem veriyor. Kantlarla inandrma {tilotel) bir tr gsteridir (cuieii), gsterinin retoriksel biimi ise rtk tasmdr (evOvprna). Retoriin drt kullanm. Olas ktye kullanm, hakikat ve adalet yannda asl kullanm aleyhinde kant olamaz. Drst retorikinin, kendisini drst olmayandan ayracak bir baka ad yoktur. kinci Blm Retoriin, 'belli bir durumda elde var olan inandrma yollarn gzlemleme yetisi' olarak tanm. nandrma tarzlarndan bazlar kesinlikle retorik sanatna girer, bazlarysa deil. Retoriki, ikinci tr (tanklar, anlamalar ve benzeri) hemen elinin altnda bulur. Birinci tr kendisi elde etmek zorundadr; bunlar e ayrlr: (1) konumacnn, konumasn inandrc klacak bir kiisel karakteri (t]9o) aa vurma gc; (2) dinleyenlerin cokularn (tdr]) uyandrma gc; (3) bir hakikati ya da szde hakikati inandrc kantlar yoluyla tantlama gc. Bu yzden, retorie diyalektiin ve ayn zamanda etik (ya da politik) almalarn bir dal olarak baklabilir. nandrc kantlar (a) diyalektikteki tmevarm (enayoyrj) karlayan rnek (Jtapeiyixa); (b) tasm karlayan rtk tasm; (c) szde tasm karlayan szde rtk tasmdr. rtk tasm retoriksel bir tasmdr, rnek ise retoriksel bir tmevarm.

20

Retorik

Retorik, snflarla ilgilenir, tek tek insanlarla deil; konulan ve ileri srd ncller, byk ksmyla, insani eylem alanndaki seenek olaslklar gibidir; ve kendini, uzun bir uslamlama zincirini izleyemeyen eitimsiz dnrlerden oluan bir dinleyici grubuna uydurmak zorundadr. rtk tasmlann oluturduu ncller 'olaslklar' ve 'gstergeler'dir; gstergelerse ya yanlabilir ya da yanlmazdr, son gruptakilere (TEKfirfpia) denir. rtk tasmlann izledii kantlama yollar, ya da konular, ortak (ya da genel) ve zel (yani, doa bilimi ya da etik gibi bir tek almaya zel) olarak birbirinden aynlabilir. zel yollar, retoriki kendi alann bir bakasna terketmek istemiyorsa, ayn ayn kullanlmaldr. nc Blm tr retorik vardr: A. politik (sakntl), B. adli (yasal), ve C. epideiktik (trensel gsteri sylevi). Bunlarn (a) blmleri, () zamanlar ve (y) sonulan yledir: A. Politik (a) cesaretlendirme ve umut krma, () gelecek, (y) uygunluk ve uygunsuzluk; B. Adli (a) sulama ve savunma, () gemi, (y) adalet ve adaletsizlik; C. Epideiktik (d) vme ve eletirme, () imdiki zaman, (y) onur ve onursuzluk. Drdnc Blm (A) Politik Sylev konular be ana balk altnda sralanr: (1) yollar ve aralar, (2) sava ve bar, (3) ulusal savunma, (4) dalm ve dsatm, (5) yasama. Bu blmlerin her birinin alan. Beinci Blm Politikac hatip, kendisini dinleyenleri bir eyleme sokmaya ya da ondan kanmaya kkrtrken, onlarn mutluluunu gzettiini gstermelidir. Mutluluun drt tanm (popler trden: Retorik'te hep olduu gibi), ve on drt kadar esi. Altnc Blm Politik konumac, dinleyicilerinin ilgisine de bavurur, buysa neyin iyi olduuna ilikin bilgiyi kapsar. 'yi' eylerin tanm ve zmlenmesi. Yedinci Blm 'yi' eylerin karlatnlmas. ki 'iyi' eyden hangisi daha iyidir? Bu, derece dncesini getiriyor beraberinde - 'daha az ya da daha ok'un bilgisi.

Retorik

21

Sekizinci Blm Politik konumac, inandrma glerinin en ok, drt tr ynetime ilikin bilgi sahibi olmakla arttn grecektir - demokrasi, oligari, aristokrasi, monari; bunlarn kendine zg treleri, kurumlar ve karlar. Drt trn ayn ayn tanm. Her birinin amac. Dokuzuncu Blm (C) Epideiktik konumac, erdem ve kusurla ilgilenir, birini ver, tekini eletirir. Erdemin biimleri. Hangileri en byk erdemlerdir? - epideiktik konumacnn kulland baz retorik aralar: zellikle 'bytme'. Bytme epideiktik syleve ok uygundur; rnekler politik syleve; rtk tasmlarsa adli syleve. Onuncu Blm (B) Adli konumac kt davran incelemi olmaldr - nedenleri, ktlk yapanlar ve kurbanlan. Ktln, yasaya aykr olarak ilenmi istemli bir hakszlk olarak tanm. Yasa ya (a) zeldir, yani belli bir topluluun yaamn dzenleyen yazl bir yasaldr, ya da (b) geneldir, yani her yerde bilindii varsaylan yazl olmayan ilkelerdir. nsanlarn eylemlerinin yedi nedeninin sralanmas ve aklanmas: yani istemsiz, (1) ans, (2) doa, (3) zorlanma; ve drd istemli, (4) alkanlk, (5) uslamlama, (6) fke, (7) ksn. Btn istemli eylemler iyi ya da grnrde iyidir, zevk verici ya da grnrde zevk vericidir. yi (ya da uygun) politik sylev bal altnda tartlyor. Zevk vericinin zerinde ilerde durulacak. On Birinci Blm Zevkin tanm ve zevk verici eylerin zmlenmesi. - Kt davran nedenleri, yani kar ve zevk, 6, 7 ve ll'inci blmlerde tartlmakta. On ikinci Blm nsanlar ktlk ilemeye gtren, kurban yapan zellikler ve durumlar.

ya

da

onlar ktln

On nc Blm Hakl ve haksz eylemler, (1) yasayla, (2) etkilenen kiilerle ilikili olarak snflandnlabilir. Yasa (a) zel, yani belli bir Devletin yasas, ya da (b) evrensel, yani Doann yasas olabilir. Etkilenen kiiler, (a) tm topluluk, (b) onun tek tek yeleri olabilir. Ktlk

22

Retorik

imleyen biri ya eylemi bilmeli, onu kastl yapmaldr, ya da bilmemeli ve kastl yapmamaldr. Birinci durumda, ya nceden dnerek seip ya da tutkular nedeniyle yapyor olmaldr. Gnahkrl ve sululuu oluturan, dnerek konulmu amatr. Yazl olmayan yasa (1) hkm blmnde, kural d iyilik ve ktlkten ortaya kan davran ierir, yani iyilik edenlere ve dostlara kar davranmz; (2) bir topluluun yazl yasa kitabndaki kusurlarn yerini doldurur. Bu ikinci tr, hakkaniyettir. Yasa yapclar onun varln ksmen planlam, ksmen planlamamtr: yasada hibir kusur grmediklerinde planlanmamlardr; eyleri tam olarak tanmlayamama durumunda kaldklar ve aslnda genellikle iyi olan ey her zaman geerliymi gibi yasa karmak zorunda kaldklarnda planlamlardr. - Hakkaniyetin doas ve alan zerinde baka dnceler. Ott Drdnc Blm Bakalarna yaplm iki ktlkten daha kts, daha kt eilimce kkrtlandr. Eylemlerin karlatrmal ktlnn anlalmas iin baka yollar. On Beinci Blm 'Teknik olmayan' (dsal) inandrma yollar - kesinlikle retorik sanatna {rxvrf) girmeyenler. Be tanedir ve zellikle adli hatiplie aittirler: (1) yasalar, (2) tanklar, (3) anlamalar, (4) ikenceler, (5) yeminler. Yasalar, davacya uyma durumuna gre, nasl gzden drlebilir, nasl desteklenebilir. Tanklar ya eski olabilir (yani, airler ve teki saygn kiiler; biliciler; ataszleri); ya da yeni (yani, tartmal bir konuda kendi dncelerini dile getirmi olan nl adalar, ve mahkemede dncelerini dile getirmi olan nl adalar, ve mahkemede tanklk yapanlar). Eski tanklar adalardan daha inanlrdr. Anlamalar ve ikence altnda verilmi tanklklar nasl kltlebilir ya da nemli olarak gsterilebilir. Yeminlerle ilgili olarak, drtl bir ayrm vardr: bir insan ya hem yemin edebilir ve yemini kabul edebilir, ya da ne o ne o, veya biri olmadan dieri - yani, yemin edebilir ama kabul etmez, ya da yemini kabul edebilir ama yemin etmez.

Retorik

23

KNC KTAP
Birinci Blm Retorik -politik ve adli retorik, her durumda- kararlar vermeyi etkilemek iin var olduuna gre, hatip, konumasndaki kant amlayc ve inanlmaya deer yapmaya almakla kalmamal, ayn zamanda (1) kendi karakterinin de doru grnmesini salamal ve (2) karar verecek kiiler olan dinleyicilerini doru dnce tarzna sokmaldr. Kendi karakteri konusunda: dinleyicilerine, kendisinin sagrl, erdemli ve iyi niyetli biri olduunu hissettirmelidir. Bu, tartmalarda zellikle nemlidir. Mahkemelerde, davay yarglayacak olan jrinin cokularn ya da moral duygularn etkileyebilmesi zellikle nemlidir. eitli cokularn tanm. Her cokuyla ilgili olarak (1) o cokunun hissedildii ruh halini, (2) kime kar hissedildiini, (3) nelere dayanlarak hissedildiini dnmeliyiz. kinci Blm 2-11. Blmlerde eitli cokular tanmlanyor ve demin belirtilen bak alarndan (rastgele gzlemlerle) tartlyor. 2. Blmde konu, fke. Hatip, kendisini dinleyenleri kartlarna kar fkelendirecek ekilde konumaldr. nc Blm (fkenin kart olarak) Sakinlik. Drdnc Blm Dostluk ve Dmanlk. Beinci Blm Korku ve Gven. Altnc Blm Utan ve Utanmazlk. Yedinci Blm Sevecenlik ve Zalimlik. Sekizinci Blm Acma. Dokuzuncu Blm Hiddet. .

24

Retorik

Onuncu Blm Kskanlk. On Birinci Blm Gpta. On ikinci Blm Bundan sonra, eitli cokular ve ahlaki niteliklerle, eitli yalar ve yazglarla ilikili olarak eitli insan karakter tipleri ele alnyor. 'Ya'la genlik, olgunluk ve yallk; 'yazgyla' doum, zenginlik, g ve bunlarn kardan kastediliyor. Bunun zerine gen karakter tipi iziliyor. On nc Blm Yal insanlann karakteri, On Drdnc Blm Olgunluk andaki insanlarn karakteri. - Beden, otuzundan otuz beine kadar, zihin yaklak otuz dokuzuna kadar en olgun andadr. On Beinci Blm nsan karakterini etkileyen yazgsal veriler. nce soylu doum. On Altnc Blm kincisi, zenginlik. On Yedinci Blm ncs, erk. On Sekizinci Blm Geriye ve ileriye bak. Daha sonra btn sylevlerce ortak kant yollan tartlacak. On Dokuzuncu Blm Drt genel kantlama yolu (koivoi txol) unlardr: (1) Mmkn ve Mmkn Olmayan; (2) Gemi Olgular; (3) Gelecek Olgular; (4) Derece. Yirminci Blm ki genel inandrma tarz ( cova jore unlardr: (1) rnek

Retorik

25

(jtapeLyfia), (2) rtk tasm (svOvfirjfia); rtk tasmn bir paras olarak maksim (yvrnfirj). rnekler, ya (a) tarihsel koutluklar, ya da () yaratlm koutluklardr, yani ya (a) betimlemeler (,TtapaoXal) ya da i) hayvan masallardr: (k&fo) Aisopos'unkiler gibi. Hayvan masallar halk sylevlerine uygundur; yaratlmalarnn nispeten kolay olmas gibi bir stnlkleri vardr, oysa gerek gemi olaylar arasnda koutluklar bulmak zordur. Yirminci Birinci Blm Maksimlerin kullanm. Maksim, pratik davran sorular zerine genel bir ifadedir. Drt tr maksim. Maksimler, (a) yallar tarafndan, (b) halk deyilerini yalanlamak iin kullanlmaldr. Maksimlerin yararlan: (a) Bir konumacnn, sradan dinleyicilerin zel durumlarda savunduklar dnceleri evrensel bir gerekmi gibi dile getirerek, onlar honut etmesini mmkn klar; (b) konumaya ahlaki bir zellik verir. Yirmi kinci Blm rtk tasmlar. rtk tasmlarda uslamlamamz ok gerilere de tamamalyz, karacamz sonulara gtren btn basamaklara da girmemeliyiz. ki tr rtk tasm vardr: (a) Birbiriyle uyumlu nermelerin birbirine balanmasyla oluturulan tantlayc; (b) birbirine uygun olmayan nermelerin birlemesiyle oluan rtc rtk tasm. Yirmi nc Blm rtk tasmlarn, tantlayc ve rtc, zerine kurulabilecei yirmi sekiz konusunun (kantlama yollar) sralanmas. Buna iki genel dnce ekleniyor: (a) rtc rtk tasmn tantlayc olandan daha byk bir saygnl vardr, nk kk bir alan iinde bir birine zt iki kant ortaya karr ve bylece yan yana getirilen kantlar dinleyiciye daha ak gelir; (b) rtc ya da tantlayc olsun, btn tasmlardan en beenilenleri, ilk bakta apak olmadklar srece, sonularn daha balangtan grdklerimizdir nk algladmz zevkin bir blm bizin zekmzn da ie katlmasndan gelir; ya da bizim, son sz sylenir sylenmez tadklar anlam grebilecek kadar yakndan izlediklerimiz. Yirmi Drdnc Blm Szde ya da sahte rtk tasmlarla ilgili dokuz dnce.

26

Retorik

Yirmi Beinci Blm rtme. Bir kant ya bir kar-tasmla ya da bir itiraz ileri srerek rtlebilir. tirazlar drt yoldan yaplabilir: (a) kartnzn ifadesine dorudan saldrarak; () ona benzer bir ifade ortaya atarak; (y) onun tersine bir ifade ortaya atarak; (S) daha nceki kararlardan sz ederek. Yirmi Altnc Blm Olas ya da gerek iki hatann dzeltilmesi: (1) Yceltme ve Kltme, 'rtk tasmsal bir kantlama yolu' anlamnda bir rtk tasm esi oluturmaz; (2) rtc rtk tasmlar yapc olanlardan farkl bir tr deildir. Burada, retoriin dnce-gesinin -inandrc kantlar yaratma ya da rtme yolu- ele aln bitmi oluyor. Geriye (A) biem ve (B) dzenleme konulan kalyor.

NC KTAP
Birinci Blm (A) Biem. Ne syleyeceimizi bilmek yetmez; onuayrca doru bir ekilde sylemeliyiz. Konuma tarz konusu zerinde (burada ortaya kyor ki) dizgesel bir alma yaplmamtr, oysa bu sanatn (iirle olduu kadar) sylevle de ilikisi vardr. Bununla birlikte, Thrasymakhos 'Merhamete ar' adl kitabnda bu konuya dokunmutur. Biemin yeri konusunda: konumada gerekten en doru ey, plak olgulardan baka eyden yardm almakszn davamz savunmamz gereidir; ama yine de burada, bakalarna aklamak zorunda olduumuz ey ne olursa olsun, dil sanatlannn ufak ama gerek bir nemi mutlaka vardr. airlerin etkisi yoluyla, sylev dzyazsnn dili, balangta, Gorgias rneinde olduu gibi, iirsel bir renk almtr. Fakat dzyaznn dili iirinkinden farkldr; ayrca, tragedya iiri yazarlar bu szcklerden artk vazgemilerdir, ilk dramalan ssleyen bu szckler bugn gnlk konumada kullanlmamaktadr. ikinci Blm Ayn tanm ve yntemler, ounlukla, iir ve dzyaz biemlerine hl uygulanmaktadr. Biemin iyi olmas iin ak olmas gerekir; ayn zamanda uygun olmal, adilikten ya da an ycelikten kanmaldr. Bu niteliklere nasl ulalabilir. Ender, bileik ve yeni bulunan szckler, dzyazda dikkatle kullanlmaldr; eyler iin, aynca, dzenli ve uygun terimler, eretilemeli terimler, yine dik-

Retorik

27

katle kullanlrsa yararl olabilir. Aslnda, sylev dzyazsnn dili sradan karlkl konumannki gibi olmaldr. Eretileme zerine bir tartma. nc Blm Dzyaz bieminin drt hatas, betimleyici rneklerle: (1) bileik szcklerin kt kullanm; (2) yabanc szcklerin kullanlmas; (3) uzun, yersiz, ya da sk belgeler; (4) uygun olmayan eretilemeler. Drdnc Blm Benzetme tam gelimi bir eretilemedir. Benzetmeler koukta olduu kadar dzyazda da kullanldr; fakat iir yapsnda olduklar iin sk kullanlmamaldrlar. Platon'dan ve hatiplerden benzetme rnekleri. Eretilemeler kolaylkla benzetmeye dntrlebilir, benzetmeler de eretilemelere. Orantl [Poetika b. 21'de tanmland gibi] eretilemeler, her zaman, balantl terimlerinin her birine karlkl olarak uygulanmaldr. Beinci Blm yi biemin temeli dilin doru olarak kullanlmasdr, bu da be balk altnda tartlyor: (1) balayc szcklerin doru kullanm; (2) zel, belirsiz olmayan genel terimlerin kullanm; (3) belirsizlikten kanma; (4) cins gzetimi; (5) dilbilgisel saynn doru belirtisi. Bir kompozisyonun, okunmas ve dolaysyla yksek sesle ifadesi kolay olmaldr; (1) noktalama konusundaki belirsizliklerden, (2) zeugmalardan [yalnz bir adn anlamyla ilgili bir fiilin iki adla kullanlmas - .N.], (3) parantezlerden kanlmas. Altnc Blm Biemin etkinlii. Alt balk: (1) basit bir ad yerine bir betimlemenin kullanlmas; (2) eretileme <ve belgeler; (3) tekil saylar yerine oul; (4) maddenin tekrar; (5) balayc szckler; (6) olumsuzlama yoluyla betimleme. Yedinci Blm ' Uygunluk. Uygun bir biem kendini (1) dinleyicilerin cokularna, (2) konumacnn karakterine, (3) konunun doasna uyduracaktr. Btn sylev eitlerinde zarafet ve yargya gereksinim vardr.

28

Retorik

Sekizinci Blm Dzyaz ritmi. Dilin biimi ll olmamaldr, te yandan hi ritimsiz de olmamaldr. eitli olas ritimlerden epik olan fazla ycedir, iambik fazla sradandr, trokaik olan grltl bir dansa fazla benzer. Dzyaz iin en iyi ritim, paean ritimdir, nk yalnzca bundan kesin bir l kmaz. Paean -UUU bir cmlenin banda, paean UUU- ise sonunda kullanlmaldr. Dokuzuncu Blm Periyodik biem. Dzyaznn dili ya (1) Herodotos'unki gibi zgr akl; ya da (2) youn (yani, periyodik) olmaldr. Bir cmle bir balangc ve bir sonu olan, ayn zamanda bir bakta anlalamayacak kadar fazla geni olmayan bir konuma paras olarak tanmlanabilir. Bir esi (cmlecik), ya da birden fazla cmlecii olabilir. Birden fazla esi olan cmle ya (a) basite blnm, ya da (b) kartlamal olabilir. Kartlam anlam ztln belirtir. Parisosis bir cmlenin iki esinin uzunluunu eitler. Paromoeosis, her iki enin ilk ya da son szcklerini birbirine benzer yapar. Homoeoteleuton, yalnzca bitilerde benzerlii gsterir. Onuncu Blm Ustaca ve popler deyiler. Bu zekice, sivri deyilerin en bata gelen zellii: (1) kartlam, (2) eretileme, ve (3) gncellik ve canllktr (yani, 'sahneyi gzlerimiz nnde canlandrma') On Birinci Blm 'eyleri gzmzn nnde canlandrma'nn grafik gc, nesneleri etkinlik halinde gsteren ifadelerin kullanmn gerektirir: Homeros ou kez, bu yolla, cansz eylere eretilemeli canllk verir. Ufack bir artma esinin de bu canlla katks vardr. nsanlar, bir eyler rendiklerini hissederler; vecizelerin, bilmecelerin ve szck oyunlarnn verdii zevk de buradan gelir. Benzetmeler, ataszleri ve abartmalarn da, eretilemelerle ilikili olduklar iin, burada bir yeri vardr. On ikinci Blm Retoriin her trnn kendine zg biemi vardr. Yazl metnin biemi, szl sylevinkinin biemi deildir; politik ya da adli konumann biemleri de birbirinin ayn deildir, Yazl biem daha yetkindir: szl biem dramatik syleyii daha iyi kabul eder - ka r rakteri yanstan trle, duygulan coturan tr gibi. Halk toplulukla-

Retorik

29

rina seslenilen sylev biemi sahne dekoru yapmaya benzer. Birinde ve tekinde, ayrntl bir son ssleme gereksizdir ve olmasa da olur. Adli biem ok daha ilenmi ve zentilidir. Trensel sylev en edebi olandr, nk okunmak zere yazlmtr; ondan sonra adli sylev gelir. Biemi daha fazla zmlemek ve hoa gider ya da grkemli olmas gerektiini eklemek yararszdr; nk 'snrllk', 'zgr dncelilik' ya da daha baka bir ahlaki ycelikten daha ok bu zelliklere neden sahip olsun ki? On nc Blm (B) Dzenleme. Bir konumann genellikle iki temel blm vardr; ifade ve tant. Bu ikisine giri ve epilog da eklenebilir. On Drdnc Blm Giri. Giri iirde prologu, flt mziindeyse preld karlar. Giriin en temel ilevi ve ayrc zellii konumann amacn gstermesidir. Bir giri, (1) nyargy kkrtabilir ya da yattrabilir, (2) yceltebilir ya da deerinden drebilir. Bir politik konumada giri ender olarak bulunur, nk konu genellikle dinleyicilerin bildii bir eydir. On Beinci Blm nyarg. nyargy kkrtacak ya da yattracak eitli kantlama yollar. On Altnc Blm Anlat. (1) Trensel sylevde anlat, kural olarak, devaml deil kesintili olmaldr; deiiklik hotur, nl bir kiinin vlmesindeki olgular genellikle iyi bilinir. (2) Adli sylevde, anlatnn hzl olmas gerektii konusunda bugnk kural yanltr: doruluk, ne hzllkta ne ksalktadr, mutlu ortadadr. Savunan taraf anlaty davac taraftan daha az kullanacaktr. (3) Politik sylevde anlatya en az yer vardr; henz olmam bir eyi hi kimse anlatamaz. Bir anlat varsa bile, bu gemi olaylarn anlats olacaktr: bunlarn anlatlmas, dinleyicilerin gelecek iin daha iyi planlar yapmasna yardm edecektir. Ya da birisinin karakterine saldrmak veya onu vmek iin kullanlabilir. On Yedinci Blm Kantlar. Kantlarn grevi, sonuca ulatnc tantlar salamaktr. (1) Adli sylevde, tartlan soru drt balktan biri altnda ola-

30

Retorik

bilir: (a) olgu, (b) zararn varl, (c) zararn miktar, (d) doruluun tantlanmas. (2) Trensel sylevde, olgularn kendileri genellikle gvenle kabul edilecek, ve konumac, diyelim, sz konusu edimlerin soyluluunu ya da yararlln savunacaktr. (3) Politik sylevde, bir nerinin uygulanamaz olduu, ya da uygulanabilir olsa da doru olmad veya iyi olmayaca, veya onu neren kiinin sand kadar nemli olmad ileri srlecektir. 'rnek'le kantlama politik sylev iin son derece uygundur, 'rtk tasm'la kantlama adli syleve daha uygun der. rtk tasmlar birbiri ardndan devaml olarak kullanlmamaldr; aralarna baka eyler yerletirilmelidir. 'leri srecek tantlarnz varsa, trel syleminizle birlikte ortaya srn onlar; rtk tasmlarnz yoksa, trel syleme bavurun o zaman: ne de olsa, kendini kurnaz bir uslamlamac olarak sergilemektense, namuslu bir insan olarak sergilemek iyi bir insana daha uygun der.' Kantlarn sunulaca sraya degin ipular. Karaktere gelince: kendiniz hakknda vc eyler, ya da bakas hakknda kt eyler syleyemezsiniz, fakat bu trl dnceleri nc bir kiinin azndan verebilirsiniz. On Sekizinci Blm Sorgulama ve alay. Sorgulamay uygulamak iin en iyi zaman, hasmnzn bir soruyu, bir tek soru daha sorsanz samalamaya balayacak ekilde yantlad andr. Sorulara karlk verirken, onlar, eer belirizse, ksa bir yantla deil, mantksal farkllklar kararak karlanmalsnz. -Alaylarn tartmada bir yarar olduu varsaylr. Gorgias, hasmlarnzn ciddiyetini alayla, alaylarn ise ciddiyetle boa karmanz gerektiini sylemiti; haklyd da bunda. Alaylar Poetika'da snflandrlmtr. 'Bazlar kibar insanlara uygundur, bazlarysa deil; size uygun olan semeye aln. roni kibar bir insana maskaralktan daha uygundur; ironiyi kullanan bir insan elenmek iin aka yapar, maskara ise bakalarn elendirmek iin.' . On Dokuzuncu Blm Epilog (Kapan, Sonu). Drt blmden oluur. (1) dinleyiciyi . kendinize kar iyi niyetli, hasmnza kar kt niyetli bir hale getirin, (2) nde gelen olgular byltn ya da kltn, (3) sizi dinleyenlerde gereken trde coku uyandrn, ve (4) bir zet yaparak belleklerini tazeleyin - Kapan szlerinizde balalar kullanmayabilirsiniz, ve bu yolla sylevle biti blm arasndaki fark belirtebilirsiniz: 'Syleyeceklerim bu kadar. Beni dinlediniz. Olgular nnzde. Yargnz bekliyorum.'

BRNC KTAP

1 Retorik, Diyalektiin edeidir.f) Her ikisi de, aa yukar, btn l354a insanlarn genel bilgi alan iine giren ve belli bir bilime ait olmayan eylerle ilgilidir. Dolaysyla, herkes yle ya da byle kullanabilir bunlar; nk bir dereceye kadar, btn insanlar zaman zaman grleri tartma ve dorulama, kendilerini savunma ve ba- 5 kalarna kar kma giriiminde bulunur. Sradan insanlar bunu ya rastgele ya da alkanlkla ve edinilmi alkanlklar yznden yapar. Her iki yol da olanakl olduuna gre, konu dizgesel bir biimde aklkla ele alnabilir, nk baz konumaclarn pratikle, bazlarnnsa kendiliinden baarl olmalarnn nedenini aratr- 10 mak mmkn; ve byle bir aratrmann, bir sanatn ilevi olduu, konusunda herkes dnce birliinde olacaktr. mdi, bugn retorik zerine geerli olan incelemelerin sahipleri, bu sanatn ancak bir blm zerinde durmaktadr. nandrma tarzlar/3 ' bu sanatn tek gerek eleridir; bunun dndaki her ey yalnzca ikinci nemdedir. Bununla birlikte, bu yazarlar, retorik inandrmann tz olan rtk tasmlar'4' [enthymeme - .N.] zeri- 15 ne hibir ey sylememekte, fakat temelde asli olmayan eylerle uramaktadrlar. nyarg, acma, fke ve benzeri cokularn uyandrlmasnn temel olgularla hibir ilikisi yoktur, bunlar durumu yarglamakta olan insana kiisel bir ardan baka bir ey deildir. Sonu olarak, bugn baz devletlerde -zellikle de iyi y- 20
1) 'Retorik' ve 'Diyalektik' ngilizceye kabaca 'halk nnde konuma sanat' ya da 'mantkl tartma sanat' olarak evrilebilir. Aristoteles'in 'retorik' iin yapt felsefi tanm ikinci blmn banda verilmitir. [Ede'i counterpart karl olarak kullanyorum - .N.] 2) [Burada ve daha sonraki pasajlarda 'sanat' terimi bir konunun ynteme bal olarak ele aln yerine kullanlyor.] 3) Burada Aristoteles ['inandrma tarzlar'] derken mantksal uslamlamada Retorik'i dayaur grmek istedii abalan kastediyor. Bundan sonraki blmde, 1355^ 35 -13563 4, terime, zamanndaki retorik kullanmda sahip olduu geni alan veriyor ve karatsal yanna bir gndermeyle bitiriyor... Szce bir rnek bir karlk vermek olanaksz, ama balangta Aristoteles'in, gerelerinin doasndan dolay Retorik'in genelde tamamen gsterici olmaktan ok inandrc olduu... temel grnn vurgulanmas nemli. Kitabn daha sonraki ksmlarnda tek-szcklk karlk verildiinde, 'tantlar' yerine 'kantlar' yelenecektir... 4) Retorik kantlar.

34

Retorik

netilen devletlerde- konulmu olan duruma kurallar her yerde uygulansa, bu gibilerin syleyecek hibir eyi olmazd. Hi kukusuz, btn insanlar yasalarn byle kurallar belirlemesi, emretmesi gerektiini dnyor, ama bazlar da Areopagus mahkemesinde olduu gibi/5) kendi dncelerini uygulamaya, sokuyor ve asli olmayan eyler zerine konumay yasaklyor. Doru yasa ve tre 25 budur. Yargc/6' fkeye, hasete ya da acmaya srkleyerek yolundan saptrmak doru deildir - bir marangozluk kural da kullanlmadan nce arptlabilir. Yine, bir davacnn ileri srlen olayn byle olduunu ya da byle olmadn, meydana geldiini ya da gelmediini gstermekten baka yapacak eyi yoktur akas. Bir eyin nemli mi nemsiz mi, hakl m haksz m olduu konusuna gelince, yargcn davaclardan talimat almay kesinlikle reddetmesi 30 gerekir: yasa yapcnn henz belirlemedii bu gibi noktalarda kendisi karar vermek zorundadr. mdi, iyi yaplm yasalarn btn bu noktalar elden geldiince belirlemesi ve yarglarn kararna mmkn olduunca az ey brakmas ok nemlidir; eitli nedenleri vardr bunun. nce, yasa 1354k yapma ve adaleti uygulama yeteneinde olan, akl banda bir ya da birka insan bulmak, bu trden ok sayda insan bulmaktan daha kolaydr. Sonra, yasalar uzun dncelerden sonra yaplr, oysa mahkemelerdeki kararlar ksa sre iinde verilir, bu da davay gren kiilerin, adaletin ve kiisel karlarn isteklerini gereince yerine getirmelerini zorlatrr. En byk neden de, yasa yapcnn ka5 rarnn bireysel deil gelecee dnk ve genel olmas; meclis ve jri yelerininse, nlerine getirilen belli davalarda karar vermeyi kendi grevleri olarak kabul etmeleridir. Bunlar ou kez, dostluk duy gularnn, nefretin ya da kiisel karlarn etkisinde o kadar kalabilirler ki, hakikati ak olarak gremeyebilirler ve yarglarna kiisel honutluk ya da ac gibi dncelerin glgesi debilir. u halde, biz diyoruz ki, yargcn elinden geldiince az eye karar vermesi gerekir. Fakat bir eyin olduuna ya da olmadna, olacana ya da olmayacana, yle ya da byle olduuna ilikin sorular, yasa yapc bunlar nceden gremeyecei iin, mutlaka yargca brakl15 maldr. Eer bu byle is, 'giri'in ya da 'anlat'nn, ya da konumann teki blmlerinin ieriklerinin ne olmas gerektii gibi baka sorunlar zerine kurallar koyan herhangi bir kimsenin, asli olmayan eyler zerinde, sanki bunlar sanata aitmi gibi, fikir yrtyor
5) [ Atina'daki en yksek mahkeme.] 6) Burada ve bundan sonraki yerlerde... okuyucu, 'yarg', 'jri yeleri' ve 'yarglayan' baka kiiler de iinde olmak zere geni bir anlamda anlamaldr.

Birinci Kitap

35

olaca besbellidir. Bu yazarlarn burada uratklar tek soru, yar- 20 gcn belli bir ruh haline nasl sorulacadr. Bunlarn, hatibin kendine zg inandrma tarzlar zerine bize syleyecek hibir eyleri yoktur; yani, rtk tasmlarda nasl ustalk kazanlacana ilikin syleyecek hibir eyleri yoktur. Dolaysyla, politik sylevle adli syleve ayn dizgesel ilkelerin uygulanmasna, ve ilkinin, zel kiilerin ilikileriyle ilgili olanlar- 25 dan daha soylu bir i, bir yurtta iin daha uygun bir ey olmasna karn, bu yazarlarn politik sylev zerine hibir ey sylemedikleri, fakat hepsinin mahkemede savunma yapar gibi kitapklar yazdklar sonucu kar ortaya. Bunun nedeni, politik sylevde, asli olmayan eyler zerinde konumaya kar daha az vesile olmasdr. Politik sylev, daha geni konulardan sz ettii iin, ilkesi olmayan uygulamalarda adli tartmalardan daha az kullanlr. Poli- 30 tik bir tartmada, bir yarg oluturan bir insan, kendi yaamsal karlar hakknda bir karar Veriyor demektir. Bu yzden olgularn, bir nlemin destekleyicisinin ileri srd eyler olduu haller dnda, herhangi bir eyi kantlamasna gerek yoktur. Adli tartma sylevinde, bu yeterli deildir; burada amalanan ey dinleyicinin kazanlmasdr. Karar verilecek ey baka insanlarn ileridir, yle ki, nce kendi kanlarna ynelik, yan tutarak dinleyen yarglar, kendi aralarnda karar verecek yerde tartmaclara teslim olurlar. 1355 s Dolaysyla, daha nce de sylediimiz gibi'7) birok yerde, mahkemelerde konu d konumalar yasaktr; halk meclisinde bir yarg oluturmak zorunda olanlar bunu pekl nleyebilirler. Bu durumda retorik zerine almann, tam anlamyla, inandrma tarzlaryla ilgili olduu aktr. nandrma bir tr gsteridir, nk bir eyin gsterilmi olduunu dndmzde tam ola- 5 rak inanm oluruz. Hatibin gsterdii bir rtk tasmdr, buysa genel olarak inandrma tarzlarnn en etkili olandr. rtk tasm, bir tr tasmdr [syllogism, kyas - .N.], her trden tasmn zerinde durmaksa, hi ayrmsz, diyalektiin iidir, ya tmyle diyalektiin ya da onun dallarndan birinin. Bu nedenle, bir tasmn nasl 10 ve hangi elerden yapldn en iyi bilen kiinin, bir de, konusunun ne olduunu ve kat mantn tasmndan hangi bakmlardan ayrldn daha iyi renirse, rtk tasmlarda da en ustalam kii olaca aka kar ortaya. Neyin gerek olduu, neyin yaklak olarak gerek olduu ayn yetiyle kavranr; burada, insanlarn ne- 15 yin gerek olduunu anlamak iin yeterli doal igds olduu ve hakikate genellikle ulatklar sylenebilir. Dolaysyla hakikat
7) 1354a 22.

36

Retorik

zerine iyi bir tahmin yapan insan, olaslklar zerine de iyi bir tahmin yapacaktr. Retorik zerine yazan sradan kiilerin, asli olmayan eyler zerinde durduklar gsterilmi bulunuyor artk; bir de, sylevin 20 adli tartma dalna neden daha ok eilimli olduklar. Retorik, (1) gerek olan eylerle doru olan eyler kartlarna stn gelecek doal bir eilime sahip olaca iin, yararldr; yle ki, yarglarn karar, olmas gereken kararlar deilse, yenilgi, konumaclarn kendi hatasdr ve bu yzden de sulanmalar gerekir. 25 Ayrca, (2) en tam bilgiye sahip olmak bile, baz dinleyiciler nnde, sylediimiz eylere inanlmasn kolaylatrmayacaktr. nk bilgiye dayal kant, renim gerektirir, ve bir ey retilemeyecek kiiler de vardr. Bu durumda burada, inandrma ve kantlama tarz olarak, halktan bir dinleyici kitlesini nasl ynlendireceimizi tartrken Topika'da gzlemlediimiz gibi/8) herkesin bildii kav30 ramlar kullanmamz gerekir. Dahas, (3) bir sorunun kart yanlarnda, tpk kesin uslamlamay kullanabildiimiz gibi inandrmay da kullanabilmeliyiz, uygulamada onu her iki ekilde kullanabilelim diye deil (nk insanlar yanl olan eye inandrmamamz gerekir), olgularn ne olduklarn aka grebilelim ve bir bakas drst olmayan bir biimde tartyorsa, onu yalanlayabilelim diye. 35 Baka hibir sanat kart sonular karamaz; ancak diyalektik ve retorik yapabilir bunu. Bu iki sanat, yansz olarak kart sonular karr. Yine de, temelde yatan olgular zt grlere ayn derecede yatkn deildir. Hayr; gerek olan eylerle tekilerden daha iyi olan eyler, doalar gerei, kantlanmas ve inanlmas daima daha i355b kolaydr. Yine, (4) mantkl konumann kullanlmas, kollarn-bacaklarn kullanlmasndan daha ayr bir insani zellikken, bir insann konuma ve akl< 9) yoluyla kendini savunamad iin deil de, kollar-bacaklaryla kendini savunamad iin ayplanmas gerektiini savunmak sama bir eydir. Byle bir konuma gcn haksz bir biimde kullanan birinin byk zarar verecei sylenerek kar klrsa, bu, erdem dnda btn iyi eylere, her eyden nce 5 de g, salk, varlk ve nderlik gibi en yararl eylere kar ayrm gzetmeksizin yaplabilecek bir sulamadr. Bir insan bunlar doru bir biimde kullanarak en byk yarar salayabilir, yanl bir biimde kullanarak da en byk zarar verebilir. Bu durumda, retoriin belirli bir tek konu snfna bal olma8) Topika, i, 2,101a 30-4. 9) [eviren burada 'konuma' ve 'akl' szcklerini kullanrken, Yunanca 'logos' szcnn ikili anlamn gzetiyor.]

Birinci Kitap

37

yp diyalektik kadar evrensel olduu aka ortaya kar; ayn zamanda yararl olduu da aktr. Dahas, ilevinin yalnzca inandrmada baar salamak deil, daha ok bu baarnn, her tikel durumun koullarnn izin verdii kadar, yaknna ulama yollarn bulmak olduka aka ortaya kar. Bu ynden btn teki sanatlara benzer. rnein, tbbn ilevi bir insan yalnzca yalnzca salkl klmak deil, ayn zamanda onu sala giden yolda olabildiince iyi tir duruma getirmektir; hibir zaman tam salkl olamayanlara bile ok iyi bir satm vermek olanakldr. Bundan baka, gerek ve szde inandrma yollarn birbirinden ayrmann da ayn sanatn 15 ilevlerinden biri olduu aktr, tpk gerek ve szde tasm ayrmann, diyalektiin ilevi oluu gibi. Bir insan 'sofist' yapan, onun yetisi deil, trel amacdr. Bununla birlikte, retorikte, 'retorisyen' terimi ya konuann sanat hakkndaki bilgisini ya da trel amacn tanmlayabilir.'10) Diyalektikteyse bu farkldr: bir insan, belli tr- 20 den bir trel amac olduu iin 'sofist'tir, buna karlk bir 'diyalektisyen' trel amac olduu iin deil, yetisi olduu iin 'diyalektisyen'dir. imdi Retoriin kendisinin dizgesel ilkelerinin -nmze koyduumuz hedefe ulamann doru yntem ve yollarnn- ne olduunu grelim. Sanki yeniden balyormu gibi yapmal ve daha fazla ilerlemeden retoriin ne olduunu tanmlamalyz. 25

2 Retorik, belli bir durumda, elde var olan inandrma yollarn kullanma yetisi olarak tanmlanabilir. Bu, baka herhangi bir sanatn ilevi deildir. Bunun dndaki her sanat kendi konusuna degin retim ya da inandrmada bulunabilir; rnein tp, saln ve salkszln ne olduu; geometri, oylumlarn zellikleri; aritme- 30 tik, saylar zerinde; ayn ey dier sanat ve bilimler iin de geerlidir. Fakat biz retorie, bize sunulan hemen hemen her konu zerinde inandrma yollarn kullanma gc olarak bakyoruz; ite bunun iin de, teknik karakteriyle, onun herhangi bir zel ya da kesin 35 bir konu snf ile ilikili olmadn sylyoruz. nandrma yntemlerinden bazlar kesinlikle retorik sanatna aittir, bazlarysa deil. Bu sonuncularla, konumacnn salamad fakat daha balangta var olan eyleri kastediyorum - tanklar, ikence altnda verilen tanklklar, yazl anlamalar ve benzeri. Birincilerle de, retoriin ilkeleri araclyla kendimizin kurabilecei
10) ...Aslnda [Retorisyen] ya yetimi konumac ya da becerikli, usta konumac anlamlarna gelebilir.

38

Retorik

eyleri kastediyorum. Bir tr yalnzca kullanlmak zorundadr, tekiyse bulunmak, karlmak zorundadr. 1356 Sylenen szn salad tr inandrma tarz vardr. lki konumacnn kiisel karakterine baldr; ikincisi dinleyiciyi belli bir ruh haline sokmaya baldr; ncsyse, konumacnn kendisi5 nin szcklerinin salad tanta ya da szde tanta. Konuma, bize, konuann inanlacak biri olduunu dndrecek biimde yapldnda, inandrma, konumacnn kiisel karakteriyle baarlm olur. yi insanlara tekilerden daha tam ve daha kolay bir ekilde inanrz: sorun ne olursa olsun bu genellikle dorudur, tam bir kesinlik olanakszsa ve fikirler blnmse mutlak olarak dorudur. tekiler gibi bu tr inandrma da, konumacnn syledii eylerle baarlmaldr, konumaya balamadan nce halkn bu kii hakkn10 da dndkleriyle deil. Baz yazarlarn retorik zerine kitaplarnda varsaydklar gibi, konumacnn gsterdii kiisel iyiliin onun inandrma gcne hibir ey katmad doru deildir; tersine, karakterinin, sahip olduu en etkili inandrma yolu olduunu syleyebiliriz. kinci olarak, konuma, cokularn harekete getirmise, inandrma, dinleyicilerden de gelebilir. Mutlu ve dostluk 15 duygularyla dolu olduumuz zamanlardaki yarglarmz, sknt iinde ve dmanlk duygularyla dolu olduumuz zamanlardakilerin ayn deildir. leri srdmz gibi, retorik zerine yazan bugnk yazarlar btn abalarn ite bu etkileri yaratmaya yneltiyorlar. Cokulardan sz etmeye sra geldiinde bu konu zerinde daha ayrntl olarak durulacaktr.^1) ncs, sz konusu duru20 ma uygun inandrc kantlar yoluyla bir gerei ya da szde gerei kantladmzda, inandrma, konumann kendisi araclyla olur. yleyse, inandrmay etkileyen bu yol var demek oluyor. Aka grlyor ki, bunlara egemen olan insann, (1) mantksal olarak dnebilmesi, (2) insan karakterini ve erdemini eitli biimleri iinde anlayabilmesi, (3) cokular anlayabilmesi -yani, onlar adlandrabilmesi ve tanmlayabilmesi, nedenlerini ve harekete 25 geirilme yollarn bilebilmesi- gerekir. Bylece, retoriin diyalektiin ve ayn zamanda trebilim almalarnn bir dal olduu ortaya kyor. Trebilim almalar, politik olarak da nitelendirilebilir; bu yzden sahte roterik gsterilerine politika bilimi, bunu retenlere de politika uzmanlar denilebilir - bazan eitim gereksinmesinden, bazan lzumsuz gsterilerden, bazan da teki insani baarsz3 lklardan dolay. Gerekte o, diyalektiin bir daldr ve ona benzer, 11) ii, bb. 2-11.

Birinci Kitap

39

balangta sylemitik bunu.'12) Ne retorik ne de diyalektik bal bana bir konunun bilimsel incelemesi deildir: her ikisi de kantlar salama yetiidir. Belki de bu, onlarn alma alanlarn ve bir- 35 birleriyle nasl ilikili olduklarn yeterli bir biimde anlatabilir. Tantla ya da szde tantla baarlan inandrmaya gelince: tpk 356b diyalektikte olduu gibi, bir yanda tmevarm, teki yandaysa tasm ya da szde tasm vardr, retorikte de yle. rnek, bir tmevarmdr; rtk tasm, bir tasmdr, szde rtk tasm ise szde bir tasmdr. rtk tasma bir retorik tasm, rnee ise bir retorik tme- 5 varm diyorum ben. Tant yoluyla inandrma iini gerekletiren herkes, aslnda ya rtk tasmlar ya da rnekler kullanr: bunun baka bir yolu yoktur. Ve bir ey kantlayan herkes ya tasmlar ya da tmevarmlar kullanmaya zorunlu olduu iin de (.Analitiklef den biliyoruz bunu)/13' rtk tasmlarn tasmlar, rneklerin de 10 tmevarmlar olduu sonucuna vanrz. rnekle rtk tasm arasndaki fark, Topika'da'14) tmevarmn ve tasmn tartld pasajlarda aka grlebilir. Bir nermenin [proposition - .N.] tantn, benzeri birok rnee dayandrdmzda, diyalektikte tmevarm, retorikteyse rnektir bu; baz nermeler gerekse, olduka farkl bir 15 baka nermenin de, sonu olarak, ister her zaman isterse genellikle, gerek olmas gerektii gsterildiinde, buna diyalektikte tasm, retorikteyse rtk tasm denir. uras da aktr ki, bu sylev tiplerinin her birinin kendine zg stnlkleri vardr. Sylev tipleri, diyorum: nk Methodika'da'15> sylenmi olan eyler burada da 20 aynen uygulanabilir; baz sylev biemlerinde rnekler, bazlarndaysa rtk tasmlar egemendir; ve ayn ekilde, baz hatipler birincisinde daha iyidir, bazlarysa ikincisinde. rneklere dayanan konumalar teki tr kadar inandrcdr, fakat rtk tasmlara dayananlar daha byk alk koparr. rneklerin ve rtk tasmlarn kaynaklarn,'16) ve nerelerde kullanldklarn daha ilerde tartaca- 25 z.'17) Bundan sonraki admmz, srelerin kendilerini daha ak olarak tanmlamak olacaktr. Bir ifade, ya kendiliinden ak olduu iin, ya da byle olan baka ifadelerle kantlanr grnd iin inandrc ve inanlrdr. Her iki durumda da inandrcdr, nk inandrd bir kimse vardr. Oysa sanatlardan hibiri bireysel durumlar zerine kuram getirmez. rnein tp, Sokrates'i ya da Kallias' saaltmaya neyin yar12) 13) 14) 15) 16) 17) i, 1. 1354al. n Analitikler, ii. 23,24; Son Analitikler, i, 1. Bkz. 68b13. Top. i, 1 ve 12. Aristoteles'in kayp bir mantk kitab... ['Bunun nedenini' deiik ve belki de daha iyi bir okuma olabilir.] ii, bb.20-4.

40

Retorik

30 dmc olaca zerine deil, yalnzca belli bir grup hastann birini ya da hepsini saaltmaya neyin yardmc olaca zerine kuram getirir: oriun ii yalnzca budur: bireysel durumlar o denli eitlidir ki, onlara degin dizgesel bir bilgi olanakszdr. Ayn ekilde, retorik kuram, Sokrates ya da Hippias gibi belli bir bireye olas grnen eyle deil, belli tipten insanlara olas grnen eyle ilgilenir; diya35 lektik iin de geerlidir bu. Diyalektik, tasmlarn, delilerin hayalleri gibi rastgele gerelerden deil, tartma gerektiren gerelerden kurar; retorik de dzenli tartma konularndan yararlanr. Re1357 toriin grevi, karmak bir tartmay bir rpda anlayamayan ya da uzun bir usavurma zincirini izleyemeyen kiilerin karsnda, bize yol gsterecek sanatlar ya da sistemler olmakszn zerinde dndmz konularla uramaktr. Bizim dnce konularmz, 5 bize deiik seenekler sunar gibi grnenlerdir: olduklarndan baka trl olamam, bugn de, gelecekte de olamayacak olan eyler; onlar bu yaplaryla kabul eden hi kimse, dnmekle boa harcamaz zamann. Tasmlar oluturmak ve daha nceki tasmlarn sonularndan, ya da byle olduu tantlanmam, ayn zamanda tant gerektirecek 10 derecede az kabul edilen ncllerden [premisses - .N.] kararlar karmak mmkndr. Birinci trden usavurmalar izlemek, uzun olmalar nedeniyle mutlaka zor olacaktr, nk eitimsiz dnenlerden oluan bir dinleyici kitlesini varsayyoruz; ikinci trden olanlar, genel olarak kabul edilmeyen ya da inanlmayan ncllere dayandklar iin onay kazanamazlar. 15 Bu durumda, rnek, bir tmevarm, rtk tasmsa bir tasm olduuna gre, rtk tasmn ve rnein bu gibi konularda ana olumsaln [contingent - .N.] iindekiyle ilgilenmesi gerekir. rtk tasm, az sayda, ounlukla da normal tasm meydana getirenlerden daha az sayda nermeden olumaldr. nk eer bu nermelerden herhangi biri bilinen bir olguysa, adn anmaya bile gerek yoktur; iiten bunu kendisi ekleyebilir. rnein, dln bir ta ol20 duu bir yarmada Dorieus'un galip olduunu gstermek iin, herkesin bildii bir gerek olan 'Olimpiyat oyunlarnda dln bir ta olduu' eklenmeksizin, 'nk o Olimpiyat oyunlarn kazand' demek yeter. Retorik tasmlarn temelini oluturabilen 'zorunlu' tipten az sayda olgu vardr.'18' zerinde karar verdiimiz ve bu yzden ara25 trdmz eylerin ou bize deiik seenekler sunar. nk biz eylemlerimiz zerinde dnr ve aratrma yaparz, btn eylemi) ['Maddi kaynaklar', hatta 'ncller'.]

Birinci Kitap

41

lerimizin de olumsal bir karakteri vardr; onlardan hemen hibiri zorunluluk tarafndan belirlenmez. Yine, yalnzca olaan ya da olas olan eyi bildiren sonular, ayn eyi yapan ncllerden karlmaldr, tpk 'zorunlu' sonularn 'zorunlu' ncllerden karlmas gerektii gibi; Bunu Analitikler'de ok ak biimde grmtk.'19' 3 Bu yzden, rtk tasmlarn temelini oluturan nermelerin bazlar 'zorunlu' olsa da, ou genellikle sadece gerek olacaktr. rtk tasmlarn gereleri, Olaslklar ve Gstergeler olduuna gre, grebildiimiz eyin, srasyla, genellikle gerek olan nermelerle ve zorunlu olarak doru olan nermelerle uyumas gerekir. Bir Olaslk, genellikle olan bir eydir; baz tanmlarn ileri srd gibi ne 35 olursa olsun genellikle olan bir ey deil de, ancak 'olumsal' ya da 'deiken' snfna aitse olan bir ey. Olas olanla ilikisi, tmelin tikelle olan ilikisinin ayndr.'20 ' Gstergelere gelince, bir trnn, 1357b destekledii ifadeyle olan ilikisi, tikelin tmelle olan ilikisinin ayndr; dier bir trnnse tmelin tikelle olan ilikisinin ayn. Yanlmaz tr 'tam bir tant'tr (tekjujjpiov); yanlabilir trnse zel bir ad yoktur. Yanlmaz gstergelerle, tasmlarn dayandrlabilecei 5 gstergeleri kastediyorum; bu da bize bu tr Gstergenin neden 'tam bir tant' diye adlandrldn gsterir: insanlar syledikleri eylerin rtlemeyeceini dndklerinde, konunun ortaya serilmi olduu ve tamamland {tcekepao^vov) anlamna gelen 'tam bir tant' ne srdklerini dnrler; nk jzpa szc, eski dildeki t Kfxap szcyle ayn anlama ('son' ya da 'snr'la ilgili anlamna) sahiptir. mdi (destekledii nermeyle ilikisi tikelin 10 tmele ilikisiyle ayn olan) bir tr Gsterge bu ekilde gsterilebilir. 'Sokrates'in akll ve drst oluu, aklllarn drst olduunun bir gstergesidir' denildiini varsayalm. Burada gerekten bir gsterge vardr elimizde; fakat nerme gerek olmu olsa bile, kant rtlebilir, nk bir tasm oluturmuyor. te yandan, 'Onun atei oluu hasta olduunun bir gstergesidir' ya da 'Kadnn st- 15 nn gelmesi yaknlarda bir ocuk dourduunun gstergesidir' demi olalm. Burada elimizde yanlmaz trden bir Gsterge, tam bir tant oluturan tek trden bir Gsterge var demektir, nk, tikel ifade gerekse, rtlemez olan tek trdr bu. teki trden, destekledii nermeyle ilikisi tmelin tikele olan ilikisinin ayn olan trden bir Gsterge, 'Hzl soluk al, atei olduunun bir gstergesidir' diyerek aklanabilir. Hzl soluk almayla ilgili ifade doru olsa bile, bu kant da rtlebilir, nk bir insan atei olmadan
19) n An. i. 8,12-14, 27. 20) Yani, ulalacak sonula: 'genel olaslnn ynelmi olduu eyle' -kantlanmas gereken tikel olas olayla- ayn ilikiyi tar.

42

Retorik

da hzl soluk alabilir. Yukarda, bir Olasln, bir Gstergenin ve tam bir tantn yapsnn ne olduu, ve aralarndaki ayrmlarn neler olduu anlatlm bulunuyor. Analitikler'de'21' bu noktalar hakknda daha kesin bir tanm verilmitir; bu usavurmalarn bazlarnn neden tasmlara sokulabilecei, bazlarnnsa neden sokulamayaca orada gsterilmitir. 25 'rnek'i bir tr tmevarm olarak tanmlamtk; onu teki trlerden ayran eyin zel doas da yukarda dile getirilmitir. Onun destekledii nermeyle olan ilikisi, ne bir parann bir btne olan ilikisi, ne btnn paraya olan ilikisi, ne de btnn btne ilikisi deil, fakat parann paraya ya da benzerin benzere olan ilikisidir. ki ifade ayn tarzda, fakat biri brnden daha bilinir ol30 duunda, ilki bir 'rnek'tir. rnein, kant u olabilir: Dionysios (22) bir muhafz isterken bir zorba olmay planlyor. nk gemite, Peisistratos/23) byle bir plan gerekletirmek zere bir muhafz isteyip durmutu ve muhafz alr almaz da bir zorba olmutu; Megara'da TheagenesP4 ' de ayn eyi yapmt; ayn ekilde, konuma35 cinin bildii btn teki durumlar, henz bilinmeyen eyi: Dionysios'un ayn istei ileri srmekle ayn amac gttn gstermek iin, rnek haline getirilebilir: btn bunlar, bir genel ilkenin: mu8a hafz isteyen bir adamn zorba olmay planlad ilkesinin rnekleridir. Halkn tantlayc olarak kabul ettii inandrma yollarnn kaynaklarn vermi bulunuyoruz. ki tr rtk tasm arasnda, hemen hemen herkes tarafndan tmyle grmezlikten gelinen nemli bir ayrm vardr - diyalektikte ele alnan tasmlar arasnda da var olan bir ayrmdr bu. Bir tr' 5 tasmn gerekten diyalektie ait olduu gibi, bir tr rtk tasm da retorie aittir: fakat teki tr, ister bugn kullandklarmz olsun, isterse henz edinememi olduklarmz olsun, dier sanat ve yetilere girer. nsanlar bu ayrm gzden uzak tutunca, kendi tikel konularn ne kadar doru ele alrlarsa, katksz retorik ya da diyalektikten o kadar uzaklatklarn farkedemezler. Bu ifade daha tam ola10 rak aklanrsa daha ak hale gelecektir. Demek istiyorum ki, diyalektik ve retorik tasmlara zg konular, dzenli ya da evrensel Kantlama Yollaryla'25) ilgili olduunu sylediimiz eylerdir; yani doru sorulmu sorulara, doal bilimlere, politikaya ve birbiriyle ilikisi olmayan daha birok eye ait sorulara ayn ekilde uygula21) 22) 23) 24) 25) n An. ii. 27. [Syrakusa Tiran.] [Atina Tiran.] [Megara Tiran.] Ya da Topikler, Herkesin bildii szler.

Birinci Kitap

43

nan kant dizeleridir. rnein 'az ya da ok'la ilgili kantlama yolunu alalm.'26) Bu kantlama yolu zerine, temelde birbiriyle ilikisiz de olsa -doru davran, doabilim ya da baka herhangi bir ey- x5 herhangi bir konuya ait bir tasm ya da rtk tasm kurmak ayn derecede kolaydr. Fakat yalnzca zel grup ya da snftan eylere uygulanan zel Kant Yollan da vardr. rnein, zerine etik'e ait herhangi bir rtk tasmn ya da tasmn kurulmas olanaksz olan doa bilimlerine ait nermeler vardr; zerine doa bilimlerine ait herhangi bir eyin kurulamayaca etik'e ait nermeler de vardr. Ayn ilke her yere uygulanabilir/Genel Kant Yollarnn zel konular yoktur, bu nedenle de herhangi bir zel snftan eyler hakkn- 20 daki bilgimizi aratrmazlar. te yandan, zel Kant Yollarna uygun nermelerden ne kadar iyi bir seim yaplrsa, diyalektik ve retorikten farkl bir bilim kurmaya farknda olunmadan o kadar yaklalabilir. Bir insan gerekli ilkeleri ifade etmede baarl olabilir, ama onun bilimi art diyalektik ya da retorik deil, bu ekilde bulu- 25 nan ilkelerin ait olduu bilim olacaktr. Aslnda ou rtk tasmlar bu tikel ya da zel Kant Yollar zerine kurulur; sradan ya da genel tr zerine kurulu olanlar nispeten azdr. Topika'da,'27) dolaysyla bu metinde de olduu gibi, rtk tasmlar ele alrken, zerinde kurulabilecekleri zel ve genel Kant Yollarn birbirinden ayrmak zorundayz. zel Kant Yollar derken, deiik snftan eylere zg nermeleri, genel Kant Yollar derken birbirine benzer btn snflarca ortak olanlar kastediyorum. zel Kant Yollaryla balayabiliriz. Ama her eyden nce, retorii eitlerine ayralm. Bunlar birbirinden ayrmakla, onlar teker teker ele alabilir ve her birinin oluturduu eleri, her birinin kullanmak zorunda olduu nermeleri bulmaya alabiliriz. 35

3 Retorik, konumalar dinleyen snf dinleyiciye gre blme ayrlr. nk konuma isteminin esinden-konumac, konu ve seslenilen kii- konumann amacn ve hedefini belirleyen bu 1358b sonuncusu, yani dinleyicidir. Dinleyici, ya gemi ya da gelecee ait eyler zerinde bir karar verme durumunda olan bir yarg, ya da bir gzlemci'28) olmaldr. Meclisin bir yesi gelecek olaylar ze-

26) Yani, derece fikri. [Bkz. 1397 12 vd.] 27) Bkz. Top. i. 10,14; iii, 5; Sofiste rlmeler zerine, 9. 28) 0co)p6, yani bir gsteride hazr bulunan sradan bir seyirci, orada ciddi politik ya da yasal konularda karar vermez (bkz. 1391^ 16-20), konumay deerlendiricininkinden ya da ' sylev uzmannkinden daha yksek bir rol oynamaz. - ngiliz okuyucusu iin daha ak olduundan po/zf ifc szc dnce szcne yelenmilir. '(Parlamenter) danmann sylevi' kastedilmektedir bununla.

44

Retorik

5 rine, bir jri yesi gemi olaylar zerine kararlar alr: oysa yalnzca hatibin ustal zerine karar veren kiiler gzlemcidir. Bundan da u sonu ortaya kar: trl sylev vardr - (1) politik, (2) adli ve (3) trensel gsteri sylevi.'29' Politik konuma bizleri ya bir eyi yapmaya ya da yapmamaya iter: kamu meclislerine seslenen kiiler gibi zel danmanlar da 10 bu iki yoldan birini tutar. Mahkemelerdeki konuma bir kiiye ya saldrr ya da onu savunur: bu iki eyden biri ya da dierinin, bir davada daima taraflarca yaplmas gerekir. Trensel gsteri sylevi birini ya ver ya da ktler. Bu tr retorik farkl zaman t15 rne iaret eder. Politik sylev gelecekle ilgilidir: lehine ya da aleyhine konutuu, bundan sonra yaplacak eyler zerinedir. Yasada, bir davadaki taraf gemile ilgilidir; yaplm olan eylerle ilgili olarak, biri brn sular, teki ise kendini savunur. Tren hatibi, doruyu sylemek gerekirse, imdiki zamanla ilgilidir, nk her20 kes ayn zamanda gemii anmsatmay ve gelecek hakknda tahminler yapmay ou kez yararl grrse de, o srada varolan eylerin durumunu gz nnde turarak ya ver ya da sular. Retoriin, her biri bu trden birine giren amac vardr. Politik hatip, nerilen bir eylem yolunun uygunluunu ya da zararl olduunu tantmay ama edinir; eer onun kabuln zorlu25 yorsa, yararl olacana dayanarak yapyordur; nerinin doru ya da haksz, onur verici ya da onur krc olduu gibi btn dier noktalar, ana dnceye yardmc ya da bal eyler olarak sunar. Bir davada taraflar, bir eylemin haklln ya da hakszln saptamay amalar, onlar da btn dier noktalar buna yardmc ya da bal eyler olarak sunarlar. Bir insan ven ya da ona saldranlar, onun onurlu ya da tersi olduunu kantlamay amalarlar, btn dier dnceleri bu amala ilgili olarak ele alrlar. tr retoriin, srasyla yukarda saydmz amaca ynelik olmas, konumaclarn bazan baka hibir eyi kantlamaya almaylanyla gsterilir. rnein, daval bazan bir eyin olduunu ya da kendisinin birine zarar verdiini yadsmaz. Ama haksz bir ey yaptn da hibir zaman kabul etmez; yoksa bir yarglamaya 35 gerek olmayacakt. Ayn ekilde, politik hatipler de ou kez, dinleyicilerine uygunsuz bir yol tutmalarn ya da uygun bir yol tutmamalarn salk verdiklerini kabul etmek dnda her itiraf yaparlar. Bir kentin susuz insanlarn kle yapmann, o kente hakszlk olup olmad sorusu onlar hi mi hi rahatsz etmez. Bu gibi durumlar-

29) Ya da: sakntl (danmalk), yasal ve epideiktik - srasyla, parlamenter meclislere, mahkemelere, ve 'sergileme', 'gsteri', 'sylev ekme' gibi elerin olduu ve sonucun bir 'kalp nutuk' ya da 'tumturakl bir nutuk' olduu tren olaylarna ait sylevler.

Birinci Kitap

45

da bir. insan ven ya da ktleyenler, onun davranlarnn uygun olup olmadn akllarna getirmez de, ou kez, onun onur verici eyi yapmak iin kendi karn gzard etmi olmasn gerek bir *359 vg nedeni yaparlar. rnein, bunun lm demek olduunu bildii, bunu yapmazsa lm olmayacan bilmesine karn, den arkada Patroklos'u koruduu iin Akhilleus'u verler; ama bu ekilde lmek, onun yapaca daha soyluca bir ey olsa da, uygun olan, yaamay srdrmesiydi.'30) Buraya kadar sylenenlerden, hatibin elinde, bakalarndan ok bu konu zerinde neriler olmas gerektii aktr. Retoriin nermeleriyse Eksiksiz Tantlar, Olaslklar ve Gstergelerdir. Her tr tasm, nermelerden oluur; rtk tasm ise daha nce sylen- 10 mi nermelerden oluan zel trden bir tasmdr.'31) Gemite ya da imdiki zamanda imknsz deil de ancak mmkn eylemler yaplabileceinden, ve olmam ya da olmayacak eyler yaplm olamayacandan ya da ilerde yaplmayacandan, politikada, yargda ya da trende konuann da mmkn olan 15 ya da olmayan hakknda, bir eyin olmu mu olmam m, olacak m, olmayacak m olduu hakknda elinde hazr nermeleri olmas gerekir. Dahas, btn insanlar, verken ya da sularken, bizi eylem iin nerileri kabule ya da redde zorlarken, bakalarn sularken ya da kendilerini savunurken, yalnzca belirtilen noktalar ka- 20 ntlamaya deil, ayn zamanda iyi ya da zararl olann, onurun ya da onursuzluun, adaletin ya da adaletsizliin, ister mutlak ister grece olsun, byk ya da kk olduunu gstermeye de alr; bu yzden de byklk ya da kklk hakknda, daha byk ya da daha kk hakknda elimizde nermeler -hem genel hem de zel nermeler- olmas gerekir. Yani, neyin daha ok ya da daha az iyi olduunu; neyin daha byk ya da daha kk adalet ya da 25 adaletsizlik eylemi... vb. olduunu syleyebilmeliyiz. yleyse, kendileriyle ilgili nermelere mutlaka egemen olmak zorunda olduumuz konular bunlardr. imdi srasyla bu konularn her birini, yani politik, trensel ve son olarak adli syleve ilikin konulan tek tek tartacaz.

O halde nce, politik sylevcinin hakknda iyi ya da kt dedii eylerin ne tr eyler olduunu aratrmalyz. nk her eyle deil, yalnzca olabilecek ya da olamayacak eylerle urar o. Var
30) Homeros, llyada, xviii. 97. vd. 31) Yani, uygun, hakl ve soylu konu lsyle ilikili Eksiksiz Tantlardan, Olaslklardan ve Gstergelerden.

46

Retorik

30 olan ya da var olaca kanlmaz olan, ya da olaslkla var olamayan veya oluamayacak olan eylerle ilgili dnce ileri srlemez. Ayn ekilde, meydana gelebilecek ya da gelemeyecek btn bir snf ey hakknda da bir ey ileri srlemez, nk bu snf doal olarak oluan baz iyi eyleri de, rastlantyla oluan bazlarn da 35 ierir; bunlar zerine bir ey ileri srmenin bir yaran yoktur. Aka grlyor ki, ancak insanlarn zerinde dndklri eyler hakknda bir eyler sylenebilir; rnein, eninde sonunda kendimize bal olan ve balatlmas bizim gcmz snrlar iinde olan eyler hakknda. nk yapabileceimizi ya da yapamayacamz greceimiz noktaya ulancaya kadar bir eyi kafamzda evirir e1359b virir dururuz. imdi, kamusal ilere degin bilinen konular doru olarak sralamak ve snflandrmak, sonra da onlara olabildiince doru tanmlar bulmak, bu durumda girimememiz gereken bir grevdir. nk bu retorik sanatna deil, daha retici bir sanata ve daha 5 gerek bir bilgi dalna girer;'32 ' retorieyse, bilindii gibi, kesinlikle kendisine ait olandan ok daha geni bir ierik verilmektedir. Gerek u ki, daha nce de belirttiimiz gibi, retorik, mantk bilimi ile politikann etik dalnn bir bileimidir;'33' ve ksmen diyalektie, 10 ksmen de sofistik usavurmaya benzer. Fakat biz ister diyalektii ister retorii, gerekte olmadklar, klgsal [pratik - .N.] yetiler deil de bilim yapmaya altka, onlarn gerek doalarn elimizde olmadan o derece bozmu oluruz; nk o zaman onlar yeni15 den ekillendirmi, usavurma szckleri ve biimlerinden ok kesin konularla uraan bilimlerin blgesine girmi oluruz. Fakat birbirinden ayrlmalan klgsal bakmdan nemli olan ve daha tam kullanmlar doallkla politika bilimine giren noktalar burada bir kez daha belirteceiz. Btn insanlann zerinde dnd, politik sylevcilerin zerinde konumalar yapt ana konularn says be kadardr: 20 yollar ve aralar, sava ve bar, ulusal savunma, dalm ve dsatm, ve yasalar. Yollar ve Aralar konusunda konuacak olan kiinin lkenin gelir kaynaklannn saysn ve lsn bilmesi gerekir ki, herhangi biri gzden kamsa eklenebilsin, ya da yetersizse artrlabilsin. 25 Aynca, herhangi bir ksm gereksizse kaldrlabilsin, ya da ok fazlaysa kslabilsin diye lkenin giderlerini de bilmelidir. nk insanlar yalnzca var olan gelirlerini artrmakla deil, giderlerini ks32) [Politika bilimine.) 33) [Yani, etik kuramnn. Bkz. i. 2 1356a 25 vd.j

Birinci Kitap

47

makla da zenginleir. Bu sorulara ilikin kapsaml bir gr yalnzca i ilerindeki deneyimlerden kazanlamaz; bu gibi konularda 3 akl verecek kimsenin baka lkelerde uygulanan yntemlerle de yakndan ilgilenmesi gerekir. Sava ve Bara gelince, konumacnn, lkesinin hem gerek hem de potansiyel askeri gcnn derecesini, ayn zamanda o gerek ve potansiyel gcn yapsn bilmesi gerekir; dahas, lkenin hangi savalar yaptn, bunlar nasl yaptn da bilmesi gerekir. 35 Kendisininkinden daha gl lkelerle barn srdrlebilmesi ve kendi lkesinin, kendisinden daha zayf olanlara kar savasn ya da savamasn, sava yapacak gce sahip olabilmesi iin bu gerekleri yalnzca kendi lkesi hakknda deil, ayn zamanda komu lkeler, ayrca bir sava olaslnn olduu lkeler hakknda da bil- 1360 mesi gerekir. Bir baka lkenin askeri gcnn kendisininkine benzeyip benzemediini de bilmelidir; nk bu, onlarn grece gcn etkileyebilecek bir eydir. Ayn amac gz nnde tutarak, kendi lkesinin olduu kadar baka lkelerin yapt savalar da, nasl sonulandklarn da incelemi olmas gerekir; benzer nedenlerin 5 douraca sonular da benzer olabilir nk. Ulusal Savunma ile ilgili olarak: bir askeri birlik ok kkse bytlebilsin diye, stratejik noktalar dikkatle korunabilsin diye, savunma birliinin gc ve zellii, kalelerin konumlar gibi o gnk geerli savunma yntemleri hakknda her eyi bilmek zorundadr - kalelerin konumlarn bilmesi, lkenin toprak durumunu da iyi bilmesi gerektiini anlamna gelmektedir. Yiyecek Kaynaklaryla ilgili olarak: lkesinin gereksinimlerinin neyle karlanacan; ne tr yiyeceklerin lkede retilip neyin dardan getirildiini; hangi mallarn da satlmas ya da dtan alnmas gerektiini bilmesi gerekir. Bu sonuncusunu, ilgili lkelerle anlamalar ve tecimsel balamalar yaplabilsin diye bilmek zorundadr. Aslnda, yurttalarnn herhangi bir saldrya neden olmamasn gzetecei iki tr devlet vardr, kendisininkinden daha gl olan devletler ile ticaret yapmann yararl olduu devletler. Fakat gvenlik bakmndan, btn bunlar dikkate alabilme gcnde olmas gerekirken, her eyden nce yasama konusundan da anlamaldr; nk bir lkenin btn varl, zenginlii, yasala- ^ rina baldr. Bu yzden, ka tane farkl anayasa olduunu bilmelidir; bunlardan her birinin hangi koullar altnda gelieceini, baarl olacan, hangi i gelimeler ya da d saldrlarla yklacan bilmelidir. gelimelerle yklmaktan sz ederken, hepsinin en iyisi dnda, btn anayasalarn hem yeteri kadar ileri gtrlmedii

48

Retorik

hem de fazla ileri gtrld iin ykldklar gereine iaret ediyorum. rnein demokrasi, yalnzca yeteri kadar ileri gtrlme25 dii zaman deil, ayn zamanda ok fazla ileri gtrld zaman da gcn yitirir ve sonunda oligariye dner;'34) tpk kartal gagas brnun ya da ksa ve yukar kalkk burnun, yalnzca yeteri kadar kartal gibi ya da yukar kalkk ve ksa olmadndan normal buruna dn gibi deil, ayn zamanda ok fazla kartal gibi ya da ok ksa ve yukar kalkk olduunda da artk burun olmaktan kaca gibi.
Yasalar olutururken, bir lkeye hangi anayasann yararl ol30 duunu anlayabilmek iin insann yalnzca kendi lkesinin gemi tarihini incelemek deil, ayn zamanda baka lkelerin anayasalar hakkmda da bilgi sahibi olmak ve eitli anayasalarn hangi lkelere uyduunu da renmek, aratrmak yararldr. Bundan, farkl rklardan insanlarn yasalarm ve trelerini renebileceimiz iin, gezi kitaplarnn yasa yapanlar iin ok yararl olduunu karabili35 riz. Politik konumac tarihilerin aratrmalarn da yararl bulacaktr. Fakat btn bunlar retoriin deil politika biliminin iidir. O halde bunlar politik konumacnn sahip olmas gereken en nemli trden bilgilerdir. imdi geriye dnelim de bu ve baka koi36ob nularda ilgili nlemleri kabul etmek ya da reddetmek lehinde tart tmak zorunda kalaca nclleri bildirelim. Tek tek her insann ve ortak olarak btn insanlarn, setikleri ve 5 kandklar eyleri belirleyen belli bir amaca yneldikleri sylene5 bilir. Bu ama, ksaca zetlersek, mutluluk ve onu oluturan eylerdir. O zaman, genel olarak mutluluun yapsnn ne olduunu, onu oluturan paralarn elerinin ne olduunu yalnzca rnekleme yoluyla aratralm. nk baz eyleri yapmak ya da yapmamak iin verilen btn tler, mutlulukla ve ona yardmc olan ya da 10 karsmda olan eylerle ilgilidir; mutluluu ya da onun bir ksmm yaratan ya da artran ne varsa onu yapmalyz; mutluluu yok eden ya da nleyen ya da onun tersine yol aan ne varsa, yapmamalyz.'35) Mutluluu erdemle birlemi refah olarak tanmlayabiliriz; ya da yaam bamszl olarak; ya da en ok hazdan gvenli yararlanma olarak; ya da insann maln mlkn ve bedenini koruma
34) [Aristoteles, anayasalarn yklma ya da bir baka biime dnme nedenleri zerinde Politika adl yaptnn V. Kitabnda daha ayrntl olarak durmaktadr.] 35) ['Mutluluun' daha felsefi tartmas iin bkz. Nikomakhos Etii, Kitap I.]

Birinci Kitap

49

ve onlar kullanma gcyle birlikte varln ve bedenin iyi bir du- 15 rumda olmas olarak. Mutluluun bu eylerden biri ya da birka olduu konusunda herkes hemen hemen ayn fikirdedir. Mutluluun bu tanmndan, onu oluturan paralarn unlar olduu ortaya kar: - soylu bir doum, ok sayda arkada, iyi arkadalar, varlk, iyi ocuklar, ok sayda ocuk, mutlu bir yallk, 20 ayn zamanda da n, onur, ans ve erdemle birlikte salk, gzellik, g boy-bos, atletik g gibi bedence stnlkler. Bir insan bu i ve d iyi koullara sahipse, tamamen bamsz olmamas iin hibir engel kalmaz; nk bunlarn dnda sahip olunacak baka ey yoktur. (Ruhun ve bedenin iyilii iseldir. Soylu bir doum, arka- 2J dalar, para ve onur dsaldr.) Dahas, onun, yaamn gerekten gvenli klabilmesi iin kaynaklara ve ansa sahip olmas gerektiini de dnrz. Genel olarak mutluluun ne olduunu bylece aratrdktan sonra, imdi de onun bu elerinin neler olduklarna bakalm. Soy ya da devlet bakmndan iyi bir doum, onun yelerinin yerli ve eski olmas demektir;'36) onun ilk nderlerinin sekin insanlar olmas demektir, ve hayranlk duyduumuz niteliklerinden dolay sekinlemi birok insann onlardan gelmi olmas demektir. Bir bireyin soylu doumu, ister erkek isterse kadn tarafndan gelsin, her iki anababann da zgr yurttalar olduunu; bir devlette olduu gibi, o soyun kurucularnn erdem, varlk ya da deerli ^ herhangi bir eyden dolay sekinlemi olduklarn; o ailede kadn, erkek, gen, yal birok sekin kimsenin bulunduunu gsterir. 'yi ocuklara sahip olma', 'ok ocua sahip olma' gibi ifadelerin anlamlar olduka ak. Bunlar bir toplulua uygulandnda, o topluluun genlerinin ok sayda ve nitelikli olduklar anlamna gelir: boy-bos, gzellik, g, atletik yeti gibi bedence stnlkler ynnden iyi; ayn zamanda, ruh stnlkleri bakmndan iyi: 136a gen bir insanda lllk ve yrekliliktir bunlar. Bir bireye uygulandnda, o bireyin ocuklarnn ok sayda olmas ve saydmz iyi niteliklere sahip olmalar anlamna gelir. Buna hem erkek, hem dii girmektedir; bu sonuncularn stnlkleri bedencedir: gzel- 5 lik, boy-bos; ruha, kendine egemen olma ve aalk olmayan bir yap. Bireyler kadar toplumlar da, erkeklerinde olduu kadar kadnlarnda da bu yetkinliklerin hibirinden yoksun olmamaldr. Lakedaimonlularda [Sparta - .N.] olduu gibi, kadnlarn durumunun kt olduu yerlerde insan yaamnn hemen hemen yars 10 rm, bozulmutur.
36) [zellikle Atinallar iin byk bir gurur konusu.]

30

50

Retorik

Zenginlii oluturan eyler unlardr: bol miktarda sikke ve toprak; ok sayda, byk ve gzel malikne, ayn zamanda ok sayda ve gzel ara gere, hayvan ve kle. Btn bu tr mallar bi15 zimdir, gvendedir, efendiye yakr eylerdir ve yararldr. Yararl trden olanlar retken olanlardr, efendiye yakr trden olanlar zevk verenlerdir. 'retken' demekle bizim gelirimizi elde ettiimiz eyleri kastediyorum; 'zevk verenler' derken de kullanmlarndan baka deerli bir ey elde etmediimiz eyleri. 'Gvenlik' lt, 20 kullanm bizim yetkemizde olacak yer ve durumlarda mala sahipliktir; onu elden karmak ya da saklamak kendi yetkemizde ise o ey 'bizim' demektir. 'Onu elden karma' derken onu bakasna vermeyi ya da satmay kastediyorum. Bir btn olarak zenginlik, onlara sahip olmaktan ok onlar kulanmaktadr; zenginlii yaratan ey, gerekten de maln hareketidir - yani kullanm. 25 n herkes tarafndan saylmak, ya da herkesin, veya ounluun, iyilerin veya aklllarn arzu ettii herhangi bir nitelie sahip olmak demektir. Onur, bir insann iyi eyler yapt iin nl olduunun iaretidir. En ok ve en uygun olarak, halihazrda iyilik yapm olan3 lara, ama gelecekte iyilik yapabileceklere de verilir. yi eyler yapmakla, ya yaamn ve yaam aralarnn korunmas; ya da zenginlik veya her zaman ya da belli bir zaman ve yerde elde edilmesi g baz baka iyi eyler kastediliyor - nk birok kimse, kk grnen eylerden dolay onur kazanr, ama bunun zaman ve durumudur onun deerini yapan. Onuru oluturan eyler unlardr: zveriler; iir ya da dzyazda anlmalar; devlet gmme tre35 ni;'37) heykeller; kamu yardmlar;'38' yabanclar arasnda, saylma, yer verilme; ve eitli insan topluluklar arasnda onur gstergesi olarak kabul edilen armaanlar. nk bir armaan yalnzca bir para maln balanmas deil, ayn zamanda bir onur niandr; bu da, para dkn kiilerin olduu kadar onur dkn kiile1361 rin de onu neden istediini aklar bize. Armaan, her ikisine de istedikleri eyi getirir; para dknlerine arzuladklar eyi getiren bir mal parasdr; onur dknlerinin arzuladklar onuru da getirir. Bedence stnlk salktr; yani, bizi bir yandan hastalktan uzak tutarken, bir yandan da bedenlerimizi kullanmamza izin veren bir durumdur; nk birok kimse, bize anlatld kadanyla Herodikos'39) kadar 'salkl'dr; hi kimse de bunlar 'salk'larn37) Ya da (grkemli) mezarlar; ant mezarlar. 38) 'Emeklilik maalar.' 39) [Bir hekim. Onun garip salk rejimi Platon, Devlet, iii 406ave devamnda tanmlanyor.]

Birinci Kitap

51

dan dolay ansl sayamaz, nk bunlar insanlarn yaptklar her 5 eyden ya da hemen hemen her eyden kanmak zorundadrlar. Gzellik yaam dnemine gre deiir. Gen bir insanda gzellik, koma ve kuvvet yarmalar gibi abalara uygun bir bedene sahip olmak demektir; seyretmesi insana zevk veren biri demektir o; bu yzden de, komple atletler, hem kuvvet yarmalarna hem de s- 10 rate doal olarak kendilerini uydurduklar iin en gzelleridir. Yaamnn en gzel dnemindeki bir insan iin gzellik, ho fakat ayn zamanda heybetli bir d grnle birlikte, savama elverililiktir. Yal bir insan iin gzellik, gerekli abalar gsterecek kadar gl olmak ve yalln bakalarna ac ektirecek tm sakatlklarndan uzak olmaktr.'40) Kuvvet, bir bakasn, istedii gibi hareket 15 ettirebilme gcdr; bunu yapmak iin, o kimseyi ya ekmek, itmek, kaldrmak, durdurmak ya da yakalamak zorundasnzdr; yani btn bunlar, ya da en azndan birkan yapacak kadar gl olmak zorundasnzdr. Beden bykl bakmndan stnlk, sradan kimselerden, sonuta hareketlerini yavalatmayacak dere- 20 cede boyca, yapca ve nefese stn olan demektir. Bedenin atletik stnl irilikte, gte ve evikliktedir; eviklik g demektir. Bacaklarn belli bir biimde ileri doru atabilen ve onlar hzla uzaa hareket ettirebilen kii, komada iyidir; yakalayabilen ve altta tutabilen kii grete iyidir; bir rakibi doru bir vurula yerinden k- 25 mldatabilen kii iyi bir boksrdr; son ikisini yapabilen kii iyi bir pankrasdr, hepsini yapabilen kiiyse 'komple' bir atlettir. Yallkta mutluluk, yalln yava ve acsz biimde gelmesidir; nk bir insan ya hzla ya da yava fakat arlarla, szlarla yalanrsa bu mutlulua sahip deildir. Hem bedenin stnlklerinden hem de anstan doar bu. Bir insan hastalktan uzak deilse, ya da gl deilse, ac ekmekten kurtulamayacaktr; ansl da 30 deilse, uzun ve acsz bir yaam sremeyecektir. Gerekten de, salktan ve gten tamamen bamsz bir uzun yaam olasl vardr; nk bedence stn olmayan birok kii uzun yayor; fakat bizim u andaki amacmz gz nnde tutarsak, bunun ayrntlarna girmenin yarar yok. 'Birok dosta sahip olma', 'iyi dostlara sahip olma' terimlerini 35 aklamaya gerek yok; nk biz bir 'dost'u, sizin urunuza, sizin iin iyi olacan dnd eyi yapmaya her zaman aba gsteren biri olarak tanmlarz. Birok kimse ona kar bu duygular duyuyorsa, o insann birok dostu var; eer bu insanlar deerli insanlarsa, iyi dostlar var demektir.
40) [Metin ve anlam belirsiz.]

52

Retorik

1362s

'ansllk', ansa bal iyi eylerin hepsini ya da ounu ya da en nemlilerini edinme ya da onlara sahip olma anlamma gelir. ansa bal olan eylerin bazlar yapay dzenlemeye de bal olabilir; fakat bunlarn birou beceriden bamszdr, rnein doaya bal olan eyler - bununla birlikte, elbette, ansa bal eyler asln5 da doaya zt olabilir. rnein salk yapay beceriye bal olabilir, ama gzellik ve boy-bos doaya baldr. Kskanlk douran btn bu gibi eyler, bir grup olarak, anslln bir sonucudur. ans ayn zamanda akla uygun bir beklentinin zddma oluan iyi eylerin de nedenidir: rnein, btn erkek kardeleriniz irkinken, siz yakklsmzdr; ya da baka herkesin gzden kard bir hazineyi siz bulmusunuzdur; ya da bir mermi sizi skalamtr da hemen 10 sizden sonraki adam vurmutur; ya da her zaman dzenli olarak gittiiniz bir yere gitmeyen tek insansnzdr, oysa bakalar ilk kez oraya gider ve ldrlrler. Btn bu gibi eyler ansllk rnekleri saylr. Erdeme gelince, vg konusuyla ok yakndan ilikilidir, bu yzden de onu tanmlamak iin o konuyu tartmaya balayncaya kadar bekleyeceiz.

Bir neriyi ileri srmede ve ona kar kmada, gelecekteki ya da imdiki amalarmzn ne olmas gerektii artk aka ortada; ikincisi birincisinin zdddr. imdi, politik hatibin ya da tartmacmm amac, yarardr: tartma, sonular deil sonulara gtren yollar, yani yaplacak en yararl eyin ne olduunu saptamay dnr. 20 Dahas, yararllk iyi bir eydir. Bu yzden de, genellikle yilik ve Yarar hakknda ana olgulardan emin olmamz gerekir. yi bir eyi, srf kendisi olduu iin seilecek, ya da uruna baka bir eyi setiimiz ey olarak tanmlayabiliriz; ya da her eyin, veya anlam ve nedeni olan her eyin elde etmeye alt, ya da neden kazanan herhangi bir eyin elde etmeye alaca ey olarak; ya da belli bir kii iin genellikle bir nedenle salk verilmesi 25 gereken, veya ona kendisine ait bir nedenle salk verilen ey olarak -bu onun kiisel iyiliidir-; ya da varl, herhangi bir eyi doyurucu ve kendine yeter yapan ey olarak; ya da kendine yeterlik olarak; ya da bu tr zellikleri douran, srdren veya gerektiren, ve de bunlarn tersini nleyen ve yok eden ey olarak tanmlayabiliriz. 3 Bir ey iki yoldan birinde bir baka eyi beraberinde getirir - (1) ayn zamanda, (2) sonradan. rnein bilgi, sal daha sonra getirir;
41) i,b.9.

Birinci Kitap

53

salksa yaam ayn zamanda getirir. eyler, anlamda baka eylerin yaratcsdr: birincisi, salkl olmak salk yaratr; ikincisi, yiyecekler salk yaratr; ncs, idman da byle yapar - yani genellikle byle yapar. Btn bunlar bylece koyduktan sonra, grrz ki, hem iyi eylerin elde edilmesinin, hem de kt eylerin uzaklatrlmasnn iyi olmas gerekmektedir; ilki sonradan iyi eylere sahip olmay getirirken, sonuncusu hemen o anda ktlkler- 35 den kurtulmay getirir. Daha kk bir iyiliin yerine daha bynn, ya da daha byk bir ktln yerine daha knn elde edilmesi de daha iyi bir eydir; nk daha byn daha k at oranda, iyinin kazanlmas ya da ktnn uzaklatrlmas diye bir ey vardr.'42' Erdemlerin de iyi bir ey olmas gere- 136213 kir; nk bunlara sahip olmakla iyi bir durumda oluruz, bunlarsa iyi iler ve iyi eylemler yaratmaya vesile olurlar. Bunlar baka yerde ayr ayr adlandrmamz ve tanmlamamz gerekiyor.'43' Yine 5 zevk de iyi bir ey olmal, nk btn hayvanlarn doasnda onu amalamak vardr. Sonu olarak, hem ho hem de gzel eylerin iyi olmas gerekir, nk ilki zevkin yaratcsdr; gzel eylerden bazlar kendinden ve kendi iin ho, bazlarysa kendinden ve kendi iin arzu edilir eylerdir. yi olmas gereken eylerin daha ayrntl bir listesini verelim: 10 kendinde arzu edilir ve kendi kendine yeterli bir ey olarak, uruna baka birok eyi setiimiz ey olarak mutluluk. Ruhun stnlkleri olarak adalet, cesaret, lllk, yce gnlllk,' 44' grkem, ve btn buna benzer nitelikler.'45' Ayrca, bedensel stnlklerin ve baka birok iyi eyin yaratcs olarak salk, gzellik 15 ve benzeri eyler: rnein salk hem zevkin hem de yaamn yaratcsdr, bu nedenle de iyi eylerin en by olduu dnlr, nk onun neden olduu iki ey, zevk ve yaam, sradan insanlarca en deerli saylan iki eydir, Yine, zenginlik: nk mal mlk yceliidir o, ve de birok baka iyi eyin yaratcsdr. Dostlar ve dostluk: nk bir dost, kendinden istenen bir eydir ve baka bir- 20 ok iyi eyin yaratcsdr. Sonra, ho olduu, baka birok iyi eyin yaratcs olduu ve ou zaman da bunlarn [insana - .N.] ihsan edilmesine neden olan iyi eylerle birlikte olduu iin onur ve n de yle. Konuma ve i yapma yetenei; nk btn bu nitelikler
42) ...Cmlenin baka trl okunular unlar: (1) ...'nk daha bykle daha kk arasndaki fark bir durumda iyinin elde edilmesini, bir baka durumda ktnn uzaklatrlmasn oluturur'; (2) ...'nk daha bykle daha kk arasndaki farkn elde edilmesi ve uzaklatrlmas, srasyla iyinin elde edilmesi ve ktnn uzaklatrlmasna varr.' 43) ...'ayr ayr'; blm 9'da. 44) Yani, akl ycelii, ruh bykl. 45) Nikomakhos Etiihde ele alndklar gibi.

54

Retorik

iyi denen eyin yaratcsdr. Ayrca - iyi bedensel organlar, gl

25 bir bellek, duyarllk, hzl sezgi ve benzeri eyler, nk btn bu

yetenekler iyi denen eyin yaratcsdr. Ve yaam: nk, baka iyi eylerden hibiri yaamm sonucu olmasa bile, kendinden istenen bir eydir yaam. Ve toplulua iyiliin nedeni olarak da, adalet. Yukarda saydklarmz iyi olarak kabul edilen btn eylerin olduka eksiksiz bir listesidir. yilii tartmal eylerle karlatmzda yle eyler syleyebiliriz: - Zdd kt olan eydir iyi. Zd30 d dmanlarmzn yararna olan eydir iyi; rnein, bizim korkak olmamz dmanlarmzn zellikle yararmaysa, cesaretin yurttalarmz iin zellikle deerli olaca aktr. Genellikle de dmanlarmzn istedii eyin, ya da onlar sevindiren eyin tersi hi ku35 kuuz deerlidir. Bundan dolay yle balar o para: Priamos elbette sevinecek,'46) Bu ilke her zaman deil ama genellikle geerlidir, nk bizim 3^3a karmzn dmanlarnkiyle ayn olduu zamanlar pekl olabilir. Dolaysyla 'ktlkler insanlar bir araya getirir' denir, yani,, ayn ey her iki taraf iin de zararl olduunda. Ayrca, ar olmayan ey de iyidir, '47) olmas gerekenden daha byk olan ey ktdr. zerinde fazla emek ya da para harcanm olan ey iyidir; yalnzca bu gerek onu iyi gsterir, byle bir iyinin bir ama, bir sonu olduu varsaylr - uzun bir aralar zinci5 rinin sonunda ulalan bir son; ve her son iyidir. u dizeleri alalm:
1

Priamos <ve Troya halk> iin arkalarnda bir vn brakacaklar;^ ve u dizeler: Ama bunca yl kalp bo elle dnmek yakk almaz bizeSi9'> bir de 'testiyi kapda krmak' zerine bir atasz var. Birok insann peinde kotuu, ve aka bir honutluk nesnesi olan ey de iyidir; nk, daha nce de gsterildii gibi' 50) herkesin peinde kotuu eydir iyi, burada 'ou kimseler' sz 'her46) [Yunanllarn aralarndaki kavgalardan renseydi, sahnesi] thjada, i. 255. teki Yunanl
47) 48) 49) 50) yazarlar gibi Aristoteles de ou kez, burada olduu gibi btn bir pasaj, iinden alnm bir iki szckle veriyor. ...'Ilmllk' kastediliyor.

llyada, ii. 160. lyada, ii. 298.

1362 23.

Birinci Kitap

55

kes'e edeer olarak alnmtr. vlen ey iyidir, nk kt olan 10 eyi kimse vmez. Yine, dmanlarmzca [ya da deersiz kiilerce] vlen ey de yle; nk yaknmas olanlar bile o eyin iyi olduunu dnyorsa, herkesin onlarla ayn dncede olaca akla gelir hemen; dmanlarmz gerei, yalnzca apak olduu iin kabul eder, tpk dostlarnca eletirilen, dmanlarnca eletirilmeyen kimselerin deersiz olaca gibi. (Bu yzden Simonides unlar yazdnda Korentliler kendilerini aalanm kabul ettiler: Korentlilerden hi ikyeti yok lium'un^) Yine, zeki ve erdemli bir erkek ya da kadnn deer verdii ey iyidir; tpk Athena'nn deer verdii Odysseus, Theseus'un yeledii Helena, tanralarn deer verdii Paris ve Homeros'un deer verdii Akhilleus gibi. Ve genel olarak sylersek, insanlarn dnerek yapmay setikleri her ey iyidir; u ana kadar saydmz ey- 20 1er, dmanlar iin kt, dostlar iin iyi olabilen ve ayn zamanda yaplabilir her ey de buna girer. eyler iki anlamda 'yaplabilir'dir: (1) yaplmas mmkndr, (2) yaplmas kolaydr. eyler, ya glksz ya da abucak yaplabiliyorsa 'kolayca' yaplabilir demektir: bir iin 'gl' onun zorluk karnda ya da uzun zaman alnda yatar. Yine, insanlar bir eyi arzu ediyorsa, o ey iyidir;'52) insanlar, ya hi ktlk istemez ya da en azndan iyinin kt zerinde 25 bir dengesi olsun ister. Bu sonuncusu, ceza ya hissedilmez ya da hafif olduunda olur. Bir insann kendisinin olan, baka biri tarafndan sahip olunmayan ender eyler de iyidir; nk bu onlara sahip olmann saygnln artrr.'53) Sahiplerine uygun olan eyler de yle, tpk soylarna ve yeteneklerine uygun olan herhangi bir ey, sahip olmalar gerektiini fakat yoksun olduklarn hissettikleri herhangi bir ey gibi - bu tr eyler nemsiz eyler olabilir, ama 3 insanlar yine de onlar eylemlerinin amac haline getirebilir. Kolayca baarlan eyler de yle; nk bunlar (kolay olmalar anlamnda) yaplabilir eylerdir; bunlar herkesin ya da ou kimsenin, ya da e deerde olduu kimsenin, ya da kendinden aa kimsenin baarl olduu eylerdir. Yapmakla dostlarmz honut ettiimiz ya da dmanlarmzn cann sktmz eyler de iyidir: hayranlk 35 duyduumuz kimselerce seilen eyler de: kolayca baaracamz dndmz iin, doutan ya da deneylerimizle bize uygun olan eyler de: daha byk vgler getirecei iin deersiz hi
51) [nl koral lirik airi Keos'lu Simonides'ten (.. 556-468) fragman] 52) Ya da belki daha iyisi,'Bir ey.... ise onu isteyerek seerler* 53) Ya da, 'onlara verilen deeri' (sahiplerince).

56

Retorik

kimsenin baaramayaca eyler de: arzu ettiimiz ey yalnzca ho deil ayn zamanda daha iyi olaca iin gerekten arzu ettiimiz eyler de, iyidir. Dahas, belli yaradlta bir insan buna uygun iler 1363b yapmaya ynelir: utkudan holananlar utkuya, onuru sevenler onura, para canls kimseler paraya... vb. yleyse, bunlar bizim yi ve Yararl zerine inandrma yollarmz karabileceimiz kaynaklardr.

5 Bununla birlikte, ou kez insanlarn iki eyden her ikisinin de faydal olduu zerinde anlatklar, ama hangisinin daha fazla byle olduu zerinde anlaamadklar da olur; ikinci durum, nispi iyilik ve nispi yararllk konularnda ele alnacaktr. Bir baka eyi aan bir eye, o ey ve biraz daha fazlas gzyle baklabilir; o baka eye de, ilk eyin iinde gzyle baklabilir. mdi bir eye 'daha byk' ya da 'daha ok' demek, daima onun 'daha kk' ya da 'daha az' bir eyle karlatrldn gsterir, oy10 sa 'byk' ve 'kk', 'ok' ve 'az', normal byklkle karlatrmada kullanlan terimlerdir. 'Byk', normali aan eydir, 'kk'se normalin at eydir; 'ok' ve 'az' iin de ayn ey. O halde biz 'iyi' terimini bir baka ey olarak deil, kendisi olarak arzu edilebilir olan eye uyguluyoruz demektir;'54' btn eylerin yneldii eye; anlaya ve pratik zekya sahip olabilselerdi se15 ebilecekleri eye; bu tr iyileri retme ya da koruma eiliminde olan, ya da daima onlarla birlikte olan eylere. Bundan baka, uruna bir eyler yaplan ey, amatr (ama da zaten uruna baka her eyin yapld eydir), ve her birey iin, kendisine gre bu koullan yerine getiren ey iyidir. Bundan u sonucu karabiliriz: daha ok saydaki iyi, bir iyiden ya da daha az saydaki iyiden daha byk bir iyidir, eer o bir ya da daha az say hesaba dahilse; n20 k daha byk say daha kk sayy aar, daha az miktarsa daha ok olann iinde olduu iin alr. Yine, bir trn en by bir baka trn en byn geerse, o zaman bir tr teki tr geer demektir; eer bir tr dierini geiyorsa onun en by tekinin en byn de geer demektir. Bylece, en uzun boylu erkek en uzun boylu kadndan daha uzunsa, genel olarak erkekler kadnlardan uzun demektir. Buna 25 karlk, eer erkekler genel olarak kadnlardan uzunsa, en uzun boylu erkek en uzun boylu kadndan uzun demektir. nk bir trn bir baka tre stnl onlarn en byk rneklerinin sahip
54) Bkz. 1362a 24.

Birinci Kitap

57

olduu stnlkle orantldr. Yine, bir iyiye hep bir bakas elik ediyor da, o ona daima elik etmiyorsa, o tekinden daha byktr, nk ikinci eyin kullanl birincinin kullanlna baml 3 demektir. Bir ey bir baka eyle yoldan birlikte olabilir, ya ayn zamanda, ya sonradan ya da gizilg olarak. Yaam, salkla ayn zamanda birliktedir (salk yaamla deil); bilgi, renme eylemiyle sonradan birliktedir; hilecilik, kutsal eylere saygszlkla gizilg olarak birliktedir, nk kutsal eylere saygszlk etmi olan bir insan daima hile yapabilir. Yine, iki eyden her biri bir ncy getiinde, bunu daha byk miktar ile yapan teki ikisinden daha byk demektir; nk teki ikinin daha kkln olduu gibi daha byn de gemesi gerekir. Daha byk bir iyinin 35 yaratcs olan bir eyin kendisi de tekinden daha byk bir iyidir. nk bu 'daha byn yaratcs' kavram tartmamzn iinde vardr.'55' Ayn ekilde, daha byk bir iyi tarafndan yaratlan eyin kendisi de daha byk bir iyidir; bylece, eer sala yararl bir ey, zevk veren eyden daha arzu edilir ve daha byk bir iyi ise, saln da zevkden daha byk bir iyi olmas gerekir. Yine, 1364* kendi olarak arzu edilen bir ey kendi olarak arzu edilir olmayan bir eyden daha byk bir iyidir, rnein bedensel gle sala yararl bir ey gibi, nk ikincisi srf kendisi olarak aranmaz, oysa birincisi kendi olarak aranan bir eydir; ite bizim iyi tanmmz da buydu.'56' Yine, iki eyden biri bir ama, teki deilse, birincisi daha byk olan iyidir, nk baka bir ey deil kendisi olduu iin seilir; rnein, idman, bedensel iyilik iin seilir. ki eyden teki- 5 ne ya da baka eylere daha az gereksinimi olan ey daha byk iyidir, nk daha ok kendine yeterlidir. (Bakalarna 'daha az' gereksinimi olan ey, daha az sayda ya da daha kolay eylere gereksinimi olandr.) Bunun iin, bir ey ikinci bir ey olmadan var olamyorsa, ya da bir varla kavuamyorsa, oysa ikincisi birinci olmadan var olabiliyorsa, ikincisi daha iyidir. Bir baka eye gereksinimi olmayan ey olandan daha kendine yeterlidir, bu nedenle de daha byk bir iyi olarak gsterir kendini. Yine, baka eylerin balangc olan ey, olmayandan daha byk iyidir, ve bir neden olan ey, olmayandan daha byk iyidir; her ikisinde de neden ayndr, yani bir nedeni ve bir balangc olmadan hibir ey var olamaz ya da varlk kazanamaz. Yine, iki farkl balangtan ya da nedenden ortaya kan iki grup sonucun bulunduu durumda, daha
55) Yani, daha nce (1363^ 15) sylediimize gre, iyinin reticisi olan ey iyidir; yleyse, 'retici' ve 'derece' [kavramlarna] bak tarzmzdan, daha byk bir iyinin reticisinin de daha byk bir iyi olduu ortaya kar. 56) 1362a22.

58

Retorik

nemli balangcn ya da nedenin sonulan da daha nemlidir; ter15 sine, daha nemli sonulan olan balang ya da nedenin kendisi de daha nemlidir. mdi btn bu sylenenlerden aktr ki, bir eyin bir bakasndan daha nemli olduu, iki zt bak asndan gsterilebilir: daha nemli grlebilir, (1) nk bir balangtr, tekiyse deildir, ayn zamanda (2) nk bir balang deildir, tekiyse yledir - sonucun daha nemli olmas ve bir balang olmamas nedeniyle.'57) Bu yzden de Leodamas, Kallistratos'u sularken, ii kkrtan kiinin yapan kiiden daha sulu olduunu, 20 nk kkrtan kii tasarlamam olsayd suun ilenmeyeceini sylemiti.'58) te yandan, Khabrias' sularken de ii yapan kiinin kkrtandan daha kt olduunu, nk yapacak bir kii olmasayd yaplan iin de olmayacan sylemitir; insanlar, demiti, bir eyi ancak yapmak iin planlar. Aynca, ender olan ey bol olan eyden daha byk bir iyidir. Yani, altn, daha az kullanl olsa da, demirden daha iyi bir eydir: 25 elde edilmesi gtr, bu yzden de elde edilmeye daha ok deer. Tersine, bol olan eyin, daha ok yere kullanabildiimiz iin, ender eyden daha iyi bir ey olduu ileri srlebilir. nk sk olarak kullanl olan ey, seyrek olarak kullanl olan eyi geer, eylerin en iyisi sudur.'59) deyii de burdan gelir. Daha genel olarak, zor ey, daha ender olduu iin, kolay eyden daha iyidir: ve tersine, kolay ey, bizim ol3 masn istediimiz ey olduu iin, zor eyden daha iyidir. Ztt daha byk ktlk olan ve kayb bizi daha ok etkileyen ey daha byk iyidir. Kesin (positive) iyilik ve ktlk, iyiliin ve ktln yokluundan daha nemlidir: nk kesin iyilik ve ktlk, sonulardr, onlarn yokluu ise byle olamaz. Dahas, eylerin kendileri, ilevleri soylu ya da aalk olduu oranda iyi ya da ktdrler: tersine, eylerin kendileri iyi ya da kt olduklar oranda ilevleri de iyi ya da ktdr; nk sonularn doas, nedenlerinin 35 ve balanglannnkiyle uyumludur; bunun tersine, nedenlerin ve balanglarn doas bunlarn sonularyla uyumludur. Bundan baka, birbirine stnlkleri daha ok istenen ya da daha onur ve57) yle olduunu da tahmin edebiliriz belki: 'nemli olan sonutur, balang deil'... 58) [Akharnai'li Leodamas, 4. yzyln nl sylevcisi; Aphidna'l Kallistratos da Atinal sekin bir sylevci ve politikac. Leodamas tarafndan sulanmas, l.. 366'da Oropos davasndaki davranna yneltiliyor olmal: Atiial bir general olan Khabrias'la ibirlii halindeydi ve onunla birlikte yarglanmt.] 59) Pindaros, Olympia Odlar, i. 1.

Birinci Kitap

59

rici olan eyler daha byk iyilerdir. rnein, grme genellikle kokudan ok daha istenen bir ey olduu iin grme keskinlii, koku alma keskinliinden daha ok arzu edilir; ayn ekilde, allmam 1364k derecede byk dost sevgisi, allmam derecede byk para sevgisinden daha onur verici olduu iin, sradan arkada sevgisi sradan para sevgisinden daha onur vericidir. Buna karlk, bir ya da iki normal ey, dierlerinden daha iyi ya da daha soylu ise, o eyin allmam derecesi tekilerin allmam derecesinden daha iyidir. Yine bir ey, onu istemek daha onur verici ya da daha iyiyse, bir baka eyden daha onur verici ya da daha iyidir; belli bir igdnn nesnesinin nemi, igdnn kendisinin nemiyle uyumlu- 5 dur; ayn nedenle de, eer bir ey tekinden daha onur verici ya da daha iyiyse, onu istemek de daha onur verici ya da daha iyidir. Yine, eer bir bilim tekinden daha onur verici ve deerli ise, ona ilikin olan eylem de daha onur verici ve daha deerlidir; bilim yle olduuna gre onun nesnesi olan gereklik de yle, nk her bilim kendi alannda yetkilidir, saygndr. Bunun iin de, bir bilimin hedefi ne derece deerli ve onur verici ise, sonu olarak o bilimin 10 kendisi de o derece deerli ve onur vericidir. Yine, anlay sahibi kimselerin hepsi ya da ou tarafndan, veya insanlarn ounluu veya en glleri tarafndan iyi bir ey ya da daha iyi bir ey diye yarglanacak veya yarglanm olan eyin yle olmas gerekir; ya niteliine bakmakszn ya da yarglarn oluturmak iin akllarn kullandklar kadar. Bu gerekten de btn yarglara da uygulanabilecek genel bir ilkedir; eylerin yalnzca iyilii deil, ayn zamanda zleri, byklkleri ve genel doalar da, aslnda bilgi ve akl a5 onlar nasl aklyorsa yledir. Burada ilke, iyilik yarglarna uygulanmaktadr, nk 'iyi'nin bir tanm, 'akl, anlay olan kimselerin belli bir durumda seecei ey' idi:'60) bundan da aka akln daha iyi dedii ey yledir sonucu kar. Yine, ya saltk olarak ya da daha iyi olmalar nedeniyle daha iyi insanlara balanan ey daha 20 iyidir; rnein cesaret gten daha iyidir. Ya saltk olarak ya da daha iyi olmas nedeniyle daha iyi bir insan tarafndan seilen ey daha byk bir iyidir; rnein, daha doru bir insann seimi olaca iin, yanl yapmaktansa yanl yere ac ekmek daha byk bir iyidir. Yine, iki eyden daha ho olan daha iyidir, nk her ey honutluk arar, ve her ey honutluk duygusunu igdsel olarak srf ho olduu iin ister; bunlarsa 'iyi'nin ve 'sonu'un tanmland 25 zelliklerden ikisidir. Bir zevk, acyla daha az karmsa ya da daha kalc ise, bir dierinden daha byktr. Yine, daha soylu bir
60) Bkz. 1363b 14 [ve 1362a 24].

60

Retorik

ey daha az soylu bir eyden daha byktr, nk soylu ya hotur ya da kendisi olduu iin istenir. nsanlarn kendileri ya da dostlar iin olmasn iten istedikleri eyler daha byk iyidir, olmasn en az istedikleri eylerse kt eylerdir. Daha kalc olan 3 eyler de daha uucu eylerden daha iyidir, ve daha az kalc olanlardan daha gvenlidir; kalc olann verdii zevkin daha uzun olma gibi bir stnl vardr, gvenli olann verdii zevkin de, arzu ettiimiz zaman elimizin altnda olduu iin, isteklerimize uygun olma gibi bir stnl vardr. Bundan baka, euyumlu [coordinate -.N.] terimler ve ayn gvdeden gelen bknler [inflexions -.N.] kuralna uygun olarak, bu tr ilikide olan bir szck 35 iin doru olan ey, hepsi iin de dorudur. Yani 'cesur' terimiyle nitelenen bir eylem, 'll' terimiyle nitelenenden daha soylu ve daha istenir bir ey ise, o zaman 'cesaret' 'lllk'ten, 'cesur olma' da 'll olma'dan daha ok arzu edilir. Yine, herkesin setii bir ey semediinden, ounluun setii ey aznln setii eyden 1365s daha byk bir iyidir. nk daha nce de sylediimiz gibi, herkesin istedii ey iyidir;'61) bu yzden de, bir ey ne kadar ok istenirse o kadar iyidir. Dahas, birbiriyle yanan kimselerin veya dmanlarn, ya da, yine, etkili yarglarn veya kendilerini temsil etmek zere setiklerinin daha iyi dedikleri ey yledir. lk iki durumda karar gerekten de her birinin karardr, son ikisinde ise yet5 kililerin ve uzmanlarn karardr. Bazan, herkesin ortaka paylat eyin iyi olduu, nk ona katlmamann onursuzluk olaca ileri srlebilir; bazan da ender olduu iin hi kimsenin paylaamad ya da az kiinin paylat eyin daha iyi olduu ileri srlebilir. eyler ne derece vgye deerse o derece daha soylu, dolaysyla daha iyidir. Bakalarndan daha byk onurlar kazanan eyler de yle - onur, denebilirse, deerin bir lsdr; yokluklar nispeten byk kayplara neden olan eyler; iyi olduklar kabul 10 edilen ya da sanlan, bakalarndan daha iyi olan eyler de yle. Ayrca, eyler, srf paralarna ayrlm olduu iin daha iyi grnrler, nk o zaman ncekinden ok daha sayda geer grnrler. Homeros ite bunun iin Meleagros'un unlar dnerek de katldn syler: Kentleri dman tarafndan alnan bir halkn ylgs, Btn erkekleri kltan geirdiklerinde, yangn kenti kasp kavurduunda,

61) 1363b14.

Birinci Kitap

61

Yabanclar ocuklar kle edip gtrdnde, <gzel kadnlar 15 utanca saldnda>.(62) Epikharmos'un'63) yapt gibi, olaylar birbiri stne ylarak bir dm noktasnda toplanr. Bunun nedeni ksmen blme durumunda olduunun ayndr (nk bir araya toplama da byk stnlk izlenimi verir), ksmen de en bataki eyin, nemli sonularn nedeni ve kkeni gibi grnmesidir. Bir ey baka eylerden daha zor ya da daha ender olduunda daha iyi olduuna gre, onun stnl, mevsimlere, alara, yerlere ve zamanlara ya da 20 insann doal glerine bal olabilir. Bir insan doal gcnn tesinde, veya yann tesinde, veya kendisi gibi insanlarn lsnn tesinde, veya zel bir tarzda, veya zel bir yer ve zamanda bir ey baarrsa, hareketi yksek derecede bir soyluluk, iyilik, adalet ya da bunlarn ztlarn kazanacaktr. Olimpiyat oyunlarndaki zafer zerine epigram buna balayabiliriz: Eskiden, omuzlarmda yontulmam aatan bir boyunduruk, Balk ykm tardm Argos 'tan Tegea kentine:t64) phikrates'65' de iinden kt aa snflar anlatarak vnrd. Burada da, doal olan edinsel olandan daha iyidir, nk onu edinmek zordur. Homeros da bunu sylyor: Kimseden deil kendimden rendimS66) Bir eyin en iyi paras ise zellikle iyidir; Perikles'in gmme treni sylevinde dedii gibi, lkenin gen erkeklerini savata yitirmek 'sanki yln iinden baharn ekilip karlmas' gibiydi.' 67) vedi gereksinim olduunda yardm dokunan eyler de yle; rnein, yallkta ve hastalk zamanlarnda. ki eyden, tasarlanan sona doru daha dorudan gtreni daha iyidir. Belli bir birey iin olduu kadar genel olarak halk iin iyi olan ey de yle. Yine, elde edilebilen 35
62) llyada, ix. 592-4 (Aristoteles burada ve baka yerlerde belleinden alntlar gibi grnyor). [Bu dizeler A. Erhat-A. Kadir evirisinde yle: "dman elinde insanlarn ektii aclan dvne dvne sayd dkt: Btn erkekler ldrlrd, yangn ehri kasp kavururdu, ocuklar alr gtrrd). (.N.) 63) [Sicilyal komedi yazan.] 64) [Simonides'ten.] 65) [Bir ayakkabcnn olu, Aristoteles'in ada, onurlu bir Atina generali oldu sonunda. Retorik'te birok yerde ad geiyor, renkli bir insan olmal.] 66) Odysscia, xxii, 347. 67) Bkz. iii, b. 10,1411a 4 [Sz geen gmme treni sylevi, Thukydides'in ne kavuturduu sylev deil, .. 440'ta Samian Sava'nda lenler zerine verilen sylevdir.]

25

30

62

Retorik

ey elde edilemeyenden daha iyidir, nk belli bir durumda iyidir, teki eyse deildir. Yaamn sonunda olanlar da olmayandan daha iyidir, nk sona daha yakn eyler daha byk lde sonulardr. Gereklii amalayan ey grn amalayan eyden iyidir. Grn amalayan eyi, hi kimse ona sahip olduunu bilmeyecekse bir insann semeyecei ey olarak tanmlayabiliriz. yle grnyor ki, bu kendimize kar salamann bakasna kar salamaktan daha istenir bir ey olduunu gsteriyor, nk insan, bakas bilmeyecek olsa bile birinciyi seecektir, fakat hi kimse bilmeyecekse sonuncuyu seecektir diye genel bir gr yoktur. Bir insann olmak istedii ey, grnmek istedii eyden daha iyidir, nk bunu amalamakla daha ok gereklii amalyord ur. Dolaysyla, insanlar, adil grnmek adil olmaktan daha arzu edilir olduu iin, adaletin fazla deeri olmadn syler, oysa salk iin bu byle deildir. Farkl birok amalar iin yararl olan eylerden daha yararl olan ey daha iyidir, rnein yaamn deerini artran, iyi yaama, zevke ve soylu davrana gtren ey gibi. Bu nedenle, zenginlik ve salk, btn bu yararlar kapsad iin genel olarak en yce deer olarak dnlr. Yine, hem daha az acyla hem de gerek zevkle birlikte olan ey dier eylerden daha iyidir; nk burada bir yarardan daha fazlas vardr; burada zevk duyma iyiliine ve ac duymama iyiliine sahibizdir. V iki eyden, bir ncye eklenmesi, tekinin ayn eye eklenmesinden daha iyi bir btn yapan ey daha iyidir. Yine, sahip olur grndmz eyler sahip olur grnmediimiz eylerden daha iyidir, nk birincide gereklik havas vardr. Dolaysyla zenginlie, varl bakalarnca biliniyorsa, daha byk bir iyi gzyle baklr. Yksek deer biilen ey biilmeyenden daha iyidir-baz kimselerin yalnzca bir tanesine, oysa bakalarnn buna benzer daha fazlasna sahip olduu trden bir ey. yleyse, tek gzl bir adam kr etmek, iki gzl bir adam yar kr etmekten daha byk bir ktlk yaratr; nk tek gzl adam iin ok deerli bir ey alnmtr elinden. Bir nerinin lehinde ya da ona kart konuurken kantlarmz dayandrmamz gereken ilkeleri, aa yukar eksiksiz bir biimde saptam bulunuyoruz.

Dinleyicileri inandrma ve kamu ile ilgili konular zerinde iyi konumada baarl olmak iin en nemli ve en etkin nitelik, btn ynetim biimlerini anlayabilmek ve onlarn her birine ait treleri,

Birinci Kitap

63

kurumlar ve karlar birbirinden ayrabilmektir. nk btn in- 25 sanlar karlarna sayg duyularak inandrlrlar, bu karlarsa kurulu dzenin srdrlmesinde yatar. Ayrca, saygnl olan kararlar vermek en yce yetkenin sorumluluudur; bu da her ynetim biimine gre deiir; Ne kadar farkl ynetim biimi varsa o kadar farkl yce yetke vardr. Drt ynetim biimi vardr - demokrasi, oligari, aristokrasi, monari. Bu nedenle yarg ve karar verme yce 3 hakk bu ynetici glerden birinin ya da tekinin bir parasnn ya da btnnn sorumluluudur. Demokrasi, yurttalarn devlet grevlerini kura ile aralarnda bltrdkleri bir ynetim biimidir, oysa oligaride mlk sahiplii nitelemesi, aristokrasideyse eitim nitelemesi vardr.'68' Eitimle, yasayla konulmu eitimi kastediyorum; nk bir aristokrasi- 35 de grev alanlar, ulusal kurumlara sadk olanlardr. Bunlar 'en iyi insanlar' olarak dnlmek zorundadr, bu tr ynetim, adn ('en iyilerin dzeni') ite bu gerekten almtr. Szcn de belirttii gibi, monari, bir insann herkesin zerinde yetke sahibi olduu i366a yapdr. ki tr monari vardr: daha nceden konmu koullarla snrl olan krallk, ve herhangi bir eyle snrl olmayan 'tiranlk'.'69 ' Halk pratikte amalarnn gereklemesine gtrecek eylemleri setii iin, eitli ynetim biimlerinin hedefledii amalardan da sz etmemiz gerekir. Demokrasinin amac zgrlktr; oligarininki zenginlik; aristokrasininki eitimin ve ulusal kurumlarn de- 5 vam; tiranlnkiyse tirann korunmasdr. Bu durumda, her yapnn, idealini gerekletirmeye yarayan belli treleri, kurumlar ve karlar birbirinden ayrmak zorunda olacamz aktr, nk insanlar kendi yollarn kendi amalarn hesaba katarak seerler. Ama retorik inandrma yalnzca gsteren kantla deil, ayn zamanda etik kantla da baarlr; eer konumacnn kendisinin iyilik, ya da bize kar iyi niyet veya her ikisi gibi baz niteliklere sahip olduuna inanrsak, bizi ikna etmesine yardm olur bunun. Ayn ekilde, her ynetim biiminin zellii olan baz moral nite- 10 likleri de iyi bilmeliyiz, nk her birinin kendine zg moral karakteri, ona degin en etkili inandrma aralarn salayacaktr bize. Bireylerin niteliklerini nasl reniyorsak ynetimlerin nitelikle- 15 rini de ayn ekilde reneceiz, nk bunlar bilerek yaptklar seme eylemlerinde kendini gsterir; bunlar da onlara esin veren amala belirlenir. Bir neri ileri srrken amalayacamz yakn ya da uzak
68) Belki de 'disiplin': Sparta'ya zel bir gnderme yaplrsa. 69 ) Mutlakiyet, otokrasi.

64

Retorik

hedefleri ve bu nerinin kullanll lehine kantlarmz dayanl racnmz temelleri gzden geirmi bulunuyoruz. Ayn zaman! da eitli ynetim biimlerine zg moral nitelikler ve kurumlara degin iyi bir bilgi kazanma yol ve yntemlerini de ksaca gzden geirdik - bununla birlikte, ancak u andaki durumun gerektirdii boyutlarda, konunun ayrntl bir aklamas Politika 'da verilmitir.70) imdi Erdem ve Kusur, Soylu ve Aa(71) [kavramlarn] gzden 9 geirmemiz gerekiyor, nk vme ve ayplama nesneleridir bun25 1ar. Bunu yaparken ayn zamanda bizi dinleyenleri bizim kendi zelliklerimize degin istediimiz gre nasl getireceimizi de anlayacaz - ikinci inandrma yntemimizdir bu.72) Onlar bakalarnn iyiliine inandrma yollar ayn zamanda kendimizin iyilii30 ne de inandrma yollandr. Yine, vme ciddi ya da sama olabilir; her zaman insani ya da kutsal bir varla degin olmayabilir de, ou kez cansz varlklara ya da aa snftan hayvanlarn en acizine degin olabilir. Burada da konuyu hangi temellere dayanarak tartacamz, dolaysyla yalnzca rnek yoluyla da olsa imdi tartmak zorunda olduumuzu bilmeliyiz. Soylu, srf kendi adna arzu edilen ve ayn zamanda vgye deen eydir; ya da hem iyi olan hem de iyi olduu iin ho olan 35 ey. Eer Soylunun doru bir tanmysa bu, o zaman erdemin soylu olmas gerektii sonucu kar ortaya, nk erdem hem iyi bir eydir, hem de vgye deer bir eydir. Allm gre gre, Erdem iyi eyleri bulma ve elde tutma yeteneidir; ya da birok byk yarar, her vesileyle her trl yarar verme, ihsan etme yeteneidir. 366b Erdemin biimleri, adalet, cesaret, lllk, grkem, yce gnlllk, cmertlik, sevecenlik, sagr ve akldr. Erdem eer iyilik yetenei ise, onun en yce trlerinin, bakalarna en yararl olanlar olmas gerekir, bu nedenle de insanlar en ok, dorular ve cesurla5 r saygn kiiler diye bilirler, nk cesaret savata bakalarna yararldr, doruluksa hem savata hem barta. Bundan sonra cmertlik gelir; cmert kiiler, para iin savaacaklar yerde paralannn ellerinden gitmesine aldrmazlar, oysa bakalar her eyden ok paray dnr. Adalet, herkesin kendi malndan mlknden yasao ya uygun olarak yararlanma erdemidir; bunun tersi adaletsizliktir,
70) Politika, iii ve iv. 71) Ya da (burada ve baka yerlerde) 'yilik ve Ktlk, yi ve Baya'. 72) 1356a 2 ve 5.

Birinci Kitap

65

insanlar adaletsizlikle, yasalar gze alarak bakalarnn malndan, mlknden yararlanr. Cesaret, insanlar tehlikeli durumlarda, yasayla uygunluk halinde ve onun buyruklarna boyun eerek soylu iler yapmaya gtren erdemdir; korkaklk bunun tersidir. lllk, bedensel zevkler sz konusu olduunda, insanlar yasalara bo- x5 yun emeye gtren erdemdir, nefsine egemen olamay, bunun zdddr. Cmertlik bizi bakalarmm iyilii iin para harcamaya gtrr; nekeslik bunun tersidir. Yce gnlllk, bizi bakalarma byk llerde iyilik yapmaya gtren erdemdir; [bunun tersi ruh cimriliidir]. Grkem, parann harcanmasyla ilgili konularda byklk yaratan bir erdemdir. Bu ikisinin tersi, srasyla ruh kkl ve adiliktir. Sagr, insanlarn daha nce saym olduu- 20 muz'73' iyi ve kt eylerin mutlulukla ilikisi zerine akll kararlara varmalarn olanakl klan anlayllk erdemidir. Genel olarak erdem ve kusur ile bunlarn eitli biimleri zerine u andaki amacmza yetecek kadar aklama yaptk. Konunun daha baka ynleriyle ilgili olarak, olgular ayrdetmek zor deildir; erdem yaratabilen eylerin, erdeme ynelik olduu iin soylu eyler olaca aktr; ayn zamanda erdemin sonular, yani onun 25 varlnn gstergeleri ve ona gtren eylemler. Erdemin gstergeleri ve erdemli bir insann yapaca ve kendisine yaplacak eylerin iareti olan bu tr eylemler soylu olduuna gre, her trl cesaret edimleri ya da belirtileri, ve cesaretle yaplm her eyin soylu ol- 3 mas gerektii sonucu kar bundan; adil ve adaletle yaplm eylemler iin de ayn ey. (Bununla birlikte, bize kar adaletle yaplm eylemler deil; burada adalet, teki erdemlere benzemez; 'adaletle' yaplm ey her zaman 'soylu' anlamna gelmez; bir insann cezalandrldnda, bunun kendisine adilane yaplm olmas, hakszlkla yaplm olmasndan daha utan vericidir.) Ayn ey teki erdemler iin de geerlidir. Yine, dl yalnzca onur olan, ya da 35 paradan ok onur olan eylemler soyludur. Bir insann bir bakasnn iyilii iin arzu edilir olan eyi amalad eylemler iin de yle; bir insann kendini dnmeden lkesi iin yaptklar da; mutlak olarak iyi eylemler de; kendi doalar ynnden iyi olan eylem- 1367a 1er de; bireysel karlar bencilce olduu iin, yalnzca birey iin iyi olmayan eylemler de yledir. Bir de, yararlarndan yaarken faydalanlan eylemlerin tersine, ancak lmden sonra yararlanlan eylemler soyludur: nk ilki byk olaslkla yalnzca insann kendisi iin olacaktr. Ayn zamanda, bakalarmm iyilii iin yaplan eylemler, nk bunlar baka eylemlerden daha az insann kendisi
73) Bkz. 1362b 10-28. |Nikomakhos Efig'ndeki 'erdemlere gndermeler.]

66

Retorik

iin yaplmtr; insann kendine deil de bakalarna yarar salayan baarlar; insann kendisine iyilii dokunmu kimselere kar yapt hizmetler, dorusu da budur nk; ve de genel olarak iyi olan edimler, nk bunlar insann kendi karlarna ynelmemitir. Ve insanlarn utan duyaca eylerin tersi olan eyler, nk insanlar utanlacak eyler sylemekten, yapmaktan ya da ona niyetlenmekten utan duyarlar. Bunun iin de Alkaios: Bir ey sylemek isterdim sana, Ancak utan balyor dilimi,W dediinde Sappho unlar yazyordu: Eer iyi ve soylu eyler istiyorsan, Eer alaka konumak dilini yakmyorsa, Hibir utan pay dmez gzkapaklarna; Onurla istediin eyi syleyeceksinS751 nsanlarn korku duymakszn, istekle urunda altklar eyler de soyludur; nk kendilerini hrete gtren iyi eyler iin duyarlar bu hisleri. Yine, bir nitelik ya da eylem, doal olarak daha stn bir eye aitse, bir bakasndan daha soyludur: rnein bir erkein istei, bir kadnnkinden daha soyludur. Sahiplerinden ok baka insanlara zevk veren nitelikler de soyludur; adaletin ve doru eylemlerin soyluluu buradan gelir. Birisinin, dmanlaryla uyumayp onlardan c almas soylu bir eylemdir; nk karlk vermek dorudur, doruysa soyludur; teslim olmamaksa bir cesaret belirtisidir. Utku da, onur da soylu eyler snfna girer, nk bunlar rn vermeseler de arzu edilir eylerdir ve bizim iyi niteliklerde stn olduumuzu kantlarlar. Anmsanmaya deen eyler soyludur, buna ne kadar deerlerse o kadar soyludurlar. lmden sonra bile sren eyler de yle; onurun her zaman elik ettii eyler; esiz olan eyler; ve yalnzca bir kiide olan eyler - bu sonuncular baka eylerden daha kolaylkla anmsanr. Yine kazan getirmeyen mal mlk de yle, nk soylu bir kiiye her eyden daha uygun der. Belli bir halkn ayrc nitelikleri, ve zellikle hayranlk duyduklar eyin simgeleri de yle; rnein Sparta'da uzun sa zgr bir insann iaretidir, nk insann sa uzunsa kleye ait iler yapmak kolay deildir. Yine, herhangi bir aalk sanat icra etmemek de

74) [Alkaios'tan] 75) [Sappho'dan]

Birinci Kitap

67

soyludur, nk birisinin emri altnda yaamamak zgr bir insann iaretidir. Bir insan vmek ya da yermek istediimizde, onun gerekten sahip olduu niteliklere ok yakn olan niteliklerin onlarla zde olduunu varsayacaz; rnein sakntl insan soukkanl ve gvenilmezdir, aptal insan drst biridir, ya da kat, duyarsz 35 insan lml biridir. Herhangi bir insan hep onun gerek niteliklere yakn erdemlerinden yararlanarak yceltebiliriz; rnein tutkulu ve kolay heyecanlanan insann 'szn saknmaz' biri olduunu, ya da kibirli insann 'stn' ya da 'etkileyici' olduunu syleyebiliriz. Ularda gezinenlerin buna uygun den iyi nitelikleri olduu 1367b sylenir; aceleciliin cesaret olduu, israfn cmertlik olduu sylenir. ou insan byle dnecektir; bu yntem, bir yandan da, bir insan gereksiz yere tehlikeye atlyorsa soylu bir nedenle haydi haydi byle yapacan; herkese, her insana kar eli ak biriyse 5 dostlarna kar da yle olacan, nk herkese kar iyi olmann, iyiliin en u ekli olduunu ileri srerek, sebeplerden aldatc bir sonu karlmasna yol aar. Bir vg konumas yaparken dinleyicilerimizin doasn da dikkate almak zorundayz; nk Sokrates'in bir zamanlar syledii gibi, Atinallarn nnde Atinallar vmek zor bir ey deildir.76) Dinleyiciler belli bir nitelii saygn buluyorsa, ister skitlere, 10 ister Spartallara, isterse filozoflara sesleniyor olalm, kahramanmzn o niteliine sahip olduunu sylemeliyiz. Aslnda, deer verilen, saylan her eyi soylu olarak gstermemiz gerekir. Ksacas, insanlar bu iki eye ayn gzle bakar. Yapcsna uygun olan btn eylemler soyludur: rnein, bu eylemler onun atalarna ya da gemi uralarna deer eylerse. nk zaten sahip olduu onura onur katmak iin bir ey yapmas, mutlulua yneliktir ve soylu bir eydir. Hatta uygun olanlar- 15 dan daha iyi ve daha soyluysa, uygun olmayan eylemler bile soyludur; rnein, ortalama bir insan, her ey iyi gittiinde bir yarmada kahraman olursa ya da kendisinden ykseklerle daha iyi ve daha kolay geinen biri durumuna gelirse, ykselir. phikrates'in "Ne idim ne oldum, dn" szlerini Olimpiyat oyunlarnda galip gelen zerine edilen u zdeyile: Eskiden, omuzlarmda yontulmam aatan bir boyunduruk, C77) ve Simonides'in u methiyesiyle karlatrn:
76) Bkz. Platon, Meneksenos, 235 D. 77) Bu ve bundan nceki abnt iin kr. i. 7,1365 24-8.

68 20

Retorik

Babas, kocas ve erkek kardeleri hep prens olan kadn. '78' Bir insan, gerekten yapm olduu eylerden dolay vdmzde, ve gzel eylemler dierlerinden bilerek, istemli olarak'79 ' iyi olan eylerle ayrdedildiine gre, kahramanmzn soylu hareketlerinin istemli' 79' olduunu kantlamaya almamz gerekir. Onun daha nce de ou kez byle hareket ettiini kantlayabilirsek daha da kolay olur bu, bunun iin de rastlantlarn ve denk dmelerin bilerek' 79 ' yaplm eyler olduunu ileri srmeliyiz. 25 Birtakm iyi eylemler yapn, hepsi de ayn trden olsun, insanlar bunlarn bilerek' 79 ' yaplm olduklarn ve bunlarn, yapan insann iyi niteliklerinin kant olduunu dnecektir. vg, bir insann iyi niteliklerinin yceliinin szle dile getirilmesidir, dolaysyla onun eylemlerinin, bu trl niteliklerinin rn olduunu gstermeliyiz. Methiye gerekten yaplm olan eyleri gsterir; doutan soyluluk ya da eitim gibi ikinci dereceden eylerin anlmas ykmzn inanlr olmasna yalnzca yardm 30 eder - kendisi iyi olan babalarn ocuklar da iyi olacaktr, iyi bir eitim byk olaslkla iyi bir karakter douracaktr. Dolaysyla bir insan halihazrda bir ey yapmsa ancak o zaman methiyeler yaparz ona. Fakat gerek edimler, yapann karakterinin kantdr: eer bir insan belli bir iyi ey yapmamsa bile, eer onun bu tr iler yapacak bir insan olduundan eminsek veriz onu. Bir insann kutlu olduunu sylemek, ekleyelim, onun mutlu olduunu sylemekle ayn eydir; fakat bunlar onu vmek ve ona methiyeler yap35 makla ayn ey deildir; son ikisi 'mutlu olduunu sylemenin' bir ksmdr, tpk iyiliin, mutluluun bir paras oluu gibi. Bir insan vmek bir bakma bir eylemin gidiini hzlandrmaya benzer. Bu son durumda yaplacak neriler farkl bir biimde di1368s le getirildiklerinde methiye olur. Hangi eylemin ya da karakterin gerekli olduunu bilirsek, o zaman, bu gerekleri eylem iin neriler olarak dile getirmek zere, szlerimizin biimini deitirmek ve tersine evirmek zorunda kalrz. rnein 'Bir insan yazgya deil, kendine borlu olduu eylerle vnmelidir' cmlesi; bu ekilde 5 konursa bir neri anlamna gelir; onu vgye evirmek iin yle koymamz gerekir: 'O, yazgya deil kendine borlu olduu eylerle vnd iin.' Sonu olarak, birisini vmek istediinizde, insanlar ne yapmaya tevik edeceinizi dnn; bir eyin yaplmasn tevik etmek istediiniz zamansa, bir insan ne yapm olmakla
78) [Simonides'ten.] 79) Btn bu durumlarda, ahlaki bir seime dayal bilinli bir ama kastediliyor.

Birinci Kitap

69

veceinizi dnn. neri, bir eylemi yasaklayabilir ya da yasaklamayabilir olduuna gre, ona vereceimiz vg biimi, iki zt anlatm eklinden birini almaldr. vgnn etkisini artrmann birok faydal yolu vardr. rne- 10 in, bir insann, bir ey yapm tek, ilk ya da hemen hemen tek kii olduunu; ya da onu bakalarndan daha iyi yaptn belirtmeliyiz; btn bu farkllklar saygnlk vericidir. Dahas, bunu tam da o srada beklediimizi ileri srerek, bir eylemin zamann, zeminini ok nemli gstermemiz gerekir. Bir insan ayn baary sk sk gstermise bunun szn etmeliyiz; nemli bir noktadr bu; o zaman gvenilecek ey ans, talih deil, onun kendisi olacaktr. Ayn e- 15 kilde, onunkine benzer baarlar cesaretlendirmek ya da onurlandrmak iin kutlamalar bulunmas ve kurulmas onun lehine olur: rnein hakknda ilk kez methiye yazlm olduu iin Hippolokhos'u,'80 ' pazar yerine ilk kez heykelleri dikildii iin Harmodios ve Aristogeiton'u' 81' vebiliriz. Kt insanlar da bunun tersi nedenlerle eletirebiliriz. Yine, bir insann kendisi hakknda syleyecek fazla bir ey 20 bulamyorsa, onu bakalaryla kaptrabilirsiniz; sokrates'in adli tartmalarda yeterince usta olmad iin yapt ey de budur;'82' Karlatrma nl kiilerle yaplm olmaldr; bu, davanz glendirecektir; '83> Byk insanlar gemek soylu bir eydir. 'Etkiyi artrma''83' yntemlerinin, zellikle, vme konumalarna eklenmesi ok doal bir eydir; bu konumalar onun bakalarna stnln amalar, byle bir stnlk de bir tr soyluluktur. Bu yzden, kahramannz nl bir kiiyle karlatramyorsanz, hi 25 olmazsa genel olarak dier kimselerle karlatrmalsnz, nk her trl stnln sekinlii ortaya karacana inanlr. Ve genellikle btn konumalara zg kant yollarndan, bu 'etkiyi artrma' yntemi, sz syleme sanatlarna en uygundur; bunlarda kahramanmzn eylemlerini herkese kabul edilen gerekler olarak alrz, yapacamz tek ey bunlar saygnlk ve soylulukla donatmaktr. 'rnekler 1 amal konumalara ok uygundur; nk 30 gelecekteki olaylar, gemiteki olaylardan yaplan kehanetle yarglarz. rtk tasmlar adli konumalara ok uygundur; bir eyin neden olmu olmas gerektiini gsteren ya da olmadn tantla80) [Hippolokhos hakknda hibir ey bilinmiyor.] 81) Harmodios ve Aristogeiton nl tiran katilleriydi. .. 514'te Peisistratos'un oullarn ldrme giriimleri ksmen baarl olmutur. Bkz. Aristoteles, Politika, viii 10.] 82) [Baz elyazmalannda belki de daha doru bir okuma olan yle yazyor: 'ustal yznden'.] 83) ...Yceltmek, vmek, artrmak iin retorik abalar. Kr. 1368b10 veiib.26.

70

Retorik

yan kantlara, en ok gemi olaylar hakkndaki kukularmz olanak verir. imdiye kadar anlattklarmz, btn ya da hemen hemen btn vme ya da sulama konumalarnn zerine kurulduu genel yollardr. Bu trl konumalar yaparken aklmzda tutmamz gere35 ken eyleri, methiyelerin ya da eletirilerin hangi gerelerden oluturulduunu grm bulunuyoruz. zel bir eletiri ya da svg tarzna gerek yoktur. Yukardaki gerekleri bilince, onlarn ztlann da biliriz; eletiri konumalar da bunlardan oluur zaten.

368b

Sulama ve Savunma'84' zerinde durmaya geldi sra, buralarda kullanlan tasmlarn paralarn sralayacak ve aklayacaz. Aratrmamz gereken ey var - ilki, kt davrana gtren drtlerin doas ve says; ikincisi, kt davranan kimselerin ussal durumu; ncs, kendilerine kt davranta bulunulanlarn kimler 5 olduu ve durumlar. Bu sorular srasyla ele alacaz. Ama bundan nce 'kt davran' eylemini tanmlayalm. 'Kt davran' yasaya kar istemli olarak yaplm hakszlk diye tanmlayabiliriz. 'Yasa' zel ya da genel olabilir. zel yasa derken, belli bir topluluun yaamn dzenleyen yazl yasay kastediyorum; genel yasayla da, her yerde bilinmesi gereken btn o yao zlmam ilkeleri. Bilinli olarak ve hibir zorlama olmadan yaptmz eyler 'istemli' eylerdir. (Btn istemli' 85' iler bilerek, dnerek yaplm deildir, ama bilerek, dnerek yaplm btn eyler bilinlidir'86' -hi kimse bilerek niyetlendii eyden habersiz deildir.) Yasaya aykr, bilerek, isteyerek yaptmz zararl ve kt ilerin nedenleri, 1) kusur, 2) kendini kontrol noksanldr. nk 5 bir insann bakalarna kar yapt eyler, o insann sahip olduu kt nitelik ya da niteliklere denk der. Yani bakalarna para konusunda ktlk yapan insan cimri; bedensel zevk konularnda ktlk yapan edepsiz; kendi rahat, huzuru iin ktlk yapan kadns; tehlike sz konusu olduundaysa korkak insandr - korkusu, ayn tehlike iinde olan kimseleri terkettirir ona. Hrsl insan'87' 20 onur adna ktlk iler, tez canl insan fkeden, zafer tutkunu zafer adna, gcenik insan akyla, aptal insan doru ve yanln ne olduu hakknda yanl ynlendirildii iin, utanmaz insansa insanlarn kendisi hakknda ne dneceine aldrmad iin kt84) [Adli konumann iki ekli.] 85) Yani, ve dolaysyla bilinli. 86) Yani, ve dolaysyla istemli. 87) Yunanca, 'onur dkn insan'.

Birinci Kitap

71

lk iler; geriye kalanlar iin de ayn ey - bir insann bakalarna kar iledii ktlk onun belli karakter hatalarna denk der.'88 ) Bununla birlikte bu konu, erdemleri tarttmz blmde da- 25 ha nce aklanmt,' 89) cokular90) zerinde dururken daha bir akla kavuturulacaktr. imdi ktlk ileyenlerin ve kendilerine ktlk yaplanlarn nedenlerini ve ussal durumlarn inceleyeceiz. nce insanlarn bakalarna ktlk yapmaya koyulduunda ne tr eyler elde etmeye, ne tr eylerden kanmaya -altklarna karar verelim. nk davacnn, bizi komularmza kt eyler yapmaya iten btn amalardan ne kadarnn ve hangisinin rakibi- 3 ni etkileyeceini; davalnnsa ka tanesinin ve hangilerinin onu etkilemeyeceini dnecei apak bir eydir. mdi her kiinin her eylemi o kiinin kendisine bal ya da deildir. Kendisine bal olmayanlarn bazs ansa, dierleriyse gereksemeye baldr; yine bu sonunculardan bazlar zorunlulua, dierleriyse doaya baldr. 35 Sonu olarak, bir insann kendisine bal olmayan btn eylemler, ya ansa ya doaya ya da zorlamaya baldr. Bir insann kendisine bal olan ve kendisinin neden olduu btn eylemler ya alkan- *369a lk ya da mantkl veya mantksz zlem yzndendir. Mantkl zlem, iyiye duyulan bir zlemdir, yani bir arzu - hi kimse iyi bir ey olduunu dnmedike bir ey arzu etmez. Mantksz zlem ikiye ayrlr, fke ve bedensel zevk.'91 ) Yani her eylem yedi nedenden birine ya da tekine bal ol- 5 mak zorundadr: ans, doa, zorlama, alkanlk, uslamlama, fke ya da bedensel arzu. Eylemleri, yapann yana, moral durumuna, ya da benzeri eylere gre daha fazla ayrmann gerei yok; rnein, genlerin sert karakterli ve gl bedensel arzulara sahip olaca ak bir gerek; yine de, genlikten deil, fke ve bedensel arzudan dolay byle hareket ederler. Yine, eylem varla ya d yok- 10 sullua bal deildir; yoksul insanlarn, parasz olduklar iin, paraya kar bir arzular olaca, zengin insanlarnsa gereksiz istekler ileri srebilecekleri iin bu tr zevklere istekli olacaklar elbette ak bir gerek: ama burada da, onlarn eylemleri varla ya da yoksullua deil bedensel arzuya bal olacaktr. Buna benzer bir biimde, drst insanlar, drst olmayan insanlar, ve ahlaki nite- x 5
88) Tam olarak, 've benzeri ekilde teki insanlarn (bakalarna ktlk yapanlarn) her biri bunu sz konusu (kt karakterin) belli blmne uygun olarak yapar.' Bkz.... 1359b 15 89) i, b. 9. 90) ii,bb. 1-11. 91 ) ...CTiOufJior'y evirirken 'bedensel arzu' kadar 'istek' de kullanlmtr arasra.

72

Retorik

tiklerine uygun olarak davrandklar sylenen btn dierleri dnldnde, bunlarn eylemleri yukarda ad geen nedenlerden birine bal olacaktr -ya uslamlama ya da cokuya: gerekten de bazan iyi eilimlere ve iyi cokulara, bazan da ktlerine; fakat iyi niteliklerin ardndan iyi niyetler gelecei, kt niteliklerin ardndansa kt niyetlerin gelecei yalnzca ikinci dereceden bir olgu20 dur- hi kukusuz, olumlu insann, rnein, lml olduu iinf ho eylerle ilgili olarak daima ve amaz bir biimde salkl dnceler ve bedensel zevkler, lml olmayannsa kt dnceler ve bedensel zevkler tayaca da bir gerektir. Bu yzden bu trl ayrmlar gz nne almamamz gerekir. Yine de ne tr eylemlerin ve . ne tr kiilerin birlikte olduunu dnmeliyiz; nk bir insann 25 sarn ya da esmer oluuna ilikin kesin eylem trleri olmamasna karn, onun gen veya yal, drst olmas ya da olmamas bir farkllk yaratr. Ve genel olarak sylersek, insan karakterinde ayrlklar yaratan btn nitelikler nemlidir: zenginlik ya da yoksulluk duygusu, ansllk ya da ansszlk duygusu gibi. Bununla daha sonra'92' ilgileneceiz - imdi nce nmzdeki konunun gerisine 3 bakalm. ansla, rastlantyla olan eylerin hepsi, nedenleri saptanamayan, amac olmayan, ve ne her zaman, ne ounlukla, ne de belirli bir zamanda olan eylerdir. ansn, rastlantnn tanm onlarn ne 35 olduklarn gsterir. Belirli ve isel bir nedeni olan eyler doal ola1369b rak olur; ya her zaman ya da ounlukla hep bir rnek meydana gelir. Doaya aykr olarak meydana gelen eyleri btn ayrntlaryla tartmann, bir anlamda doal olarak m, yoksa baka herhangi bir nedenle mi meydana geldiklerini sormann gerei yok; 5 yle grnyor ki, ans bu olaylarn en azndan ksmen nedenidir. Yapann arzusuna ya da aklna kar, yine de onun eliyle meydana gelen eyler zorlama yoluyla olur. nsanlarn, daha nce birok kez yapm olduklar iin yaptklar eyler alkanlkla yaplr. Eylemler, daha nce andmz' 93) iyilerden herhangi biri gz nne alnrsa, ya amalar ya da bir amaca gtren yollar olarak yararl grldklerinde ve bu nedenle yapldklarnda uslamlamaya bal10 drlar; 'bu nedenle': nk ahlaksz insanlar bile birtakm yararl iler yaparlar, ama yararl olduu iin deil de zevk verici olduu iin. Btn alma eylemleri hrsa ve fkeye baldr. alma ve cezalandrma farkl eylerdir. Cezalandrma, cezalandrlan kiinin iyilii iin yaplr; almaysa cezalandran kiinin iyilii iin, onun
92) ii, bb. 12-17. 93 ) i, b. 6.

Birinci Kitap

73

duygularn tatmin etmek iin. (fkenin ne olduu, cokular tartmaya baladmzda aklanacaktr.'94 ) Bedensel zevk, ho gr- I5 nen btn eylemlerin nedenidir. Alkanlk, ister ainalk yoluyla ister abayla edinilmi olsun, ho eyler snfna girer, nk birok eylem vardr ki, doal olmadklar halde insanlar onlar yapmaya alr almaz zevkle yapmaya balarlar. O zaman, zetlersek, kendimize bal btn eylemler iyi veya hoturlar ya da yle grnrler. Ayrca, kendimize bal btn eylemler istemli olarak, kendi- 20 mize bal olmayanlar istemsiz olarak yapldklarna gre, btn istemli eylemlerin iyi veya ho olmalar ya da yle grnmeleri gerektii sonucu kar ortaya; nk kt eylerden ya da kt grnen eylerden kamay ve daha byk bir ktl daha kyle deitirmeyi iyiler arasnda sayyorum ben (bunlar bir anlamda kesinlikle arzu edilen eylerdir), ayn ekilde ac veren ya da ac ve- 25 recek grnen eylerden kamay ve daha byk bir acy daha kyle deitirmeyi de zevkler arasnda sayyorum. O zaman, faydal ve ho olan eylerin saysn ve yapsn belirlememiz gerekiyor. Faydaly, daha nce politik hitabetle balantl olarak incelemitik;' 95 ' imdi de ho olan inceleyerek devam edelim. eitli ta- 3 ntlamalarmza, tam olmasalar bile, ak olmalar kouluyla yeterli olarak baklmaldr.

lke olarak, Zevkin bir hareket, bir btn olarak ruhu bilinli bir biimde normal duruma getiren bir hareket olduunu syleyebiliriz; Ac da bunun zdddr.' 96 ' Eer zevk bu ise, ho olan eyin bu duru- 1370 mu yaratmaya ynelik olaca aktr, oysa onu yok etmeye ya da ruhu bunun tersi bir duruma getirmeye ynelik ey ac vericidir. Dolaysyla, bir kural olarak, varln doal durumuna doru hareket etmek, zellikle de doal bir sre bu doal durumu eksiksiz 5 kendine getiriyorsa, ho olmaldr. Alkanlklar da hotur; nk bir ey alkanlk haline gelir gelmez, gerekten doaldr; alkanlk doaya benzemeyen bir ey deildir; sk sk olan bir ey her zaman olan eye benzer, doal olaylar her zaman olur, alkanlk olaylar ise sk sk. Yine, bize zorlanmayan ey hotur; nk zorlama doaddr, bunun iindir ki, zorlanan ey ac vericidir; hakl olarak 10 yle sylenmitir:
94) ii, b. 2. 95) i, b. 6. 96) [Burada zevkle ruh arasnda kurulan iliki Platoncu bir gemii gsteriyor. Tanmn ikinci ksm tp evrelerinde ortaya km olabilir; Platon'un Timaios 'unda, 64c-65b ile yakndan kouttur.)

74

Retorik

Zorlamayla yaplan her ey ruha ac verir. '97' Bu yzden, zihni bir ynde younlatrarak, byk abalarla ve zahmetle yaplan btn eylemler mutlaka ac vericidir; onlara alk olmadmz srece, zorlamay ve g kullanmay ierir,-bu son durumda onlar zevkli yapan ey alkanlktr. Bunlarn tersi hotur; *5 dolaysyla kolaylk, zahmetsizlik, geveme, elence, dinlenme ve uyku ho eyler snfna girer; nk bunlarn hepsi herhangi bir zorlama esinden kurtulmutur. Yapmak iin iimizde arzu duyduumuz her ey de hotur, nk arzu, zevk araydr. Arzulardan bazlar manta aykr, bazlarysa aklla birliktedir.'98' Mant20 a aykr derken, akln onaylad herhangi bir dnceden domayanlar kastediyorum. 'Doal' diye bilinenler bu trdendir; rnein, beslenme arzusu, yani alk ve susuzluk ile her tr beslenmeye yant veren ayr bir arzu tr gibi bedende doanlar; ve genel olarak tat, cinsellik ve dokunma duyusuyla balantl olanlar; koku al25 ma, iitme ve grme duyular. Akla uygun arzular, edinmeye itildiimiz arzulardr; bize anlatldklar ve iyi olduklarna inandmz iin grmek ya da edinmek istediimiz pek ok ey vardr. Dahas, zevk, bir tr coku duygulan yoluyla bilinliliktir; fakat imgelem'99' zayf trden bir duyumdur, bir ey anmsayan ya da bekleyen bir 30 insann kafasnda, her zaman, anmsad ya da bekledii eyin bir imgesi ya da resmi vardr. Eer byle ise, bellein ve umudun da, duyumun eliinde olduu iin, zevkle birlikte olaca aktr. Bundan, ho bir eyin ya imdi ve alglanan, ya gemi ve anmsanan, ya da gelecek ve umudedilen bir ey olaca sonucu kar, nk biz imdiki zamandaki zevkleri alglar, gemi olanlar anmsar, gelecektekileri umudederiz. mdi, anmsanmas ho olan eyler yalnzca, gerekten imdiki zaman olarak alglandklarnda ho olan 137b eyler deil, sonular sonradan soylu ve iyi kmas kouluyla, ho olmayan eylerdir de. rnein: ve
5

Kurtulunca acy anmsamak tatldr,'100} houna gider insann gemiteki aclar anmak, ok ile ekmi, ok dolamsa dnyaySm1

97) [Sokrates'in ada, mersiye airi ve sofist Paros'lu Eureos'tan.] 98) "bunlara akla uygun bir ilke elik eder ya da etmez.' 99) ...'zihinde canlandrma.' 'hayal', 'izlenim'. 100) Euripides, Andromeda 'dan. 101) Bkz. Odysstia, xv. 400, 401. [A. Erhat-A. Kadir evirisi -.N.]

Birinci Kitap

75

Bunun nedeni, ktlkten kurtulmann bile tek bana ho olmasdr. Umudedilmesi ho olan eyler, var olduklarnda bize ya byk bir tat, ya da byk fakat ac verici olmayan bir kar salayaca sanlan eylerdir. Ve genellikle, var olduklarnda houmuza giden btn eyler, bir kural olarak onlar yalnzca anmsadmz ya da umudettiimiz zaman da ayn etkiyi brakrlar. Bundan dolay, fke bile hotur - Homeros der ki fke, Bir bal damlas gibi akar insann iine,'102' nk hi kimse alma olasl olmayan bir kiiye kzmaz; ve g bakmndan bizim ok stmzde oan kimselere nispeten daha az kzarz ya da hi kzmayz. Bedensel arzularmzn ouna 15 ho bir. duygu elik eder; ya gemi bir zevki anmaktan ya da gelecekteki bir zevki beklemekten holanyoruzdur, tpk ateten yataa dm kimselerin susuzluk nbetleri srasnda gemite itikleri eyleri anmsamaktan ve gelecekte daha fazlasn ieceklerini ummaktan holanmalar gibi. Bu yzden bir k da sevgilisi zerine konumaktan ya da yazmaktan, veya onunla ilikili kk k- 20 k eyler yapmaktan holanr; btn bu eyler onu'103' belleinde canlandrr ve imgelem gznde yeniden yaatr. Gerekten de, birisinin varlndan holanmamz yannda, gittiinde onu anmsamamz, ve artk burada olmad iin zevk kadar ac da duymamz, akn daima ilk belirtisidir. Benzeri bir biimde, lm olanlar iin yas tutmamzda ve alamamzda bile bir zevk esi vardr. Doru, 25 kaybndan dolay keder vardr, ama onu anmsamada ve yaptklar ettikleriyle nmzde, yayormu gibi grmede de bir zevk vardr. air, Byle dedi, uyandrd herkeste alama isteini.'104' derken pekl inanrz ona. alma da hotur; elde edilememesi ac verici olan eyi elde etmek hotur, fkeli kimseler lerini ala- 3 madklar zaman byk ac ekerler; fakat alma umudunu severler. Zafer de ho bir eydir, yalnzca 'yenilmekten holanmayanlar' iin deil, herkes iin; kazanan kendini bir ampiyon olarak grr, byle olabilmek iin herkeste az ya da ok gl bir arzu var102) llyada, xviii. 109. [A. Erhat-A. Kadir evirisi -.N.] 103) [Bu ve bundan sonraki cmledeki 'onu' ve benzeri eey adllarnn Trkeye, eeylii belirtecek adllarla evrilemeyecek olan 'he', 'him', 'his' olduunu, eskil alardaki 'ak' anlaynn ilgin bir gstergesi olarak belirtmeliyim -.N.] 104) llyada, xxiii. 108; Odysseia, iv. 183.

76

Retorik

dr. Zaferin holuu hi kukusuz ekimeli sporlarn ve beyin ya1371 rmalarnn ho olduunu gsterir (nk bunlarda ou kez kazanan biri vardr); ak, top, zar oyunlar ve damada da yle. Ciddi sporlarda da yle; bunlardan bazlar, insan ona altnda ho hale gelir; oysa tekiler daha balangtan hotur, av kpekleriyle av5 lanma ya da her tr avlanma gibi. nk nerede bir yarma varsa orada bir zafer vardr. Dava konumalarnn ve mnazaralarn, bunlara alkn kimselerle bunlara yetenei olan kimselere ho gelmesinin nedeni budur. Onur ve iyi n her eyden ho olan eylerdir; insann kendini, zellikle yarglarna gvendii kimselerin gvenini kazandrdnda, iyi bir insan karakterinde grmesine ne10 den olur. nsann komular uzaktaki kimselerden, arkadalar ve yurttalar yabanclardan, adalar gelecektekilerden, duyarl kimseler budalalardan, ok sayda kimse az sayda kimseden daha iyi yarglardr; her rnekte ilk snftan olanlar, byk bir olaslkla, kendisinin iyi yarglar dedii kimseler olacaktr. Kendinizden ok 15 aadakilerin -rnein ocuklarn ya da hayvanlarn- verdii onur ve saygnla deer vermezsiniz: ama eer ona deer veriyorsanz, onur ya da saygnlk adna deil, herhalde baka bir nedenledir bu. Dostlar ho eyler snfna girer; sevmek hotur - eer arab seviyorsanz, onu elbette ho buluyorsunuzdur; sevilmek de hotur, nk bu da sizi kendinize, iyiliin, duyarl olan her varln sa20 hip olma arzusu duyduu bir eyin sahibi gibi gsterir: sevilmek, insann kendi kiisel niteliklerinden dolay deerlendirilmesi demektir. Hayran olunmak da hotur, srf iinde tad onurdan dolay. Dalkavukluk ve dalkavuklar da hotur: dalkavuk, sizin inanc25 niza gre, size hayran olan, sizi seven bir kimsedir. Bir eyi sk sk yapmak da hotur, nk daha nce grdmz gibi, allm olan herhangi bir ey hotur.(105) Deimek de hotur: deiiklik doaya bir yaklamadr, oysa herhangi bir eyin hi deimeksizin yinelenmesi, sabit bir durumun ar uzamasna neden olur: bunun iindir ki air, Deiiklik her eyde tatldr. (106> diyor. Bunun iindir ki, ister bir kii, ister bir ey olsun, ancak uzun aralarla bamza gelen ey hotur; nk daha nce sahip olduumuz eyden bir deimedir bu, ve ayrca uzun aralarla gelen eyin 30 ender olma deeri de vardr. Bir eyler renmek, bir eylere a105) i, b. 10,1369b 16. 106) Euripides, Orestes, 234.

Birinci Kitap

77

mak da kural olarak hotur; amak renme arzusunu gsterir/107 ) o zaman ama nesnesi bir renme nesnesidir; insan renirken kendi doal durumuna gelmi olur. Bir ey vermek ve bir ey almak, ho eyler snfna girer; bir ey almak, insann istedii eyi elde etmesidir; bir ey vermekse hem mlkiyeti hem de stn- 37 b l gsterir, her ikisi de bizim ulamak istediimiz eylerdir. yilik yapma eylemlerinin ho olmas, insanlarn komularna destek olmay ve onlarn yoksun olduklar eyleri salamay ho bulmalanndandr. Yine, renme ve ama ho eyler olduuna gre, taklit eylemleri gibi eylerin ho olmas gerektii sonucu kar bundan 5 -rnein, resim, heykel, iir- ve ustaca taklit rn her eyin; bu sonuncu rnekte, taklit edilen nesnenin kendisi ho olmasa bile; nk burada tat veren ey o nesnenin kendisi deildir; seyirci kendisi sonular karr ('Bu falan filandr') ve bylece yeni bir ey o renir.' 108) Talihin birden dnmesi ve tehlikelerden kl pay kurtulma hotur, nk btn bu trl eylerin olaanst eyler olduunu hissederiz. Doal olan ey ho olduuna gre ve birbirine benzer eyler birbirine doal grndne gre, btn yakn ve benzer eyler genellikle birbirine ho gelir; rnein, bir insan, bir at ya da bir delikanl, bir baka insana, ata ve delikanlya ho gelir. 'E eten ho- 15 lanr', 'benzeri benzerinden','109 ) 'hayvan hayvan tanr', 'karga kargay' ve buna benzer btn zdeyilerin nedeni budur. Ama insana benzer ve yakn her ey ho olduuna, her insansa bir bakasndan ok kendisine yakn ve benzer olduuna gre, bundan hepimizin az ya da ok kendimize dkn olmamz, kendimizi sevmemiz ge- 20 rektii sonucu kar. nk btn bu benzerlikler ve yaknlklar zellikle bir kiinin kendisiyle ilikisinde vardr. Ve hepimiz kendimize dkn olduumuz iin, bundan, kendimizin olan eyin hepimize ho gelecei sonucu kar, kendi yaptklarmz, ettiklerimiz ve kendi szlerimiz gibi. te bunun iindir ki, genellikle dalkavuklarmza [klarmza] dknzdr; ocuklarmza da dknzdr, nk onlar bizim kendi eserimizdir. Noksan olan tamamla- 25 mak da hotur, nk bunun zerine ortaya kan btn, bizim yaptmz olur. Bakalar zerindeki g ok ho olduuna gre, akll olduunu dnmek de hotur, nk pratik akl bize bakalarnn zerinde bir g salar. (Bilimsel akl da hotur, olaanst birok eyin bilgisidir nk.) Yine, biroumuz hrsl olduumuza gre,
107) [Metin belirsiz.] 108) Poetika, b. 4, Bkz. 1448b 5-19. 109) Odysseia, xvii. 218.

78

Retorik

komularmzn zerinde gce sahip olmak kadar onlar kk

30 grmenin de ho olmas gerekir. Bir insann vaktini en iyi yapabile-

ceini hissettii eyler zerinde harcamas hotur; tpk airin dedii gibi: nnde eilir, Her gn o kadar zaman harcar ona, Aslnda en iyi parasdr kendininS110) Buna benzer bir biimde, elence, her tr rahatlama ve glme de 1372 s ho eyler snfna girdii iin, ister insan, ister szler, isterse edimler olsun, gln eylerin ho olaca sonucu kar bundan. Gln eyleri iir Sanat' 111' adl risalede tarttk. Ho eyler konusunda bu kadar yeter; bunlarn ztlann dnnce ne gibi eylerin ho olmadn kolaylkla grebiliriz.

Yukarda, insanlar bakalarna ktlk yapmaya gtren gdleri verdik; bundan sonra bunu hangi ruh durumlarnda yaptklar ve 5 hangi kiilere yaptklar zerinde duracaz. nsanlar, bir eyin yaplabileceini ve kendileri tarafndan yaplabileceini kendileri varsayyor olmaldrlar: ya yakalanmadan yapabileceklerini, ya da yakalanrlarsa cezadan kaabileceklerini, cezalandnlsalar bile, zararn kazanlarndan veya nem verdikleri eylerden daha kk olduunu varsayyor olmaldrlar. Grnte olanakllk ve olanakszlk genel konusu daha sonra ele alnacak10 tr/112 ' nk yalnzca adli konumayla deil her tr konumayla da ilgilidir bu. Fakat burada denilebilir ki, insanlar, gzel sz syleme yeteneine ya da pratiine, veya engin yasa deneyimine, veya ok sayda dosta, veya ok miktarda paraya sahipseler, cezalandrlmakszn bakalarna kolaylkla ktlk yapabileceklerini dnrler. Saydmz stnlklere kii olarak sahipseler gvenleri da15 ha da artar: fakat bunlara sahip dostlar ya da destekleyicileri, ya da ortaklan var ise bunlar olmakszn da yetinebilirler: bylece hem sulann ilerler hem de kaarlar ve bu sular iledikleri iin cezalandrlmazlar. Kurbanlanyla ya da kendilerini yarglayacak olan yarglarla aralan iyiyse, o zaman da kendilerini gvende hisseder-

110) [Euripides,Antiope'den.] 111) Bugnk haliyle Poetika'da bulunmamaktadr. Aristoteles belki de glmenin nedenlerini ve koullarm, kayp kinci Kitabnda Komediyi ele alrken zmlemiti. 112) ii,b. 19.

Birinci Kitap

79

1er. O zaman, kurbanlar kendilerini ktle kar savunma durumunda olmayacaklar, ve dava amak yerine onlarla anlamaya alacaklardr; oysa yarglar, onlar sevdikleri iin ya cezalarn ba- 20 layarak ya da hafif cezalar vererek onlarn yann tutacaktr. D grnleri kendilerine kar yaplacak sulamalara zt dyorsa, belki de su iledikleri anlalmayacaktr: rnein, clz, gsz birinin saldryla, ya da irkin ve yoksul bir insann zinayla sulanma olasl zayftr. Kamusal ve ak zarar ziyan, yaplmas en kolay olandr, nk hi kimse onlarn yaplabileceini dnmez ve dolaysyla nlem almaz. Yaayan hibir insann yaptndan ku- 25 kulanlmayacak kadar byk ve korkun sular iin de ayn ey geerlidir: burada da hibir nlem alnmamtr. nk btn insanlar sradan saldrlara kar korurlar kendilerini, tpk sradan hastalklara kar koruduklar gibi; fakat hibiri o gne kadar hi kimsenin geirmedii bir hastala kar nlemler almaz. Dmannz yoksa, ya da ok sayda dmannz yoksa, o zaman da gvende hissedersiniz kendinizi; hi dmannz yoksa, gzetlenmeyecei- 3 nizi, dolaysyla da bulunamayacanz mit edersiniz; eer ok dmannz varsa, gzetleneceksinizdir ve dolaysyla insanlar'113 ' onlara kr bir giriimde bulunma tehlikesini gze alamayacanz dnecektir; siz de, hibir zaman byle bir tehlikeye atlmay gze alamadnz iaret ederek susuz olduunuzu savunabilirsiniz. Suunuzu, ileyi tarznzla veya ilediiniz yerle, ya da baz uygun dzenlerle gizleyeceinize de inanabilirsiniz. Yakalansanz bile yarglanmaktan kurtulacanz veya yargy erteleteceinizi ya da yarglar satn alacanz dnrsnz: ya da cezaya arptrlsanz bile zarar ziyan demekten kurtulacan- 35 z veya en azndan bu ii uzun bir sre erteletebileceiniz! dnrsnz: ya da o kadar kt durumdasnzdr ki, kaybedecek hibir eyiniz yoktur. Ktlk yaparak elde edeceiniz kazancn, byk veya kesin ya da yakn olduunu, cezann kk veya belirsiz ya da uzak olduunu sanabilirsiniz. Elde edilecek yarar, olas her- 1372b hangi bir cezadan byk de olabilir: genel gre gre, despotik iktidar durumunda olduu gibi. lediiniz sularn, size salam kazan getirdiini, bunlarn karlndaki cezannsa kt adlarla anlmaktan baka bir ey olmadn dnebilirsiniz. Ya da bunun tersi bir dnce sizi ekebilir: sularnz size bir miktar saygnlk getirebilir (bylece, diyelim, Zeno gibi ananzdan ya da babanzdan alabilirsiniz)' 114 ' oysa ceza, bir para cezasna, ya da srgne 5
113) Yani, hakszla urayanlar. 114) [Bu insan ve olay zerine hibir ey bilinmiyor.]

80

Retorik

veya bu tr bir eye varabilir. nsanlar bu nedenlerden ya da duygulardan herhangi biriyle bakalarna ktlk yapmaya itilebilir; fakat hi kimse her ikisince deil - olduka zt karakterde insanlar etkileyebilir bunlar. O gne kadar yakalanmam olmanz ya da cezalandrlmam olmanz kkrtabilir sizi; ya da ok kere denemio sinizdir de baarsz olmusunuzdur; nk savata olduu gibi suta da savamdan vazgemeyi her zaman reddedecek insanlar vardr. Zevki hemen, acyysa daha sonra duyabilirsiniz; ya da kazanc hemen, kaybysa daha sonra. Zayf iradeli kiileri eken de budur ite - irade zayfl, arzulanacak btn nesnelerle ilgili olarak gsterilebilir. Bunun tersine -kendilerine hkim olan, akll kimselerde olduu gibi- zevk ve kazan daha sonra gelir ve daha uzun srerken, acnn ve kaybn hemen olmas sizi ekebilir. Suunuzu rastlant, zorunluluk, doal nedenler ya da alkanlk yznden olmu gibi gsterebileceinizi hissedersiniz: hani, genel olarak sylersek, gerekten ktlk yapm olmaktan ok, istemi de doruluk yapamamsnz gibi. Baka insanlarn sizi tarafsz bir biimde yarglayacana gvenebilirsiniz. Gereksinim iinde olmak sizi kkrtm olabilir: bu da yoksul insanlarn yapt gibi gerekli eyleri istiyorsunuz, ya da zengin kimseler gibi lks eyler istiyorsu20 nuz anlamna gelir. yi bir nnz olmas sizi cesaretlendirmi olabilir, nk bu sizden kukulanlmasn nleyecektir: ya da kt bir nnz olmas da sizi cesaretlendirebilir, o zaman da ne yaparsanz yapn daha da ktletiremezsiniz bu n. te btn bu saydklarmz, bakalarna ktlk yapma giriiminde, insanlarn iinde bulunduu eitli ruh halleridir. Kendisine ktlk yaplan kiinin tr ve ktlk yapma yollan zerinde daha sonra dnlmelidir. Kendisine ktlk yaplan kiiler, kt25 lk yapann istedii eye sahip olanlardr; bu ey, gereksinimler ya da lks eyler ve holanlan nesneler olabilir. Ktlk yapan kiinin kurbanlan uzakta ya da hemen el altnda olabilir. Yakndalarsa, alaca eyi abucak elde ederler; uzaktalarsa, c alma yavatr: Kartacallan yamalayan kiilerin dnd gibi. nemli ve dikkatli deil de, bakalarna gvenen insanlar olabilir bunlar, nk bu tr kiileri kandrmak kolaydr. Ya da suluyu mahkemeye ve30 recek gc, abay gsteremeyen ok rahat insanlar olabilir. Ya da para konulannda kavga edemeyen duygulu insanlar olabilir. Ya da o zamana kadar birok kimsenin kendisine ktlk yapt, ama yarglanmad kimseler olabilir; bu tr insanlar, hi kukunuz olmasn, ataszndeki "Mysial av"dr.( 115) Ya da daha nce kendileri115) Yani kolay bir av. (Mysia, anakkale blgesinin tarihteki eski ad -.N.)

Birinci Kitap

81

ne ktlk ya hi yaplmam ya da pek ok kez yaplm kiilerdir; her iki durumda da nlem almazlar bunlar; kendilerine daha nce hi ktlk yaplmamsa, bundan sonra da asla yaplmayacan sanrlar, biok kez ktlk yaplmsa bunun bir daha olmayacan dnrler. Ya da gemite kiiliine saldrlm veya ge- 35 lecekte saldrya ak olan kiilerdir: mahkemeye gidemeyecek kadar yarglardan korkarlar, ya da gitseler bile davalarn kazanamazlar: herkesin nefretini kazanm ya da kimselerin tutmad insanlar iin geerlidir bu. Bir baka olas kurban snf da, kendileri- 1373 ni ktlk yapanlarn, kendilerine ya da atalarna ya da sevdiklerine, bizzat ya da atalar veya arkadalar tarafndan kt davrandn ya da davranmak istediini ileri srdkleri kiilerdir; ataszne gre, 'gnahkrlk bir vesileye bakar'. Bir insan dmanlarna ktlk yapabilir, ho bir eydir bu nk; ayn ekilde dostlarna ktlk yapabilir, nk kolaydr bu. Daha sonra, hi dostu olmayanlar ya da konuma yeteneinden ve i grme yetisinden yoksun 5 olanlar vardr; bunlar da ya mahkemeye verme giriiminde bulunmaz ya da uzlarlar, ya da mahkemeye verseler bile davalarn kaybederler. Yarglama ya da zarar ziyan iin boa vakit geirmeyi yelemeyenler de vardr, yabanclar ya da kk iftiler gibi; azck bir eye raz olurlar ve vazgemeye her zaman hazrdrlar. Kendileri de ya sk sk, ya da imdi kendilerine yapld gibi, bakala- 10 rina ktlk yapm kimseler de vardr - nk, kendilerinin bakalarna sk sk yapt ktln, bu insanlara yaplrsa ktlk saylmayaca sanlr: rnein, bakalarna iddetle saldrmaya alkn bir inana saldrrsnz. Bakalarna ktlk yapm, ya da yapmay dnm, ya da dnen, ya da bunu yapabilecek insanlar iin de ayn ey; bu gibi insanlara ktlk yapmada gzel ve 15 ho bir yan vardr, sanki hibir ktlk yaplmam gibi gelir insana. Ayn zamanda, kendilerine ktlk yapmakla, dostlarmz, hayranlk duyduumuz ya da sevdiimiz kimseleri, ya da ustalarmz, ya da genellikle yaamda kendilerini rnek aldmz kimseleri sevindireceimiz insanlar vardr. Yine ktlk yapabileceimiz, ama hakl davranta bulunduumuzdan emin olabileceimiz kimseler vardr. Bir de kendilerinden bir ikyetimiz olmu ya da daha nce aramzda bir anlamazlk bulunan kimseler vardr: Kalippos'un Dione'ye davrannda olduu gibi:' 116 ) burada da sanki 2 hibir ktlk yaplmam gibi gelir insana. Bir de, biz kendilerine
116) [Platon'un dostu olan Dione, Sicilya'y yal Dionysios'un zorbalndan kurtard ve Platon'un yardmyla ideal bir devlet kurma giriiminde bulundu. .. 354'te eski arkada ve orta Kalippos tarafndan fdrld.]

82

Retorik

ktlk yapamasak, bakalarnn ktlk yapmak zere olduu . kimseler vardr, nk burada konuyu uzun uzun dnmeye zamanmz olmadm hissederiz. Aenesidemos'un117 ' 'cottabus' (118) dln, bir kasabay henz kle etmi olan Gelon'a119' bunun iin gnderdii sylenir, nk Gelon oraya nce varm ve kendisinden nce davranmtr. Ayn zamanda kendilerine ktlk yap25 makla birok doru i yapabileceimiz kimseler vardr; nk o zaman yaplm olan zarar kolayca giderebileceimizi hissederiz. Tpk Tesalyal ason'un/120' birok hakl i yapabilmek iin baz haksz eyler yapmann bir grev olduunu syleyii gibi. Bakalarna yaplan ktlk trleri arasnda evrensel ya da en azndan ortak olanlar vardr: insan bunlar yapt iin balanmay bekler. Bir de kolaylkla gizlenebilenler vardr, yenecek eyler gibi kolayca tketilebilen eylerle, ya biimi, rengi ya da karm ko3 laylkla deitirilebilen eylerle, ya da nereye olursa olsun kolayca saklanabilen eylerle ilgili olanlar - ke bucaa gizleyebileceiniz tamabilir eyler, ya da sizde zaten ok sayda bulunan ve kimsenin ayrdedemeyecei eylere benzeyenler. Bir de kurbann utan yznden aa vuramad ktlk trleri vardr: ev halkndan ka35 dnlarn, kendisinin ya da oullarnn namusuna yaplm saldrlar gibi. Ayn zamanda, herhangi bir kimseyi mahkemeye verdiinizde sizi kavgadan, davalamadan holanan biri gibi gsterecek eyler vardr - ufak tefek ktlkler ya da insanlarn genellikle baland trden ktlkler. nsanlarn hangi koullar altnda bakalarna ktlk yaptnn, hangi trden ktlkler yaptnn, bunlar hangi trden insanlara yaptnn ve hangi nedenlerle yaptnn olduka eksiksiz bir listesini vermi bulunuyoruz yukarda.

73

b imdi de hakl ve haksz eylemlerin tam bir snflandrmasn yap- 23 mann zaman. Bunlarn iki tr yasaya, bir de iki tr kiiye gre tanmlandklarn grmekle balayabiliriz. ki tr yasa derken zel yasay ve evrensel yasay kastediyorum. 121' zel yasa, her topluluun kendi koyduu ve kendi yelerine uygulad yasadr: bunla5 rn bir ksm yazl, bir ksm deildir. Evrensel yasa doann yasasdr. nk herkesin bir dereceye kadar sezdii gibi, gerekten de,
117) [Leontin Tiran.] 118) [Bir Sicilya oyunu; dl yumurta, pasta ve ekerleme armaan idi.] 119) [Syrakusa Tiran.] 120) [Pherai'l ason, 4. yzylda Tesalya'run yneticisi.] 121) [Bkz. 1368a8vd.]

Birinci Kitap

83

btn insanlar, hatta birbiriyle birliktelii ve anlamas olmayanlar bile balayan bir doal adalet ve adaletsizlik vardr. Sophokles'in Antigone'sinin, Polyneikes'in gmlmesinin yasaa kar doru bir eylem olduunu sylerken aka kastettii ey budur: o bunun doaya gre doru bir i olduunu kastediyor. Bugn ya da dn deil, Ebediyen yayor: hi kimse bilemez ne zaman doduunuSm~> Empedokles de, bize hibir canl varl ldrmememizi emrederken, bunu yapmann baz kimselere doru gelmediini, baz kimseler iin de haksz olduunu sylyor: Hayr, ama, her eyi kucaklayan bir yasa, gkler boyunca Hi kesiksiz uzanr, ve topran sonsuzluu zerinde22^ Ve Messenia Sylevinde AlkidamasW124 ) dedii gibi... Yapmamz ve yapmamamz gereken eylemler de, ya tm topluluu ya da onun yelerinden bazlarn etkileyenler olarak ikiye 20 ayrlmtr. Bu bak asndan, hakl ya da haksz ileri bu iki yoldan birinde yapabiliriz - belli bir kiiye, ya da toplulua kar. Zinadan ya da namusa saldrdan sulu olan insan belli bir kiiye ktlk yapyordur; orduya katlmaktan kaan insansa toplulua ktlk yapyordur. Bylece btn bir haksz eylemler snf, topluluu etkileyenler ile bir ya da daha ok kiiyi etkileyenler olmak zere iki snfa ayrlabilir. Daha fazla ilerlemeden nce, 'ktlk yaplmann' ne demek olduunu kendi kendimize anmsatacaz. 'Bir ktlk yapma'nn kastl olmas gerektii konusunda anlatmza gre/125 ) 'ktlk yaplma'nn da size bir kii tarafndan bilerek, kasten yaplm bir zarar iermesi gerekecektir. Ktln yaplabilmesi iin, bir insann (1) gerekten bir zarara uramas, (2) bundan kendi ira- 30 desi dnda ac ekmesi gerekir. Zararn eitli olas biimleri, bundan nce, iyilikleri ve ktlkleri ayr ayr tartrken*126) aka anlatlmt. Ayrca, istemli eylemin, o ii yapann ne yaptn bildii bir eylem olduunu grmtk.'127 ) imdi de her sulamann, ya
122) Sophokles, Antigone, 456-457. 123) [5. yzyl doa filozofu Empedokles'ten.] 124) [5. yzyl sofisti ve sylevcisi] Alkidamas'm szleri, yorumculara gre yleydi, 'Tanr herkesi zgr brakmtr; Doa hi kimseyi kle yapmamtr.'... 125) i,b. 10. 126) i, b. 6. 127) i,b. 10.

25

84

Retorik

topluluu ya da herhangi bir kimseyi etkileyen bir eylem hakknda olmas gerektiini gryoruz. Eylemin yapcsnn, ya eylemi anla35 mas ve kastl olmas ya da anlamamas ve kastl olmamas gerekir. lk durumda, eylemi ya zgr seimiyle ya da hrstan, tutkuyla yapyor olmas gerekir. (fkeyi, tutkulardan sz ederken tartacaz/128 ) su nedenleri ve sulunun ruhsal durumu daha nce 129) 1374 tartlmt.) mdi bir insann ou kez bir ii kabul ettii, ama davacnn o ie yaktrd ad' 130 ' veya o adn ima ettii gerekleri kabul etmedii olur. Bir eyi aldn, ama onu 'almadn'; birine ilk kez vurduunu, ama 'saldn'da bulunmadn; bir kadnla cinsel ilikide bulunduunu, ama 'zina' yapmadn; hrszlktan sulu olduunu, ama ald ey kutsal bir ey olmad iin 'kutsal eye kar saygszlk' etmediini; bir hakka el uzattn, ama 'Devlet 5 mlkne el uzatmadn'; dmanla balantlar olduunu, ama 'ihanet'ten sulu olmadn ileri srer. Dolaysyla burada amacmz, bir insann ister sululuunu, isterse susuzluunu saptamak olsun, davamzda adaleti aka ortaya koyacaksak, hrszlk, zulm, zina olan eyi olmayandan ayrabilmemiz gerekir. Bir insana 10 kar bu sulamalarn yapld her yerde, soru, onun ceza gerektiren bir kusurdan sulu olup olmaddr. Gnahkrl ve ceza gerektiren suu oluturan ey kastl amatr, 'saldr' ve 'hrszlk' gibi adlarsa eylemin kendisi kadar kastl amac da gerektirir. Bir vuru her zaman 'saldr' demek deildir, ancak vurulan adama kt davranmak ya da vurann kendisini honut etmek gibi amalarla yapl15 dnda saldr olur. Sahibinin bilgisi olmadan bir eyi almak her zaman 'hrszlk' demek deildir, ancak saklamak ve sahibini zarar uratmak niyetiyle alndnda 'hrszlk' olur. Btn teki sulamalarda da buna benzer eyler vardr. Bakalanna kar iki tr doru ve yanl davran olduunu grdk, biri yazl emirlerle, tekiyse yazl olmayan emirlerle. im20 di hakknda yasann syleyecei eyler olan tr tartmaktayz. teki trnn kendisi iki eittir. lki, kurald iyilik ya da ktlkten kaynaklanan, ve buna gre de knama ve onur kaybyla, veya vg ve onur artmyla ve nianlarla karlanan davrantr: rnein, bize iyilik yapanlara gnl borcu, iyilie kar verme, dostla25 rmza yardma hazr olma ve buna benzer eyler. kinci tr, bir topluluun yazl ceza yasalarndaki noksanlklar karlar. Hakkaniyet dediimiz ey budur; insanlar buna hakl olarak bakar; ger128) ii, b. 2. 129) i, b. 11 ve 12. 130) ...ileri srlen suun, uygun bir ceza isteiyle, belirlenmesi ya da tanmlanmas.

Birinci Kitap

85

ekte, yazl yasann tesine geen bir adalet trdr. Varl yasa koyucu tarafndan ksmen tasarlanm, ksmen tasarlanmamtr; baz eyleri tanmlayamadklann, ve aslnda genellikle geerli olan ey her zaman geerliymi gibi yasa yapmak zorunda kaldklarn 30 anladklar hallerde; ya da yara amakta kullanlan silahlarn trleri ve byklkleri gibi saysz olas durumun bulunmas nedeniyle eksiksiz olmann kolay olmad -bunlarn tam bir listesini karmaya bir mr yetmez- durumlarda ise tasarlanmtr. O zaman, kesin bir ifade olanaksz, ama yasa karmak zorunluysa, yasa kapsaml terimlerle yazlmaldr; bylece, bir insan bir baka insana 35 vurmak iin elini kaldrdnda ya da gerekten vurduunda elinde bir yzkten baka bir ey yoksa, yasada yazl szlere gre cezay gerektiren bir iten sulu olacaktr; ama gerekte susuzdur, onun byle olduunu bildiren eyse hakkaniyettir. Hakkaniyetin i374b bu tanmndan, hangi tr eylemlerin, hangi tr kiilerin hakl ya da tersi olduu aktr. Hakkaniyet, balanabilir eylemlere uygulanmaldr; ve bize bir yandan cezay gerektiren eylemlerle, te yandan yarglama hatalar ya da talihsizlikler, kazalar arasnda ayrm yaptrabilmelidir. (Bir 'talihsizlik', beklenilmeyen sonular olan, 5 ahlaki ktle bal olmayan bir itir; bir 'yarglama hatas' ise beklenebilir sonulan olmu olan ve yine ahlaki ktle bal olmayan bir itir; 'cezay gerektiren bir i', beklenebilecek sonular olmu olan, ama ahlaki bir ktle bal olan bir itir, nk azgn isteklerimizin bize esinledii btn eylemlerin kaynadr.) 10 Hakkaniyet, insan doasnn zayflna kar merhametli olmamz; yasalardan ok onu yapm olan insanlar, o insann ne sylediinden ok neyi kastettiini dnmeyi; ve sann eylemleri zerinde niyetleri kadar fazla durmamay; ya da u veya bu ayrnt zerinde olayn hikyesi kadar durmamay; bir adamn u anda ne 15 olduunu deil, her zaman ya d genellikle ne olduunu sormay emreder. Zararlardan ok yararlar, verilen yararlardan ok elde edilen yararlar anmsamay; bize kar kt davranld anda sabrl olmay; bir anlamazl g yoluyla deil karlkl konumay zmeyi; dava ama yerine hakeme bavurmay yelemeyi em- 20 reder - nk hakem bir davada hakkaniyetle hareket eder, yargsa, kesin yasayla; hakemlik, hakkaniyet iin btn gc kullanma gibi ak bir amala icat edilmitir. Yukarda sylediklerimiz hakkaniyetin doas hakknda yeterli bir aklama olarak alnabilir.

86

Retorik

Bakalarna yaplan iki kt iten daha kt olan, daha kt olan 25 eilimin kkrttdr. Dolaysyla en nemsiz iler, en kt olanlar olabilir; rnein, Kallistratos, Melanopus'u, tapnak yapclarn kutsal yarm-obol dolandrmakla sulanmt.' 131) Bunun tersi, doru iler iin geerlidir. Burada daha byk olan, potansiyel olarak daha kn iindedir de ondan: kutsal yarm-obol alm olan bir insann ilemekten ekinecei hibir su yoktur. Bununla birlik30 te bazan daha kt olan i bu ekilde deil de yapt daha byk zararla saptanr. Ya da verilecek ceza yeteri kadar iddetli olmayabilir; ya da yaplan zararn dzeltilmesi olanaksz olabilir - savunulmas g hatta umutsuz bir sutur bu;'132) ya da zarara urayan, kendisine zarar vereni yasal yollardan cezalandramayabilir, zararn denmesini olanakszlatran bir durumdur bu, nk yasal cezalandrma ve dvme uygun bir aredir. Ya da yine, yaplan ktlkten ac duyan insan kendisini korkun bir ekilde cezalandrm 35 olabilir; o zaman ktl yapan kiinin hakettii gibi ok daha korkun bir ceza almas gerekir. rnein Sophokles'133) kendisine yaplan saldn yznden boazn kesmi olan Euktemon'a kefaret i375a olarak ceza isterken, kurbann kendi kendisine verdii cezadan daha hafif bir ceza vermezdim, demiti. Yine, bir insan iledii suu ileyecek bir insansa, ya tek insansa ya da hemen hemen tek insansa suu daha ktdr: ya da ayn ciddi suu ayn ekilde ilk defa ilememise; ya da iledii su, benzeri sularn nlenmesi ve cezalandrlmas iin nlemler dnmeye ve bulmaya yol amsa 5 Argos'ta, iledii bir su adna yeni yasa yaplm ve cezalandrlm olan bir adam; ya da adlarna cezaevi yaplm olanlar rnek gsterilebilir buna; ya da bir su zellikle vahice veya zellikle kasten yaplmsa; ya da suun yks, acmadan ok korku uyandryorsa. Bu suu retorik ynnden daha etkili olarak ifade edebileceimiz u yollar da vardr: Sank, yeminler, sz vermeler, ya da devletler arasnda kz alp verme hakk gibi bir deil birok kutsal 10 ykmllkleri dikkate almam ve inemitir - burada su daha ktdr, nk birok sutan olumutur; su, sulularn cezalandrld yerde ilenmitir, rnein, yalan yere yemin edenlerin yapt gibi. Yarg salonunda su ileyen bir adamn her yerde su ileyecei ileri srlr. Bundan baka, kt edim, onu yapan kiiyi
131) [Kallistratos iin 1364a 21'in notuna baknz. Melanopus politik bir rakipti; burada ileri srlen sulamann tam olarak ne olduu bilinmemektedir.) (Obol, eski bir Yunan gm sikkesi -.N.) 132) Ya da, 'gerekli ceza g ya da olanaksz olduu iin'. 133) [Tragedya yazar olan deil, Peloponez savann bitiminden sonraki yllarda ne km bir devlet adam ve hatip. Burada anlatlan olay bilinmiyor.]

Birinci Kitap

87

zel bir utanca sokan, bu yolla kendisine iyilii dokunanlara da ktlk ettii itir -nk onlara yalnzca zarar vermi olmakla kalmayp onlarn iyilik yapmasn da nleyerek birden fazla ktlk 1 5 yapmtr; adaletin yazl olmayan yasalarn inemek de kt edimdir- daha iyi trden bir insan, drst olmaya zorlanmakszn drst olacaktr, ve yazl olmayan yasalar kuvvete dayanmazken, yazl yasalar kuvvete dayanacaktr. Bununla birlikte baka trl de tartlabilir bu: yazl yasalan ineme suunun daha kt olduu ileri srlebilir, nk karlnda korkun cezalar saptan- 20 m sular ileyen insan, hi ceza saptanmam sular gzn krpmadan ileyecektir. - Su eylemlerinin karlatrmal ktl iin bu kadar yeter.

15 Teknik olmayan' yolla^ 134 ) denilen inandrma yollar da vardr; imdi hzl bir ekilde bunlar gzden geirmemiz gerekiyor, nk bunlar adli sylevlerde zellikle karakteristiktir. Be tanedir bunlar: yasalar, tanklklar, anlamalar, ikenceler, yeminler. yleyse nce yasalan ele alalm ve bunlarn inandrmada ve 25 caydrmada, sulamada ve savunmada nasl kullanldklarn grelim. Eer yazl yasa bizim davamza kar eyler sylyorsa, biz135 ' mutlaka evrensel yasaya bavurmal ve onun daha byk hakkaniyetinde ve adaletinde direnmeliyiz. Jri yesinin 'Kararm kendi drst kanma gre vereceim' yemininin, o insann yalnzca yazl yasann metnine uymayaca anlamna geldiini ileri srme- 3 liyiz. Hakkaniyet ilkelerinin devaml ve deimez olduunu, evrensel yasann da deimediini, nk doann yasas olduunu, oysa yazl yasalarn sk sk deitiini inatla ileri srmeliyiz. Sophokles'in Antigone 'sinde dizelerin tad anlam budur: Antigone, erkek kardeini gmmekle, yazl olmayan yasay deil Kreon'un yasasn inediini ileri srer: Onlar bugn ya da dn deil, Ebediyen yaarlar: <kimse bilemez ne zaman doduklarnm Herhangi bir insann fkesinden korkmam, <Ve yiit Tanrlarn gazabndan,> bunlara kar ktm iin/136'
13

'

134) Bkz. yukarda b. 2. 135) Burada ve daha aada "biz" genel anlamda alnmaldr. Dorusu yle olabilirdi, 'onun davasna kar bir ey sylyorsa, davac mutlaka... meli ve ileri srmeli vb. Baka yerlerde 'siz' iin de ayn ey: rnein, 1372 136) Sophokles, Antigone, 456.

88

Retorik

Gerek adaletin doru ve yararl olduunu, sahte adaletin ve sonu olarak da yasann gerek amacn yerine getirmedii iin yazl yasann byle olmadn ileri srebiliriz. Ya da adaletin gme ben5 zediini, gerei sahtesinden ayrlacaksa yarglarca deer biilmesi gerektiini. Ya da bir insan ne kadar iyiyse, yazl yasadan ok doal yasay o kadar izleyeceini, ona o kadar dayanacan. Ya da kimbilir belki de sz konusu yasann son derece saygn bir baka yasayla, hatta kendisiyle elitiini. rnein, bir yasa btn szle10 melerin balayc olacan syleyebilir, oysa bir bakas yasad szlemeler yapmamz yasaklayabilir. Ya da bir yasa iki anlamlysa onu evirip evirir, adalet ve kullanm karlarna hangi yapnn uyduunu dnr, daha sonra da ona yle bakmaya balarz. Ya da yasa hl var olmasna karn, ona karlk olan durum gemi15 se, halen yoksa, bunu kantlamak iin elimizden geleni yapmal ve yasayla bu yoldan savamalyz. Bununla birlikte yazl yasa davamz destekliyorsa, 'kararm drst kanma gre vereceim' yemininin, yarglara yasaya kar bir karar verdirmek anlamna gelmediini, yasann gerekten ne anlama geldiini yanl anlyorlarsa, onlar yalan yere yemin suu ilemekten kurtarmak anlamna geldiini inatla ileri srmeliyiz. Ya da hi kimsenin mutlak olarak iyi olan deil, fakat herkesin kendisi iin iyi ol,an setiini.' 137) Ya da 20 yasalar kullanmamann, hi yasaya sahip olmamak kadar kt olduunu. teki sanatlarda olduu gibi doktordan daha akll olmaya almann ie yaramadn: nk doktorun hatalarnn getirecei zararlarn, yetkelere boyun ememe alkanlna yakalanmaktan daha kk olacan. Ya da yasalardan daha akll olmaya almann, en iyileri olarak kabul edilen yasa kitaplarnca yasaklan25 m eyden baka bir ey olmadn. - Yasalarla ilgili olarak yukardaki tartma yeterlidir sanrm. Tanklara gelince, bunlar iki trdr, eski ve yeni; bu sonuncularn da, yine, duruma risklerinde paylar olabilir de, olmayabilir de. 'Eski' tanklarla, yarglar hepimizce bilinen airleri ve btn teki saygn kimseleri kastediyorum. rnein Atinallar Salamis 30 konusunda bir tank olarak Homeros'a bavurdular;'138) Tenedoslular da, bu yaknlarda, Sigeum halkyla anlamazlklar konusunda Korinthos'lu Periandros'a'139 ) bavurdular; Kleophon'sa'140) Kritias'a
137) Yani, ...ve bizim iin yaplm olan yazl yasalarmzn soyut yetkinlik idealine ulaamayacan, olsa olsa bize daha ok uyduklarm. 138) [Megara'dan Salamis'in sahibi olarak eski haklarn isterken, tlyada'nm B 557-58. dizeleri eski alarda ou kez Atinallarn yapt ekleme olarak bilinirdi.] 139) [l.. 7. yzylda nl Korinthos tiran. Sz geen olay bilinmiyor.] 140) [Kleophon ve Kritias, Peloponez sava sonunda kart partilerin liderleri.]

Birinci Kitap

89

ynelttii sulamay, Solon'un atsal dizelerinden alntlarla destekleyerek Kritias ailesinde disiplinin uzun sredir gevemi olduunu ileri srd, yoksa Solon aadaki dizelerini hi yazmazd: Kendine dua et, kzl sal Kritias 'n, babas ne emrediyorsa onu yaptn syfc.141 ' Bu tanklar gemi olaylarla ilgilidir. Gelecekteki olaylara ge- *376a line gelecekten haber veren kiilere de bavuracaz: rnein Themistokles142 ' dman donanmasyla arpmasnn nedeni olarak 'aa duvar' hakkndaki kehanetten sz etti. Ayrca, ataszleri, sylenmi olduu gibi/143 ' bir kant biimidir. rnein birisine yal bir insandan dost edinmemesini srarla sylemek istiyorsanz u ataszne bavurursunuz: Yal bir adama asla efkat gsterme. Ya da babalar ortadan kaldrm birisine oullar da ortadan kaldrmas gerektiini anlatmak istiyorsanz, u ataszn sylersiniz: Kim ki babay ldrr de intikam almas iin oullarn sa brakr, delinin biridir:144' 'Yeni' tanklar, tartmal herhangi bir konu zerine fikirlerini bildirmi olan tannm kimselerdir: bu tr fikirler ayn nokta zerinde daha sonraki tartmaclar iin kullanl desteklerdir: rnein Eubulos145 ' mahkemelerde Khares'e kar, Platon'un146 ' Arkhibi- o os'a147 ' verdii cevab kullanmtr: 'Bir insann alak olduunu kabul etmek bu memlekette bilinen bir det oldu.' Bir de, kantlarnn sahte olduu resmen bildirilirse, kendileri de cezalandrlacak tanklar vardr. Bunlar, bir eylemin yaplp yaplmadna, herhangi bir eyin o olup olmadma ilikin geerli kantlardr; bir eylemin
5

141)

[6. yzyl Atinal devlet adam ve mersiye airi Solon'da.]

142) Herodotos, viii, 141,143. [Sz geen arpma, Themistokles'in Yunan donanmasna kumanda ettii Salamis savayd.] 143) Grnte genel bir ifade. Ya da belki de (kr. Poetika, 1454a 25) 'ataszleri belirtilen anlamda kanttr', yani gelecein kant. Fakat bu Yunan deyii genellikle 1395^ 5'te tad anlamdadr. 144) [Eski bir destan olan Stasinus'un Kyprin 'sndan.] 145) [4. yzyldan tannm Atinal devlet adam. Burada sz geen olay hakknda bir ey bilinmiyor.] 146) [Filozof Platon ya da Aristophanes'in ada komedi airi olabilir.] 147) [Kim olduu bilinmiyor.]

90

Retorik

15 nitelii, onun hakl ya da haksz oluu, yararl ya da zararl oluu konusunda geerli tanklar deildirler. Bu tr nitelik sorunlarnda tarafsz kimselerin fikri son derece gvenilirdir. Hepsinden daha gveniliri de 'eski' tanklardr, nk bunlar aldatlamazlar. Tanklarn kantlar zerinde dururken, unlar da yararl fikirlerdir. Sizin yannz tutacak tandnz yoksa, yarglarn olas olandan bir karara varmas gerektiini ileri srebilirsiniz; 'insann drst kansna uygun olarak bir karar vermesi' budur; olaslklar mahkemeyi yanl yola srklemek iin rvet olarak verilemez; ve olaslklar hibir zaman yalan yere yemin olarak sulanamaz. Eer 20 sizin tandnz var da teki adamn yoksa, olaslklarn durumaya sokulamayacan, her iki tarafn da tank kant olmakszn yapabileceini, gerekiyorsa her iki tarafa ileri srlm zrlerin birbirini dengeleyebileceini ileri srebilirsiniz. Tanklarn kant ya kendimize ya da kartmza; ya olaya ait sorulara ya da kiisel karakterde sorulara dnk olabilir; bunun 25 iindir ki, besbelli, yararl kantlar konusunda kaybmz hibir zaman kayp saylmayacaktr. nk davamz destekleyen ya da kartmzn davasn rten olgu kantlarmz yoksa, en azndan, her zaman kendi deerimizi ya da kartmzn deersizliini dorulayacak kantlar bulabiliriz. Bir tank hakknda dier dnceleri 30 -onun bir dost, bir dman ya da tarafsz olduu, iyi, kt ya da nemsiz bir ne sahip'olduu, ve buna benzer dier ayrmlar- bilinen retorik tantlar iin kullandmz genel izgiler zerine oturtmamz gerekir.'148 ) ' Szlemelerle ilgili olarak kant, bunlarn nemini ya da gvenilirliini artracak ya da azaltacak ekilde kullanlabilir; eer bizim 1376 b lehimize bir eyler sylyorlarsa her ikisini de artrmaya, kartmzn lehine eyler sylyorsa azaltmaya alrz. mdi, szlemelerin gvenilirliinin dorulanmas ya da bozulmas iin gereken ilem, tanklklarla ilgili ilemin ayndr, nk szlemelere verilecek gvenilirlik, onlar imzalam olanlarn ya da onlar koruyanlarn karakterine baldr. Szlemenin gerek olduu kabul edilir edilmez, eer davamza destek oluyorsa, onun nemi zerinde srarl. olmalyz. Bir szlemenin, zel ve snrl bir trden de olsa, bir yasa olduunu, szlemeler elbette yasay balayc yapmazsa da, yasann herhangi bir yasal szlemeyi balayc yaptn, ve 10 yasann kendisinin bir btn olarak bir tr szleme olduunu, yle ki bir szlemeyi nemsemeyen ya da tanmayan bir kiinin yasann kendisinin tanmadn ileri srebiliriz. Dahas, ou i iliki148) 'Enthymemes' [rtk tasmlar -.N.]: bkz. ii, b. 23.

Birinci Kitap

91

leri -yani istemli olan ilikiler- szlemelerle dzenlenir, ve eer bunlar balayclk gcn yitirirse, insan ilikileri ortadan kalkar. Bu trden baka kantlar bulmak iin daha derinlere inmemize gerek yok. Bununla birlikte, szlemeler bizim aleyhimize, kartmzn lehine eyler sylyorsa, ilk planda, bizim aleyhimize olan ya- 5 saya kar kmada kullanabileceimiz kantlar uygundur. Kendimizi, karlmas bile bir hata olmu olan kt bir yasaya uymak zorunda grmeyiz: Kt ve yanl bir szlemeye uymak zorunda olduumuzu varsaymaksa, glntr. Yine, hakem olarak bir yargcn grevinin, neyin hakl olduuna karar vermek olduunu, do- 20 laysyla u ya da bu belgenin ne demeye geldiini deil, adaletin nerede olduunu sormas gerektiini ileri srebiliriz. Hile ya da g yoluyla adaleti saptrmann olanaksz olduunu, nk onun doaya dayandn, ama szlemede bir tarafn hile ya da gcn kurban olabileceini ileri srebiliriz. Bundan baka, szlemenin ya evrensel yasaya ya da lkemizin veya bir baka lkenin herhan- 25 gi bir yazl yasasna kar gelip gelmediini, ayn zamanda, nceki ya da sonraki bir baka szlemeyle eliip elimediini grmemiz gerekir; sonrakinin balayc szleme olduunu, ya da ncekinin doru, sonrakininse hileli olduunu ileri srebiliriz - durumumuza hangisi uyuyorsa. Ayrca, szlemenin yarglarn karna kar olup olmadna dikkat ederek yararllk sorunu zerinde durmal- 30 yz; buna benzer eyler - bu kantlar da dierleri kadar aktr. kenceyle sorgu, bir anlamda zorlayc olduu iin ou kez byk arlk veren bir tant eklidir. Burada da, bizim lehimize olduunda, onun amaz tek tant ekli olduunu ileri srerek, onun deerini yceltmek iin uygun zeminlere iaret etmek zor bir ey deildir; ya da te yandan bilim aleyhimize ve kartmzn lehine ise onu reddetmek iin de uygun zeminler bulabiliriz: her trn- 1377a den ikencenin aslnn ne olduunu; ikence zoru altnda insanlann doruyu syledikleri kadar yalan da syleyebileceklerini, bazan inatla gerei sylemediklerini, bazan hibir ey dnmeden, bir an nce salverilsinler diye yanl sulamalar yaptklarn syleye- 5 biliriz. inde bu trl eylerin gerekten getii, yarglarn da bildii davalar aktarmalyz. [Birok insann, ister kaln kafal, vurdumduymaz, isterse yrekli olsun, byk skntlara soylu bir ekilde dayandklarn, oysa korkaklarn ve ekingenlerin, tekilerin bu skntlarn grene kadar bol keseden kuru sk attklarn gereklerle gstererek, ikence altnda alnan tantn gvenilir olmadn sylemeliyiz: ikence altnda elde edilen tanta gvenilemez.] Yeminlerle ilgili olarak drtl bir ayrm yaplabilir. Bir insan

92

Retorik

ya hem yemin eder hem de yemini kabul eder 149 ' ya da ne yemin eder ne yemin kabul eder, veya yalnzca bunlardan biri - yani, ken10 disi yemin edebilir fakat yemin kabul etmez, ya da yemin kabul eder de kendisi yemin etmez. Bir de, ya kendisi ya da kart tarafndan bir yeminin zaten edilmi olduunda ortaya kan bir durum vardr. Yemin etmeyi reddediyorsanz, insanlarn gzlerini krpmadan yalan yere yemin ettiklerini ileri srebilirsiniz; kartnz yemin ederse paranz kaybedeceinizi, oysa yemin etmezse yarglarn onun aleyhine karar vereceini dnrsnz; yarglara gvendiinize, ona gvenmediinize gre, size uygun olmayan bir karar 15 riskini gze alrsnz. Eer yemin kabul etmiyorsanz, bir yeminin karlnn daima dendiini; alan biri olsaydnz hemen yemin edebileceinizi, nk alaksanz yemin etmekle aklllk etmi olacanz, ve bu durumda baarya ulamak iin yemin etmek zorunda kalm olacanz ileri srebilirsiniz. Bylece, sizin reddinizin, yalan yere yeminden korkudan deil, yksek ilkelere ballktan ileri geldiini ileri srersiniz: tam yerinde, Ksenophanes'in u deyiini rnek verebilirsiniz:
20

Tanrya inanmayann ona inanana meydan okumas doru deildirSm) Sanki gl kuvvetli bir adam, dvmek ya da onun tarafndan dvlmek zere clz birine meydan okurmu gibi bir durumdur bu. Bir yemini kabul etmeye raz olursanz, kendinize gvendiinizi, ama kartnza gvenmediinizi; ve (Ksenophanes'in dncesini tersine evirerek) doru olann, inansz bir insann yemin etmesi, inanl bir insannsa yemini kabul etmesi olduunu; kararlarn vermeden nce yarglarn yemin etmesini istediiniz bir dava25 da sizin kendinizin bir yemini kabul etmemenizin acayip olacan ileri srebilirsiniz. Eer yemin etmeyi istiyorsanz, dindarlnzn sizi konuyu tanrlara havale etmeye ittiini; kartnzn kendisinden baka yargca ihtiyac olmadn, nk karar ona braktnz; hasmnzn, bakalarnn yemin etmesinde srar ederken, kendilerinin bu konuda yemin etmeyi reddetmesinin ok irkin bir ey olacan ileri srebilirsiniz.
149) Yani, hem rakibinden yemin ister (onu sylediklerinin doru olduuna yemin etmeye arr onu) hem de kendisi yemin eder. 150) [Geleneksel olarak Elea felsefe okuluna balanan Kolophon'lu Ksenophanes'ten.]

Birinci Kitap

93

Her durumda ayr ayr nasl fikir yrteceimizi grdmze gre, bunlar ikili ikili ortaya ktnda -yani yemini kabule isteklisiniz ama yemin etmiyorsunuz; yemin ediyorsunuz fakat ye- 3 min kabul etmiyorsunuz; hem yemin ediyorsunuz hem kabul ediyorsunuz; ne yemin ediyor ne de kabul ediyorsunuz- nasl fikir yrtebileceimizi de grebiliriz. Bunlar hi kukusuz, yukarda ad geen durumlarn bileimleridir, bu yzden de kantlarnzn 1377b da yukarda ad geen kantlarn bileimleri olmas gerekir. Daha nce, imdiki yemininize ters den bir yemin etmiseniz, bunun yalan yere yemin olmadn, nk yalan yere yeminin bir su olduunu, suunsa istemli bir eylem olduunu, oysa bakalarnn gc ya da hilesi yznden yaplan eylemlerin istemsiz ol- 5 duunu ileri srebilirsiniz. Buradan yola karak yalan yere yeminin sylenmi szlere deil, niyete bal olduu uslamlamasn yapabilirsiniz. Ama imdiki yeminiyle elien bir yemin etmi olan sizin hasmnz ise, yeminine bal kalmyorsa onun bir toplum dman olduunu, insanlarn yasalar uygulamadan nce yemin etmelerinin nedeninin bu olduunu sylemelisiniz. 'Hasmlarm, siz yarglarn etmi olduunuz yemine bal kalmanzda srar ediyor- 10 lar, ama kendi yeminlerine bal kalmyorlar.' Yeminin nemini bytmek iin kullanlabilecek baka kantlar da var - ['Teknik olmayan' inandrma tarzlar hakknda imdilik bu kadar yeter.]

KNC KTAP

i l'olitik bir eylemi desteklemede ya da ona kar kmada, vg ya da knamalar dile getirmede, mahkemelerde dava amada ya da savunmada kullanlacak gereleri grm bulunuyoruz. Bizi dinleyenleri inandrmak iin kantlarmz en iyi ekilde dayandrabilecimiz, herkese kabul edilen dnceleri - sylev trnn her birinde, her birinin zel gereksinimleri diye adlandrabilecek eye 20 f,re rtk tasmlarmzla ilgili, rtk tasmlarmz oluturan dnceleri- artk biliyoruz. Ama retorik, kararlar vermeyi etkilemek iin var olduuna gre -bir politik konumac ile bir dieri arasndaki karar dinleyiciler verir; adli bir hkm de bir karardr- hatip, konumasndaki kant apak ortaya koymaya ve inanlr klmaya almakla kalmayp, kendi karakterinin de doru olarak grnmesini salamal ve karar verecek kiiler olan dinleyicilerini doru bir dn tarzna sokmaldr. zellikle politik sylevcilikte, ama ayn zamanda davalar- 25 da da, kendi karakterinin doru olarak grnmesi ve dinleyicilerini' kar drst duygular tadnn dnlmesi, bir hatipin yapaca etkiye ok ey katar; bir de dinleyicilerinin kendilerinin de loru bir dnce tarz iinde olmas gerekir. Politik konumalarda hatibin karakterinin doru olarak grnmesi, davalarda dinleyicilerin doru bir dnce tarz iinde olmas zellikle nemlidir. 30 nsanlar dosta ve hogrl duygular tadklarnda bir tr dnrler, fke ve dmanlk duygulan tadklarndaysa ya tamamen farkl ya da ayn eyi daha farkl bir younlukta dnrler: yarg- 1378a lanmak zere karlarna km insana kar dosta duygular beslediklerinde, yapmsa bile az ktlk yapm gzyle bakarlar ona; dmanca duygular hissettiklerindeyse bunun tam tersi bir tavr taknrlar. Yine, olursa hoa gidecek bir eyi ok istiyorlar, ona kar iyi umutlar besliyorlarsa, bunun sahiden olacan ve kendileri iin iyi olacan dnrler: oysa kaytsz ya da kzgnsalar by- 5 le dnmezler. Hatibin karakterine gven esinleyen ey vardr - bizi, hak-

98

Retorik

kndaki herhangi bir tanttan ayr olarak, bir eye inandran ey: 10 saduyu, iyi ahlaki karakter ve iyi niyet. Yanl ifadeler ve kt t, u nedenlerden birine ya da birkana baldr: nsanlar saduyu noksanlndan dolay ya yanl bir kanya varrlar, ya da doru bir kanya varrlar ama ahlaka kt olduklar iin gerekte ne dndklerini sylemezler; ya da son olarak, hem duyarl hem de drsttrler, fakat dinleyicilerine kar iyi niyetli deildirler, sonuta en iyi yol diye bildikleri eye onlara salk vermeyebilirler. Tek olas durumlardr bunlar. Bundan, bu iyi niteliklerin hepsine 15 sahip olduu dnlen birinin dinleyicilerine gven uyandraca sonucu kar. Kendimizin duyarl ve iyi ahlakl bir kii olduumuzu dndrtmenin yolu, daha nce vermi olduumuz1 ' iyilik zmlemesinden karlmaldr: kendi iyiliinizi kabul ettirmenin yolu, bakalarnn iyiliini kabul ettirmenin ayndr. yi niyet ve dosta tavr, artk incelememiz gereken cokularla 2' ilgili tartmamzn bir ksmn oluturacaktr. 20 Cokular, insanlar, yarglarn etkileyecek kadar deitiren, ama ayn zamanda ac ya da zevkle birlikte olan duygulardr. fke, acma, korku, holanma ve benzeri eylerle bunlarn ztlar gibi. Her biri zerine syleyeceimiz eyleri balk altnda toplamamz gerekiyor. rnein fke cokusunu aln: burada (1) fkeli insanlarn nasl bir ruh hali iinde olduunu, (2) genellikle fkelen25 dikleri kiilerin kimler olduunu, (3) onlara hangi nedenlerle fkelendiklerini aratrp bulmamz gerekir. Bu noktalardan birini, hatta ikisini bilmek yeterli deildir; her n de bilmedike herhangi bir kiide fke uyandrmayz. Dier cokular iin de ayn ey geerlidir. Bu yzden, bu almann banda, hatip iin nasl yararl 30 nermeler listesi kardysak, nmzdeki konuyu zmlemek iin de ayn yolu izlemeliyiz.

fke, bir insann kendisiyle ya da arkadayla ilgili eye haksz yere 2 yneltilmi apak bir saygszlktan dolay apak bir almaya, ac eliinde bir drt [impulse, tepi -.N.] olarak tanmlanabilir. Eer fkenin uygun bir tanmysa bu, her zaman, genel olarak bir 'insan'a deil de, belli bir kiiye, rnein Kleon'a kar hissedilmi -yj 3 olmas gerekir. Kar taraf, kendisine ya da arkadalarndan birine bir ey yapt ya da yapmaya niyetlendii iin hissedilmi olmaldr. Her zaman belli bir zevkle birlikte olmaldr - alma beklenti1) i , b . 9 . 2) ii, b. 4.

Birinci Kitap

99

sinden ortaya kan bir zevktir bu. nk hi kimse ulaamayaca bir eyi amalamayacana gre, fkelenen insan ulaabilecei bir 5 eyi hedef alyor demektir, hedefinize ulaacanz inanc ise hotur. Bu nedenle, fke iin: Bir bal damlas gibi akar insann iine, sarar gsn bir duman gibiS3) denmesi bouna deildir. Dnceler alma eylemi zerinde topland iin fke beraberinde belli bir zevk de getirir, o zaman anmsanan imgeler, tpk dlerle anmsanan imgeler gibi zevke neden olur. Kmseme, bir eyin aka nemsiz olduuna degin gl 10 bir kandr. yi eyler kadar kt eylerin de gerekten nem tadklarn dnrz; bu trl eyler dourma eiliminde olan bir ey hakknda da ayn ekilde dnrz, te yandan byle bir eilime az sahip olan ya da hi olmayan eyleri nemsiz kabul ederiz. tr kmseme vardr: hor grme, garez ve kstahlk. (1) Hor grme, bir tr kmsemedir: nemsiz olduunu dndnz 15 bir ey karsnda horgr hissedersiniz, kmsediiniz eyler de ite bu gibi eylerdir. (2) Garez bir baka trdr/4) kendiniz bir ey elde etmek iin deil, bakasnn bir ey elde etmesini nlemek iin onun arzularn engellemektir. Kmseme, dorudan, kendiniz iin bir ey hedeflememi olmanzdan doar; aka, onun size bir zarar dokunacan dnmezsiniz, nk o zaman onu kmse- 20 yeceinize ondan korkardnz; size sz edilmeye deer bir iyilik yapacan da dnmezsiniz, nk o zaman da onunla dost olmaya alrdnz. (3) Kstahlk da bir tr kmsemedir, nk size bir ey olabilsin ya da size bir ey olduu iin deil de, srf getirecei zevk iin, kurbanda utan duygusuna neden olacak eyler 25 yapmay ya da sylemeyi ierir. (Misilleme 'kstahlk' deil almadr.) Kstah insann ald bu zevkin nedeni, bakalarna kt davranrken kendini onlarn ok stnde dnmesidir. Genler ve zenginler ite bunun iin kstahtr; kstahlk gsterdikleri zaman kendilerini stn grrler. Kstahln bir tr, hak ettikleri saygnl insanlarn ellerinden almaktr; bylece kmsemi olursunuz onlar; nk iyi ya da kt, kendisine saygnlk gsterilme- 3 yen ey, nemsizdir. Akhilleus bu yzden, fke iinde:

3) llyada, xviii. 109 (bkz. yukarda i, b. 11, 1370^ 17). 4) Ya da 'garez, horgr gstermek gibi bir eydir'..

100

Retorik

ve

Ald onur paym, kk drd beni, Koydu her eyden yoksun bir yabanc yerine, 5)

der niin fkeli olduunu anlatmak iin. Bir insan, soy, yetenek, iyilik ynlerinden kendisinden aa olan ve genellikle her eyde si379a tn olduu kimselerden6) zellikle sayg bekler: konu paraysa, varlkl bir insan yoksul birinden sayg bekler; konumaysa, konuma yetisi olan bir insan konuamayan birinden sayg bekler; ynetici, ynetilenlerden sayg bekler, bir ynetici olmas gerektiini dnen bir insan ise, ynetilmesi gerektiini dnd insandan sayg bekler. Bundan dolay: Zeus 'un besledii krallarn amanszdr fkesi, ve bir zaman fkesini yenerse de bakarsn bir kin kalr geridet7) denmitir, kzgnlklar yceliklerinden gelmektedir. yleyse, insan kendisine gnl borcu olduunu dnd kimselerden sayg bekler; bunlar, kendilerine gemite ve imdi iyi davrand veya dorudan kendisinin ya da dostlarnn veya istei zerine bakalarnn, imdi ya da gemite, iyi davranmay dnd kimselerdir. imdi btn bu sylenenlerden, (1) hangi ruh halinde, (2) hangi kiilere, (3) hangi nedenlerden dolay fkelenildii aka anlalo m olmal. (1) Ruh hali, bir ac duyulan durumdur. Bu durumda, bir insan hep bir eyi amalyordur. O zaman, bir bakas ister herhangi bir ekilde dorudan -susuzken bir ey imesini nlemek gibi,- isterse dolayl olarak kendisine kar ksn, yaplan ey ayn grnr ona; birisi ister kendi aleyhine alsn, ister kendisiyle birlikte almasn, isterse kendisi bu ruh halindeyken cann sksn, 15 btn bu durumlarda ayn derece fke duyar ona. Bu yzden hastalk, yoksulluk, ak, susuzluk ya da doyurulmam baka arzular

5) llyada, i. 356; Agy. ix. 648. 6) ...Ya da'onlarca ve kendisince paylalan her eyde stn olduu... vb. 7) llyada, ii. 1% ve Agy. i. 82 [A. Erhat ve A. Kadir evirisi; Retorik metnindekinden biraz deiik -.N.)

Birinci Kitap

101

nedeniyle zlen, ac eken insanlar fkelenmeye hazrdrlar, kolaylkla tahrik olurlar: zellikle de, iinde bulunduklar skntl durumu kmseyenlere kar. Yani hastalna aldrlmayan bir hasla, yoksulluuna aldrlmayan bir yoksul, verdii savaa aldrlmayan bir insan, akna aldrlmayan bir k... vb. fkelenir; zel k- 20 msemeler yoksa, baka trden herhangi bir kmseme de yeterlidir. Her insan, o anda kendisini kontrol altna alm olan bir cokunun etkisi altnda, kendisine zg bir fkeye hazrdr. Bundan baka, ters bir sonu beklediimiz durumda da fkeleniriz: nk arzularmz gerekten beklenilmeyen bir ekilde yerine gelmesi nasl ho bir eyse, gerekten beklenilmeyen bir ktlk de zellikle ac vericidir. Bundan dolay hangi mevsimlerin, zamanla- 2 5 rn, durumlarn ve yaam dnemlerinin insanlar kolayca fkelenmeye itecei ve bunun ne zaman ve nerelerde olaca aktr; yine bu koullar altnda ne kadar bulunursak o kadar kolaylkla fkeye itileceimiz de aktr. O halde btn bunlar insanlarn kolayca fkeye srklendii ruh halleridir. Bizimle alay eden, elenen ya da bizi sarakaya alan kimselere fkeleniriz, nk byle bir davran kstahlktr. Bir de bize, kstahlk belirtileri tayan zntler veren kimselere. Bu zntler, ne misilleme trnden, ne de yapana yarar getiren tr- 30 den olmaldr; nk ancak o zaman kstahlk yapld hissedilebilir. Bir de en duyarl olduumuz eylere ilikin olarak hakkmzda kt konuanlara, ve bize horgrl davrananlara fkeleniriz: rnein filozof olarak n kazanmaya can atanlar, felsefelerini hor 35 grenlere kzarlar; d grnleriyle vnenler d grnlerini hor grenlere kzarlar; dier durumlarda da yle. Bu nedenle, gerekten yle olduumuzdan kendimiz kukuluysak, ya da baka insanlarn bizi yle grdnden kukuluysak, sz konusu niteliklerden bsbtn ya da byk lde yoksun olduumuz iin daha ok kzarz. nk sarakaya alnan niteliklerin ok stnde oldu- 1379 umuza inansak, sarakaya alnmay grmezlikten gelebiliriz. Yine, dostlarmza baka insanlardan ok kzarz, nk dostlarmzn bize iyi davranmas, kt davranmamas gerektiine inanrz. Bize genellikle saygl ya da zenli davranm olan kimseler, eer bir ey olur da baka trl davranrsa, kzarz onlara; nk bizi hor 5 grdklerini dnrz, yoksa eskiden olduu gibi davranmalar gerekirdi. Bir de, sevecenliimize karlk vermeyen ya da yeterince karlk vermeyenlere, bizden aa olduklar halde bize kar kanlara kzarz; nk btn bu kimseler bize horgr duyuyorlar gibi gelir; bize kar kanlar bizi kendilerinden aa gryorlar gi-

102

Retorik

bi gelir, bizim sevecenliimize karlk vermeyenler, bu sevecenliin kendilerinden aadaki kimseler tarafndan gsterildiini dnr gibidir. Hi nem vermediimiz kimseler bizi kmsedik10 lerinde zellikle kzarz. nk varsaymmza gre, kmsemenin dourduu fke, bizi kmsemeye hakk olmayan kimselere kar duyulur, bizden aa olan kimselerinse buna hakk yoktur. Yine, hakkmzda iyi konumadklarnda ya da bize iyi davranmadklarnda, dostlarmza kzarz; bunun tersini yaparlarsa daha da ok kzarz; ya da ihtiyalarmz anlamadklarnda: Antiphon'un *5 oyununda Pleksippos Meleagros'a bunun iin kzgndr;(8 ) nk bu anlayszlk bizi kmsediklerini gsterir - nem verdiimiz kimselerin ihtiyalarn anlamazlk etmeyiz. Yine, uradmz talihsizliklere sevinen ya da talihsizliklerimiz karsnda keyiflerini bozmayanlara kzarz, nk bu, ya bizden nefret ettiklerini ya da bizi kmsediklerini gsterir. Bir de bize verdikleri acya kaytsz 20 kalanlara: kt haber getirenlere kzmamzn nedeni de budur. Hakkmzda anlatlan aslsz eyleri dinleyenlere, ya da boyuna zayf yanlarmz grenlere kzarz; bu, bizi kmseme ya da bizden nefret etme gibi gelir bize; nk bizi sevenler btn dertlerimizi paylar, boyuna zayf taraflarna baklmasysa insan rahatsz eder. Bundan baka, be snf insan karsnda bizi kk drenlere kzarz: (1) rakiplerimiz, (2) hayranlk duyduumuz kimseler, 25 (3) bize hayranlk duymasn beklediimiz kimseler, (4) byk sayg duyduumuz kimseler, (5) bize byk sayg duyan kimseler; herhangi biri, bu kiiler nnde bizi kk drrse, zellikle kzarz. Yine, onurlu insanlar olarak, savunmak zorunda olduumuz eyle -anababamz, ocuklarmz, karlarmz ve klelerimiz- iliki30 li olarak bizi kmseyenlere kzarz. Bir de, bir iyilie karlk vermeyenlere; nk byle bir kmseme hakl grlemez. Bir de, biz ciddi ciddi konuurken alayc bir hafiflikle bize yant verenlere kzarz, nk byle bir davran horgry gsterir. Bakalarna gsterdikleri davrantan daha azn bize gsterenlere de kzarz, nk bizden baka herkesin hak ettii eyi bizim hak etmediimizi gsteren bir baika horgr belirtisidir bu. Unutkanlk da fke 35 dourur; rnein, nemsiz bir ey de olsa admz unutulduunda olduu gibi; nk unutkanlk, kmsendiimizin bir baka belirtisi gibi gelir; nem vermemek yzndendir, nem vermemekse bizi kmsemektir. Kendilerine fke duyduumuz kimseler, fke duyma anndaki 1380 ruh halimiz ve neden fke duyduumuz, btn bunlar ortaya
8) [I.. 4.yzyl tragedya yazarlarndan AntiphorinMefeflgros adl oyunundan.]

Birinci Kitap

103

koymu bulunuyoruz. Akas, hatip, kendisini dinleyenleri fkelenmeye hazr bir ruh haline getirecek ve rakiplerini sulamalara k ve insanlar fkelendirecek bu gibi niteliklere sahip gsterecek gibi konuacaktr.
t

I Sakinlemek fkelenmenin tersi, sakinlik? 9 ' de fkenin tersi olduu- 5 na gre, insanlarn hangi ruh hallerinde sakin olduklarn, kime kar sakin olduklarn ve hangi yollardan sakinletiklerini aratrmalyz. Sakinleme, fkenin yatmas ve yumuamas olarak tanmlanabilir. mdi, bizi kmseyenlere kzyoruz; kmseme de stemli bir hareket olduuna gre, bu trden bir ey yapmayan, ya da bunu istemsiz olarak yapan veya yle grnenlere kar sakin 10 hissederiz kendimizi. Bir de yaptklar eyin tersini yapmak istemi olanlara kar. Bir de, kendilerine kar da bize davrandklar gibi davranan kimselere kar: nk hi kimsenin kendi kendini kiimseyecei, kk drebilecei dnlemez. Bir de hatalarn kabul edip yaptklarndan pimanlk duyanlara kar: nk yaptklarndan duyduklar znty dence olarak kabul ederiz ve fkemiz geer. Klelerin cezalandrlmas bunu gsterir: bize kar - *5 kp da sularn inkr edenleri daha da ok cezalandrrz, ama cezalandrlmay hak ettiklerini kabul edenlere kar fkemiz durulur. Bunun nedeni, gz nnde olan eyi inkr etmek utanmazlktr, bize kar utanmaz olanlarsa bizi kmsyor, bize hor bakyor elemektir: ne olursa olsun, aa grdmz kimseler karsnda 20 utan duymayz. Karmzda gnl alaltanlara've bizi yadsmayanlara kar da sakinizdir; bylece kendilerini bizim astlarmz olarak kabul ettiklerini, astlarn korku duyduunu, ve hi kimsenin ondan korktuu srece birini kmseyemeyeceini hissederiz. Karmzda gnl alaltanlara kar fkemiz geer, oturan kimsele- 25 ri srmayan kpeklerin davranlar bile bunu gsterir. Biz ciddi olduumuzda kendileri de.ciddi olanlara kar da sakinizdir, nk o zaman ciddiye alndmz, hor grlmediimizi hissederiz. Bir de bize, bizim kendilerine davrandmzdan daha yumuak davrananlara kar. Bir de bize yalvaran, merhamet dileyen kimselere kar, nk byle yapmakla kendilerini bizden aaya koyuyorlar demektir. Bir de hi kimseyi, ya da deerli birini ya da bize benzeyen birini aalamayan, alay etmeyen ya da kmsemeyen- 3 lere kar. Genel olarak, bizi sakinletiren eyler, bizi fkelendiren eylerin ztlarnn ne olduuna baklarak karlabilir. Korktuu9) Ya da kibarlk, lmllk, kolay yatrlk, sabr...

104

Retorik

muz ya da sayg duyduumuz srece, korktuumuz ya da sayg duyduumuz kiilere kzmayz; bir kimseden hem korkup hem de 35 ona kzamazsnz. Yine, yaptklarn fkeyle yapm olanlara kzmayz, ya da az kzarz; bunu bizi kk drmek arzusuyla yapmadklarn hissederiz; nk hi kimse insanlar, onlara kzgn olduunda kmsemez, nk kmseme ac vermez, fke ise ac i38ob vericidir. Bize sayg duyanlara da kzmayz. nsanlar sakinletiren ruh haline gelince, basite, onlar kzdran eyin tersidir: eleniyorlarken, glyorlarken ya da sevinlilerken; kendilerini ileri yolunda, baarl ya da mutlu hissediyorlarken; ksacas, acsz, kimseye zarar olmayan zevklerle ve savunula5 bilir umutlarla dolu bir yaam srerken. Bir de, zaman geip de fkeniz artk eskisi kadar gl olmadnda, nk zaman fkeyi bastrr. Daha nce birisinden alnan de bir baka kiiye duyulan daha byk bir fkeyi bile ortadan kaldrr. Bu yzden Philokrates(10) kamunun kendisine kzgn olduu bir srada 'Kendinizi niin o savunmuyorsunuz?' sorusunu soran birine hakl olarak 'Henz zaman deil' yantn vermitir. 'Peki ne zaman?' 'Bir bakasna da iftira atldn grdmde.' nk insanlar fkelerini bir bakasndan kardklar zaman sakinleirler. Ergophilos* 11 ) davasnda byle oldu. Halk ona Kallisthenes'ten^ 11 ) daha fazla kzd halde, bir gn nce Kallisthenes'i lme mahkm ettikleri iin onu akladlar. a5 Yine, insanlar suluyu mahkm ettirmilerse'12) sakinleirler; ya da sulunun bana, fkeleriyle kendilerinin getireceinden daha kt eyler gelmise; nk leri alnm gibi hissederler kendilerini. Ya da kendilerinin hatal olduunu ve hakl olarak ac ektiklerini hissettiklerinde (hakl olan ey fke yaratmaz), nk o zaman insanlar haksz yere ac ektiklerini dnmez artk; fke de, grdmz gibi, budur. Bundan dolay, nce szlerimizle bir ceza ver20 memiz gerekir: eer bu yaplrsa, kleler bile gerek cezalandrmayla daha az incitilmi olur. Su ileyenin bizim yzmzden, bize kar davran tarzndan dolay cezalandrldn anlamayacan dnrsek yine sakinleiriz. nk fke bireylerle ilgilidir. Tanmndan apak belli bu. air ne gzel sylemi: Dersin ki, Odysseus kr etti beni, kentler ykan,t13' Kykloplar kendilerini kimin ve niin kr ettiini anlamadka,
10) 11) 12) 13) [ada bir politikac.] [Her ikisi de .. 262'de Khersones'te komuta etmi Atinal iki genera.] ...Ya da 'acrlarsa'. Odysseia, ix. 504. '

Birinci Kitap

105

Odysseus'un kendini alm saymayacan ima ediyor bu dizeler. Sonu olarak, fkemizden habersiz olan birine kzamayz, zellikle de kzdmz insanlar ldklerinde fkemiz geer, nk ba- 25 hrna en kt eyin gelmi olduunu, ne ac, ne de fkemizle onlara duyurmay amaladmz baka herhangi bir duyguyu duyamayacaklarn hissederiz. Bu yzden de, Akhilleus'un l Hektor'a kar duyduu fkeye bir son vermek iin Apollon'a yle syletmekle iyi etmi air: Bo topraa svmeye vardrd ii bu adamS14' Bakalarn sakinletirmek istediinizde bu kant yollarn kullan- 3 manz gerektii artk ak; sizi dinleyenleri buna uygun bir ruh haline sokmal ve fke duyduklar kimseleri korkun, saygya deer, hayrsever ya da yapm olduklar eyi istemeyerek yapm ya da luindan ok znt duyan kimseler olarak gstermelisiniz.

/ fjimdi de Dostluk 15' ve Dmanla dnelim ve bu tr duygularn kimlere kar, niin duyulduunu soralm. Dostluu ve dostluk 35 duygusunu tanmlamakla balayalm. Birine kar dostluk duygusunu, kendinizi deil onu dnerek, onun iin iyi olduuna inan- i3 8 lnz eyler dilemek ve bu eyleri elinizden geldiince yaratmak istemek diye tanmlayabiliriz. Bir dost, bu duygular duyan ve karlnda da ayn eyleri uyandran kiidir: birbirlerine kar bu duygular hissettiklerini dnen kimseler kendilerini dost sayarlar. Bu byle kabul edilince, dostunuzun, iyi eylerde sevincinizi, ho olmayan eylerde acnz, baka bir nedenle deil de sizin ad- 5 niza paylaan bir insan olduu sonucu kar ortaya. Onun bu sevinci ve acs, size kar iyi dileklerinin bir nianesi olacaktr, nk bizler arzu ettiimiz eyleri elde edince mutlu, arzu etmediimiz eyleri elde edince ac iinde hissederiz kendimizi. O zaman ayn eylerin kendilerine iyi ve kt geldii kimseler dosttur; ayrca, ayn kimselere kar dost ya da dman olan kimseler dosttur; nk 10 bu durumda, ayn arzular duymalar gerekir, bylece de kendileri iin diledikleri eyleri birbiri iin dilemekle birbirinin dostu olduklarn gsterirler. Yine, ya kendimize ya da sorumluluumuz altndaki kimselere, ister byk ilerde, ister basit konularda, isterse
M) llyada, xxiv. 54. 15) Bu blmlerde ve daha baka yerlerde 0Asv szcn (ve onunla ilgili szckleri) bir tek ngilizce edeer szckle evirmek zor; yeri geldike 'dost olmak', 'holanmak', 'sevmek' szckleri kullanlmak zorunda kalnabilir.

106

Retorik

belli bir sknt annda, yeter ki bizim iyiliimiz iin olsun, iyi davranm olan kimselere kar dostluk hissederiz. Bir de bize kar iyi davranma arzusunda olan kimselere. Dostlarmzn dostlarna da, *5 bizim sevdiimiz kimseleri seven ve onlarca sevilenlere de. Dmanlar biz olan kimselerin dmanlarna da, bizim sevmediimiz kimseleri sevmeyen ve onlarca sevilmeyen kimselere de. nk btn bu kiiler bizim iyi diye dndmz eyleri iyi diye dnrler, bizim iin iyi olan eyleri dilerler; bu da grdmz gibi, dostlarn yapmas gereken eydir. Parayla ya da kiisel gvenli20 imizle ilgili konularda bize iyi davranma arzusunda olan kimselere de dostluk duyarz: bu yzden de cmert, cesur ya da drst olanlara deer veririz. Drstleri, bakalarnn srtndan geinmeyen kimseler olarak dnrz; bunlar da, yaamlarn kendileri kazanan kimseler demektir, zellikle elleriyle alan iftiler ve benzerleri gibi. ll insanlar da severiz, nk bunlar bakalar2 5 na kar adaletsiz deildirler; ve ayn nedenle kendi ileriyle uraanlar da. Bizim dostlarmz olmay arzu ettikleri aka belliyse, dostlar olmay arzu ettiimiz kimseleri de severiz: bunlar iyi ahlakl kimselerdir: herkesin, en iyi insanlarn, hayran dndkleri 30 kimseleri de. Birlikte yaamann, gn geirmenin ho olduu kimseleri de: bu gibiler iyi huyludurlar; hatalarmz yzmze vurmak iin tetikte beklemeyenleri de, huysuz, kavgac olmayanlar da -bu gibiler durmadan bizimle kavga etmek isterler, bizimle kavga edenler iin, kendimize dilediimiz eylerin tersini dileriz^- aka yapmasn bilen ve akadan anlayanlar da; burada, kendileri aka 35 yaparken, kendilerine aka yaplmasn ho grrken her iki tarafn da amac ayndr.Bizim sahip olduumuz iyi nitelikleri venlere kar da -zellikle de gerekten sahip olduumuzdan o kadar emin 1381b olmadmz iyi nitelikleri verlerse- dostluk hissederiz. Kendileri, giysileri ve tm yaam tarzlar temiz olanlara da. Kendilerine yaptmz hatalardan ve bize yaptklar yardmlardan dolay bize sitem etmeyenlere de, nk her iki hareket de bizi eletirme eylemini aa vurur. Kin beslemeyip, yaknmalar biriktirmeyip yeniden 5 dost olmaya her zaman hazr olanlara da; nk bunu, bakalarna olduu kadar bize de drst davranacaklarnn bir iareti olarak alrz. om azl olmayanlara, ne yaknlarnn ne de bizim kt yanlarmz grmeyenlere de. fkeli ya da ciddi olduumuz zaman 10 bizimle maraza karmaya almayanlara da, ki bu bizimle kavgaya hazr olduklar anlamn tar. Bize kar hayranlk, iyi bir insan olduumuza inan, birlikteliimizden holanma gibi ciddi duygu16) Yani her iki taraf da hoa vakit geirmek istiyordur.

Birinci Kitap

107

lar besleyenlere de; zellikle de, hayranlk, sayg ve sevgi toplamay arzu ettiimiz niteliklerimiz hakknda byle dnyorlarsa. Yolumuza kmamalar ya da kazanlarn bizimkiyle ayn kaynaktan salamamalar kouluyla, karakter ve ura ynnden bizim 15 gibi olanlara kar da dostluk duygular duyarz - nk o zaman 'mleki mlekiye kar' gibi bir durum ortaya kacaktr: mleki mlekiyi kskanr, yapc yapcy Ortaka blmemiz olana varsa, bizimle ayn eyleri arzu edenleri de; yoksa burada da ayn sorun kacaktr ortaya. Dncelerine sayg duymakla birlikte, nlerinde herkese yanl kabul edilen bir eyi yapmaktan yzmz kzarmayacak kiilere kar da; bir de nlerinde gerekten yanl bir ey yapmaktan utandmz kiilere. 20 Yine rakiplerimizi ve bizi kskanmalar -elbette kt hislerle deilhoumuza gidecek kimseleri, ya severiz ya da en azndan bizi sevmelerini arzu ederiz. Kendimize byk zarar dokunmamas kouluyla iyi eyler elde etmelerine yardmc bulunduumuz kimselere de dostluk hissederiz. Bize kar, birlikte deilken aynen birlikte ol- 25 duumuz zamanki gibi dostluk duygular hissedenlere de - lm dostlarna bal kalanlara kar insanlarn dosta duygular hissetmelerinin nedeni de budur. Genel olarak konuursak, dostlarna gerekten dkn olanlara, balar derde girince onlar yalnz brakmayanlara da; iyi insanlar iinden kendimize en yakn, en dost bulduklarmz, iyiliklerini dosta gsterenlerdir. Bize kar drst olanlara da - zayf noktalarn bize anlatmaktan ekinmeyenler de bunlara dahildir; demin, dostlarmzn yannda, herkese yanl 3 olarak kabul edilen eyleri yapmaktan utanmayacamz sylemitik, gerekten de bu utan duygusunu tayorsak, onlar sevmiyoruz demektir; dolaysyla da bu duyguya sahip deilsek, onlar seviyoruz demektir. Yanlarnda korku ve rahatszlk duymadmz kimseleri de severiz - hi kimse korktuu bir insan sevmez. Dostluun eitli ekilleri vardr: yoldalk, yakn arkadalk, duygudalk... vb. Dostlua neden olan eyler unlardr: iyilik yapmak, bunu is- 35 tenmeden yapmak, yapldnda bunu aa vurmamak - bu da, baka herhangi bir nedenle deil de kendimiz iin yapldn gsterir bunlarn. Dmanlk ve Kin, ztlanna gndermeler yaplarak aka in- 3 82a celenmelidir. fke, garez ya da iftira dmanlk dourabilir. mdi,
17) Hesiodos, iler ve Gnler, 25...

108

Retorik

fke, insann kendisine kar ilenen sulardan doduu halde, dmanlk bunsuz da doabilir; insanlardan, srf karakterleri olarak dndmz eylerden dolay nefret edebiliriz. fke her za5 man bireylerle ilgilidir -bir Kallias olabilir bu, ya da bir Sokratesoysa nefret gruplara da yneltilir: herhangi bir hrszdan ya da muhbirden hepimiz nefret ederiz. Ayrca fke zamanla yatabilir, ama kin yatmaz. Biri onun nesnesine ac vermeyi amalar, tekiyse o kiiye zarar vermeyi; fkeli insan, kurbanlarnn bunu hissetmesini ister; nefret eden kimseyse, kurbanlar bunu hissetmi ya da o hissetmemi, umurunda deildir. Btn ac verici eyler hissedilir, ama en byk ktlkler, hakszlk ve ahmaklk en az hissedilen eylerdir, nk varlklar acya neden olmaz. fke acyla birliktedir, kinse deil; fkeli insan ac duyar, kin tutan duymaz. fkeli bir insana, kendisine zarar dokunmu kimseleri balatacak ok ey olabilir, ama kin tutan insan, bir kez nefret ettii bir insana, hangi koullar altnda olursa olsun acmak istemez; nk biri su ile15 yenlere yaptklarndan dolay ac ektirirken, teki onlarn varln ortadan kaldracaktr. Btn bunlardan, insanlarn dost mu, dman m olduklarn kantlayabileceimiz aktr; eer deillerse, yle olmalarn salayabiliriz; yle olduklarn ileri sryorlarsa savlarn rtebiliriz; ve bir eylemin fke yznden mi, nefret yznden mi olduu tartmalysa, onu bunlardan yelediimiz birine balayabiliriz. (18>

Korkuya gelince, aada sylediklerimiz, nelerden ve kimlerden 5 20 korktuumuzu, hangi ruh halinde korku duyduumuzu gsterecektir. Korku, ilerdeki ykc ya da ac verici kt bir eyin zihindeki tablosuna bal bir ac ya da rahatszlk olarak tanmlanabilir. Yalnzca ykc ya da ac verici ktlkler; nk yle ktlkler vardr ki, rnein gnahkrlk ya da aptallk gibi, olaslklar bizi korkutmaz: yalnzca byk aclara ya da kayplara mal olanlar kastediyorum. Hatta uzakta deil de insan tehdit edecek kadar ya25 knda olanlar kastediyorum: ok uzak eylerden korkmayz: rnein, hepimiz leceimizi biliriz, ama lm hemen bugnden yarna olacak bir ey olmad iin ondan tedirgin olmayz. Bu tanmdan, korkuya, bizi yok edecek ya da bizde byk aclar douracak ekilde zarar dokunacak gce sahip olduunu hissettiimiz eylerin 30 neden olduu sonucunu karabiliriz. Bu nedenle bu tr eylerin
18) ... Ya da 'bizimle fke ya da nefret yznden tartyorlarsa, bunlar bu iki eyden yelediimiz birine (yani daha byk bir fkeye ya da daha byk bir kine) sokabiliriz.

Birinci Kitap

109

belirtileri korku vericidir, korkun olan eyin kendisinin ok yaknda olduunu hissettirir bize; korkulan eyin yaklamas, 'tehlike' dediimiz eydir. Bu tr belirtiler, bize herhangi bir ey yapma gcne sahip insanlarn dmanl ve fkesidir; nk onlarn bunu yapma niyetleri olduu ve yapmak zere olduklar apaktr. Bir de haksz yere g kuvvet sahibi olmak; nk adaletsiz insan 35 adaletsiz yapan ey onun ktlk yapma niyetidir. Bir de, gce sahip olmann saldrgan zellii; nk bu g saldrgan olduunda, 138zb her zaman misilleme yapma niyeti vardr, imdiyse bunu yapma gcn eline geirmitir. Bir de, bize bir ey yapma gcne sahip kimselerden korkarz, nk bu gibi kimseler eninde sonunda bunu yapacaktr. ou insan kt olma eiliminde olduuna gre -kleler agzllkten, korkaklarsa tehlike annda- kural olarak, 5 bir bakasnn acmasna snm olmak korkun bir eydir; bu yzden de, kt bir ey yapmsak, bu srr bilenler, bizi ele verebilecekleri ya da terkedecekleri dncesiyle dehete salarlar bizi. Bize ktlk yapabilecek kiiler de, ktle kar savunmasz olduumuzda korkun grnr bize; nk kural olarak insanlar ne zaman bu gc ele geirseler, bakalarna ktlk yaparlar. Bir de, 10 kendilerine ktlk yaplm olanlar ya da kendilerine ktlk yapldna inananlar korkutucudur; nk bunlar her zaman frsat kollarlar. Bir de ellerine g geirince insanlara ktlk yapm olanlar, nk bunlr hep bir misilleme korkusu iinde bulunurlar: eline g geiren aalk insanlarn korkutucu olduunu sylemitik. Yine, bir eyden dolay rakibimiz olanlar, her ikimiz de o eye ayn zamanda sahip olamayacamz iin korkuya neden olurlar bizde; nk bu tr insanlarla her zaman savatayzdr. Bizden daha gl insanlarn korkaca kimselerden de korkarz: o daha gl kimselere zarar verebileceklerine gre bize haydi haydi zarar verebilirler; ayn nedenle, bu daha gl insanlarn gerekten korktuu kimselerden de korkarz. Bir de bizden zayf kimselere saldranlardan korkarz: ya zaten korkulur olduklarndan, ya da bu kadar gl hale gelince korkulur olacaklarndan. Kendilerine ktlmz dokunmu olanlardan, rakiplerimizden ve dmanlarmzdan; korku duymamz gerekenler, hrsl ve akszl olanlar deil 20 de sessiz-sakin, az sk ve vicdansz olanlardr; ne zaman stmze geleceklerini asla bilemeyeceimiz iin, onlarn gvenilir bir uzaklkta olduklarndan hibir zaman emin olamayz. Btn korkutucu eyler, bize bir gaf dzeltme frsat vermiyorsa, daha da korkutucudur - ya hi frsat vermiyorsa, ya da kendimize deil de dmanmza bal bir frsat veriyorsa, nleyemediimiz ya da ko- 25

110 layca lersek, nleyemediimiz baz eyler, eyler, olduunda

Retorik daha da ktdr. duyurur Genel bize olah koullar bir ey ya ya olarak da da sytehdit korku korku bekleninanan eylerden korkzaekilvarlk betr-

korku

eder bizi, dierleriyse acma duygusu dourur iimizde. Yukarda duyulan duyduumuzu verdiklerimiz, eylerdir. grelim. birlikteyse; korku ktlk kabaca, imdi bize bize eylere belli kar pervasz bolluunun nce her olan de korkutucu hangi bir zarar balca ile bize altnda eyin

Korku, aka,

verecek

3 tisi
bir ya man selerin 1383s olarak densel dr ve de 5 yf bizi Sonu ekten
10

kendisine

olmayacana inandmz kimselerden

kimse da da

duymaz; olabilecek

olmayacana inandmz kar

gelmeyeceine

mayz;

kendimizi

gvenli eliyle,

hissettiimiz belli bir

korkmayz. korku

Dolaysyla sonucu da g daha ve

kiilerin ortaya. sandklar olduklar

35 de, belli bir zamanda kendilerine bir ey olabileceine inanan kimduyaca ya kibirli ve nsanlar zaman, zaman bir korkuyu lmek var byk -varln, karakter iinde da bukorku sanlar da ne olduklar kstah, dost buna olduklarn bunun sonucu

gcn, gelecek

yaratt trl ve

inanmaz; karsnda

geirdiklerini hissettiklerinde olan inza-

umursamazlk -

kazandklarn acsn

duymazlar: bunun olsa bir

krbalanmakta kurtulma dnmeye kimsenin

zere

rnekleridir kama, hi iinde

belirsizliin umudu byle

hissediyorlarsa, demektir. bellidir bu, hatip, onlara: da ve

Korkunun durum aktr. gerbyle umulol-

yaplabileceini olduunda olarak, bir tehlike kimseler zamanda ve gibi

itmesinden

umutsuz

dnmeyecei gerektiinde, bana ekilde da

dinleyicilerin kendilerinden

korkutulmas olduklarn gl

hissettirmelidir insanlarn bir

bir

eyin bir

daha

geldiini,

umulmadk madk

tarafndan, kendileri korkuya

umulmadk gibi kimselerin olan

bana

geliyor

duunu, gelmi olduunu gstererek yapar bunu. Korkunun hissedildii duunu, korkuya gvenli uzakl eyin bal ne neden hangi eylerin gre, gven yzden eyin gven: olacak ya da doasn, Gven'in korkunun ne olda bizi da eitli ruh hallerini grdmze koullarda bu

eylere, eyin

duyacamz zihnimizdeki, yokluu gven eyin ya

*5 grebiliriz artk. Korkunun zdddr gven, buna neden olan ey de

neden tutan olan eyin ya zdddr; ve olan korkuya eyi de yakndal birlikte da gelen ne korkulan beklentidir neden dzeltecek

tablosuyla yaknlna

duyuran yokluuna nhi

olabilir.

Bamza yapm

nleyecek ya

20 lemler -ok sayda, nemli ya da her ikisi de- alabiliyorsak; ne bakalarna ktlk onlardan ktlk grmsek; rakibimiz yoksa ya da gl rakiplerimiz yoksa; gl rakiplerimiz

Birinci Kitap dostlarmzsa davrandmz ya da bize iyi davranan veya bizim ayn kendilerine olanlar

111 iyi daha

kimselerse;

karlar

bizimkiyle

ok saydaysa, daha glyse ya da her ikisiyse, bu hissi duyarz. Kendi ruh halimize gelince, ou kez baarl olduumuzu, 25 tersi durumlara hi dmediimizi, ya da sk sk tehlikeyle karlatmz ve bu durumdan gvenle syrldmz hissediyorsak gven duyarz. nk insanlarn tehlikeyi sakin karlamalarnn iki nedeni vardr: bu konuda deneyimleri olmayabilir ya da onunla baetme yollarn bilebilirler: rnein, insanlar denizde bir tehli- 3 keyle kar karya kalnca, ya kt havayla ilgili hi deneyimleri olmad iin, ya da deneyimleri onunla baetme yollarn kendilerine kazandrd iin, olacak eyler konusunda gvende hissedebilirler kendilerini. Bizim gibileri, ya da bizden zayf kimseleri, ya da kendilerinden gl olduumuza inandmz baka kimseleri korkutacak bir ey olmadnda da gvenli hissederiz kendimizi - buna da, onlar yenmisek ya da onlar kadar gl veya onlardan da- 35 ha gl kimseleri yenmisek inanrz. Yine kendimizin, insanlar korkulur yapan stnlklerin -salk, bedensel g, yandalarm- 1383b zn gl vcutlar, geni topraklar, tm ya da en nemli sava aralar- says ve nemi bakmndan rakiplerimizden stn olduumuza inanyorsak! Bir de hi kimseye, ya da ok sayda kimseye ktlk yapmamsak; genel olarak, zellikle belirtilerin ve bilicilerin gsterecei gibi, tanrlarla aramz yeterince iyiyse. Gerek u ki, fke bizi gvenli klar - kendimizin ktlk yapan deil de, ktlk yaplan kimse olduumuzu, tanrsal gcn her zaman kendisine ktlk yaplan kiinin yannda olduunun varsayldn bilmemiz fkeyi kkrtr. Bir de, bir giriimin balangcnda baarszla urayamayacamza, uramayacamza ya da tmyle baarl olacamza inandmzda kendimizi gvende hissederiz.- 10 Korku ve gvenin nedenleri zerinde bu kadar yeder.
5

<1

imdi bu ve ruma hangi

Utanca ruh ya da olarak ya

ve neden

Utanmazla olan eyleri, olsun, kt

geliyoruz; bu

aada

syleyeceklerimiz kimlerin Utan, bir ac tanm utan ve yitirecek nnde imdi, du15

duygulara

duygularn aklayacaktr.

hallerinde gelecekte grnen bunlara

duyulduunu bizi eyler

gemite rahatszlk

saygnlmz konusunda olarak. Eer

sokacak

gibi da

duyulan ayn bu

tanmlanabilir; ya da

utanmazlksa, baktmz

kt

eyleri kabul verici

kmseme edilirse,

aldrszlk

bizim

kendimize,

kimselere

olduunu dndmz eyler karsnda utan duyduumuz

112 20 sonucu una ler; datma 25 ve lardan alar lk ha bor 30 mesi r

35

Retorik kar bu bu krc ortaya. olanlardr. kt ya eyler Bu ktlkler her eyden dvten yzndendir. konusunda yzndendir. kiilerden 'lnn btn ya nce moral Bir Bir de, de, bozuklugibi trl eyalemaneti aalk yoksulpara agzlda-

bal nk gibi; onur ve o' ve kt byle iin,

Kalkann eyler da de

frlatp para

kamak baka

korkaklk insanlar ya da adaletsizlik

vermeyip

alkoyma

yollardan buradan

aresiz

-rnein, kefeninden bunlar da

llerdendeyimi

kazan Bir ya

salamak: de, da para hi

gelmektedir;

nk

adilik daha az

yzndendir. yardm bir etmek olanlardan iyiliin

konularnda, gibi; bir yalvarr halde Ayn vererek ve Bir yine, ey gibi

yapabildiisizden rica dilenircesine etmek; srgrnebilinsanlaekilde beraeyyal, genel bir

nizden

etmemek,

durumda bir bir btn kar

yardm

almak istercesine istemek;

istemek;

karln ie

karl insan bunlar

yalvarrcasna vmek; adiliin bir olmadk ar

yaramad iyi

yalvarmay zamanda bir

drmek: vp ler; 1384s olarak

belirtileridir. insann anlamlar

yzlerine zayf btn bizden daha berken

vmek,

tarafn

abartl buna de,

taraflarn zntlerine bunlar daha az nk zellikle ona

yceltmek, benzer bizden ve

yaknlk

gstermek, daha st

dalkavukluun zenle bunlar sk kt dayankl sk,

belirtileridir. dayand davranlar salamak bu sz da

bytlm, kiilerin kadnca kar

dzeydekilerin zorluklara gsterir. ve daha yksek mal btn utanlacak ya baya

dayanmay Aynca, bunlar kiilii itirafbu bode benpaynsoyugenelayn olmak ey: daha lde ortaya.

reddetmek: bakasndan, verdii gsterir. 5 da ayn Utan 10 dan likle dzeyde utan 15 mz bizim da bunlarn zer larda iin

sonra bir sesle

davranmak: kendinden Ahlaki bu de tr

zalim, kendine

Ayrca,

boyuna

etmek,

bulunmak, bal

bakalarnn iin, bir 'Bize

erdemlerini tr onur hemen benzer ya

etmek; teki iin bize onur kendi

vngenlik eyler

yzndendir. eylemler baka ya da hepsi

karakterdeki ktlklerin krc de herkesin kimseler' da ve

zukluklara

belirtileri

geerlidir,

eylerdir.

duyacamz herkesin yoksun kendi vericidir; her utan ahlaki

ktlk

herkesin, paylat derken

hemen

olmaktr.

muzdan,

lkemizden, olduumuzda,

amzdan diyelim, belirtisi aa imdiki,

ailemizden daha eyler da az iin bizim bunun sonucu

olanlar, Bakalaryla eitimli de ayn hatamzsa byk kar

dzeyimizden stnlk birinde, vericidir;

kiileri olan

kastediyorum. dier olmak ya

onlardan

durumda gemiteki bal kii

gelecekteki

durumlar-

konusunda

sulanacak dklmze

kendimizsek, olduu

Bunlardan baka, bize onursuzluk ya da leke getirecek ilerin bize

Birinci Kitap yaplyor olmasndan lim in zulme (gce olmasndan, da utan ya da yaplm duyarz; aalk olmak bunlara utan ruhsal bir olmasndan kiiliklerimizi edimlere olduu da, isteyerek gibi. ya teslim olmaya ya gnl da aalk yaplmak edimlere kar

113 zere tesrnekool20

ettiimizde arzularna vericidir, ve

indirdiimizde, da istemeyerek bir

boyun teslim

ediimizde teslim olmak,

Bakalarnn olmaya

nulmaz

sun,
lan

istemeyerek teslim

rnektir) erkeklieylerdir.

nk

direnmemek, neden olan de, bunu utan hayranlk

e yakmayan ya da korkaka bir davran gsterir. Bunlar mdi, zim i;muz }', bi/im daki gyla eyi bize denk rz. ok li rktmz, kimselerden sonucu benzerleri, saygnszln ekindiimiz neler dolay kar duymamza ayp utan, hakkmzda kimselerin, hayranlk dncelerine karlad elde etmeyi hayranlk kimselerle gibi Herkesin utan nedenle, her altnda onlarn olmayaca bir ok sonularndan deil tablosu yalnzca karsnda verdiimiz bize kendisinden ve bi2

olduuna,

dnldn gre, nem

dnecek duydu-

nemsediimize dncelerine ortaya. sayg eye Bu gibi duyduumuz, sahip isteriz

kimseler

oldu-

kimseler:

duyanlar, hakkmzsayda

kendileriyle olanlara, kimselere bir ya ya

yartmz, da bize duyduu iyi bir diye,

duyduumuz

kimselerdir. hayranlk n da gerek yaplm

Herkesin ya gibi. sayg eyden buradan ve utan bizim ayn n-

verebilecekleri

istediimiz

duyarz

30
Bize

duymalarn yarrz. gznn her zaman akll

Byklerimiz nnde, bizimle da gzler aka

eitim

grm duyadaha gelir, ne su!384b aybir duyarz,

kimseler

insanlarn 'Utan verenlerin kiilerin bir

grlerine, gzlerde nnde karsnda Bir de,

duyarz. nem iki bu ak olmayan

oturur' ok da

deyimi byk

birlikte

olacaklarn

yaptmza nk lama ki n nu

durumda davran kimselere yapt bir

zerimizdedir. byle

Bizimle hissederiz:

karsndaki kar bir eyi gerektii kiilerin kt size olan

dncelerinin davranlarnn olanlarn

bizimkinin yanl karsnda; yapnca Bir iyi de, bir

eydir.

olduu-

dndkleri kendisinin

acmasz

insann, kzmamas, kendisinin zi di

eyi.komular sylenir; karsnda; inanmamas bir kt kiilere zarar yapmalarna

kendisine dolaysyla sizi kadar verme

5
sianeysizin iinsuBir

gcenmemesi yapmad anlatmas sizin yanl olas

onlarn,

gcenecektir.

herkese r.

bakalarna bakalarna beklentisi nk saldrr.

latmamas, hakknzda dedirler; suz ya kiilere

olduunuza nk sulu

nsanlar, da

kendilerine herkes

davranmsanz,

konuabilir, saldranlar

hakknda

konuuyorlarsa: haydi haydi

de, ileri gleri bakalarnn baarszl olan kimseler karsnda 10

114 de kar ite ten

x

Retorik ve ve komedya dedikoducu asla iin, gibi bilmemi o bizden zamana ilk kez onlarn iyi karln yitirtecek kiiler de davrantan duyarz: da: deil, ya deer utan gerek koullar (2) ya da gibi, yazarlar gibi; bunlar Bir de, gerekten bizim nk de bir tr derbize

hicivciler azl girdiini bunun utan Bu

om

kimselerdir. olanlar kadar bir yannda

bamzn onlarn geri henz

karsmda, hayranlk iyilik yeni

davranlar duyarz

derecesine

varmtr: evirmekyitirmealhakktanlaredilen kadeil, deil, ad Geilikin

bekleyenleri yeni da dostluk

saygnlmz grmlerdir bilmeyen

miizdir.

kimseler,

bizimle

kurmaya

anlardr;

yalnzca verdii olan verici utan

yanlarmz doruluu hibir byledir. deil, rnein, yalnzca da. ne da Ayn ey ayn onur yapm dostlar vermeyip duymaz); karsndaki gibi

(Euripides'in eski sz

Syrakusalilara mzda, mz gerek ntlardan ona

20

buradadr): yalnzca ona cinsel

saygnlmz arasmda utan da krc kiilerin nnde de nnde ilikin

Ayrca, yalnzca ekilde, gibihor ayn

zamanda krc

ilikiden yukarda duyarz.

kantlardan nnde de hi

eylemlerden

onur

konumalardan -kleleri kimse da nnde

yalnzca utan

geen kiilerin nellikle lerin

2

olduumuzu

anlatacaklar kimseyaknlarduymayz, ikincilerin utan Bunda ya bida

dncelerine yannda

grdmz eylerden, utan hatalardan,

mzn

yabanclar

kadar

ama

ncekilerin Utan

grnen

nndeyse allm hatalardan dolay utan duyarz. duyacamz sylediimiz de duyan, yitirirsek Bu nce unlardr: benzer hayranlk nce, kiiler karsnda nnde. ya duyacamz lar 30 iyi miz da (21) rini knda daha ze kiilere hayranlk

belirtildii elde

duyduumuz, bir de hizmet seyirciler yapt sonradan

hayranlk kimselerdir.

duymasn

istediimiz

niyetlerini

edemeyeceimiz gerekten olup sizin datm ne

beklediiolabilirler konumaiitecekleseyrettiksahip olabir

kimseler toprak

(Kydias, deil,

Samos'ta Atinallara, evrenizde veya

srasnda bittiini nasl oy

'Yunanllarn

toplanm, ne iindir

verdiinizi olaslna

35 lerini hayal edin' derken bu gibi kimseleri betimliyordu); ya da yaolabilirler, te yaptmz ki, renme kt bilirler. bunun bamza bir ey geldiinde,

zamanlar bizim gibi olmak istemi kimselerin bizi grmesini iste-

19) Yorumcunun (ed. Rabe, s.106) bize anlattna gre, Euripides, Syrakusallarla bar grmelerine gnderilir, onlarn buna isteksizliini grnce yle der onlara: 'Siz Syrakusallar, bizim sayg dolu ifadelerimizi, srf yeni ricaclar olduumuz iin saygyla karlamaksnz.'... 20) 1384a 27. 21) [Kydias hakknda bir ey bilinmiyor. Gnderme yaplan konuma, adann .. 440'ta Atinallar tarafndan yeniden ele geiriliinde Samos'un yamalanyla ilikili olmal.]

Birinci Kitap meyiz; lar kileri kendi rin ilerdir bizim mz dr. miz inde, lerini niin mi?' tiphon, nk kendi byle bir

115 duygu, eylemler ister eylemleri utanc hayranl ve olsun, dolay da trl da olan dvlerek olanlarn yle bazlar onlara rnek ya bu ya utan lecek seyircilerden edimler utan da daha atalarnn ifade eylemleri, utan nce eder. nsanlar, bunyakn say1 8

gnlklarna ister olan

zarar

veren

gsterdiklerinde, isterse duyarlar. szn rakipleri karsnda pek bunun ok iin, devaml mahkm sylemitir:

3 5

eylemleri,

iliolarak, kiileki5

kiilerin ayn bizi

Genel

yanl karsnda bunlar; gibi utancn Bizim zaman

davranlarndan kendilerine kiiler; nk yaptrd byk haberli emriyle grnce u

duyacamz ve

duyarz

ettiimiz da-

alanlar;

retmenleri

nmanlar

olduumuz kiiler. 22) bize da aybmzdan daha

olaslkla kimselerin kimselerce te lme vazgeirdii

olduumuz duyacaey air edildivarAn10

gzlendii-

duyarz.

Dionysios'un 23 ) kendisiyle gizlediklerini gizliyorsunuz?

birlikte

kaplardan

girerken sizi grr

yzdiye

'Yzlerinizi

yarn

Utan konusunda bu kadar yeter; Utanmazl anlamak iin, yalnzca bunlarn tersi durumlar dnmeliyiz, bize gerekli olan 15 her eyi o zaman grrz.

7 Sevecenlii ele alrsak: sevecenliin tanm, kime kar, niin ve

hangi ruh hallerinde duyulacan bize gsterecektir. Sevecenlik -etkisi yardm kimsenin byk g bir al ey, altndayken iindeki yapan kar bir gereksinim herhangi durumda istekler, bu tr bir bir iin iinde eye tek, insann kimseye kendi olana, ya 'sevecen' kar, kar da diye nemli ya kiiyse gdsel gibi; bir iin olduu ey deil olup da ya sylenen karl de da buna da yardm elde durumolmadan, edilen 20 zor eden, Doveren istekbir ve
2

gereksinim

kimsenin

yardmseverlik gereksinimi olana ya da de ve ilk

tanmlanabilir.

Sevecenlik, edilmesi ve

olana, ba

nemli yardm bir iin bu ya

gereksinimi zlemler, cinsel

gsterilirse; elde

yardm

edebilecek

deerli alklar

eydir. ac tr da hem

zellikle arzu

edilemedii yaralanmalar nk

gereksinimleri ortaya

oluturur. kanlar etkindir.

lerdendir; tehlike hem de

rnein durumunda ac

bedensel

alk

tehlike sr-

durumunda

Dolaysyla

yoksullukta

gnde bize destek olanlar, yardmlar fazla olmasa bile bize kar
22) Ya da 'olaslkla, rakipleri olduklarmza benzeyen.' 23) [Tragedya yazar Antiphon, Syrakusa tiran Dionysios tarafndan krbala lm cezasna arptrlmt.]

116

Retorik

gerekten sevecen, yardmc kimselerdir, nk gereksinmemiz byk, durum ise zorlaycdr; rnein, Lykeion'da hasrn vermi olan kii gibi.' 24 ) Bu nedenle yardm, tercihen tam bu trden bir gereksinimi, bu trden olmasa bile bunun kadar ya da bundan byk baka trden bir gereksinimi karlamaktadr. imdi kime, niin ve 30 hangi koullar altnda sevecenlik gsterildiini gryoruz; kantlarmzn temelini de bu gerekler oluturmaldr. Yardm edilen kimselerin demin tanmlanan aclar ya da gereksinim iinde olduk35 larn, onlara yardm eden kimselerin, tanmlanan trden bir gereksinim durumunda, tanmlanan trden bir yardm etmi ya da veriyor olduklarn gstermeliyiz. Sevecenlik fikrini nasl ortaya kaldracamz ve kartlarmz nasl zalim, sert kimseler olarak gste1385b receimizi de grebiliriz: bunlarn srf kendi karlarn artrmak iin yardmc oluyor ya da olmu olduklarn ileri srebiliriz -daha nce belirtildii gibi, sevecenlik deildir bu; ya da hareketlerinin rastlant olduunu veya kendilerine zorlandn; ya da bir iyilik yapmadklarm, sadece, bilsinler ya da bilmesinler, bir iyilie karlk verdiklerini ileri srebiliriz- her iki durumda da yaplan ey yalnzca bir geri vermedir, bu yzden de, iyilii yapan, durumun ne 5 olduunu bilmiyor olsa bile, bu durum bir sevecenlik deildir. Bu konu zerinde dururken btn 'kategoriler'e'25) bakmalyz; bir eylem, bir sevecenlik eylemi olabilir, nk (1) belli, zel bir eydir, (2) belli bir bykl ya da (3) nitelii olabilir, (4) belli bir zamanda, ya da (5) yerde yaplmtr. Sevecenlik noksanlnn kant olarak, gereksinim iinde olan bir insana ufack bir hizmetin yaplmadna; ya da ayn veya eit ya da daha byk bir hizmetin o insann dmanlarna yaplm olduuna iaret edebiliriz; bu gerekler, sz konusu hizmetin yardm edilen kiinin iyilii iin yaplmam olduunu gsterir. Ya da istenen eyin deersiz bir ey olduuna 10 ve yardm eden kiinin bunu bildiine iaret edilebilir; hi kimse, o insann deersiz bir eyin gereksiniminde olduunu kabul etmeyecektir.

Sevecenlik ve Zalimlik iin bu kadar yeter. imdi Acmay ele ala- 8 lm ve ne gibi eylerin acma uyandrdn, kimlere kar, hangi ruh hallerinde acma hissettiimizi soralm kendimize. Acma, ykc ve ac verici bir ktln, bunu hak etmemi bir kiinin bana
24) Kimden ve neden sz edildii bilinmiyor... [Aristoteles'in okulunda gemi, bilinmeyen bir olaya gnderme yaplyor olabilir.] 25) Bkz. Kategoriler, 5" 25 vd.

Birinci Kitap

117

Idiini grdmzde, bizim ya da bir arkadamzn bana da elebileceini, dahas bunun ok yaknda olabileceini bekledii- x 5 izde duyduumuz ac hissi olarak tanmlanabilir. Acma hissi uymak iin, bize ya da arkadalarmzdan birine bir ktlk olalleceini, dahas, tanmlamamzda belirtilene benzer ya da aa ukar ayn trden bir ktlkle kar karya olduumuzu ak bir iimde varsayabilmemiz gerekir. Bu nedenle, acma, en kts za- 20 n balarna geldii iin daha baka bir ktlk beklemeyen, taamen yklm kiilerce duyulmaz; kendilerinin son derece ansl kiiler olduklarn dnenlerce de duyulmaz - bunlarn duyduklar daha ok kstahlktr, nk bunlar yaamda en iyi eylere sahip olduklarn dnrlerken, bakalarna bir ktlk gelme olanakszlnn da bunun iinde olaca aktr, sz konusu iyi eylerden biridir nk bu. Balarna bir ktlk gelebileceini dnenler, daha nce balarna byle bir ktlk gelmi ve onu atlatm 25 olanlardr; saduyular ve deneyimleri yznden yal kimseler; Aiyf kimseler, zellikle de korkakla eilimli olanlar; bir de uza); dnebilecekleri iin eitimli kimseler. Bir de, anababalar, onklar ya da karlar yaayan kimseler; nk bunlar bizden kimM'lerdir ve yukarda sz edilen ktlkler bunlarf bana kolayca gelebilir. Ne fke ve gven gibi yrekli bir cokuyla (bu cokular 3 gelecei hi dikkate almaz), ne aalk bir kstahla eilimle (kstah insanlar da balarna bir ktlk gelebileceini dnmezler), ne de byk bir korkuyla (panie yakalanm insanlar acma duymazlar, nk balarna gelen eyin etkisi altndadrlar) etkilenen kiiler acma hissi duymazlar; ancak bu ularn arasndaki kiiler acma hissi duyabilir. Acma hissi duyabilmek iin, bir de en 35 ./ndan baz kiilerin iyiliine inanmamz gerekir. Hi kimsenin iyi olmadn dnrseniz, herkesin kt yazgya layk olduuna 1386 s inanrsnz. Genellikle de, benzeri talihsizliklerin bizim ya da bizden olan kiilerin de bana gelmi olduunu anmsama veya ilerde geleceini bekleme durumunda olduumuzda acma hissi duyarz. Hangi ruhsal durumlarda acma hissi duyduumuz konusunda bu kadar yeter. Nelere acma duyduumuz, tanmn iinde aka belirtilmitir. Ho olmayan ve ac veren btn eyler, ykmaya, 5 yok etmeye doru gidiyorsa acma hissi uyandrr; ve btn bu Itirl ktlkler, ciddi eylerse, ansa baldr. Ac verici ve ykc ktlkler unlardr: eitli biimlerde lm, bedensel yaralanmalar ve dertler, yallk, hastalklar, a kalma. ansa bal olan ktlkler unlardr: arkadaszlk, arkada azl (dostlardan ve arka-

118
10

Retorik

dalardan ayrlm olmak acnas bir ey deildir), irkinlik, zayflk, sakatlk; iyiliin gelmesi gereken bir kaynaktan ktlk gelmesi; ve bu tr talihsizliklerin sk sk tekrarlanmas. Bir de, iyiliin, en kt ey baa geldiinde ortaya kmas: rnein, lmnden sonra Diopeithes'e'26 ) Byk Kraldan' 27 ) hediyelerin gelmesi gibi. Bir de, bir insann bana iyi hibir eyin gelmemi olmas ya da geldiinde ondan yararlanamamas. Acma duyma nedenlerimiz ite bunlar ve benzeri eylerdir. Acma duyduumuz kiiler: bize ok yakn olmama kouluyla -bu durumda, onlara kar duygularmz, sanki kendimiz tehlikedey20 miiz gibi olacaktr- tandmz kimselerdir. Sylendiine gre, Amasis ite bu yzden, olunun lme gtrldn grdnde alamam da, dostunu dilenirken grnce alam:' 28 ' ikinci grnm acnasyd, ilkiyse korkun; korkun olan amas olandan farkldr; acmay geri itme eilimindedir, ou kez de acmann tersi bir duygunun ortaya kmasna yardm eder. Yine, tehlike yaknmza gelmiken acma hissi duyarz.'29 ) Bir de, ya, karakter, 25 huy, toplumsal konum ya da dou bakmndan bizim gibi olan kimselere acma duyarz; nk btn bu durumlarda, ayn talihsizliin bizim bamza da gelebilmesi daha olasdr. Burada da u genel ilkeyi anmsamalyz: kendimiz iin korktuumuz ey bakalarnn bana gelince bizde acma hissi uyandrr.'30 ) Dahas, bakalarnn ektii aclar bize yakn olduunda bizde acma hissi uyandrdna gre (ne yz asr nce olmu felaketleri anmsayabiliriz, 3 bu yzden de bu gibi eyler iin duysak duysak ok kk bir acma hissi duyarz), bundan da u sonu kar: szlerinin etkisini, uygun el kol hareketleriyle, sesinin titremiyle, giysileriyle ve genel olarak dramatik eylemle artranlar, acma hissi uyandrmada zellikle baarldrlar: bylelikle felaketleri gzmzn nne getirirler, hemen geliyor ya da hemen gemiesine yakn gsterirler bize. Hemen olmu ya da yaknda olacak bir ey, zellikle acma uyand386b nr: dolaysyla ac ekenlerin belirtileri ve eylemleri de -daha nce ac ekmi olanlarn giysi ve benzeri eyleri-; ac ekmekte olanlarn -rnein, lmekte olanlarn- szleri ve benzeri eyleri de acma uyandrr. Hepsinden ok ac vereni, yarglama anlarnda, kurbanlarn soylu karakterde kiiler olmalardr: byle kimseleri ne zaman 5 grsek, zellikle acma hissi uyanr iimizde, nk talihsizlikleri26) 27) 28) 29) 30) [.. 342-341'de Makedonyal Phlippos'a kar Khersones'deki Atina birliklerinin komutam. [Pere Kral, o srada III. Artakserkses] Bkz. Herodotos, iii. 14. Ya da, ...'nk tehlike yaknmzdayken duyduumuz artk acma deil [fakat korkujdur.' Bkz. 1382b 26, 27.

Birinci Kitap i gzlerimizin nne serilmesi kadar onlarn susuzluu da talihsizliklerinin bize yakn grnmesini salar.

119

9 Acmaya en dorudan zt bir duygu, Hiddettir. Hak edilmemi iyi talihe duyulan iki zntye ginlie lc-r biliriz. ln lir. !jey, bilerin bir rak gu, kar tersi nn nz, ey da Ama bunu ya duyulan da kzgnlk, iyi ahlaki duymak bir anlamda, ve ve ayn acmak, iindir hatta ki karakterle hak moral hem edilmemi niteliklere hem hak bile de kt hak hak hiddet nedeniyle olduu kskanl deil, ve talihe 10 Her zenkzgnln yaknlk tersidir baldr. edilmemi

duygu

birliktedir;

edilmemi edilmemi gsterekskan-

hiddetlenmek adaletsizdir, ok ey ac bizim ayn ayn bir hak da Hiddete

bizim bunun yakn, deil. olduu eitimiz acma

grevimizdir; ayn ey da,

nk olmas tersi

tanrlara

ekilde

duygusunun dorudur. zenginlii, olanlarn olabilecek bakasnn ktlk teki Acma da ve

dnlebizenginliinin uyandran bizim ters gi20

Kskanln

bakalarnn

uyandrd

Ama

etmemilerin

mutluluu zenginlii bir eyden

mutluluudur. zorunoladuy25 verda ikisi

ki duyguda ortak eyden deil, Ac ve luluudur. bir ve hak onlarn olan

olan ey, onlarn, bizlerin bana gelebilecek komumuza sknt, kskanlk, gelir. duygularnn skntlar bir bir olmalar talihsizliinin hiddet aktr. ac azndan katillerinin hak her en

sonucu olmaktan Bakalarac ya

bamza korku

gelebilecek halinde

beklentisi hiddet edecei gidecek,

yzndense,

durumda doyum hakl

durumdaysa elik

duygularna,

bunlarn duyuyorsa-

edilmemi size.

zntlerinden, hounuza iyi ac zevk gelen alamaz. Bunlarn hibir

skntlarndan anababa

meyecektir katillerinin

rnein

insan,

cezalandrlmasndan olduu her bir drst insann gibi insana bana

duyamaz. gereken verir, eyin Btn

Bunlar, o

edilmi insan,

mutluluklarda de ini moral hakldr, gibi umut kendisi

sevinmemiz

eylerdir; drst bana tipten

nk kendi bu

da ayn

gelecetipten bakaolmaduyguo

etmekten

kendini

duygular zt alan o

karakterle

birliktedir.

ztlarysa zevk

karakterle

birliktedir; yin larn

bakalarnn ya yok da

talihsizliklerinden varlndan ac

insan, eyin bu

larnn mutluluunu kskanan insanla zdetir. nk belli bir e- *38f1 oluundan ya da de) ki, (yukarda duyan gerekir. dolay insann, mdi yna oluuna sevinmesi btn

gsterilen acmay ary

nedenlerden nleme etkisiz

aralarnda hepsi ayn

farkllklar derecede

gsterseler derecede yararldr.

eiliminde brakmada

olduunu

grebiliriz,

acmaya

120 nce Hiddeti hallerinde ana 10 ral tersi g kadar acya iyilik bir ve talihlilik balayalm. ele -teki alacaz hiddet karsnda neden rnein, kazanabilir: nedenden benzeri vb. eyler sahip cokular ve kime duyacamz

Retorik daha kar, sonraki neye Bu tartmalara dayanarak sorular hak Hiddet, yleyse, da ona iyi her cesur hiddet gibi. trl var insanlarn eyolan yeni ve brakarakhangi aslnda ruh u bu motpk eylere gdouetmieskiMakar zendurumsahip imdi baklr, kendibelli eyinolduklar

soracaz. yantlanmtr. acdr. iyilik doru ya nedenle sylersek, olduu sreden getirdii Yeni

sylediklerimizle olmayan bir fakat dolay

edilmemi sylemekle veya

duyduumuz baz bu ona layk uzun insan

grnm olabilir, Hiddeti, ve

biimleri

olduunu

duyamayz, iyi ey, elde insan.

acymz

zenginlik,

-kabaca

15

doutan

olanlarn Ayrca,

soyluluk,

zellik... lara, lerse, den iin ginler ok larda

2

dourur. bunu da ya da ey. da ayn ve ok

beri

tan var olan eye benzer; bu yzden de, belli bir iyi eye sahip olaneer daha gelen de beraberinde mutluluu zenginler, daha ok hiddetleniriz. zenginlikleri kzdrr

kaltmsal Onlarn hissi yoluyla daha

olanlardan bu

20 kam ya da gce, saysz dosta, iyi bir aileye...vb. sahip olan kiiler
ayn stnlkleri nk elde nedeni, onlar burada bizi; bu btn bakalarna da, yeni koruduunda eskiden da olduklar duyarz. makam ok Bunun

zenginlikleri ayn ey eyin

ettiklerinde,

zenginlikleri teki

gelenlerden

kzdrr

geerlidir. gerekten gibi Dahas, ya olmadnn

sonuncularn sahip zaman olarak gerekten da yani herkes bu gibi drst her

kendilerinin, grnen mallar bir bir diye herhangi da bir

tekilerin sahici ya

eyinse olduu bunun lerinin trden lerde 30

kendilerinin ekliyle iin gibi belli de yeni bir de de bubir ayn

hissedilmesidir: eylere

varm

zenginlerin iyilie layktr

mlkleri'31 ) insan ey

grnmez. bir deil deil

herhangi

olamaz; sahip insan bir stn birinin

uygunluk

yerindelik silahlara aileden herhangi

vardr; gelenlerin bir

sanlarn

cesurlarn soylu Dolaysyla, kendisine

gzel

olmas, sekin ey

sonradan evlilikler iyi ettii zeldida

grmelerin yapmas biri likle budur: de de zaman

yerindedir. olabilir hiddet belli de

-yeterince elde olan, karsna anlatlan

uygun biri -

dmeyen kendinden stn olan

duyulur. his

Herhangi duyulur

konuda

kendinden

kildiinde

aadaki

dizelerde

31) [Anlam kesin deil.)

Birinci Kitap

121

Ancak, Telamon olu Aias'la dvmekten ekiniyordu; Kendinden daha gl biriyle dvseydi, Zeus'un fkesini uyandrm olurduk mini ayn zamanda bundan ayr olarak, herhangi bir anlamda aa 1-587 dzeyde olan biri kendinden stn birinin karsna dikildiinde hiddet duyulur; rnein, bir mzisyen drst bir insann karsna dikildiinde, nk adalet mzikten daha gzel bir eydir. Hangi nedenlere dayanlarak, hangi kiilere hiddet duyulacan aklamak iin yeterince ey syledik - bu kiiler yukarda ad geenler ve onlar gibilerdir. Bu duyguyu hisseden kiilere gelince: ger kendimiz, olas en byk iyiliklere layksak ve ayrca bunlara 5 Nilipsek bu hissi duyarz, nk bizim dengimiz olmayan kiilerin bizim sahip olduumuz kadar eye sahip olmay hak ettiklerinin kabul edilmesi bir adaletsizliktir. Ya da ikinci olarak, gerekten iyi ve namuslu insanlarsak bu duyguyu hissederiz; o zaman yargmz .i);lamdr ve herhangi trden bir adaletsizlikten nefret ederiz. Bir di1 , hrslysak ve belli amalara ulamay ok istiyorsak, zellikle 10 de bakalarnn hak etmedii halde sahip olduklar eye kar hrslysak bu hissi duyarz. Ve genellikle, kendimizin bir eye layk olduunu, bakalarnnsa layk olmadn dnyorsak, o bakalarna kar, o eyle ilgili olarak hiddet duymaya hazrzdr. Dolaylyla, aalk, deersiz, hrssz kimseler Hiddete eilimli deildir, iink kendilerinin layk olduklarna inanabilecekleri hibir ey yoktur. Btn bunlardan, talihsizliklerinden, skntlarndan ya da baarszlklarndan honutluk duymamz, en azndan ac duymama- 1 5 mz gereken kimselerin ne trl insanlar olduu anlalacaktr: betimlenen durumlar gz nne alrsak, bunlarn ztlarnn neler olduunu hemen grrz. Bu nedenle, konumamz yarglar belirtilen ruh haline sokarsa ve belli nedenlere dayanarak acma isteyen kiilerin bu acmaya layk olduklarn deil de layk olmadklarn 20 gsterirse, yarglarn acma hissi duymalar olanaksz olacaktr. imdi Kskanl ele alalm; neye dayanarak, hangi ruh hallerinde ve kimlere kskanlk duyduumuzu grebiliriz. Kskanlk, yukarda sz edilen iyi eylerden oluan talihlilik karsnda duyulan acdr; dengimiz olan kiileri kskanrz; kendimiz iin bir ey elde etme dncesiyle deil, bakalar o eye sahip olduu iin.
M) Uyada, xi. 542. kinci dize llyada'nn var olan elyazmasnda yok. [A. Erhat ve A. Kadir evirisinde bu son dize olmad gibi, Telamon olu Aias'la' deil 'Aias'la' deniliyor. Aristoteles'in metnine bal kalmak iin olduu gibi evrilmitir -.N.]

122 Eitlerimiz si; ya lerde mevki yarlarde, 30 da ya varsa ya da

Retorik var soyca, olduunu dnyorsak yaa, Sahip iin duyarz huyca, duyarz; o hiseybir duBir saGer-

'eitlerimiz' azck da bir

derken

akrabalka, kastediyorum. olanlar

stnlke yksek

zenginlike

eitlerimizi eksiklik olan olanlar akll

olduumuz kskanlk dnrler. Aklllk

olduunda eyi

kskanlk bunun

zenginlik

dzeyinde

kendilerinin Hrsl da

bakalarnn daha

aldn

belli bir eyde son derece stnsek, zellikle de o ey akl ya da talihse. de, o daha her olmayanlardan olduklar bir Kt ve o kskantr. diye ulamay de uyandran edimler olanlar dnlsn eyde akll ak ne rpnrlar.

vnda ekten lar, nk leri

genellikle ey nce byk belirttik.

herhangi grnr an de

amalayankskantrlar, iyi ya eyda ya ona sahip kskanu

noktada

kskantrlar.

kimseler uyandran

onlara. hret eyleri

Kskanlk

i388 a iyelikler, tannmlk arzusu, talihe bal eitli stnlkler hep kskanlk da sahip uyandrr; ona bizi olmak zellikle hak biraz ya ya kendimiz iin istiyorsak, ya ya da da kendimizi kazanm biraz altna da olarak stne dnyorsak, karyorsa, Ne tr

bakalarnn

olmamak lar:

onlarn yer,

indiriyorsa. nce bize

kimseleri

5 dmz da aktr; imdiye kadar sylediklerimizin iinde var bunzaman, yakn kimseleri kskanrz. dizede olduu gibi:

Evet, hsm bile kskanr hmn^

Yartmz szn
10

kimseleri kiilerdir; kiilerle,

de yz ya veya ayn de

kskanrz asr da nce Kaf

-bunlar yaam grne izleyen Danda

aslnda kiilerle, gre oturan

yukarda ya ok da aa-

ettiimiz kendi veya ya da

henz da

domam ok akta bu

kimselerle/34' yarmayarrz: peinde kiiler

ya yz.

grmze bizimle

bakalarnn kabul erekleri ve herkesten

mzda sporda onlarla

yukarmzda

ettiimiz genellikle ok

kimselerle kiilerle ayn eyin kskandmz

Dolaysyla, yarrz;

rakiplerimizle, yzden

de bunlardr.

mleki mlekiyi kskanH35'

1

5 deyimi buradan gelir. Bir eye sahip olmalar ya da bir eyde baa-

rlar bizim iin bir ayp ya da yzkaras olan kiileri de kskanrz:

33) [Aiskhylos'un bir oyunundan.] 34) Yani, Bat dnyasnn en u snrnda oturan kimselerle. [Metinde geen 'Pillars of Hercules=Cebelitank Boaznn iki yakasndaki yksek kayalklar'], insann amasna olanak olmayan, ardnda olup bitenlerin bilinmedii yer anlamnda Trkedeki Kaf Da deyimiyle karlamak bana daha uygun geldi -.N.] 35) Hesiodos, ler ve Gnler, 25. Bkz. yukarda ii, b.4,1381b jy

Birinci Kitap

123

bunlar komularmz ya da eitlerimizdir; nk sz konusu iyi eyi bizim karm olmamzn kendi hatamz olduu aktr; bu da bizim canmz skar ve bizde kskanlk dourur. Bizim sahip ol- 20 mamz gereken ya da bir zamanlar sahip olduumuz eyi ele geimi kiileri de kskanrz. Bundan dolay, yallar genleri kskanr, .y eye ok harcayanlar az harcayanlar kskanr. Bir eyi elde edememi ya da henz eline geirememi kimseler, o eyi kolayca elde etmi olanlar kskanr. Ne gibi eylerin ve hangi kimselerin kskan insanlara zevk verdiini ve hangi ruh hallerinde bu duyguyu duyduklarn da grebiliriz: ac duyduklar ruh halleri, bu- 25 n ztt eylerden zevk duyacaklar hallerdir. Bu nedenle, karar verecek olan kiilerle kskanlk durumuna sokulursak; acmamz ya da bir dl vermemiz istenen kimseler yukarda tanmlanan kimselerdense, bizden acma diye bir ey elde edemeyecekleri ktr. Ihndan sonra Gptay ele alacak, nedenlerini ve ereklerini, hangi 3 m h hallerinde duyulduunu gstereceiz. Gpta, yksek deer biilen ve elde etmemiz mmkn olan eylerin, doas, yaps bizimkine benzer kiilerde olduunu grmenin dourduu acdr; fakat bakalar bu iyi eylere sahip olduu iin deil, biz kendimiz o eyleri elde edememi olduumuz iin duyulur. Bu yzden de iyi in..nlarca duyulan iyi bir duygudur, kskanlksa kt insanlarca duyulan kt bir duygudur. Gpta, sz konusu iyi eyleri elde et- 35 ek iin giriimde bulundurur bizi; kskanlk, komumuzun o eylere sahip olmasn nlemek iin giriimde bulundurur bizi. Dolaysyla gptann, kendilerini henz sahip olmadklar baz iyi eylere layk olduklarna inanan kimselerce duyulmas gerekir, hi i388b kimsenin imknsz grnen eylere gz dikemeyecei, anlalr bir peydir nk.'36'Dolaysyla genler ve stn yetenekli kimselerce hissedilir. Bir de, sayg gsterilen insanlarn layk olduu eylere mhip olanlarca - bunlar zenginlik, saysz dost, kamu grevi ve 5 buna benzer eylerdir; kendilerinin iyi insanlar olmalar gerektii varsaymna dayanarak bu gibi iyi eyleri elde etmek iin aba gsIcrirler, nk inanlarna gre, ruh halleri iyi olan insanlar grubuna girmeleri gerekmektedir kendilerinin. Bir de baka herkesin, bunlara layk olduunu dnd kimselerce. Atalarmzn, yaknlarmzn, kiisel dostlarmzn, soyumuzun ya da lkemizin
K) l'Anlalrbir eydir nk' cmlecii, bir anlam boluunu doldurmak amacyla eviren tarafndan eklenmitir.]

'

124

Retorik

zellikle onurlandrld ey iin de gpta duyarz, o eye gerek10 ten bizimmi gibi bakarz, dolaysyla da ona sahip olmaya layk hissederiz kendimizi. Dahas, byk saygnl olan btn eyler gpta edilecek nesneler olduuna gre, eitli biimleriyle ahlaki iyiliin de byle bir ey olmas gerekir; bir de bakalarna yararl ve gerekli olan btn eyler: nk insanlar ahlaka iyi olanlara ve bir de kendilerine yardm edenlere sayg duyarlar. Sahip olmakla komularmz, yaknlarmz honut edebileceimiz eyler iin de yle - salktansa zenginlik ve gzellik. Hangi kiilerin bu duygu*5 larm hedefi olduunu da grebiliriz. Bu kiiler bunlara ve benzeri eylere -daha nce saydmz gibi, cesaret, akl, kamu grevi...vb- sahip olanlardr. Kamu grevlerini ellerinde tutanlar -generaller, hatipler/37) ve bu gibi glere sahip olan herkes- birok kimseye yardmda bulunabilir. Bir de, ou kimsenin benzemek istedii kimseler; birok tand ya da dostu olan kimseler; birok kimsenin hayran olduu, ya da bizim hayran olduumuz 20 kimseler; airlerin ve yazarlarn vd, methettii kimseler. Bunun ztt kimselerse, horgrye hedef olan kimselerdir: nk horgr duygusu ve kavram, gpta duygusu ve kavramnn tersidir. Bakalarna gpta edecek ya da bakalarnca gpta edilecek kimse25 1er, hi kukusuz, gptann hedefleri olan iyi eylerin tersi kt eylere urayanlara horgrl davranmaya, srf bu nedenle onlar kmsemeye hazrdrlar. Bu nedenle de, saygn tutulan iyi eylere sahip olmad halde balarna talih kuu konmu ansl kimseleri ou kez kmseriz. Bylece, eitli cokularn retilebilme ya da harcanma yollar zerine, cokularla ilikili inandrc kantlarmzn dayand tar30 tmay tamamlam bulunuyoruz. imdi de cokularla ve ahlaki niteliklerle ilgili olarak insan karak- 12 terinin eitli tipleri zerinde duralm ve bunlarn deiik ya ve yazglarmza nasl uyduunu gsterelim. Cokularla, fkeyi, arzuyu ve benzerlerini kastediyorum; bunlar daha nce tartmtk.' 38) Ahlaki niteliklerle de, erdemleri ve kusurlar kastediyorum; bunlar da daha nce tartlmt,' 39) bir de eitli tipten insanlarn istemek ve yapmak eiliminde olduu eitli eyleri.' 40 ) Ya derken, genli35 i, olgunluk an ve yall kastediyorum. Yazgyla, doumu,
37) 38) 39) 40) ... yani halk nnde konuanlar, avukatlar, politikaclar, devlet adamlar. ii,bb. lvd. i, b. 9. [i.10,11,12'de geerken aklananlar olabilir.]

kinci Kitap

125

zenginlii, gc ve bunlarn ztlarn kastediyorum - aslnda iyi 1389 s yazgy ve kt yazgy. Gen tipi karakterle balayalm. Gen insanlarn gl tutkular vardr ve bunlar hi ayrm gzetmeksizin doyurmak isterler. Ik'densel arzulardan en fazla meylettikleri ve zdenetim yoksunlu- 5 g gsterdikleri cinsel arzulardr. Arzularnda deiken ve maymun itahldrlar, bunlar devam ettii srece iddetlidir, fakat kolayca geer: drtleri canl fakat kkl deildir, hastalarn alk ve susuzluk nbetlerine benzer. Sert huyludurlar, fkeleri burunlarndadr, fkelerini dizginleyemezler; kt huy onlara ou kez stn 10 gelir, nk onurlarna dknlkleri yznden kmsenmeye dayanamazlar ve kendilerine haksz davranldn dndklerinde hiddetlenirler. Onura dkn olmalarna karn, utkuyu ondan da ok severler, nk genlik, bakalar zerine stnlk kumak ister, utku da bunun bir biimidir. Bu ikisini paray sevdiklerinden ok severler, aslnda paraszln ne demek olduunu he- 15 nz renmemi olduklar iin paray pek az severler - Pittakos'un Amphiaraus hakknda sylediklerinin z de budur.'41) Birok klle henz tank olmadklar iin her eyin kt yanndan ok iyi yanna bakarlar. Henz ok sk aldatlmadklar iin bakalarna kolayca gvenirler. yimserdirler; doa, fazla arap imi gibi str kanlarn; bunun yannda, henz pek az hayal krklna uram- 20 lardr. Yaamlar anlarla deil, daha ok beklentilerle geer; nk beklenti gelecei gsterir, anysa gemii; genliinse nnde uzun bir gelecek, ardnda ksa bir gemi vardr: yaamnn ilk gnnde insann anmsayacak bir eyi yoktur, ancak ileri bakabilir. Biraz nce szn ettiimiz iyimserlie yatknlklar yznden kolayca al- 25 datlrlar. Sert huylar ve umuda yatknlklar onlar yallardan daha yrekli yapar; sertlik korkuyu nler, umutluluksa gven yaratr; fkeliyken korku hissedemeyiz, herhangi bir iyilik beklentisiyse bizi gvenli yapar. Mahupturlar, iinde yetitikleri toplumun kurallarn benimserler ve herhangi bir baka onur lsne henz 30 inanmamaktadrlar. Yaamn tokadn henz yemedikleri ve zorunlu snrlamalarn henz renmedikleri iin grkemli, yce tasarlar vardr; bundan baka, umutlu mizalar, kendilerini byk eylere layk diye dnmelerini salar - bu da yce tasarlar olmak demektir. Hep, faydal eylerden ok soylu eyler yapmay yelerler: yaamlar uslamlamadan ok moral duygusuyla dzenlenir; uslamlama, bizi faydal olan semeye gtrrken, moral iyi11) Ne kastedildii bilinmiyor. [Mytilene' Pittakos Yedi Bilgeler'den biriydi. Amphiaraus, Thebai'ye Kar Yediler'den biri olabilir.]

126 -

Retorik

35 lik soylu olan semeye gtrr. Arkadalarna, yakn dostlarna ve yoldalarna yallardan daha dkndrler, nk gnlerini bayS^ kalaryla birlikte geirmekten holanrlar, ne dostlarn ne de baka herhangi bir eyi kendilerine yararllyla lmektedirler henz. Btn hatalar, her eyi an ve ateli bir biimde yapmalarndandr. Her eyin fazlasn yaparak Khilon'un'42' buyruuna'43' ba kal5 dnrlar; ar severler, ar nefret ederler, teki eylerde de ayn. Her eyi bildiklerini sanrlar, bu konuda her zaman olduka emindirler kendilerinden; aslnda bu nedenle her eyi gereinden fazla yaparlar. Bakalarna kt davranrlarsa, bu, onlara gerekten zarar vermek iin deil, onlar kk grdkleri iindir. Herkesi namuslu bir insan olarak ya da olduundan daha iyi bir insan gibi dndklerinden, bakalarna acmaya hazrdrlar: komularn, kendi zararsz doallklaryla yarglarlar, bu yzden de onun bu ekilde davranlmay hak etmi olduunu dnemezler. Elenceo ye dkndrler, bu yzden de hazrcevaptrlar, hazrcevaplk da terbiyeli kstahlktr zaten.

Genlerin karakteri ite byledir. Yallarn -olgunluk dnemlerini geirmi olanlarn- karakterlerinin, byk ounluuyla, btn bunlarn tersi elerden olutuu sylenebilir. ok yl yaamlarT5 dr; ok aldatlmlardr, ok hata yapmlardr; yaamsa genellikle kt bir itir. Sonu olarak hibir eyden emin deildirler, her eyi gereinden az yaparlar. 'Sanrlar' ama hibir zaman 'bilmezler'; ikircimli olduklar iin de her zaman bir 'olaslkla' veya bir 'belki' eklerler [szlerine], her eyi bu ekilde koyarlar, hibir eyi kesin ola20 rak koymazlar. Kiniktirler;'44' yani her eyi en kt tarafndan yorumlamak isterler. Ayrca, yaantlar onlar bakalarna gvensiz v dolaysyla ktlk bekler yapmtr. Sonu olarak ne scak bir sevgi, ne de ac bir nefret duyarlar, ama Bias'n'45 ' imasn izleyerek, bir gn nefret edecekmi gibi severler, bir gn sevecekmi gibi nefret ederler.'46'Yaamn tokadn yedikleri iin kt dncelidir25 1er: arzular, kendilerini hayatta tutacak eyin tesinde daha yce ya da srad hibir ey zerinde kurulu deildir. Eli ak deildirler, nk para, mutlaka sahip olmalar gereken eylerden biridir
42) 43) 44) 45) 46) [Lakedaimon'lu Khilon, Yedi Bilgeler'den bir dieri.] ...'hibir eyi fazla (yapma)' ya da 'bir eyi gereinden fazla yapma.' 1389a l^ye bakarak 'kinik deil, merhametlidirler' diye evrilebilir. [Priene'li Bias, Yedi Bilgeler'in sonuncusu.] Ya da, 'dostlarna gelecekteki dmanlar, dmanlannaysa gelecekteki dostlar gzyle bakarlar': bkz. 1380b 34'teki not.

kinci Kitap

127

ve ayn zamanda yaantlar onlara paray kazanmann ne kadar zor, yitirmeninse ne kadar kolay olduunu retmitir. Korkaktrlar, her zaman bir tehlike beklentisi iindedirler; scak kanl genle- 3 rin aksine souk mizaldrlar; ileri ya, korkakla giden yolu demitir nlerine; aslnda korku, bir rpertidir. Yaam severler; son gnleri gelip attnda daha da ok severler, nk btn arzularn amac, sahip olmadmz bir eydir, ve yine nk bizler en gereksinim duyduumuz eyi en gl biimde arzu ederiz. 35 Kendilerine ok dkndrler; kt dnceliliin ald ekillerden biri de budur. Bu yzden, yaamlarna, daha ok neyin yararl olduu, pek az da neyin soylu olduu dnceleriyle yn verirler nk yararl, insann kendisi iin iyi olan eydir, soylu ise saltk 1390s olarak iyi olan eydir. Mahcup deildirler, daha ok arszdrlar; soylu olana yararl olandan daha az deer verdikleri iin insanlarn kendileri hakknda ne dnecei umurlarnda deildir. Gelecee gven duymazlar; ksmen yaantlarndan dolay - nk her ey ktye gider ya da her naslsa beklenilenden daha kt olur; ks- 5 men de kendi korkaklklarndan dolay. Umuttan ok anlarla yaarlar; nk onlara yaamdan geri kalan ey, uzun gemile karlatrldnda, ok azdr; umut geleceindir, anlarsa gemiin. Bu da onlarn gevezeliinin nedenidir; boyuna gemiten konuurlar, 10 nk gemii anmsamak holarna gider. fke nbetleri ani fakat zayftr. Ksnl tutkular ya tamamen kaybolmutur ya da iddetini yitirmitir: bunun sonucu olarak tutkularn fazla hissetmezler, hareketlerine esin veren ey, hissettiklerinden ok kar dknlkleridir. Bundan dolay yaamn bu dnemindeki insanlarn ou kez kendilerini denetleyebilecek bir karaktere sahip olduklar 15 varsaylr; gerek u ki, tutkular snmtr, kar dknlnn kleleri olmulardr artk. Yaamlarn ahlaki duygulardan ok uslamlama ile ynlendirirler; uslamlama kara, ahlaki duygularsa ahlaki iyilie yneliktir nk. Bakalarna kt davranrlarsa, bunu onlara zarar vermek iin yaparlar, onlar aalamak iin deil. Yallar, genler kadar acma duygusu duyabilirler, ama ayn ne- 20 denle deil. Genler bunu sevecenliklerinden duyarlar; yallarsa zayflktan, herhangi bir insann bana gelen eyin kendilerinin bana da pekl gelebileceini dnrler de ondan; bu da, grdmz gibi/47) acma duygusunu uyandran bir dncedir. Dolaysyla huysuzdurlar, akadan, glmeden holanmazlar - glme sevgisi huysuzluun tam tersidir nk. Genlerin ve Yallarn karakterleri byledir ite. nsanlar hep
47) ii, b. 8 1386a 24 ve 20.

128 -

Retorik

25 kendi karakterlerine uyan ya da onu yanstan konumalar iyi kar-

larlar; konumalarmz, hem onlar, hem de kendimizi dinleyicilerimize uyduracak ekilde nasl hazrlayacamz grebiliriz artk.

Olgunluk andaki insanlara gelince, bunlarn genlerinkiyle yallarnki arasnda, her ikisinin ar ularndan uzak bir karaktere sahip olduunu aka grebiliriz. Ne crete varacak derecede an 30 gvenleri vardr, ne de fazla rkektirler: her birinden yeteri kadar. Ne herkese gvenirler, ne herkesten kukulanrlar, insanlar doru )0b olarak yarglarlar. Yaamlarna yn veren dnce, ne yalnzca soyluluk ne de kar dncesidir, her ikisi birden; ne cimrilik ne ar cmertlik, sadece yerinde ve yeteri kadar. fke ve arzularda 5 da yle; lml olduklar kadar cesur, cesur olduklar kadar lmldrlar; bu erdemler, genlerle yallar arasnda blnmtr; genler cesur fakat ar, yallarsa lml fakat korkaktrlar. Genel olarak sylersek, genliin ve yalln btn deerli ortak nitelikleri, olgunluk anda bir araya gelir, onlarn arlklarnn ya da noksanlklarnn yerini, lmllk ya da yerindelik alr. Vcut, otuz ile otuz 10 be arasnda en olgun dnemindedir; aklsa yaklak krk dokuz yanda.

Genlii, yall ve olgunluk an birbirinden ayran karakter tipleri hakknda syleyeceklerimiz bu kadar. imdi de insan karak15 terini etkileyen Yazg Vergisi eylere bir bakalm. nce iyi bir Soydan gelmeyi inceleyelim. Bunun karakter zerine etkisi, ona sahip olanlar daha hrsl yapmasdr; balayacak bir eyleri olan btn insanlarn, yna biraz daha eklemek iin tuttuklar yoldur bu, soylu bir doumsa atalardan gelen bir ayrlk, bakalk gsterir. 20 Soylu bir aileden gelen biri, kendi atalar kadar iyi olan kimselere bile yukardan bakacaktr, nk uzak bir farkllk, bize yakn olan ayft eyden daha byktr, onunla vnlmesi gerekir. yi bir soydan gelmek demek olan soylu doum, aile yapsna bal kalmak demek olan soyluluktan ayrt edilmelidir - ou zavall yaratklar olan iyi soydan gelenlerde bulunmayan bir niteliktir bu. 25 Dnyann nimetlerinde olduu gibi insan kuaklarnda da rnde bir deime vardr; ara sra, kuan iyi olduu bir srada bir sre olaanst insanlar yetiir, daha sonra k balar. <48' Zeki bir ku48) ...'o zaman (bir ksrlk ara dneminden sonra) aileler yeniden bylelerini karmaya balar.' (Cope).

kinci Kitap

129

ak, Alkibiades'in ya da Dionysios'un torunlar gibi deli tipten bir karaktere; salam bir kuak, Kimon, Perikles ve Sokrates'in torun- 3 lar gibi ahmak ve uyuuk bir tipe doru yozlar.

(> Zenginliin yaratt karakter tipi herkesin grecei kadar yzeydedir. Varlkl kimseler kstah ve kibirlidirler; ellerindeki zenginlik onlarn anlaylarn etkiler; var olan her iyi eye sahipmi gibi hissederler kendilerini; zenginlik, baka her ey iin bir tr ldeer olur, bu yzden de parann satn alamayaca bir ey olma- *39ia dn dnrler. Lkse ve gsterie dkndrler; iinde yaadklar lks, gz nne serdikleri refah yznden lkse dkndrler; gsterie dkn ve bayadrlar, nk dier insanlarnki gibi onlarn kafalar da, usule uygun olarak, sevgilerinin ve hayranlklarnn nesnesi ile meguldr; bir de dier insanlarn mutlu- 5 luk fikirlerinin kendilerininkinin ayn olduunu sanrlar. Aslnda bu biimde etkilenmeleri olduka doaldr; nk paranz varsa, her zaman sizden para istemeye gelen birok insan olacaktr. Simonides'in/49' zenginlemenin mi, yoksa akll bir insan olmann daha iyi olduunu soran Hiero'nun*50' karsna yant olarak, akll insanlara zengin insanlar zerine syledikleri bunu anlatr bize: "Elbette 10 zengin olmak" demiti, "nk bakyorum da akll insanlar btn gnlerini zenginlerin kaplarnda geiriyor." Zenginler, ayrca, kamu grevleri almaya layk insanlar olarak grrler kendilerini; nk byle bir greve hak ileri srebilmek iin gereken eylere kendilerinin zaten sahip olduunu dnrler. Bir tek szckle, zenginliin ortaya kard karakter tipi, refah iinde bir budala tipidir. Aslnda yeni zenginlerle eskiden beri zengin olanlar arasnda bir ayrm vardr: yeni zenginler, abartl ve aslnda daha kt bir biimde anlatlan kt niteliklerin hepsine sahiptirler - yeni zengin olmak, deyim yerindeyse, bolluk iinde cehalet anlamna gelir. Bakalarna yaptklar ktlkler, kurbanlarn yaralamak anlamna gelmeyip, kstahlktan ya da canlarnn istediini eyi yapmak istemelerindendir, saldr ya da zina ile sonulanan ktlklerde olduu gibi.

7 Erke \power-iktidar -.N.] gelince: burada' da, erkin ortaya kard- 20 karakter tipinin ounlukla yeteri kadar ak olduu sylenebi-

49) [Koral lirikler airi.] 50) [Syrakusa tiran, Simonides yaamnn son yllarn onun sarayndan geirdi.]

130 -

Retorik

lir. Bu tipin baz eleri zengin tiple ayndr, tekilerse ondan daha iyi. ktidarda olanlar karakter olarak zenginlerden daha hrsl ve daha erkek tipindedirler, nk erklerinin kendilerine yapma iznini verdii byk iler yapma zlemindedirler. Sorumluluk onlan 25 daha ciddi yapar: kendi konumlarnn iine giren grevlerden dikkatlerini ayrmamalar gerekir. Kibirli olmaktan ok arbaldrlar, nk kendilerine gsterilen sayg, arballk, dolaysyla lmllk ilham eder - arballk, kibirli olmann lml ve uygun bir biimidir. Bakalarna ktlk ederlerse, kk deil de byk lde bir ktlk olur bu. 30 yi Yazg [ansllk - .N.], bir ksmnda, biraz nce tanmlanan koullara'51' giren karakter tiplerini yaratr, nk bu koullar aslnda, aa yukar, ok nemli olarak grlen ansllk trleridir. u da eklenmelidir ki, ansllk bizi aile mutluluu ve bedensel si39 b tnlkler yolunda mmkn olan her eyi kazanmaya gtrr.'52' Gerekten de insanlar daha marur, daha pervasz yapar; fakat buna giden olaanst bir nitelik vardr - kendilerini ilahi erke adama ve sayg; bu gce inanrlar, nk gerekte ans sonucu meydana gelen olaylar buna balarlar. Ya'53' ya da yazg'54' farkllklarna uygun den karakter tip5 lerinin anlatmn burada bitirebiliriz; nk bu tanmlananlarn tersi tiplere, yani yoksul, talihsiz ve gsz insanlara ulaabilmek iin yalnzca zt niteliklerin neler olduunu sormamz yetecektir.

nandrc konumann amac, kararlara gtrmektir. (Bir eyi biliyorsak ve hakknda karar vermisek, onun hakknda daha fazla konumann yarar yoktur.) Bir insan davranlar yznden paylar10 ken ya da grlerini deitirmeye alrken olduu gibi bir tek kiiye hitap ediyor olsanz bile bu byledir: o tek kii, birok yargtan biriymi kadar sizin 'yarg'nzdr; sz uzatmadan diyebiliriz ki, inandrmak zorunda olduunuz kimse, sizin yargcnzdr. Gerek bir muhalife mi yoksa yalnzca bir neriye mi kar ktnz 15 da nemli deildir; bu son durumda da konumay kullanmak ve kar kantlar ykmak zorundayzdr, ve bunlara gerek bir muhalife saldrmamz gereken ekilde saldrrz. Bu ilkemiz tren konumalar iin de geerlidir; byle bir konumann yapld 'seyirciler'e bu konumann yarglanym gibi davranlr. Bununla birlik51) 52) 53) 54) yani soy-sop, zenginlik ve g. Bkz. 1360b 19-23. ii,bb. 12-14. ,bb. 15-17.

kinci Kitap

131

te, genel olarak sylersek, tam anlamyla yarg diye adlandrlabilecek tek kii, bir kamusal anlamazlkta sorun hakknda karar veren kiidir; yani, davalarda ve politik tartmalarda; her ikisinin de, . hakknda karar verilecek sorunlar vardr. Politik sylev zerine olan blmde, farkl ynetim yaplarm belirleyen karakter tipleri- 20 ne ilikin bir aklama verilmiti.'55' i Konumalara nasl ve hangi yoldan ahlaki bir zellik verilebilecei tam olarak ortaya konmu saylabilir artk. Sylevin ana blmlerinden her birinin, daha nce grdmz gibi t56' ayr ayr amalan vardr. Her blmle ilgili olarak kantlarmz dayandracamz, herkese kabul edilen grleri ve i uerileri not etmitik - politik konumalarda,'57) trensel konuma- 25 larda,'58 ' ve adli konumalarda.'59'Daha sonra gerekli ahlaki zellimin konumalara hangi yollarla verileceini btnyle saptamtk.'60' imdi btn sylevlerde ortak olarak bulunan kantlar taramay srdreceiz. Btn hatipler kendi zel kantlama yollarndan baka, rnein, Olanakl ve. Olanaksz konusunu kullanmak, bir eyin meydana gelmi olduunu ya da ilerde meydana f,leceini gstermeye almak zorundadr. Yine, Byklk konu- 30 u da btn sylevlerce ortak bir konudur; hepimiz, ister politik, i sler vg ya da saldr konumalar yapyor olalm, isterse mahke melerde birini suluyor ya da savunuyor olalm, eyler'in grndklerinden daha byk ya da daha kk olduklarn tartmak, kantlamak zorundayzdr. Bu konular zmledikten sonra, 'rluk tasm' ve 'rnek' yoluyla, k noktamz olan tasary btnleyeceini umduumuz eyi de eklemek yoluyla, tartmann genel 1392 ilkeleri zerinde syleyebileceklerimizi syleyeceiz. Yukarda ad )',een genel kant yollarndan, Yceltme ile ilgili olan -daha nce de sylendii gibi' 61'- tren konumalarna en uygun olandr; < iemile ilgili olan, gerekli kararn daima gemie ait olduu adli 5 konumalara; Olanakllk ve Gelecekle ilgili olanysa politik konumalara en uygun olandr.

"M )nce Olanakl ve Olanakszdan sz edelim. unlar tartlabilir rnein: Bir kartlar iftinden birisi iin olmas mmkn olan ey
'.') i, b. 8. .(.) i, b. 3. '/) i, bb. 4-8. M) i, b. 9. :>')) i, bb. 10-14. MI)[ii, bb. 1-18.] (.!) i, b .9. [1368a 10 vd.]

132 -

Retorik

xo teki iin de mmkndr: rnein, eer bir insan saaltlabiliyorsa, hastalanabilir de; nk her iki kart da, kart olduklar srece, ayn derecede mmkndr. Benzer iki eyden biri mmknse, teki de yledir. ki eyden zor olan mmknse, kolay olan da yledir. Eer bir ey iyi ve gzel bir biimde oluabiliyorsa, genel olarak da oluabilir; rnein, bir ev, gzel bir evden daha kolaylkla var olabilir. Eer bir eyin balangc olabiliyorsa, sonu da olabilir; nk imknsz olan hibir ey meydana gelmez, ya da meydana gelmeye balayamaz; rnein, bir karenin kegeninin kenaryla orantll diye bir ey ne olabilir ne de olmaya balayabilir. Eer son mmknse, balang da mmkndr; nk olan btn ey20 lerin bir balangc vardr. Eer bir eyin z ya da dou srasna gre sonras olabiliyorsa, ncesi de olabilir: yani bir adam var olabiliyorsa, bir ok da var olabilir, nk ocuk dou srasnda daha nce gelir; ve bir ocuk olabiliyorsa, bir adam da olabilir, nk adam da ilktir.'62' Sevilmesi ya da arzu edilmesi doal olan eyler 25 mmkndr; nk kural olarak hi kimse imknszlklar sevmez, arzu etmez. Herhangi bir bilimin ya da sanatn nesnesi olan eyler mmkndr ve vardr ya da var olabilir. Yaratlmasnda ilk adm insanlara, ya da gcmzle, zerlerindeki kontrolumuzla veya dostluumuz yoluyla onu yaratmaya zorlayacamz ya da ikna edeceimiz eylere bal olan her ey mmkndr. Paralarn 3 mmkn olduu yerde btn de mmkndr; btnn mmkn olduu durumda paralar zaten mmkndr. nk eer ndeki 1392k yark, parman girecei yer ve st deri yaplabiliyorsa, ayakkab da yaplabilir; eer ayakkab yaplabiliyorsa, ndeki yark da, parmak girecek yer de yaplabilir. Btn bir cins, olabilen bir eyse, trler de olabilir: rnein, bir yelkenli tekne yaplabiliyorsa, bir kadrga da yaplabilir; eer bir kadrga yaplabiliyorsa, bir yelkenli tekne de yaplabilir. Varlklar birbirine bal iki eyden biri mm5 knse, teki de mmkndr; rnein, 'ift' mmknse, 'yarm' da; 'yarm' mmknse 'ift' de mmkndr. Eer bir ey sanatsz ya da hazrlksz retilebiliyorsa, sanatn titizlikle uygulanmasyla daha da byk bir kesinlikle retilebilir. Agathon'un syledii gibi: Baz eylere sanatla ulamamz gerekir, Dierleri yazg ya da ansla elde edilir S63)
10

Eer bir ey, daha aadaki, daha zayf ve daha ahmak insanlarca
62) Yani, z bakmndan... 63) [Tragedya yazan Agathon'dan.]

kinci Kitap

133

mmknse, bunlarn ztlan iin haydi haydi mmkndr; rnein, Isokrates, Euthynos'un bulmu olduu bir eyi kendisinin kefedememesinin garip bir ey olacan sylemiti.'64' Olanakszla gelince, yukarda belirtilen kantlarn ztlann almak yoluyla istediimiz eyi aklkla elde edebiliriz. Gemi Olgu ile ilgili sorulara da u biimlerde baklabilir: nce, iki eyden, olasl daha az olan meydana gelmise, daha l5 ok olas olann da meydana gelmi olmas gerekir. Genellikle bir baka eyi izleyen bir ey meydana gelmise, o zaman o baka ey de meydana gelmitir; rnein, bir insan bir eyi unutmusa, onu renmi de demektir. Bir insann bir eyi yapma gc ve arzusu var idiyse, onu yapmtr; nk herkes yapmak istedii eyi yapabilecek frsat bulduunda onu gerekten yapar, hibir ey onu 20 durduramaz. Dahas, insan sz konusu eyi yapmtr, nk bunu ya istemi ve hibir d etken onu nleyememitir; ya onu yapacak f,c vardr ve o srada fkelidir; ya da onu yapacak gc vardr ve yapmaya azimlidir - nk insanlar kural gerei, ellerinden geldii srece, ok istedikleri eyi yaparlar; kt insanlar kendilerini kontrol edemediklerinden, iyi insanlarsa yrekleri iyi eylere dnk olduu iin. Yine bir ey, 'olacak idiyse' olmutur; bir insan 25 bir eyi 'yapacak idiyse' yapmtr, nk niyetin yerine getirilmi olmas olasdr. Bir ey, doal olarak bir baka eyden nce ya da o .1 mala meydana gelmise, teki ey de meydana gelmitir; rnein, imek akmsa, gk de grlemitir; eer bir ie giriilmise, yaplmtr. Bir ey doal olarak bir baka eyden sonra ya da onun olmas amacyla olmusa, o zaman teki ey de (nce olan, ya da 30 bu amala olan) olmutur; rnein, gk grlemise, imek de akmtr; bir i yapldysa, ona giriilmitir. Btn bu ardllklardan bazlar kanlmazdr, bazlarysa yalnzca sradan. Herhangi bir eyin olmadna degin kantlar, yukarda sralananlarn ztlan dnlmek yoluyla aka bulunabilir. Gelecek Olgu ile ilgili sorularn nasl tartlaca ayn dn- 1393a elerden kanlabilir: Bir ey, onu yapma gc ve istei varsa yaplacaktr; ya da onu yapma gcyle birlikte sonucu kar bir zlem ya da bir fke, bir tahmin, bir giriim varsa. Bu durumlarda, insan gerekten bir giriimde bulunmusa, hatta ilerde yapmay dnmse o ey yaplacak demektir - nk genellikle bizim yapmay 5 dnmediimiz eyde ok yapmay dndmz ey olur. Kendisinden nce olan doal bir ey varsa, o ey de olacak demektir; rnein, bulutlar toplanyorsa, yamur yaacak demektir. Bir
64) Bkz. Isokrates. xviii, 15.

134 -

Retorik

sonuca giden yollar ortaya kmsa o sonu da oluacak demektir; rnein, eer temel varsa, bir ev de olacaktr. eylerin Bykl ve Kkl, daha byk ve daha ko k ey, ve genellikle byk ve kk eyler hakkndaki kantlar iin izlenecek yolu imdiye kadar sylediimiz eyler gsterecektir bize. Tartma sylevi zerinde dururken, eitli eylerin greceli byklnden, genellikle daha byk ve daha kkten sz etmitik.'65) Dolaysyla her sylev tipinde sz konusu ama, bir tr iyi olduuna gre -ister yarar, ister soyluluk, isterse adalet olsun 2o bu- her hatibin yceltme gerelerini bu kanallardan elde edecei aktr. Bunun tesine gemek, byklk ve stnlk zerine soyut yasalar koymaya almak, bir erei olmadan tartmak demektir; pratik yaamda belli olgular genellemelerden daha nemlidir. Olanakllk ve tersi, gemi ya da gelecek olgu, eylerin greceli bykl zerine yeteri kadar ey syledik.

Hitabetle ilgili zel kant ekillerini tarttmza gre, bunun ar- 20 dmdan, btn hitabet trlerince ortak biimleri ele almamz gerekir. Bunlar 'rnek' ve 'rtk Tasm' olmak zere iki trdr; nk 'Maksim'rtk tasmn bir parasdr.'66) 25 . nce rneklerle kantlamay ele alacaz, nk rnekte, uslamlamann temeli olan tmevarm zellii vardr. Kantn bu eklinin iki tr var: biri, gerek gemi olgularn anlmas, tekiyse olgularn konumac tarafndan icat edilmesi. Bu sonuncunun da iki tr vardr: betimleyici koutluk ve hayvan masallar (rnein, 3 Aisopos'un masallar, ya da Libya masallar). Gerek olgularn anlmasna bir rnek olarak unu alalm: Konumac yle syleyebilir: "Pers kralna kar savaa hazrlanmal ve onun Msr' dize getir1393b meine izin vermemeliyiz. nk baba Dareisos Msr' ele geirinceye kadar Ege Denizini aamad; ama onu ele geirir geirmez denizi at. Yine Kserkses, Msr' ele geirinceye kadar bize saldramad, ama onu ele geirir geirmez denizi at. Dolaysyla bugnk kral Msr' ele geirirse, o da denizi aacaktr, bu yzden buna izin vermemeliyiz." Betimleyici kout, Sokrates'in kulland kant trdr: rne5 in, "Kamu grevlileri kura ile seilmemelidir. Atletlerden yarmaya uygun olanlarn seilmesi yerine kura ile atlet seilmesine benzer bu: ya da bir geminin tayfalar arasnda bir dmenci semek
65) i, b.7. 66) yani, (bazlarnn sand gibi) nc bir ana tr deil. Bkz. 1394a27-9.

kinci Kitap

135

iin kuraya bavurmak gibi, sanki, dmeni kullanmasn bilen adam deil de kura kime derse onu almak zorundaymz gibi." Stesikhoros'un'67) Phalaris'68) zerine masal ile Aisopos'un sevilen nderin savunulmas masal, hayvan masallarna rneklerdir. Himera halk Phalaris'i askeri diktatr yapp da ona bir muhafz 10 vermeye kalknca, Stesikhoros uzun bir konumayla onlara, tamam srf kendine ait bir otla olan atn masaln anlatr. O srada bir erkek domuz gelir ve onun otlanda yaylmaya balar. Domuzdan hncn almak isteyen at, adamn birine bu konuda kendisine yar- 15 dim edip edemeyeceini sorar. Adam der ki, "Sana gem vurmama ve elimde karglarla srtna binmeme izin verirsen, yardm ederim." At raz olur ve adam srtna biner; ama at, domuzdan hncn alacakken adamn klesi olduunu anlar. "Siz de," diye srdrr 2 masaln. Stesikhoros, "dmanlarnzdan cn almak isterken atn yazgsna dmemeye dikkat edin. Phalaris'i askeri diktatr yapmakla daha imdiden gemi aznza taktrdnz. Ona bir muhafz vererek srtnza binmesine izin verirseniz, daha o an onun klesi olursunuz." Aisopos, Samos'taki meclis nnde, lm cezas ile yarglanmakta olan sevilen bir nderi savunurken u yky anlatr: Bir tilki bir nehri geerken kayalarn arasnda bir delie srklenir; 25 oradan kurtulamad iin de, uzun sre, srtna yapm olan pire srsnden ekmedii kalmaz. Oralarda babo dolamakta olan bir kirpi, tilkiyi farkeder; ona acyarak pireleri srtndan kovup koyamayacan sorar. Ama tilki bu yardm nerisini kabul etmez; kirpi nedenini sorduunda u yant verir ona: "Bu pireler u anda bana doymu durumdalar, fazla da kan emmiyorlar; sen onlar ko- 30 varsan, itah yerinde bakalar gelir ve kalan kanm emer." "yleyse, Samoslular," der Aisopos, "mvekkilim bundan daha fazla zarar veremez size, zaten zengin biri. Ama onu ldrrseniz, henz zengin olmayan bakalar gelir, alar rpar ve hazinenizi tam- i394a takr eder." Hayvan masallar halk toplantlarnda verilen sylevler iin uygundur; bir stnlkleri de vardr - yaratlmalar nispeten kolaydr; oysa gerek gemi olaylar arasnda koutluklar bulmak zordur. Aslnda tpk betimleyici koutluklar kurar gibi kurarsnz 5 onlar: gereken tek ey, rneksemenizi [analogy -.N.] dnerek bulma gcdr, entelektel eitimle gelitirilen bir gtr bu da. Ama hayvan masallar dzerek koutluklar salamak daha kolay
67) [.. 640-55 yllarnda yaam, ilk koral lirik airlerinden biri.] 68) 6. yzylda zalimliiyle nl Akragas tiran.

136 -

Retorik

olmasna karn, politik konumacnn bunlar gerekten bir zamanlar olmu olan eyleri rnek vererek salamas daha da deerlidir, nk gelecek, birok bakmdan, gemi ne ise o olacaktr. rtk tasmla kant ileri srmenin mmkn olmad yerde, 10 amacmz bu rnek yntemiyle ortaya koymal ve dinleyenleri bu yolla inandrmalyz. rtk tasmla tartabiliyorsak, rneklerimizi daha sonraki ek kantlar olarak kullanmalyz. rnekler rtk tasmlardan nce gelmemelidir; bu, tartmaya bir tmevarm havas verecektir, bu ise konuma yapma koullarna pek uygun deildir.'69) rnekler rtk tasmlardan sonra gelirse olaya aklk getiren tank etkisine sahip olurlar, bu da her zaman ie yarar. Ayn x5 nedenden dolay, rneklerinizi bata veriyorsanz ok sayda rnek vermelisiniz; sona koyarsanz, bir tek rnek yeterlidir; bir tek tank bile olsa, eer iyi biri ise, ie yarar. rnekle tartmann ka eit olduunu, nasl ve nerede kullanlacaklarn aklam bulunuyoruz.

imdi hangi konu ve durumlarda, hangi tr konumac iin, ko20 numann bir blmn uygun bir biimde oluturacan grmek zere Maksimlerin kullanmna geliyoruz. Maksimi tanmladmzda bunlar da ak bir biimde ortaya kacaktr. Maksim, phikrates'in karakteri'70) gibi zel bir olgu hakknda deil de, genel trden bir ifadedir; rastgele her konu zerine deil de -rnein, 'doru, erinin tersidir', bir Maksim deildir- ancak pratik davran so25 runlar, seilecek ya da kanlacak davran yollar zerine bir ifadedir. mdi, bir rtk tasm, bu tr pratik konularla ilgili bir tasmdr. Dolaysyla rtk tasmlarn, tartmann kalan ksmndan ayr olarak dnlen ncllerinin ya da sonularnn birer Maksim olduu, yaklak olarak dorudur. rnein: Zeks yerinde bir insan hibir zaman Arkadalarndan daha akll yetitirmemen oullarn.'71> Burada bir Maksim var; buna bir neden ya da aklama ekleyin, bir rtk tasm kar ortaya; yle:

30

69) Belki de, 'kk bir dinleyici kitlesi karsnda olmak dnda, usta sylevcilere uygun dmez.' 70) [Bkz. 13653 28.] 71) Euripides, Medcia, 295.

kinci Kitap

137

Onlar tembelletirir bu; bir de Kin ve kskanlk devirirler ehirdeS71>

Her eyde ii yolunda insan yoktur<73> ve imizde bir tek insan yok ki zgr olsun birer Maksimdir; ama bu sonuncuyu aadaki ile birlikte alrsak 5 bir rtk tasmdr: nk herkes ya parann ya da talihin klesidirS74' Maksimin bu tanmlamasndan, drt tr maksim olduu sonucu kar. lk olarak, maksimin, bir btnleyicisi olabilir de, olmayabilir de. fadenin paradoksal'75' ya da tartlabilir olduu yerde tant 10 gerekir; ifadenin paradoksal bir ey iermedii yerde herhangi bir tamamlayc gerekmez, ya dile getirilen gr zaten bilinen bir hakikat olduu iin, rnein: Bir insan iin en byk lutuf, bana gre, salktr. W cmlesinde dile getirilen ey genel bir kandr; ya da, gr ifade edilir edilmez, anlam apak ortadadr, rnein: Ebedi olanndan baka gerek ak yokturS7r> Yannda bir ek de bulunan Maksimlerden bazlar rtk tasmm paralardr, rnein: Zeks yerinde bir insan hibir zaman... vb.(78
72) 73) 74) 75) 76) 77) 78) Agy. 297. Euripides'ten, 66i, N2 Euripides, Hekba, 864 vd. artc, rktc, ortodoks olmayan. Epikharmos'tan olabilir. Euripides, Troades, 1051. Euripides,Medeia, 295.

138 -

Retorik

tekiler, rtk tasmlann temel zelliini tar, fakat rtk tasmlann paras olarak ifade edilmez; bu sonuncular en iyileri saylr; 20 dile getirilen grn nedeni yalnzca ima olarak verilir burada, rnein:

Ey lml insan, lmsz fke emzirme gsnde J79)

'Gsnde sim olur: lml buna fke eklenen emzirmek 'ey lml doru insan' deildir' szleri dersek bize bir nedeni Makveri-

yordur. Aym ey u szlerde de var:

lml yaratklar lmsz deil lml dnceler tamaldr.^

Btn bu sylediklerimiz, ka tr Maksim olduunu, bu eitli 25 trlerin hangi konulara uygun dtn gsteriyor bize. Tartmal ya da paradoksal grler dile getiriyorlarsa tamamlayc olmadan verilmemelidirler; bu durumda, ya nce tamamlaycy koyup bu sonutan bir Maksim karmamz gerekir: rnein, 'Bana 30 gre, hem halk tarafndan sevilmemek hem de tembellik arzu edilir bir ey olmad iin, eitimli olmamak daha iyidir' diyebilirsiniz; ya da bunu daha nce sylersiniz, daha sonra da ilk cmleyi eklersiniz. Bir ifadenin, paradoksal olmad halde ak ak doru olmad yerde, neden, olabildiince ksa bir ekilde eklenmelidir. Bu gibi durumlarda hem zl [laconic -.N.] hem de bilmecemsi deyiler uygundur: rnein, birisi, Stesikhoros'un Lokrislilere sylei395 a diklerini syleyebilir: 'Austosbceklerinin yerde tmesini istemiyorsan, kstahlktan kan.' Maksimlerin neyimli k 5 gen almaz; lamaya, olduu bir insann ve da sonra yalnzca konular insann hibir onlar yallar ele bunlar tarafndan -yk ve konumacnn uygun anlatr olur. gibidenyakk parayeterinalrken kullanlmas olmad zel

kullanmas Ky

deneyimi

eylerde

kullanlmasysa Maksimler

budalalk

terbiyesizliktir:

delikanllarnn

aklamaya

dknlklerinin

ce kantlad bir gerektir bu. Dinleyicilerimizde dehet ve fke duygular uyandrmaya alrken, bir eyin, yle olmad halde, evrensel gerek olduunu sylemek en uygunudur; zellikle de sze balarken ya da olgular 10 kantlandktan sonra. nsann amacna uyuyorsa, harclem, sra-

79) [Hangi tragedyadan olduu saptanamad.] 80) Epikharmos? 81) [Bkz. 1393b 9]... Dman aalan keserse austosbcekleri yerde avldamak zorunda kalr.

kinci Kitap

139

dan Maksimler bile kullanlabilir; srf sradan olduklar iin herkese uygun der, dolaysyla da gerek olarak kabul edilirler. rnein, adamlarn, bilicilerden uygun kehanetler almadan, tehlikeli bir ie atlmaya aran biri u szleri tekrarlayabilir:

Bir tektir en doru belirti, o da der yurdunu savun2)

Ya da onlar kendilerinden daha byk bir gce saldrmaya ar-

yorsa:

Sava tanrs herkes iin birS83' 15

Ya da insanlar, dmanlarnn susuz ocuklarn yok etmeye k-

krtyorsa:

Kim ki babay ldrr de intikam almas iin oullarn sa brakr, delinin biridir.1184)
Baz z.'85 ' cesini mal gibi caksnz dimizi olsayd, hibir rann'86' insanlarn tir. Ahlak olmaldr. 'Dostlarmza, dostlarmz u
82) 83) 84) 85) 86)

ataszleri Eer olmu -

de

Maksimdir, ya ters fkeli da

rnein sizin bir

'Attikal coku bil' ya

bir

komu'

atasdn-

dinleyicilerinizin deyilere rnein den bir ordu

karakteriniz da

hakkndaki alayacaksa, 'arya

ykseltecek deyileri bilmemiz zaman diyen sizin dersi, Bu

gl

kamunun kama' 20 kanmaya'Kenbilmi

('kendini konumac

kastediyorum) gerektii bir doru

Maksimler deildir: komutan rnein, gitmek kendi gelecekteki hakkndaki

sylemekten pekl bu unu insan

diyebilir: kendini uygun

kendisinin

olmaya

olduunu gelecekteki gibi demek, dav25

dnemezdi.' dmanlarnzaysa deyiin

'Bize

dostlarnza dostlarnz deiliz' ksmen her dncesini eklemeliyiz:

dmanlarnz,

ardndan

zorunda biemiyle

karakteriniz maksimimizin olamyorsa, bize

ykseltecekima zaman edilmi rnein, bizim sonra ta- 30

kendi nerdii gibi

nedenimizi gibi deil,

deyiinin olarak

kalacakm

davranmalyz'

dedikten bir

eklemeniz gerekir: 'nk

bunun dnda

bir tavr, haince

vr olur'; ya da unu: 'Bu deyii kabul etmiyorum ben. Gerek bir

llyada, xii, 243. Agy. xviii. 309. Bkz. i, b. 15,1376 7. ['Attikal bir komu'vesveseli bir komudur.] Bkz. ii, b. 13,138*> 23-5.

dost, ben:

dostuna yine kt

sonsuza ' an

kadar bir

dostu nefret bir

olarak deyiini duymaya

kalacakm de uygun mecburuz" yarar

gibi diye da,

davrande ko-

maldr';

"arya

kama"

bulmuyorum

insanlara

nuacaksnz. Maksimlerin rinin bir imi, da sim zel hakikat ayn gstererek genel bir eyin eer konumacya baaryla noksanlna gerekli ve baka byk kendileevrensel holanan istedimakinanvar'ozenebulacamz gibi, durumlarda olarak zek zamanda, ifadedir, genel bir 'Komudan daha savunduklar dile baldr. maksimleri nce de herhangi sylendiini komular can bir skc ya birey olur hatip, konular, da ayn nemli bir nk salam eitleri, bir yle bir gibi Daha ahlaki dile dnceleri, getirdiini Bununla nasl bir da ne arayp zel kt olamaz' mu' bu onun, demek

iitmekten

dinleyicilerin

aklayacam.

Daha insanlar

sylediimiz iitmekten

balamda ocuklar ya diyen da

dklar rnein, sa, cuk ayn rinde ler ki r

terimlerle kt daha byk

holanrlar;

adamn

kendisine, sahibi

olmaktan

delilik

birisiyle

dncede gerekten olduunu ayn da

olacaktr. gr sahibi etmeli, genel bir bu bir biri her

Dolaysyla olduklar daha sonra

dinleyicilerinin, grlerin konular bir

tahmin

zerindeMaksim yaraAhlaki vardr:

dnceleri var: de maksim, daima

hakikatler budur. konumaya etkiyi

getirmelidir. baka verir. zellik ki, uygun zellik onlarn

kullanmann amacn maksimler ahlak gsterir. kusursuzsa,

yararlarndan olduu genel

apak ilkelerinin

konumada yaratr, karakteri yaps, ilanyla onun

ahlaki

sylenmesi, maksimler olarak kullanm

edeerdir;

konumacy, Maksimler

ahlaki

insan

zerine,

ve yararlar hakknda syleyeceimiz bu kadar.

imdi la bir

rtk soruya, daha

tasmlara onlarn nce

geliyoruz; genel bir iinde

konuya, bir

onlarn olan ve iin, tasmla

en

uygun

bir ve

yolfarkl byle tasm uzar gir-

nasl

aranaca rtk farklara gerilere yoksa harcam

zerine tasmn da

dnceyle olduu

balayacak kantlama hangi

somutlaacak tasm rtk Bunun gerekiyor,

yollarna

geeceiz. olduu n ve fazla arasndaki

anlamda

belirtilmiti.'87) deinmitik. sonucumuza nnde gtrmememiz gz

diyalektiin onun tartmamz da

uslamlamas-

yoksa

belirsizlik

dourur: oluruz.

gtren eyleri dinleyicilere

basamaklara yineleyerek seslenirken,

memeliyiz, bouna

olan

szlerimizi eitim-

Halktan

siz olanlar eitim grmlerden daha etkili yapan da bu basitliktir

87) i, b. 2,135^> 3,1357a 16.

kinci Kitap

141

- airlerin'88' de dedii gibi, 'kalabaln kulana daha bir ekici gelir sylenenler'. Eitimli insanlar kapsaml genel ilkeler sergiler- 30 1er; eitimsiz insanlar tartmay herkesin bildii eylerden balatrlar ve aka belli olan sonular karrlar. Bunun iin, herkese kabul edilen rastgele her fikirden deil, sadece tanmlam olduklarmzdan yola kmalyz - yani, yarglarmzn ya da onlarn yete- 1396 s neklerini kabul ettii kimselerin kabul ettiklerinden; ayrca, yarglarmzn hepsinin deilse bile ounun kafasnda, ileri srlen fi- > kirlerin gerekten de bu trden olduu zerinde herhangi bir kuku olmamaldr. Ayn zamanda, kantlarmz kesinlikler zerine olduu kadar olaslklar zerine de dayamalyz. lk riyle, deilse mz rn si r, mi anmsamamz baka ya da gereken bir budur. konuyla Yoksa m, Tartmamz ilgili olsun, degin elimizde ki, gc kimler hangi eyleri nasl neler uygun Ayn dv ister kamu ileko5 hepsini karacaAtinallaher geliriki10 AtiSada veya vebi15 isterse bile herhangi zerinde olgularn kantlar rnein, m, yoksa olduunu; savalar

nuacamz

tartacamz bilmeliyiz. Demek gc deniz olmaz.

konuya istiyorum kara kadar benzeri

bazlarn bu gcn

gerelerimiz olduunu; ne kadar

gcn,

dostlarnn, olduunu; neler sava, ya

dmanlarnn bugne ve da

lerinin nallara lamis'teki buna liriz? iler makta ek net, kt ya

yaptkla-

baarlarnn savaa deniz

olduunu ya da

bilmezsek, tleriz? ya yaptklar nasl den ilkeye soylu hakknda,

gitmelerini [Herakles olgular ya da kart vg,

gitmemelerini -.N.] ey iin

Maraton'daki bir

Herakleidai'89' benzer Her -gerek olduu da kle barbarlar iler.

Oullar vlenlerin hayalitrden

hakknda

bilmezsek, kurulur. zerine uygun Helen

onlar

trl da

saygnlna

zerine olgular alr: da buna da

dayanarak, saldr-geriha20 olan ister insan, 25 ileri

aalamalar

kurulur: aalk zgrl aleyhte ister dava

hatip, davasna

kimselerin hayali(Aegina/90' edilmesi, davayla hi

saygnszlna Potidaea,'91 ' ya vb.) ayn var etmez; ister

bulmaya

karsnda ey:

yiit

badaayor, bir

klarnn savunuyor gerekir. ister bir Diyelim

benzer olan ayn ya

belgeleri dikkat

Mahkeme olalm, ister olsun salk

salonunda ilgili fark

olgulara Atinallar, eyi da

etmemiz zorundayz.

Konu tanr ki,

Lakedaimonlular, vereceimiz,

ister

yapmak

veceimiz

ayplayacamz,

sulayacamz ya da savunacamz kii Akhilleus olsun; burada

88) Bkz. Euripides, Hippolytos, 989. 89) [Bunlar Atinallarn kentleriyle ve atalaryla vndklerinde ad geen tarihsel ve sylencesel savlardan bazlardr.] 90) Bkz. Thukid. ii. 27; iv. 57. 91) Bkz. Thukid. ii. 70.

142 da, duu yacak dolay 30 ve ya

139gb

Retorik gerek soylu olalm, ya ya da da ya ey hayali, aalk da gelen olup bir olgular kar btn olmad olgularla kimsenin, bir temel ortaya her da eyi olgular ele almalyz; dolay ya olalm, iin sorusunu balamamz kantlan deil, ister da o kiiyi, vecek, yapm ister bunlar bu. nce ol-

ilerden hakl savunacak

sulaol-

bakalarna

haksz geerlidir ele

davranlarndan rnein, adalet golsun bu olilgili konu'da

sulayacak iyi ki, bir ilgili

gerelerimiz alrken, O

maldr. iyilikle da

Aklnza

konular

adaletin rrz

gerek herhangi

gerekir. kesinlikle tek

zaman

herhangi

inandrc yolunun tant da, konuyla

olmasn, onun baka

tantlamasnn ancak

duunu

grrz: iin bir

btn

eldeki olarak,

olanlar ma'dan da rekir; tipten belirsiz umuz la k

bir yolla

oluturabilir; karlamaz. nce,

zaten Sonu elimizde,

Topika

grld bundan kantlar deil, konuya ne

gibi/92) sonra ama ilikin kadar ve kantlar nk derecede de iin o ilgili,

eyden

ortaya

kabilecek iin ve o ayn belli oldukonuynkoo

5 ve ele alnmas uygun sorulara ait bir seri seme kantlar olmas geortaya ktka zerinde olgulardan ok ne kant kadar o kant zel gereksinmeler el yordamyla ve o ilgili ait da dnp karmamz gncel ok gerekir;

gzlerimizi olabildiince gncel bunlar 'Sradan' bir bu bu ki,

konumak ayrmakszm toplamaya davamz yakndan

zorunda alarak: kadar

yakndan elimizde

olursa,

10 lay
kadar, olduklar Troya

tantlarz; sradan grlr.

konuyla de insan gibi tr

olursa,

deil

yalnzca ya da

konumaya Akhilleus ya birok zel en olan olmas olan imdi ('Temel

kantlar vglerini nk iin de kadar yalnzolan sefere vb. tasmtasmlatasm ki tr tr, taarazorun-

derken, eyler

rnein baka

kastediyorum: seferine o dorudur,

yan-tanrdr, Akhilleus'a olan nlemi insan ilgili var. eyi

katlmtr:

kimse olgular

vgler gerkli

olduu cesuru ve

15
ca

Diomede'ye Akhilleus

yaplabilir. geerli sefere karaya

Burada olanlardr:

Troyallarn gen

Hektor'u, Kyknos'u katlmaya

Yunanllarn ldrmesi, da, yeminle seilen

kmasn en bal

yaralanmaz

katlan

olmamas... rtk rtk rtk

20
rn

Burada seme deiik

kantlama gibi bir yolu' ileri da ya ilk ile

yollaryla ilkemiz ayn

lardan snf' 25 dayz. birini smsal

yapmak temel

snflan

zerinde

duracaz.

derken, tasm tr Bir

'kantlama olduunu olumlu yanl

kastediyorum.) balamak tantlar; arasndaki

rtk

srerek olumsuz gsterir. ile

balayacaz, nermeyi ki tr

teki fark,

rtr, tant

olduunu

[syllogistic

proof-.N.]

diyalektikteki

rtme

sndaki farkn ayndr. Tantlayc rtk tasm, birbirine uygun

92) Bkz. Top. i, b. 14.

kinci Kitap

nermelerin birlemesiyle oluur; rtc rtk tasmsa birbirine uygun olamayan nermelerin birlemesiyle. imdi eitli durumlara uygun nermeleri semi olduumuza gre, ele almmas yararl ya da zorunlu olan eitli zel konular iin 30 kantlama yollarna sahip olduumuz sylenebilir. Aslmda, iyi ile kt, soylu ile aa, adalet ile adaletsizlik zerine rtk tasmlara; bir de, karakter tipleri, cokular ve ahlaki nitelikler zerine olan rtk tasmlara uygulanabilecek kantlama yollarm daha nce aratrmtk.'93' imdi de, farkl ve daha genel bir gr asmdan tm 1397s konuyla ilgili baz olgular yakalamaya alalm. Tartmamz srasnda kantlama yollaryla rtme yollar arasmdaki ayrm fark edeceiz:'94'bir de, rtk tasm gibi grnen fakat geerli tasmlar temsil etmedikleri iin byle olmayan eylerde kullanlan kantlama yollarn greceiz.'95' Btn bunlar aka koyduktan sonra, rtk tasmlarla nasl ilikilendirilebileceklerini gstererek, tirazla- 5 r ve rtmeleri snflandrmaya doru gideceiz.'96 ' 1. Bir olumlu tant yolu, sz konusu eyin zttn dnmeye dayandrlr. Bu zttn zt nitelii tayp tamadna bakn. Eer tamyorsa, ilk nermeyi rtrsnz; tayorsa, onu kurarsanz. rnein, 'lllk yararldr; nk ahlkszlk zararldr.' Ya da, Messenia konumasmdaki gibi,'97' 'Eer bugnk skntlarmzn 10 nedeni sava ise, bar, ileri tekrar yoluna koymak iin bize gerekli olan eydir.' Ya da: nk ktlk yapanlar bile kzdramayacaksa bizi, Kasten yapmamlarsa yaptklarn, O zaman kran borcumuz olamaz iyilik yapanlara Zorla yapmlarsa bu iyilii S9 Yada: Bu dnyada yalanclara gvenilebileceine gre Tersinden de emin olun, ayn ekilde - bu dnya Nice doru sz duyar da, inanmaz hibirine.(99>
15

93) i,bb. 4-14; ii,bb. 1-18. ' 94) ii, b. 23. 95) ii, b. 24.

"

96) ii, b. 25. 97) Bkz. 137^ 18. [Beinci yzylda yaam bir sofist ve hatip olan Alkidamas'a atfedilen bir konuma.] 98) [Bilinmeyen bir tragedyadan.] 99) Euripides, Thyestes 'ten.

144 -

Retorik

2.

Bir baka tant yolu, anahtar szcn biraz deiiini d-

20 nerek ve biri hakknda sylenebilecek ya da sylenemeyecek bir e-

yin, teki hakknda sylenip sylenemeyeceini tartarak elde edilir; rnein, 'adil' her zaman 'yararl' anlamna gelmez, ya da 'adil bir biimde' her zaman 'yararl' anlamna gelir de, adil bir biimde lm cezas almak arzu edilir bir ey deildir 00^ 3. Bir baka tant yolu, karlkl fikirler zerine kurulur. Bir insann bir bakasna soylu ya da doru bir biimde davrand doruysa, o bir bakasnn da doru davran grm olmas gerektiini ileri srersiniz; ya da itaat istemenin doru olduu yerde emre itaatin de doru olmas gerekir. rnein yergi mltezimi Diomedon 25 vergiler hakknda unlar sylemitir: 'Eer bunlar' 101' satmak sizin iin ayp deilse, bizim satn almamz da ayp deildir.' Dahas 'iyi' ya da 'hakl', kendisine bir ey yaplan bir adam iin doru ise, o eyi yapan kimse iin de doru olacan ileri srersiniz. Ama burada yanl bir sonu karmak da olasdr. A'ya belli bir ekilde davranlmas hakl olabilir, ama onun B tarafndan byle bir davran 30 grmesi hakl deildir. Dolaysyla iki ayr soru sormanz gerekir 1397b kendisine: (1) A'ya byle davranlmas doru mudur? (2) B'nin ona byle davranmas doru mudur? Ve yantlarnzn Evet ya da Hayr oluuna gre sonularnz uygun biimde uygulamanz gerekir. Bazan byle bir durumda iki yant farkldr: Theodektes'in Alknaion'unda benzer bir durumu ok kolaylkla bulabilirsiniz: Anann iledii sutan tiksinen olmad m?'102) Bu soruya verdii yantta Alkmaion unlar syler: Neden, burada aratrlmas gereken iki ey var. Alphesiboea ne demek istediini sorunca da u yant verir: Onun lmesini uygun buldular, benim onu ldrmemiyse, hayr. Demosthenes'103' ile, Nikanor'u ldrenler hakkndaki bir dava da var; adamlarn onu hakl olarak ldrdkleri kansna varlnca, onun da hakl olarak ldrld dnlmtr. Thebai'de ld100) Bkz. i,b.9,1366b33. 101) Yani, vergi toplama hakkm. 102) Yani, ldrmenin doru bir davran olduunu dnen hi kimse yok muydu? [Theodektes'in^l/teifl/on'undan. Tragedya yazan ve hatip, Aristoteles'in dostuydu.] 103) [Olaslkla, nl hatip deil bu. Nikanor ise bilinmiyor.]

kinci Kitap

145

rlen adam davasnda da'104) yarglara, adamn ldrlmesinin o haksz olup olmadna karar vermeleri istendi, nk haksz deildiyse, onu ldrmenin hakszlk olamayaca ileri srlecektir. 4. Bir baka tant yolu, a fortiori'dir. [Daha gl bir nedene dayanarak, haydi haydi -.N.] rnein, Tanrlar bile her eyi bilen kiiler deillerse, insanlar haydi haydi yledir. Burada ilke u: eer bir nitelik, aslnda bulunmas daha olas olan bir yerde yoksa, bulunmas daha az olas olan yerde hi yoktur. Yine, babasna vuran 15 bir insann komularna da vuraca kant, daha az olas bir ey doruysa, daha ok olas olan bir eyin de doru olaca ilkesinden ortaya kar; nk bir insann babasna vurmas, komularna vurmasndan daha az olas bir durumdur. O zaman, kant bu ekilde yrr. Ya da bir eyin daha ok olas olduu bir yerde doru deilse, daha az olas olduu yerde de doru olmayaca ileri srlebilir; ya da daha az olas olduu yerde doru ise, daha ok olas olduu yerde de doru olaca: tpk, bir eyin doru olduunu ya da olmadn gstermek zorunda olduumuz gibi/105) Bu kant, bir eitlik, tam benzerlik durumunda da kullanlabilir, aadaki dizelerde olduu gibi: Oullarn yitirmi olan efendine acyorsun da: Bir yiit oul yitirmi olan Oineus'a hi acmyor musun?0*>) unlarda olduu gibi: 'Eer Theseus yanl bir ey yapmadysa, Paris de yapmamtr'; ya da 'Tyndareos'un oullar yanl bir ey yapmadysa, Paris de yapmamtr'; ya da 'Eer Hektor Patroklos'u ldrmekle iyi yaptysa, Paris de Akhilleus'u ldrmekle iyi yapmtr.''107) Yine, 'eer bir sanatn teki izleyicileri kt insanlar deillerse, filozoflar da deildir.' 'Bir rastlant eseri lme mahkm edildikleri iin halktan kimseler kt insanlar deillerse, sofistler de deildir.' Ve de u szler: 'eer her birinizin kendi kentinizin 25 saygnln dnmesi gerekiyorsa, hepinizin bir btn olarak Yunanistan'n saygnln da dnmeniz gerekir.' 5. Bir baka kantlama yolu, zaman dncesine dayanr. rnein, phikrates, Harmodios'a kar alan davada unlar syler:
104) [Ksenophon, HeHcnler, vii. 3.] 105) Metindeki uslamlama karklk gsteriyor, metin de belirsiz. Daha ok yle bir dnce balants beklenirdi: 'Bylece tartma yle srebilir: daha az olas olan doruysa, daha ok olas olan da dorudur; ya da nceki gibi - daha olas olan doru deilse, daha az olas olan da doru deildir: tpk gstermek zorunda olduumuz gibi... 106) [Meleagros zerine bir oyundan para olabilir.] 107) [Hatip Polykrates'in bir konumasndan.]

20

146 -

Retorik

'Bu ii yapmadan nce, yaparsam bir heykelim olaca konusunda anlama yapm olsaydm, onu bana verecektiniz. Bu ii yaptma gre imdi bana bir heykel vermeyecek misiniz? Sizin iin bir ey 3 yaplmasn beklerken szler vermemeli ve o ey yapldnda bu szleri yerine getirmeyi reddetmemelisiniz. 1'108) Ve yine, Thebailileri, Philippos'un Attika'ya kendi topraklan zerinden gemesi iin 398a izin vermeye inandrmak zere u ileri srlmt: 'Phokaiallar [Foallar -.N.] karsnda kendilerine yardm etmeden nce bu isteinde srar etmi olsayd, bunu yapmasna izin verirlerdi. Dolaysyla, o zamanlar kendi karlarn hi dnmedii ve onlarn onuruna bel balad iin, imdi ona gei izni vermemeleri ok irkin ve korkun bir ey.''109) 6. Bir baka yol, size kar sylenmi bir eyi onu syleyen kiiye uygulamaktr. Teukros 'ta'110) grlecei gibi, bir tartmaya yn 5 deitirtmek iin esiz bir yoldur bu. phikrates, Aristophon'a verdii yantta bunu kullanmtr. Aristophon'a, 'Donanmaya ihanet etmek iin rvet alr miydin sen?' diye sorar. 'Hayr,' diye yant verir Aristophon, o zaman phikrates yle der: 'ok gzel, eer sen, Aristophon, donanmaya ihanet etmiyorsan, ben phikrates ihanet eder miyim?'111' Ancak bu durumda, teki insann sz konusu suu ilemesinin sizin ilemenizden daha olas olduunun nceden bilinmesi gerekir. Yoksa kendinizi gln duruma drrs10 nz; dava ettiiniz kii Aristeides'112' ise byle bir ey syleyemezsiniz ona. Ama, kural olarak, karakterinin savunmacnn karakterinden daha iyi olduunu (sarslmak istenen bir savdr bu) gstermek isteyen davacya saygnln yitirtmek, onu gzden drmektir. Fakat byle bir kantn kullanlmas, yaptnz ya da yapabileceiniz bir ey iin bakalarna saldryorsanz, ya da bakalarn ne yaptnz ne de yapacanz bir eyi yapmaya kkrtyorsanz, her durumda glntr. x5 7. Bir baka tant yolu, kullandnz szleri tanmlamakla salanr. rnein, 'Doast nedir? Hi kukusuz, ya bir tanrdr, ya
108) [General phikrates .. 392'de Lakedaimonlulan yendii iin kendisine bir heykel balanmt. Heykelini ancak 371'de emekliliinden sonra istiyordu. Muhalif bir politikac olan Harmodios ise bu onura kar kyordu.] 109) [.. 339'da Makedonyal Philippos, Thebaililere, kendi topraklarndan Attika'ya gei izni istemek zere bir eli gnderdi. Atina'dan gnderilen bir baka eli ise Thebailileri bu istei kabul etmemeye ikna etti. Burada alntlanan szler, Philippos'un deil Makedonya elilerinin szleridir.] 110) Sophokles'in oyunu; bkz. iii, b. 15,1416b 1. 111) [Yzyln nl bir hatibi olan Aristophon, gemi bir savata baarszl yznden .. 335'te phikrates hakknda dava amtr.] 112) [5. yzylda, adaleti ve drstl ile nl Atinal politik nder.]

kinci Kitap

147

da bir tanrnn yapt itir. yleyse, tanrnn yapt bir iin var olduuna inanan bir kimse, tanrlarn da var olduuna inanmamazlk edemez''113' Ya da phikrates'in kantn alalm: 'yilik, erdem, gerek soyluluktur; ne Harmodios, ne de Aristogeiton'un soylu bir i yapmadan nce soyluluklar yoktu.1 Ayn zamanda, kendisinin 20 Harmodios'a ve Aristogeiton'a, rakibinden daha yakn olduunu ileri sryordu. 'Her halde, benim yaptklarm, Harmodios'un ve Aristogeiton'un yaptklarna sizin yaptklarnzdan daha yakndr.''114) Bir baka rnek, Aleksandros'ta'115) bulunabilir. 'Nefsine egemen olamayan kimseler derken, bir tek akn verdii zevkle yetinmeyen kimseleri kastettiimizi herkes bilir.' Bir baka rnek de, Sokrates'in Arkhelaos'un sarayna gitmeyii konusunda ileri srd nedende bulunabilir. Diyordu ki, 'Bir insan kendisine verilen zararn karln vermemekle olduu kadar kendisine salanan yararn karln vermemekle de aalanm olur.''116) Ad geen 25 btn bu kiiler kullandklar szleri tanmlar ve onlarn temel anlamlarna varrlar, bundan sonra da sz konusu noktada uslamlama yaparken bu sonucu kullanrlar. 8. Bir baka kantlama yolu, bir szcn eitli anlamlarna dayanlarak kurulur. Topika'da akland gibi, 'hakl olarak' szc bunlardandr.'117) 9. Bir baka yol, mantksal blnmeye dayandrlr: rnein, 'Btn insanlar A, B ya da C gibi gdden dolay yanl yapar: 30 benim durumumda A ve B sz konusu deildir, sulayanlarsa C'yi hi ileri srmyorlar.' 10. Bir baka yol, tmevarma dayandrlr. rnein, Peparethus'lu bir kadnn davasndan, btn dnyadaki kadnlarn kendi ocuklarna ilikin olgular doru bir biimde deerlendirebilecekleri ileri srlebilir. Bunun bir baka rnei, Atina'da hatip Mantias(ii8) jig 0 iu arasndaki davada, olann anas gerek olaylar i398b akladnda grld; yine bir bakas, Thebai'de, smenias ile Stilbon arasndaki davada, Dodonis, olu Thettaliskos'un babas113) Bkz. Platon, Apol. 27 c-e. 114) [phikrates'in, tiran katili Harmodios'un Bkz. 1397b 28 vd.) soyundan geldiini savlayan Harmodios'a kar konumasndan bir baka rnek Kant, gerek soyluluun, aile ilikisi yoluyla deil, kiisel deer yoluyla devralnd, gibi grnyor. Benim liyakatim gz nne alndnda, tiran katilliine, onlarn soyundan gelen sizden daha yaknm ben.] 115) Olaslkla Polykrates'in Aleksandros (Paris) zerine yazd bir retorik denemesinden. [Bkz. 1393b 23.]... 116) Bkz. Ksenophon, Apol. Sokr. 17: Dio. Laert., Vit. Socr. ii. 5,25. 117) ... [Ya da] 'Topika'da szcklerin doru kullanm tartlmtr.' Kr. Topika, i, b. 15 ve ii, b. 3. 118) [Demosthenes'in Orestes 'inde xviii, 7 ve 10'da ad geen kii olabilir.]

148 13

Retorik

nn smenias olduunu tantladnda grld.'119) Tmevarmn bir baka rnei, Theodektes'in'120) Yasasndan alnabilir: 'Atlarmz, nasl, bakalarnn atlarna kt bakm olan insanlarn bakmna teslim etmiyorsak, ya da gemilerimizi nasl, bakalarnn ge5 milerini batrm olanlara teslim etmiyorsak, buna benzer eyler iin geerliyse bu, o zaman, bakalarnn gvenliini salayamayan insanlar bizim gvenliimizi salamada da kullanlamaz demektir.' Bir baka rnek, AlkidamasW121) kantdr. 'Aklllara herkes 10 sayg gsterir.' rnein, Paroslular, sivri diline karn rkhilokhas'a sayg duymulardr; Khioslular, kendi yurttalar olmamasna karn Homeros'a; Mytileneliler, bir kadn olmasna karn Sappho'ya sayg duyarlard; Lakedaimonlular, kendileri edebiyata en az deer veren insanlar olduklar halde, Khilon'u senatolarna ye yaptlar; talya'daki Yunanllar Pythagoras'a sayg duyarlard; Lampsakos sakinleri, bir yabanc olmasna karn Anaksagoras' devlet treniyle gmdler, hl da sayg duyarlar ona. Atinallarn Solon'un yasalar altnda, Lakedaimonlularn Lykurgos'un yasalan altnda refah iinde yaadklan, Thebai'deyse yneticiler filozoflardan olmaya balar balamaz lkenin gelimeye balad ileri srlerek clkelerinin ynetimini filozoflara brakacak halklarn daima refah iinde yaayacaklan ileri srlebilire 11. Bir baka kantlama yolu, ister ayn konu, ister benzeri ya da tersi bir konu zerine halihazrda aklanm bir karara dayan20 drlabilir. Eer herkes, herkes deilse bile ou kimse hep byle bir karar vermise; ya da sz konusu sorunun o andaki yarglar ya da yetkelerini kabul ettikleri kimseler, ya da zerlerinde tam bir kontrole sahip olduu iin kararna kar kamayacaklar bir kimse, ya da tanrlar, insann babas veya retmenleri gibi kar klmas uygun olmayan kimseler byle bir karar vermilerse, byle bir tant ok etkili olabilir. rnein, Autokles'122' Miksidemides'e 25 saldrrken, Korku Tanralar, saygnlklarndan bir ey yitirmeksizin Areopagos'un yargsna raz olurlarken, Miksidemides'in raz olmamasnn garip bir ey olduunu sylemitir. Ya da Sappho'nun dedii gibi, 'lm kt bir ey; tanrlar byle karar vermi, yoksa kendileri de lrlerdi.''123) Ya da yine Aristippos'un'124) d119) 120) 121) 122)

[Dava ve sz edilen insanlar hakknda hibir ey bilinmiyor.) [Aristoteles'in dostu, tragedya yazar ve retoriki.] [Sofist ve hatip.] [Autokles, Aristoteles'in ada Atinal bir politikac ve usta bir hatip. Ne dava ne de Miksidemides hakknda bir ey biliniyor. Aiskhylos'un Hayrl Tanralar oyununda, Aeropagos'un yargsna boyun een Erinyslere gnderme yaplyor.] 123) [Sappho'dan.] 124) [Kyrene'li Aristippos, Sokrates'in izleyicilerinden, Kyrene felsefe okulunun kurucusu ve dolaysyla Platon'un rakibi.]

kinci Kitap

149

ncesine gre, biraz fazla dogmatike konutuunda Platon'a verdii yantta syledii gibi: 'Ama ne olursa olsun, dostumuz', Sokra- 3 tes'i kastediyor, 'hibir zaman bu ekilde konumamtr.' Hegesippos ise daha nce Olimpos'ta Zeus'a dantktan sonra Delphoi'de Apollon'a 'babasyla ayn kanda olup olmadn' sormutu, babasna kar olmasnn utanlacak bir ey olduunu ima ederek. sokrates de, Helena'nn iyi bir kadn olmas gerektiini, nk These- i399a us'un onun byle olduunu sylediini, Paris'in iyi bir insan olmas gerektiini, nk tanrann btn tekiler nnde onu setiini ileri srmtr; sokrates, Evagoras da iyiydi, diyor, nk Konon, bana o felaket geldiinde, yolu zerindeki baka hi kimse- 5 ye gitmeksizin Evagoras'a bavurmutur.'125) 12. Bir baka kantlama yolu da, bir konunun blmlerini ayr ayr ele almaktr. Topika'da verilen byle bir eydir:'126) 'Ne tr bir harekettir ruh? nk u ya da bu olmak zorundadr.' Theodektes'in Sokrates'i bir rnek salar bize: 'Hangi tapnaa saygszlk etmitir o? Devletin tand hangi tanrlara sayg gstermemitir?"(127) 13. Belli bir eyin genellikle hem iyi hem de kt sonular olabileceine gre, bir baka kantlama yolu, bu sonular bir eyin 10 yaplmasn ya da yaplmamasn zorlamak iin, herhangi bir kimseyi dava etmek ya da savunmak iin, vmek ya da sulamak iin bir neden olarak kullanmaktr. rnein, eitim hem kt olan gzden dmeye, hem de iyi olan akllla gtrr. Bundan dolay ya 15 'Gzden dmek iyi bir ey olmadna gre, eitilmek de bu yzden iyi bir ey deildir' diye ileri srersiniz; ya da 'Hayr, eitilmek iyi bir eydir, nk akll olmak iyidir' diye bir yant verirsiniz. Kalippos'un'128) Retorik Sanat, Olanakllk kantlar ve daha nce anlattmz baka kantlarla'129) birlikte, temelde bu kant yolundan oluur. 14. Bir baka kantlama yolu, iki zt yoldan birinde yaplabilecek olan bir eylemin gidiini hzlandrmak ya da arlatrmak, ve demin szn ettiimiz yntemi her ikisine de uygulamak zorunda olduumuzda kullanlr. Bununla en sonuncu arasndaki fark, sonuncusunda herhangi iki ey karlatrld halde, burada kar- 20 latrlan eylerin birbirinin ztt olmasdr. rnein rahibe, herkesin nnde konumamasn tembih eder oluna: 'nk' der,
125) 126) 127) 128) sokrates, Helena, 18-38; Agy. 41-8...; sokrates, Evagoras, vd. Bkz. Top.i. 4; iv. 1. [Theodektes'in Sokrates'in Savunmas'ndan.] [Kalippos, 1400 a 4'te yine geiyor. Kendisi ya da yapt hakknda hibir ey bilinmiyor, sokrates'in ilk rencilerinden biri olabilir.] 129) ii, b.19.

150 -

Retorik

'doru olan sylersen, insanlar senden nefret eder; yanl sylersen, tanrlar senden nefret eder.' Yant yle olabilir: 'Tersine, halk nnde konumaya ahmalsn; nk doru olan sylersen, tann25 1ar seni sever; yanl olan sylersen insanlar seni sever.' 'Batakl tuzuyla birlikte satn almak' ataszne varr bu. Durum tam da byledir; yani, ztlardan her biri, srasyla birbirinin ztt olan hem iyi hem de kt bir sonuca sahipse, buna atallarma denir. 15. Bir baka kantlama yolu da udur: insanlarn aka onayladklar eyler, gizlice onayladklar eyler deildir: aktan, adale30 ti ve soyluluu verler, ama iten ie kendi karlarn yelerler. Bu durumda, karnzdaki kimsenin benimsemedii bak asn saptamaya aln. Genel dnceyle elien kant biimlerinin en etkilisi bu. 16. Bir baka yol da mantksal benzerlik yoludur. rnein, phikrates, kurallarla saptanan yan altnda bir gen olan olunu, uzun boylu olduu iin, bir devlet grevini yerine getirmesi iin 35 zorlamaya alanlara unlar syler: 'Eer uzun boylu ocuklar erkek sayarsanz, ksa boylu erkeklerin de ocuk olduunu sylersi1399b niz bir gn.''130) Theodektes ise Yasa'131) adl kitabnda unlar syler: 'Strabaks ve Kharidemos gibi paral askerleri'132) liyakatlarnn karl olarak yurttala alyorsunuz; paral askerler arasnda onanlmaz zararlara neden olmu yurttalar da srgne mi gndereceksiniz?' 17. Bir baka yol da, eer iki sonu da ayn ise, onlarn ncelle5 ri de ayndr, kantdr. rnein, Ksenophanes'in bir sz vard: 'Tanrlarn bir doumlar olduunu ileri srmek, onlarn ldklerini de sylemek kadar inanszlktr; her iki ifadeden kacak sonu, tanrlarn olmad bir zartann varldr.''133) Bu tant yolu genellikle, belli bir eyin sonucunun her zaman ayn olduunu varsayar: rnein, 'sokrates hakknda deil de tm felsefe urann deeri hakknda karar vereceksiniz.1'134) Ya da 'toprak ve su vermek' kle10 lik anlamna gelir; ya da 'Ortak Bartan payn almak' emirlere boyun emek anlamna gelir. Bu varsaymlardan ya da ztlarndan her birini kendimize en uygun duruma getiririz.
130) [phikrates konusunda bkz. 1397b ve 1398a 19.] 131) Bkz. 139$* 6. 132) [Paral askerler 4. yzyl balangcndan beri Yunan kentleri iin bir sorun olmutu. Yzyln ortasndaki nl nderleri Kharidemos Atinallara hizmet etmi ve yurttala kabul edilerek dllendirilmiti. Strabaks ondan daha az tannan biridir, ama o da Atina yurttalna kabul edilmitir.] 133) [Elea okulu filozoflarndan Ksenophanes'ten alma bir para. Bkz. 1377 20.] 134) [Elyazmalarnda 'Sokrates' okunuyor ama bu cmlenin Isokrates'in Antidosis konumasnda (173) olduu saptanmtr.]

kinci Kitap

151

18. Bir baka kantlama yolu, insanlarn bir durumda, her zaman, daha nceki durumdakiyle ayn seimi yapmadklar, nceki seimlerini deitirdikleri gereine dayanr. rnein, u rtk tasm alalm: 'Srgndeyken, geri dnelim diye drdk; imdi 15 dndk, dmek zorunda kalmamak iin srgn semek garip olurdu.''135) Bu demek, bir durumda dme pahasna memleketlerine bal olmay seiyor insanlar, teki durumda memleketlerinde ayrlma pahasna dmekten kanmay. 19. Bir baka kantlama yolu, bir olay ya da durum iin olas bir gdnn gerek gd olduunun varsaylmasdr: rnein, bir hediyenin, insann elinden alndnda ac yaratmak zere verildi- 20 inin varsaylmas. Aadaki dizelerin altnda bu dnce yatyor: ' Tanr ok byk mutluluklar verir, nsanlara kar iyi niyetinden mi, hayr, Ellerinden alnnca nasl mutsuz olacaklarn gstermek ffzn.'136) Ya da Antiphon'un Meleagros 'undan u paray aln: Domuz ldrmek iin deil, Yunanistan 'a Meleagros'un yiitliinin tanklar olmak iin.(137) Ya da Theodektes'in Aws'indaki kant: Diomedes, onurlandrmak iin deil, yannda kendinden daha kk bir adam olsun diye seer Odysseus'u'138) - bunu yapmak iin byle bir gd gerekten 30 olasdr. 20. Bir baka kantlama yolu, adli ve tartma sylevlerinde, yani insanlarn sz konusu eylemleri yapmak ya da bunlardan kanmak iin gsterdikleri nedenler, engeller ve gdlere bakta yaygn olarak kullanlr. Bunlar, lehimizdeyse bizi eyleme zorunlu klan, aleyhimizdeyse eylemden sakndran durumlardr: yani, eer eylem mmknse, kolaysa ve kendimize ya da dostlarmza yararl, dmanlarmza zararlysa ona zorunluyuzdur; eylemin 35 sonunda bir eyler yitirilse bile, somut yararn, yitirdiimiz eye ar basmas kouluyla, geerlidir bu. Konumac bu gibi koullara iaret ederek eylemi tevik edecek, tersine iaret ederek ondan vazgeirecektir. Ayn kantlar sulama ya da savunma iin gerekli ge- i4ooa
135) 136) 137) 138) [Lysias'n bir konumasndan.] [Bilinmeyen bir tragedyadan.] [Antiphon'un Meleagros undan. Bkz. llyada, x. 218-250.

25

152 -

Retorik

releri oluturur - engelleri savunma taraf, nedenleriyse davac taraf iaret eder. Savunmaya gelince... Bu konu hem Pamphilos'un hem de Kallippos'un Retorik Sanat'nm btnn oluturur.<139' 5 21. Bir baka kantlama yolu, olaca dnlen ama henz inanlmaz grnen eylerle ilgilidir. Gerek ya da yaklak olarak gerek olmasalard, halkn onlara inanmayacan ileri srebiliriz: hatta inanlmaz olduklar iin daha da gerek olabileceklerini. nk insanlarn inand eyler ya olgular, ya da olaslklardr: bu yzden, inanlan bir ey olaslk d, hatta inanlmaz bile olsa, ger ek olmas gerekir, nk olas ya da inanlr olduu iin inanlmamaktadr ona. Pitthos nahiyesinden Androkles'in yasalar sular10 ken syledii nl szleri buna bir rnektir. Yasalar dzeltmek iin de bir yasa gerektiini sylediinde dinleyiciler bararak susturmaya alrlar onu. O ise srdrr konumasn: 'Neden olmasn' der, 'tuzlu suda byyen yaratklar iin ne kadar olaslk d ve inanlmaz grnrse grnsn, baln tuza ihtiyac vardr; ya karlan eyin yaa ihtiyac olmas ne kadar inanlmaz grnrse grnsn, zeytin kspesinin yaa ihtiyac vardr.' 22. Bir baka kantlama yolu, karmzdaki kiinin davasn, tarihler, eylemler ya da szler konusunda ztlklar, elikiler ierdiini gstererek rtmektir; aadaki balantdan biriyle yaplabilir bu. (1) Karmzdakinin davranyla ilgili olarak. rnein, 'Kendini size adadn sylyor, ama Otuzlar'la fesat hazrl iinde.' (2) Kendi davranmzla ilgili. rnein, 'Benim kavgac biri olduumu sylyor, ama bugne dek bir tek davaya bile kartm 20 kantlayamaz.' (3) Her ikimizle ilgili olarak. rnein, 'O hi kimseye bir metelik bor vermemitir, bense sizlerden birounun fidyesini demiimdir. ' 23. Gerekten ya da szde iftiraya uram kimseler ve durumlar iin yararl bir baka yol, varlan yanl izlenimin bir nedeni olduunu gstererek, olgularn niin sanld gibi olmadn gstermektedir. rnein, olunu bir baka kadna sokuturmu olan 25 bir kadnn, delikanlnn sevgilisi olduu sanlyordu, nk onu kucaklarken grlmt; fakat onun bu hareketi aklannca, sulamnn yersiz olduu anlald. Bir baka rnek, Theodektes'in Aifls'ndan: Odysseus, gerekte Aias'tan daha cesur olduu halde, neden yle dnlmediini anlatr ona. 24. Bir baka kantlama yolu, eer neden varsa sonucun da ola3 o can, yoksa olmayacan gstermektir. nk nedeni kantlar kantlamaz sonucu da kantlam olursunuz; tersine, nedeni olma139) [Her ikisi de 5.yzyl retorikileri, haklarnda hibir ey bilinmiyor.]

kinci Kitap

dan hibir ey var olamaz. rnein, Thrasybulos, Leodamas'l nnropolis'teki tahtaya adn sulu olarak kaydettirmi olmak ve Otuz. Tiranlar zamannda kayd silmekle sular; Leodamas buna u yant verir: 'Olamaz: nk benim halktan kimselerle kavgalarm tahtaya yazlm olsayd, Otuzlar daha ok gvenirdi bana.''140) 25. Bir baka yol, sulanan kimsenin, tledii, girdii ya da girmi olduundan daha iyi'141) bir yola girip girmeyeceini ya da girmi olup olmayacam dnmektir. Eer bu daha iyi yola girmemise, sulu olmad aktr, nk hi kimse kt olan eyi bile isteye, bilinle semez. Bununla birlikte bu kant yanltcdr, nk ou kez eylemin nasl daha iyi olabilecei, olaydan nce aka grlemedii halde, olaydan sonra akla kavuur. 26. Bir baka yol, nceden tasarlanm bir eylem, gemi herhangi bir eyleme uymuyorsa, her ikisini de birlikte incelemektir. rnein, Elea halk Ksenophanes'e, Leukothea'y kurban edip yasn tutmalar gerekip gerekmediini sorduklarnda, Ksenophanes(i42) on ara/ onu bir tanra olarak dnyorlarsa yasm tutmamalarn, lml bir kadm olarak dnyorlarsa kurban etmemelerini tlemitir. 27. Bir baka yol, daha nceki hatalar, sulamanm ya da savunmann temeli yapmaktr. rnein, Karkinos'un'143 ) Medeia'snda, sulayclar Medeia'nm ocuklarn ldrm olduunu ileri srer; 'ne olursa olsun' derler, 'grlmeyecekler.' - Medea ocuklarn oradan uzaklatrma hatasn ilemitir nk. Kendisini savunurken ldrmek istedii kimsenin kendi ocuklar deil, ason olduunu syler; nk eer tekini yapm olsayd, bunu yapmamak kendi ynnden bir hata olurdu. rtk tasm iin bu zel kantlama yolu, Theodoros'tan nce kullanlmakta olan Retorik Sanafz'run btnn oluturur.'144' 28. Bir baka yol, isimlerden anlamlar karmaktr. rnein, Sophokles unlar syler:
Ah yrekteki elik, sanki addaki eliksin:' '
145

Bu kantlama yolu tanrlar vmede ok kullanlr. rnein, Ko140) [Thrasybulos, .. 403'te Atinallar Otuz Tiranlar'n ynetiminden kurtarmt. Leodamas nl bir hatip olmal.] 141) Yani, suland kt amaca daha uygun. 142) 143) 144) 145) [Bkz. 1399b 6.] [Aristoteles'in ada bir tragedya yazar.] [Byzantionlu Theodoros, 5.- yzyldan, nl retorik hocas.] [Sophokles'inTyro'sundan.]

154 -

Retorik

non'146) da Thrasybulos'a'147) danmada aceleci derdi. Herodikos'148) 20 ise Thrasymakhos'149' iin 'Savata hep atlgansnz', Polos iin 'siz her zaman toysunuz', meclis yesi Drakon'150) iinse, 'Onun yasalar ylesine vahidir ki, sanki insan eliyle deil de bir ejderha [dragon -.N.] tarafndan yaplm' derdi. Euripides'te Hekuba, Aphrodite iin unlar syler:
Onun adyla Deliliinki (appocrvvrj) nasl da benziyor birbirine' '
151

Khairemon unlan yazar:

Pentheus -gelecek zntleri (nevdo) nceden gsteren bir ad.' )
152

25

rtc rtk tasm, Tantlayn olandan daha nldr, nk kck bir alan iinde birbirine zt iki kant zer, yanyana getirilmi olan kantlar da dinleyici iin daha aktr. ster rtc, ister tantlayc olsun, btn tasmlar iinde, ilk bakta apak 30 olmadklar srece daha balangtan bize sonular gsterenler en beenilenlerdir - nk aldmz zevkin bir ksm bizim zekmzn katlmndan gelir; ya da son sz sylenir sylenmez, onlarn altnda yatan maksad grebilecek kadar dikkatle izlediklerimizdir.

35 smlar da olabilir; rtk tasm ise zel trden bir tasmdan baka

Gerek tasmlarn yannda, gerek gibi grnen ama olmayan ta-

bir ey olmad iin, gerek rtk tasmlarn yannda gerek gibi grnen ama olmayan tasmlar da olabilir sonucu kar bundan: 1. Sahte rtk tasm oluturan kantlama yollan arasnda ilki, 140 3 kullanlan belli szcklerden ortaya kar. (a) Bunun bir tr - diyalektikte olduu gibi, herhangi bir uslamlama srecinden gemeksizin, sanki byle bir srecin sonucuymu gibi son ifadeyi oluturduumuzda grlr: 'Dolaysyla falan filan doru deildir', 'Dolaysyla falan filann doru olmas gere5 kir' - bunun iin de retorikte de ksa, zl ve tezatl bir ifade rtk
146) [Kidos fatihi. t.. 394.] 147) [l.. 403'te Atinallarn kurtarcs.] 148) [Hekim, (bkz. 1361b 5)] 149) [Sofist ve retoriki Thrasymakhos ve Polos, Platon tarafndan Devlet I'de ve Gorgias'ta tantlyor.] 150) [7. yzyldan, nerdeyse sylencelemi bir yasa koyucu.] 151) Euripides, Troades, 990. 152) [4. yzyldan bir tragedya yazan olan Khairemon'dan.]

kinci Kitap

155

tasm yerine geer, byle bir dil rtk tasmn kendi alandr; o kadar ki, burada, sz edilen yanlsamaya neden olan, grnte, ifadenin eklidir. Bizim ifade eklimizle gerek uslamlama etkisi yaratmak iin, daha nceki birtakm uslamlamalarn sonularn zetlemek yararldr: 'Kurtard Yunanllardan bazlarn korudu - bazlarndan ald'daki gibi.'153) Bu cmlelerden her biri daha o nceden baka olgularla kantlanmtr; ama yalnzca sralanmalar yeni bir sonu ortaya karyormu izlenimi verir. (b) Bir baka tr, farkl eyler iin benzer szckler kullanmaya dayanr; rnein, adn btn ayinlerin en azizine -Mysterialar yledir nk- verdiine gre, farenin soylu bir yaratk olmas 1 5 gerektii kant.'154) Ya da kpee yaplan bir vgye kpek-yldz sokulabilir; ya da Pan, nk Pindaros yle demitir:
Ey sen kutsal olan! Sen ki Olimposlarn ok biimli, dedii taz Ki izler Gklerin AnasnS )
155

Ya da oralarda bir kpek olmamak fazla ayp olduu iin, bir kpek olmann onur verici bir ey olduunu ileri srebilirsiniz.'156) Ya da 20 Hermes'in paylamaya, herhangi bir baka tanrdan daha hazr olduunu, nk onun dnda hi kimse iin 'her eyi herkesle paylar' demediimizi ileri srebilirsiniz.'157) Ya da iyi insanlarn paraya deer deil de saygya deer'158) olduu sylendiine gre, konumann ok olaanst bir ey olduunu ileri srebilirsiniz 'saygyla llr' szleri 'konumayla llr' anlamn da tar. 2. Bir baka yol, paralar iin doru olan eyin btn iin, btn iin doru olan eyin paralar iin de doru olduunu ileri srmektir. ou kez byle olmamasna karn, bir btnn ve par- 25 alarnn birbirinin ayn olduu varsaylr. Dolaysyla bu iki yoldan hangisi sizin amacnza uygun dyorsa onu benimsemelisiniz. Euthydemos'un tartma yntemidir bu:'159) rnein, Peiraios'ta bir kadrga olduunu herkes bilir, bu ifadeyi oluturan tek tek ayrntlar bilir de ondan. Bir de, harfleri bilen birinin tm szc
153) sokrates, Evagoras, 65.-9. 154) [Yunanca, mys ve mysterion szcklerinin benzerlii zerine kurulu bir szck oyunu.] 155) 156) 157) 158) 159) [Pindaros'tan.] Yani bir kpek-filozof, bir kinik (kelbi-.N.) [Bir ataszne gnderme yaplyor.] Burada 'konuma' ve 'sayg' iin Yunanca ayn szck (Aoyog) kullanlyor. [Eletirici tartmalaryla nl bir sofist. Bkz. Platon'un Euthydemos diyalogu. Euthydemos'un tartmas bir tr aldatmacayd.]

156 -

Retorik

de bildiine ilikin bir kant var; ya da belli bir eyin iki paras 30 sala zararlysa, bir tek parasnn sala zararl olduu sylenemez, nk iki iyi eyin bir kt ey yapmasnn sama olduu ileri srlr. Bu ekilde konursa, rtk tasm rtcdr; u ekilde konursa, tantlaycdr: 'nk bir iyi ey, iki kt eyden yaplm olamaz.' Kant yolunun tamam yanltcdr. Yine Polykrates'in, Thrasybulos'un otuz tiran devirdiini syleyen bir sz var, burada konumac bunlar birer birer sayar. Theodektes'in Orestes 'inde35 ki kantta paradan btne doru bir gidi vardr:
Efendisini ldren kadnn lmesi dorudur.

'Erkek ocuun babasnn intikamn almas da dorudur. ok iyi: 1401b Orestes'in yapt da bu iki eydir zaten.' Yine de iki ey yan yana getirilir getirilmez doru bir eylem oluturmayabilir. Aldatclm, aldatma yznden olduu da sylenebilir, nk konumac, kocasn ldren bir kadnn kimin eliyle ldrlmesi gerektiini sylemez. 3. BT baka yol, ister kendi davanz desteklemek iin, isterse karnzdakinin davasn ykmak iin olsun, fkeli bir dil kullanmaktr Duruma ilikin olgular tantlamakszn durumun ok 5 renkli bir tablosunu izerken yaparz bunu: savunan taraf yaparsa bunu, susuz olduu izlenimini yaratr; eer davac taraf fkeye kaplrsa, savunan tarafn sulu olduu izlenimini yaratr. Burada gerek bir rtk tasm yoktur: dinleyen, sululuk ya da susuzlukla ilgili bir karsama yapar, ama hibir tant verilmez, karsama da bu yzden yanltcdr. 4. Bir baka yol, tant olarak bir Gsterge ya da tek rnek kullanmaktr; bu da geerli bir tant salayamaz. rnein, Harmodios 10 ile Aristogeiton'un ak, tiran Hipparkhos'un devrilmesine neden olduu iin klarn lkelerine yararl olduklar sylenebilir.*160) Ya da Dionysios'un kt bir insan olduu iin bir hrsz olduu sylenebilir - burada da geerli tant yoktur kukusuz; her hrsz kt bir insansa da, her kt insan hrsz deildir. 5. Bir baka yol, rastlantsal olan temel olarak gsterir. Polyp's krates'in fareler iin syledikleri bunun bir rneidir: Yay kiriini kemirdikleri iin 'kurtarmaya gelmiler'mi.'161) Ya da bir yemek arsnn byk bir onur olduu ileri srlebilir, nk Akhilleus'un Tenedos'ta Yunanllara 'kzm' olmasnn nedeni yemee
160) Bkz. Platon, Symposion, 182 B,C. 161) [Sofist Polykrates'ten farelere vg.]


arlmam

kinci Kitap

157

olmasyd.'162) Aslnda onu kzdran ey, iin iindeki bunun, aalamann ald belli bir biim olmas rastlantdan baka bir ey deildi. 6. Bir bakas da sonutan kant karmaktr. Aleksandros'ta'163) 20 Paris'in, toplumu hor grd ve da danda tek bana yaad iin marur yaradll biri olmas gerektii ileri srlr: nk gururlu kimseler buna benzer eyler yapar, dolaysyla Paris'in de kibirli bir ruha sahip olduunu varsaymamz gerekir. Ya da, bir insan modaya uygun giysiler giyiyor ve geceleri babo dolap duruyorsa, ahlakszn biridir, nk ahlaksz kimselerin davran tarz budur. Buna benzer bir baka kant: dilenciler tapnaklarda ark 25 syleyip dansederler, srgnlerse canlar nereyi ekerse orada yaarlar, bu tr ayrcalklar da bizim mutlu saydmz kimselerin yapabilecei eylerdir; dolaysyla bu ayrcalklara sahip olan herkese, srf bu yzden mutu diye baklabilir. Bununla birlikte, nemli olan, bu ayrcalklardan yararlanma koullardr. Dolaysyla bu yol da, atlamann meydana getirdii aldatc grnler bal altna girer. 7. Bir baka yol, neden olmayan eyleri, sz konusu olayla bir- 3 likte ya da ondan nce meydana geldii iin neden olarak gstermektir. B, A'dan sonra meydana geldii iin A yznden meydana geldii varsaylr. Politikaclar zellikle bu yolu pek sever. rnein, Demades, Demosthenes'in politikasnn btn ktlklerin nedeni olduunu sylyordu, 'nk bundan sonra sava patlamt.''164) 8. Bir baka yol, herhangi bir zaman ya da kouldan sz etmemektir. rnein, babas Helen'i semede zgr brakt iin, Pa- 35 ris'in Helen'i almasnn hakl olduu kant: burada zgrln srekli olmad varsaylabilirdi; onun ilk seimiyle ilgili olabilirdi ancak, bundan te babasnn yetkesi ileyemezdi;'165) Ya da yine, 1402 zgr bir insana vurmann kt niyetli bir aalama eylemi olduu sylenebilir; fakat her durumda byle deildir bu - ancak kkrtlmad zaman dorudur. 9. Yine sahte bir tasm, 'didiimli' [eristik -.N.] tartmalarda olduu gibi, saltk olann saltk olmayp tikel olanla kartrlmasna dayandnlabilir. rnein, diyalektikte olduu gibi, deil'in deaalamayd;
162) [Sophokles'in kayp bir oyunundan.) 163) ISofist Polykrates'in bir sylevi olmal. Bkz. 1397 21,1398a22,13993 3,1401b34.) 164) [Hatip Demades, Atinallarn Khaironia'daki yenilgisinden sonra Makedonyal Philippos ile Atina arasnda bar dzenledi ve daha sonra Makedonya partisinin Atina temsilcisi oldu, byk hatip Demosthenes'in rakibiydi.) 165) [Yine Polykrates'in/Udfcsandros'undan alnm olabilir. Bkz. 1401 b20.)

158 -

Retorik

5 il'liine dayanlarak deil olduu ileri srlebilir; ya da bilinmeye-

nin bilinmedii bilinebileceine gre, bilinebilir olduu ileri srlebilir: bunun iin de retorikte sahte bir rtk tasm tikel bir olasln saltk olaslkla kartrlmasna dayandrlabilir. Artk hibir tikel olaslk evrensel olarak olas deildir: Agathon'un dedii gibi:
10 Ola ki, biri kalkp olas olmayan eylerin,
ou kez insanlarn bana gelmesi olasdr, diyebilir
66>

nk olas olmayan eyler meydana gelir, bu yzden de olas olmayan eylerin olmas olasdr. Eer bu doruysa, 'olas olmayan eyin olas olduu' ileri srlebilir. Ama bu saltk olarak doru deildir. Didiimde olduu gibi, buradaki aldatmaca, ilikiyi, gnder15 meyi ya da tarz zglletiren bir cmle eklememekten gelir; burada da, sz konusu olasln genel deil zel olmasndan ortaya kar. Koraks'n(167) Retorik Sanat bu kantlama yolundan oluur. Sulanan kii yaplan sulamaya uygun deilse -rnein-, clz biri iddet yoluyla saldrdan sulanmaya allyorsa - yaplacak sa20 vunma onun byle bir eyi yapamayaca olacaktr. Ama yaplan sulamaya aksa -yani, gl bir insansa- yaplacak savunma, yine onun byle bir eyi yapmayaca eklinde olacaktr, nk o, insanlarn, kendisinin bu ii yapabileceini dneceini iyi bilir. Baka trden bir sulama iin de ayn ey: sulanan, sua ya uygun olmal ya da olmamaldr: her iki durumda da olas bir susuzluk grnm vardr, ama ikinci durumda olaslk gerek olduu halde, birinci durumda ancak sz edilen zel anlamda ileri srlebilir/168) Bu tr kant, kt kant iyi gstermekle ne kastedildiini 25 anlatr. Bundan dolay insanlar Protagoras m(169) kendilerine vermeyi zerine ald eitime kar kmakta haklyd. Bir sahtekrlkt bu; ele ald olaslk gerek deil sahteydi, Retorik'170) ve Didiim dnda hibir sanatta yeri yoktu.

rtk tasmlar -sahici ya da szde- anlatlm bulunuyor; bundan 30 sonraki konu bunlarn rtlmesi. Bir kant, ya bir kar-tasmla ya da bir itiraz ileri srmekle rtlebilir. Kar-tasmlarn ilk tasmlarla ayn kantlama yollarn166) 167) 168) 169) 170) [Agathon'un bir tragedyasndan.] [Sicilyal ilk retorik hocalarndan biri.] [Ya da 'birincisinde yalnzca yle deil.1] [nl sofist. Bkz. Platon'unProtagoras diyalogu.] [Bu noktada Aristoteles'in herhangi bir onay yok.]

kinci Kitap

159

dan kurulabilecei aktr: nk tasmlarn gereleri insanlarn sradan kanlardr, bu tr kanlar da ou kez birbiriyle eliir. Topi- 35 ha 'da'171' grld gibi, itirazlar drt yoldan ileri srlebilir - ya kartnzn ifadesine dorudan saldrarak, ya ona benzer bir ifade ortaya atarak, ya onun tersine bir ifade ortaya atarak, ya da daha nceki kararlardan sz ederek. 1. 'Kartnzn ifadesine dorudan saldrarak' derken unu sylemek istiyorum: rnein, eer onun rtk tasm, akm her zaman iyi bir ey olduunu ileri sryorsa, iki yoldan itiraz edilebilir 1402b buna: ya 'her trl arzu bir ktlktr' gibi genel bir ifadeyle, ya da iyi aklar kadar kt aklar da olmasayd, Kaunos'u'172' aktan sz edilemeyecei gibi zel bir ifadeyle. 2. 'Ters- bir ifadeden' ileri srlecek itiraza rnek: kartnzn rtk tasm, 'iyi bir insan btn dostlarma iyilik yapar' gibi bir so- 5 nuca varmsa, siz buna 'Bu hibir ey tantlamaz, nk kt bir adam btn dostlarna ktlk yapmaz' diyerek itiraz edersiniz. 3. 'Benzeri bir ifadeden' itiraza rnek: rtk tasm, kendilerine kt davranlan insanlarn kendilerine kt davrananlardan daima nefret ettiini gsteriyorsa, u yant verilebilir buna: 'Bu hibir ey tantlamaz, nk kendilerine iyi davranlan insanlar kendilerine iyi davrananlar daima sevmez.' 4. Sz edilen 'kararlar' tannm kimselerin kararlardr; rnein, kullanlan rtk tasm yle bir sonuca varmsa: 'Sarhoken su ileyenlere hogrl davranlmaldr, nk ne yaptklarn 10 bilmezler'; o zaman itiraz, 'yleyse Pittakos'u'173' d onaylamamamz gerekir, yoksa onun sarholukla ilenen sulara zellikle ciddi cezalar getirmemesi gerekirdi.' rtk tasmlar, ileri srlen drt durumdan birine ya da brne dayandrlr: (1) Olaslklar, (2) rnekler, (3) amaz Belirtiler, (4) Sradan Belirtiler.'174' (1) Olaslklara dayandrlan rtk tasmlar, genellikle gerek olan ya da olmas gereken eyden yola kan- 15 lardr. (2) rnee dayandrlan rtk tasmlar bir ya da birbirine benzer daha ok sayda tmevarmla ilerleyen ve genel bir nermeye ulaan, daha sonra bir tmdengelimle zel bir karma giderek tartanlardr. (3) amaz belirtilere dayandrlan rtk tasmlar kanlmaz ve deimezlerden karak tartanlardr. (4) Sradan belirtilere dayandrlan rtk tasmlar, gerek ya da sahte her- 20 hangi bir evrensel ya da tikel nermeden yola kanlardr.
171) 172) 173) 174) Bkz.Topika, viii. 10.... Byblis'in erkek kardei Kaunos'a kar duyduu ensest ak. [Yedi Bilgeler'den biri.] Yanlabilir belirtiler. ' . ,

160 -

Retorik

imdi, (1) bir Olaslk olarak, her zaman deil ama genellikle meydana gelendir. Aktr ki, Olaslklara dayandrlan rtk tasmlar bir itiraz ileri srlerek her zaman rtlebilir. rtme her zaman gerek deildir: sahte olabilir: nk kartnzn nclnn olas olmadn deil de, ancak kanlmaz biimde doru 25 olmadn gstererek yaplr. Dolaysyla, bu yamltmacay kullanarak bir stnlk kazanmak, her zaman, sulamadan ok savunmada mmkndr. nk sulayan, davasn kantlamak iin olaslklar kullanr: bir sonucu olaslk d diye rtmekse, onu kanlmaz diye rtmekle ayn ey deildir. Genellikle olan eye dayal bir kant her zaman itiraza aktr: yoksa bir olaslk deil de 3 deimez ve zorunlu bir hakikat olurdu. Ama yarglar, eer rtme bu ekli alyorsa, ya sulayann sorununun olas olmadn, ya da buna karar vermemeleri gerektiini dnrler; ki bu da, sylediimiz gibi uslamlamann yanl bir ksmdr. nk yalnzca gerek olmas gereken eyi deil, fakat ayn zamanda olaslkla gerek olan eyi dnerek karar vermek zorundadrlar: aslnda, 'kendi drst kansna uygun bir karar verme'nin anlam da budur. Bu 35 yzden savunmacnn, sulamann mutlaka doru olmas gerekmediini tantlayarak sulamay rtmesi yeterli deildir; onun olaslkla doru olmadn gstererek yapmas gerekir bunu. Bu amala itiraz, kar klan ifadeden daha genel olarak doru olan eyi de belirtmelidir. Bunu iki yoldan biriyle yapabilir: ya skla gre, ya da dorulua gre. Her iki bakmdan da yaparsak daha inandrc 1403s olur; nk sz konusu olan ey hem bizim anlattmz gibi daha sk oluyor, hem de daha ok bizim anlattmz gibi olmuyorsa, olaslk zellikle byktr. (2) Yanltc olabilen Gstergeler ve bunlara dayandrlan rtk tasmlar, balarda sylediimiz gibi< 175' olgular doru olsa bile rtlebilir. nk Yanltc olabilen hibir Gstergenin, geerli bir mantksal tantn bir parasn oluturamayacan Analitikler'de gstermitik/176) (3) rneklere dayanan rtk tasmlar, olaslklarla ayn yoldan rtlebilir. rneimiz olumsuzsa, olumlu rnekler daha benzer ve daha sk olsa bile kanlmaz olmad kantlanmad lde, kant rtlebilir. Ve olumlu rnekler daha ok sayda ve daha sksa, nmzdeki durumun farkl olduunu, ya da koullarnn farkl olduunu, ya da u veya bu yoldan baka olduunu ileri srmeliyiz.
175) i, b. 2, 1357*> 13,14. 176) n. An. ii. 27.

kinci Kitap

161

(4) amaz Gstergeleri ve bunlara dayal rtk tasmlar, her- o hangi bir ekilde geerli bir mantksal tant oluturmadklarn gstererek rtmek olanakszdr: Analitikler'den'177) de grebiliriz bunu. Yapabileceimiz tek ey, ileri srlen olgunun var olmadn gstermektir. nn varlna ve amaz bir Gsterge olduuna 15 degin hibir kuku yoksa, rtme olanaksz hale gelir: nk bu her bakmdan ak bir tantlamaya edeerdir.

6 Yceltme ve Kltme, bir rtk tasm esi deildir. 'Bir rtk tasm esi' derken, 'rtk tasmsal bir kantlama yolu'yla ayn eyi kastediyorum:'178) ok sayda tikel rtk tasm trlerini kucaklayan bir genel snf. Yceltme ve rtme, bir tr rtk tasmdr, yani, bir eyin byk ya da kk olduunu gstermek iin: tpk 20 bir eyin iyi ya da kt, adil ya da deil, ve bu trden herhangi bir ey olduunu gstermek iin kullanlan bir tr. Btn bunlar tasm ve rtk tasmlarn konusudr; hibiri, bir rtk tasmn kantlama yolu deildir; dolaysyla, Yceltme ve rtme de deildir. rtc rtk tasmlar, Yapc olanlardan farkl bir tr de 25 deildir. nk rtmenin ya olumlu tant sunmaktan ya da bir itiraz ileri srmekten ibaret olduu aktr. Birinci durumda, kartmzn ifadesinin tersini kantlarz. rnein, eer o, bir eyin olmu olduunu gsteriyorsa, biz olmam olduunu gsteririz; olmam olduunu gsteriyorsa, biz olmu olduunu gsteririz. O zaman -bir fark olsa bile- bu olamazd, nk her iki taraf da ayn 30 yollar kullanyordur, rtk tasmlar, olgunun yle ya da byle olduunu ya da olmadn gstermek iin kant olarak ileri srlyordun te yandan, bir itiraz, hibir zaman bir rtk tasm deildir, tersine, Topika'da da sylediimiz gibi'179) kartmzn doru uslamlama yapmadn ya da sahte varsaym yapm olduunu aka gsterecek, herkese kabul edilen bir kany ifade etmekten ibarettir. Bir konuma yaplrken nokta zerinde durmak gerekir; u anda, -kantlar bulma ve rtme yolu olan- (1) rnekler, Maksimler, rtk tasmlar ve genelde dnce-gesinin aklamasn ta- 35 marnlam olduumuza gre, bundan sonra (2) Biem'i ve (3) D- i403b zenleme'yi tartabiliriz.

177) n. An. ii. 27. 178) [ii. 23'te ele alnd 179) Bkz. Topika, viii. 10.

NC KTAP

. Bir konima yaparken nokta gz nnde tutulmaldr: birincisi, inandrma yollar; ikincisi, kullanlacak biem ya da dil; ncs, konumann eitli blmlerinin uygun dzenlenii. nandrma kaynaklarn belirlemi bulunuyoruz. Bunlarn tane olduklar- 10 m/1' ne olduklarn, neden yalnzca tane olduklarn gstermitik; nk inandrmann, her durumda ya (1) yarglarn cokular zerinde ilenerek, ya (2) onlara konumacnn karakteri hakknda doru izlenim vererek, ya da (3) sylenen eylerin doruluunu kantlayarak etkilenebileceini gstermitik. rtk tasmlar, bunlarn karlmas gereken kaynaklarn neler olduu, rtk tasmlar iin hem zel hem de genel kantlama yollar bulunduu da anlatlmt. Bundan sonraki konumuz anlatm biemi olacak. nk ne 15 sylememiz gerektiini bilmemiz yeterli deildir; onu gerektii gibi sylemek zorundayz; bylece doru izlenim yaratma ii kolaylam olacaktr. Dikkat edilecek ilk sorun, kukusuz, doallkla bata gelen sorun idi: inandrma, olgularn kendilerinden nasl salanabilir. kincisi, bu olgularn dil iinde nasl dzenlenecekleridir. Bir 20 ncs, uygun konuma yntemi olacaktr; bir konumann baarsn byk lde etkileyen bir eydir bu; fakat imdiye kadar bu konu ihmal edilmitir. Aslnda, bunun tragedya [tragic drama -.N.] ve epik anlatm sanatlarna girii ok daha ncedir: balangta airler kendi tragedyalarn kendileri oynarlard/2 ' Konumann iirle olduu kadar hitabetle de ilgili olduu aktr. (iirle ilgili 25 olarak, bakalaryla birlikte Teos'lu Glaukon'3' da bunun zerinde durmutur.) Temelde, eitli cokular dile getirmek iin sesin doru kullanm konusudur bu - yksek, alak ya da ikisinin aras bir sesle konuma; tiz, pes ya da orta ykseklikte konuma; eitli ko- 30 nulara uyan eitli ritimlerde konuma gibi. Bunlar bir konumacnn aklda tutmas gereken eydir - sesin volm, yksekliin
1) i,b. 2. 2) Ya da, 'anlatrlard.' 3) [Platon'un lan adl diyalogunda (530 D) ad geen konumac [rhapsode -.N.] olabilir.]

166 -

Retorik

deitirilmesi ve ritim. Drama yarmalarnda genellikle dl kazananlar, bunlar aklda tutan kiilerdir; tpk bugn dramalarda oyuncularn airlerden daha deerli oluu gibi, politik kurumlarmzdaki kusurlar nedeniyle kamusal yaamdaki yarmalarda da 35 bu byledir. Konuma tarznn kurallar zerine dizgeli hibir aratrma henz yaplmamtr;'4' aslnda, dilin incelenmesinde bile son zamanlara kadar herhangi bir ilerleme grlmemitir. Bundan baka, konuma tarzna -ok hakl olarak- st dzeyde bir aratrma 1404 konusu olarak baklmamaktadr.'5' Yine de, tm retorik sorunu d. grnmlerle ilikili olduuna gre, deersiz bile olsa, konuma tarz konusuna dikkat etmemiz gerekiyor, nk onsuz yapamayz. Gerekten de konumada doru ey, bizi dinleyenleri, honut etmeye almakszn, skmam olmakla yetinmeliyiz: plak olgu5 larn dnda bir yardm olmakszn davamz dorulamakla savunmak zorundayz: dolaysyla, bu olgularn tantlar dnda hibir eyin nemi yoktur. Yine de, daha nceden de sylendii gibi, dinleyicilerimizin kusurlar yznden sonucu nemli derecede etkileyen baka eyler vardr. Bakalarna aklamamz gereken ey ne olursa olsun, dil sanatlarnn da mutlaka az fakat gerek bir nemi 10 vardr, bir eyin syleni tarz, onun anlalabilmesi hi kukusuz etkilemektedir. Bununla birlikte, insanlarn sand kadar deil. Btn bu sanatlar hayal rndr ve dinleyeni byleme amacna yneliktir. Hi kimse geometri retirken gzel dil kullanmaz. Konuma tarz ilkeleri uygulandnda, aynen sahnedeki etkiyi yapacaktr.Fakat bu ilkelerle ilgili ok az sayda kii, ok az bir giriimde bulunmutur: Thrasymakhos'un'7) 'Merhamete arlar'nda olduu gibi. Dramatik yetenek bir doa vergisidir, dizgeli olarak retilemez. yi syleyim [diction -.N.] ilkeleri bu ekilde retilebilir; bunun iindir ki, konuma tarzlaryla sivrilmi konumaclar kadar, dller kazanan, bu ynde yetenekli kiiler de var aramzda - yazl ya da edebi trden konumalar, etkilerinin ounu konumaclarn dncelerinden ok syleyimlerine borludur. 20 Doallkla, hareketi ilk balatanlar airlerdi; nk szckler eyleri gsterir; bir de, dier eyleri, btn organlarmzn iinde en iyi gsterebilen insan sesi de vard ellerinde. Bylece bakalaryla birlikte, ezberden okuma ve oynama sanatlar olutu. mdi, dz4) [Bir konuma kuram hazrlayan ilk kii Aristoteles'in rencisi Theophrastos'tu.] 5) Ya da, 'yce bir noktadan bakldnda' 'herhangi bir soylu grn yannda baya olduu dnlyor.' 6) [Bugn yelenen bir evirisi yle: T>iem ilkeleri ortaya konduunda konuma tarzyla ayn etkiyi yapacaktr.' 7) [Khalkedon'h Thrasymakhos, Platon tarafndan acmasz eletirilen sofist ve retorik hocas.]

nc Kitap

167

yaz hitabet dilinin balangta iirsel bir renk alm olmas, rne- 25 in Gorgias'mki' 8' gibi, airlerin, dnceleri yeterince basit olduunda, dillerinin gzelliiyle n kazanr gibi grnmelerindendir. Bugn bile ou eitimsiz kii en gzel sylevlerin iirsel dille yapldn sanr. Doru deildir bu: dzyaz dili, iir dilinden ayrdr. Tragedya dilinin bile kendi karakterini deitirdii bugn, baz eylerin durumu bunu gsteriyor. Tpk, btn ller iinde dz- 30 yazya en ok benzeyeni olduu iin tetrametre'nin yerini iambik'in al gibi, tragedya da, gndelik konumada kullanlmayan, ilk dramalan ssleyen ve heksametre lsnde iir yazanlarn hl kulland btn o dzyaz szcklerinden vazgemitir. Bu yzden de, airlerin kendilerinin terkettii bir iir tarzn taklit etmek, g- 35 ln bir eydir; artk biem sorununu btnyle ayrntl olarak gzden geirmek zorunda olmadmz, bunun yerine, kendimizi, imdiki konumuz olan retorii ilgilendiren ksmyla snrlayabileceimiz aktr. teki ksm ise -iire ait olan ksm- iir Sanat1-9') zerine kitapkta tartlmtr.

2 Bu durumda, biemin tanmlanmas da iinde olmak zere, orada i404 b yaplm olan gzlemlerden balayabiliriz. Ak bir anlam tamayan konumann, kendisinden beklenen eyi yapamayacann da kantlad gibi, biemin iyi olabilmesi iin ak olmas gerekir. Ayrca, ne sradan, ne de gereksiz derece yksek deil, ama uygun olmas gerekir; iirsel dil hi kukusuz sradanlktan uzaktr, ama 5 dzyazya uygun deildir.*10 ' Aklk, geerli ve allm szckleri (adlar ve fiilleri) kullanarak salanr. Sradanlktan uzaklk ve gerek ss de iir Sanat'nda sz edilen dier szckleri kullanarak salanr.'11' Normal dilde yaplacak byle bir deitirme dili daha grkemli gsterir. nsanlar yabanclarn karsnda, kendi yurttalar karsndaki hisleri duymazlar, ayn ey dil konusundaki duygu- 10 lan iin de geerlidir. Dolaysyla gndelik konumaya, allmn dnda bir hava vermek iyidir; insanlar arpc eylerden holanr, allmn dndaki eyler arpar onlar. iirde bu tr etkiler sktr, ve iire uygun der; iirde sz edilen kiiler ve eyler, sradan yaamdan nispeten uzaktr. Dzyaz paralarda, konu daha az y- 15 celtilmi olduu iin, ok daha seyrek olarak uygun der bu. iirde bile, bir klenin ya da ok gen bir insann stn bir dille konu8) [5. yzyln nde gelen bir baka retorik hocas.] 9) Poetika, bb. 20-2. 10) [Bkz. Poetika 22'nin balangc.] 11) Poetika, bb. 21,22.

168 -

Retorik

mas, veya ok nemsiz konulardan sz ederken stn bir dil kullanlmas pek uygun dmez; iirde bile, biemin uygun olabilmesi iin, tonun, dier zamanlarda yceltilmesine karn, bazan drlmesi gerekir. Bir yazarn sanatn gizlemesi ve yapmackl olarak deil de doal olarak konutuu izlenimini vermesi gerektiini imdi grebiliriz. Doallk inandrcdr, yapmacklk ise tersi; n20 k bizi dinleyenler nyargldrlar, kendilerine bir dzen hazrladmz dnrler, sanki araplarn kendileri yerine biz sulandryormuuz gibi. Theodoros'un'12' sesiyle btn teki oyuncularn seslerinin nitelii arasndaki fark gibidir bu: onunki, gerekten de konuan karakterin sesi, tekilerinkiyse deilmi gibi grnr. Yazmzn tek tek szcklerini gnlk yaamdaki konumalardan alarak amacmz baarl bir biimde gizleyebiliriz. Ardllarna yolu 25 ilk gsteren kii olan Euripides iirde bunu yapmtr. Dil, adlardan ve fiillerden oluur. Adlarn, iir zerine incelemede gzden geirilen eitli trleri vardr/13 ' Yabanc szckler, bileik szckler ve uydurulan szckler, idareli bir biimde ve seyrek durumlarda kullanlmaldr: hangi durumlarda olduunu 3 ilerde greceiz/14' Bu kstlamann nedenini daha nce belirtmitik: uygun olmaktan kp arla doru giderler. Dzyaz dilinde, eyler iin kurall ve uygun terimlerin yannda eretilemeli (metaforik) terimler, ancak yarar getiriyorsa kullanlabilir. Bunu, iki tr terimin: uygun ya da kurall ve eretilemeli -bakalarnn deil de 35 bunlarn- konumalarda herkes tarafndan kullanlyor olmasndan karyoruz. yi bir yazarn, iticilie dmeksizin sekin olan, ayn zamanda ak olan, yani iyi sylev dili tanmmza uygun den bir biem ortaya koyabileceini grebiliriz artk. Anlamlar belirsiz szckler, sofistlerin kendilerini dinleyenleri yanl yola srkleyebilmeleri iin zellikle yararldr. Anlamda szckler airlere yararldr, bununla, sradan anlamlar ayn olan szckleri kas1405 tediyorum, rnein rcopeveoda (ilerleyen) ve ai^eiv (ileri giden) gibi; her ikisi de sradan szcklerdir ve anlamlar da ayndr. Bu tr szcklerin tanmlar; Eretilemelerin bir snflamas; eretilemenin hem iirde hem de dzyazda byk nemi olduu, 5 daha nce sylediimiz gibi, iir Sanat'nda^ bulunabilir. Bununla birlikte dzyaz yazarlar, dier kaynaklar airlerinkinden daha kt olduu iin, eretilemeye zellikle dikat etmek zorundadrlar. Eretileme, bunun dnda, bieme, baka hibir eyin yapamaya12) 13) 14) 15) [Zamann nl bir oyuncusu.] Poetika, b. 21. iii.bb. 3,7. Bkz. Poetika, bb. 21, 22.

nc Kitap

169

ca kadar aklk, ekicilik ve farkllk verir: ve kullanmn bir insann bir bakasna retebilecei bir ey deildir. Eretilemeler, o belgeler gibi, uyumlu olmaldr, bu da belirtilen eyi olduka iyi bir biimde karlamalar demektir: bunu yapamazlarsa, uygunluklar hemen gze arpar: iki ey arasmdaki uyum gereklilii, yan yana konulmalaryla belirgin bir biimde ortaya kar. Yal bir insana hangi giysinin uyacan kendi kendimize sormamz gibi bir eydir bu; bir delikanlya uygun den koyu krmz bir giysi deil, tabii. Birisine vc szler sylemek istediinizde, eretilemenizi 15 ayn izgi zerinde daha iyi bir eyden almanz gerekir; kk grmek istediinizde de daha kt bir eyden. Ne demek istediimi aaym: ztlar ayn smftan olduklar iin, dilenen bir insann 'yalvardn', yalvaran bir insannsa 'dilendiini' sylerseniz benim nerdiim eyi yapm olursunuz; nk yalvarmak da, dilenmek de istemenin eitleridir. phikrates'16) de bu yzden Kallias', 'meale tayc' yerine 'dilenci rahip' adyla armt; Kallias ise p- 20 hikrates'in erginlenmemi olmas gerektiini, yoksa kendisini 'dilenci rahip' diye deil de 'meale tayc' diye araca yantn vermiti. Bunlarn her ikisi de dini unvanlardr, ama birisi onur vericidir, tekiyse deil. Yine birisi oyunculara 'Dionysos'un anak yalayclar' der, fakat onlar kendilerini 'sanat' diye adlandrr; bu terimlerden her biri birer eretilemedir, birisi oyuncuya amur at- 25 mak amacn, tekiyse onu yceltmek amacn tar. Korsanlar da kendilerine 'tedariki' adm takmlar artk. Bylece bir sua hata, bir hataya da su diyebiliriz. Bir hrszn bir eyi 'aldn' da syleyebilirsiniz, kurbann 'soyduunu' da. Euripides'in Telephos'undaki,'17> Krein kral, Mysia sahiline kt gibi bir ifade uygun deildir; 'kral' szc tebann onurunu aar, 30 bu yzden de buradaki sanat gizlenmi deildir. Bir eretileme, onu ileten szcklerin heceleri sesli ifadenin tatlln gsteremedii iin kusurlu olabilir. rnein, Yzsz Dionysios,'18' atlarnda iire 'Kallipo'nun l' der. iir ve lk, her ikisi de kesinlikle sessel ifadelerdir. Ama eretileme ktdr, nk 'lktaki sedalar, iirinkilerin tersine, uyumsuz ve anlamszdr. Bundan baka, adsz
16) [phikrates, Atinal general(hkz. 13653 28). Kallias, kendini beenmi, kafasz bir Atinal aristokrat: 'meale tayclk' grevi ailende soydan gelme bir eydi. Meale tayc', Byk Eleusinia trenininbeinci gnnde Atina'danEleusfe'e yniyen alaya chderlik ederdi.] 17) [Kayp bir oyun.] 18) [5. yzyl air ve retorisyeni.]

170 -

Retorik

35 eylere ad vermek iin eretilemeleri kullanrken, onlar uzak ey-

lerden deil birbirine yakn, benzer eylerden almamz gerekir d, szckler sylenir sylenmez yaknlk aka kavranabilsin. O nl bilmecede olduu gibi: Bir adamn, tuncu, bir baka adamn bedenine atele nasl yaptrd1405b n gsterdim, ilemin ad verilmiyor burada; ama hem ilem hem de yaptrma bir tr uygulamadr, ite bunun iindir ki hacamat iesinin uygulanmas burada 'yaptrma' olarak adlandrlmaktadr. yi bilmeceler, gerekten de, genellikle, doyurucu eretilemeler salar bize: 5 nk eretilemeler bilmeceleri ima eder, bu yzden de iyi bir bilmeceden iyi bir eretileme karlabilir. Ayrca, eretilemelerin gereleri gzel olmaldr; btn szcklerin irkinlii gibi gzellii de, Likymnius'un dedii gibi, sedalarnda ve anlamlarnda yatar/19) Bundan baka, sofist Bryson'un yanltc kantn -bozuk dil 10 diye bir ey yoktur, nk belli bir eyi hangi szcklere koyarsanz koyun, anlam ayndr- boa karan bir nc dnce var. Yanltr bu. Bir terim bir eyi bakasndan daha doru olarak tanmlayabilir, ona daha ok benzeyebilir ve onu gzlerinizin nne daha yakndan koyabilir. Bunun yannda, farkl iki szck herhangi bir eyi iki farkl k altnda gsterebilir; bu yzden de bir terim 15 bir bakasndan daha gzel ya da daha irkin olarak kabul edilmelidir. nk iki terimin her ikisi de, yalnzca onlarn gzelliini ya da irkinliini deil de -byle olsa bile eit olmayan bir orandagzel olan ya da irkin olan gsterecektir. Eretilemenin gereleri kulaa, anlaya, gze ya da herhangi bir baka fiziksel duyguya gzel gelmelidir. rnein, 'gl rengi parmakl sabah' demek, 'kzl 20 parmakl' ya da daha kts 'krmz parmakl' demekten daha iyidir. Uyguladmz belgeler de kt ve irkin bir grnme sahip olabilir, rnein Orestes'e 'ana katili', ya da daha iyi bir rnekle, 'babann cn alan' dendiinde olduu gibi. Simonides/20) katr yarnda zafer kazanan biri ona kk bir para nerdiinde onun 25 iin bir iir yazmay kabul etmez, nk yar-eeklere iirler yazmann ho olmadn syler: ama yeterli bir cret alnca: Selam size, frtna ayakl kheylanlarn kzlar,

19) [Bir retorik hocas ve ditiramp airi.) 20) [Lirik air.]

nc Kitap

171

diye yazar; oysa onlar da eeklerin kzlaryd tabii. Ayn etkiye, kt bir eyi daha az kt, iyi bir eyi daha az iyi yapan kltme eklerinin kullanmyla da ulaabilir. rnein, Aristophanes'in Babilli- 30 Zer'indeki' 21' taklmay alalm: 'altn' iin 'altnck', 'manto' iin 'mantocuk'u, 'alay' iin 'alayck', ve 'belack' kullanr orada. Ama belgeleri kullanrken olduu gibi kltme eklerini kullanrken de dikkatli olmak ve anlam gzetmek zorundayzdr.

3 Dildeki kt tat, u drt biimden birini alabilir:

(1) Bileik szcklerin yanl kullanm. rnein, Lykophron'22' 'dev-ziraeli toprak'm zerindeki 'ok-yzlii cennet'ten, 'dz- 35 patikal sahil'den sz eder; Gorgias ise 'fakir-air yacs'ndan, 'ye- i4o6a min-bozan'dan ve 'ar-yemin-tutucu'dan sz eder. Alkidamas, 'fkeyle kabaran ruh ve al al olan yz' gibi deyimler kullanr; 'cokularnn sonula-ykl olduunu dnyordu', 'sonula-ykl, szcklerine inandrclk salyordu', 'kasvet-reriklidir denizin dibi' gibi eyler syler. Btn bu szcklerin birletirilme tarznn, onlar 5 yalnzca iire uygun drdn hissederiz. Bu durumda, kt tadn gsteriliinin bir biimidir bu. (2) Bir baka yol, yabanc szckler kullanmaktr. rnein, Lykophron, 'olaanst Kserkses'ten, 'apulcu Skiron'dan; Alkidamas 'iir iin bir oyuncak'tan ve 'doann kafaszl 'ndan sz eder, 10 'ruhunun dinmeyen fkesiyle bilenmi' der. (3) nc bir ekil, uzun, yersiz ya da sk sk belgeler kullanmaktr. Bir airin 'ak st'ten sz etmesi uygundur, ama dzyazda bylesi belgeler bazan uygun dmez, ya da ok sk kullanldnda, akas, airin dzyazy iire dndrdn gsterir. Birtakm belgeleri elbette kullanmamz gerekir, nk bunlar biemimizi her zamanki dzeyin zerine ykseltir ve ona bir farkllk ha- 15 vasi verir. Ama uygun ortalamay amalamalyz, yoksa sonu, bu uurda hi zahmete katlanmasak da daha kt olmazd; dpedz iyi olmayan bir ey elde edeceimiz yerde gerekten kt bir ey elde ederiz. Alkidamas'm belgeleri bunun iin yle tatsz grnr; eti terbiye eder gibi kullanmaz onlar, etin kendisi gibi kullanr, yle bol, yle cafcafl ve yle saldrgandrlar. rnein, 'ter' demez de 20 'slak ter' der; 'isthmian oyunlarna' demez de 'isthmian oyunlarnn dnya konkuruna' der; 'yasalar' demez de 'devletlerin monarklar olan yasalar' der; 'bir kouda' demez de 'yrei onu ayaklarn hzlan-

21) [Kayp bir oyun.] 22) [Lykophron, Gorgias, Alkidamas, 5. ve 4. yzyllarda yetkili retorik hocalar.]

172 -

Retorik

drmaya zorluyor' der; 'Musalar okulu' demez de 'Kaltmn Doa' ran Musalannn okulundan alm' der; bunun gibi, 'hiddetli y25 rek endiesi'nden, 'tannm olduu iin' deil de 'evrensel olarak tannm olduu iin' 'baarl' olandan, 'dinleyicisine zevk dafan'dan sz eder; 'onu dallarla gizledi' yerine 'orman aalarnn 3 dallaryla gizlendi' der; 'bedenini rtmez' de 'bedeninin plakln' rter; 'ruhunun istedii taklit kartyd' der, (bu hem bir bileik ad, hem de bir belgedir, bu yzden de bir air abas gibi grnr), 'gnahkrlnn fazlal yle ardr'. Bylece, byle iirsel bir dildeki uygunsuzluun konumalara, btn bu laf kalabalndan gelen belirsizlik kadar nasl bir samalk ve yavanlk tadn r35 yoruz - nk anlam ak olduu halde, siz szckleri st ste yarak onu bulandrmaktan ve onun akln bozmaktan baka bir ey yapmyorsunuzdur. Bileik szckler, genellikle, bir ey iin herhangi bir terimin olmad ve bir bileiin kolayca oluturulabilecei yerlerde kullanlr: 'oyalanacak ey' (xpovorpieiv) gibi; ama ok yaplrsa bu, i4o6b dzyaznn karakteri btnyle kaybolur. Onurlu ve grkemli bir i olan epik iir yazarlar iin yabanc szckler neyse, bugn yaygn bir ekilde kullanlan (daha nce deinmitik buna'23') l olan iambik kouk iin eretileme neyse; bileik szcklerden oluan dilin de titreimli grntleri seven ditiramp yazarlar iin o olduunu grebiliriz imdi. 5 (4) Geriye, kt tadn gsterilebilecei yer olan drdnc blge, eretileme kalyor. Bazlar, gln olduklar iin byledir; gerekten de, tragedya airleri kadar komedi yazarlar tarafndan da kullanlr. Dierleri ok fazla byk ve teatraldir; bunlar zorlamaysalar, karanlk da olabilirler. rnein, Gorgias 'yemyeil ve zsu 10 dolu olaylar'dan sz ediyor; 'irkinlik ektiniz, kt hasat kaldrdnz' diyor. Fazla iirsel bir ey bu. Yine Alkidamas, felsefeyi 'yasann erkini tehdit eden bir kale' diye, Odysseia 'y ise 'insan yaamnn ho grnl bir aynas' diye adlandryor; 'iire bylesi bir oyuncak sunulmadndan' sz ediyordu: btn bu deyiler, yukarda verilen nedenlerden dolay duyanlarn kulana ho gelmi*5 yor. Gorgias'n, bann zerinde uarken kakasn brakan krlangca seslenii, kusursuz bir trajik tarz rneidir. 'Hayr, utanmalsn, ey Philomela' diyor. Onun bir ku olduunu dnrseniz, yapt hareketi utanlacak bir i olarak adlandramazsanz; bir kz olsayd, olabilirdi; bylece ona bir zamanlar olduu, imdiyse olmad gibi seslenmek iyi bir alay olurdu.
23) [iii, b. 1,1404a 30.)

nc Kitap

Benzetme de bir eretilemedir; tek fark zayf olmasdr. air, Akhil- 20 leus'tan, Atld dmann zerine bir arslan gibi, W diye sz ederse bu bir benzetmedir; 'aslan atlad' diye sz ederse, bir eretilemedir- burada, her ikisi de cesur olduklarma gre, 'aslan' adm Akhilleus'a aktarm oluyor. Benzetmeler koukta olduu kadar dzyazda da yararldr; ama iirin doasma zg olduklar iin dzyaz fazla sk kullanlmamaldr. Tpk eretilemeler 25 nasl kullanyorsa yle kullanlmaldr, nk yukarda sylenilen fark dnda tamamen ayn eydirler. Aada benzetme rnekleri verilmektedir. Androtion/ 25' drieos'tan sz ederken, onun zincirinden boanm bir teriyere benzediini, zerinize srayp sizi srdn syler - bu durumda, drieos da zincirlerinden boanm olduuna gre yabanl bir hayvand. Theodamas, Arkhidamos'u geometri yapmayan Euksenos'a (26) ben- 30 zetir- Euksenos'un geometri yapabilen bir Arkhidamos olduunu ima eden orantl' 27' bir benzetmedir bu. Platon'un Devlet'inde, lleri soyanlar, kendilerine ta atanlar brakp atlan talara saldran kpeklere benzetilir;'28' bir de Atina halk zerine bir benzetme vardr, Atinallar, gl ama hafife sar bir gemi kaptanna ben- 35 zetilir;'29' ve de airin iiriyle ilgili bir benzetme: iirler, gzellikten yoksun ama genliin tazeliine sahip kiilere benzetilir - tazelik gittiinde by bozulur, iirler de dzyazya evrildiklerinde yle 1407 s olur.'30' Perikles, Samoslulr, mamalarm yedikleri halde alamay srdren bebeklere benzetir; Boiotiallarysa prnal meesine, nk tpk bir baka meenin devrilmesine neden olan bir mee gibi, onlar da i savalarla birbirini krmaktadr. Demosthenes'31' Atina 5 halknn bir gemi gvertesinde deniz tutmu insanlara benzediini syler. Yine Demokrates'32' politik sylevcileri, lokmay kendileri yutan, daha sonra da ocuklarn dudaklarma tkr svayan da24) Bkz. tlyada, xx.l64. 25) [4. yzylda yaam Atinal bir sylevci olan Androtion, Karia prensi Mausolus'a eli olarak gnderildi. drieos, Mausolos'un kardei ve ardl (.. 351) idi.] 26) [Bu kii hakknda hibir ey bilinmiyor.] 27) 'l kural' bir benzetme, 'meksemeli' bir benzetme. 28) Platon, Devlet, v. 469 E. 29) agy. v. 488 A. 30) agy. x. 601 B. 31) [Genel kanya gre, byk sylevci deil bu. Daha byk bir olaslkla Peloponez savandan bir general.] 32) [4. yzyl Atina'snn politik yaamnda etkin olabilir.]

174 io

Retorik

dlara benzetir. Antisthenes'33) zayf Kephisodotos'u,'34 ) ttsye benzetir, nk insanlara zevk veren ey ttsnn yanmas, tkenmesidir. Btn bu dnceler ya benzetme ya da eretileme olarak ifade edilebilir; eretileme olarak baarl olanlar, besbelli ki benzetme olarak da ie yarar; benzetmelerse aklamalar kaldrldnda eretileme olarak grlecektir. Fakat orantl eretilemenin ken*5 di ortak terimlerinden her birine karlkl olarak uygulanmas gerekir. rnein, bir iki-kadehi Dionysos'un kalkan ise, bir kalkan da buna uygun olarak Ares'in iki-kadehi olarak adlandrlabilir.'35)

te, konumay oluturan paralar bunlardr; yi biemin temeli 5 dilin doruluudur, buysa be balk altnda toplanabilir.'(l) nce, balayc szcklerin yerinde kullanm ve bunlarn, bazlarnn ge20 rektirdii doal ardklk iinde dzenlenmesi. rnein, balayc txv szc (rnein, eyco fiv), karl [correlative-mtekabil -.N.] olan (rnein o ) szcn gerektirir. Yantlayc szck birincisi unutulmadan nce getirilmeli ve ondan fazla ayrk olmamaldr; ve uygun dt pek az durum dnda, gerekli olann nne bir baka balayc sokulmamaldr. 'Fakat ben, o bana 25 syler sylemez (nk Kleon yalvararak, dua ederek gelmiti), onlar yanma aldm ve yola koyuldum' cmlesini aln.' 36) Bu cmlede, anlam tamamlamak iin, gerekli olann nne birok balayc szck sokulmutur; ve 'yola koyuldum'dan nce uzun bir ara varsa, sonuta bir belirsizlik kar ortaya. yleyse, iyi biemin bir 3 deeri, balayc szcklerin doru kullanmnda yatmaktadr. (2) kincisiyse, eyleri belirsiz genel adlarla deil kendi zel adlaryla armada yatmaktadr. (3) ncs, anlam belirsizliinden saknmaktr; tabii, syleyecek bir eyi olmayan ama bir ey kasteder gibi grnenlerin yapt gibi, siz kendiniz belirsiz olmak istemi35 yorsanz. Bu tr kimseler byle eyleri dizelere sokma eilimindedir. rnein Empedokles'37) dolambal sz ve deyimleriyle dinleyicilerini etki altna alr; anlalmaz ifadeleri kabul anlamnda ba
33) [Byk olaslkla Kinik filozof.] 34) [Zamann en iyi konumaclarndan biri.] 35) [Ditiramp airi Timotheos'tan,] [ngilizce metinde 'drinking-bowl' ye 'brinking-bowl' gibi iki bileik szck geiyor. 'Brink!, 'kenar, ky, uurum' anlamna gelen bir ad, fiil deil. Dolaysyla 'blinking'gibi bir isim-fiil tretemez kendisiden. Bu, ngilizce metinde bir dizgi hatasn akla getiriyor. Ayrca Tunal'nn Poetika evirisinde (bkz. s. 60.) ve Michel Magnieri'in 1990'da yapt son Franszca eviride de byle bir ayrm yok (bkz. Potique, Le Livre de Poche, p. 140,) -.N.] ' 36) [Daha nceki iki cmlenin metni olduka kukuludur.] 37) [Hekim, filozof.]

nc Kitap

175

sallamalarla dinlenen khinleri dinleyen insanlar nasl etkileniyorsa yle etkilenirler. 'Kroisos, Kzlrmak' geerken gl bir krall yerle bir edecektir.'W Khinler, kehanetleri bylece, genellikle daha az ylan kaca i407b iin, nlerindeki konuda bu biimde belirsiz genellemeler kullanrlar. 'Tek mi ift mi' oyununda, yalnzca 'ift'i ya da 'tek'i tahmin edersek, gerek sayy kefetmemizden daha byk olaslkla doru kacazdr; kehanette bulunan kii, yalnzca bir eyin olacan sylediinde, o eyin ne zaman olacan sylediinden daha doru olacaktr, bu yzden de kesin bir tarih vermez. Btn bu belirsiz- 5 likler ayn trden etkiye sahiptir/39) ve daha nce sylediimiz gibi byle bir amacmz yoksa bunlardan saknlmaldr. (4) Drdnc bir kural, adlan erkek, dii ve cansz diye ayran Protagoras snflamasn uygulamaktr; nk bu ayrmlar da doru ekilde verilmek zorundadr. 'Oraya varr varmaz syleyeceini syledi ve ayrld (77 ekdovoa Kat iakeyeioa torero).' [Burada zne, diil kii adldr -.N.] (5) Beinci bir kural, oulluu, azl ve birlii 10 doru bir biimde ifade etmektir. rnein, 'Gelince bana vurdular (OL O eXOvxe exvjrtv fxe).' Yazl bir kompozisyonun okunmasnn ve dolaysyla bakalar nnde sylenmesinin kolay olmas genel bir kuraldr/40) Birok balayc szcn ya da cmleciin olduu, ya da Herakleitos'un yazlarnda olduu gibi noktalamann zor olduu yerlerde yaplamaz bu.'41) Herakleitos'un cmlelerini ayrmak kolay bir i deildir, nk ou kez belli bir szcn daha nceye mi, yoksa 15 daha sonraya m ait olduunu syleyemeyiz. rnein, yazsnn giriinde'yle syler: 'Ama bu hakikat daima insanlarn anlad olmamasna karn,' burada 'daima' szcnn iki cmlecikten hangisine balanmas gerektii ak deildir. Ayrca, imdi syleyeceimiz gerek dilbilgisi kurallarnn dna kmaya gtrr, yani, iki terime, bunlarn her ikisine de uymayan bir nc terim eklerseniz cmle zlmez.'42) rnein ya 'ses' ya da 'renk', baz fi- 20 illere uygun dmeyecektir: 'alglama' her ikisine de uygulanabilir,
38) Bkz. Herodotos, i. 53, 91. 39) Yai, her ikisi de akl bozar. 40) Ya da, 'anlalmasnn kolay olmas...' 41) [Sokrates ncesi, Ephesos'lu Herakleitos. Yazlarndaki anlalmazlktan eski alarda ok sk sz edilir ve eletirilirdi.] 42) [W. D. Ross'un yeniden dzenledii Yunanca metne gre.]

176 -

Retorik

ama 'grme' uygulanamaz. Metne birtakm ayrntlar sokmak istediinizde, nce ne anlatmak istediinizi aka ortaya koymazsanz, yine anlalmazla neden olursunuz; rnein, 'Ona bunu, unu ve teki eyi syledikten sonra yola kmak istiyordum' gibi bir ey syleyeceiniz yerde, 'Ona syledikten sonra yola kmak isti25 yordum; sonra bu, u ve teki ey oldu' trnden bir cmle kurarsnz.

Aadaki neriler dilinize etkililik kazandrmanza yardmc olacaktr. (43> (1) Bir eyi adlandrma yerine tanmlayn: 'ember' demeyin, 'ortasndan her yne eit olarak uzanan yzey' deyin. Ksa olsun istiyorsanz, tersini yapm - tanmlama yerine adlandrn. ir30 kin ya da uygunsuz bir eyi sylerken, tanmlama irkinse, adm kullann, irkin olan ad ise, tanmlayn. (2) eyleri, eretilemeler ve belgeler yardmyla gsterin, iirsel etkiler yaratmamaya dikkat edin. (3) iirde olduu gibi tekil yerine oul kullann. Bir tek gk olmasna karm: Gklere Akhal^ dizesinde olduu gibi; ya da te bunlar benim mektubumun ok-yaprakl katlan Ji5>
35 dizesindeki gibi. (4) ki szc bir madde altmda toplamayp her

biri iin birer madde koyun; rnein, T1] yuvaiKO vt] rjexepa.<46> Ksal salamak iinse tersini yapm; rnein, Tt] rifierpa YUvaiK6S46\5) ok sayda balayc szck kullann; buna karlk, ksal salamak iin balanty tutmakla birlikte balayc szcklerden vazgein; rn. srasyla, "Giderek ve konuarak" ya 1408 da "Gitmiken, konutum". (6) Antimakhos'un uygulamas da yararldr: Bir eyi sahip olmad nitelikleri syleyerek tanmlamak Theomessos'tan sz ederken yapt gibi: Rzgrn sprd kck bir tepe var.. .(47)
43) [Yunanca szck bazan 'deer'den ok, 'iirilmi syleyim', 'abartl konuma', 'tantana', 'tumturakl sz' anlamna geliyor. 44) [Bilinmeyen bir tragedyadan.] 45) Euripides, ph. Taur. 727: daha dorusu, 'te kitabenin ok kapl katlar.' 46) [Bunlar 'karmz' szcnn iki ekilde dile getirilmesidir.] 47) [Platon'un ada Kolophon'lu Antimakhos'un uzun destan Thebais'len. Thebai'ye Kar

nc Kitap

177

Bu dizeler boyunca bir konu sonsuza kadar gelitirilebilir. Bu olumsuzlamayla yaklam yntemini, konunuzun gereine gre is- 5 ter iyi ister kt niteliklere uygulayabilirsiniz. te airler 'sazsz' ya da 'lirsiz' ezgi gibi deyimleri bu kaynaktan karr ve bylece olumsuzlamadan belgeler olutururlar. Bu yol, oranl eretilemelerde ok kullanlr, rnein boru sesine 'lirsiz bir ezgi' deniinde olduu gibi.'48'

7 Diliniz, cokuyu ve karakteri dile getiriyorsa, ve konusuna denk 10 dyorsa, ygun olacaktr. 'Konusuna denk dme', nemli, ar sorunlardan sz ederken dikkatsiz, nemli sorunlardan sz ederken de ciddi ve arbal olmamamz anlamna geliyor; sradan adlara ssl belgeler de eklemememiz gerekir, yoksa elde edilecek etki komik olacaktr: 'Ey kralielere yarar incir-aac' gibi sama deyimler kullanabilen Kleophon'un'49' yaptlarndaki gibi. Coku- 15 yu dile getirmek iin, zulmden sz ederken fke dilini kullanacaksnz; tanrya saygszlk ya da gnahtan sz ederken nefret ve apak gnlszlk, raz olmay ifade edecek bir dil kullanacaksnz; bir zafer yks iin sevinli bir dil, bir acma yksndeyse alak sesli bir dil kullanacaksnz; btn dier durumlarda da ayn ey. Bu dil uygunluu, insanlar yknzn doruluuna inand- 20 ran bir eydir: insanlarn kafalar, olaylar sizin anlattnz gibi olduunda bakalar da sizin gibi davrand iin, sizin gvenilecek bir kii olduunuz gibi yanl bir sonu karr; bu yzden de sizin yknz, yle olsun ya da olmasn doru olarak alr. Bunun yannda, cokulu bir konumac dinleyicilerinin her zaman kendisi gibi hissetmesini salar, kantlarnda hibir ey olmad zamanlarda bile; birok konumacnn, dinleyicilerini yalnzca amatayla et- 25 kilemeye almalar bundandr. Bundan baka, yknz, onun gerekliine degin bu belirtileri sergileyerek kantlama yolu, sizin kiisel karakterinizi gsterir. Her snf insann, her tip mizacn, hakikatin ortaya kmas iin gsterecei kendine uygun bir tarz vardr. 'Snf szc altna, ya) erkek ocuk, adam ve yal adam); cinsellik (erkek ya da kadn); ve ulus (Spartal ya da Tesalyal) farkllklarn sokuyorum.
Yediler seferini anlatrken, Thebai ovasmdaki bir Boeotia kynden, Theomessos'tan sz eder; ky ayn ad tayan alak bir kayalk tepenin zerindedir: bu tanm dizeler boyu srer.] . 48) Yunanca 'ezgi' szc, lir iin kullanlr, boru iin deil. 49) [Atinal tragedya yazan. Bkz. Poetika ii. 5]

178 -

Retorik

30 'Mizalar'dan, burada, yalnzca bir insann yaamnn niteliini be-

1408 13

lirleyen eilimleri anlyorum, nk her miza ayn eyi yapmaz. O zaman, bir konumac belirli bir mizaca uygun szckleri kullanyorsa, buna uyan karakteri gsterecektir: nk bir kylyle eitimli bir insan ne ayn eyleri syler, ne de ayn ekilde konuur. Yine, konuma-yazarlan insan tiksindirecek kadar ok kullandklar bir oyunla dinleyici zerinde bir izlenim brakrlar, rnein 'Bunu kim bilmez?' derler, ya da 'Herkese bilindii gibi' derler. 35 Dinleyen cehaletinden utan duyar ve herkesin sahip olduu bir bilgiden nasibini alm olmak iin konumacya katlr. Sylev bieminin btn bu eitlemeleri her zaman kullanlabilir. Bir abartmaya kar kmann en iyi yolu, konumacnn araya kendisiyle ilgili bir eletiri sokmas gibi ok kullanlan bir yola ba vurmaktr; nk o zaman insanlar onun byle konumasnn doru olduunu hisseder, ne yaptn biliyordur nk o. Ayrca, her eyin her zaman baka eylere tpatp uygun olmamas daha 5 iyidir- sizi dinleyenler bu yolla iinizden geenleri daha az kolaylkla grecektir. unu demek istiyorum: rnein, szckleriniz sertse, bu sertlii sesinize ve ehrenize kadar gtrmemeli ve her eyi o kadar tutarl gstermemelisiniz. Byle yaparsanz, her ayrntnn yapay karakteri apak duruma gelir; oysa bir yolu benimseyip bir bakasn kabul etmezseniz, ustal yine de kullanm olursunuz ama kimse farkna varmaz bunun. (Elbette, yumuak duygular sert tonlarla, sert duygular yumuak tonlarla dile getirilirse, 10 o oranda inandrc olmaktan karsnz.) Bileik szckler, olduka bol sayda belge ve yabanc szck, cokulu bir konumaya en uygun eylerdir. Yanl ve kt bir eyden 'gklere karrcasna' ya da 'dev' bir ey gibi sz eden kzgn bir insan balarz; ve byle bir dili, dinleyiciler konumacnn zaten avucunun iindeyse ve onlar ister verek, ister sulayarak, ister ayplayarak, isterse sevgiyle derinden sarmsa, ho grrz; rnein, Panegyri15 kos 'unun sonunda sokrates'in 'adyla ve namyla' ve 'dayandklar srece' yaptklar gibi. nsanlar derinden sarsldklar zaman bu ekilde konuurlar, bunun iin de, dinleyici de benzeri bir duyg iine girer girmez, bunun arkasndan elbette onaylama gelir. Esinli bir ey olan iirde bu tr bir dil, ite bunun iin yerindedir. yley20 se bu dil, ya duygu basks altnda ya da ironik olarak kullanlmaldr, Gorgias'n bieminde ve Phaidros'daki pasajlar bieminde olduu gibi/50'
50) Bkz. Platon, Phaidros, 238 D, 241 E. Alay [ironi] Politika'da bir rnekle (i. 2,1275b27) Gorgias'a atfediliyor.

nc Kitap

179

8 Dzyaz bir metnin biimi ne ll, ne de ritimden yoksun olmaldr. ll biim, yapay grnmyle dinleyicinin gvenini yok eder, ayn zamanda, onu lnn ne zaman yineleneceini 25 gzlemeye ekerek dikkatini saptrr, tpk habercinin 'Serbest braklan kle avukat olarak kimi seer?' sorusunu, 'Kleon!' yantyla birlikte bekleyen ocuklar gibi. te yandan, ritmik olmayan dil fazla snrszdr; vezin snrlamalar istemiyoruz, ama belli bir snrlamann olmas gerekir, yoksa etki belirsiz ve yetersiz olacaktr. mdi, btn eyleri snrlayan, saydr; ritmi oluturan ey de bir kompozisyonun biiminin saysal snrdr, llerse bunun kesin blmleridir. yleyse dzyaz ritmik olmal, ama ll (vezinli) olmamal- 30 dr, yoksa dzyaz deil kouk olur. Hatta ok kesin bir dzyaz ritmine de sahip olmamal, dolaysyla belli bir derecede ritmik olmaldr. eitli ritimlerden, destans olan deerlidir, ama o da konuma dilinin tonlarndan yoksundur.'51) ambik ritim, sradan insanlarn dilidir, yle ki, gnlk konumada iambik dizeler tekilerden 35 daha sk grlr: ama bir konumada arballa ve dinleyiciyi kendi sradan kimliinden ekip karacak bir gce gereksinimimiz vardr. Biri uzun biri ksa iki heceli l [trochee-.N.] yabanl dansna ok benzer: trokaik [trochaic -.N.] ritimlerden biri olan'52) 1409 tetrametre koukta grebiliriz bunu. Geriye, konumaclarn o zamanlar ona verecek bir isim bulamamalarna karn Thrasymakhos zamannda kullanmaya baladklar kran veya zafer arks [paean -.N.] ritmi kalyor.'53) Paean, daha nce ad geen iki ritme yakndan benzeyen nc snf bir ritimdir; iinde ikiye orann tar, oysa teki iki tr, srasy- 5 la, bire bir ve bire iki orann tar. Paean'n oran olan bire bir buuk, son iki orann arasna girer. mdi teki iki ritim trnn, ksmen verdiimiz nedenlerden dolay, ksmen de fazla iir ll [metrical -.N.] olduklar iin reddedilmeleri; ve paean'm benimsenmesi gerekir, nk ad geen ritimlerden yalnzca bundan herhangi bir kesin l kmaz, bu yzden de onlarn en az skc olandr. Bugnlerde, cmlelerin banda da, sonunda da ayn paean biimi kullanlyor, oysa sonun 10 balangtan farkl olmas gerekir. ki zt paean tr vardr: biri, bugn gerekten kullanld yere: cmlenin balangcna uygun
51) [Yunanca metnin doruluu kukusuz deildir.) 52) Ya da,'kvrak bir ritim olan' 53) [Khalkedon'lu Thrasymakhos, sofist ve retoriki, Bkz. 1404a 14.]

180 -

Retorik

denidir; bir uzun heceyle balayan ve ksa heceyle biten trdr bu; yle: - u u u - u u u 15 ve yle: - U U U - U U U XpvoEOK^a EKCTE \ Jta Buna karlk teki paean ksa heceyle balar ve bir uzun heceyle biter. yle: u u u - u u u - uuu - u u u liera e yav \ varr coc\eavovr] \<pvL0 vv^S56^ Bu tr bir paean gerek bir kapan yapar: bir ksa hece, bir son etkisi veremez; bu yzden de ritmi gdk gsterir. Bir cmle uzun heceyle kesilmelidir: cmlenin bitmi olduu yazc tarafndan ya 20 da onun koyaca nokta iaretiyle deil, ritmin kendisi tarafndan belirtilmelidir. Dilimizin ritmik olmas, ritimden yoksun olmamas gerektiini, hangi ritimlerin, nasl belli bir ekilde bunu yaptn grm bulunuyoruz. AaXoyevE\ ELTE AvKi\a^5i^

Dzyaznn dili ya zgr-akl olmal, paralar birbirine diti25 ramplardaki preldler gibi, balayc szcklerden baka eylerle balanm olmamal; ya da eski airlerin ktalar [strophe -.N.] gibi youn ve karlatrmal olmaldr. zgr-akl biem eskil olandr. rnein 'Bu, Thruia'l Herodotos'un kamuya sunduu aratrmadr.' gibi.'57) nceleri herkes bu yntemi kullanrd; imdi bunu yapan pek yok. 'zgr-akl' biemle, doal durak yerleri ol30 mayan ve srf o konu hakknda syleyecek baka ey olmad iin bir sona ulaan tr kastediyorum. Bu biem, yalnzca sonsuz ola-

54) 'Ey Delos'Iu, belki de Likya'l (sen syle doum yerini).' 55) 'Altm-sal Oku, Zeus'un Olu.' 56) 'Yeryznden ve onun sularndan sonra, gece Okyanusu da gzlerden gizledi.' Bu dize ve bundan nceki iki dize [bazlarna gre] Simonides'in Paeaniar'ndandr... 57) Herodotos, i, 1, a cmlesi. Aristoteles ilk tam cmleyi, ya da bundan daha te bir eyi gstermek istiyor. [Bizdeki Herodotos elyazmalarnda 'Halikarnassos'lu Herodotos' yazyor.]

nc Kitap

181

rak uzayp gittii iin, doyurucu deildir- insan daima nnde durulacak bir yer olsun ister: bir yara katlan insanlar ancak hedefte baylr ve yere yklr; yarn sonunu nlerinde grdkleri srece komay srdrebilirler. yleyse, zgr-akl biem tr byledir; youn olan, cmleler halinde olandr. Cmleyle, kendi iindeki bir 35 balangc ve bir sonu olan, ve ayn zamanda bir bakta anlalamayacak kadar uzun olmayan bir konuma parasn kastediyorum. Bu tr dil doyurucu ve izlenmesi kolaydr. Doyurucudur, i409b nk sonsuz olann tam tersidir; ayrca, dinleyen her zaman bir eyler yakaladn ve baz kesin sonulara ulatn hisseder; oysa, nnzde hibir eyin olmadn ve hibir yere ulamadnz grmek doyurucu bir ey deildir. zlenmesi kolaydr, nk kolayca aklda tutulabilir; ve bunun iin dil cmleli biimde olduun- 5 da saylandrlabilir/58' say ise aklda tutulmas en kolay eydir. te bunun iindir ki, ll olan kouk, olmayan dzyazdan daha kolaylkla anmsanr hep: kouun lleri saylandrlabilir. Cmle, ayrca, anlam tamamlanncaya kadar bitirilmemelidir: Sophokles'in aadaki iambik dizelerinde grlebildii gibi aniden kesinti yapmamaldr: Kalydon topradr bu; Pelop'larn lkesinden <Glen ovalar geidin karsndan bize bakyor>.'59' Szckleri yanl bir ekilde blersek/60' dinleyen, anlam olduunun tersi bir biimde alabilir: rnein, yukardaki parada, insan Kalydon'un Peloponez'de olduunu dnebilir. Bir Cmle ya birka eye'61' blnm ya da basit olabilir. Birka eden oluan bir cmle, konumann (1) kendi iinde btn, (2) ksmlara blnm, ve (3) tek solukta kolayca -yani bir btn olarak, bir blme noktasnda yeni bir soluk alnmadan- karlabilen ksmdr.'62' Bir ge, byle bir cmlenin iki parasndan 15 biridir. 'Basit' cmleyle bir tek esi olan cmleyi anlyorum. eler, ve btn cmleler ne ksa ne de uzun olmaldr. ok ksa olan bir ge ou kez dinleyeni tkezletebilir; ritmin, kafasnn sabitletii uca kadar devam etmesini hl bekliyordur; ve bu arada konuann duruuyla geriye ekilirse, alaca darbe, deyim yerindeyse, 20
58) 59) 60) 61) 62) Yani, saylabilir ksmlar ve blmlerden olutut grlr. [Aklamaclara baklrsa, dize, Euripides'in Me/ragros undan.] Yani, birinci dizenin sonunda aniden bir durua gelerek ve ortada bir durma yapmadan. [Yunanca 'kol ve bacaklar' anlamnda.] [Metin olduka belirsiz. Aristoteles'in kastettii, 'kolik' cmlenin yalnzca tek solukta kolayca kanlabilen ksmlardan olumamas gerektii olabilir.]

10

182 -

Retorik

onu tkezletecektir. te yandan, ok uzun srdrrseniz, geride kalm hissettirebilirsiniz ona kendini, tpk yrrken geriye dnmeden snrn tesine geen kiinin arkadalarn geride brak gibi. Ayn ekilde, bir cmle ok uzunsa, bir konumaya ya da diti25 ramp preldne benzer bir eye dndrrsnz onu. Sonu, Khioslu Demokritos'un,'63) antistrofik ktalar yerine yazd preldlerden dolay Melanippides'le alay ediine ok benzer: Bakas iine dsn diye tuzaklar kuran biri nce kendi der kazd ukura; Sonu-gelmez preldler bktrr hepimizi, Ama nce yazan kalr soluk solua .(64)
30 Ayn ey uzun geli'65) sylevcilere de pekl uygulanabilir. Btn

eleri fazla ksa olan cmleler aslnda cmle bile deildir; sonuta dinleyeni yere arpar. elere blnen cmleci biem [periodic style -.N.] iki trdr. Ya 'Ulusal toplantlar aanlara ve atletik yarmalarn kurucular35 na her zaman ammdr'da olduu gibi basite blnmtr;'66) ya da kartlamaldr: iki eden her birinde, bir ift zttan bir tanesi teki zttn bir tanesiyle birlikte konur, ya da ayn szck iki ztt 1410 ayrmak iin kullanlr: 'Her iki tarafa da yardm ettiler; yalnzca geride kalm olanlara deil, onlara elik edenlere de: bu sonuncular iin yurtlanndakinden daha geni topraklar kazandlar, ncekilereyse yurtlarndaki yeterince geni topraklar braktlar' cmlesinde olduu gibi. Burada ztlatrlan szckler, 'geride kalma' ve 'elik etme', 'yeterince' ve 'daha geni' szckleridir. u rnekte ol5 duu gibi: 'Hem mal mlk sahibi olmak isteyenlere, hem de ondan yararlanmak isteyenlere': burada 'yararlanmak' ile 'elde etmek' ztlatnlyor. Yine, 'Byle giriimlerde ou kez byle olur: aklllar 10 baarsz olur, aptallarsa baarl; 'Derhal cesaret madalyasyla dllendirildiler, ve aradan ok gemeden denize egemen oldular'; 'anakkale boazna kpr kurarak ve Athos'a yol aarak, karada yelken amak ve denizin iinden yrmek'; 'doa onlara lkelerini verdi, yasaysa onu geri ald ellerinden'; 'bazlar ac iinde ldler, tekilerse yz karas iinde kurtuldular'; 'Atinal yurttalar yabanclar evlerinde kle olarak tutarlar, oysa Atina kenti, binlerce dos63) [Khioslu Demokritos, 5. yzyl sonunda bir mzisyen; Meloslu Melanippides, ayn dnemden bir ditiramp airi.] 64) [Bir Hesiodos parodisi, iler ve Gnler 263.] 65) Yani, uzun-geli cmlelerin sonu-gelmez atclan... 66) [Bu ve bundan sonraki btn rnekler tsokrates'in Panegyrikos'undan alnmtr.]

nc Kitap

183

tunun yabanclarn klesi olarak yaamasna izin verir'; ve 'yaar- 15 ken sahip olmak ya da lrken miras brakmak' cmlelerinde olduu gibi. Bir de, Peitholaos ile Lykophron'67' hakknda bir mahkemede sylenenler var: 'Bu adamlar yurttayken sizi satarlard, imdi buraya size geldiler ve sizi satn aldlar.' Btn bu pasajlarda yukarda tanmlanan yap var. Byle bir konuma biimi doyurucudur, nk ztlatrlan dncelerin anlam, zellikle bunun gibi 20 yan yana getirildiinde kolayca kavranr, ve yine nk mantksal bir kantn etkisine sahiptir; birbirine zt iki sonucu yan yana koymakla onlardan birinin yanl olduunu kantlam olursunuz. Kartlam'n [antithesis -.N.] yaps budur ite. Parisosis, bir cmlenin iki esini ayn uzunlua getirmektir. Paromoeosis, her iki enin u szcklerini birbirine benzer klmaktr. Bu, her enin 25 ya banda ya da sonunda yaplmaldr. Banda olursa benzerlik daima szcklerin btn arasnda olmaldr; sonda olursa, ayn szcn ya da yinelenen ayn szcn son heceleri ya da bknleri [inflexion-.N.] arasnda olmaldr. Balangta olursa yle: aypov yap ekasv aypov nap avrov^ ve comfTO T EJIEXOVTO mpopprjro r enooiv<69) Sonda olursa yle:
30

ovK mr]dr}oav avrov jaov reroKeva, AA avrov araov yeyovaL, ve

EV JIXEIOXUL e (ppovuo KOL ev eXaxtoraig eXjavS
7

67) [Peitholaos ile l.ykophron. Pherae yneticileri kaynbiraderlerini ldrdkten sonra Makedonyal Philippos tarafndan yenildiler (.. 353-352) ve bunun zerine paral askerlerin bana getiler. Alntnn yeri, durumu ve konumacs bilinmiyor.] 68) Aristophanes'ten. (Kock, Comicorum Atticorum Fragmenta, i. p. 553) 'Bir tarla ald ondan, ak san bir tarla.' 69) llyada, ix. 526, 'Armaanlarla, tatl szlerle yumuarlarm'. 70) Auct. Inc. ovk ile, anlam 'Onun ocuu dourmu olduunu deil de, ocuun domu olmasna neden olduunu dndler' ekline gelir. Olaslkla, bir babalk olaynda gln bir belirtme. 71) /nc.'Bol kayg ve kt umut ortasnda.' ,

184 -

Retorik

Ayn szcn bknlerine bir rnekse yle: ao e crraOrjva XCC^KOV, OVK ao cav xaXicovf72) Ayn szcn yinelenmesiyle yaplan bir rnekse yle: av canov ca covar ekeys KCKCO Ka wv ypcpEL KCLKCOS73' Bir tek heceli rnek: T O av enaOe eivv, EL avp ELOE apyvP4) Ayn cmlenin btn bu zellikleri birlikte tamas da mmkndr - kartlam, [antithesis -.N.] parison ve homoeoteleuton. (Cmlei4iob lerin olas balanglar, Theodektea'da olduka eksiksiz bir biimde sralanmtr.)'75) Bir de, Ephikharmos'unki gibi sahte kartlamlar vardr: Bir zaman ben dostlar olarak kaldm orda, Bir baka gn ev sahibim oldular S76)

35

Yukardaki noktalarda anlamaya vardmz kabul edebiliriz ar- 1 tk; imdi canl ve ekici deyiler bulma yntemi zerine bir eyler syleyelim. Bunlar gerekten de doal bir yetenekle ya da uzun almalardan sonra ortaya kabilir; fakat bu inceleme onlarn yapl tarzn gsterebilir size. eitli trlerini saymakla balayabiliriz. nce yeni dnceleri kolayca kavramann hepimizin houna gitti10 ini syleyelim: szckler dnceleri dile getirir, dolaysyla yeni dnceleri kavramamz mmkn klan szckler en houmuza gidenler olacaktr. Yabanc szcklerse artr bizi; sradan szckler zaten bildiimiz eyleri iletir bize; yeni bir eyiyse en iyi, bir eretilemeden elde edebiliriz. air yalla 'kuru sap' dediin15 de,'77) 'yitmi tazelik' gibi genel bir kavram yoluyla bize yeni bir dnce, yeni bir olgu iletir, her iki eyce de ortaktr bu. airlerin benzetmeleri de ayn eyi yapar, dolaysyla iyi benzetme iseler, yanp snerler gzlerimizin nnde. Daha nce de sylendii gi72) 73) 74) 75) 76) 77) ne. 'Bir mangra demezken, bakrdan bir heykelini yapmaya deer mi?' Inc. 'Yayorken kt konuurdunuz hakknda, imdiyse kt yazyorsunuz hakknda.' Inc. 'Haytalk eden bir adam grmek ok mu artrd sizi?' [Aristoteles'in dostu Theodektes'in retorik sistemi gibi grnyor.] [Sicilyal komedi yazan Epikharmos'tan.] Odysseia, xiv. 213, 'anz'.

nc Kitap bi,(78) ve 'u' ceye de parlak n yorum), tadklar luyla, fazla fakat daha kant bize ilgi apak sonra. kabul bizi srf benzetme uzun az olduunu daha uslamlama, oluyor. herkese ya da bilgiyi, duyar duyar. ve Bu bir eretilemedir, iin daha O az ak duyar. bir nedenle sylemez, dnceyi aratrmaya anda ya zaten ileten, bize trler yapan tr, ondan bu bize tek fark, Bunun de ki, verili yannda, o tarzdr; 'bu'nun dnhem 20 szckullande, kou25 de bir geriye bir 30 szyoksa nnde ha35 141 gePesailetirler: ne

olduu ak ilgi yeni Bu

ekicidir. yzden anlyoruz annda apak gerek bizi da ey bu

dinleyen hem

zaman, insanlar

konuma oranda ('apak'

kavrattklar ey

kantlara olmayan

bilinen, bizim

iin

duyduumuz duymaz iki karanlk

artan bir akln de

kantlara ey

deil kantlara

bildiimiz gerekten eyin

olmamak eit bilgi anda,

eremedii bir ne o

hibir ey,

iletmez, anlam

yleyse, edilebilir eken, bir yargsna arasnda da olmaz. nk Bunun

sylenen kartlamal barn, vararak,'79' bir iyidir; g olaylar iin en olan baharn 'iki de

dnldnde, Biem 'btn burada rnein gibi;

niteliklerdir. zel

dnluygun

dnde, kalanlarca sava va ckler dr, hibir linde ve

biimdir, onlarn cmlesindeki

paylalan bar

karlarna

olduu

kartlama ama olur; de bu olaslk

bulunuyor. da

Eretilemeli zorlama olmamaldr,

kullanmak yoksa etkileri

eretilemeler apak sahneyi eklinde noktay

olmamal-

kavranlmalar

Szckler

gzlerimizin deil amalamamz rnein ey' izin

canlandrmaldr; grlmelidir. tr

ilerleme

rekir: Kartlama, Eretileme ve Gereklik. Drt rikles, eretilemeden lm Leptines/81 ' iinden etkilisi orantl olandr. gibi bir sz yitirmesine' Olynthia iin grtla savata genlerin karlmas birini Khares'82' izin istediini halkn lkelerinden kaybolmalarnn olduunu Ativer5 ederken,

'mevsimlerin sylemitir.'80' nallarn, memesi paynn ken 1 '84'

78) 79) 80) 81)

Lakedaimonlulardan gznden

Yunanistan'n gerektiini soruturulmas aratrmann

sylemitir. konusunda yaplmasn

savandaki sktrrken, zerindeyonun. Ayn

verilmesi

Kephisodotos'83 '

fkeliydi,

'parmaklar

sylyordu

konumac bir zamanlar Atinallar 'tedarik olarak yanlarna Miltiiii, b. 4 balan. sokrates, Philippos, 73. Bkz. i, b. 7.1365a 32,33. [Demosthenes'in rakibi olabilir. Eretileme, Lakedaimonlulann Leuctra'da yenilmelerinden sonra Atina'daki Lakedaimon elilii zamanna ait olabilir.] 82) [Khares paral askerleriyle birlikte Olynthian savanda komutay ele geirmiti, .. 349.] 83) [Hatip, bkz. 1407a 9.] 84) Yani, paral askerlerinin henz komutaru olduu, bylece halk bask altnda tutabildii bir zamanda.

186 ades
10

Retorik kararnamesini' Epidauros onlarn olduklarn byk sopas', Perikles, yalnzca herhangi Bir alarak' 85 ) ve komu sava Euboia'ya kyyla yrmeye yapt kmak atekese iin msr 'alakl, otuz alak kkrtmt. kzan pseyahat-paraladevlet-kadrgasna ambar' gudubetini' bein demide-

Atinallarn

hikrates,'86) rndan 'halkn tir. gibi olan

yolculuuna ise

sylemiti. Sestos'a Aegina'y: Moerokles'88' yerine,

Peitholaos,'87) 'Peiarios'un bu ise, yzde daha 'Peiraios

yurttalarna, emretmitir. yzde bir de, on

fetmelerini

kendisininki zerinde' sybgeriye

senelik

saygdeer

yurttatan

olmadn

lemitir.

Anaksandrides'in,

kzlarnn

evliliklerini

rak tarz zerine syledii iambik dize var:

20

Kzlarmn evlilik balarnn vadesi gemitir S89)

Polyekteus,'90) ederken, n' 25 gemilerine nalara bu. bir kentlerini tilemedir sine de 'talihin, 'boyal Sicilya'ya 'Btn Atinallara sylemitir. ayn Treni' ) can kendi
95

Speusippus hastalk deirmen 'boaltm' Hellas yine ok

adl

ktrm levhasna onun. derdi.

bir

adamdan olmasna

sz karsava taverkendi erecmledikkat rnei salaruygun

tehir ta'

balam Kpek

rahat

duramadn 'Attika'nn

sylemitir derdi.

Kephisodotos,'91 ) Diogenes'92) Atinallarn grafik olarak bir kadar'

aevleri'

Aesion,'93 ) sylerdi: eretileme treni' ulusal grlr: mezar onlarn Bunun sesle

olduklarn yksek grafik fazla bir 'geit de

barncaya

eretileme,

baklabilir. 'trenlerde

Kephisodotos

yapmamaya bir baka kesmesi ayn

3
de n

etmelerini iin lm Salamis'te nk

Isokrates

enliklerde 'Yunanistan'n banda yiitlii yiitler

geenler'

szc vermi

kullanmtr.'94) olanlarn ve burada,

Konumas'nda zgrl

der,

mezarda

yatmaktadr.'

Konumac

yalnzca,

mezarlarnda

yatt iin alamalarnn doru olduunu sylemi olsayd bile, 1411b bu bir eretileme, hem de grafik bir eretileme olurdu; fakat 'onla-

85) [Miltiades'in ilk Pers istilas srasnda nerdii gibi, 'vakit geirmeksizin', 'hazrlanmakszn, uzun uzun dnmeksizin'. 86) [Atinal general.] 87) [MIO3 17deki ayn kii.] 88) [ada bir Makedonya kart hatip.] 89) [Orta Komedya yazan Anaksandrides'ten.] 90) [ada bir Makedonya kart hatip.] 91) [Bkz. 1411a7.] 92) [Sinoplu Diogenes, Kinik Felsefe Okulunun kurucusu.] 93) [ada bir hatip olabilir.] 94) sokrates, Philippos, 12. 95) [Hangi lm treni konumas olduu, elyazmalarrun 'Salamis'li blmnn doru olup olmad belirsiz.]

nc Kitap nn may medir likeden grafik vunurken. keline her bile zaman lkesine yiitlii' da bu, ve tam 'tam 'onun zgrl' iphikrates'96) ifadesi bir onun balants 'Benim onu grafik tehlikeyi sylemitir merhamet iin canl iin u her niteliin bir akl hem bir bir cansz biimde lamba hem an de kendisi (ikilisi) szlerimin oranl 'Bizi armak' bunu dileyen yapyor. bir tr bir bir

, kartlaChares'in eretileteh5 bir saheyama

187

gsteriyor,

ak,

yaptklarnn

ortasndan ortasndan' iin

uzanyor', baka namna O yine

demitir:

kurtarmas eretilemedir. 'Az

deyimi bronz bu,

Lykoleon'97)

Khabrias'

tede,

sayg uygun ve yapt bir eder.

duymadlar.' dmez; hizmetleri bir kendi

eretilemeydi eretileme; ama yine merhamet

Khabrias de ya10 artakl15 sava kzaferianda 20 bir

tehlikededir, ayan tn mz ortaya bir k mizi hem ey.'98) ima

heykeli

dilemektedir

belgeleyen bir

'Akln

kkln nk ruhlarmz

gstermek''99) onun diye olsun de k hem

eretilemeli

deyitir, 'Tanr, da

yinelenmesi,

iinde

tututurdu''100) karr. da yle,

yle,

nk son bir sz

nesneleri de byle

'Savalarmza nk gelecek tek tek

vermiyoruz, olarak soylu kutlar; de lke,

yalnzca 'Bu ise,

erteliyoruz antlama,

onlar1 '101 ) bar alanlarnda bir

hem ok

ertelemek, bir

yapmak ve

eylemi daha

gsteriyor.

diktiklerimizden btn edilmekle olarak zafer ar

andatr; nk de yle,

onlar
hem

kazanmlar antlama

baarlar 'Bir

bu
yle;

savataki

kutlar'' 102) belirtisidir. bir bor

szleri der''103 )

insanln

yargsyla nk

mahkm

szleri

bor hakl olarak uranlan bir zarardr.

11

Canlln, (yani, Yine tirmek eyleri 1er de

oranl 'eyleri

tipten

eretileme eyleri neyi

kullanmak kastettiimizi aklamak durumda iyi bir bir

ve ve

grafik bunu

olmakla syledik. gerekle'Onlara

2

dinleyicilerinize iin ne

gstermekle)

salandn zorundayz. gsteren adamn

gstermek'le yaplmas onlar kastediyorum.

gerektiini hareketli rnein,

gstermek'le,

deyim'drt

kullanmay

drt-

lk1 '104) olduunu sylemek hi kukusuz bir eretilemedir; fakat

96) 97) 98) 99) 100) 101) 102) 103) 104)

[Khares iin bkz. 1411a; phikrates veszedilen durum iin bkz. 1398a5.] [Lykoleon zerine hibir ey bilinmiyor; ama bu pasajdan, general Khabrias' mahkemesinde savunduunu karabiliriz, (.. 366) Bkz. 1364a22.] Ya da, 'lkesinin yapt byk iler' (Khares'in erefine Atina'nn erefi olarak baklrsa)... sokrates, Paneg. 151 Auel. Inc. sokrates, Paneg., 172. Agy. 180. Auct. Inc.; bkz. sokrates, Peri eirenes, 120. [Simonides'ten.]

188 eretileme da''105 ' eylem akla bir

Retorik getirmez. hareket te yandan, vardr; 'gcnn kutsal doruunbir kur-

deyiminde

kavram

'Ama

ban kadar zgr dolamalsn1 '106' deyiminde, ve 30 dizesinde reket dii de

ite orada Hellenler ayaa kalktlar S107)

'ayaa verir. kalktlar' bir szleri ey: bize bir buna eretileme eretilemeli benzer kadar bir haver-

Homeros'un

cansz btn

eylere

canllk

herkesin

bildii

pasajlar,

ilettikleri

hareket etkisiyle dierlerinden ayrlr. rnein,

aaya kadar yuvarlanyordu yeniden babelas faz/a;'108'

ve 35 ve

ac ok ikin zrha arpt, utu gitti109>

utu kalabala doru vnlaya vnlaya'110)

ve

1412
ve

ou kalr yar yolda, topraa saplanr, bir trl delemezler Aias'n etini^u1

karg istekle ne atld, deldi gs(n2)

dizelerindeki line mazca gibi. Btn iin hiddet bu ve rneklerde, hareketli buna benzer nesneler olma eylerin canl hepsi varlklar sahiptir; canllk, hautanha-

sokulduklar davran,

etkin,

etkisine

reket ekilleridir. airse bu fikirleri nesnelere orantl eretilemeler

105) sokrates, Philippos, 10. 106) Agy. 127. 107) Euripides, Iph. Aul., 80... 108) Odisseia, xi. 598 109) 110) 111) 112) tlyada, xiii, 587 tlyada, iv, 126. Burada da bir oktan sz ediliyor. tlyada, xi., 574. Karglar hedeflerini bulamayp yere dyor. tlyada, xv., 542.

nc Kitap yoluyla balamaktadr: Sisyphos iin kaya neyse, kurban iin 5 utanmaz adam da odur. O nl benzetmesinde de cansz eylere ayn ekilde davranr:

189

dalgalar ak kpklerle kabarp ier, sonra biri brnn ardna der, kovalar.'t113'
air burada her eyi hareketli ve canl olarak betimliyor; eylem ise harekettir. Eretilemeler, eylerden ok bir uzak hakemle ki, ikisi karlr bir bir de daha nce de sylemi keskin olduunu, tavan olduumuz bir zeknn rnein Ya biri gib'114' asl nesneyle ilgili, ama yine de o kadar ak bir biimde ilgili olmayan 10 tpk felsefede, ayn bunlara demiriyle ey bir birbirinden Arkhytas'115 ) uradiyen15 da eylerdeki iin gemi bir benzerlii kavray kotuunu gibi.

altarn

nk

hakszla ayn eydir, bir glerin artmak olsa onu.

yanlarn bilirsiniz k dan her sz aadan

snmak

sylemitir. halkas ancak politik

ekilde

birbirinin yukardan. yzeyin

ayndr, ve

nesneleri

tutar, etmekse, zel

tekiyse fiziksel olarak nk

'Dzeylenmi''116'

durumeitlii gibi da, 20 tptede bir day25 deyim sahip bulabu

eitlii ve farkl etki

gibi birbirinden ok farkl iki eyi bir tutmak demektir. Canllk ek yeni yle zl ks n bir bir gle fikrin sylyor szlerdeki eretilemeyle dinleyici yine 'Evet, de dinleyiciyi bir hi ey brakr syledii iletilir; bekliyor

kazanlmas gibidir: canllk,

altnda

Akl

elbette;

dnmemitim eyin yerde

bunu'.

anlamn, Stesikhoros'un gibi. fikir iin

szcklerin yi de kurulmu ve ayn

olmamasndandr: deyiinde ekicidir; ve nedenle

'Austosbcekleri iletilir, deyiine eretilemeli ey. gre, Bir

ceklerdir''117) ierir. nce bilecei

olduu yeni bir

bilmeceler Bunlarda halihazrda yazarlarnda szcn bu

Theodoros'un' 118' irkilticidir, gln dncelere dayanan

'yenilikler'i uymaz. gibidir esprilerle

Theodoros'un

olduunuz

nsann bunlar. bile

komedi elde edilir

szckler

harflerinin etki;'119)

deitirilmesine

da artc bir eydir. Bunu dzyazda olduu kadar iirde de g-

113) llyada, xii., 799. Sahile doru yuvarlanan okyanusun dalgalan. (llyada'dan ve Odysseit'dan yaplan alntlar iin A. Erhat-A. Kadir evirisi esas alnmtr. -.N.) 114) i. b.10,1410b 32. 115) [Pythagoras filozof ve matematiki, Platon'un dostu.] 116) Bkz. Isokrates, Philippos, 40. 117) [Bkz. 1395al.] 118) [Bkz. 1400b16.] 119) Burada ve sekiz satr aada szck oyunlanndan sz ediliyor.

190 -

Retorik

rrsnz. Arkadan deildir: yle,

30

gelen

szck,

dinleyenin

dnd

szck

leri doru kt, ayaklarnda - mayasllar vard,<12) nsan, ayaklarnda'dan sonra 'sandallar'n beklerken 'mayasl' szc kagelir. Fakat ama, szckler sylenir sylenmez aa kmaldr. Bir szcn harflerinin deitirilmesiyle yaplan espriler anlamn iindedir, yalnzca sylediiniz eyde deil, fakat kullanlan szde bir deiiklik yapan eydedir; rnein, Theodoros'un arp Nikon hakkndaki szleri: part s av ('sen Trakyal 35 orta hizmetisi'), burada pane av (sen arp alc) dermi gibi yapyor, baka bir ey kastettiini anladmzdaysa artyor bii4i2b zi.(121> Siz Nikon'un Trakyal olduunu bilmedike sylenmek istenen ey boa kacaksa da, imay anlaynca hounuza gider. Bir bakas: otitei avtov itpaatP2^ Her ikisinde de deyi, olgulara uymaldr. (123) Denizlere egemenlikleri (apxri) Atinallar iin dert5 lerinin balangc (apxtf) deildi, nk ondan kazanl kyorlard, anlamndakine benzer parlak dnceler iin de geerlidir bu. Ya da sokrates'in bunun tam tersi anlamna gelen dncesi: 'Hkimiyetleri (apxj) dertlerinin balangc (apxtf) idi/124' Her iki yoldan da, konumac, doruluu hemen anlalan beklenmeyen bir ey sylyor. 'Egemenlik egemenliktir' demenin zekice bir taraf yok. sokrates bunun tesinde bir ey kastediyor, ve szc yeni bir anlamda kullanyor. Daha nceki deyi iin de ayn ey: bir 10 anlamda apxi'l nin bir baka anlamda apxrf olduu yadsnyor. Btn bu esprilerde, bir szck, ister ikinci bir anlamda, isterse eretilemeli olarak kullanlm olsun, eer olgulara uyuyorsa espri iyidir. rnein, Avaxeto (zel ad) ovk avaoxT.(125) burada, bir anlamda falan filann bir baka anlamda falan filan olmadn sylyorsunuz; o zaman, adam ho biri deilse, espri yerine oturur. Yine unu alalm:

120) Auct. Inc. Glnl bir heksametre iirden alnt olabilir. 121) Yukardaki, zor bir pasajn ekici bir tahmini aklamasdr.] 122) 'Ona ikence yapmak istiyorsunuz (ya da istiyor musunuz). [Tersler' zerine bir szck oyunu olabilir.] 123) Ya da, 'uygun bir telaffuz olmas gerekir,' yani anlam belirsiz szck zerinde belli bir biimde vurgu yaplmaldr... bkz. 1412b n ve 124) Bkz. sokrates, Philippos, 61; Paneg. 119; Peri eirenes, 101. 125) 'Soymak gemi tavrdr.'

nc Kitap

191

Olmaman gerekenden Daha garip bir yabanc olmamalsnS126)

'Olmamalsn' vb. szleri, yabanc her zaman garip olmak zorunda deildir anlamna geliyor mu? Burada da bir szcn farkl an- 15 lamlarda kullanldn gryoruz. Anaksandrides'in o ok nl iirinde de ayn ey var:

lm en uygunudur insan iin lm hak ettirecek iler yapmadanP2T>

'lmeye uygun lin dar k akla. ma 'bir lak n tipi lasa Eer ya bu yapmakta uygun deilken btn ve deilken lmek bu yeni bir bir bir olmas grnr: lmek uygun eyin rneklerde dile daha fikri uygun bir bir lm fakat o eydir' anlamna bu kadar ise ya gelir da 'lm yani ne size 20 dikansokar uy25 paray-

eydir'

bu,

olduunuz

karl ayndr; salam, doru deerine zaman 'doru bir 'lme

deilken. trl ekici

Kullanlan deyiler abuk bir daiolurlar,

kartlamal sradan da iki

getirilirse,

kartlama,

ksalk sahip birlikte

daha ya

olmakszn deyim'128) her ey eydir: fakat gerekir,

olacaklarsa,

kiisel gerekir doru

gulayma insan de

olmalar demek, doru

gereklilik

bulunmayabilir. kadnla her

rnein, evlenmelide uygunekilbir aniliki 35 ibir 1413

kt doru,

yapmadan

lmeli' erkek deyitir. ok uygun

fakat

olmayan, nitelikler parlak

dir''129) dur'da kadar de

snk

Hayr,

ikisinin lmek doru

olmadan

olduu gibi. Bir deyi ne kadar rnein, kartlamal de, ve

bu niteliklere sahipse o 30 eretilemeliyse, ise, ayn zamanda bir iki

biemi

eretilemeliyse, Baarl

dengeli

hareket fikri veriyorsa. ' benzetmeler bir bir yukarda daima 'Ares'in ama sylediimiz eretileme kadehi' Bir lir, bir iki yay'a gibi/130) gibi <131 ) lamda ierirler. bir bu ki
126) 127) 128) 129)

eretilemedir, rnein, 'telsiz koymak deseydik,

nk lir'' ) basit
132

oranl

kalkann

olduunu, bir

yaynsa ekilde kadehi

olduunu olurdu.

sylyoruz.

eretilemeyi kalkana de vardr:

'basit'

deildir;

'Basit'

benzetmeler

fltnn bir maymuna benzediini, ya da miyop bir insann gz[Bir komediden. Alntda ve onu yorumlayan cmlede ciddi metinsel glkler var.] [Anaksandrides'ten.] ...Mot juste [doru szck -.N] kullanmay ima ediyor. [Bilinemeyen bir komediden.]

130) iii, bb.4 ve 10. 131) [Bkz. 1407a15.] 132) [Aristophanes'in ada, kmseyerek sz ettii tragedya yazar Theognis'in bir deyii olabilir.]

192 lerinin, yebiliriz, benzetme, 5 ki psk zerine nk devrik bir su hem bir ev damlayan gzler

Retorik bir hem lamba de olduunda alevine en benzediini krplr/133 ) olur, bir syleBir nk Pratys mmyebaoldevam

alev

devaml baarl

eretileme

bir kalkann Ares'in iki kadehi gibi olduunu, ya da

renin es-

gibi
bir bir ba

olduunu Philoktetes anlat darmadan,

sylemek;

Nikeratus'un'134' sylemek Pratys

tarafndan kndr nildii eden o

sokulmu benzetmeyi, sa airler

gibi
pislik

olduunu iinde tam

yarmasnda

tarafndan Bu baarl

halde

anlatmaya yapmt.

Nikeratus'u

grdnde baarsz

Thrasymakhos*135 ) olduklarnda

kmlardan,

baarsz,

duklarmdaysa tam baarldrlar,

Pereminin bacaklar tpk maydanoz yapraklar^6*!

ve

Tpk yumruk torbasyla dven Philammon gibi<137)

rneklerde olduu gibi. Btn bunlar benzetmedir; bu benzetmelerime eretileme olduuna daha nce deinmitik. Ataszleri de bir trden dierine eretilemedir. rnein, bir 15 adamn kazanma umuduyla bir giriimde bulunduunu, daha sonra da kayba uradn varsayalm. te bir kez daha Karpathoslu adam ve tavan,'(138) der. nk her ikisi de sz edilen deneyimden gemitir. arpcln olduka malar 20 da olan: eksiksiz 'Sanrdn dolay nasl bir ki, saland biimde rnein adam gibi' bir ve kara sepet bir niin bu etkiye olan bir sahip Baarl adamla 'kara olduu abartilgili gzler', bir aklanm bulunuyor. Burada abartma ekli

eretilemedir,

gzleri

karadut';

renginden niceliinde.

karadutla

karlatrlyor, ifadesi

karadutlarn altnda

'Falan-filan

benzetme

eretileme sunabilir. rnein, Tpk yumruk torbasyla dven Philammon gibi

133) Ya da 'miyop bir insan pr-pr eden bir lamba gibidir, nk her ikisi de gz krpar.'... 134) [Peloponez savalarnn nl bir generalinin olu olabilir, profesyonel rapsodi yazar Pratys'le yara girmeyi gze alm ve yenilmiti. Yarmann temas Philoktetes'in yks olabilir: Troya'ya doru yelken am kahramanlardan biridir Philoktetes, bir ylan sok135) 136) 137) 138) mutur kendisini. Bkz. Sophokles'in Philoktetes tragedyas.] [Sofist.] [Bilinemeyen bir komediden.] [Bilinemeyen bir komediden.] Adaya iyi niyetle sokulmu olan adatavanlan oaldka baa bela olur.

nc Kitap cmlesi 'Sanrdn ki yumruk torbasyla dven bir Philammon'du 25 o' cmlesinin edeeridir; yine,

193

Pereminin bacaklar tpk maydanoz yapraklar

cmlesi, 'bacaklar o denli kvrkt ki, onlarm bacak deil de maydanoz yapraklar olduunu sanrdn' cmlesinin edeeridir. Abartmalar genler tarafndan kullanlr; ateli yaradltadr onlar; bunun iindir ki fkeli insanlar onlar bakalarndan daha ok kul- 30 lanr.

armaanlar verse kum taneleri gibi o/c...<139' Atreusolu Agamemnon'un kzn almam. Gzellikte altn Aphrodite 'yi gese, dilerinde gk gzl Athene 'ye denk olsa... ,(140'
(Attikal sylevciler bu konuma yntemine zellikle dkn- 1413b drler.) Sonu olarak yal bir konumacya uymaz.

12

Her Yazl kilde yazl nanca

retorik nesrin hem de

trnn biemi ve szl gibi, daha kabul tr ararlar, Ama dile yetkin

kendine szl olanlar kamuya eksiksiz eder gibi. oyunlar olan -

uygun

biemi ayn

olduu deildir/141 ' da

grlecektir. ayn Hem iyi e5 Yuzazaman ko10 usta airler konu15

sylevinkinin bilinmelidir. bir ey

politikadaki konumay olduu biem daha iyi yanstan oyunlar ve dilden kadar

mahkemelerdeki demektir.

konumalar Birincisini

yle. bilmek istediiniz

kincisini bildirmek szl yanstan

bilmek

bilmek,

baka

manlarda Yazl numay cokuyu yazlm olan okunur ma-yazar olan

dilinizi tutmak zorunda olmadnz anlamna gelir. olandr; karakteri Dolaysyla bu tr okunmak Khairemon; olan, sylev dramatik tr ve ikinci olan bir

oyuncular oyunlarda iin ve

biemde

airlerse

oynamada

oyuncular.

yazlm meslekten ditiramp

dolarlar.'142' yazarlarm

rnein,

airlerinden

Likymnios.

Meslekten

konumalar,

tekilerinkiyle

karlatrldnda, gerek yarmalarda cansz grnrler. te

139) lyada, ix. 385. 140) lyada, ix. 388-90. 141) ... Daha aklkla sylersek, tartma sylevi - mahkemelerdeki ve meclisteki gerek 'mcadeleler'inki; 'kavgac', 'hrn' biem. 142) [Belki de] 'cep-arkada gibi ordan oraya tanrlar'.

194 yandan, lir, nun dan ta zisi,

20

Retorik sylevcilerinki bir okurun onlarn yksek eline gncel birok karlrsa, Yani olarak ve yerinde bir sizi adl szlerini her sesle bir gerek okunduunda olduka izler bal fakat ok kulaa uygun ho geBu-

ama ve

getiinde dramatik birbirine srekli knanr: zgrce Bu olmas olan, bir yapt de

amatrce

grnr.

nedeni,

mcadeleye grevlerini

olmalarnbunlar sonudibu draetkialolan Palatrl geldim; ilerinde daha ayr varbirkalgelunkonumank ve

dolaysyla icradan

iermelerindendir, yapamaz olmayan szl yazl

dramatik

budalaca larda bir ok

grnrler.

szckler

szcklerin deildir aan olan, bu.'

ifadelerin

tekrarlan, kullanr tekrarda gerekir: ihanet

konumalarda dramatik 'te sizi istemi ve Bu

byle matik ye datm hain,

2

konumaclar vardr ton eitlilii

bunlar, sanki rnein, etmek

etkileri

bunlarn.

yolu

dolandrm oyununda her syleyiinde iin

size

Oyuncu

Philemon'n

Anaksandrides'in zamanlar, bir de trden ayn Bu Ayrca zaman ederler. haline ifadeyi hale ey.

Yal

Erkeklerin
prologunda Birbiriy-

lgnl^*3)

'Rhadamantos

5 medes'

sylediinde, 'kazk

Azizler'in'143'
bir eydir bu. dner/144)

'ben' eyler le onunla

adln zekice balantsz

yaplmazsa, szckler ona

yutmu

adam'a trl bir iinde Tpk getirii birden getirir.

rnein,

'Ona

bulutum;

yalvardm.' gerekir. ettii telkin ifade bir ve

paralarn, zellikleri birbirinden balalarn gibi, ok ifadeye

3 sanki bir tek fikir varm gibi ayn nitelik ve ykseklikteki sesle
sylenmeyip dr: ok nn rr. nr ey birok da Bylece

oynanmalar
birinin bir eyi igal tek ifade edildiini iler

genellikle

kullanldnt'Ona

ifadeyi tersine her

balalarn

drlmas

daha

nemli aldr

rnein,

1414s dim; onunla konutum; ondan rica ettim' -ne ok olay! diye ddinleyici'sylediklerime etmedi.''145 ) Homeros'un lar yazarken arad etkidir bu:

salam gemi getirmi Syme'den Nireus, kral Kharopus 'la Aglaia 'nn olu, Kusursuz Peleusolundan sonra, lyon'a gelen Damalarn 5 en gzeli, en yakklsdr o/146)

143) [Anaksandrides'in imdi kayp komedyalar.] 144) 'Kaz tayan adam.' 145) ... 'Dinleyen konumacnn sylemi olduu o kadar ok eyi dikkatle inceliyor gibidir.' [Metin belirsiz.] 146) lyada, ii. 671-3. [Trke merinde, Aristoteles'in szn ettii sz sanatna uyulmad grlyor. ingilizce metinde her dizenin banda Nireus ad tekrarlanyor: Syme'den Nireus... Aglaia'mn olu Nireus... en gzeli Nireus... gibi -.N.]

nc Kitap

195

Eer bir insan hakknda birok ey syleniyorsa, adnn birok defa gemesi gerekir; dolaysyla insanlar onun ad birok kez getiine gre hakknda birok ey sylendiini dnr: yle ki, birinde ya da dierinde, ayrntlarda fazla derine inmek gereksizdir ve bundan uzaklamak daha iyi grnr. Adli biem ok daha kusursuz- 10 dur; yannda, retorik oyunlara pek yer olmayan bir tek yargcn karsnda yaplacak konumalarn biemi daha da ok byledir, nk her eyi daha iyi anlayabilir ve neyin yerinde, neyin yerinde olmadna karar verebilir, mcadele daha az iddetlidir, bu yzden yarg da daha az rahatsz edilmi olur. Ayn konumaclarn btn bu dallarda birden sekinleememelerinin nedeni budur: *5 dramatik konumann en ok istendii yerde ayrntl konuma en az gereklidir; burada konumacnn iyi bir sese, her eyden nce de gl bir sese gereksinimi vardr. En kitabi olan da tren konumasdr, nk okunmak zere hazrlanr; bundan sonra da adli konuma gelir. Biemi daha ileri derecede zmlemek ve onun hoa gider ya da grkemli olmas gerekliliini eklemek yararszdr; nk neden 'snrllk', 'zgr dncelilik' ya da herhangi bir baka ahlaki y- 20 elikten daha ok bu zelliklere sahip olsun ki? Bizim biem stnl tanmmz'147) doruysa, daha nce saylan nitelikler elbette hoa giderlii oluturacaktr. nk biem baka hangi nedenle 'ak' olacaktr, 'sradan deil' de 'uygun' olacaktr? Ayrntl, skc ise, ak deildir; ksa ise de yle. Ksacas orta yol en uygun olandr. Yine, daha nce ad geen elerle hoa gider duruma getirile- 25 ektir biem, yani sradan ve allmam szcklerin iyi harmanlanmasyla, ritimle, ve yerindelikten kacak olan inandrclkla. Biemin hem genel grnm, hem de retoriin eitli dallarna uygulan ynlerinden tartlmas burada bitmi oluyor. imdi Dzenleme zerinde durmaya geldi sra.

23 Bir konumada iki blm vardr. Davanz belirtmeli ve kantlama- 30 lsnz. Ne davanz belirtip kantlamay atlayabilirsiniz, ne de nce onu belirtmeden kantlayabilirsiniz; nk herhangi bir tant her eyin tant olmak zorundadr, ve hazrlayc bir ifadenin yalnzca kullanm, bunu izleyen eyin tantdr. Bu iki blmden ilki davann fade'si, ikinci blm ise Kant'148) diye adlandrlr, tpk Bildirim ve Sergileme arasnda ayrm yapmz gibi.'149) Bugn geerli 35
147) Bkz. iii, b. 2 balangc. 148) Retorikte. 149) Diyalektikte.

196 olan nn blmleme ancak bir anlamszdr. blmdr: bir anlamda olabilir? yalnzca ve

Retorik nk politik 'anlat' Yine, iki 'anlat' nasl giri, politika da elbette ya ya adli da da konumabir gsteri karadli

konumada olabilir? elien arasnda O yle,

konumasnda bir mas sonsz'150' ve ou her halinde

teknik nasl politik kez,

1414k ta bir yant? ya da sk bir uslamlama ile kurulmu konumalarda kantlarn bir fakat Adli iin, zaman karlatolkapolitik daima ksa bbir bir iererakibin sizin yceltilrlmas zetleme, savamn ortaya bunlar sondeyi rnein bir olan Bunlar olsun, ey ilem ey de trl

konumalarda blmn azaltma olgularn Buradan, ve ve Kant ve Kant

bulunur.

bilir;
bir 5 bir da bile

sulama ana bir ya da ifade fade

savunma

konumann zaman uzunlukta gerekli

oluturamazlar. -.N.] geldii

konumalar

sondeyi

[epilogue

istemez;

belirgin da

anlamna kolayca bir hangi ve olduu

konumada,

anmsand kar

konuma-

deildir.

konumann durumda Sondeyi'ten bir bir da, nk kii

gerekli ortaya. olursa baka bu bir Bu 'nihai

lmlerinin konumann konuma

mez 10

yalnzca temel 'Rakibin yalnzca

eleridir;

(isi) davasnn

rtlmesi' dolaysyla nk bir byle ne ve

kantlarn kantlarn bunu grevi gibi, ayn ad

blmdr: blmnn Sondeyi'in

sizinkiyle ve

'Karlatrlmas'

kendi mesi,

davanzn bytlmesi demektir. o ana

demektir,

yapan yoktur;

tantlyal'anlat gerayrmlar

yor
nzca

Giri'in kadar ve

sylendiini izleyicileri ncesi'nden, Fakat bir ve yeni amasz adl

anmsatr

bize.

yaparsak, ayrarak ek z; bir

Theodoros bitirmi tr

'anlat'nn zgl ortaya

kendisini' olan

sonras'ndan

'anlat

'rtme'yi

rtmeden' kalacaLikymni-

olacaz/152)

nitelikleri atmak olur, adlar tpk

gsteriyorsa yaptmz

zorunda

yoksa

budalaca yeni

os'un'153 )

Retorik

Sanat

yaptnda

-'Secundation'/154)

'Saptrma', 'Dallandrma'- icat edii gibi.

Giri, bir konumann, iirde prologu, flt mziindeyse preld 20 karlayan balangcdr; bunlarn hepsi, sanki arkadan gelen eylere yolu aan balanglardr. Mzikte preld, gsteri konumala150) Ya da bir 'kapan', en&oyo'un, yani bir konumann sonucunun genellikle bugn bizim 'kapan'tan anladmzdan daha uzun bir i olmas dnda. 151) ['ffade'yi belki de 'anlatm' olarak okumamz gerekecek. Aristoteles 1414a 30'da sylediklerini burada dzeltiyor.] 152) [Retorik hakknda eski kuramlarn fazlalklarnn buna benzer bir eletirisi iin bkz. Platon Phaidros, 266,267.] 153) [Bir retorik hocas ve ditiramp airi.] 154) [Anlam belirsiz bir teknik terim.]

rnda girie benzer; fltler nce iyi bildikleri bir parlak pasaj a-

nc Kitap larlar, sevdii ona dur. lerle dan sonra eyle da da bunu asl daha parann ayn sonra girii hibir a da her rnek ey notalarna kendi zaman olarak yoktur.) balarlar;

, gsteri en de 25 ve bu-

197

konumalarnda doru Helen fazla

yazar

ekilde

ilerlemek

zorundadr; temasn yaplan alalm Burada da, ey

balamal, gtrmeye arasnda uzaklam

almaya

balamaldr; ortak

(sokrates'in

Helen'ine

didiimcikonunuztekdze-

olsanz

bile,

konumann

tmnde

lik olmaktansa bu daha uygundur. Gsteri konumalarna giriler iin sk kullanlan konu bir v- 30 g ya da eletiri cmleciidir. rnein Gorgias Olimpiyat Konuma-

snda, 'Siz Yunanllar, herkes size hayran olmal' diye yazar ve

bylece enlik toplantlarna balam olanlar ver. te yandan, sokrates iyi atletleri aralarndaki farkllklardan dolay dllendirip, entelektel yetenee hibir dl vermedikleri iin eletirir.'155 ) Ya da bir tle balanabilir, yle: 'yi insanlar onurlandrmal- 35 yz, ite ben de Aristeides'i vyorum'; ya da 'Tannmayan ama kt insanlar da olmayanlan, Priamos'un olu Aleksandros gibi, iyi niyetleri hi farkedilmemi olanlar onurlandrmalyz.' Burada sylevci t veriyor. Ya da mahkemelerde konumaclarn yapt- 1415 n yapabiliriz, yani, konumamz manta aykr, g ya da basmakalp bir ey zerine ise dinleyiciden bizi balamasn isteyerek balayabiliriz; u dizelerde Khoerilos'un yapt gibi,

Ama imdi herkes payna deni aldnda. S156)

yleyse, gsteri konumalarna giriler bir vg ya da eletiri, 5 bir eyi yapma ya da yapmama d, ya da dinleyiciye arlar olabilir; bu n pasajlarn konumann kendisiyle balantl ya da balantsz olmas arasnda bir seim yapmanz gerekir. Adli loglar ve konumalara epik iirlerin giriler, unutulmamal ayn deeri ki, dramalrn ditiramp propre10

girileriyle

tar;

ld bir gsteri konumasnn giriine benzer:

nk sen, ve senin yeteneklerin, ve senin sava ganimetlerin..S15T>

Prologlarda'158) ve epik iirde, dinleyicilerin akln devaml askda tutmak yerine onlar temadan biraz haberdar klmak iin nce
155) sokrates, Paneg., 1,2. 156) Samos'lu Khoerilos'un Pers Sava zerine epik iirinden (Perseis)... Pere Sava gibi kalplam bir temadan dolay zr dileniyor. 157) [Bilinmeyen bir lirik airden.] 158) Drama prologlar (bkz. 1414b 20 ve 1415 9)... [Pek ak okunmuyr.)

198 -

Retorik

temadan bir tadmlk bir ey verilir. Belirsiz eyler onlar artr: 15 bunun iin balangtan bir parack bir ey verin ki, ona smsk sanlabilsin ve tartmay izleyebilsinler. unlardaki gibi:

Syle tanra, Peleusolu Akhilleus 'un fkesini syle S159) Anlat bana, tanra, binbir dzenli yaman adam,^ Yeni bir yk anlataym size, Avrupa 'ya nasl geldi o byk sava Asya toprandan.J161)
Tragedya airleri de, oyunlarnn eksenini bilmemize izin ve20

rirler; Euripides gibi alta deilse bile, Sophokles gibi en azndan

bir konuma'162' balarken bir yerde,

Polybus babamd benim.,.<163)

Komedyada da ayn ey. O halde bu, konumann neyi hedeflediini gstermek iin giriin en temel ilevi ve en belirgin zelliidir; bu yzden de konunun uzun ya da karmak olmad hallerde bir
2

5 giri kullanma gerei yoktur.

Kullanlan herhangi dinleyenle, cnn eyle 30 tn ie. lsnz bilsin. Bunun duyulan Fakat ki, latrmaya sze cek ve nedeni engelleri bir baka trden ya da ya da giri da onun trleri ama ynnden rakibiyle ilgili Fakat yardmcdr ve konumada kullanlabilir. Bunlar ilgilidir. taraf izgi konuanla, Konumauzakbu tr izleyebkar yapmaanmsayada onhat-

konuyla ya

konuann rakibiyle yneliktir. taraf kapan

kendisiyle

olanlar savunan baka

nyargy bir

kkrtmaya sulayan aktr. bir sizin ar ya

balarken, ok

olduka

konumasnn ortadan

blmndeki sahneye yzden bu

eylere kmadan de

deinecektir. nce

Savunmac,

kaldrmaldr, nyargy ne onun da

kendisine kapanta

herhangi nyargy yarglar yaplan

ortadan istiyorsanz,

kaldrmakla bunu daha kolaylkla

balamaldr

kkrtmak

sylediinizi iyi

35

Dinleyiciye da fke

niyetini davaya

salamay dikkatle

ya

uyandrmay,

bazan

bakmasn,

ta bazan dikkatini ondan uzaklatrmay amalar - nk onun

159) lyada, i. 1. 160) Odysseia, i. 1. 161) Khoerilos?... 162) [Metin ve anlam ok belirsiz.] 163) Sophokles, Kral Oidipus, 774.

nc Kitap

199

dikkatini kazanmak her zaman yararl bir ey deildir, ve konumaclar ou kez bu nedenle onu gldrmeye alrlar. Dinleyicinizi alc duruma sokmak iin seeceiniz herhangi bir yolu kullanabilirsiniz; diyelim, karakteriniz hakknda ona gzel bir izlenim verebilirsiniz, onun dikkatini salamaya her zaman yardmc olur bu. Kendisine dokunan her eye, nemli, artc ya 141513 da hoa gidecek her eye kulak vermeye hazrdr; buna gre, sizin sylemek zorunda olduunuz eyin bunun gibi bir ey olduu izlenimini ona iletmeniz gerekir. Onun dikkatini uzaklatrmak istiyorsanz, konunun ona dokunmaya^ ya da nemsiz hoa gitmeyen bir ey olduunu hissettirmeniz gerekir. Fakat btn bunlarn 5 konumayla hi ilgisi olmadn da bilin. Yalnzca, dinleyicinin asl amaca yakn eyi dinleyecek derecede zayf akll olmasyla ilgilidir. Bu eilim yoksa, konunuzu zetleyen cmlenin ayr olarak, konumanzn ana gvdesine bir tr ba koyacak bir girite gereksinim yoktur. Ayrca, gerektiinde dikkate armalar bir konumann herhangi bir yerine de gelebilir; aslnda, konumann ba- 10 langc, ilgi gevekliinin en az olduu yerdir; bu yzden de byle bir eyi, herkesin byk bir dikkatle dinledii balangc koymak gln bir eydir. Dolaysyla konumada byle bir eyin gerekli olduu her hangi bir noktay sein ve yle syleyin: 'imdi u noktaya dikkat etmenizi rica ediyorum sizden - benim kadar sizi de ilgilendiriyor'; ya da Diyorum ki size bylesini asla iitmemisinizdir <164) dehetin ve aknln. Prodikos'un,'165) dinleyiciler iin 'ne zaman ba sallamaya balasalar elli drahmilik gsteri dersine kayyorlar' 15 dedii eydir bu. Bu trl girilerin ideal dinleyiciler iin deil de rastgele karmzda bulduumuz dinleyiciler iin olduu aktr. nyarglar uyandrmak ya da kukular datmak iin girilerin kullanm evrenseldir, Efendim, sylemekte acele etmeyeceim...66) yada Neden btn bu balang?(167)
20

164) [Belirsiz.] 165) Keos'lu Prodikos, Sokrales'in ada nl sofist. Onun 'elli drahmilik gsteri-dersi' iin bkz. Platon, Kratylos 384 B.] 166) Sophokles, Antigone, 223. 167) Bkz. Euripides, ph. Taur., 1162.

200 -

Retorik

Davalar zayf olan ya da zayf grnen kimseler girilerden holanrlar; onlara iin gerek olgularndan ok baka eyler zerinde durma frsatn verir. Bunun iindir ki kleler, kendilerine sorulmu olan sorular yantlamak yerine sz uzatr da uzatrlar, do25 layl yantlar verirler. Dinleyicilerinizde iyi niyet ve ayn trden duygular uyandrma yollarndan daha nce sz edilmiti/168) air sonunda yle der: imdi Phaiak'lar beni dosta karlasnlar, ko, ko, imdi acsnlar banat169) ite amalamamz gereken iki ey budur. Gsteri konumalarnda dinleyiciye!, methiyenin ya kendisini, ya ailesini, ya kendi hayat tarzn, ya da bu trden u ya da bu eyi ierdiini hissettirmelisi30 niz. nk, Sokrates'in de lm Treni Konumas'nda dedii gibi/170) 'zor olan, Atinallar Atina'da deil Sparta'da vmektir.' Politik sylevin girileri adli sylevlerinkiyle ayn gerelerden yaplr, ama politik sylevin yaps bunlar pek ender hale getirir. Konu nceden bilinmektedir, bu yzden de duruma ilikin olgular nsz gerektirmez; ama kendiniz ya da kartlarnz iin bir eyler sylemek zorunda kalabilirsiniz; ya da oradakiler konuyu sizin is35 tediinizden ya daha ok, ya da daha az ciddiyetle ele alma eiliminde olabilir. Buna gre nyarg uyandrmak ya da nyargy datmak, ya da tartlan konuyu ncekinden daha ok ya da daha az nemli gstermek zorunda kalabilirsiniz: bu amalardan her biri iin bir girie gereksiniminiz olacaktr. Sylediklerinize, rastgele bir havalar olmasn diye biraz incelik katmak da isteyebilirsiniz, tpk Gorgias'n Eleallara, laf dndrp dolatrmakszn doru1416 dan 'Mutlu Elis kenti!' diye balad vgsnde olduu gibi.

nyargyla ilgili olarak, bir grup kantla, kendiniz hakknda yersiz varsaymlar ortadan kaldrabilirsiniz. Byle varsaymn szlerle 5 ifade edilmi olmas ya da olmamas pratik ynden farketmez, yle ki bu ayrm ihmal edilebilir. Bir baka yol da sorunlardan herhangi birini dorudan karlamaktr: ileri srlen gerei yadsmak; ona hibir zararnz dokunmadn, ya da sylediiniz kadar dokunmadn; ona hi ya da o kadar hakszlkta bulunmadnz; uta-

168) ii, bb. 1 vd. 169) Odysseia, vi. 327. 170) Bkz. Platon, Meneksenos, 235 D.

nc Kitap

201

nlacak bir ey yapmadnz ya da sz edilecek derecede ayp bir ey yapmadnz sylemek gibi: bunlar tartmann zerine dayand tr sorulardr. rnein phikrates'171' Nausikrates'e'172) o karlk verirken ileri srlen ileri yapm olduunu, Nausikrates'e zarar verdiini kabul etmi, fakat ona ktlk yapm olduunu kabul etmemiti. Ya da ktl kabul edebilirsiniz ama baka gereklerle dengeleyebilirsiniz, diyelim, sz edilen i ona zarar verdiyse her halde bunun onur verici olduunu syleyebilirsiniz; ya da ona ac verdiyse en azndan ona iyilik ettiini, ya da buna benzer bir ey. Bir baka yol da, hareketinizin bir yanllk, talihsizlik, ya da zorunluluk yznden olduunu ileri srmektirSophokles'in/173) iftiracsnn iddia ettii gibi, insanlar onun yal 15 bir kii olduunu dnsn diye titremediini, fakat titremeyi nleyemediini syleyii gibi; seksen yanda olmay kim isterdi ki! Gerek eyleminizin karsna nedenlerinizi koyabilirsiniz; rnein, onu incitmek kast tamadnz, fakat unu unu yapmak istediinizi; yanl olarak sulandnz eyi yapmadnz -verilen zararn rastlant olduunu syleyerek- 'Bu sonucu bilerek tasarlamsam gerekten iren bir insan olmalym.' Size iftira eden kii ya 20 da onun ortaklarndan birinden ayn nedenlere dayanlarak kukulanlyorsa ya da kukulanlmsa bir baka yol daha alr nnze. Bakalar da ayn nedenlerden dolay kuku altndaysa, ama gerekte susuz olduklar kabul edilmise: rnein, 'Giyiniimle gz& arpyorsam, ahlaksz m olmam gerekiyor? O zaman falancann da yle olmas gerekir.' Baka insanlar da ayn adam ya da bir bakas tarafndan iftiraya uramsa; ya da iftiraya uramad halde imdi sizin olduunuz gibi kendisinden kukulanlm, ama 25 susuz olduu kantlanmsa. Bir baka yol da iftiraya iftirayla karlk vermektir: 'Bir adamn kendisine gvenemezken sylediklerine gvenmek korkun bir ey.' Sorun daha nce zlmse, yine bir yol vardr nnzde. Bir mal dei tokuu iinde kendisini, yalan yere yemine tevik eden bir dize yazd iin gnah ilemi olmakla sulayan Hygiainon'a Euripides'in verdii karlkta da ayn 30 eyi gryoruz: Azmdan duydunuz yemini: hibir yemin altnda deil ruhumSI74> Euripides, rakibinin kendisinin, karar Dionizyak yarmalara ait
171) [Aristoteles'in Retorik'le sk sk szn etlii nl general.] 172) [Birretoriki.] 173) [Tragedya yazan Sophokles deil, Peloponez sava srasnda Atinal bir devlet adam ve hatip. Otuz Tiran'dan biriydi. 1374b 36'da ve 1419a 27"de de ad geiyor.) 174) Euripides, Hippolytos, 612.

202 olan 'Oradaki glamaya yntem, de nasl sizlik kndr: skya davalar karar iftirann mahkemelere hesabn kadar ortaya geldiini kant verirseniz ne

Retorik getirmekten halen bunu alaka yapmaya bir ey sulu olduunu beni orada Bir ve syler. yarbaka zellikle gvenpucu mmskzetmenemsiz sorunla dakart-

szlerimin

vermemisem,

hazrm.''175 ) olduunu, davasnn iftiray iki taraf

sonular anlamna durumlardan rnein bal olduunu olduunu,

kardn/176) gstererek, karmak, nk Teukros de kiiye iyi her

esasna iin de

35
4i6 b k

sulamaktr.

olabilecek

Teukros'ta'177)
syler. eden da bu. hem

Odysseus, anas babas casuslar uygun bir

Teukros'un Telamon'un Priamos'a baka

Priamos'a

olduunu,

Hesione'nin

Priamos'un ihbar

kardei dman diini ca

Priamos'un

kendisinin

syler.

ftira ya bir

yntem, sonra

5 bir hneri gklere karmak, daha sonra da nemli bir kusura ksasaldrmaktr; ilgili birok nitelii ok iyi sraladktan usta ve gerekten vaclarn Hem bir
10

kusura

saldrmaktr. nsann de Belli

vicdansz

yntemidir iftiracnn daha iin,

niteliklerini

ktsyle

rarak bunlar ona zarar vermek iin en iyi biimde kullanrlar. savunmadaki bir hareket en taraf] birisi buna, ise iftirac] kt kiinin birok hareketi nedeni kullanabilecei nedenden seerek daha en iyi dolay hareyoyntem vardr. ilki ikincisi

yaplabilecei ktlemeye, olarak

[yani

keti

[savunan rnein nk sizse kadar

rumlamaya arkada kii kabetinden olduunu

almaldr. ileri srer;

Diomedes'in amaca Diomedes'in

Odysseus'u uygun onu reolduu

setiini/178)

Odysseus'un tersine, tek deersiz

korkulamayacak

kahraman

iin setii yantn verebilirsiniz.

15 ftira konusundan Anlat konusuna geebiliriz artk. Trensel konumann maldr. lardan olmad
20

sylevde konusunu iki hatibin (tantn

Anlat, oluturan blmden sanat,

devaml oluan hatibin yerde) da

deil bir hibir bir teki

kesintilidir. aratrmas biimde onun yapldna kompozisyondur. blm

Elbette, yaplBunsanat degin hatyaratcs

eylemlerin

Konuma birini yani eylemlerin bunlarn

yani

kendileri ya

salamaz.

salar,

gerektii

eylemlerin

tant,

nitelilerinin

derecelerinin

tanmlanmas,

ta hep beraber bu ey. mdi anlatnn tmn kesintisiz yapma175) [Tragedya yazar. Aristoteles, Euripides'in 1384b16'daki bir baka konumasna gnderme yapyor. 176) Ya da, 'bir davadan bir baka davaya (duruma) srklediini.' 177) Sophokles, Teukros... 178) Bkz. lyada, x. 242-7.

nc Kitap nn nan grup grup yerde ci cnz nn gular biimde bazan davann olgudan olgulardan nispeten istenmeyiinin aklda da nedeni, bu zor diyelim, hakl vb. biimde cesur ve iyi olduu duymaz; buna; gereken ise, yorumlanan, Dolaysyla, olduunu, gsterin. bilinen iin, rnein, onun ey, bu ayrntl

, aklabir teki Bu ileri 25 amayaamolpek olaca

203

tutulmasnn gl, bir ok ise biliriz doru, konuma, Dierleri iyi anlatsna hi -

olmasdr.

kahramannzn,

olduunu ok

dzenlenmi bunlar bunlarn vmek hepimiz

karmak arasnda eyler

basittir.

anmsatmaksnz: genellikle olgularn Akhilleus'u

bilinen gerek sizin

dinleyi-

gereksinim

duymaz yapmanz

kullanmaktr.

Ama

amacnz

Kritias'

vmek

onun,

fazla kimsenin bilmedii ilerini anlatmanz gerekir...t179' Bugnlerde, anlatnn hzl olmas gerektii syleniyor, sama- 30 dr bu. Pastay sert mi ymuak m yapacan soran frncya adamn verdii yant anmsayn: 'Neden o, gerektii gibi yapmasn bilmiyor musun?' Burada da ayn ey. Uzun giriler yapmadmz ya da uzun kantlar getirmediimiz gibi uzun anlatlar yapmak zorunda da deiliz. Burada yine doru olan, ne hzl, ne de ksa, fakat 35 en uygunu: ortalama olmasdr; yani, olgular, ya da kart kantlar kurmak iin kart olgular ak hale getirecek, ya da dinleyeni o eyin olduuna, ya da insann birisine zarar verdiine veya kt- 1417s lk yaptna, ya da olgularn, dnmelerini istediiniz gibi gerekten nemli olduuna inandracak kadar eyin sylenmesidir. Konuma ey gzden sonra terketmemesini nerede srasnda syleyip bir ey, olsa Msrl taraf bir ilgili baka kendinize rnein, rnein, ocuklar duruyorum deer ona' 'Ama bulurum kaydettii az ya o kazandracak yapmasn, gibi; bana, ya ben da ben bu. eyin verdi': herhangi bir syleyebilirsiniz, drecek 'Grevlerini ocuklarn rakibinizi olduktan Hero5 Yarglaolmadya da 10 da

karln yanttr Bir

dotos'un'180' Savunan n, ileri kendi ya da

isyanclardan anlatdan zarar kadar daha

rn houna gidecek bir eyler sokuturun araya. yararlanr. da haksz kabul vermediini, kt olmadn, ettii

srld savyla vakit gibi.

olmadn herkesin yani olmu o gibi bildii, eyin

savlamaldr. yapld, olaylardan

Dolaysyla, olgular ya fakat yanl

olmadka, bugn

zerinde olmad fke

yitirmemelidir; Ayrca, durumlarn

gsterilmekle

acma

uyandracak

dnda,

olmu-bitmi,

gemite kalm gibi sz etmeliyiz. Alkinoos'a'181 ) anlatlan yk,

179)

[Oluz Tiran'dan biri olan Kritias olabilir, zamannda nl biriydi.)

180) Bkz. Herodotos, ii. 30. 181) Odysseia, ix-xii.

204 -

Retorik

altm dizede Penelope'ye tekrarlandnda'182' ksa hikyeye iyi bir rnektir. Bunun bir baka rnei Phayllos'un konu ettii gibi 15 Epik evrim'dir,' 183 ' ve Oineus'un prologudur.'184' Anlat, anlatnn amacn terin nir. maz; sonu 20 yarlar. adamn zin, dan rar 25 duyu rarlnn koturur. bunun olarak daha karakteri bunu nasl belirler, trel bir trel ortaya belirlenen kendisi koymaldr; amacn de sylemler hibir temsil ilgili ilgisi bu sonuca Byle ortaya karakter nk karakter yrr bu. ok 'Ben br zek te sonu ulamak bir ey konan ortaya herhangi ortaya iin, trel karakbelirlekoybir kotayapacan bilmelisiniz. nitelii, izlenen hibir etmezler.

belirtisidir; niteliini

tarafndan

rnein, bunlarn peindeki Bu diyaloglar,

matematiksel amala kimseyi

yoktur,

yandan,

Sokrat'n

sorunlarla da ve eitli kaba izlenimi rnein olduu

olduundan tiplerinin

sonuca ulalr,

karakter 'Konutuu tavrlarn gibi, bu trel vermeyin:

grnmlerini

nmlamakla

srece gsterir amatan rnein, doru, iyi.'

dururdu': Szcklerinitarafnkaey sayayerde, rnek bir yol bizi buna

pervaszln geerli

bugnlerde fazlaca verdim;

esinlendii evet, trel ama buysa yine

amacmd de karakterin

benim; daha karakter

bundan saduyu olann

kazanmadm, gsterir, peinden

bylesi iyi

nk

iyiliini

gsterir; soylu

kotururken, bir Antigone, nk de ekleyin;

peinden bir

Herhangi nedenini kullanr:

ayrntnn Sokrates kardeini ocuklar

inanlmaz bunu lseler kocasndan

grnebildii

Antigone'de
ve onlarn yerine

ocuklarndan yenilerini

ok

sevdiini,

30 koyabileceini syledii yerde:

Ama babam ve anam mezarlarnda Yatarken, neyden bulurum bir karde daha'185'
der. ne srlecek byle bir nedeniniz yoksa, hi kimsenin szlerinize inanmayacann farknda olduunuzu, ama sizin yapnzn bu olduunu, bunun bir gerek olarak durduunu, bununla birlik35

te dnya bunu ne denli inanlmaz bulursa bulsun, bir insann karln almadan da baz eyler yapacan syleyin, yeter. Yine, cokular da kullanmalsnz. Bunlarn bilinen belirtilerini, bir de sizi ve rakibinizi birbirinden ayran eyleri anlatn; rne-

182) Odysseia, xxiii. 264-84 ve 310-43. 183) [Tamamen bilinmeyen bir ey, yalnzca burada sz geiyor.] 184) Euripides, Oeneus. 185) Sophokles, Antigone, 911,912.

nc Kitap

205

in, 'Bana tehdit eder gibi bakarak uzaklat'. Aeskhines'in'186) Kratylos'u 'hiddetle tslayarak ve yumruklarn sallayarak' cmle- 1417 0 siyle betimleyii gibi. Bu ayrntlar inanc getirir beraberinde: dinleyiciler, hakknda o kadar ok ey bildikleri hakikati, bilmedikleri bir ey sanrlar. Homeros'ta buna benzer birok ayrnt bulunabilir:

Byle konutu, kocakar da elleriyle kapad yzn1-187)

gerek bir biem - alamaya balayan insanlar gerekten de elleriyle gzlerini kapatr. Daha ki ama meyin. da zn ulan insanlar onlann Bu bir hibir deiik Politik olmam cek dinleyenlerin gemi ya saldrmak Eer una sonra in ey balangtan size o k sizin doru altnda ne karakterde bakabilsin; koyun rakibiniz kendinizi iin de sahneye, ayn izin getiren ey; ver10 hihenz ede15 po-

nereye

varmak kadar eyleri,

istediinizi kolaylkla onlar

grmelerine iletilebileceini, haber

izlenimlerin tek

hakkn-

bilmediimiz bakndan

hakknda bazan da

seziimizden anlatn; fazla Anlat iyi iin olacaktr.

anlayabiliriz.

Konuman-

yerlerinde sylevde

hikyeler pek

balangcna hi bu birinin kimse

bir ey koymayn. anlatya iin yer olsa Ya yoktur; bile, yapmasna da ey ancak ise, bir eyi gelecek olaylarn da onu 'anlatamaz'. daha anlats vmek ey anmsatlmas, karakterine zaman

planlar

yardm o

kullanlabilir zor bir bir

litikac hatibin yapmas gereken eyi ypyor olmazsnz. sylediiniz zel inanlmas ve hemen noktalarla doru onun ve bunu.' 188' arayan verir doruluondan rneadamn hep; 20 gven vermelisiniz aklama olunu gven sunmal

beklenen Karkinos'un'189' verdii

desteklemelisiniz okaste, olduuna

Oidipus'unda
yantlarn

sorularna

Sophokles'te Haimon da ayn eyi yapar.'190)

17

Kantlarn lar, lktan

grevi,

gsterici (1)

tantlar in

salamaya

almaktr. bunlarsa

Bu drt

tantba-

tartlan birine

soruyla

dorudan

ilikili

olmaldr,

yaplmadn ileri mahkemedeki ana greviniz bunu kantlamaktr. (2) in bir zarar 25
girmelidir.
186) 187) 188) 189) 190)

sryorsanz,

[Aeskhines, Sokrates'in ve (Herakleitos felsefesinde Platon'un hocas olan) Kratylos'un dostu olabilir, ama bu kesin deil.] Odyssem, xix. 361. Ya da belki, 'isteyenler iin nedenlerinizi sistematik olarak dzenlemelisiniz'... [5. yzyldan bir tragedya airi.] Bkz. Sophokles, Antigone, 635-38,701-4.

206 -

Retorik

vermediini ileri sryorsanz, bunu kantlayn. (3) in sylendiinden daha az [nemli] olduunu, ya da (4) temize ktn ileri sryorsanz, bu gerekleri kantlayn, tpk yle olduunu ileri sryorsanz, eylemin ilenmemi olduunu kantlayacanz gibi. Tartlan sorun bu balklardan birincisine girdiinde, ancak bu durumda, iki taraftan birinin mutlaka sahtekr olabilecei de not edilmelidir. Burada, tartma iin temize kp kmad zerinde olduu zaman yaplabilecei gibi, bilmemek zr olarak gsterilemez. Dolaysyla bu kant yalnzca bu durumda kullanlmal30 dr/191' bakalarnda deil. Tren konumalarnda kendi davanz, aslnda, yaplm olan eyin, rnein soylu ve yararl olduunu tartarak kendiniz ortaya koyacaksnz. Olgularn kendileri gvenle ele alnacaktr; onlarn tant, ancak kolayca inanlr olmadklar ya da baka birine isnat edildikleri o ender durumlarda sylenir. 35 Politik konumalarda bir nerinin uygulanamaz olduu, ya da uygulanabilir olsa bile haksz olduu veya ie yaramayaca, ya da onu ortaya atan kiinin dnd kadar nemli olmad ileri srlebilir. Konu d eyler hakkndaki yanllklara dikkat edin bunlar, neri sahibinin syledii teki eylerin de yanl olduui4i8a nun tant gibi grneceklerdir. 'rnek'le kantlama politik hatiplik iin son derece uygundur, 'rtk tasm'la kantlama ise adli konumalara daha uygun der. Politik sylev gelecek olaylarla ilgilenir, gemi olaylar, rnekler vermekten baka bir ie yaramaz. Adli sylev, doru olan ya da artk doru olmayanla ilgilenir, bu da koullara bal olmad iin daha iyi gsterilebilir - imdi zaten olmu olan eyde olaslk, beklenmediklik yoktur. rtk tasmlar 5 devaml olarak ard arda kullanmayn: aralarna baka eyler serpitirin, yoksa birbirlerinin etkilerini yok ederler. Bunlarn saylar konusunda snrlar vardr Akl banda bir adamn konuaca kadar konutun, dostum P92) Homeros 'kadar' diyor, onun kadar 'iyi' deil. Her noktada rtk tasmlar yapmaya da almamalsnz; eer yaparsanz, sonular, bunlar kard ncllerden daha tandk ve inanlr olan ba10 z felsefe rencileri gibi davranm olursunuz. Duygu uyandrmaya altnz zaman rtk tasm biiminden de saknn; nk bu ya duyguyu ldrr ya da kendi srt yere gelir: ezamanl btn
191) [Deiik bir okuma yledir: 'zerinde durmaldr', 'buna zaman verilmelidir.' 192) Odysseia, iv. 204.

nc Kitap

207

hareketler birbirlerini ya tamamen ya da ksmen ortadan kaldrma eilimindedir. Karakter izdiiniz bir pasajda da rtk tasm biiminin peinden gitmemelisiniz - gsterme sreci, ne trel karakte- 5 ri ne de trel amac ifade edebilir. Maksimler Kantlarda kullanlmaldr -ve bir de Anlat'da- nk bunlar karakter ifade eder: nsann "kimseye inanmamas" gerektiini ok iyi bildiim halde bunu ona verdim' Ya da duygulara bavuruyorsanz: 'Yanlm olsam da zn duymuyorum bundan; o kendi ynnden kazanl k- 2 o tysa, ben de kendi ynmden adil davrandm.' Politik sylev adli sylevden daha zordur, doallkla yledir, nk gelecekle ilgilidir; oysa sulayan taraf, Giritli Epimenides'in'193' syledii gibi, bilicilerin bile zaten bildii gemile urar. (Epimenides gelecek hakknda kehanette bulunmazd; yalnzca gemiin karanlk noktalarn aydnlatrd.) Bunun yannda, adli 25 sylevde yasada bir temeliniz vardr, bir balama noktanz olunca da herhangi bir eyi nispeten daha kolaylkla kantlarsnz. O zaman da politik sylev, rakibinize saldracanz, kendiniz hakknda konuacanz, ya da dinleyicilerinizin cokularyla zgrce oynayacanz konu d szlere pek frsat tanmaz; amacnz, dinleyicilerinizin dikkatlerini datmak olarak saptanmadka,'194' baka herhangi bir sylevin salayacandan daha da az frsat tanr. Buna uygun olarak, kendinizi g durumda buluyorsanz, Atinal ko- 3 numaclarn; ya da bir politik konuma srasnda halka, rnein Panegyrikos'ta'195' olduu gibi Lakedaimonlulara, ya da balaklar zerine konumasnda'196) Khares'e dzenli saldrlarda bulunan sokrates'in izinden gidin. Tren sylevinde, konumanzn arasna, sokrates'in yapt gibi ufak ufak vg ykleri serpitirin, o bu amala hep birini ne karrd.'197' Gorgias'n da, konuacak her zaman bir ey bulduunu sylerken kastettii de budur. nk Akhilleus'tan sz ediyorsa, Peleus'u ver, sonra Aiakos'u, daha 35 sonra da Zeus'u ver; ayn ekilde, yiitliin erdemini ver, iyi sonularn anlatr, nasl bir ey olduunu syler.'198' mdi ileri srecek tantlarnz varsa, trel syleminizle birlikte ortaya srn onlar; rtk tasmlarnz yoksa, trel syleme bavu193) [eitli dinsel uygulamalaryla tannan aziz gibi bir figr.) 194) ... Ya da 'kendi yerinizi terketmeksizin.'... 195) sokrates, Paneg., 110-14. 196) Bkz. sokrates, Peri eirenes, 27. 197) sokrates'in Theseus zerine (Helena, 23-28), Paris zerine (Helena, 41-8), Pythagoras ve Msrl rahipler zerine (Busiris, 21-9), airler zerine (Busiris, 38-40) ve Agamemnon zerine (Panathenaikos, 72-84) duraklama pasajlar vardr. 198) Daha ksacas: 've ayn ekilde o byk erdem olan Cesaret'in deerini ve iyiliini.'

208 -

Retorik

i4i8b run o zaman: ne de olsa, kendini kurnaz bir uslamlamac olarak sergilemektense, namuslu bir insan olarak sergilemek iyi bir insana daha uygun der. rtc rtk tasmlar, gsterici olanlardan daha ok tannr: bunlarn mantksal inandrcl daha arpcdr; iki zt hakkndaki olgular, yan yana konulduunda, daima aka gze arpar. 5 'Hasm tarafa verilecek Karlk' konumann ayr bir blm deildir; ister itirazla, isterse kar-tasmla hasmn savn ykacak Kantlarn bir parasdr. Hem politik konumada, hem de mahkemede sularken, ilk konumac siz iseniz, kendi kantlarnz nce siz ortaya koymal, ondan sonra da kar tarafn kantlarn, rterek, pein pein paralayarak, karlamalsnz. Bununla birlikte, teki tarafn durumu ok eitli kantlar ieriyorsa, bunlarla balao yn, Messenia meclisinde, kendi kantlarn ne srmeden nce kendisine kar kullanlacak gibi olan kantlar ykan Kallistratos'un'1 ") yapt gibi. kinci olarak konuuyorsanz, nce rtme ve kar-tasm yoluyla hasmnzn konumasna yant vermeye almalsnz, zellikle de kantlar iyi kabul edilmise. nk aklmz, hakknda nyargl olduumuz bir kiiyi iyi karlamay nasl 15 reddederse, kar tarafn konumasnda olumlu biimde etkilendiinde, onun konumasn da yle iyi karlamaz. Dolaysyla, dinleyicilerin aklnda biraz sonra yapacanz konuma iin bir yer amanz gerekir; bu da hasmnzn konumasn boa karmakla yaplr. Bunun iin nce saldrn o konumaya -ya btnne ya da en nemli, en baarl noktalarna veya boluklarna, bylece sizin 20 syleyeceiniz eye ilgi uyandrnnce, Tanralarn savunucusu mu olacam... Asla, zannmbuki, Hera da...(20 Burada konumac nce en aptalca kanta saldrmakta. Kantlar hakknda bu kadar yeter. Trel karakter esine gelince: kendiniz hakknda yaplrsa, honutsuzluk uyandrabilecek, bktrc grnebilecek, ya da sizi 25 eliki tehlikesine sokabilecek savlar vardr; bir de, hasmnz hakknda, az bozuk ve terbiyesiz grnmeksizin, syleyemeyeceiniz eyler vardr. Bu yzden de, bu trl eyleri nc bir kiiye

199) [Atinal sekin bir hatip ve politikac, bkz. 1364a 19. .. 362'de Peloponez'e eli olarak gnderilmitir.] 200) Euripides, Troades, 969 ve 971.

nc Kitap

209

syletin. sokrates'in Philippos<2m) ve Antidosis'de,(202) Arkhilokhos'un ise yergilerinde yapt ey budur. Bu sonuncusu, aadaki karalamasnda, babay kzna saldrr durumda gsterir: Hibir eye imknsz deme, Ne de yemin et olmayacak diye..S203) aadaki karalayc szleriyse marangoz Kharon'a syletir: Gyges'in serveti iin deil../204) Sophokles de konuanlar bakalarym gibi, Haimon'u Antigone adna babasna bavurdurtur.'204) Bazan da rtk tasmlarmz maksimler eklinde yeniden belirtmemiz gerekir; rnein, 'Akll insanlar baar annda uzlar, 35 nk byle yapnca ok ey kazanrlar.1'205) Bunu bir rtk tasm eklinde ifade edersek u biimi alr: 'Eer uzlayorsak ve bu bize byk yarar salyorsa, o halde baar annda da uzlamamz gerekir.'
30

18

Sorgulamaya geldi sra. Bunu kullanmann en uygun an, hasmnz bir soruyu yantlarken, bir soru daha sorsanz samala decei 1419s andr. rnein, Perikles, Kurtarc Tanra'206) ayinlerini kutlama ekli hakknda Lampon'u sorgularken byle yapmtr. Lampon, erginlenmemi kiilere bu trenler hakknda hibir ey sylenemeyeceini bildirir. Bunun zerine Perikles unu sorar: 'Siz bu ayinleri biliyor musunuz?' 'Evet' diye yant verir Lampon. 'Ya,' der Perikles, 'nasl olur bu, siz erginlenmemi bir kii olduunuz halde?' 5 Bir baka uygun an, kantn bir nclnn apak doru olduu, tekinin de doru olup olmadn sorduumuzda hasmmzn 'evet' demesi gerekeceini anladmz andr. teki ncle ait yant aldmzda, apak doru olan hakknda soru sormaya devam etmeyin, yalnzca sonucu siz kendiniz belirtin. rnein, Meletus, Sokrates'in tanrlarn varlna inandn reddedip de doast bir gten sz ettiini kabul edince'207) Sokrates, 'doast varlklarn 10
201) 202) 203) 204) 205) 206) 207) sokrates, Philippos, 4-7. Agy., Antiosis, 132-9,141-9. [Arkhilokhos'tan iki para.] [Sophokles, Antigone, 688-700. Bkz. sokrates, Arkhiamos, 50. Yani, Demeter. [eviri burada varsayma dayanmaktadr.]

210 -

Retorik

15

20

25

30

tanrlarn ocuklar, bir anlamda kutsal olup olmadklarn' sorarak devam eder sorguya. 'Evet' diye yantlar Meletus. 'yleyse' diye karlk verir Sokrates, 'Tanrlarn ocuklarnn varlna inanp da, tanrlarn kendilerinin varlna inanmayan biri olur mu?'(208) Bir baka uygun durum da, hasmmzn ya kendi szlerine ya da herkesin inand eye ters dtn gsterebileceimizi umduumuz andr. Bir drdncs, sizin sorunuzu ancak kaamakl olarak yantlayabilecei andr. 'Doru, ama yine de doru deil,' ya da 'Ksmen doru, ksmen deil,' ya da 'Bir anlamda doru, bir anlamda deil' yantn verirse, dinleyiciler onun zor durumda olduunu dnr ve yenilgisini onaylar. Baka durumlarda sorgulamaya girimeyin; nk hasmnz itiraza kalkarsa daha kt duruma dm hissedebilirsiniz kendinizi. Dinleyiciniz izleme gcnden yoksun olabilecei iin bir dizi soru soramazsnz; bu nedenle rtk tasmlarnz da olabildiince younlatrmanz gerekir. Yant verirken anlam belirsiz sorular ksa yantlarla deil, akla uygun farkllklar gstererek karlamalsnz. Sizi bir elikiye sokacak gibi grnen sorulan karlarken, yantnzn balangcnda, hasmnz ikinci soruyu sormadan ya da kendi sonucunu karmadan nce bir aklama yapn. nk onun kantnn nereye varacan grmek zor deildir. Bununla birlikte, eitli rtme yollar gibi bu noktaya da, Topika'dan biliyoruz gzyle baklabilir/209) Hasmnz kendi sonucunu karrken bunu bir soru ekline sokuyorsa, yantnz dorulamanz gerekir. rnein, Peisandros, Sophokles'e (21) Gvenlik Kurulunun br yeleri gibi, Drt Yzler'in kurulmas iin oy verip vermediini sorduunda, 'Evet,' diye yantlar. 'Niin? Bunun kt bir ey olduunu dnmediniz mi?' - 'Evet.' - 'yleyse bu ktl ilediniz siz?'- 'Evet,' der Sophokles, 'nk yapacak daha iyi bir ey yoktu.' Yine, Lakedaimonlu, hkmet yesi olarak davran ynnden sorguya ekilirken, teki yelerin hakl olarak lme mahkm edildiklerini dnp dnmediini sorduunda, 'Evet,' der. O zaman hasm 'O halde,' diye sorar, 'onlar gibi sen de ayn nlemleri nermedin mi?' - 'Evet' 'O halde sen de hakl olarak lme mahkm edilmeyecek misin?' 35 'Hi de yle deil' der o, 'onlar bunu rvet karl yaptlar, bense inancmdan tr.' Bu nedenle, sonucu kardktan sonra daha 14i9b baka sorular sormalsnz, ya da hakikat dengesi byk lde

208) Bkz. Platon, Savunma, 27 C. 209) Topika, vii. 210) [Devlet adam ve hatip olan, bkz. 14163 14.]

nc Kitap

211

sizden yana olmadka, sonucu bir baka soru eklinde sormalsnz. Alaylara gelince. Bunlarn tartmada bir yarar olduu varsaylr. Gorgias, hasmlarnzn ciddiyetini alayla, alaylarn ise ciddiyetle boa karmanz gerektiini sylemiti, haklyd da bunda. 5 Alaylar, Poetika'da snflandrlmtr.'211) Bazlar kibar insanlara uygundur, bazlanysa deil; size uygun olan semeye aln. roni kibar bir insana maskaralktan daha uygundur; ironiyi kullanan bir insan elenmek iin aka yapar, maskara ise bakalarn elendirmek iin.

19 Epilog drt ksmdan oluur. (1) Dinleyiciyi size kar iyi, hasmn- 10 za kar kt niyetli olma durumuna getirmelisiniz, (2) nde gelen olgular bytmeli ya da kltmelisiniz, (3) dinleyicilerinizde gerekli coku durumunu uyandrmalsnz, ve (4) onlarn belleklerini tazelemelisiniz. (1) Kendi inanlrlnz ve hasmnzn inanlmazln gstermek iin, doal olan, kendinizi vmek, onu eletirmek ve temel 15 dncelerinizi salamlatrmaktr. ki amatan birine ynelmelisiniz - kendinizi iyi, onu ise kendiniz ya da dinleyicilerinizle ilgili olarak kt bir insan gibi gstermelisiniz. Bunun nasl yaplaca -hangi kant yollaryla iyi ya da kt gstereceiniz- daha nce aklanmt.'212' (2) Olgular kantlandktan sonra yaplacak en doal ey, onla- 20 rn nemini byltmek ya da kltmektir. Olgular, siz onlarn ne denli nemli olduunu tartmadan nce kabul edilmi olmaldr; tpk bedenin, daha nce var olan bir ey olmadka geliemeyecei gibi. Bu yceltme ve kltme amac iin kullanlacak kant yollar daha nce bildirilmiti.'213' (3) Bundan sonra, olgular ve nemleri aka anlaldktan sonra, dinleyicilerinizin hislerini uyandrmalsnz. Bu hisler, ac- 25 ma, hiddet, fke, nefret, kskanlk, yarma, kavgaclktr. Bu amala kullanlacak uygun kant yollar da daha nce sylenmiti.'214' (4) Son olarak, daha nce neler sylemi olduunuzu gzden geirmelisiniz. Burada, bazlarnn yanl olarak girite yapmay salk verdii eyi yapmanz uygun debilir - temel noktalarnz,
211) [Bu snflandrma, komediyle ilgili kaybolmu ikinci kitapta olmal.] 212) i, b. 9. 213) ii, b. 19. 214) ii, bb. 1-11.

212 -

Retorik

30 kolayca anlalabilmeleri iin, sk sk tekrarlayn. Girite yapmanz gereken ey, yarglanacak nokta apak hale gelebilsin diye, konunuzu belirtmektir; epilogda, davanzn kantlanmasnda kullandnz kantlar zetlemelisiniz. Bu gzden geirme ileminde ilk adm, yapmay zerinize aldnz eyi yapm olduunuzu belirtmektir. Bunu yaparken, ne sylemi olduunuzu ve bunu niin sylediinizi belirtmelisiniz. Ynteminiz, kendi davanzla hasmn35 znkinin bir karlatrlmas olabilir; ya ayn noktay her ikinizin ele al tarzlarnz karlatrabilirsiniz ya da karlatrmanz daha dolaysz yapabilirsiniz: 'Hasmm bu nokta zerinde unlar 1420 unlar syledi; ben unlar unlar syledim, ve bunlar unun iin syledim.' Ya da lml bir ironiyle, rnein, 'Tabii o yle yle syledi, ama ben yle yle syledim' diyebilirsiniz. Ya da 'unu kantlayaca yerde btn bunlar kantlamsa, bouna yorulmu!' Ya da bir soru ekline koyabilirsiniz bunu, 'Neyi kantlamadm ben?' veya 'Hasmm neyi kantlad?' gibi. Bundan sonra, ya bu ekilde temel noktalar birbirinin karsna koyarak, ya da dile getirii42ob len kantlarn doal srasm izleyerek -nce kendinizinkileri, daha sonra da, isterseniz hasmnznkileri ayr ayr vererek- devam edebilirsiniz. Sonu iin, bantsz dil biemi uygundur, ve sylevle biti blm arasndaki fark belirler. 'Syleyeceklerim bu kadar. Beni dinlediniz. Olgular nnzde. Yargmz bekliyorum.'*215)

215) Bkz. Lysias, Eratosthenes, sonu.

Kk Szlk

abstract: soyut. abstraction: soyutlama. action: eylem. activity: eylem, etkinlik. analogy, rnekseme, benzeim. analogical: rneksemeli antistrophe, eski Yunan tiyatrosunda koronun "strophe"tan sonra dn hareketinde okuduu satrlar. antithesis: kartlam: Kart dnceleri bir arada kullanma sanat. antithetical: kartlamal. argument: kant. argumentation: kantlama. attitude, tutum. Cynic: (Osm. Kelb) Kinik. Cynsim: (Osm. Kelbyye) Kinizm: Antisthenes'le Diogenes'in kurduu Sokratesi reti. coincidence: rtme. conception: kavram. conclusion: sonu. contingency: olumsallk. contingent, olumsal. deduction: tmdengelim. deductive, tmdengelimli. definition: tanm. description: betimleme. determination: belirlenim. determinism: belirlenimcilik.

214 -

Retorik

diction: syleyi. discourse: sylev, sylem, szce. dithyramb: ditiramp: eski Yunan'da, Tanr Dionysos adna okunan tren arks. doctrine: reti. elegy: eleji: bir dizesi alt, ikincisi be ll beyitlerden oluan kouk. Genellikle ili ve ackl deyi. emotion: coku, heyecan. encomium: methiye. enthymeme: rtk tasm: ncllerden birinin aka dile getirilmeyip dncede tamamland tasma verilen ad. epilogue, epilog: sondeyi. epithet: belge, sanlk. equity: adalet, insaf, hakseverlik. eristic: didiim; mantk oyunlaryla srdrlen ekimeli tartma; Megara okulunun tartma yntemi. eulogy: methiye, sitayi, kaside. evidence: delil, apaklk. experience: deney, yaant. experiment: deney, deneyim. expression: anlatm. fable: yknce: bir ahlak dersi vermek amacyla, kouk biiminde sylen mi eretilemeli yk. fact: olgu. factor: etken. faculty: yeti. faith: inan. forensic: adli. hexameter: alt ayakl (alt tef ileli) dize. iambic: birincisi ksa, ikincisi uzun iki heceli vezne gre yazlm iir ya da dize. identical: zde. identity: zdelik. impulse: itki, tepi.

Kk Szlk

justice, adalet, doruluk. logic: mantk. logical: mantksal. maxim: (fels.) maksim: ahlak ilkesi; (ed. ve k. dili) zdeyi, sasz, ulular sz. metaphor: (Osm. istiare): eretileme: bir szcn allm anlam dnda kalan bir anlamda kullanlmas. metaphorical: eretilemeli. method: yntem. mimetic, yanslamak. moral: ahlakl, ahlaksal. motivation: gdlenim. motive: gd. narration: anlat. narrator: anlatc. paean: kran ya da zafer arks. passion: tutku. perception: alg. period: (gram.) cmle: bir noktadan (.) dierine olan szler topluluu. , pleasure: haz, zevk. postulate, koyut: kuramsal olarak kantlanamayan, ama dnce gidiinde varsaym olarak zorunlukla geerli saylan nerme. praise: vg. prelude: balang, giri; (mz.) perev. premiss: ncller; tasmda kendilerinden sonucun karld nermeler. prologue, prolog: ndeyi. proof, tant. proposition: nerme: yargnn szlerle dile gelii; doru ya da yanl olabilen bir anlatm. reasoning: usavurma. relation: bant, iliki. rhetoric: szbilim: szn stn deere erime yollarn gsteren ya da sz sanatlarn inceleyen bilgi dal. sign: gsterge, iaret, belirti. simile: (Osm. tebih) benzetme. simulation: taklit. syllogism: tasm: iki ncll karm (dolayl karm): ortak bir orta

216 -

Retorik

terimle birbirine balanabilen iki nermeden (iki nermede ortak bir terimin bulunmas ile) yaplan karm. Verilmi iki nermeden, bu nermelerin ierdiini iinde bulunduran bir nc nermeyi karma ilemi. tetrameter: birer hecesi vurgulu olan drt hece grubundan oluan dize. theory : kuram. trochaic: biri uzun, biri ksa ya da biri vurgulu, biri vurgusuz iki heceli iir ls tryle ilgili. truth: hakikat.

Dizin

Dizin

Gndermeler metnin d kenarlarnda gsterilmi olan sayfa ve satr numaralarna gredir. Agathon'dan alnt, 1392b 7; 1492a9. Agesipolis: bkz. 'Hegesippos' Aias, Theodektes'in, 1399b28; 1400 a 28. Aigina ve Aiginallar, 1396a20; 141 la 15. Ainesidemos, 1373a 22. Aision'dan alnt, 1411a 25. Aiskhines (Sokratikos), 1417b 1. Aiskhylos'tan alnt, 1388a 7. Aisopos ve fabllar, 1393a 31; 1393b 10,23. Akhilleus, 1359a2; 1363a 19; 1378 b 31; 1380b 29; 1396a 26; 1396b 12, 15,16; 1401b 18; 1406 b 21,24; 1416b 27; 1418a 36. Aleksandros (Byk skender), 1399h 13'te onun (ya da Philippos'un) stnl belirtiliyor. Aleksandros (Paris), 1363a 19; 1397b 21; 1398a 22; 1399a 3; 1401b 21, 36; 1415a 1. Alkaios, 1367a 9. Alkibiades, 1390b 29. Alkidamas, gnderme ve alnt, 1373b 18; (1397a 11); 1398b 10 vd.; 1406a 1 vd., 18 vd.; 1406b 11 vd. Alkinoos, 1417a 14. Alkmaion, 1397b 3. Alphesiboia, 1397^ 6. Amasis, 1386a 20.

218 -

Retorik

Amphiaraos, 1389a 16. Anaksagoras, 1398b 16. Anaksandrides'ten alnt, 1411a 19; 1412b 17; 1413 b 26. Anaskhitos, 1412b 12. Androkles, 1400a 10. Androtion, 1406b 27. anlat (narration), 1354 b 17; 1414b 14; 1416a 16. Antigone, Sophokles'in, 1373b9; 1375a 34; 1415b 20; 1417a 30; 1418b 33. Antimakhos'tan alnt, 1408 a 2. Antiphon (air), 1379b 15; 1385a 9; 1399b 25. Antisthenes'ten alnt, 1407a 9. Aphrodite, 1400b 23. < Apollon, 1398b 34 ('Delphoi'deki tanr'). Areopagos yarglamas, 1354a 23; 1398" 27. Ares'in iki kupas, 1407a 17; 1413a 1,6. Argos'ta ceza, 1375a 5. Aristeides (Adil), 1398a 9; 1414b 37. Aristippos'un, fazla dogmatik konuur grnnce Sokrates'i nazike paylamas, 1398 30. Aristogeiton: bkz. 'Harmodios' aristokrasi, 1365b 30 vd. Aristophanes, Babilliler'de, 1405b 30. Aristophon, 1398a 5. Aristoteles, kendi yaptlarna gndermeler: (1) Analitikler, 1365b 9; 1357a 30; 1357b 23; 1403a 3; 1403a 13; (2) Methodika 1356b 19; (3) Poetika, 1372a 2; 1404a 39; 1404 b 7, 28; (Yunanca bir szck), 1405a 6, (4) Politika, 1366a 22; (5) Topika, 1356b 12; 1358a 28; 1396b 4; 1398a 28; 1399a 7; 1402a 35; 1403a 32; 1419a 24 karlatrmalar (1) Retorikle Ethika arasnda, bkz. 1. kitap 510'uncu blmler; 2. kitap 1-7'nci blmler; (2) Retorik ile Politika arasnda/1, kitap 4, 5, 8'inci blmler; (3) Retorik ile Poetika arasnda, 3. kitap 1-11'inci blmler. Arkhelaos, 1398a 24. Arkhibios, 1376a 11. Arkhidamos, 1406b 30. Arkhilokhos, 1398b 12; 1418b 27 vd. Arkhytas, 1412a 12. Artakserkses III, 1393b 2 ('bugnk kral'). Atina ve Epidauros, 141 la 12. Atina ve Salamis, 1375b 30.

Dizin

219

Atinal konumaclar, 1418a 30 (kr. 1413b 1); Atina dinleyicileri nnde vgc Atinallar, 1367 b 9; 1415b 32. 'Attikal komu', 1395a 21. Attikal konumaclar, 1413b 1 (kr. 1418a 30). Autokles'ten alnt, 1398b 26. balalar (birletirme szckleri, 1407a21; 1407b 12,39; 1413b 33. Bias, 1389b 24. biem (diction-syleyi): 1404b 1 (iyi bir dzyaz biemi tanmlanyor); 1404a 28 ve 1404b 4 (dzyaz biemi ve iirsel biem birbirinden ayrdr). Biemin nitelikleri: iii, b. 2 (genel: zellikle eretileme); iii, b. 5 (doruluk); iii, b. 6 (etkileyicilik); iii, b. 7 (uygunluk: coku ve karakter ifadesi ve konuya zorunlu bir denklik); iii, b. 11 (canllk); 140<P 33 vd. (kartlam); 1404b 19 (doallk ve sahtecilik); iii, b. 9 (serbest akl cmle ve kartlamal younluk). Biemde kt tat ('soukluk): iii, b. 3., ister yazl (yaznsal, epideiktik), ister tartma sylevi (politik ya da adli), iii, b. 12. Sylev dzyazsnn balangta neden iirsel bir renk kazand, 1404a 25. biemin ksal, zll, 1407b 28, 38,1416b 35; 1419a 21. bileik szckler, 1404 b 29; 1405b 35; 1406a 6. bilmeceler, 1394b 35; 1405a 37 vd. Boiotiallar, 1407a 3, 5. Bryson, 1405 b 9. ceza, 1369b 12. Dareisos (Darius), 1393b 1. Delphoi, 1398b 32. Demades, 1401b 33. demokrasi, 1360a 25-30; 1365b 29-32. Demokrates'ten alnt, 1407a 7. Demokritos, Khios'lu, alnt, 1409b 26. Demosthenes, 1397b 7; Demosthenes'in politikas zerine Demades'in dedikleri (post hoc propter hoc), 1401b 34; Atina halknn deniz tutmu yolcularla karlatrlmas, 14073 6. diyalektik, 1354a 1; 13553 9; 1355b 16, 20; 1356a 36; 1359b 11, 12, 1402a 5. diktatr, 1393b 22. diksiyon (syleyim), bkz. 'biem'. Diogenes, Kinik, 141 la 24.

220 -

Retorik

Diomedes, 1396b 15; 1399b 28. Diomedon, 1397a 25. Dion, 1373a 20, Dionysios (despot), 1357b 31, 34; 1385 a 10; 1390b 29. -'Yzsz' Dionysios, 1405a 32.-Dionysios (=herhangi bir kimse), 1401 b 13. Dionysos, 1405a23; 1407a 16; 1416a32 (Dionysia). Diopeithes, 1386a 14. ditiramp airleri, 1406b 1; 1413 b 14; anonim ditiramp airleri, alntlar, 1415a 11. Dodonis, 1398b 4. Dorieos, 1357a 9. Drakon, 'Yasa koyucu), 1400b 21. 'didiimcilik' ve 'didiimciler' (eristic and eristics) 1371a 7; 1402a 4, 14; 1414b 28. eitim, 1365b 34. - Eitimli insanlara duyulan sayg, 1384a 34. eretileme: bkz. 'metaphor' Elea (insanlar), 1400b 6. element (ge), 1358a 35; 1362a 20; 1396b 21; 1401a 29 (harf); 1403a 17. Elis (insanlar), 1416a 2, 3. Empedokles, 1373b 14; 1407a 35. enthymeme (rtk tasm), bir retorik sergileme, 1355a 6; bir tr tasm, 1355a 6-13; 1400 b 38, bir retorik tasm, 1356b 5; 1394a 31 vd.; 1395 b 20 vd.; enthymeme'in iki tr, 1396b 23 vd.; ak rtk tasmlar, 1400b 35 vd. Ayrca kr. 1354a 15,1354b 22,1357a 14-17,1394a 26. Epidauros, 141 la 12. epik evrim, Phaillos'a ele aln, 1417a 15. epik iirler'in a dizeleri, 1415a 15 vd. epik airler, sradan olmayan szckleri ok kullanl bulurlar, 1406b 3. Epikharmos, 1365a 16 (doruk); 1410b 4 (sahte antitez alnts), Epimenides, 1418a24. epithet (belge; bir zel ad niteleyen herhangi bir szck ya da sz; yalnzca basit bir sfat deil), 1405a 10; 1405b 20; 1406a 10 vd.; 1407b 31; 1408b 11. epizodlar, 1418a 33. Ergophilos, 1380b 11. Euboia, 141 la 10. Eubulos, 1376a9.

Dizin

221

Euksenos, 1406b 30. Euktemon, 1374 b 36. Euenos'tan alnt, 1370a 10. Euripides, ve Syrakusallar, 1384 b 16; Hygainon'la dava, 1416a 29; gndelik dilin kullanm, 1404b 26; prologlar, 1415a 20 - Alntlar: 1370h 3 (Andromakhe); 1371a 28 (Orestes, 234); 1371b 32 (Antiope)-, 1394a 29 vd. (Medeia, 295 vd.); 1394b 1 (Sthenelos); 1394b 3 (Hekabe, 864); 1394b 15 (Troades, 1051); 1395h 29 (Hippolyts, 989); 1397a 17 (Thyestes); 1400b 23 (Troades, 990); 1405a 28 (Telephos); 1405b 23 (Orestes, 1587); 1407 b 34 (ph. Taur., 727); 1409b 10 (Meleagros: fakat Aristoteles bu dizeyi Sophokles'e at. fediyor); 1411b 30 (ph. Al, 80); 141& 21 (ph. Taur., 1162); 1416a 31 (Hippolytos, 612); 1417a 15 (Oeneos); 1418 b 21 (Troades, 969). Euthydemos, 1401a 27. Euthynos, 1392b 12. Evagoras, 1399a 4, 6. fabllar (hayvan masallar) 1393a 30; 1393b 9 vd. felsefe, Yunanca 'felsefe' terimi 1394 a 5'tedir ve geni bir 'kltr', 'entelektel eitim', 'alma, inceleme' anlamnda kullanlmtr (sokrates'te olduu gibi). <t>hoo<po ya da 'akl sever'e mr boyu renci gzyle baklrd. Gelon, 1373a 23. Glaukon, Teoslu, 1403b 26. Gorgias, 1404a26 (iirsel dzyaz biemi); 1405b 37 (bileik szckler); 1406b 9 (abartl eretilemeler); 1406b 15 (ironi); 1408b 20 (ironi); 1416a 1 (Elis insanlarna vg); 1418a 35 (tkenmeyen konuma zenginlii); 1419b4 (akaya karlk verme isteklilii, isteklilii karlamak iin aka); 1414b 31 (Olimpiyat konumas).

Haimon, 'Sophokles'in Haimon'u', 1417 b 20 Halys, (Kzlrmak), 1407a 39. Harmodios ile Aristogeiton, 1368 a 18; 1397b 28; 1401a 11. Hegesipolis: bkz. 'Hegesippos' Hegesippos (Agesipolis, Hegesipolis) 1398 b 32. Hekabe, 1400 b 22. Hektor, 1380b 28; 1396b 17; 1397b 23. Helena, 13993 2; 1401b 36.

222 -

Retorik

Herakleidai (Herakles Oullar), 1396a 14. Herakleitos, 1407 b 14. Herakles, 1388 a 10. Hermes, 1401a 20, 21. Herodikos, 1361b 5; 1400 b 19. Herodotos'tan alntlar, 1407a 39; 1409a 28; 1417a 7. Hesiodos'tan alnt, 1388a 17. Hesione, 1416b 2. Hieron, 1391a 10. Himera, 1393 b l. Hipparkhos, 1401b 12. Hippas, 1356b 34 (herhangi biri karl). Hippolokhos, 1368 a 17. Homeros, 1363a 19; 1375b 30; 1398b 13; 1411b 32; 1416b 12-15; Alntlar: 1362b 35 (l. i. 225); 1363a 6 (l. . 160); 1363a 8 (l. ii. 298); 1365a 12 (l. ix. 592); 1365a 30 (Od. xxii. 347); 1370b 5 (Od. xv. 400); 1370b 11 (l. xviii. 109); 1370b 28 (l. xxiii. 108; Od. iv. 183); 1371b 16 (Od. xvii. 218); 1378b 5 (l. xviii. 109); 1378b 32 (l. i. 356); 1378 b 34 (l. ix. 648); 1379a 5 (l. ii. 196); 1379a 7 (l i. 82); 1380a 24, 25 (kr. Od. xiv. 29-31); 138^ 23 (Od. ix. 504); 1380 29 (l. xxiv. 54); 1387 s 34 (l, xi. 542); 1395a 14 (l. xii. 243); 1395a 16 (l. xviii. 309); 1406b 24 (kr. l. xx. 164, 442, 445); 1410a 31 (l. ix. 526); 1411b 33 (Od. xi. 598); 1411b 35 (l. xiii. 587); 141 lb 37 (l. iv. 126); 1412a 1 (l. xi. 574); 1412a 3 (l. xv. 542); 1412a 9 (l. xiii. 799); 1413a 31 (l. ix. 385); 1414a 3 (l. ii. 671); 1415a 16 (l. i. 1); 1415a 17 (Od. i. 1); 1415b 27 (Od. vi. 327); 1417a 14 (kr. Od. xxiii 264-84, 310-43); 1417b 5 (Od. xix. 361); 1418a 8 (Od. iv. 204). Hygienon, 1416 a 29. hiperbol, 1413a 19 vd. - ayrca kr. 1363a 2; 1367b 6. iambik l, 1404b 31; iambik ritim, 1408b 33 vd. Iason, Tesalyal, 1373 a 26. - ason, (kahraman), 1400b 14. da, 1401 b 22. drieos, 1406b 27,29. okaste, 1417b 18. phikrates, 1365a 28; 1367b 17; 1397 b 27; l-398a5,17; 1399a 34; 1405a 19; 1411a 11; 1411b 1; 1416a 10. skitler, 1367b 10. smene, 1398b 3. sokrates, 1368a 20; 1392b 10; 1399a 2, 4; 1399b 10; 141b 33; 1418a

Dizin

223

31; 34. Alntlanan ya da ad geen konumalar: 1368a 4 (Evag. ve Panath. ); 1408b 15 (Paneg.); 1409b 34 ve 1410a 1-17 (Paneg.); 1410b 29 (Philipp.); 1411a 30 (Philipp.); 1411b 11 vd. (Paneg); 141 lb 28 vd. (Philipp.); 1412b 6 (Philipp., Paneg., De Pace); 1414 Tl (Hel); 1414b 33 (Paneg.); 1418a 31 (Paneg.); 1418a 32 (De Pace); 1418b 26 (Pfa'/zpp. ve Antd.); 1418b 35 (Arkhidamos). Isthmian oyunlar, 1406a 21. b 15. talyotlar (talya Yunanllar), 1398 Kallias, 1405a 19. 1356b 31 ve 1382a 5'te Kallias= 'herhangi bir kimse', cjuilibet; yani Kleon 1378a 35; 1407a 27; 1408b 26 (ancak bu son pasajda demagog kastediliyor); Dionysios, 1401 b 13; Hippias 1356 34; Sokrates 1356b 31, 34; 1382a 6. Kalliope, 1405a 33. Kallippos, 1399a 16; 1400a 5. 'Retorik Sanat' adl bir kitabm yazar; 1373a 19'da ad geen Kallippos deil. Kallisthenes, 1380b 12,13. Kallistratos, 1364a 19; 1374b 26; 1418b 10. Kalydon, 1409b 12. karakter (retoriksel inandrma ile ilgili konumacnn, konumann ve dinleyicinin), 2. kitap, 1-18'inci blmler; 1356a 1 vd.; 1388b 30 vd.; 1395b 14 vd.; 1408a 11, 25; 1417a 16; 1418a 38; 1418b 23. Karkinos, 1400b 10; 1417b 18. 'Karpathoslu ve tavan', 1413a 17. Kartacallar, 1372b 28. kategoriler, 1385b 5. 'Kaunos'u ak', 1402b 3. Kephisodotos, 1407a 9; 141 la 6,23,28. Khabrias, 1364a 21; 1411b 6. Khairemon, 1400 b 24 (alnt); 1413b 13. Khres, 1376a 10; 1411a 7; 1411b 2; 1418a 32. Kharidemos, 1399b 3. Kharon, mutlu marangoz (Arkhilokhos'ta) 1418 b 31. Khilon, 1389b 4; 1398b 14. Khioslular, 1398b 12. Khoerilos'tan alnt, 1415a 4. Kimon, 1390b 31. Kleon: bkz. 'Kallias' Kleophon, 1375 b 31; 1408a 15. Komedya, komik etkiyle kullanlan kltme isim ve sfatlar,

224 -

Retorik

1405b 30 vd.; om azllar ve gammazlar olarak komik airler, 1384b 10. kompozisyon, yazl bir kompozisyonun, okunmas ve sylenmesi kolay olmaldr, 1407b 11. Konon, 1399a 5; 1400b 19. konuma, insann karakteristii, 1355b 1 (insan sesi, btn organlarmzn -temsile yatkn- en takliti olandr, 1404a 22) - konumann (nutuk), blmleri, Kit. iii, blm 13-19. konuma yazarlar, 1408a 34. Koraks, 1402a 17. Korentliler, 1363a 15. Kratilos, 1417b 1. Kreon, 1375a 34. Kritias, 1375b 34; 1416 b 29. Kroisos, 1407a39. Ksenophanes, 1377a 19,23; 1399b 6; 1400b 5. Kserkses, 1393b 2; 1406a 7. Kyknos, 1396b 17. Lakedaimon, Lakedaimonlular, Lakoniallar, 1361a 10; 1367a 29; 1367b 10; 1394b 34; 1398b 14,18; 1411a 5; 1419a 31. Lampon, 1419a 2. Lampsakoslular (Lapsekililer), 1398 b 16. Leodamas, 1364a 19; 1400a 32. Leptines'ten alntlar, 141 la 5. Leukothea, 1400b 6. Likymnios, 1405b 6; 1413b 14; 1414b 17. Lokroi, 1395a 1. Lykeion, 1385a27. Lykoleon'dan alntlar, 141 lb 6. Lykophron, 1405b 35; 1406a 7; 1410a 18. Lykurgos, 1398b 18. Lysias'dan alntlar, 1399b 19; 1420a 8. Mantias, 'hatip', 1398b 2. Marathon, 1396a 14. maksimler, 1393a 25; 1394a 19 vd.; 1395a 6; 1395b 13; 1403a 35; 1418a 17; 1418b 34. Medeia (Karkinos'unki), 1400b 10. Melanippides, 1409b 26. Melanopus, 1374b 25.

Dizin

225

Meleagros, 1379b 15; 1399b 25. Meietos, 1419a 8. Messenia konumas, 1397a 11; Messenia meclisi, 1418b 11. metaphor (eretileme), 1404b 32-1405b 20; 1406b 5 vd., 20; 14073 12; 1407b 31; 1410b 13; 1412a 10 vd., 18 vd. Modern anlamyla eretileme, Aristoteles'in 'rneksemeli' ya da 'nispi' eretilemesidir: kr. 1407a 14; 1408a 8; 141 la 1; 141 lb 22; 1412b 5. Msr ve Msrllar, 1393a 33; 1417a 7. Miksidemides, 1398b 26. Miltiades, 141 la 11. Moerokles, 1411a 16. monari, 1365b 38. 'Mysial av', 1372b 33. mysterialar, 'fare'yle etimolojik balar, 1401a 14. Mytileneliler (Midilli), 1398 b 13. Nausikrates, 1416a 10. Nikanor, 1397b 7. Nikeratos, 1413a 7. Nikon, 1412a 34. Nireus, 1414a 3. noktalama, 1407b 13; 1409a20. Odysseus, 1399b 29; 1400a 28; 1416b 2,12. Odysseia, 1406b 12. Oineus, 1397h 20; 1417a 16. oligari, 1365b 33. Olympia, 1365a 25; 1367b 18; 1398b 33. Olynthia Sava, 1411a 7. Orestes, Theodektes'inki, 1401a 35. dller, 1366b 34; 1403b 32; 1414b 35. 'lm kt bir eydir; tanrlar byle demiler, yoksa kendileri de lrd' (Sappho'nun szleri), 1398 b 28. paean, 14093 2 vd. Palamedes, 1413b 27. Pamphilos (Pamphylia), 14003 5. Pan, 1401a 16. para sevgisi, 1363b 2; 1364b 1; 1389a 14. paradoks, yaygn dncenin kart, 13993 23.

226 -

Retorik

Paralos, 1411a14. Pariallar, 1398b 11. Paris: bkz. 'Aleksandros' Patroklos, 1359a 4; 1397 b 22. Peiraios (Pire), 1401a 28; 1411a 15. Peisandros, 1419a27. Peisistratos, 1357b 31. Peitholaus, 1410a 17; 1411a 13. Penelope, 1417a 14. pentatloncu, 1361b 10,26. Pentheus, 1400b 26 (alnt). Peparethos, 1398a 33. Periandros, 1375b 31. Perikles, 1365a 1; 1390b 31; 1407a 1 vd.; 141 la 2,15; 1419a2. Phalaris, 1399b 9 vd. Phayllos, 1417a 15. Philammon, 1413a 13,14. Philemon, 'aktr', 1413b 25. Philippos (Makedonyal), 1397b 31. Philokrates'ten alnt, 1380b 8. Philoktetes, 1413a 7. Philomela, 1406b 17. Pindaros'tan alntlar, 1364a 28; 1401a 16. Pittakos, 1398a 16; 1402 b 12. Platon, 1367b 8 ve 1415b 31 (Meneks., 235 D); 1376a 10 (filozof olan m, yoksa air olan m, tartmal); 1398a 15 vd. ve 1419a 8-12 (Savunma, 27 C-E); 1398b 30 (Aristippos'un azarlamas); 1406b 32-8 (Devlet, v. 469 E, vi. 488 A, x 601 B); 1408 b 20 (Phaidros); 1417a 21 ('Sokrates'le Dialoglar': burada toplanm olabilir). Phileksippos, 1379 b 15. Polos, 1400b 20. Polykrates, 1401a 34; 1401b 16. Polyeuktus, 141 la 21. Polyneikes, 1373b 10. post hoc ergo propter hoc, fikri, 1401b 30 vd. Potidae, 1396a20. Priamos, 1416b 2. Prodikos, 1415b 16. Protagoras, 1402a 25; 1407b 6. Pythagoras, 1398b 16.

Dizin

227

Rhadamantos, 1413b 27. Retorik bir sanattr, 1354a 11; diyalektikle ilikisi, 1354a 1,1355b 9; 1356a 25, 31; 1356b 35; etik ve politik almalarla ilgisi, 1356a 25, 26; mantk ve sofizmle ilikisi, 1359b 9 vd.; didiimcilikle, 1402a 4; retoriksel inandrmann z rtk tasmlar, bugnn ders kitaplarnda, temel olmayanlar lehine ihmal edilir, 1354a 11-16; bir retorik gstergesi ve bir tr tasm olan rtk tasm, 1355a 6-8; politik sylevin, daha az deerli yntemlere uygun den, adli sylev lehine ihmal edilii, 1354b 22-9; retorik kullanm ve ktye kullanm, 1355a 21 vd.; vicdansz retoriki iin ayr bir ad yoktur, 1355b 18-21; retoriin tanm, 1355b 25; retorik, deiken olanaklar kabul eden dzenli tartma konularyla ilgilenir, 1356b 35 vd.; e ayrlr, 1358a 36 vd.; politik retoriin konular, 13593 30 vd.; btnsel bir retorik incelemesi grnmlerle ilgilidir, 1404a 1 vd. Retorikiler, (halkn nnde konuanlar), 1418a 30 ('Atina'da'); 1413b 1 ('Attikal'); 1404a 17 (konumada stn olanlar). Terimin belirsizlii, 1355 b 20. ritim, 1403b 30; 1408 b 21 vd. Salamis, 1375b 30; 1396a 13; 1411a 32. Samos (Sisam) ve Samoslular, 1384 b 32; 1393b 23, 32; 1407a 1. sanat (art), pratik baarlarla llmemelidir, 1355b 10 vd.; gizlenmelidir, 1404b 36; 1417h 8. - Yunanca 'sanat' szc zellikle bir retorik elkitab iin kullanlr, rnein 1042a 17 17 KopaKo txv]. Bylece rov wv xexvokoyovvrag = 'bugnn retorik yazarlar,' 1356a 17 re/voypa^o terimi Retorik'te deil, Rhet. ad Al. 'da bulunur). Bu nedenle retorikle ilgili terimlere, daha yerinde olarak, 'teknik terimler' ya da 'sanat terimleri' olarak baklabilir; niversitelerimizdeki eitli 'sanat' kurslarnn da Atina reniminde dilbilimsel kkleri vardr. Sappho, 13673 8; 1398b 13,28. sava ve bar, 1359b 21, 33 vd. Sestos, 1411a 14. Sigeumlular, 1375b 31. Simonids'ten alntlar, 1363a 15; 1365a 25; 1367b 19; 1391a 8; 1405b 23; 141 lb 26. Skiron, 1406a 8. sofist, 1355b 20; 1404b 38; 14193 14, vb. Sokrates, 1367b 8; 1390 b 31; 1393b 4; 1398a 24; 1398b 32; 1399a 7; 1415b 31; 1417a 21; (Sokrates diyaloglar ya da 'sylevleri')

228 -

Retorik

1419a 8. [1356b 31 ve 34'te 'Sokrates' 'herhangi biri' anlamna geliyor.] Solon, 1375b 33; 1398b 17. Sophokles, 1398a 4 (Teukros'n); 1401b 19 (Axaiv crvMoyo); 1416a 15 (bir sulamaya yant). Alntlar ya da pasajlara gndermeler; 1373b 9 (Antig., 456); 1375a 34 (Antig., 456); 1400b 17 (Fragm.); 1415a 21 (Oed. Tyr., 774); 1415b 20 (Antig., 223); 1416b 1 (Teukros); 1417a 30 (/ln%., 911); 1417b 20 (bkz. Antig., 635-8, 701-4); 1418b 33 (Antig., 688 vd.); 1409b 9 (Euripides'in olabilir mi?). - 1374b 36 ve 1419 s 26'daki deyiler ou kez baka bir Sophokles'e atfediliyor. szckler'in gzellii, Kit. iii, b. 2; bileik szckler, 1405b 35 vd.; 1406a 35; yabanc szckler, 1406a 7. Speusippos, 1411a 22. Stasinos'tan alntlar, 1376a7; 1395a 19. Stesikhoros'tan alntlar, 1393b 9; 1394b 35; 1412a 22. Stilbon, 1398b 4. Strabaks, 1399b 2. syllogism: bkz. 'tasm' Syrakusallar, 1384b 16. iir (poetry), 1371b 7; 1403b 25; 1404a 28; 1404b 4; 1405a 33; 1406a 12, 30; 1406b 1, 10. -'Eski airler', 14093 26.- Homeros 'airdir', 1365a 11, 30; 1371b 31'de de Euripides'ten yle sz ediliyor. tasm (syllogism), 1355a 8; 1355b 16; 1356b 1 vd.; 1357a 7 vd.; 1371b 9; 1396a 5 (kant, uslamlama); 1402a 5 vd. - Kar-tasm, 1402a 31: kr. 1418b 6. Telamon, 1416b 3. Telephos, 1405a 28. Tenedos (Bozcaada), 1375b 30; 1401b 19. Teukros, 1398a 3. Teumessos, 1408a 4; 1416b 1. Theagenes, Megara'l, 1357b 33. Thebai, 1397b 9; 1398b 3,19. themistokles, 1376a 1. Theodamas, 1406b 30. Theodektes, 1397b 3 (Alkmaion); 1398b 6 (Yasa); 13993 8 (Sokrates); 1399b 1 (Yasa); 1399 b28 (Aias); 1400a 28 (Aias); 1401a 35 (Orestes). - 1410b 3'te Theodektea 'dan sz ediliyor. Theodoras, (1) retoriki, 1400b 16; 1412a 25, 34; 1414b 14; (2) oyun-

Dizin

229

eu, 1404b 22. Theseus, 1363a 18; 1397b 21; 1399a 3. Thettaliskos, 1398b 5. Thrasybulos, 1400a 33; 1400b 19; 1401a 34. Thrasymakhos, 1400b20; 1404a 14; 1409a2; 1413a 8. Timotheos, ditiramp airi, 1407a 17; 1413a 1. Tindarios oullan, 1397b 23. Tiranlar, Otuz, 1400a 18, 34; 1401a 34. tiranlk (otokrasi, mutlak ve gaspedilmi iktidar), ve tiranlar, 1357h 31 vd.; 1366a6; 1372b2. Trakyal, 1412b 2. Tragedyalar ve tragedya airleri, 1403b 22; 1406b 16; 1415a 19. yasa: zel ya da genel, 1368 b 7; zel ve evrensel, 1373b 4. Yasalar sulamada ve savunmada nasl kullanlacak, 1375a 25 vd. Yazl olmayan yasa, 1368 b 9; 1373b 5; 1374a 19 vd.; 1371a 15 vd.; 1375b7. yazl konumalar ya da sylevler ('yazn') 1404a 18; 1413b 4. yeminler, 13773 8 vd. Yunanistan, Salamis'te lenlere yas, 1411a 31 vd. Yunanca, ak ve doru Yunanca kullanma, 1407a 20 vd. zenginlik ve zengin, 1360b 20; 1362b 18; 139C5 32 vd.; 1387a 23.ve 1391a 16 (yeni zenginler); 1387a 24 (eskil zenginlie sahip olanlar); 1391a 17 (yeni zenginlemi olmak, zenginlerde eitim olmad anlamna gelir); 1361a23 (zenginlik, eylere sahip olmada deil, onlar kullanmada yatar.) Zenon, 1372 b 5. 'zeugma, 1407b 19-21. Zeus (Olympia'da), 1398b 34.

Byk s kender'i n retmeni, ma nt k bilimi ni n ncs, gerekili i n "ba ba "s Aristoteles, tam bir "heza rfen"di: El a tt pek ok bil gi ala n ya n nda "Konuma Sa na t " zeri ne de bir ki ta p yaz d : Retorik. Ari stotel es'i n btn ya p tl ar gi bi Retorik de hemen hemen btn dillere evril di, hem Douyu hem de Ba t y etkiledi. Trke okunma k i i nse, evirmeni ni bekl edi. ki bi n drt yz yl dr ta pta ze dura n bu ba ya p t, Mehmet H. Doa n'm usta ii evi risi yle, ni ha yet Trke'de! Yi ne de ok ge sa yl maz ...

ISBN 975-363-256-8

9 l7 8 97 5 3 l6 3 25 6 0 ,