Tarama Ve Dzenleme: AYHAN

Tarih: 05-20-2006

Email : matrixx2030@hotmail.com

NDEKLER

NSZ 1 ocukluk . 2 Oxford ve Cambridge 3 Als Deneyimim 4 Bilime Kar Halkn Tavr 5 "Ksa Tarihi"nin Ksa Tarihi 6 nanlarm 7 Kuramsal Fizikte Son Yakn m? 8 Einstein'in Ryas 9 Evrenin Kkeni 10 Kara Deliklerin Kuantum Mekanii 11 Kara Delikler ve Bebek Evrenler 12 Her ey Belirlenmi midir? 13 Evrenin Gelecei 14 Issz Ada Diskleri - Bir Sylei

7 9 21 27 35 39 47 53 73 87 101 113 125 137 151

NSZ

Bu kitapta 1976 ile 1992 yllar arasnda yazdm baz yazlar yer almaktadr. Bunlar arasnda otobiyografik yazlardan bilim ve evren hakkndaki heyecanm aklama giriimi niteliindeki yazlara kadar deiik yazlar var. Kitap katldm Desert Island Disks programnn metni ile sona ermektedir. Bu ngiltere'ye zg bir programdr. Konua ssz bir adada yalnz kalm olduunu dnmesi ve kurtarlana dek dinleyerek zaman geirebilecei sekiz pla semesi syleniyor. Neyse ki ben uygarla geri dnene kadar fazla beklemek zorunda kalmadm. Yazlar on alt yllk bir dnem iinde yazlm olduklar iin yllar iinde artm olduunu umduum bilgimin o zamanki durumunu yanstyorlar. Bu nedenle her yaznn tarihini ve hangi nedenle yazlm olduunu belirttim. Her biri kendi bana bir btn olduundan kanlmaz olarak belli miktarda tekrar var. Tekrarlan azaltmaya altm, fakat bazlar kald. Bu kitaptaki baz yazlar konumalar iin hazrlanmlard. Sesim o kadar ktlemiti ki, konumalar ve seminerleri genellikle beni anlayabilen veya yazdm metni okuyan bir aratrma rencim yardmyla gerekletiriyordum. Ancak 1985 ylnda konuma gcm tmden yok eden bir ameliyat geirdim. Bir sre iin hibir iletiim aracm olmad. Sonunda bana bir bilgisayar sistemi ve ok iyi bir konuma sentezcisi saland. artc bir ekilde byk dinleyici gruplarna seslenen baarl bir konumac olabileceimi grdm. Bilimde aklamalarda bulunmak ve sorulan yantlamaktan zevk alyorum. Bunu nasl daha iyi yapabileceim konusunda reneceim ok ey olduuna eminim, fakat ilerlediimi umuyorum. Bu sayfalar okuyarak siz de ilerlemi olup olmadm konusunda deerlendirmede bulunabilirsiniz. Ben evrenin bilinmez ve anlalmaz bir ey, insann sezgileri olabilecei fakat hibir zaman tam olarak analiz edemeyecei veya kavrayamayaca bir ey. olduu grne katlmyorum. Bu grn hemen hemen drt yz yl nce Galile tarafndan balatlan ve New-

ton tarafndan devam ettirilen bilimsel devrime kar hakszlk ettiini dnyorum. Onlar evrenin en azndan baz alanlarnn, geliigzel ekilde davranmadklarn kesin matematiksel yasalar tarafndan ynetildiklerini gsterdiler. O zamandan beri geen yllar iinde Galile ve Newton'un almalarn evrenin hemen hemen her alanna uzatm bulunuyoruz. imdi normal yaamda karlatmz her eyi yneten matematiksel yasalara sahibiz. imdi paracklar arptklar zaman ne olacan bilmediimiz kadar yksek enerjilerde hzlandrmak zere dev makinalar ina etmek iin milyarlarca dolar harcamamz baarmzn bir lsdr. Bu ok yksek parack enerjileri yeryznde normal durumlarda olumaz, bu yzden onlar incelemek iin byk paralar harcamak akademik veya gereksiz grnebilir. Fakat bu yksek parack enerjilerinin evrenin balang aamalarnda var olmu olduklar anlalmaktadr, bu yzden kendimizin ve evrenin nasl baladn anlamak iin bu enerjilerde ne olduunu aratrmalyz. Hl Evren hakknda bilmediimiz veya anlamadmz ok ey var. zellikle son yzylda gerekletirmi olduumuz byk ilerlemeler tam bir anlayn gcmzn tesinde olmadna inanma konusunda bizi cesaretlendirmelidir. Sonsuza kadar karanlkta el yordamyla yrmek zorunda olmayabiliriz. Evrenin tam bir teorisini ortaya koyabiliriz. O durumda aslnda Evrenin Efendileri oluruz. Bu kitaptaki bilimsel yazlar evrenin imdi ksmen kavrayabileceimiz ve fazla uzak olmayan bir gelecekte tam olarak anlayabileceimiz bir dzenle ynetildii inancyla yazlmlardr. Bu umudun yalnzca bir serap olmas, en temel tori niteliinde bir teori olmamas, varsa da bizim onu bulamamamz sz konusu olabilir. Fakat insan zihninden umutsuz olmaktansa tam bir anlay iin uramann daha iyi olduu kesindir. STEPHEN HAWKING 31 MART 1993

OCUKLUK (*)

Ben Galile'nin lmnden tam olarak 300 yl sonra, 8 Ocak 1942'de dodum. Ancak tahminimce o gn iki yz bin baka bebek de dodu. Onlardan herhangi birinin daha sonralar astronomiyle ilgilenip ilgilenmediini bilmiyorum. Ailem Londra'da oturuyordu ama ben Oxford'da dodum. Bunun nedeni Oxford'un kinci Dnya Sava srasnda domak iin gvenli bir yer olmasdr. Almanlar, ngiltere'nin Heidelberg ve Goettingen'i bombalamamas karlnda Oxford ve Cambridge'i bombalamama konusunda bir anlama yapmlard. Ne yazk ki bu tr uygarca dzenlemeler daha fazla ehri kapsayacak ekilde geniletilememitir.
(*) Bu yaz ve bundan sonra gelen yaz Eyll 1987'de Uluslararas Motor Nron Hastal Dernei'nde yaptm bir konumaya dayanmaktadr ve Austos 1991'de yazlm yazlarla birletirilmitir

Babam Yorkshire'ldr. Onun babas, benin byk babam varlkl bir iftiydi. ok fazla iftlik satn alm ve bu yzyln bandaki tarmsal deprasyon srasnda iflas etmiti. Bu durum babamn ailesini ok kt duruma sokmusa da onu tp eitimi ald Oxford'a gndermeyi baarmlard. Babam daha sonra tropik tpta aratrma almasna balad. 1935 ylnda Dou Afrika'ya gitti. Sava baladnda gnll olarak askeri hizmete katlmak iin ingiltere'ye gidecek bir gemi bulmak zere Afrika'da bir kara yolculuu yapt. Ancak ona tbbi aratrmada daha deerli olduu sylendi. Annem Glasgow'da ,bir aile doktorunun yedi ocuundan ikincisi olarak domutu. On iki yana geldiinde aile gneye Devon'a tand. Babamn ailesi gibi durumlar ktyd. Ancak onlar da annemi Oxford'a gndermeyi baarmlard. Oxford'dan sonra annem sevmedii Vergi Denetmenlii de dahil olmak zere eitli ilerde alt. Bir sekreter olmak zere bu iten kt. Bu onun savan ilk yllarnda babamla tanmasn salad. Biz kuzey Londra'da Highgate'de oturuyorduk. Byk kz kardeim Mary benden on sekiz ay sonra domutu. Bana onun doumunu iyi karlamadm sylendi. Btn ocukluumuz boyunca aramzda az ya farkyla beslenen belli bir gerilim vard. Ancak yetikinlik dnemimizde farkl yollarda ilerlerken bu gerilim ortadan kayboldu. O babamn houna giden bir ekilde doktor oldu. Kk kz kardeim Philippa ben yaklak be yandayken dodu ve neler olup bittiini anlayabiliyordum. mz oyun oynayabilmemiz iin onun geliini iple ektiimi anmsyorum. O ok hareketli ve kavrayl bir ocuktu, dn tarz ve fikirlerine her zaman sayg duyardm. Kk erkek kardeim Edward ok daha sonralar ben on drt yandayken dodu bu yzden pek ocukluk dnemime girmedi. Akademik ve entellektel olmayyla dier ocuktan ok farklyd. Bu byk

olaslkla bizim iin iyi bir durumdu. Olduka zor bir ocuktu, fakat onu sevmekten kendinizi alamazdnz.

Anmsadm en eski ey Highgate'de Byron House ocuk Yuvas'nda duruum ve lgnca alaymdr. Her tarafmda ocuklar sevimli oyuncaklarla oynuyorlard. Onlara katlmak istiyordum fakat yalnzca iki buuk yandaydm ve bu tanmadm insanlarn yannda ilk braklmd. Ailemin benim tepkime olduka arm olduunu sanyorum, nk ben onlarn ilk ocuklarydm ve onlar ocuklarn iki yanda sosyal iliki kurmaya balamalar gerektiini syleyen ocuk gelitirme kitaplar okuyorlard. O korkun sabahtan sonra beni aldlar ve bir buuk yl sonrasna kadar Byron House'a geri gtrmediler. O zamanlar, sava srasnda ve savatan hemen sonra, Highgate baz bilimsel ve akademik kiilerin oturduu bir yerdi. Bir baka lkede onlara entellekteller denirdi, fakat ngilizler hi bir zaman entellektelleri olduunu kabul etmemilerdir. Tm bu aileler ocuklarn o zamanlar ok ilerici bir okul olan Byron House okuluna gnderiyorlard. Ben aileme bana hibir ey retmedikleri konusunda yakndm anmsyorum. Onlar o zamanlar kabul edilmi olan konular tekrarlatarak retme yntemine inanmyorlard. Onun yerine size bir ey retildiini farketmeden okumay renmeniz gerekiyordu. Sonunda okumay rendim, ama bu olduka ge sekiz yanda gerekleti. Kzkardeim Philippa'ya daha geleneksel yntemlerle okuma retildi ve drt yana geldiinde okumay renmiti. O zamanlar o, kesinlikle benden daha parlak bir ocuktu. Ailemin sava srasnda herkesin Londra'nn bombalanp dmdz edileceini dnd bir zamanda ok ucuza satn alm olduu uzun, dar bir Viktorya tipi evde oturuyorduk. Esasen bir ka ev uzaa bir V2 roketi dt. O srada ben, annnem ve kz-kardeimle birlikte dardaydm, fakat babam evdeydi. Neyse ki ona bir ey olmad ve evde fazla hasar yoktu. Fakat yllarca, yolun aasnda, kar srada ev tede oturan arkadam Howard ile zerinde oyun oynadmz byk bir bomba alan vard. Howard benim iin bir keifti, nk onun ailesi bildiim tm dier o-

cuklarn aileleri gibi entellektel deildi. O Byron House'a deil konsey okuluna gitti ve benim ailemin devam edilmesini hayal etmi olamayaca futbol ve boks gibi sporlar biliyordu. Bir baka eski an ilk tren setimi almd. Sava srasnda en azndan yurt ii pazar iin oyuncaklar imal edilmiyordu. Fakat ben maket trenlere kar tutkulu bir ilgi duyuyordum. Babam bana tahtadan bir tren yapmay denedi ama ben alan bir ey istediim iin o beni tatmin etmedi. Bylece babam elden dme mekanik bir tren ald, lehimleyerek tamir etti ve yaklak yandayken Noel hediyesi olarak bana verdi. Bu tren iyi almad. Savatan hemen sonra babam Amerika'ya gitti. Queen Mary ile geri geldiinde o zamanlar ngiltere'de bulunmayan baz naylon eyalar getirdi. Kzkardeim Mary'ye yatrld zaman gzlerini kapatan bir bebek ve bana lokomotif mahmuzu ve sekiz eklinde raylar olan bir Amerikan treni almt. Kutuyu atm zamanki heyecanm hala anmsyorum. Mekanik trenlerin hepsi ok iyiydi, fakat benim gerekte istediim ey elektrikli trendi. Highgate yaknnda Crouch End'de bir vagon maketini izleyerek saatler geiriyordum. Elektrikli tren ryas gryordum. Sonunda annem ve babamn her ikisinin de uzakta bir yerde olduu bir gn bankadan insanlarn bana vaftiz ediliim gibi ok zel olaylarda vermi olduklar ok mtevazi miktardaki parann tamamn ekme frsat buldum. Paray bir elektrikli tren seti almak iin kullandm; ama

ansna iyi almayan bir tren kmt ve ben ok bozulmutum. imdi biz tketici haklarn biliyoruz. Tren setini geri gtrp dkkann veya imalatnn onu deitirmesini istemem gerekiyordu; fakat o gnlerde bir ey satn almak bir imtiyazl ve eer arzal karsa o yalnzca sizin kt ansnz oluyordu. Bylece makinann elektrik motorunun tamiri iin para harcadm; ama hi bir zaman istediin gibi almad. Daha sonralar ilk genlik dnemimde maket uaklar ve gemiler yaptm. Ellerimi gereken beceriyle kullanamyordum. Maket

yapmnda benden ok daha iyi olan ve evlerinde babasnn bir atlyesi bulunan okul arkadam John McClenahan ile birlikte urayorduk. Benim amacm her zaman kontrol edebileceim alan maketler yapmakt, neye benzediklerine aldr etmiyordum. Kanmca beni bir baka okul arkadam Roger Ferneyhough ile bir dizi ok karmak oyun icat etmeye ynelten de ayni itkiydi. inde farkl renklerde nitelerin yapld fabrikalar, bu nitelerin zerlerinde tandklar kara yollar, demiryollar ve bir borsas olan imalat oyunu vard. 4000 kareli bir tahtada oynanan bir sava oyunu ve hatta iinde her oyuncunun bir aile aac olan tm bir hanedan temsil ettii bir feodalite oyunu da vard. Kanmca trenler, gemiler ve uaklarn yansra bu oyunlar hereyin nasl altn anlama ve kontrol etmeyi bilme konusundaki bir drtden geliyordu. Doktorama balayal bu gereksinimim kozmolojideki aratrmam tarafndan karlanmtr. Eer Evren'in nasl altn anlarsanz, onu bir ekilde kontrol edersiniz. 195.0 ylnda babamn i yeri, Highgate yaknndaki Hampstead'den Londra'nn kuzey kenarnda Mili Hilll'de yeni ina edilen National Institutte for Medical Research'e, tand. Highgate'den dar yolculuk yapmak yerine Londra dna kmak ve ehre yolculuk yapmak daha akla uygun geldi. Bu nedenle ailem Mili Hill'in on mil, Londra'nn yirmi mil kadar kuzeyinde St. Albans katedral ehrinde bir ev satn ald. Bu ev belli bir gzellik ve zellik tayan byk, Viktorya tipi bir evdi. Bu evi satn aldnda ailemin durumu pek iyi deildi ve tanmadan nce zerinde oldua fazla i yapmak zorunda kalnd. Daha sonra bir Yorkshire'l olarak babam herhangi bir tamir iine para demeyi reddederek onarm ve boya iini elinden geldiince kendi yapmaya alt. Ama bu byk bir evdi ve babam bu tr ilerde fazla becerili deildi. Ancak ev salam yaplyd, bu eksiklie dayand. 1985 ylnda babam ar hastayken (1986 ylnda ld) ailem bu evi satt. Satlmadan nce onu grdm, pek onarlm gibi durmuyor, hala eskisine ok benzer grnyordu.

Bu ev hizmetileri olan bir aileye gre tasarmlanmt ve kilerde hangi odadan zil alndn gsteren bir gsterge tahtas vard. Kukusuz hizmetilerimiz yoktu, fakat benim ilk yatak odam L eklinde byk olaslkla daha nce hizmetinin kald bir odayd. Ben onu benden biraz byk olan ve kendisine byk hayranlk duyduum kuzenim Sarah'n nerisi zerine istedim. Sarah orada ok elenebileceimizi syledi. Odann ilgi ekici ynlerinden biri pencereden bisiklet barakasnn atsna geilebilmesi, oradan yere inilebilmesiydi. Sarah annnemin bir doktor olarak yetien ve bir psikanalist ile evlenen en byk kz kardeinin kzyd. Onlar be mil daha kuzeyde bir ky olan Harpenden'de olduka benzer bir evde oturuyorlard. St. Albans'a tanmamzn nedenlerinden biri onlard. Sarah'a yakn olmak benim iin byk bir anst ve sk sk otobsle Harpenden'e gidiyordum. ngiltere'de Londra'dan sonra en nemli Romen yerleim yeri olan St. Albans, eski Roma Verulamium ehrinin kalntlarnn yanndayd. Orta alarda Britanya'nn en zengin manastr buradayd. Bu ehir Britanya'da Hristiyan inanc nedeniyle idam edilen ilk kii olduu sylenen bir Roma yzbas Saint Alban'n trbesi etrafnda ina edilmiti. Manastrdan tm kalan ok byk ve olduka irkin bir manastr kilisesi ve daha sonralar benim

gittiim St. Albans School'un bir paras haline gelmi olan eski manastr giri binasyd. Highgate ve Harpenden ile kyaslanrsa, St. Albans biraz kaba ve tutucu bir yerdi. Annem ve babamn burada pek arkada yoktu. Onlar, zellikle babam, ie kapal kiiler olduklarndan bu ksmen onlarn kendi hatalaryd. Fakat bu ehir ayn zamanda farkl bir nfusu yanstyordu. Kukusuz St. Albans'daki okul arkadalarmn ailelerinden hi biri entellektel olarak tanmlanamazd. Highgate'de ailemiz olduka normal karlanmt, fakat kanmca St. Albans'da ekzantrik olarak deerlendirildiimiz kesindi. Bu durum para tasarrufu salamas kouluyla grnm konusunda

hi bir eye aldr etmeyen babamn davranyla artmt. O genken ailesi ok yoksulmu ve bu onda kalc bir etki brakm. Daha sonraki yllarda maddi durumu uygunken bile, kendi konforu iin para harcamaya dayanamazd. ok d halde kalorifer tesisat koymay reddetti. Onun yerine normal elbiselerinin zerine eitli seterler ve bir rbdambr giyerdi. Ama baka insanlara kar ok cmertti. 1950'lerde yeni bir araba almaya maddi gcmzn yetmeyeceini dnd ve sava ncesinden kalma bir Londra taksisi satn ald. O ve ben garaj olarak bir baraka yaptk. Komular fkelenmilerdi, fakat bizi durduramadlar. ocuklarn ou gibi genele uygun olma gereksinimi duyuyordum ve ailem beni utandryordu. Fakat bu hi bir zaman onlarn cann skmad. St. Albans'a ilk geldiimizde adna ramen on yana kadar erkek ocuklarn da alnd Kz Lisesine gittim. Fakat bir dnem orada kaldktan sonra babam hemen hemen her yl yapt Afrika gezilerinden birine kt ve bu drt ay kadar olduka uzun bir sreyi ald. Annem tm o sre iinde terkedilmi olmak istemedi ve iki kz kardeimi ve beni air Robert Graves ile evlenmi olan okul arkada Beryl'i ziyarete gtrd. Onlar spanyol adas Mayorka'da Deya adl bir kyde yayorlard. Bu savatan be yl sonrayd ve Hitler ve Mussolini'nin mttefii spanya diktatr, Francisco Franco hala iktidardayd (Esasen o yirmi yl daha iktidarda kald). Yine de savatan nce Gen Komnistler Birlii'nin bir yesi olan annem kk ocukla gemi ve tren yoluyla Mayorka'ya gitti. Deya'da bir ev kiraladk ve ok gzel vakit geirdik. Robert'n olu William ile birlikte ayn retmenden ders alyorduk. Bu retmen Robert'in himayesi altnda biriydi ve bize retmenlik yapmaktan ok Edinburgh festivali iin bir oyun -yazmaya ilgi duyuyordu. Bu nedenle bize hergn ncil'den bir blm okuma ve onun zerine bir para yazma grevi verdi. Burada ama bize ngiliz dilinin gzelliini retmekti. Ben ayrlmadan nce tm "Genesis" blmn ve "Exodus" blmnn bir ksmn bitirdik. Bundan -

rendiim balca eylerden biri cmleye "Ve" ile balamamakt. ncil'deki cmlelerin ounun "Ve" ile baladna iaret ettim, ama bana kral James'in zamanndan beri ngilizce'nin deimi olduu sylendi. O durumda neden bize ncil okutturulduunu sordum. Bu bounayd. Robert Graves o zamanlar ncil'deki sembolizm ve mistisizme ok dknd. Mayorka'dan dndmzde bir yl iin bir baka okula gnderildim ve ardndan "eleven-plus" snav denen snava girdim. Bu o zamanlar devlet okulunda eitim isteyen tm ocuklarn girdii devlet ynetiminde bir zeka testi idi. Esas olarak baz orta snf ocuklar baarsz kald ve akademik olmayan okullara gnderildikleri iin imdi bu snav kaldrlmtr. Fakat ben testler ve snavlarda kurs almasndan daha baarl olma eilimindeydim, bylece eleven-plus snavn getim ve St. Albans School'da cretsiz renim hakk elde ettim. On yandayken babam balca "halka ait" -yani zel- okullardan biri olan Westminster School'a girmeyi denememi istedi. O zamanlar gven ve insana daha sonraki yaamnda yardmc olacak arkada evresi kazanmak iin, uygun zel okula gitmenin ok nemli olduu dnlrd. Babam bunlarn eksikliini hissediyordu ve ailesinin yoksulluu onu geride tutmu ve daha az yetenekli fakat daha fazla sosyal stnl olan kiiler tarafndan geilmesine yol amt. Ailemin durumu iyi olmad iin bir burs kazanmak zorunda kalacaktm. Fakat snav gn hastaydm ve snava giremedim. St. Albans School'da kaldm ve Westminster'de olacandan daha iyi deilse de onun kadar iyi bir eitim aldm. Hi bir zaman sosyal konumumdan tr bir engelle karlamadm.

O zamanlar ngiliz eitimi son derece hiyerarik idi. Okullar akademik olanlar ve olmayanlar diye ayrlmakla kalmyordu, akademik okullar da yeniden A, B ve C blmlerine blnmlerdi. Bu durum A blmnde olanlar iin iyiydi, ama B blmnde olanlar iin o kadar iyi deildi, cesaretleri krlan C blmnde

olanlar iin ise daha ktyd. Eleven-plus snav sonular temelinde A blmne yerletirildim. Fakat ilk yldan sonra snfta yirminciden sonras B blmne indiriliyordu. Bu kendilerine gvenleri asndan bazlarnn hi bir zaman altndan kalkamad muazzam bir darbeydi. Saint Albans'daki ilk iki dnem yirmi drdnc ve yirmi nc oldum fakat nc dnem on sekizinci oldum ve bylece ucu ucuna kurtuldum. Hi bir zaman snf ortalamasnn stne kmadm. (Snfm ok parlak bir snft). Snf almam ok dzensizdi ve el yazm retmenlerimi hayal kaklna uratyordu. Fakat snf arkadalarm bana "Einstein" lakabn takmlard, belki de onlar olumlu bireylerin iaretini grmlerdi. On iki yandayken arkadalarmdan birisi bir bakasyla benim asla bir baltaya sap olamayacam konusunda bir paket tatlsna iddiasna girdi. Bu iddiann sonulanp sonulanmadn, sonulandysa nasl sonulandn bilmiyorum. Alt yedi yakn arkadam vard, bunlarn ou ile hala balantdaym. Radyo kontrolnden dine, parapsikolojiden fizie kadar hemen hemen hereyi kapsayan uzun tartmalarmz oluyordu. Konutuumuz eylerden biri Evren'in kkeni, kurulmas ve ilemesi iin bir Tanr'ya gerek olup olmad idi. Uzak galaksilerden gelen n spektrumun krmz ucuna doru kaym olduunu ve bunun Evren'in genilemekte olduunu gsterdiinin kabul edildiini duymutum. (Mavi uca doru bir kayma bzlmekte olduu anlamna gelecekti.) Fakat krmzya kaymann bir baka nedeni olmas gerektiine emindim. Belki k bize gelirken yoruluyor ve krmzlayordu. Esas olarak deimeyen ve sonsuza kadar sren bir evren bana ok daha fazla doal grnyordu. Ancak iki yllk doktora aratrmasndan sonra yanldm kavradm. Evren genilemektedir. Okulun son iki ylna geldiimde Matematik ve Fizikte uzmanlamak istedim. Bize esin veren Mr. Tahta adl bir Matematik retmeni vard ve okulda matematikilerin kendi snflar olarak

ayrdklar yeni bir Matematik odas yaplmt. Fakat babam buna ok karyd. O matematikilerin retmenlikten baka i bulamayacam dnyordu. Aslnda benim tp eitimi almam istiyordu, takat bende, fa/la tanmlayc olduunu ve yeterince temel olmadn dndm biyolojiye kar hi bir ilgi yoklu. Ayrca biyolojinin okuldaki stats de olduka dkt. En parlak ocuklar matematik ve ldikleydiler, daha az parlak olanlar biyolojideydiler. Babam biyolojiye girmeyeceimi biliyordu, fakat benim kimyaya girmemi ve yannda matematik almam salad. O bunun benim bilimsel seeneklerimi ak tutacan dnyordu. Ben imdi bir Matematik profesrym, fakat on yedi yanda St. Albans School'dan ayrldmdan bu yana hi resmi Matematik eitimi almadm. lerledike bildiim Matematii kullanmak zorunda kaldm. Cambridge'de lisans rencilerine denetmenlik yapyordum ve derste onlardan bir hafta ilerde oluyordum. Babam tropik hastalklar konusunda aratrmaya balamt ve beni Mili Hill'deki laboratuvarna gtrrd. Bu, zellikle mikroskoplardan bakmak, houma giderdi. O ayrca beni tropik hastalklar tayan sivrisineklerin bulunduu bcek yuvasna da gtrrd. Bu beni endielendirirdi. nk her zaman ortada serbeste dolaan birka sivrisinek grnrd. O ok alkand ve kendisini aratrmasna vermiti. O kadar iyi olmayan fakat uygun gemi ve balantlar olan bakalarnn onu getiini dnd iin biraz fkeliydi. Bent bu tr insanlara kar uyarrd. Fakat kanmca fizik tptan bira2 farkldr. Hangi okula gitmi olduunuz veya kiminle ilikiniz olduu nem tamyor. Ne yaptnz nem tayor.

Her eyin nasl alt konusuna her zaman ilgi duyuyor ve nasl altklarn anlamak amacyla eyalar paralara ayryordum fakat onlar tekrar biraraya getirmede o kadar iyi deildim. Pratik yeteneklerim hi bir zaman teorik sorgulamalarmla uyumuyordu. Babam bilime ilgimi cesaretlendirdi ve hatta ondan bir aama teye gidene kadar bana Matematik'te yol gsterdi. Bu

gemi ve babamn iiyle bilimsel aratrmaya girecek olmam bana doal grnyordu. Erken yalarda bir bilim tr ile dieri arasnda ayrm yapamyordum. Fakat on veya on drt yandan itibaren en temel bilim olduu iin fizikte aratrma yapmak istediimi biliyordum. Bu, okulda en skc konu olmasna karn, fiziin ok kolay ve ak olmas nedeniyle byleydi. Kimya ok daha elenceliydi nk sk sk patlamalar gibi beklenmedik eyler oluyordu. Fakat fizik ve astronomi nereden geldiimizi ve neden burada olduumuzu anlama midi sunuyorlard. Evren'in ok daha derinlerine inmek istiyordum. Belki kk lde baarm bulunuyorum, fakat hala bilmek istediim ok ey var.

OXFORD VE CAMBRIDGE

Babam Oxford veya Cambridge'e gitmem konusunda ok srarlyd. O kendisi Oxford University College'e gitmiti, bu yzden benim oraya bavurmam gerektiini, nk girite daha fazla ansm olacan dnyordu. O zamanlar University College'de Matematikte aratrma grevlisi yoktu. Bu da onun benim kimya almam istemesinin bir baka nedeniydi: Matematik yerine doal bilimlerde bir burs iin ansm deneyebilirdim. Ailem bir yllna Hindistan'a gitti, fakat ben A dzeyi snavlarna ve niversite giri snavna girmek zere geride kaldm. Okul mdrm Oxford'a girmeye almak iin fazla gen olduumu dnyordu ama ben Mart 1959'da okulda benden nceki yldan iki erkek ocukla birlikte burs snavna katlmaya gittim. Snavn ok kt getiine inanyordum ve uygulamal snav srasnda niversite retim yelerinin dier kiilerle konumaya

gelip bana uramamalarna ok zlmtm. Ancak, Oxford'dan dndkten birka gn sonra burs kazandm bildiren bir telgraf aldm. Onyedi yandaydm ve benim dnemindeki dier ocuklarn ou askerliklerini yapmlard, ok daha byktler. lk ylmda ve ikinci ylmn bir ksmnda kendimi olduka yalnz hissettim. Ancak nc ylmda orada gerekten mutlu oldum. O zamanlar Oxford'da egemen tavr almaya karyd. aba sarfetmeden parlak olmanz veya snrllklarnz kabul edip drdnc snf bir derece almanz gerekiyordu. Daha iyi bir derece almak iin fazla almak gri adam olmak anlamna geliyordu, bu da Oxford szlnde en kt lkapd. O zamanlar Oxford'daki fizik dersi alma gerektirmeyecek ekilde dzenlenmiti. Oxford'da yl yalnzca final snavlarna girdim. Bir defasnda orada olduum ylda yaklak bin saat alm olduumu hesapladm. Bu da ortalama olarak gnde bir saat anlamna geliyordu. Bu alma eksikliinden gurur duymuyorum, yalnzca o zamanki arkadalarmn ouyla paylatm tavrm anlatyorum. Bu tam bir can sknts tavr ve hi bir eyin aba gstermeye demedii hissiydi. Hastalmn bir sonucu tm bunlar deitirmek oldu: Bir erken lm olasl ile kar karya olduunuzda yaamn yaanmaya deer olduunu ve yapmak istediiniz bir ok ey bulunduunu kavrarsnz. alma eksikliim nedeniyle final snavn teorik fizik problemlerini yapp, olaylara dayanan bilgi gerektiren sorulan yapmadan gemeyi planladm. Ancak snavdan nceki gece sinirsel gerilim nedeniyle uyuyamadm, bu yzden snav iyi gemedi. Birinci ile ikinci arasnda snrdaydm ve hangisini alacamn belirlenmesi iin snavclar tarafndan szlye alnmam gerekiyordu. Szlde bana gelecee ilikin planlarm sordular. Eer birinci derece alrsam Cambridge'e gidecektim, yalnzca ikinci derece alrsam Oxford'da kalacaktm. Bana birinci dereceyi verdiler. Temel olan ve zerinde aratrma yapabileceim iki teorik fizik

alan olduunu dnyordum. Biri kozmoloji, ok byn incelenmesi, dieri elemenler paracklar, ok kn incelenmesiydi. Ancak elementer paracklarn daha a/, ekici olduunu dnyordum. nk o zamanlar bilim adamlar ok sayda yeni parack buluyorlard ama doru drst bir teori yoktu. Tm yapabildikleri botanikteki gibi paracklar aileler halinde dzenlemekti. Dier taraftan kozmolojide iyi tanmlanm bir kuram. Einstein'n genel grecelik kuram vard. O zamanlar Oxford'da kozmoloji zerinde alan kimse yoklu. Ancak Cambridge'de o zamann en tannm ngiliz astronomu Fred Hoyle vard. Bu nedenle Hoyle ile doktora yapmak iin bavurdum. Birinci dereceyi kazanmam kouluyla Cambridge'de aratrma yapma bavurum kabul edildi. Fakat beni skan bir ey oldu; denetmenim Hoyle deil, adn duymam olduum Denis Sciama isimli bir adamd. Ancak sonunda bunun en iyisi olduu ortaya kt. Hoyle uzun sre yurt dnda oluyordu ve byk olaslkla onu pek fazla grmeyecektim. Dier taraftan Sciama oradayd ve sk sk onun fikirlerine katlmasam da, her zaman tevik ediciydi. Daha nce okulda veya Oxford'da fazla Matematik almam olduum iin balangta genel grecelik kuram ok zor geldi ve fazla ilerleyemedim. Ayrca Oxford'daki son ylmda hareketlerimin olduka hantallatn farketmilim. Cambridge'e gidiimden ksa sre sonra bana ALS, "amyotrophic lateral sclerosis", ya da ngiltere'de bilindii ekliyle motor nron hastal tehisi kondu. Doktorlar herhangi bir tedavi ya da daha fazla ktleme olmayaca konusunda bir teminat veremiyorlard. Balangta hastalk olduka hzl ilerliyor grnd. Aratrma almasn yapmam pek anlaml grnmyordu, nk doktoram bitirmeye yetecek kadar uzun sre yaamay beklemiyordum. Ancak zaman getike hastalk yavalar gibi oldu. Ayrca genel grecelii anlamaya ve almamda ilerlemeye baladm. Fakat gerekte fark yaratan ey ALS tehisi konduu gnlerde tanm olduum Jane Wilde adl bir kzla nianlanmamd. Bu bana uruna yaanacak bir ey verdi.

1970'e kadar aratrmam kozmoloji, ok byn incelenmesi zerineydi. Bu dnemde en nemli almam tekillikler zerindeki almamd. Uzak galaksilerin gzlemlenmesi onlarn bizden uzaklatn gsteriyor: Evren genilemektedir. Bu galaksilerin gemite birbirlerine daha yakn olduklar anlamna geliyor. O zaman u soru gndeme gelir: Gemite tm galaksilerin birbirinin zerinde olduu ve Evren'in younluunun sonsuz olduu bir zaman var myd? Ya da galaksilerin birbirine arpmay nlemeyi baard daha nceki bir bzlme aamas var myd? Belki birbirlerinin yanndan uup getiler ve birbirlerinden uzaklamaya baladlar. Bu soruya yant vermek yeni Matematik teknikleri gerektiriyordu. Bunlar 1965 ile 1970 yllar arasnda esas olarak Roger Penrose ve benim tarafmdan gelitirildi. Penrose o zamanlar Londra Birkbeck College'de idi, imdi Oxford'dadtr. Biz bu teknikleri, eer gene! grecelik kuram doruysa, gemite bir sonsuz younluk durumunun var olmas gerektiini gstermek zere kullandk. Sonsuz younluk durumu Byk Patlama tekilllii olarak isimlendirilir. Bu, eer genel grecelik kuram doruysa, bilimin Evren'in nasl balam olduu konusunda kestirimde bulunamayaca anlamna gelecekti. Ama benim daha sonraki almalarm, eer ok kn teorisi kuantum fizii dikkate alnrsa evrenin nasl balayaca konusunda kestirimde bulunmann mmkn olduunu gstermektedir. Genel grecelik ayn zamanda ktleli yldzlarn nkleer yaktlarn bitirdiklerinde kendi zerlerine kecei kestiriminde bulunur. Penrose ile benim yaptm alma onlarn sonsuz younlukta bir tekillie ulamalarna kadar kmeye devam edeceklerini gstermitir. Bu tekillik, en azndan yldz ve onun zerindeki herhangi bir ey iin, zamann bir sonu olacaktr. Tekilliin ktlesel ekim alan o kadar gl olur ki, k onun evresindeki blgeden kap kurtulamaz, ktlesel ekim alan tarafndan geriye ekilir. Kendisinden kap kurtulmann mmkn

olmad blgeye kara delik, onun snrna da olay ufku denir. Olay ufkundan kara deliin iine den herhangi bir ey veya herhangi bir kii tekillikte zamann sonuna gelecektir. 1970 ylnda bir gece kzm Lucy'nin doumundan ksa sre sonra yatarken kara delikler zerinde dnyordum. Birdenbire Penrose ve benim tekillikleri kantlamak iin gelitirmi olduumuz

tekniklerin bir ounun kara deliklere uygulanabileceini kavradm. zel olarak kara deliin snr olay ufkunun alan zamanla azalamazd. Ve iki kara delik arptklar ve tek bir delik oluturmak zere birletiklerinde en son deliin ufkunun alan balangtaki kara deliklerin ufuklarnn alanlarnn toplamndan daha byk olacakt. Bu arpmada yaylabilecek enerji miktarna nemli bir snr getiriyordu. O kadar heyecanlanmtm ki, o gece pek uyuyamadm. 1970'den 1974'e kadar esas olarak kara delikler zerinde altm. Fakat 1974 ylnda belki de en srpriz kefimi yaptm: Kara delikler tamamen kara deildirler! Maddenin kk lekli davran dikkate alndnda, paraacklar ve radyasyon bir kara delikten darya szabilir. Kara delik sanki bir scak nesneymi gibi radyasyon yayar. 1974 ylndan beri genel grecelik ve kuantum mekaniini tutarl bir teori halinde birletirmeye alyorum. Bunun bir sonucu benim Santa Barbara Kaliforniya niversitesi'nden Jim Hartle ile 1983 ylnda yaptm u neri oldu: Hem zaman hem de uzay boyut olarak sonludurlar, fakat bir snra veya kenara sahip deildirler. Onlar yeryznn yzeyi gibidirler; fakat iki boyutlar daha vardr. Yeryznn yzeyi alan olarak sonludur, fakat bir snr yoktur. Tm yolculuklarmda Dnya'nn kenarndan dmeyi baaramadm. Eer bu neri doruysa, hibir tekillik olmaz, ve bilimin yasalar Evren'in balangc da dahil olmak zere her yerde geerli olur. Evren'in balay ekli bilimin yasalar tarafndan belirlenmi olur. Evren'in nasl balam olduunu kefetme tutkum baarya ulam olur. Fakat hala neden balam olduunu bilmiyorum.

ALS DENEYMM(*)

Bana sk sk "ALS hastalnz olmas sizde nasl bir duygu yaratyor?" diye soruluyor. Bunun yant, "fazla bir ey deil" dir. Mmkn olduu kadar normal bir yaam srdrmeye, durumumu dnmemeye ve durumumun yapmam engelledii eyler iin zlmemeye alyorum. ngiltere'deki adyla motor nron hastalna yakalandm renmek benim iin byk bir ok oldu. (Amerika'da bu hastalk Lou Gehring'in Hastal olarak bilinir, bilimsel ad ise amyotrophic lateral sclerosis'dir.) ocukluumda bedensel salm
(*) Ekim 1987'de ngiliz Motor Nron Hastal Dernei konferansnda yaplan konuma

hibir zaman drt drtlk almad. Top oyunlarnda iyi deildim ve belki bu nedenle spor veya bedensel faaliyetlere fazla aldr etmiyordum. Fakat Oxford'a gittiim zaman durumun deitii grld.

Dmencilik ve krekilik yaptm. Bot Yar standardnda deildim fakat kolejler aras yarma dzeyindeydim. Oxford'daki nc ylmda gittike daha fazla hantallamaya baladm farkettim ve bir iki defa grnrde bir neden yokken dtm. Ancak ertesi yl Cambridge'e baladmda babam durumu farketti ve beni aile doktorumuza gtrd. O da beni bir uzmana gnderdi ve yirmi birinci ya gnmdem ksa sre sonra testler iin hastaneye gittim. Orada iki hafta kaldm ve bu sre iinde ok eitli testlerden getim. Kolumdan bir kas rnei aldlar, elektrotlar taktlar, omurgama radyo-saydam bir sv enjekte ettiler ve onlar yata eerken X nlaryla svnn aa yukar gidiini izlediler. Tm bunlardan sonra bana neyim olduunu bilmediklerini, ama "multiple sclerosis" olmadm, benim durumumun tipik olmayan bir durum olduunu sylediler. Ancak hastalmn arlamasn beklediklerini ve bana vitaminler vermekten baka yapabilecekleri bir ey olmadn anladm. Vitaminlerden fazla bir etki beklemediklerini grebiliyordum. Daha fazla ayrnty sormak iimden gelmedi, nk ayrntlarn kt olduu akt. Bir ka yl iinde lmme neden olabilecek, tedavisi olmayan bir hastalm olduunu kavramak bir ok gibiydi. Byle bir ey nasl benim bama gelebilirdi? Neden byle kesilip atlmalydm? Ancak hastanedeyken karmdaki yatakta bildiim kadaryla kan kanserinden len bir ocuk grmtm. Hi de ho bir grnm yoktu. Benden daha kt durumda insanlarn olduu akt. En azndan benim durumum beni hasta etmiyordu. Kendime zlme eilimi duyduumda o ocuu anmsarm. Bana ne olacan veya hastaln ne kadar hzl ilerleyeceini bilmeden bolukta duruyordum. Doktorlar bana Cambridge'e dnmemi ve yeni balam olduum genci grecelik ve kozmoloji aratrmama devam etmemi sylediler. Fakat fazla matematiksel

temelim olmad iin iyi ilerlemiyordum -ve ne de olsa doktoram bitirmeye yetecek kadar uzun sre yaamayabilirdim. Kendimi biraz trajik durumda hissediyordum. Wagner dinlemeye koyuldum, fakat ok fazla itiim eklinde dergilerde kan haberler abartmaldr. Sorun u ki, bu bir defa bir yazda sylendi, dier yazlar ondan kopya ekti, nk arpc bir yk oluturuyordu. Basnda sk sk yazlan bireyin doru olduuna ilikin inan olduka yaygndr. O zamanlar ryalarm olduka skntlyd. Durumum tehis edilmeden nce yaamdan ok sklmtm. Yapmaya deer hibir ey yok gibi grnyordu. Fakat hastaneden kmdan ksa sre sonra ryamda idam edilecek olduumu grdm. Birden bire cezam ertelenirse yapmaya deer ok ey olduunu kavradm. eitli defalar grdm bir baka ryada ise bakalarn kurtarmak iin hayatm feda ediyordum. Sonunda, nasl olsa leceksem, bu bir ie de yarayabilirdi. Fakat lmedim. Aslnda geleceimin zerinde asl bir bulut olmasna karn, beni artacak bir ekilde mevcut yaamdan eskisinden daha ok tad aldm farkettim. Aratrmamda ilerlemeye baladm, fakat gerekte fark yaratan ey tam hastalmn tehis edildii gnlerde tanm olduum Jane Wilde adl bir kzla nianlanm olmamd. Bu nianlanma benim yaamm deitirdi. Eer evleneceksek bir i bulmak zorundaydm ve bir i bulmak iin de doktoram bitirmem gerekiyordu. Bu yzden yaammda ilk defa olarak sk almaya baladm. ardm ama bunu sevdiimi grdm. Belki de bunu i diye isimlendirmek doru olmaz. Birinin bir zamanlar syledii gibi bilim adamlar ve fahieler zevk aldklar ii yapma karlnda para alrlar. Caius College'e (Keys olarak okunur) aratrma grevlilii iin bavurdum. Jane'in bavurumu daktilo edeceini umuyordum fakat o Cambridge'e beni ziyarete geldiinde krlm olan bir kolu aldayd. Olmas gerektii kadar sempatik davranmadm kabul etmeliyim. Ancak sol kolu krlmt, bu yzden o benim dikte et-

ligim bavurumu kaleme alabilir ve bende daktiloya ekecek birilerini bulabilirdim. Bavurumda almamla ilgili referans verebilecek iki kiinin adn belirtmem gerekiyordu. Denetmenim Herman Bondi'den bu kiilerden biri olmasn istememi nerdi. O zamanlar Bondi Londra Kings College'de matematik profesr ve genel grecelik uzman idi. Onunla bir ka defa

karlamtm ve benim yazdm bir yazy Proceedings of the Royal Society adl dergiye yaynlanmak zere vermiti. Cambridge'de verdii bir konferanstan sonra kendisine isteimi bildirdim, bana donuk gzlerle bakt ve isteimi yerine getireceini syledi. Beni anmsamad aktr, nk kolej ona referans istemek zere yazdnda benim adm duymam olduu yantn verdi. Gnmzde aratrma grevlilii iin bavuran o kadar ok kii var ki, onlardan birinin referans vereceini belirttii kii onu tanmadn belirtirse bu o kiinin ansnn kapanmas anlamna gelir. Fakat o zamanlar her ey daha rahatt. Kolej bana referans vereceini belirttiim kiinin utan verici yantn yazl olarak bildirdi. Denetmenim, Bondi'ye giderek onun belleini tazeledi. Daha sonra Bondi byk olaslkla hakettiimden ok daha iyi bir referans yazd. artc ekilde retim grevliliini elde ettim ve bylece Caius College'de bir retim grevlisi oldum. retim grevlilii Jane ve benim evlenebileceimiz anlamna geliyordu, bunu 1965 Temmuz'unda gerekletirdik. Suffolk'da bir haftalk bir balay geirdik; maddi gcmz o kadarna yetiyordu. Daha sonra New York'un merkezden uzak bir blgesinde Cornell niversitesi'nde genel grecelik zerine bir yaz okuluna gittik. Bu bir hatayd. zellikle grltl kk ocuklar olan iftlerle dolu bir yatakhanede kaldmz iin bu evliliimizi olduka gergin bir ortama soktu. Ancak dier ynlerden yaz okulu benim iin ok yararlyd, nk bu alandaki pek ok nde gelen kiiyle tantm. Caius'da retim yelii benim acil i problemimi zmt. Teorik fizik alannda almay semi olmakla anslydm, nk

bu benim durumumun ciddi bir engel olmayaca birka alandan biriydi. Ve yetersizliimin art gnlerde bilimsel saygnlm artm olduu iirt de anslydm. Bu insanlarn bana ders vermek zorunda kalmadan yalnzca aratrma yapmak zorunda olduum bir dizi pozisyon nermeye hazr olduklar anlamna geliyordu. Ev bulma konusunda da anslydk. Evlendiimizde Jane hala Londra'da Westfield College'de renciydi, bu yzden hafta iinde Londra'ya gitmek zorundayd. Bu benim kendi kendime bakabileceim ve uzun sre yryemediim iin merkezi bir yerde bir ev bulmamz gerektii anlamna geliyordu. Kolej'e yardmc olup olamayacaklarn sordum, o zamanki Muhasebe Mdr tarafndan retim grevlilerine ev bulmada yardm etmemenin Kolejin politikas olduu yant verildi. Bu nedenle pazar yerinde ina edilmekte olan bir gurup yeni daireden birinde kirac olmak zere admz yazdrdk. (Yllar sonra o dairelerin gerekte koleje ait olduunu kefettim, fakat onlar bunu bana sylemediler.) Ancak Amerika'da geirdiimiz yazdan koleje dndmzde dairelerin hazr olmadn grdk. Muhasebe Mdr byk bir taviz olarak lisans st rencilerin kald bir yurtta bir oda teklif etti. Bize "Normal olarak bu odadan bir gece iin on iki ilin alt pens alyoruz, ama iki kii kalacanz iin, yirmi be ilin alacaz" dedi. Orada yalnzca gece kaldk. Daha sonra niversitedeki blmmden yaklak yz metre tede kk bir ev bulduk. Bu ev bir baka koleje aitti ve o kolejin retim grevlilerinden birine verilmiti. Evi kiralayan retim grevlisi son gnlerde banliyde bir eve tanmt ve kendi kira dneminin kalan ay iin evi bize devren kiraya verdi. Bu ay iinde ayn yolda bo duran bir baka ev bulduk. Bir komu Dorset'den evin sahibini ard ve gen insanlar ev ararken bu evin bo kalmasnn bir skandal olduunu syledi, bylece ev sahibi evi bize verdi. Orada bir ka yl yaadktan sonra onu satn almak istedik ve kolejden ipotek isteinde bulunduk. Kolej keifte bulundu ve o evin iyi bir yatrm olmad sonucuna vard. Sonunda bir inaat topluluundan ipotek

aldk ve ailem evi yeniden dzenlememiz iin bize para verdi.

Orada drt yl, merdivenlere kmam ok zorlaana kadar, kaldk. O gnlerde kolej bana daha ok deer vermeye balamt ve artk farkl bir Muhasebe Mdr vard. Kolej bize sahibi olduu bir evde zemin katn nerdi. Buras benim iin ok uygundu, nk byk odalar ve geni kaplar vard. niversitedeki blmme veya koleje elektrikli sandalyemle kolayca gidebileceim kadar merkezi bir yerdeydi. Buras ayrca ocuumuz iin de iyi oldu, nk kolej bahevanlarnn bakt bir baheyle evriliydi. 1974 ylna kadar kendim yemek yiyebiliyor, yatabiliyor ve kalkabiliyordum. Jane dardan yardm almadan bana bakmay ve iki ocuk yetitirmeyi baard. (nc ocuumuz 1979 ylnda dodu). Ancak sonralar herey zorlat bu yzden aratrma rencilerimden biri bizimle kalmaya balad. cretsiz kalacak yer salama ve benim ilgim karlnda bana yatmam ve kalmamda yardmc oluyorlard. 1980 ylnda, sabah ve akam bir veya iki saaat iin gelen kamu yararna alan rgtlerden ve zel salk kurulularndan hemirelerin yardmn almaya baladk. Bu durum 1985 ylnda zatrrieye yakalanmama kadar srd. Bir "tracheostomy" ameliyat geirmem gerekti ve o zamandan sonra yirmi drt saat hastabakc bakmna gereksinim duyar oldum. Bu eitli kurululardan gelen balar sayesinde mmkn oldu. Ameliyattan nce konumam daha belirsizlemeye balamt, yle ki yalnzca beni iyi tanyan insanlar adayabiliyorlard. Ama en azndan iletiim kurabiliyordum. Bir sekretere dikte ederek bilimsel yazlar yazdm ve benim szcklerimi daha net ekilde tekrarlayan bir evirmen kanalyla konferanslar verdim. Ancak tracheostomy ameliyat benim konuma yeteneimi tmden kaldrd. Bir sre iin iletiim kurabildiim tek yol, biri bir heceleme kartndaki harflerden doru olana iaret ettiinde kalarm kaldrarak harf harf szckleri hecelemekti. Bilimsel bir yaz yazmay brakalm, byle bir sohbeti srdrmek bile olduka zordur. Ancak Kaliforniya'dan Walt Woltosz adl bir bilgisayar uzman benim kt durumumu duymutu. Kendi yazm olduu "Equalizer" adl

bir bilgisayar programn bana gnderdi. Bu program elimdeki bir dmeye basarak ekrandaki bir dizi menden szckler sememe olanak veriyor. Program ayn zamanda bir ba veya gz hareketi ile de kontrol edilebilmekte. Sylemek istediimi oluturduktan sonra onu bir ses sentezcisine gnderebiliyorum. Balangta Equalizer programn yalnzca bir masast bilgisayarda altryordum. Daha sonra Cambridge Adaptive Communications'dan David Mason tekerlekli sandalyeme kk bir kiisel bilgisayar ve bir ses sentezcisi monte etti. Bu sistem benim eskiden olduundan ok daha iyi ekilde iletiim kurmama olanak veriyor. Dakikada on be kadar szck kullanabiliyorum. Yazdm konuabilirim veya disk zerinde saklayabilirim. Daha sonra ktsn alabilir veya cmle cmle seslendirebilirim. Bu sistemi kullanarak bir kitap ve bir dzine bilimsel yaz yazm bulunuyorum. Ayrca baz bilimsel ve popler konumalar da yaptm. Bunlarn hepsi iyi geti. Kanmca bu byk lde Speech Plus tarafndan yaplm olan ses sentezcisinin kalitesinden kaynaklanyor. nsann sesi nemlidir. Eer peltek bir sesiniz varsa, insanlarn siz orada yokmusunuz gibi konuarak size zihinsel yetersizlii olan bir kii gibi davranmas olasdr; "eker kullanr m?" diyebilirler. Bu sentezci imdiye kadar duyduum en iyi sentezcidir, nk tonlama

deiiklii yapyor ve bir Dalek gibi konumuyor. Tek sorun bana Amerikan aksan vermesidir. Ancak irket ngiliz versiyonu zerinde almaktadr. imdiye kadar bu sesle zdeletim. ngiliz aksanl bir sentezci verilse de bunu deitirmek istemem. O zaman kendimi farkl bir insanm gibi hissederim. Pratikte yetikin yaammn tamamnda motor nron hastalm oldu. Ama yine de bu benim ok ekici bir aileye sahip olmam ve iimde baarl olmam engellemedi. Bu durum benim eimden, ocuklarmdan ve ok sayda baka kii ve kurululardan aldm yardmlar sayesindedir. Durumumun bu hastalkta genellikle olduundan daha yava ilerlemi olmas nedeniyle anslym. Bu kiinin umudunu kaybetmemesi gerektiini gsteriyor.

BLME KARI HALKIN TAVRI(*)

Beensek de beenmesek de. iinde yaadmz Dnya son yz ylda byk lde deimitir. Baz insanlar bu deiiklikleri durdurmak, daha saf ve daha basit bir a olarak grdkleri aa geri gitmek isterler. Fakat tarihin gsterdii gibi gemi o kadar gzel deildi. Modern tp olmadan yaamak zorunda olmalar ve kadnlar iin doum yapmann son derece riskli olmasna karn, ayrcalkl bir aznlk iin yaam yine de hotu. Ama nfusun byk ounluu iin berbat, irkin ve ksayd.

(*) Ekim I989'da Prince of Austrias Harmony and Concord dln almam zerine spanya, Oviedo'da yaplan bir konuma

Ne olursa olsun, insan istediinde zaman daha eski bir aa getiremez. Bilgi ve teknikler kolayca unutulamazlar. Gelecekteki ilerlemeler de durdurulamaz. Hkmetler aratrmaya ayrdklar tm paray kesseler bile (imdiki hkmet bu konuda elinden geleni yapyor) rekabetin gc yine de teknolojide ilerlemeyi salar. deme yaplsa da yaplmasa da sorgulayan zihinlerin temel bilimler zerinde dnmesi durdurulamaz. Yeni gelimeleri nlemenin tek yolu yeni olan her eyi ezen global totaliter bir devlet oluturmaktr; insan sezgisi ve yaratcl bunun bile baarl olamayacan gstermitir. Bilim ve teknolojinin dnyamz deitirmesini engelleyemiyorsak, en azndan deiikliklerin doru ynde olmasn temin etmeye alabiliriz. Demokratik bir toplumda bunun anlam, halkn doru yargda bulunabilmesi iin bilim konusunda temel bilgilere sahip olmas ve bylece karar almay

uzmanlara brakmamakdr. Bugn halk bilime kar olduka kararsz durumdadr. Bilim ve teknolojideki yeni gelimelerle salanan yaam standardndaki dzenli art bekler duruma gelmitir, ama ayn zamanda bilime gvenmez, nk onu anlamaz. Bu gvensizlik la-boratuvarnda bir Frankenstein retmek zere alan deli bilim adamnn karikatr imajnda aka grlr. Bu ayn zamanda Yeillerin kurduu partilere ynelen destein arkasndaki nemli bir unsurdur. Fakat halk ayn zamanda bilime, zellikle astronomiye byk bir ilgi duymaktadr. Bu durum Cosmos gibi televizyon dizilerinin ve bilim kurgunun byk izleyici kitlesi toplamasndan anlalmaktadr. Bu ilgiyi verimli duruma getirmek ve halka asit yamuru, sera etkisi, nkleer silahlar veya genetik mhendislii gibi konularda bilgili kararlar alabilmesi iin gereksinim duyduu bilimsel temeli vermek zere ne yaplabilir? Aktr ki, temel okullarda verilende yatmaldr. Fakat okullarda bilim ou zaman kuru ve ilgi ekici olmayan bir ekilde verilir. ocuklar snavlarda gemek iin ezbercilie ynelirler ve bilimin evrelerindeki dnyayla ilgisini

grmezler. Ayrca bilim ou zaman denklemler eklinde retilir. Denklemler Matematiksel fikirleri tanmlamann ksa, zl ve hassas ekliyseler de, insanlarn ounu rktrler. Son gnlerde bir popler kitap yazdmda bana kitaba koyduum her denklemin satlar yarlayaca anlatlmt. Bir denklem koydum, Einstein'n nl denklemi E=mc2. Belki de bu denklem olmasayd iki kat satlacakt. Bilim adamlar ve mhendisler fikirlerini denklemler eklinde anlatma eilimine sahiptirler, nk miktarlarn kesin deerlerini bilme gereksinimi duyarlar. Fakat geri kalanmz iin bilimsel gerein niteliksel kavran yeterlidir ve bu denklemler kullanlmadan, szckler ve diyagramlarla yaplabilir. nsanlarn okulda rendikleri bilim temel ereveyi salayabilir. Fakat imdi bilimsel ilerlemenin hz o kadar yksek ki, lise ya da niversiteden mezun olduktan sonra da her zaman yeni gelimeler gereklemekte. Okulda hi molekler biyoloji veya transistrleri renmedim, fakat genetik mhendislii ve bilgisayarlar gelecekte yaam tarzmz deitirmesi en olas gelimelerden ikisidir. Bilim zerine popler kitaplar ve dergi yazlar yeni gelimeleri izlemeye yardmc olabilir; ama en baarl popler kitap bile nfusun yalnzca kk bir blm tarafndan okunmakta. Yalnzca televizyon gerekten kitlesel bir izleyiciye eriebiliyor. TV'de baz ok iyi bilim programlar var; fakat bazlar bilimsel aratrma konularn basite sihir olarak sunuyor, aklamyor, bilimsel fikirler erevesine nasl uyduklarn gstermiyor. Televizyon bilim programlarnn yneticileri halk yalnzca elendirmek deil, eitmek sorumluluunu da tadklarn kavramaldrlar. Halkn yakn gelecekte karar vermek zorunda kalaca bilimle ilikili konular nelerdir? En acil olan nkleer silahlar sorunudur. Yiyecek temini veya sera etkisi gibi dier genel problemler greli olarak yava etkide bulunurlar, fakat bir nkleer sava Dnya zerindeki tm insan yaamn bir ka gn iinde sona erdirebilir.

Souk savan sona ermesiyle ortaya kan Dou-Bat gerilimindeki geveme nkleer sava korkusunun halkn bilincinden uzaklat anlamna gelmitir. Fakat Dnya'nn tm nfusunu defalarca ldrmeye yeterli silahlar bulunduu srece bu tehlike vardr. Eski Sovyet devletlerinde ve Amerika'da nkleer silahlar hala kuzey yar kredeki tm belli bal ehirleri vuracak ekilde konumlandrlmlardr. Kresel bir sava balatmak iin yalnzca bir bilgisayar hatas ya da silahlarn ynlendirildii lkelerde bir ba kaldn yeterlidir. Greli olarak kk glerin imdi nkleer silahlar edinmeleri daha da endie vericidir. Belli bal gler anlalr lde sorumlu davranmlardr; fakat Libya, Irak, Pakistan ve hatta Azerbeycan gibi kk glere bylesi gven duyulamaz. Tehlike esas olarak, bu tr glerin ksa srede edinebilecekleri, yine milyonlarca kiiyi ldrebilirlerse de, pek gelimemi olan nkleer silahlarda deildir. Tehlike iki kk g arasnda bir nkleer savan muazzam depolara sahip byk gleri de peinden srkleyebilme olaslndadr. Halkn tehlikeyi kavramas ve silah indirimini kabul etmeleri iin tm hkmetlere bask yapmas ok nemlidir. Herhalde nkleer silahlan tmden kaldrmak pratik deildir, fakat silahlarn saysn azaltarak tehlikeyi azaltabiliriz. Eer bir nkleer sava nlemeyi baarabilirsek, hepimizi yok edebilecek baka tehlikeler yine

vardr. Yabanc bir uygarln bizimle balant kurmam olmasn uygarlklarn bizim aamamza ulatklarnda kendilerini yok etmeye eilimli olmalaryla aklayan kt bir aka vardr. Fakat ben bunun yanl olduunu kantlayabileceimize inanmama yetecek kadar halkn duyarllna gveniyorum.

KISA TARH NN KISA TARH(*)

Zamann Ksa Tarihi kitabma kar gsterilen ilgi beni hala artyor. Bu kitap otuz bir haftadr New York Times'n ve yirmi alt haftadr The Sunday Times'n en ok satan kitaplar listesindedir. (ngiltere'de Birleik Devletler'den sonra basld). Yirmi dile (eer Amerikan dilini ngilizce'den farkl sayarsanz yirmi bir dile) evirisi yaplmaktadr. Bu benim 1982 ylnda Evren hakknda popler bir kitap yazmaya karar verdiimde beklediimden
(*) Bu yaz ilk olarak Aralk 1988 'de The Independent 'da yaynlanmt. Zamann Ksa Tarihi, New York Times en ok satan kitaplar listesinde elli hafta kalmtr ve ingiltere'de, ubat 1993 itibaryla, Sunday Times of London'n listesinde 205 haftadr bulunuyordu. (184'nc haftada bu listede en uzun sre kalmay baarmasyla ilgili olarak Guinness Book of Records'a girdi.) imdi eviri says otuz tr.

ok fazladr. Niyetim ksmen kzmn okul cretlerini deyebilmek iin para kazanmakt. (Aslnda kitap kana kadar kzm okulunun son snfna gelmiti). Fakat ana neden evren anlaymzda ne kadar ilerlediimizi anlatmakt: Evren'i ve onun iindeki hereyi aklayabilecek tam bir teori bulmaya ne kadar yakn olduumuzu. Eer bir kitap yazmak iin zaman ve aba harcayacaksam onun mmkn olduu kadar fazla insana ulamasn isterim. Benim daha nceki teknik kitaplarm Cambridge University Press tarafndan baslmlard. O yaynevi iyi i yapmt, fakat ulamak istediim trden kitle pazarna uygun olmadn dndm. Bu yzden bir arkadamn kayn biraderi olarak bana tantlm olan yayn temsilcisi Al Zuckerman ile balant kurdum. Ona ilk blmn taslan verdim ve bunun havaalan kitaplarnda satlacak trden bir kitap olmasn istediimi akladm. O bana bu konuda ansm olmadn syledi: Bunun gibi bir kitap akademisyenlere ve rencilere ok satlabilirdi, fakat Jeffrey Archer blgesine giremezdi. Kitabn ilk taslan Zuckerman'a 1984 ylnda verdim. Onu eitli yaynclara gnderdi ve olduka saygn bir okuyucuya sahip Amerikan kitap firmas olan Norton'un teklifini kabul etmemi nerdi. Fakat ben popler pazara daha fazla ynelik bir yaync olan Bantam'n teklifini kabule karar verdim. Bantam bilim kitaplar yaynlamakta uzmanlam

olmayabilirdi fakat onun kitaplar havaalan kitaplarnda bol miktarda bulunuyordu. Onun benim kitabm kabul etmesi byk olaslkla editrlerinden biri olan Peter Guzzardi'nin ilgisi nedeniyle oldu. Guzzardi bu ii ok ciddiye ald ve kendisi gibi bilim adam olmayan kiiler tarafndan anlalabilir olmas iin kitab yeniden yazmam salad. Ona yeniden kaleme aldn bir blm her gnderiimde yant olarak uzun bir itirazlar listesi ve akla kavuturmam istedii sorular gnderdi. Bazen bu srecin hi sona ermeyeceini dndm. Fakat o haklyd, sonu ok daha iyi bir kitap oldu. Bantam'n teklifini kabul ediimden ksa sre sonra zatrrie

oldum. Sesimi yok eden bir "tracheostomy" ameliyat geirmem gerekti. Bir sre iin yalnzca biri bir kart zerindeki harflere iaret ettiinde kalarm kaldrarak iletiim kurabiliyordum. Kaliforniya'daki bir yazlm uzman olan Walt Woltosz tarafndan bana gnderilen, bilgisayar ekranda szck listelerini tararken bir dmeye basmam yoluyla yazmam ve konumam salayan bir bilgisayar program olmasayd kitab bitirmek pek mmkn olmazd. almas biraz yavat, bylece ben de yava dnyordum ve bu duruma uygun dyordu. Onunla Guzzardi'nin ivedi isteklerine yant olarak ilk taslam tamamen yeniden yazdm. Bu gzden geirme iinde rencilerimden biri, Brian Whitt, bana yardm etti. Jacob Bronowski'nin televizyon dizisi "Ascent of Man" den ok etkilenmitim (bugn byle seksi bir diziye izin verilmez). Bu dizi yalnzca on be bin yl nceki ilkel vahilerden bugnk aamamza kadar geliiminde insan soyunun baarlarna hayranlk duygusu veriyordu. Benzer bir duyguyu Evren'i yneten yasalarn tam olarak anlalmasna doru ilerleyiimiz karsnda vermek istedim. Hemen hemen herkesin Evren'in nasl iledii konusuna ilgi duyduuna emindim; fakat insanlarn ou matematiksel denklemleri izleyemezler -ben kendim denklemlere fazla aldr etmem. Bunun nedeni ksmen benim iin onlar yazmann zor olmas, fakat esas olarak da denklemlere kar sezgisel bir yaklamm olmamasdr. Onun yerine ben resimli ifadelerle dnrm. Kitaptaki amacm bu zihinsel imajlar tandk benzetmeler ve bir ka diyagram yardmyla szcklerle anlatmakt. Bu ekilde insanlarn ounun son yirmi be ylda fizikte gerekletirilmi olan dikkate deer ilerlemedeki heyecan ve baar duygusunu paylaabileceini umut ettim. Yine de, insan matematikten kansa bile, fikirlerin bazlar yabancdr ve aklanmas zordur. Bu bir problemi ortaya koyuyordu: Onlar aklamaya alp insanlarn kafalarnn karmas riskini gze almal mym, yoksa glkleri gizlemeli miyim? Farkl hz-

larla hareket eden gzlemcilerin ayn olay ifti arasnda farkl zaman aralklar lmeleri gibi baz tandk olmayan kavramlar izmek istediim resimde zorunlu deildi. Bu yzden onlardan yalnzca sz edip derine gitmeyebileceimi dndm. Fakat baz zor fikirleri ele almak istediim konu asndan temeldi. zellikle kitabmda yer almasn dndm bu tr iki kavram vard. Biri "Gemilerin Toplam" diye adlandrlan eydi. Bu, Evren iin yalnzca tek bir gemi olmad fikridir. Onun yerine Evren iin olas her gemiin bir toplam vardr ve tm bu gemiler eit derecede gerektirler (ne anlama gelirlerse gelsinler). Gemilerin toplamnn matematiksel anlamn oluturmak iin gerekli olan dier fikir "sanal zaman" dr. Sonradan anladm ki, bu iki ok zor kavram, zellikle insanlarn kitapta en ok zorlandklar ey olduu anlalan sanal zaman kavramn aklamakta daha fazla aba sarfetmi olmam gerekiyordu. Ancak gerekten sanal zamann ne olduunu anlamak zorunlu deildir, yalnzca onun "gerek" zaman dediimiz eyden farkl olduu anlalmaldr. Kitabn yaynlanmas yaklat gnlerde, Nature dergisinde deerlendirmede bulunmas iin

yaptn bir n kopyas gnderilmi olan bir bilim adam onu hatalarla dolu bularak dehete dmt. Fotoraflar ve diyagramlar yanl yerlere konmu ve yanl isimlendirilmilerdi. Hemen Bantam'a telefon etti ve oradaki editrler eit derece dehetle tm basmn durdurulup tm kitabn gzden geirilmesine karar verdiler. koca hafta boyunca batan aa kontrol edilip dzeltilen kitap, zamannda, Nisan aynda, kitaplara datld. O gne kadar Times dergisinde sadece ksa bir biyografimi yaynlanmt. O zaman bile editrler talebe armlard. Kitap Amerika'da on yedinci, ngiltere'de onuncu basksndadr.(*) Nisan 1993'de ABD'de ciltli krk, ciltsiz ondokuz ngiltere'de ciltli otuz
dokuz bask yapld.

Neden o kadar ok kii bu kitab satn ald? Benim objektif olduuma emin olmak zordur, bu yzden dier insanlarn dediklerine bakmam gerektiini dndm. Deerlendirmelerin ounun olumlu olmasna karn aklayc olmadklarn dnyorum. u. forml izlemeye eilimli oldular: Stephen Hawking Lou Gehring'in hastalna (Amerikan deerlendirmelerde) veya motor nron hastalna (ngiliz deerlendirmelerde) sahiptir. Hawking tekerlekli sandalyeye bamldr, konuamyor, yalnzca x sayda parman hareket ettirebiliyor (x says birden e kadar deiiyor, bu eletirmenin benim hakkmda hangi yanl yazy okuduuna baldr). Yine de o sorularn en by hakknda bir kitap yazmtr: Nereden geldik ve nereye gidiyoruz? Hawking'in nerdii yant Evren'in ne yaratld ne de yok edildiidir. O yalnzca vardr. Bu fikri formle etmek zere Hawking benim (eletirmenin) izlemeyi g bulduum sanal zaman kavramn getirmektedir. Yine de, eer Hawking haklysa ve tam bir birleik teoriyi bulursak, Tanr'nn akln gerekten bileceiz. (Dzeltme aamasnda kitapta son cmleyi neredeyse kesiyordum, bu Tanr'nn akln bileceimizdi. yle yapsaydm satlar yarya inmi olabilirdi) Daha da dndrc olan (bana yle gelen) ey, The Independent'da (bir Londra gazetesi) yaynlanan Zamann Ksa Tarihi gibi ciddi bir kitabn bile bir mezhep kitab haline gelebileceini syleyen bir yazyd. Eim dehete dmt, fakat kitabmn Zen and the Art of Motorcycle Maintenance ile kyaslanmas karsnda benim gururum olduka fazla okanmt. Onun Zen gibi insanlara byk entellektel ve felsefi sorulardan uzak kalmamalar gerektii duygusunu vermesini umarm. Kukusuz yetersizliklerime ramen nasl bir teorik fiziki olmay baarm olduum eklindeki ilgin yknn yarar olmutur. Fakat kitab insani ynden ilgi ekici bularak alm olanlar hayal krklna uram olabilirler, nk kitapta benim durumumdan yalnzca birka yerde sz ediliyor. Bu kitap benim deil Evren'in

tarihi olarak dnld. Bu durum Bantam'n utan verici ekilde benim hastalm kullanm olduu ve benim kapakta resmimin kmasna izin vererek buna katldm eklimdeki sulamalar engellemedi. Aslnda szlemeye gre benim kapak zerinde hibir kontrolm yoktu. Ama Bantam' ngiltere kopyasnda Amerikan kopyasnda kullanlan eski fotoraf yerine daha iyi bir fotoraf kullanmas konusunda ikna etmeyi baardm. Bantam imdi Amerikan kopyasndaki kapa deitirmeyecek, nk Amerikan halknn onu kitapla zdeletirdiini sylemektedir. nsanlarn hakkndaki eletirileri okuduklar ve en ok satan kitaplar listesinde olduu iin bu kitab aldklar, fakat onu okumadklar, yalnzca kitaplkta veya kahve masasnda tuttuklar; bylece, onu anlamak zorunda kalma abasna girimeden, ona sahip olduklar iin kredi kazandklar da ileri srlmtr. Bunun gerekletiine eminim, fakat bunun ncil ve ekspir dahil olmak zere dier ciddi kitaplarn bana gelenden daha fazla olup olmadn da bilmiyorum. te yandan hergn kitabma ilikin pek ok sorular soran ya da kendi grlerini bildiren ynla mektup almaktaym. Bu en azndan baz insanlarn tamamn anlamasalar bile onu okuduklarnn kantlamakta. Ayrca yollarda ondan ne kadar zevk aldklarn anlatan yabanclar tarafndan durduruluyorum. Kukusuz ben dier yazarlara gre, daha nl deilsem de, daha kolay tannyorum ve daha belirginim. Fakat bu tr halk kutlamalar alma sklm (bu benim dokuz yandaki olumu ok utandryor) kitab satn alanlarn en azndan bir ksmnn

gerekten onu okuduunu gsteriyor. nsanlar imdi bana bundan sonra ne yapacam soruyorlar. Zamann Ksa Tarihi'nin bir devamn yazabileceimi pek sanmyorum. Onun adna ne derdim? Zamann daha Uzun bir Tarihi? Zamann Sonunun tesi? Zamann Olu? Ajansm yaammla ilgili bir film yaplmasna izin vermemi nerdi. Ama eer artistler tarafndan temsil edilmemize izin verirsek ne bende ne de ailemde en ufak bir kendine sayg kalmaz. Eer birinin benim

yaamm yazmasna izin verir veya yardm edersem de ayn ey geerli olur. Kukusuz, hakaret edici olmadka, birinin benim yaamm bamsz olarak yazmasn engelleyemem ama ben otobiyografimi yazmay dndm syleyerek onlar savuturmaya alrm. Belki de yazarm. Fakat bir acelem yok. Daha yapacak pek ok bilimsel alma var.

NANLARIM(*)

Bu yazda neye inandmdan szetmek niyetindeyim, fakat okuyucular Tanr'ya inanp inanmadm duymak istiyorlarsa hayal krklna urayacaklardr. Onun yerine benim anlatacam ey insann Evren'i nasl anlayabilecei konusuna benim yaklammdr: byk birleik teorinin, "hereyin teorisi" nin stats ve anlam nedir? Burada gerek bir problem var. Bu tr problemleri incelemesi ve tartmas gereken insanlar, felsefeciler, genellikle teorik fizikteki modern gelimelere yetecek kadar matematiksel nbilgiye sahip olmamlardr. Daha iyi tehiz edilmi olmas gereken bilim felsefecileri denen bir alt gurup vardr. Fakat
(*) Mays 1992'de Caius College dinleyicilerine yaplan bir konuma

onlarn bir ou yeni teoriler gelitirmeyi zor bulan bylece onun yerine fizik felsefesi hakknda yazmaya girien baarsz fizikilerdir. Onlar hala grecelik ve kuantum mekanii gibi bu yzyln ilk yllarnn bilimsel teorilerini tartyorlar. Fiziin imdiki keif alanlaryla balant kurmamlardr. Belki felsefeciler konusunda biraz katym, ama onlar bana kar pek nazik davranmadlar. Benim yaklamm safa ve cahilce olarak tanmland. Benim iin deiik ekillerde nominalist, instrumentalist (bir tr faydac), pozitivist, realist ve eitli baka ist'li isimlendirmeler yapld. Yntemlerinin iftirayla rtme olduu grnyor: Eer benim yaklamma bir etiket yaptrabilirseniz, o konuda neyin yanl olduunu sylemek zorunda deilsiniz. Kukusuz tm bu izlenim'lerin lmcl hatalarn herkes bilir. Teorik fizikte gerekten ilerlemeler yapan kiiler, felsefecilerin ve bilim tarihilerinin daha sonra onlar iin gelitirdikleri kategorilerde dnmezler. Einstein, Heisenberg ve Dirac'n kendilerinin gereki veya instrumentalist olup olmadklar zerinde fazla durmadklarna eminim. Onlar basite mevcut teorilerin uyum iinde olmad zerinde duruyorlard. Teorik fizikte ileriye doru adm atmakta kendi iinde mantk tutarllnn aranmas her zaman deneysel sonulara gre daha nemli olmutur. Aksi takdirde mkemmel ve gzel teoriler gzlemle uyumadklar iin red edilirlerdi, fakat ben yalnzca deney temelinde gelitirilmi her hangi bir byk teori bilmiyorum. Teori her zaman nce gelmi, gzel ve tutarl bir matematiksel modele sahip olmak arzusuyla ileri srlmtr. Daha sonra teori kestirimlerde bulunur ve o zaman bunlar gzlemle test edilebilir. Eer gzlemler kestirimlerle uyuursa bu teoriyi kantlamaz, fakat teori yine gzlemle test edilecek yeni kestirimlerde bulunmak zere ayakta kalr. Eer gzlemler kestirimlerle uyumazsa teori terkedilir. Ya da daha dorusu, bu olaca varsaylan eydir. Pratikte insanlar ok zaman ve aba sarfetmi olduklar bir teoriden

vazgemekte isteksizdirler. Genellikle gzlemin hassasln sorgulayarak ie balarlar. Eer bu baarsz olursa, ona uygun ekilde teoride deiiklik yapmaya alrlar. Sonunda teori gcrdayan ve

irkin bir yap haline gelir. Daha sonra biri tm tuhaf gzlemlerin, gzel ve doal bir ekilde akland yeni bir teori ileri srer. Bunun bir rnei 1887 ylnda yaplan, kaynan ve gzlemcinin nasl hareket ettii nemli olmakszn n hznn her zaman ayn olduunu gsteren MichelsonMorley deneyi idi. Bu gln grnd. Kukusuz a doru ilerleyen birinin kla ayn ynde ilerleyen birine kyasla n daha yksek bir hzla ilerledii lmnde bulunmas gerekiyordu. Ama deney her iki gzlemcinin tam olarak ayn hz leceklerini gsterdi. Daha sonraki on sekiz yl boyunca Hendrik Lorentz ve George Fitzgerald gibi insanlar bu gzlemi kabul edilmi uzay ve zaman fikirleri erevesine yerletirmeye altlar. Onlar, yksek hzla hareket ettiklerinde nesnelerin ksaldklar gibi, zel duruma uygun nermelerde bulundular. Fiziin tm erevesi tuhaf ve irkin hale geldi. Daha sonra 1905 ylnda Einstein, zamann tamamen ayr ve kendi bana dnlmedii, ok daha ekici bir bak as getirdi. Zaman uzay-zaman denen drt boyutlu bir nesne iinde uzayla birlemiti. Einstein' bu fikre srkleyen ey teorinin iki ksmn tutarl bir btn halinde birletirme arzusuydu, deneysel sonularn o kadar fazla etkisi olmamt. Teorinin iki ksm, elektrik ve manyetik alanlar yneten yasalar ile nesnelerin hareketini yneten yasalard. 1905 ylnda Einstein veya baka bir kiinin yeni grecelik teorisinin ne kadar basit ve gzel olduunu kavradn sanmyorum. Bu teori uzay ve zaman tasmlarmz tamamen devrimciletirmitir. Bu rnek, gerek olarak grdmz ey savunduumuz teori tarafndan koulland iin, bilim, felsefesinde gereki olmann zorluunu iyi gsterir. Lorentz ve Fitzgerald n hz zerine deneyi, Newton'un mutlak uzay ve mutlak zaman fikirleriyle yorumlarken, kendilerini gereki olarak gryorlard. Bu uzay ve zaman tasmlar akl selime ve geree karlk gelir

grnyordu. Bugnlerde grecelik teorisini bitenler, hala rahatszlk verici ekilde kk bir aznlk, olduka farkl bir gre sahiptir. nsanlara uzay ve zaman gibi temel kavramlarn modern anlaylarn anlatmalyz. Eer gerek olarak saydmz ey teorimize dayanrsa, gereklii nasl felsefemizin temeli yapabiliriz? Ben aratrlmak ve anlalmak zere bekleyen bir evren bulunduunu dndm iin bir gereki olduumu sylemekteyim. Hereyin imgelemimizin rn olduu eklindeki solipsist konumu zaman kayb olarak gryorum. Hi kimse bu temelde hareket etmez. Fakat teori olmakszn Evren'in nesinin gerek olduunu ayrdedemeyiz. Bu nedenle, bir fizik teorisinin yalnzca gzlemlerin sonularn tanmlamak iin kullandmz matematiksel bir model olduu eklindeki yaklamn cahilce ya da safa olduu grndeyim. Bir teori eer mkemmel bir modelse, ok geni bir gzlemler snfn tanmlar ve yeni gzlemlerin sonularn kes-tirirse, gzel bir teoridir. Bunun tesinde onun gereklie karlk gelip gelmediini sormann bir anlam yoktur. nk hangi gerekliin kastedildiini bilmeyiz. Belki bilimsel teorilere bu bak beni bir instrumentalist veya bir pozitivist yapar yukarda sylediim gibi benim iin bu nitelendirmelerin her ikisi de yapld. Beni pozitivist diye isimlendiren kii herkesin pozitivizmin modasnn gemi olduunu bildiini eklemitir, iftirayla rtmenin bir baka rnei. Dnn entellektel geici hevesi olduundan, Pozitivizm'in modas gerekten gemi olabilir, fakat zetlediim pozitivist konum. Evren'i tanmlamak zere yeni yasalar ve yeni yollar arayan biri iin, tek mmkn olan gibi grnyor. Geree bavurmann yaran yoktur, nk modelden bamsz bir gerek kavramna sahip deiliz. Kanmca, modelden bamsz bir gereklie kar dile getirilmiyen inan, bilim felsefecilerinin kuantum mekanii ve belirsizlik ilkesi konusunda karlatklar glklerin altndaki nedendir. Schrodinger'in Kedisi denen nl bir dnce deneyi vardr. Bir kedi kapal bir kutunun iine yerletirilir. Ona ynelik bir silah vardr ve belirli bir ynde bir radyoaktif ekirdek bozunursa silah ate alacaktr, bunun, gereklemesinin olasl yzde 50'dir. (Bugn, yalnzca bir dnce deneyi olarak bile, hi-kimse byle bir ey nermeye cesaret edemez, fakat Schrodinger'in zamannda hayvanlarn zgrl kavram duyulmamt.) Eer biri kutuyu aarsa kediyi ya l ya canl bulacaktr. Fakat kutu almadan nce kedinin kuantum durumu l kedi durumuyla kedinin canl olduu durumun bir karm olacaktr. Baz bilim felsefecileri bunun kabul edilmesini ok g bulurlar. nsann yar hamile olabilmesinden te kedinin yar vurulmu, yar vurulmam olmas mmkn deildir. Onlarn iinde bulunduklar glk, dolayl olarak bir nesnenin belirli bir tek gemie sahip olduu, klasik bir gereklik kavramn

kullanmalarndan kaynaklanr. Kuantum mekaniinin temeli farkl bir gereklik grne sahip olmasdr. Bu grte bir nesne yalnzca bir tek gemie deil, mmkn olan tm gemilere sahiptir. ou durumda belirli bir gemie sahip olma olasl biraz farkl bir gemie sahip olma olasln siler, fakat belli durumlarda komu gemilerin olaslklar birbirini glendirir. Nesnenin gemii olarak gzlemlediimiz ey, bu glendirilmi gemilerden biridir. Schrodinger'in Kedisi durumunda glendirilmi olan iki gemi vardr. Birinde kedi vurulmutur, dierinde ise canl kalr. Kuantum teorisinde her iki olaslk birlikte var olabilir. Fakat baz felsefeciler, aka belirtmeden kedinin yalnzca bir gemii olabileceini varsaydklar iin, kendilerini kmazda bulurlar. Zamann doas fizik teorilerimizin gereklik kavramn belirledikleri bir baka alan rneidir. Eskiden zamann sonsuza kadar aktnn ak olduu dnlrd, fakat grecelik teorisi zaman uzay ile birletirmi ve her ikisinin Evren'deki madde ve enerji tarafndan erilebileceini veya bklebileceini sylemitir. Bylece zamann doasn kavraymz Evren'den bamsz olmaktan onun tarafndan ekillenmi olmaya doru de-

imitir. O zaman, zamann belirli bir noktadan nce kolayca tanmlanamayabilecei anlalr oldu; zaman iinde geriye gidilirse alamaz bir engele, tesine kimsenin gidemedii bir tekillie gelinebilir. Durum byleyse, kimin veya neyin byk patlamaya neden olduunu veya onu yarattn sormak anlaml olmaz. Neden olma veya yaratmadan szetmek, dolayl olarak byk patlama tekilliinden nce bir zaman olduunu varsayar. Yirmi be yldr, Einstein'in genel grecelik kuramnn zamann on be milyar yl nce bir tekillikte bir balangca sahip olmas gerektii kestiriminde bulunduunu biliyoruz. Fakat felsefeciler henz bu fikre ulaamamlardr. Onlar hala kuantum mekaniinin altm be. yl nce atlan temelleri konusunda endieleniyorlar. Fiziin keif alannn daha ileri gittiini kavramyorlar. Daha da kts, Jim Hartle ve benim Evren'in herhangi bir balang veya sona sahip olamayabileceini ileri srdmz matematiksel sanal zaman kavramdr. Sanal zaman hakknda konumam nedeniyle bir bilim felsefecisi bana iddetle saldrmtr. O: "Sanal zaman gibi bir matematiksel hilenin gerek Evren'le nasl bir ilgisi olabilir?" demitir. Kanmca bu felsefeci teknik matematiksel gerek ve sanal saylar terimleri ile gerek ve sanaln gnlk dilde kullanl eklini birbirine kartryor. u szler benim tezimi aklar: Kendisini yorumlamakta kullanacamz bir teori veya modelden bamsz olarak neyin gerek olduunu nasl bilebiliriz? Evren'i yorumlamaya allrken karlalan problemleri gstermek iin grecelik ve kuantum mekaniinden rnekler kullandm. Grecelii ve kuantum mekaniini anlamamanz veya hatta bu teorilerin yanl olmalar nemli deildir. Gstermi olmay umduum ey, bir teorinin bir model olarak deerlendirildii bir tr pozitif yaklamn, en azndan bir teorik fiziki iin, Evren'i anlamann tek yolu olduudur. Evren'deki hereyi tanmlayan tutarl bir model bulacamz konusunda umutluyum. Bunu yaparsak bu insan soyu iin gerek bir zafer olacaktr.

KURAMSAL FZKTE SON YAKIN MI? (*)

Bu konumada kuramsal fiziin ok uzak olmayan bir gelecekte, rnein bu yzyln sonuna kadar, amacna ulaabilmesi olanan tartmak istiyorum. Bununla, olanakl tm gzlemleri tanmlayan tam, tutarl ve birleik bir fiziksel etkileimler kuramna sahip olabileceimizi belirtmek istiyorum. Kukusuz byle kestirimlerde bulunulurken ok dikkatli olmak gerekir. Daha nce en az iki kez son sentezin eiinde olduumuzu dndk. Bu yz-

(*) 29 Nisan 1980'de Cambridge'de "Lucasian Professor of Mathematics" olarak atanma trenim yapld. Trendeki konumam olan bu yaz rencilerimden biri tarafndan okundu.

yln balarnda kesintisizlik mekaniine dayanlarak hereyin anlalabileceine inanlyordu. Tm gereken ey elastikiyet, viskozite, iletkenlik gibi katsaylar lmekti. Bu mit atomun yaps ve kuantum mekaniinin kefedilmesiyle parampara oldu. Yine 1920'lerin sonunda Max Born, Gttingen'i ziyaret eden bir grup bilim adamna "Bildiimiz niteliiyle fizik alt ayda sona erecektir" dedi. Bu. Lucasian Krss'nn daha nceki bir profesr Paul Dirac'n elektronun davrann yneten Dirac denklemini kefetmesinden ksa sre sonrayd. O zamanlar dier temel parack olarak bilinen protonun davrann yneten yasann da benzer bir denklemle gsterilebilecei umuluyordu. Ancak ntronun ve nkleer kuvvetlerin kefedilmesiyle bu mitler de boa kt. Biz imdi ne protonun ne de ntronun gerek temel paracklar olmadklarn ve daha kk paracklardan olutuklarn biliyoruz. Yine de son yllarda pek ok ilerleme salanmtr, u anda bu sayfalan okuyanlardan bazlarnn yaam sresi iinde tam bir kuram grebileceimiz konusunda tedbirli bir iyimserlik iin baz temeller vardr. Eksiksiz bir birleik kurama ulamay basarsak bile, en basit durumlarn dnda ayrntl kestirimlerde bulunamayacaz. rnein gnlk yaamda karlatmz her eyi yneten fiziksel yasalar halihazrda biliyoruz: Dirac'n da belirttii gibi onun denklemi "fiziin ounun, kimyann da tamamnn" temelini oluturuyordu. Bununla birlikte biz bu denklemi yalnzca bir proton ve bir elektrondan oluan hidrojen atomu gibi ok basit bir sistem iin zebildik. Brakn birden fazla ekirdek ieren moleklleri, birden fazla elektronlu greli olarak daha karmak atomlar iin bile yaklatrmalara bavurmak ve geerlilii kukulu sezgisel tahminlerde bulunmak zorundayz. 1023 veya benzer sayda paracktan oluan makroskopik sistemler iin istatiksel yntemler kullanmak ve denklemleri tam olarak zme iddiasndan vazgemek zorundayz. Tm biyolojiyi yneten denklemleri ilke olarak bilmemize karn insan davrannn incelenmesini

uygulamal matematiin bir dalna indirgeyemiyoruz. Tam ve birleik bir fizik kuram ile neyi ifade ederiz? Fiziksel gereklii modelletirme giriimlerimiz normal olarak iki ksmdan oluur. 1- eitli fiziksel niceliklerin uyduu bir yerel yasalar kmesi. Bunlar genellikle diferansiyel denklemler eklinde formle edilir. 2- Belirli bir zamanda Evren'in baz blgelerinin durumunu ve sonradan evrenin kalan ksmlarndan o blgelere hangi etkilerin yaylacan gsteren snr koullan kmeleri. Pek ok kii bilimin rolnn bunlarn birincisiyle snrl olduunu ve tam bir yerel yasalar kmesi elde edildiinde kuramsal fiziin amacna ulam olacan ileri srecektir. Onlar Evren'in balang koullan sorununu metafiziin ya da dinin alannda sayacaklardr. Bu tutum bir bakma nceki yzyllarda "tm doal olgular Tanr'nn iidir ve sorgulanmamaldr" diyerek bilimsel aratrmalar engellemeye alanlarn tutumuna benzer. Evren'in balang koullarnn bilimsel inceleme ve kuram iin yerel fiziksel yasalar kadar uygun bir konu olduunu dnyorum. Yalnzca "eyler, olduklar gibidir nk olduklar gibiydiler" demekten daha fazlasn yapamadka tam bir kurama sahip olamayacaz. Balang koullarnn esizlii sorunu, yerel fiziksel yasalarn geliigzel niteliiyle yakndan ilgilidir. Bir kuram ktleler ya da birletirme deimezleri gibi istenilen herhangi bir deerin verilebilecei baz ayarlanabilir parametreler ieriyorsa tam saylmaz. Aslnda anlalyor ki, ne balang koullar ne de kuramdaki parametrelerin deerleri geliigzel deildir, bir ekilde ok dikkatli seilmi veya alnmlardr. rnein, eer proton-ntron ktle fark elektronun ktlesinin yaklak iki kat olmasayd, elementleri oluturan ve kimyann ve biyolojinin temeli olan yz kadar dengeli nkleit birleimi elde edilemeyecekti.

Benzer ekilde, protonun ktlesel ekim ktlesi nemli lde farkl olsayd, iinde bu nkleitlerin birikebildii yldzlara sahip olamayacaktk ve eer Evren'in balangtaki genilemesi biraz daha kk ya da byk olsayd Evren ya yldzlar ortaya kmadan nce kecek ya da ktlesel ekim younlamasyla yldzlarn olumasna izin vermeyecek kadar yksek bir hzla genileyecekti. Aslnda baz kiiler bu balang koullar ve parametreler zerindeki snrlamalar bir ilke dzeyine, antropik ilke dzeyine ykseltecek kadar ileri gittiler. Bu ilke "eyler olduklar gibidir, nk biz varz" eklinde ifade edilebilir. Bu ilkenin bir versiyonuna gre, fiziksel parametrelerin deerleri ve balang koullar farkl olan ok sayda farkl, baka evren vardr. Bu evrenlerin ou akll yaam iin gerekli olan karmak yaplarn geliimine uygun koullar salamayacaktr. Yalnzca koullar ve parametreleri bizimkine benzeyen az saydaki evrende akll yaamn gelimesi ve "Bu evren niin gzlemlediimiz gibidir?" sorusunun sorulmas mmkn olacaktr. Bu sorunun yant elbette "Eer baka trl olsayd, bu soruyu soracak kimse olmayacakt" biimindedir. Antropik ilke farkl fiziksel parametrelerin deerleri arasnda gzlenen dikkat ekici saysal balantlarn ouna bir tr aklama da salar. Bununla birlikte tamamen tatmin edici deildir; nk insan daha derin bir aklamann olduunu dnmekten kendini alamaz. Ayrca bu ilke Evren'in tm blgelerini dikkate alamaz. rnein iinde nkleer sentezle ar elementlerin oluabildii yakn yldzlarn daha nceki bir kua gibi, Gne Sistemi de kesinlikle bizim varlmzn bir n kouludur. Hatta varlmz iin galaksimizin tamam gerekmi olabilir. Ama gzlenebilir evren iinde kabaca tekbiimli olarak dalm halde grdmz milyon kere milyon galaksi bir yana, daha yaknmzdaki galaksilerin bile varlmz iin gerekmi olduuna dair herhangi bir zorunluluk

grnmemektedir. Evren'in bu byk lekli homojenlii Evren'in yapsnn olduka tipik sarmal bir galaksinin en d ksmndaki ok sradan bir yldzn etrafnda dnen

kk bir gezegen zerindeki baz karmak molekler yaplar gibi ok dsal eyler tarafndan belirlendiine inanmay ok zorlatrmaktadr. Eer antropik ilkeye bavurmayacaksak, Evren'in balang koullarn ve eitli fiziksel parametrelerin deerlerini aklayacak birletirici bir kurama gereksinimimiz vardr. Ancak bir kerede hereyin bir kuramn bulmak ok zordur. (Ama anlalan bu durum baz insanlar durdurmuyor, her hafta postayla iki yada bileik kuram alyorum.) Bunun yerine yaptmz ey, belirli etkileimlerin gzard edilebildii ya da onlar iin basit bir ekilde yaklatrmalar yaplabildii durumlar tanmlayan ksmi kuramlar aramaktr. nce Evren'in maddi ieriini iki ksma ayrrz: kuarklar, elektronlar, muonlar gibi paracklar olan "madde paracklar", ve ktlesel ekim, elektromanyetizm gibi "etkileimler". Madde paracklar tam- yarm spin (asal moment) ile tanmlanr ve Pauli dlama ilkesine uyar. Pauli dlama ilkesi herhangi bir durumda verilen trde birden fazla paracn olmayacan ngrr. Bir noktaya kmeyen ya da mayla sonsuzlua gitmeyen kat cisimlere sahip olabilmemizin nedeni budur. Maddenin temelini oluturan eyler iki gruba ayrlr: kuarklardan oluan hadronlar ve geriye kalan ieren leptonlar. Etkileimler olgusal olarak drt kategoriye ayrlr. Gllk srasna gre: yalnzca hadronlarla etkileimi olan gl nkleer kuvvetler, ykl hadronlar ve leptonlarla etkileimde bulunan elektromanyetizm, tm hadronlar ve leptonlarla etkileimde bulunan zayf nkleer kuvvetler ve son olarak, hepsinin en zayf olan hereyle etkileen ktlesel ekim. Etkileimler Pauli dlama ilkesine uymayan tam say (0,1,2) asal moment alanlaryla gsterilirler. Bu onlarn ayn durumdaki pek ok paraca sahip olabilecekleri anlamna gelir. Elektromanyetizm ve ktlesel ekim alannda etkileimler uzun erimlidir. Bunun anlam ok sayda madde paracnn yaratt alanlarn hepsinin toplamnn makroskopik lekte saptanabilecek bir alan oluturabileceidir. Bu

yzden bunlar kendileri iin kuramlar gelitirilen ilk kategoriler oldu. 17. yzylda Newton tarafndan ktlesel ekim ve 19. yzylda Maxwell tarafndan elektromanyetizim kuramlar gelitirdi. Ancak bu iki kuram temelde uyumsuzdu. nk Newtoncu kuram tm sisteme herhangi bir tekbiimli hz verildiinde deimeden kalyordu. Oysa Maxwell kuram seilmi bir hz, k hzn tanmlyordu. Sonunda Maxwell kuramnn deimeden kalma zellikleriyle uyumlu hale getirilmesi iin baz deiikliklerin yaplmas gerekenin Newtoncu ktlesel ekim kuram olduu ortaya kt. Bu 1915'te formle edilen Einstein'n genel grecelik kuramyla gerekletirildi. Ktlesel ekimin genel grecelik kuram ve elektrodinamiin Maxwell kuram klasik teoriler olarak isimlendirilen eylerdi, yani srekli deiken olan ve en azndan ilke olarak istenen dorulukta llebilen niceliklerle ilgiliydiler. Ancak bir atom modelini kurmak amacyla bu tr kuramlar kullanlmaya kalkldnda baz problemler ortaya kt. Atomun negatif ykl bir elektron bulutuyla evrili pozitif ykl kk bir ekirdekten olutuu kefedilmiti. Doal varsaym, tpk Dnya'nn Gne etrafnda bir yrngede olmas gibi elektronlarn da ekirdek etrafnda bir yrngede bulunduklar biimindeydi. Ancak klasik kuram elektronlarn elektromanyetik dalgalar yayacan ngrmektedir. Bu dalgalar enerji gtrecekler ve elektronlarn sarmal biimde ekirdee yaklamasna ve sonunda atomun kmesine neden olacaklardr. Bu problem kukusuz kuramsal fizikte yzyln en byk baars olana kuantum kuramnn kefiyle zme kavuturuldu. Kuantum kuramnn temel nermesi Heinsberg belirsizlik ilkesidir. Bu ilke bir paracn konumu ve momenti gibi belirli nicelik iftlerinin ayn anda istenilen dorulukta llemeyeceini belirtir. Atom iin bunun anlam uydu: en dk enerji dzeyinde bir elektron ekirdekte hareketsiz halde bulunamaz, nk o durumda konumu ve hznn ekirdek etrafnda bir olaslk dalm iinde

belirsizlemi olmas gerekir. Bu durumda elektron elektromanyetik dalgalar biiminde enerji yayamaz, nk bu dalgalarn gidebilecei daha dk enerji dzeyi yoktur. I920'li ve 1930'lu yllarda kuantum mekanii, atomlar ya da molekller gibi yalnzca sonlu sayda serbestlik derecesine sahip sistemlerde baaryla uyguland. Ancak sonsuz sayda serbestlik derecesine (kabaca sylemek gerekirse uzay-zamann herbir noktas iin iki serbestlik derecesine) sahip olan elektromanyetik alana uygulanmaya alldnda baz zorluklar kt. Bu serbestlik dereceleri herbirinin kendi konumu ve momentumu bulunan osi-latrler olarak kabul edilebilir. Bu osilatrler hareketsiz durumda olamazlar nk o zaman belirli konumlar ve momentleri olacaktr. Bunun yerine herbir osilatr "sfr noktas dalgalanmalar" olarak adlandrlan minumum miktarda bir dzensiz deiime ve sfr olmayan bir enerjiye sahip olmaldr. Sonsuz sayda serbestlik derecesinin tmnn enerjileri elektronun grnrdeki ktlesinin ve yknn sonsuz olmasna yol aacaktr. 1940'l yllarn sonlarnda bu zorluu amak amacyla "yeniden normalletirme" olarak adlandrlan bir ilem gelitirildi. Bu ilem baz sonsuz niceliklerin geride sonlu artklar kalacak ekilde istee bal olarak karlmasna dayanr. Elektrodinamikte, biri elektronun ktlesi teki de yk iin byle iki sonsuz karma ilemi yapmak zorunluydu. Bu yeniden normalletirme ilemi, hi bir zaman ok salam bir kavramsal ya da matematiksel temele oturtulmam olmasna karn, pratikte olduka iyi sonu vermitir. En byk baars, hidrojen atomu tayfndaki baz izgilerde kk bir yer deiikliinin, Lamb kaymasnn kestirimidir. Bununla birlikte eksiksiz bir kuram gelitirme giriimi asndan ok yeterli deildir. nk sonsuz karma ileminden geriye kalan sonlu artklarn deerleri hakknda herhangi bir kestirimde bulunmamaktadr. Bylece elektronun sahip olduu ktle ve ykn nedenini aklamak iin antropik ilkeye geri dnmek zorunda kalrz.

1950'li ve 1960'l yllarda genel olarak zayf ve gl nkleer kuvvetlerin yeniden normalletirilemeyeceine inanlyordu. Bunlar sonlu hale getirmek iin sonsuz sayda sonsuz karma ileminin gerekli olaca dnlyordu. Kuram tarafndan belirlenmemi sonsuz sayda sonlu artk olacakt. Sonsuz sayda parametrenin hepsi hi bir zaman llemeyecei iin byle bir kuramn hibir kestirim gc bulunmayacakt. Ancak 1971 'de Gerardt Hooft daha nce Salam ve Weinberg tarafndan nerilen elektromanyetik ve zayf nkleer etkileimlerin birleik bir modelinin, gerekten yalnzca sonlu sayda sonsuz karma yaplarak yeniden normalletirilebileceini gsterdi. Salam-Weinberg kuramnda elektromanyetik etkileimi tayan spin-1 parac fotona W + W- ve Z olarak adlandrlan teki, spin--1 e katlr. ok yksek enerjilerde bu drt paracn tmnn benzer biimde davranaca ngrlr. Ancak daha dk enerjilerde, W+ , W- , Z 'in ok ktleli olmalarna karn fotonun sfr hareketsizlik ktlesine sahip olmasn aklayabilmek iin "kendiliinden simetri krlmas" olarak adlandrlan bir olgu kullanlr. Bu kuramn dk enerji ngrleri, gzlemlerle dikkate deer lde iyi bir uyum gstermitir ve bu da 1979 ylnda sve Akademisi'nin Salam, Weinberg ve benzer birleik kuramlar oluturan Sheldon Glashow'a Fizik Nobel dl vermesine yol amtr. Ancak Glashow kendisi foton tarafndan tanan elektromanyetik kuvvetlerle W+ , W- , Z tarafndan tanan zayf kuvvetler arasndaki birlemenin gerekten olutuu yerde teoriyi test edecek kadar yksek enerjili parack hzlandrclarna henz sahip olmadmz iin Nobel Komitesi'nin gerekte sonucundan emin olunmayan bir ie giritiini ileri srd. Yeterli gteki hzlandrclar birka yl iinde hazr olacak. Fizikilerin ou bu hzlandrclarn
(*) Aslnda W ve Z paracklar 1983 ylnda Cenevre'de CERN laboratuvarnda gzlemlenmiler ve 1984 ylnda bu kefi yapan ekibe nderlik eden Carlo Rubbia ve Simon van der Meere'e Nobel dl verilmitir. Bir dl karan kii Hooft olmutur.

Salam-Weinberg kuramn(*) dorulayacandan emindir. Salam-Weinberg kuramnn baars benzer bir yeniden normalletirilebilir gl etkileimler kuramnn aratrlmasna yol at. Protonun ve pi meson gibi dier hadronlarn gerek temel paracklar olmayaca, bunlarn kuark olarak adlandrlan baka paracklarn bal durumlar olmalar gerektii ok nceden kavranmt. Bunlar tuhaf bir zellie sahip grnmektedirler. Kuarklar bir hadron iinde olduka serbest hareket edebilmektedirler; ama kendi bana yalnzca bir kuark elde etmenin olanaksz olduu grlyor. Her zaman l gruplar halinde (proton ya da ntron gibi) ya da bir kuark ve antikuarktan oluan iftler halinde (pi meson gibi) bulunuyorlar. Bunu aklamak iin kuarklara renk denen bir sfat yaktrlr. Bunun normal olarak algladmz renklerle bir ilgisi olmad nemle belirtilmelidir, kuarklar grnebilir kta grnmeyecek kadar kktr. Bu yalnzca kullanl bir adlandrmadr. Bu dnceye gre kuarklar krmz, yeil ve mavi renktedir. Ama bir hadron gibi ayr bir bal durumun ya proton gibi krmz, yeil ve mavinin bir karm ya da pi meson gibi krmz ve antikrmz, yeil ve antiyeil ve mavi ve antimavinin bir karm olarak renksiz olmalar zorunludur. Kuarklar arasndaki gl etkileimlerin zayf etkileimi tayan paracklara olduka benzeyen ve gluonlar olarak adlandrlan Spin-1 paracklar ile tand kabul ediliyor. Gluonlar da renk tarlar. Gluonlar ve kuarklar kuantum kromodinamii ve ksaca QCD olarak adlandrlan yeniden normalletirilebilir bir kurama uyarlar. Yeniden normalletirme ileminin bir sonucu olarak kuramn birletirme deimezi lld enerjiye baldr ve ok yksek enerjilerde sfra iner. Bu olgu asimptotik serbestlik olarak bilinir. Bunun anlam bir hadron iindeki kuarklarn hemen hemen yksek enerji arpmalarndaki serbest paracklar gibi davrandklardr. Bylece perturbasyonlar perturbasyon kuramyla ele alnabilir. Perturbasyon kuramnn ngrleri gzlemle anlalr bir niteliksel uyum iindedir. Ama henz kimse bu kuramn deneysel

olarak dorulandn ileri sremez. Dk enerjilerde etkili birletirme deimezi ok byr ve perturbasyon kuram artk ilemez. Bu "kzl tesi kleliin" kuarklarn niin her zaman renksiz bir bal durumda olduunu aklayaca umulmaktadr. Ama imdilik kimse bunu gerekten inandrc bir biimde gsterememitir. Gl etkileimler iin yeniden normalletirilebilir bir kuram, zayf ve elektromanyetik etkileimler iin de baka bir kurama sahip olduktan sonra bu iki kuram birletirecek bir kuram aramak doald. Byle kuramlara "byk birleik kuramlar" (Grand Unified Theories) veya GUT'ler gibi olduka abartl isimler verilir. Bu ok yanltcdr. nk bunlar ne o kadar byk, ne tamamen . birleik ne de tam kuramlardr. Hepsi de birletirme deimezleri ve ktleler gibi baz belirlenmemi yeniden normalletirme parametrelerine sahiptir. Yine de tam bir birleik kurama doru nemli bir adm olabilirler. Temel fikir gl etkileimlerin dk enerjilerde yksek olan etkili birletirme deimezinin, asimptotik serbestlik yznden yksek enerjilerde derece derece azalddr. te yandan Salam-Weinberg kuramnn dk enerjilerde kk olan etkili birletirme deimezi, bu kuramn asimptotik olarak serbest olmamas yznden, yksek enerjilerde derece derece artmaktadr. Eer birletirme deimezlerinin dk enerjideki artma ve azalma hzlarnda bilinene dayanarak bilinmeyeni tahmin ilemi yaplrsa iki birletirme deimezinin yaklak 10 GeV'luk bir enerjide eit hale geldii grlr. Bu kuramlar bu enerjinin zerinde gl etkileimlerin zayf ve elektromanyetik etkileimlerle birletiini ama daha dk enerjilerde kendiliinden simetri krlmasnn gerekletiini ne srerler. 1015 GeV'luk bir enerji herhangi bir laboratuvar ekipmannn kapasitesinin tesindedir. Gnmzdeki parack hzlandrclar yaklak 10 GeV'luk ktle merkezi enerjileri retebiliyor. Gelecekte kurulacak olanlar ise 100 GeV'luk ya da ona yakn enerji retecekler. Bu dzey SalamWeinberg kuramna gre elekt15

romanyetik kuvvetlerle zayf kuvvetlerin birleik hale gelmesi gerektii enerji araln incelemek iin yeterlidir. Ancak zayf ve elektromanyetik etkileimlerin kuvvetli etkileimlerle birleeceinin ngrld ok yksek enerji dzeyleri iin yeterli deildir. Bununla birlikte byk birleik kuramlarn laboratuvarda denenebilir dk enerji ngrleri bulunabilir. rnein, kuramlar protunun tamamen kararl olmadn ve 10 srenin sonunda bozunacan ngrr. Yaam sresi zerine mevcut deneysel alt snr yaklak 10 gelitirmek olanakl olmaldr.
30 31

yl gibi bir

yldr ve bunu

Baka bir gzlenebilir kestirim Evren'deki baryonlarn fotonlara oranyla ilgilidir. Fizik yasalar paracklar ve antiparacklar iin ayn grnmektedir. Daha kesin bir ekilde sylenecek olursa, bu yasalar paracklar karparacklarla, sa ynller sol ynllerle deitirildiinde ve tm paracklarn hzlar ters yne evrildiinde ayn kalmaktadr. Bu CPT teoremi olarak bilinir ve herhangi bir akla uygun kuramda bulunmas gereken temel varsaymlarn bir sonucudur. te yandan Dnya ve gerekte tm Gne Sistemi, herhangi bir antiproton ya da antintron iermeksizin proton ve ntronlardan olumutur. Gerekte paracklar ve antiparacklar arasndaki bu dengesizlik, varoluumuzun bir baka nkouludur. nk eer Gne Sistemi parack ve antiparacklarn eit bir karmndan olusayd. bunlarn hepsi geriye yalnzca radyasyon brakarak birbirlerini yokedeceklerdi. Bu tr bir imha radyasyonunun yokluunu dikkate alarak galaksimizin antiparacklar yerine tamamen paracklardan olutuu sonucuna varabiliriz. teki galaksiler iin dorudan kantlara sahip deiliz ama onlarn da paracklardan olutuu ve bir btn olarak Evren'de paracklarn antiparacklardan her 108 fotonda bir parack daha fazla olduu grlmektedir. Bu antropik ilkeyle aklanmaya allabilir ama byk birleik kuramlar gerekte bu dengesizlii aklamaya yarayan bir mekanizmay salarlar. Tm etkileimlerin C (paracklarn antiparacklarla yer deitirmesi).

P (sa ynllerin sol ynllerle deiimi), ve T (zamann ynnn tersine evrilmesi) bileimi altnda deimez grnmesine karn, yalnz T altnda deimez olmayan etkileimlerin bulunduu bilinmektedir. Genilemenin verdii ok belirgin bir zaman okunun bulunduu en erken evren dneminde bu etkileimler antiparacklardan daha fazla sayda parack retebilirdiler. Ancak saylar modele ok baml olduundan gzlemle uyum byk birleik kuramlarn bir dorulamas olmaktan uzaktr. imdiye kadar sarfedilen abalarn ou, fiziksel etkileimlerin ilk kategorisinin, gl ve zayf nkleer kuvvetler ve elektromanyetizmin birletirilmesine yneltilmiti. Drdnc ve sonuncusu, ktlesel ekim ihmal edilmitir. Bunun hakl bir nedeni, ktlesel ekim etkisinin ok zayf olmasdr. Kuantum ktlesel ekim etkileri ancak herhangi bir parack hzlandrcsnda grlebilenlerin tesindeki parack enerjilerinde byk olabilecektir. Baka bir neden, ktlesel ekimin yeniden normalletirilebilir grnmemesidir. Sonlu sayda yantlar elde etmek iin, sonsuz sayda belirlenmemi sonlu artk veren sonsuz sayda sonsuz karma yaplmas gerekebilir. Ancak tamamen birleik bir kuram elde edilecekse, ktlesel ekim de buna dahil edilmek zorundadr. Ayrca klasik genel grecelik kuram ktlesel ekim alannn sonsuz derecede gl olduu uzay-zaman tekilliklerinin varln ngryor. Bu tekillikler, gemite Evren'in imdiki genilemesinin balangcnda (Byk Patlamada) vard ve gelecekte de yldzlarn ve byk olaslkla Evren'in kendisinin knde bulunacaktr. Tekillik ngrleri klasik kuramn keceine iaret eder grnyor. Ancak ktlesel ekim alannn ktlesel ekim kuantum etkilerinin nem kazanmasn salayacak derecede glenmesine kadar klasik kuramn kmesi iin bir neden grnmyor. Bu nedenle, eer Evren'in ilk zamanlarn tanmlamak ve yalnzca antropik ilkeye bavurmann tesinde balang koullar iin baz aklamalar getirmek istiyorsak ktlesel ekimin kuantum kuram

zorunludur.

Byle bir kuram ayrca "zaman gerekten bir balangca ve belki klasik genel grecelik kuramnn ngrd gibi bir sona sahip mi?" ya da "Byk patlama ve Byk atrt'daki tekillikler bir ekilde kuantum etkileriyle mi oluuyor?" gibi sorulara yant bulabilmek iin de gereklidir. Uzay ve zamann kendi yaplarnn da belirsizlik ilkesine tabi olduunu dndmzde, bu soru iyi tanmlanm bir anlam vermenin ok zor olaca bir sorudur. Kiisel grm, belirli bir matematiksel anlamda onlar geerek zamana devam edilebilirse de, tekilliklerin byk olaslkla hala varolduklardr. Ancak bilin yada lme yeteneiyle ilikili znel, zaman kavram bir sona ulaacaktr. Ktlesel ekimin kuantum kuramnn elde edilmesi ve onunla teki kategorideki etkileimlerin birletirilmesi konusunda beklenen nedir? En byk umut genel greceliin sper ktlesel ekim olarak adlandrlan bir uzantsnda yatyor grnmektedir. Bunda ktlesel ekim etkileimini tayan spin-2 parac gravitonun, spersimetri dnmleri kanalyla baz dk spinli baka alanlarla balants vardr. Byle bir kuram, yarm-tam sayl spin paracklaryla temsil edilen "madde" ile tamsayl spin paracklaryla temsil edilen "etkileimler" arasndaki eski ikiye blme ilemini ortadan kaldrd iin daha stndr. Onun bir baka byk stnl de kuantum kuramnda ortaya kan ok saydaki sonsuzluun birbirini yok etmesidir. Ancak herhangi bir sonsuz karma olmakszn sonlu olan bir kuram verecek ekilde hepsinin birbirini gtrp gtrmedikleri henz bilinmemektedir. yle olduklar umuluyor, nk ktlesel ekimi kapsayan kuramlarn ya sonsuz ya da yeniden normalletirilemez olduklar gsterilebilir, yani herhangi bir sonsuz karma yapmak zorunluysa, bunu karlk gelen sonsuz sayda belirlenmemi kalanla sonsuz sayda yapmak zorunlu olacaktr. Bylece sper ktlesel ekimdeki tm sonsuzluklarn birbirlerini yokettii ortaya karsa biz yalnzca tm madde paracklar ve etkileimlerini tamamen birletirmekle kalmayan, ama ayn zamanda belirlenmemi herhangi bir yeniden

normalletirme parametresinin kalmam olmas anlamnda tam bir kurama sahip olabiliriz. Ktlesel ekimi teki fiziksel etkileimlerle birletiren kuram bir yana, henz uygun bir kuantum ktlesel ekim kuramna da sahip deilsek de, onun tamas gereken baz zellikler hakknda bir fikrimiz var. Bunlardan biri, ktlesel ekimin uzay-zamann nedensel yapsn etkilemesiyle ilgilidir; yani ktlesel ekim hangi olaylarn birbiriyle nedensel olarak balantl olabileceini belirler. Klasik genel grecelik kuramnda bunun bir rnei, ktlesel ekim alannn herhangi bir k ya da baka sinyali geriye iine doru ekecek ve dar karmayacak kadar gl olduu bir uzay-zaman blgesi olan karadeliklerdir. Karadeliin yaknndaki youn ktlesel ekim alan, bir karadelie den, teki sonsuzlua kaan parack ve antiparack iftlerinin yaratlmasna neden olur. Kaan parack karadelik tarafndan yaylm grnr. Karadelikten belirli bir uzaklktaki bir gzlemci yalnzca dar giden paracklar lebilir ve deliin iine denleri gzleyemedii iin onlarla dar gidenler arasnda iliki kuramaz. Bu, dar giden paracklarn belirsizlik ilkesine konu olann tesinde daha yksek bir rastgelelik ve kestirilemezlik dzeyine sahip olduklar anlamna gelir. Normal durumlarda belirsizlik ilkesi bir paracn ya konumu ya hz ya da konumu ile hznn bir birleimi hakknda kesin bir kestirimde bulunulabilecei anlamna gelir. Bylece kabaca sylersek, insann kesin ngrlerde bulunma yetenei yarya iner. Ancak bir karadelikten yaymlanan paracklar durumunda, karadeliin iinde neler olduunu kimsenin gzleyememesi, yaylan paracklarn ne konumu ne de hz hakknda kesin bir kestirimde bulunulamayaca anlamna gelir. Yaplabilecek tek ey, paracklarn belirli modlarda yaylma olaslklarn vermektir. Bu nedenle, yle grlyor ki bir birleik kuram bulsak bile belki yalnzca istatistiksel ngrlerde bulunabileceiz. Ayrca gzlediimiz tek bir evrenin var olduu dncesinden de vazgemek zorunda kalacaz. Onun yerine iinde bir olaslk da-

lmyla mmkn tm evrenlerin bir topluluunun bulunduu bir resim kabul etmek zorunda kalacaz. Bu Evren'in niin Byk Patlamada hemen hemen mkemmel bir sl dengede baladn

aklayabilir. nk sl denge en byk sayda mikroskopik dzenlenie ve bu nedenle de en byk olasla karlk gelecektir. Voltair'in filozofu Pangloss'u tekrarlarsak: "Tm olanakl dnyalarn en olas olannda yayoruz". ok uzak olmayan gelecekte tam bir birleik kuram bulmamz konusunda beklentiler nelerdir? Gzlemlerimizi daha kk leklere ve daha yksek enerjilere her yneltiimizde yeni yap katmanlar kefettik. Bu yzyln banda, 3 x10 eV'luk tipik bir enerji paracyla yaplan Brown hareketinin kefi maddenin srekli olmadn, atomlardan olutuunu ortaya koydu. Ondan ksa bir sre sonra da, bu blnemez olarak grlen atomlarn birka elektron-voltluk enerjileriyle bir ekirdek etrafnda dnen elektronlardan olutuu bulundu. Daha sonra srasyla ekirdein temel paracklar olarak adlandrlan proton ve ntrondan olutuu ve bunlarn 10 eV'luk nkleer
6 2

balarla birarada tutulduu anlald. Bu yknn en son blm proton ve ntronun 109 eV'luk balarla birarada bal tutulan kuarklardan olutuunu bulmamzdr. Kuramsal fizikte imdiden byk bir yol alm olmamzn kefareti ise, sonularn nceden gremediimiz bir deneyi gerekletirebilmek iin ok byk makinalarn ve nemli miktarda parann gerekli hale gelmesidir. Gemi deneyimimiz, gittike ykselen enerjilerde sonsuz bir yap katmanlar dizisi bulunduunu dndrebilir. Gerekten buna benzer sonsuza kadar giden kutu iinde kutu gr, in'de Drtl ete dneminde resmi domayd. Ancak ktlesel ekim yalnzca 10 cm gibi ok kk bir uzunluk leinde ya da 28 eV gibi ok yksek bir enerji dzeyinde de olsa bir snr salyor grnmektedir. Bundan kk 10 uzunluk leklerinde, uzay-zamann dzgn sreklilik davrann brakaca ve ktlesel ekim alannn kuantum dalgalanmalar yznden kpe benzeyen bir yap kazanaca beklenir. imdiki yaklak 10 eV'Iuk deneysel snrm/, ile ktlesel ekim iin kritik enerji olan 1028 eV'luk dikey arasnda henz kefedilmemi ok byk bir blge vardr. Byk birleik kuramlarn yapt gibi bu ok byk aralkla yalnzca bir ya da iki yap katman olduunu dnmek sallk olarak grnebilir. Ancak iyimser olmak iin nedenler vardr. u anda, en azndan, ktlesel ekimin teki fiziksel etkileimlerle yalnzca bir sper ktlesel ekim kuram iinde birletirilebilecei grlmektedir. Byle kuramlarn snrl sayda olaca grlyor. zellikle, bu tr kuramlarn en by. N=8 geniletilmi sper ktlesel ekim olarak adlandrlan kuram vardr. Bu. bir graviton. gravitino olarak adlandrlan sekiz spin-3/2 parac, yirmi sekiz spin-1 parac, elli alt spin-1/2 parac ve yetmi spin 0 parac ieriyor. Bu kadar byk saylar gl ve zayf etkileimlerde gzlemler grndmz tm paracklar aklamaya yetecek byklkte deildir. rnein N=8 kuram yirmi sekiz spin-1 paracna sahiptir. Bunlar gl etkileimleri tayan gluonlar ve zayf etkileimleri tayan drt paracktan ikisini aklamak iin yeterlidir. Ama teki ikisi iin yetersizdir. Bu nedenle gluonlar ya da kuarklar gibi gzlemlenen paracklarn bir ounun ya da ounluunun gerekte o anda grndkleri gibi temel paracklar olmadna ve temel N=8 paracklarnn bal durumlar olduuna inanmak zorunlu olacaktr. Grlebilir bir gelecekte ya da imdiki ekonomik eilimlere bakarak deerlendirdiimizde hi bir zaman, bu bileik yaplar incelemeye yetecek gte hzlandrclara sahip olabilmemiz pek olas deil. Yine de. bu bal yaplarn iyi tanmlanm N=8 kuramndan km olmalar imdi ya da yakn gelecekte ulalabilecek enerjilerde denenebilecek baz kestirimlerde bulunmamza olanak salayacaktr. Bylece bu durum elektromanyetizm ile zayf etkileimleri birletiren Salam-Weinberg kuramnn durumuna benzeyebilir. Bu kuramn dk enerji ngrleri gzlemle o kadar uyum iindedir ki. birlemenin gerekleecei enerjiye henz ulamadmz halde kuram genel olarak kabul edilmektedir.
10 33

Evren'i tanmlayan kuramda ok ayrt edici bir ey olmaldr. teki kuramlar yalnzca bulanlarn akllarnda var olurken bu kuram niin yaam kazanyor? N=8 sper ktlesel ekim kuram, zgn olacak baz niteliklere sahiptir. Bu kuramn 1-Drt boyutlu olan 2-Ktlesel ekimi ieren 3-Herhangi bir sonsuz karma olmadan sonlu olan tek teori olabilecei anlalyor. Parametresiz tam bir kurama sahip olacaksak nc zelliin zorunlu olduunu belirtmi bulunuyorum. Ancak antropik ilkeye bavurmakszn birinci ve ikinci zellikleri aklamak zordur. Birinci ve nc zellikleri salayan ama ktlesel ekimi iermeyen tutarl bir kuramn olabilecei grlyor. Ancak byle bir evrende karmak yaplarn geliimi iin byk olaslkla zorunlu olan maddenin byk kmeler halinde biraraya toplanmasn salayacak ekim kuvvetleri bakmndan muhtemelen bu yeterli olmayacaktr. "Uzay-zaman neden drt boyutlu olmal?" sorusu, normal olarak fiziin alan dnda olduu dnlen bir sorudur. Bununla birlikte onun iin de uygun bir antropik ilke tezi vardr. kisi uzay ve biri zaman olmak zere uzay-zaman boyutunun herhangi bir karmak organizma iin yetersiz olduu aktr. te yandan eer ten fazla uzay boyutu olsayd, gezegenlerin Gne etrafndaki veya elektronlarn ekirdek etrafndaki yrngeleri kararsz olacak ve ieriye doru sarmallar izmeye eilim gsterecekti. Geriye birden fazla zaman boyutunun bulunmas olasl kalyor ama byle bir evreni imgelemenin ok zor olduunu dnyorum. imdiye kadar dolayl olarak en temel kuram niteliinde bir kuramn varln kabul ettim. Ama gerekte var m? En azndan olaslk grnyor; 1-Tam bir birleik kuram var. 2-En temel kuram niteliinde bir kuram yoktur ama zincirin yeterince aasnda bir teorinin alnmasyla herhangi bir zel gz-

lemler snf hakknda kestirimde bulunulabilen sonsuz bir teoriler dizisi vardr. 3-Bir kuram yok. Gzlemler belirli bir noktann tesinde tanmlanamaz ya da kestirilemez, geliigzeldirler. nc gr onyedinci ve onsekizinci yzyllarn bilim adamlarna kar kullanlan bir tez olarak ileri srld. "Bilim adamlar Tanr'nn fikrini deitirme zgrln azaltacak yasalar nasl formle edebilirlerdi?". Ama yaptlar ve oldu. Modern zamanlarda nc olasl planmzn iine katarak tamamen yok ettik: kuantum mekanii temel olarak bilmediklerimizin ve kestirimde bulunamadklarmzn bir kuramdr. kinci olanak gittike ykselen enerjilerde sonsuz bir yaplar dizisi resmine karlk gelir. Daha nce de belirttiim gibi bu olanaksz grlyor. nk 10 eV'luk Planck enerjisinin bir snr olaca dnlmektedir. Bu durumda geriye birinci olanak kalyor. u anda N=8 sper ktlesel ekim kuram, grnen tek adaydr(*) . Ama gelecek birka yl iinde bu kuramn iyi olmadn gsterme olanana sahip can alc hesaplamalar gelitirebiliriz. Eer teori bu testleri aarsa, kestirimlerde bulunmamz salayacak hesaplama yntemleri gelitirmemizden ve yerel fiziksel yasalarn yansra Evren'in ilk koullarn aklayabilmemizden nce muhtemelen daha birka yl gemesi gerekecektir. Bunlar gelecekteki yaklak yirmi yllk dnemde kuramsal fizikiler iin nemli problemler olacaktr. Fakat biraz alarml bir notla bitirirsek, ondan
28

(*) Sper ktlesel ekim teorileri 1, 2 ve 3 zelliklerini tayan tek parack teorileri gibi grnyor, fakat bu yaznn yazlndan beri spersicim teorileri denen teorilere ynelik byk bir ilgi dalgas ykselmitir. Bunlarda temel nesneler nokta paracklar deil kk sicim dngleri gibi uzatlm nesnelerdir. Burada fikir

bize bir parack olarak grnen eyin bir dngdeki bir titreim olduudur. Bu spersicim teorileri dk enerji snrnda sper ktlesel ekime indirgenir grnyorlar, fakat imdiye kadar spersicim teorisinden deneysel olarak test edilebilir kestirimler elde etmede ok az baar salanmtr.

daha fazla zaman olmayabilir. imdiki durumda bilgisayarlar aratrmalarmzda yararl bir yardmcdr, ama insan aklyla ynetilmeleri zorunludur. Ancak son yllardaki hzl gelimelerini temel alnarak gelecek iin tahminde bulunulursa kuramsal fizii tmyle ele geirmelerinin ok mmkn olduu grlr. Bu nedenle belki kuramsal fizik iin deil, ama kuramsal fizikiler iin son yakndr.

EINSTEININ RYASI(*)

Yirminci yzyln ilk yllarnda iki yeni teori uzay ve zaman ile gerein kendisine ilikin dn eklimizi tamamen deitirdi. Yetmi be yldan fazla bir zaman sonra hala onlarn sonular zerinde almakta ve onlar Evren'deki hereyi tanmlayacak birleik bir teori halinde birletirmeye uramaktayz. Bu iki teori genel grecelik teorisi ve kuantum mekaniidir. Genel grecelik kuram uzay ve zamanla ve onlarn byk bir lekte Evren'deki madde ve enerji tarafndan nasl erildikleri veya bkldkleri ile ilgilenir. Dier taraftan kuantum mekanii ise ok kk leklerle urar.

(*) Temmuz 1991'de Tokyo'da NTT Data Communications Systems Corporation Paradigm Session'da yaplan bir konuma

Onun iinde, bir paracn konum ve hznn ayn anda hi bir zaman kesin olarak llemeyeceini syleyen, belirsizlik ilkesi yer alr. Birini daha hassas olarak ltke dierini daha az hassas olarak lersiniz. Her zaman bir belirsizlik veya ans unsuru vardr ve bu kk lekte maddenin davrann temel bir ekilde etkiler. Genel grecelik hemen hemen tek bana Einstein'n iiydi ve Einstein kuantum mekaniinin geliiminde de nemli bir rol oynad. Kuantum mekanii hakkndaki duygularn u cmlede zetlemitir: "Tanr zar atmaz". Fakat tm kantlar Tanr'nn uslanmaz bir kumarbaz olduunu ve mmkn olan her vesileyle zar attn gstermektedir. Bu yazda bu iki teorinin ardndaki temel fikirleri ve Einstein'n kuantum mekaniinden neden huzursuz olduunu aktarmaya alacam. Ayn zamanda, bu iki teori birletirilmeye alldnda gerekleecekmi gibi grnen dikkate deer eylerin bazlarn da anlatacam. Bunlar, zamann kendisinin yaklak on be milyar yl nce bir balangc olduunu ve gelecekte bir noktada sonunun gelebileceini gstermektedir. Ama bir baka tr zamanda Evren'in hi snr yoktur. O ne yaratlr, ne de yok edilir. O yalnzca vardr. Grecelik kuramyla balayacam. Ulusal yasalar yalnzca bir lke iinde geerlidir, fakat fizik yasalar ngiltere'de, Birleik Devletlerde ve Japonya'da ayndr. Bu yasalar ayn zamanda Mars'ta ve Andromeda galaksisinde de ayndr. Yalnzca bu kadar deil, hangi hzla hareket ediyorsanz edin, bu yasalar ayndr. Bu yasalar hzl trende veya bir jet uanda neyse yerde duran birisi iin de ayndr. Aslnda kukusuz yeryznde hareketsiz olan biri bile Gne etrafnda saniyede 18.6 mil (30 kilometre) hzla hareket etmektedir. Gne de galaksi etrafnda saniyede yzlerce kilometre hzla hareket etmektedir vb. Yine de, tm bu hareketler fiziin yasalar iin bir fark yaratmaz, bunlar tm gzlemciler iin ayndr. Sistemin hznn bamszl, ilk olarak glleler veya gezegenler gibi nesnelerin hareket yasalarn gelitiren Galile tarafndan kefedildi. Ancak insanlar gzlemcinin hznn ba-

mszln, n hzn yneten yasalar da kapsayacak ekilde geniletmeye altklarnda bir problem ortaya kt. On sekizinci yzylda n kaynaktan gzlemciye annda ulamad, onun yerine belli bir hzla, yaklak olarak saniyede 186.000 mil (300.000 kilometre) hzla gittii kefedilmiti. Fakat bu hz neye gre idi? Uzayda n getii bir ortam olmas gerektii anlalyordu. Bu ortama

esir dendi. Ik dalgalarnn esirden saniyede 186.000 mil hzla getii dnlyordu, bu da esire gre hareketsiz olan bir gzlemcinin n hzn saniyede 186.000 mil olarak lecei, fakat esirde hareket halindeki bir gzlemcinin daha yksek veya daha dk bir hz lecei anlamna geliyordu. zel olarak, yeryz ,Gne etrafndaki yrngesinde esirde hareket ederken n hznn deimesi gerektiine inanlyordu. Ancak 1887 ylnda Michelson ve Morley tarafndan yaplan dikkatli bir gzlem n hznn her zaman ayn olduunu gsterdi. Gzlemci hangi hzla ilerliyor olursa olsun, her zaman n hzn saniyede 186.000 mil olarak lecekti. Bu nasl doru olabilir? Farkl hzlarda hareket eden gzlemcilerin hepsi ayn hzda nasl lebilirler? Bunun yant, eer uzay ve zaman konusundaki normal fikirlerimiz geerliyse, lemeyecekleridir. Ancak 1905 ylnda yazd nl bir yazda Einstein evrensel zaman fikrini brakrlarsa byle gzlemcilerin hepsinin ayn k hzn lebileceklerine iaret etmitir. Herbiri yannda tad bir saatle llen, kendi bireysel zamanna sahip olacaktr. Bu farkl saatler tarafndan llen zamanlar, eer birbirine gre yava hareket ediyorlarsa, hemen hemen tam olarak uyuacakt fakat eer saatler yksek hzla hareket ediyorsa farkl saatler tarafndan llen zamanlar nemli lde farkl olacakt. Bu etki gerekten yerdeki bir saatle ticari bir uaktaki saati kyaslayarak gzlemlenmitir; uaktaki saat yerdeki saate kyasla biraz daha yava alr. Ancak normal yolculuk hzlarnda saatlerin hzlar arasndaki farklar ok kktr. Yaamnza bir saniye eklemek iin Dnya etrafnda drt yz milyon defa do-

lamanz gerekir; bu arada uakda verilen yemekler mrnzn ok daha (azla ksalmasna yolaacan da unutmayn. Kendi bireysel zamanlarna sahip olmak, farkl hzlarda yolculuk yapan insanlarn k hzn ayn lmelerini nasl dourur? Bir k sadmesinin hz onun iki olay arasnda yol ald uzakln olaylar arasndaki zaman aralna blnmesiyle bulunur. (Bu anlamda bir olay uzayda tek bir noktada, zamanda belirli bir noktada olan bir eydir). Farkl hzlarda hareket eden insanlar iki olay arasndaki uzaklk konusunda gr birlii iinde olmayacaktr. rnein bir karayolundan aa inen bir arabann hzn lersem, onun yalnzca bir kilometre ilerlemi olduunu dnebilirim, fakat Gne zerindeki biri iin o yaklak 1800 kilometre ilerlemitir, nk araba yoldan inerken yeryz hareket etmi olacaktr. Farkl hzlarda hareket eden insanlar olaylar arasnda farkl uzaklklar ltklerinden, n hz konusunda gr birliine varmalar iin ayn zamanda farkl zaman aralklar lm olmalar gerekir. Einstein'n o nl 1905 yazsnda nerdii orijinal grecelik teorisi imdi bizim zel grecelik teorisi diye isimlendirdiimiz eydir. Bu teori nesnelerin uzay ve zamanda nasl ilerlediklerini tanmlar. Bu teori zamann kendi bana var olan evrensel bir nicelik olmadn gsterir. Onun yerine, gelecek ve gemi yalnzca uzay-zaman olarak isimlendirilen bir ey iinde yukar ve aa, sol ve sa, ileri ve geri gibi ynlerdir. Zamanda yalnzca gelecek ynnde ilerleyebilirsiniz, fakat ona biraz al gidebilirsiniz. Bu nedenle zaman farkl hzlarda geebilir. zel grecelik teorisi zaman uzayla birletirmitir, fakat uzay ve zaman hala iinde olaylarn olduu sabit bir arkaplandr. Uzay-zaman iinde farkl yollardan gitmeyi seebilirsiniz fakat yaptnz hibir ey uzay ve zamann arkaplannda deiiklik yapamaz. Ancak Einstein 1915 ylnda genel grecelik kuramn formle ettiinde tm bunlar deiti. Einstein ktlesel ekimin yalnzca deimez uzay-zaman arkaplan iinde alan bir kuvvet

olmad eklindeki devrimci fikre sahipti. Ktlesel ekim, uzay-zamann iindeki ktle ve enerjinin neden olduu bir bklmeydi. Glleler ve gezegenler gibi nesneler uzay-zamanda doru bir izgide hareket etmeye alrlar, fakat uzay zaman dz olmayp b-kl. erilmi olduu iin yollar bklm grnr. Yeryz uzay-zamanda dz bir izgide hareket etmeye almaktadr, fakat Gne'in ktlesinin yaratt uzay-zamann erilii onun gne etrafnda bir daire iinde gitmesine yol aar. Benzer ekilde. k dz bir izgide ilerlemeye alr, fakat uzay-zamann Gne'in etrafndaki erilii, uzak yldzlardan gelen n. Gne'in yaknndan gemesi durumunda, bklmesine yol aar. Normal olarak, gkyznde Gne'le hemen hemen ayn ynde olan yldzlar grmek mmkn deildir. Ancak Gne nn byk ksmnn ay tarafndan engellendii bir gne tutulmas

srasnda, bu yldzlardan gelen k gzlemlenebilir. Einstein genel grecelik kuramn, koullarn bilimsel gzlemler iin uygun olmad, I. Dnya Sava srasnda yaratt; fakat savatan hemen sonra ngiltere'de yaplan bir aratrmada 1919 ylnn gne tutulmas gzlemlendi ve genel grecelik kuramnn kestirimleri doruland : uzay-zaman dz deildir, fakat iindeki madde ve enerjiyle erilmitir. Bu Einstein'n en byk zaferiydi. Bu keif uzay ve zaman dn eklimizi tamamen deitirdi. Onlar artk iinde olaylarn olduu pasif bir arkaplan deillerdi. Artk uzay ve zamann Evren'de olup bitenden etkilenmeden sonsuza kadar devam ettiini dnemezdik. Onlar artk ilerinde oluan olaylar etkileyen ve bu olaylardan etkilenen dinamik niceliklerdi. Ktle ve enerjinin nemli bir zellii her zaman pozitif ykl olmalardr. Bu nedenle ktlesel ekim her zaman nesneleri birbirine doru eker. rnein yeryznn ktlesel ekimi Dnya'nn zt taraflarnda bile bizi ona doru eker. Bu nedenle Avustralya'daki insanlar dnyadan dmezler. Benzer ekilde Gne'in ktlesel ekimi gezegenleri onun etrafnda yrngede tutar ve

yeryznn gezegenler aras uzayn karanlna frlamasn nler. Genel grecelie gre, ktlenin her zaman pozitif olmas uzay-zamann yeryznn yzeyi gibi tekrar kendi zerine erilmi olmas anlamna gelir. Eer ktle negatif olsayd, uzay zaman bir eerin yzeyi gibi dier ynde kvrlm olurdu. Ktlesel ekimin ekici olduunu yanstan bu uzay zamann pozitif erilii, Einstein tarafndan byk bir problem olarak grlmt. O zamanlar yaygn olarak Evren'in statik olduuna inanlyordu, ama eer uzay ve zellikle zaman kendi zerine erilmise, Evren bugnk haliyle hemen hemen ayn durumda sonsuza kadar nasl devam edebilirdi? Einstein'n orijinal genel grecelik denklemleri Evren'in ya geniliyor ya da bzlyor olmas gerektii kestiriminde bulunuyordu. Bu nedenle o ktlesel ekim kuvvetine kar koymak zere, Evren'deki ktle ve enerjiyle uzay-zamann eriliinin balantsn kuran denklemlere yeni bir terim ekledi. Bu "kozmolojik deimez" denen ey itici bir ktlesel ekim etkisine sahipti. Bylece maddenin ekimini kozmolojik deimezin itiiyle dengelemek mmkn idi. Bir baka deyile, kozmolojik deimez tarafndan retilen uzay-zamann negatif erilii Evren'deki ktle ve enerji tarafndan retilen uzay-zamann pozitif eriliini yok edebilirdi. Bu ekilde, ayn durumda sonsuza kadar sren bir evren elde edilebilirdi. Einstein, kozmolojik terim olmayan orijinal denklemine bal kalm olsayd, evrenin ya geniledii, ya da bzld kestiriminde bulunurdu. Edwin Hubble'n, uzak galaksiler zerinde yapt gzlemlerin onlarn kabaca bizden uzaklklaryla orantl hzlarla uzaklatklarn gsterdii 1929 ylna kadar, Evren'in statik olmayp geniledii konusunda kant yoktu. Galaksiler arasndaki uzaklklar zamanla artmaktadr. Evren genilemektedir. Daha sonralar Einstein kozmolojik deimezi "yaammn en byk gaf" olarak nitelendirmitir. Fakat kozmolojik deimez ile veya o olmadan, maddenin,

uzay-zamann kendi zerinde erilmesine neden olduu gerei, genel olarak yle kavranmasa da, bir problem olarak kald. Bunun anlam maddenin bir blgeyi kendisini etkili olarak Evren'in kalanndan kesip ayracak kadar kendi zerinde eriltebilecei idi. Bu blge kara delik olarak isimlendirilecek ey haline gelecekti. Nesneler kara deliin iine debilir fakat hibir ey oradan kap kurtulamaz. Dar kmak iin n hzndan daha hzl hareket etmeleri gerekir, buna da genel grecelik kuram tarafndan izin verilmemektedir. Bylece kara deliin iindeki nesne hapsolmu olacak ve bilinmeyen bir yksek younluk durumuna kecekti. Einstein bu kmenin sonularndan ok huzursuz olmutu ve bunun gerekletiine inanmay reddetti. Fakat 1939 ylnda 'Robert Oppenheimer, Gne'in ktlesinin iki katndan daha fazla ktleye sahip olan bir eski yldzn tm nkleer yaktn tketttiinde kanlmaz olarak keceini gsterdi. Daha sonra sava araya girdi, Oppenheimer atom bombas projesine katld ve ktlesel ekim kmesi ne ynelik ilgisini kaybettti. Dier bilim adamlar yeryznde incelenebilir fizikle daha fazla ilgileniyorlard. Evren'in uzak alanlar hakkndaki kestirimlere gvenmiyorlard, nk bunlar gzlemle test edilebilir grnmyorlard. Ancak 1960'larda astronomik gzlemlerin alan ve niteliindeki byk gelimeler ktlesel ekim kmesi ve Evren'in ilk zamanlarna ilgiyi yeniden

canlandrd. Roger Penrose ve benim baz teoremleri kantlamamza kadar Einstein'n genel grecelik teorisinin bu durumlarda tam olarak neyin kestiriminde bulunduu konusu ak deildi. Bu teoremler uzay-zamann kendi zerinde erilmi olmasnn uzay-zamann bir balang veya sona sahip olduu yerler olan tekilliklerin bulunduu anlamna geldiini gsteriyordu. Uzay-zaman yaklak on be milyar yl nce Byk Patlama'da bir balangca sahip olmalyd ve ken bir yldzda ve ken yldzn arkada brakt kara delie den herhangi bir eyde, bir sona ulaacakt. Einstein'n genel grecelik kuramnn tekilliklerin kestiriminde

bulunmas fizikte bir krize yol at. Uzay-zamann eriliinin klle ve enerji dalmyla ilikisini kuran genel grecelik denklemleri, bir tekillikte tanmlanamaz. zel olarak genel grecelik. Evren'in Byk Patlama'da nasl balamas gerektii kestiriminde bulunamaz. Bu yzden genel grecelik tam bir teori deildir. Evren'in nasl balamas gerektiini ve madde kendi ktlesel ekimi altnda ktnde ne olmas gerektiini belirleyecek bir ek unsur gerektirir. Gerekli katk unsurunun kuantum mekanii olduu anlalyor. Einstein 1905'de, zel grecelik teorisi zerine yazsn yazd yl, ayn zamanda fotoelektrik etki denen bir olay hakknda da yaz yazd. Belli metallere k dtnde ykl paracklar yayld gzlemlenmiti. ok artc olan ey, eer n younluu azal-tlrsa yaylan parack saysnn azalmas fakat her paracn yaylma hznn ayn kalmasyd. Einstein, n herkesin varsayd gibi srekli olarak deiken miktarlarda yaylmayp belli byklklerde paketler halinde yaylmas durumunda, bunun aklanabileceini gsterdi. In yalnzca kuanta denen paketler halinde yaylmas fikri bir ka yl nce Alman fiziki Max Planck tarafndan ileri srlmt. Bu biraz, spermarketten ekerin tek tek alnamayacan, yalnzca kilogramlk paketler halinde alnabileceini sylemeye benzer. Planck kuanta fikrini kzarm bir metal parasnn neden sonsuz miktarda s vermediini aklamak zere kulland; fakat kuantay basite teorik bir hile olarak, fiziksel gereklikte herhengi bir eye karlk gelmeyen bir ey olarak dnd. Einstein'n yazs tek tek kuantalar dorudan gzlemleyebileceimizi gsterdi. Yaylan her parack metale arpan bir k kuantumuna karlk geliyordu. Bu yaygn ekilde kuantum teorisine ok nemli bir katk olarak deerlendirilmektedir ve ona 1922 ylnda Nobel dl getirmitir. (Einstein genel grecelik kuramyla bir Nobel dl kazanm olmalyd, fakat uzay ve zamann eri mi olduu fikri hala fazla speklatif ve tartmal saylyordu, bu yzden ona onun yerine fotoelektrik etki iin bir dl

verdiler -o kendi bana dle layk olmayan bir i olduundan deil) Fotoelektrik etkinin tam sonulan, 1925 ylnda Werner Heisenberg'in onun bir paracn konumunu tam olarak lme olana saladna iaret ediine kadar, kavranmamt. Bir paracn ne olduunu anlamak iin onu a tutmanz gerekir. Fakat Einstein ok kk bir miktarda k kullanamayacamz, en . azndan bir paket veya kuantum kullanlmas gerektiini gstermiti. Bu k paketi parac etkiler ve onun herhangi bir ynde bir hzla hareket etmesine yol aar. Paracn konumunu ne kadar hassas lmek isterseniz, kullanmak zorunda kalacanz paketin enerjisi o kadar byk olur ve bylece o parac daha fazla etkiler. Ancak siz paracn konumunu nasl lmeye alrsanz aln, konumundaki belirsizlik ile hzndaki belirsizliin arpm her zaman belirli bir minimum miktardan byk olur. Heisenberg'in belirsizlik ilkesi bir sistemin durumunun tam olarak llemeyeceini, bu yzden onun gelecekte tam olarak ne yapaca konusunda kestirimde bulunulamayacan gstermitir. Tm yaplabilecek ey farkl sonularn olaslklar hakknda kestirimde bulunmaktr. Einstein' o kadar huzursuz eden ey bu ans ya da rasgelelik unsuru idi. Einstein, fiziksel yasalarn, gelecekde ne olacana ilikin belirli, mulak olmayan bir kestirimde bulunmamasna inanmay reddetti. Fakat nasl ifade edilirse edilsin, kuantum olay ve belirsizlik ilkesinin kanlmaz olduklar ve fiziin her dalnda onlarla karlald konusunda her tr kant vardr. Einstein'n genel grecelii klasik teori olarak isimlendirilen bir eydir; yani belirsizlik

ilkesini kapsamaz. Bu nedenle genel grecelii belirsizlik ilkesiyle birletiren yeni bir teori bulunmas gerekir. ou durumda, bu yeni teori ile klasik genel grecelik arasndaki fark ok kk olacaktr. Bunun nedeni, daha nce belirtildii gibi, kuantum etkilerinin kestirimde bulunduu belirsizliin yalnzca ok kk leklerde olmas, genel greceliin

ise ok byk leklerde uzay-zamann yapsyla ilgilenmesidir. Ancak Penrose ve benim kantladmz tekillik teoremleri uzay zamann ok kk leklerde son derece eri mi olacan gsteriyor. O zaman belirsizlik ilkesinin etkileri ok nemli olacaktr ve baz dikkate deer sonulara iaret eder grnmektedir. Einstein'n kuantum mekanii ve belirsizlik ilkesi ile problemlerinin bir ksm onun bir sistemin belirli bir gemii olduu eklinde saduyuya dayanan tasm kullanmasndan ileri gelmektedir. Bir parack ya bir yerdedir ya da bir baka yerde. Yars bir yerde yans dier yerde olamaz. Benzer ekilde astronotlarn aya ayak basmas gibi bir olay ya olmutur ya da olmamtr. Yan olmu olamaz. Bu insann biraz l veya biraz hamile olamamas gibidir. Ya ylesiniz, ya da deilsiniz. Fakat eer bir sistemin belirli tek bir gemii varsa belirsizlik ilkesi paracklarn bir defada iki yerde olmas veya astronotlarn yalnzca yar ayda olmalar gibi her trl paradoksa yol aar. Einstein' o kadar skm olan bu paradokslar nlemenin gzel bir yolu Amerika'l fiziki Richard Feynman tarafndan ileri srlmt. Feynman 1948 ylnda n kuantum teorisi zerindeki almasyla n kazand. 1965 ylnda bir baka Amerika'l Julian Schwinger ve Japon fiziki Shinichiro Tomonaga ile birlikte Nobel dl ald. Fakat o Einstein ile ayn gelenekte, fizikinin fizikisiydi. Tantanadan nefret ederdi ve National Academy of Sci-ence'dan, buradakilerin zamanlarnn ounu hangi bilim adamnn Academy'ye kabul edilmesi gerektii konusu zerinde karar vermekle geirdiklerini grerek, istifa etti. 1988 ylnda len Feynman teorik fizie bir ok katksyla anmsanr. Bunlardan biri parack fiziinde hemen hemen her hesaplamada temel olan onun adn tayan diyagramlardr. Fakat daha da nemli bir katks gemilerin toplam kavramyd. Burada fikir bir sistemin klasik kuantum d fizikte normal olarak varsayld gibi uzay-zamanda tek bir gemie sahip olmaddr. Onun yerine, sistem her olanakl gemie sahiptir. rnein, belirli bir zamanda A noktasnda olan

bir parac dnn. Normal olarak paracn A'dan uzaklarken dz bir izgi zerinde hareket edecei varsaylr. Ancak gemilerin toplamna gre, A'da balayan herhangi bir yolda ilerleyebilir. Bu durum bir kurutma kadna bir para mrekkep damlattnz zaman gerekleecek eye benzer. Mrekkep paracklar kurutma kadnda mmkn olan her yoldan yaylrlar. Kad keserek iki nokta arasndaki dz izgiyi tkasanz bile mrekkep keden dner. Paracn her yoluna veya gemiine ilikin, yolun ekline dayanan bir says olacaktr. Paracn A noktasndan B noktasna gitmesi olasl parac A'dan B'ye gtren tm yollarla balantl saylarn toplanmasyla bulunur. Yollarn ou iin yolla ilikin say yakndaki yollarn saylarn hemen hemen siler. Bylece onlar paracn A'dan B'ye gidiinin olaslna ok az katkda bulunurlar. Fakat dz yollarn saylar hemen hemen dz olan yollarn saylaryla toplanr. Bylece olasla ana katk dz veya hemen hemen dz olan yollardan gelecektir. Bu nedenle bir paracn bir kpk odasndan geerken yapt iz hemen hemen dz grnr. Fakat paracn yoluna zerinde bir yark bulunan bir duvar gibi bir ey koyarsanz, parack yollan yarn tesinde yaylabilir. Parac yarktan geen dz izginin uzanda bulma olasl yksek olabilir. 1973 ylnda, belirsizlik ilkesinin bir kara delik yaknnda erilmi uzay-zamanda bir parack zerindeki etkisini, aratrmaya baladm. ok dikkate deer ki, kara deliin tam olarak kara olmayacan buldum. Belirsizlik ilkesi, paracklar ve radyasyonun dzgn bir hzla kara delikten dar szmasna olanak verecekti. Bu sonu ben ve baka herkes iin tam bir srpriz oldu ve genel bir inanszlkla karland. Fakat nceden grlebilmesi ve durumun ak olmas gerekiyordu. Bir kara delik, n hzndan daha yava-bir hzda hareket edildiinde kap kurtulunmas olanaksz olan, bir uzay blgesidir. Fakat Feynman'n gemilerin toplam, paracklarn uzay-zamanda herhangi bir yoldan gidebileceklerini

syler. Bu yzden bir paracn ktan hzl ilerlemesi mmkndr. Ik hzndan daha yksek hzda uzun bir yol almasnn olasl dktr, fakat kara delikten kmasna yetecek kadar ktan daha hzl gidebilir ve daha sonra ktan yava ilerleyebilir. Bu ekilde belirsizlik ilkesi, paracklarn en son hapishaneden, bir kara delik olarak dnlen yerden, kap kurtulmalarna olanak verir. Bir paracn Gne kadar ktlesi olan bir karadelikten dar kmasnn olasl ok dktr nk parack kilometrelerce, ktan hzl gitmek zorunda kalacaktr. Fakat Evren'in ilk zamanlarnda olumu ok daha kk kara delikler olabilir. Bu ilksel kara delikler bir atomun ekirdeinin byklnden daha az byklkte olabilirler, yine de ktleleri yz milyar ton, Fuji dann ktlesi kadar, olabilir. Bu kara delikler byk bir trafo kadar ok enerji yayyor olabilirler. Keke bu kk kara deliklerden bir tane bulup enerjisini kullanabilseydik! Fakat grnd kadaryla Evren'de bunlardan fazla sayda yoktur. Kara deliklerden radyasyon k kestirimi, Einstein'n genel greceliini, kuantum ilkesiyle birletirmenin ilk nemli sonucuydu. Bu ktlesel kmenin grnd kadar bir l son olmadn gsterdi. Bir kara delikteki paracklarn yaamlarnn sonuna bir tekillikte ulamalar gerekmiyor. Onun yerine kara delikten kap kurtulabilirler ve darda yaamlarna devam edebilirler. Belki kuantum ilkesi, gemilerin, byk patlama srasnda zamanda bir balangca, bir yaratlma noktasna, sahip olmasn nlemenin de mmkn olduu, anlamna gelmektedir. Bu yantlandrlmas ok daha zor bir sorudur, nk kuantum ilkesinin yalnzca verilen bir uzayzaman arkaplannda parack yollarna deil, zaman ve uzayn kendi yaplarna uygulanmasn gerektirir. Gerekli olan ey yalnzca paracklar iin deil, uzay ve zamann tm dokusu iin de gemilerin toplamn almann bir yoludur. Henz bu toplam doru drst nasl yapacamz bilmiyoruz, fakat sahip olmas gereken belirli zellikleri biliyoruz. Bunlardan birisi eer allm gerek zamanda deil de, sanal

zaman denen eydeki gemilerle ilgilenirsek toplam almann daha kolay olduudur. Sanal zaman anlalmas zor bir kavramdr ve kitabmn okuyucular iin en byk problemlere yol aann da o olmas olasdr. Ben ayn zamanda felsefeciler tarafndan da sanal zaman kullanmam nedeniyle iddetle eletirildim. Sanal zamann gerek evrenle nasl bir ilikisi olabilir? Kanmca bu felsefeciler tarihin derslerini renmemilerdir. Bir zamanlar Dnya'nn dz olduu ve Gne'in onun etrafnda dndnn ak olduu kabul ediliyordu ama Kopernik ve Galile'nin zamanndan beri yeryznn yuvarlak olduu ve Gne'in etrafnda dnd fikrine ynelmek zorunda kalm bulunuyoruz. Benzer ekilde zamann her gzlemci iin ayn hzla ilerledii kabul ediliyordu fakat Einstein'n zamanndan beri zamann farkl gzlemciler iin farkl hzla ilerlediini kabul etmek zorunda kalm bulunuyoruz. Ayn zamanda Evren'in tek bir gemii olduu ak grnyordu, ama kuantum mekaniinin kefinden beri Evren'in her olas gemie sahip olduunu dnmek zorunda kalm bulunuyoruz. Sanal zaman fikrinin de kabul etmek zorunda kalacamz bir ey olduunu ileri srmek istiyorum. Bu Dnya'nn yuvarlak olduuna inanmakla ayn dzeyde bir entellektel sramadr. Sanal zamann imdi yuvarlak Dnya'nn olduu gibi doal grnmeye balayacan dnyorum. Eitilmi dnyada kalan fazla dz dnyac yoktur. Sradan, gerek zaman, soldan saa giden yatay bir izgi gibi dnebiliriz. Erken zamanlar soldadr, ge zamanlar sadadr. Fakat zamann bir baka yn, sayfann yukarsna ve aasna giden bir yn, olduunu da dnebilirsiniz. Bu zamann sanal yn denen eydir, gerek zamana dik alardadr. Sanal zaman kavramn getirmenin amac nedir? Neden anladmz gerek zamana bal kalnmyor? Bunun nedeni, daha nce sz edilmi olduu gibi, madde ve enerjinin uzay-zamann kendi zerinde katlanmasna yol amaya eilimli olulardr. Gerek zaman ynnde bu kanlmaz olarak tekilliklere, uzay-zamann bir sona ulat yerlere yol aar. Tekilliklerde fiziin

denklemleri tanmlanamaz, bu yzden ne olaca konusunda kestirimde bulunulamaz. Fakat sanal zamann yn gerek zamanla dik aldr. Bu da onun uzayda hareket etmeye karlk gelen yne benzer bir ekilde davrand anlamna gelir. O zaman Evren'deki maddenin yol at uzay-zamann erilii uzay yn ve sanal zaman ynnn arkada bulumalarna yol aabilir. Yer yznn yzeyi gibi kapal bir yzey olutururlar. uzay yn ve sanal zaman snrlar veya kenarlar olmayan kendi zerine kapal bir uzay-zaman olutururlar. Uzay-zamann Dnya'nn yzeyinin balang veya sona sahip olmasndan daha fazla balang veya son diye adlandrlabilecek bir noktas olmaz. 1983 ylnda Jim Hartle ve ben Evren'in gemileri toplamnn gerek zamandaki gemilerden alnmamas gerektiini ileri srdk. Onun yerine yeryznn yzeyi gibi kendi zerine kapanm olan sanal zamandaki gemilerin zerinden toplam alnmaldr. Bu gemilerde herhangi bir tekillik veya herhangi bir balang veya son bulunmad iin onlar iinde ne olduu tamamen fizik yasalar tarafndan belirlenir. Bu da sanal zamanda olan eylerin hesaplanabilecei anlamna gelir. Ve eer Evren'in sanal zamanda gemiini biliyorsanz, gerek zamanda nasl davrandn hesaplayabilirsiniz. Bu ekilde Evren'deki her ey hakknda kestirimde bulunabilecek tam bir birleik teori bulmay umabiliriz. Einstein yaamnn son yllarn byle bir teoriyi arayarak geirdi. Byle bir teori bulmad nk kuantum mekaniine gvenmiyordu. Evren'in, gemilerin toplamnda olduu gibi, bir ok alternatif gemileri olabileceini kabul etmeye hazr deildi. Hala Evren iin gemilerin toplamn nasl doru drst yaplacan bilmiyoruz, fakat bu iin sanal zaman ve kendi zerine kapanan uzayzaman fikrini ilgilendireceinden olduka emin olabiliriz. Bu kavramlarn yeni nesle Dnya'nn yuvarlak olmas fikri gibi doal grneceini dnyorum. Sanal zaman hali hazrda bilim kurgunun bir kavramdr. Fakat bilim kurgu veya matematiksel bir hile olmaktan te bir eydir. inde yaadmz Evren'i ekillendiren bir eydir.

evrenin kkeni(*)

Evrenin kkeni sorunu, epeyce eski bir soru olan "tavuk mu yumurtadan, yumurta m tavuktan kar?" sorusuna benzer. Bir baka deyile, hangi g evreni yaratt ve o gc kim yaratt? Ya da belki evren veya yaratan g her zaman vard ve yaratlmalar gerekmedi. Son zamanlara kadar bilim adamlar, metafiziin veya dinin konusu olduklarn dnp bu tr sorulardan uzak durmulardr. Ancak son bir ka ylda bilim yasalarnn evrenin balangcnda bile geerli olabilecei ortaya

kmtr. O durumda evren kendi kendini tar durumda ve tamamen bilim yasalar tarafndan belirlenmi olabilir.
(*) Newton'un Principia adl eserinin yaynlannn yznc yldnmnde, Haziran 1987'de, Cambridge'de yaplan Three Hundred Years of Gravity konferansnda yaplan bir konuma

Evrenin balangc olup olmad ve nasl balad konusundaki tartma yazl tarih boyunca srmtr. Temel olarak iki dnce okulu vard. Pek ok eski gelenek ve Musevi, Hris-tiyan ve slam dinleri evrenin olduka yakn gemite yaratlm olduunu savunur. (On yedinci yzylda rahip Ussher evrenin yaratl iin M 4004 tarihini hesaplamtr. Bu onun Kutsal Kitap'daki insanlarn yalarn toplayarak bulduu bir rakamdr.) Kkenimizin yakn zamanlara dayand dncesini desteklemek zere kullanlan bir gerek, insan soyunun kltr ve teknolojide aka evrimlemekte olmasdr. u ii ilk olarak kimin gerekletirdiini veya u teknii kimin gelitirdiini anmsarz. Bylece u tez alr: O kadar uzun sredir var olamayz, aksi takdirde halihazrda u anda olduundan ok daha fazla ilerlemi olurduk. Aslnda yaratlla ilgili ncil'deki tarih son Buz a'nn sonundan fazla uzak deildir. Bu modern insanlarn ilk olarak ortaya km olduklarnn anlald zamandr. Dier taraftan Yunan'l filozof Aristo gibi evrenin bir ba langc olduu fikrinden holanmayanlar vard. Onlar bunun tan rsal mdahale anlamna geleceini dnyorlard. Onlar evrenin var olduuna ve sonsuza kadar var olacana inanmay tercih et tiler. Sonsuz olan bir ey, yaratlmas gereken bir eyden daha m kemmeldi. Yukarda anlatlan insann ilerlemesi tezine bir yantlar vard: Periyodik seller veya dier felaketler tekrar tekrar insan so yunu balangca geri gtrmt. Her iki dnce okulu da Evren'in esas olarak zamanla deimediini savunuyorlard. Ya imdiki ekliyle yaratlmt, ya da sonsuz ekilde bugn olduu gibi var olmutu. Bu doal bir inant, nk insan yaam -aslnda yazl tarihin tamam- o kadar ksa bir sredir vardr ki , Evren bu sre iinde nemli lde deimemitir. Statik deimeyen bir evrende onun sonsuz ekilde mi var olduu yoksa gemite sonlu bir zamanda m yaratlm olduu sorusu gerekte bir metafizik veya din meselesidir: Her iki teori de byle bir evreni aklayabilirdi. Aslnda 1781 ylnda

filozof Immanuel Kant Evren'in bir balangca sahip olduuna inanma veya bir balangca sahip olmadna inanma konusunda eit derecede geerli tezler olduu sonucuna vard Saf Akln Eletirisi adl antsal bir eser yazmtr. Eserin balnn ifade ettii gibi, onun vard sonular basite yarg gcne dayanyordu, bir baka deyile Evrenle ilgili herhangi bir gzlemi dikkate almamt. Ne de olsa deimeyen bir evrende gzlemlenecek ne vard? Ancak on dokuzuncu yzylda yeryz ve Evren'in geri kalannn aslnda zamanla deimekte olduu konusunda kantlar birikmeye balad. Jeologlar kayalarn ve ilerindeki fosillerin oluumunun yzlerce binlerce milyon yl alm olacan kavradlar. Bu yaratllar tarafndan hesaplanm olan yeryznn yandan ok daha uzun bir sreydi. Alman fiziki Ludwig Boltzman tarafndan Termodinamiin kinci Yasas denen eyin kefi yeni kantlar salad. Bu yasa Evren'deki toplam dzensizlik miktarnn (bu entropi denen bir nicelikle llr) zamanla arttn syler. nsann ilerleyii konusundaki tez gibi bu da Evren'in ancak sonlu bir sredir devam ediyor olabileceini ileri srer. Aksi takdirde imdiye kadar Evren hereyin ayn scaklkta olduu .tam bir dzensizlik durumunda bozulmu olurdu. Statik evren fikrinde bir baka glk, Newton'un ktlesel ekim yasasna gre Evren'deki her yldzn her bir baka yldza doru ekilmesinin gerekmesidir. Eer yleyse, yldzlar nasl hareketsiz, birbirlerinden deimez uzaklkta durabilirler? Hepsi birlikte dmez mi? Newton bu problemin farkndayd. Zamann nde gelen bir filozofu olan Richard Bentley'e bir mektubunda yldzlarn sonlu topluluunun hareketsiz kalamayacan, aksi takdirde merkezi bir noktaya dmeleri gerektiini kabul etti. Ancak sonsuz bir yldz

topluluunun birlikte dmeyeceini, nk onlarn decei herhangi bir merkezi nokta olmayacan ileri srd. Bu tez sonsuz sistemler hakknda konuulurken karlalabilecek tuzaklarn bir

rneidir. Evren'deki sonsuz saydaki yldzdan gelen her bir yldz stndeki kuvvetleri toplamada farkl yollar kullanarak yldzlarn birbirinden deimez uzaklklarda kalp kalamayacana ilikin farkl yantlar elde edilebilir. imdi doru prosedrn, sonlu bir yldz blgesi durumunu ele almak ve daha sonra blge dna kabaca tek biimli ekilde dalm olan baka yldzlar eklemek olduunu biliyoruz. Sonlu bir yldz topluluu birlikte decektir ve Newton'un yasasna gre, blge dndan daha fazla yldz eklemek k durdurmayacaktr. Bylece sonsuz yldz topluluu hareketsiz bir durumda kalamaz. Bir zamanda birbirlerine gre hareket etmiyorlarsa, aralarndaki ekim birbirlerine doru dmeye balamalarna yol aacaktr. Alternatif olarak, birbirlerinden uzaklayor olabilirler, ktlesel ekim de geri ekilme hzn yavalatyor olabilir. Statik ve deimeyen evren fikriyle ilgili bu zorluklara karn on yedinci, on sekizinci, on dokuzuncu yzyllarda veya yirminci yzyl balarnda hi kimse Evren'in zamanla evrim geiriyor olabileceini ileri srmedi. Hem Newton hem de Einstein, her ikisi de, Evren'in ya bzlyor ya da geniliyor olduu kestiriminde bulunma ansn kardlar. Bu konu Newton'a kar kullanlamaz, nk o Evren'in genilemesinin gzlemsel kefinden iki yz elli yl nce yaad. Fakat Einstein daha iyisini bilmeliydi. Onun 1915 ylnda formle ettii genel grecelik kuram Evren'in genilemekte olduu kestiriminde bulunuyordu. Fakat Einstein statik evrenden o kadar emindi ki, kuramna onu Newton'un teorisi ile uyuturmak ve ktlesel ekimi dengelemek zere bir unsur ekledi. 1929 ylnda Edwin Hubble tarafndan Evren'in genilediinin kefi onun kkeni konusundaki tartmay tamamen deitirdi. Eer galaksilerin imdiki tasmn alr ve onu zaman iinde geriye doru altrrsanz, on ile yirmi bin milyon yl arasnda bir sre nce, bir an birbirinin tepesinde olmalar gerektii anlalr. Bu zamanda, byk patlama denen bir tekillikte, Evren'in younluu ve uzay-zamann erilii sonsuz olmalyd. Byle koullarda bilimin

bilinen tm yasalar kerdi. Bu bilim iin bir felakettir. Bu yalnzca bilimin Evren'in nasl balad konusunda kestirimde bulunamayaca anlamna gelirdi. Bilimin tm syleyebilecei "Evren, o zaman yle olduu iin imdi bugn olduu gibidir" olur. Fakat bilim byk patlamadan hemen sonraki durumun neden yle olduunu aklayamazd. ok doal olarak, pek ok bilim adam bu durumdan hu zursuzdu. Bu nedenle, byk patlama tekillliini ve dolaysyla za mann balangcn nleme dorultusunda, pek ok giriim oldu. Biri deimez durum teorisi denen eydi. Burada fikir galaksiler birbirinden uzaklatka aradaki yerlerde srekli olarak yaratlan maddeden yeni galaksilerin oluaca idi. Evren sonsuz ekilde bu gnk ile az ok ayn durumda var olmutu ve var olmaya devam edecekti. Evren'in genilemeye devam etmesi ve yeni maddenin yaratlmas iin, deimez durum modeli genel grecelik kuramnda bir deiiklik gerektiriyordu, fakat gerekli olan yaratl hz ok dkt; ylda bir kilometre kpte bir zerrecik kadard, bu da gzlemle elimeyecekti. Teori ayn zamanda galaksiler ve benzer maddelerin ortalama younluunun hem uzayda hem zamanda deimez olmas gerektii kestiriminde bulunuyordu. Ancak Martin Ryle ve Cambridge'deki ekibi tarafndan galaksimiz dndaki radyo dalgalarnn kaynaklar zerinde yaplan bir aratrma gl kaynaklardan ok daha fazla sayda zayf kaynak bulunduunu gsterdi. Zayf kaynaklarn daha uzaktakiler olmas bekleniyordu. Bu da iki olasl

ortaya koyuyordu: ya Evren'in gl kuvvetlerin ortalamadan daha az sk olduu bir blgesindeydik veya gemite n bize doru gelmek zere daha uzak kaynaklar terkettii zaman kaynaklarn younluu daha yksekti. Bu olaslklarn hibiri deimez durum teorisinin radyo kaynaklarn younluunun uzay ve zamanda deimez olmas gerektii eklindeki kes-tirimiyle uyumlu deildi. Bu teoriye en son darbe 1965 ylnda Arno Penzias ve Robert Wilson tarafndan galaksimizin ok te-

sinden gelen mikro dalga zemin masnn kefedilmesi oldu. Bu radyasyon scak.bir nesnenin yayd radyasyonun karakteristik spektrumuna sahipti. Aslnda bu durumda scak terimi pek uygun deildir, nk scaklk yalnzca Mutlak Sfr'n 2.7 derece yukarsndayd. Evren souk karanlk bir yerdir! Deimez durum teorisinde byle bir spektruma sahip mikrodalgalar yaratacak akla uygun bir mekanjzma yoktu. Bu nedenle bu teorinin braklmas gerekmitir. Byk patlama tekilliini nlemek iin bir baka sav, 1963 ylnda iki Rus bilim adam Evgenii

Lifshitz ve Isaac Khalatnikov tarafndan ne srlmtr. Onlar ancak galaksilerin dorudan birbirine doru veya birbirinden uzaa hareket ediyor olmalar durumunda bir sonsuz younluk durumunun olabileceini sylediler; ancak o zaman hepsi gemite tek bir noktada birlemi olabilirlerdi. Ancak, galaksilerin de baz kk yan hzlar olmu olmalyd ve bu Evren'in, galaksilerin birbirlerine ok yaklam, fakat bir ekilde arpmay nlemeyi baarm olduklar, daha nceki bir bzlme aamasnn var olmasn mmkn klm olabilirdi. Daha sonra Evren bir sonsuz younluk durumundan gemeden yeniden genilemi olabilirdi. Lifshitz ve Khalatnikov savlarn ileri srdklerinde ben doktora tezini tamamlamak iin bir problem arayan bir aratrma rencisiydim. Bir byk patlama tekilllii olmu olup olmad sorununa ilgi duyuyordum, nk bu Evren'in kkeninin anlalmas iin can alc bir eydi. Roger Penrose ile birlikte bu ve benzer problemleri ele almak zere, yeni bir matematik teknikleri dizisi gelitirdim. Biz, eer genel grecelik kuram doruysa herhangi akla uygun bir evren modelinin, bir tekillikle balamas gerektiini gsterdik. Bu bilimin Evren'in bir balangca sahip olmu olmas gerektii konusunda kestirimde bulunabilecei, fakat Evren'in nasl balamas gerektii konusunda kestirimde bulunamayaca anlamna gelecekti; bunun iin Tanr'ya bavurmak gerekecekti. Tekillikler zerindeki fikir ikliminde deiiklii izlemek ilgin

olmutur. Ben bir yksek lisans rencisi olduumda hemen hemen hi kimse onlar ciddiye almyordu. imdi tekillik teoremlerinin sonucu olarak hemen hemen herkes Evren'in, fizik yasalarnn ilemez hale geldii bir tekillikle baladna inanyor. Ne var ki imdi ben fizik yasalarnn evrenin nasl baladn belirledii bir tekilliin var olduunu dnyorum. Genel Grecelik Kuram klasik denilen trden bir teoridir. Yani paracklarn kesin olarak tanmlanm konum ve hzlara sahip olmadklarn, kuantum mekaniinin hem konum hem hz ayn anda lmemize olanak vermeyen belirsizlik ilkesi tarafndan kk bir blgede belirsiz hale getirildiklerini dikkate almaz. Bu normal durumlarda nemli deildir, nk uzay-zamann eriliinin yarap bir paracn konumundaki belirsizlie kyasla ok byktr. Ancak tekillik teoremleri, Evren'in imdiki genileme aamasnn balangcnda, uzay-zamann kk bir erilik yarapna sahip olarak byk lde yamulmu olduunu gsterirler. Bu durumda belirsizlik ilkesi ok nemli olacaktr. Bylece genel grecelik, tekillikler hakknda kestirimde bulunarak kendi kn getirir. Evren'in balangcn tartmak iin genel grecelii kuantum mekanii ile birletiren bir teoriye ihtiyacmz var. Bu teori kuantum ktlesel ekimidir. Henz doru kuantum ktlesel ekimin teorisinin alaca tam ekli bilmiyoruz. Halihazrda sahip olduumuz en iyi aday spersicim teorisidir, fakat hala zmlenmemi baz glkler vardr. Ancak herhangi bir tutarl teoride belli zelliklerin olmas beklenebilir. Biri Einstein'n ktlesel ekim etkilerinin iindeki madde ve enerji tarafndan e-rilmi veya yamulmu -arplm- bir uzay-zamanla temsil edilebilecei fikridir. Bu eri uzayda nesneler dz bir izgiye en yakn eyi izlemeye alrlar. Ancak uzay erilmi olduu iin, yollar sanki bir ktlesel ekim alan tarafndan bklm gibi grnr. En temel teoride bulunmasn beklediimiz bir baka unsur Richard Feynman'n kuantum teorisinin bir gemilerin toplam olarak

formle edilebilecei nerisidir. En basit ekliyle fikir her paracn uzay-zamanda mmkn olan her yola ya da gemie sahip olduudur. Her yol ya da gemiin ekline bal olan bir olasl vardr. Bu fikrin uygulanmas iin iinde yaadmz kavradmz gerek zaman yerine "sanal" zamanda gemilerin ele alnmas gerekir. Sanal zaman sanki bilim kurgu kavram gibi gelebilir, fakat bu iyi tanmlanm matematiksel bir kavramdr. Bir anlamda gerek zamana dik al bir zaman yn gibi dnlebilir. Belirli zamanlarda belirli noktalardan gemek gibi belirli zellikleri olan tm parack gemilerinin olaslklar eklenir. Daha sonra bundan yararlanlarak iinde yaadmz gerek uzayzamana uygun sonucun karlmas gerekir. Bu kuantum teorisine pek bilinen yaklam deildir, fakat dier yntemlerle ayn sonucu verir. Kuantum ktlesel ekiminde, Feynman'n "gemilerin toplam" fikri Evren iin farkl mmkn

gemiler, yani farkl erilmi uzay-zamanlar zerinden toplam almay gerektirir. Bunlar Evren'in ve onun iindeki hereyin gemiini temsil ederler. Gemilerin toplamna hangi snftan mmkn eri uzaylarn dahil edilmesi gerektiinin belirlenmesi gerekir. Bu uzaylar snfnn seimi Evren'in ne durumda olduunu belirler. Eer Evren'in durumunu tanmlayan eri uzaylar snfnda tekillikleri olan uzaylar bulunursa, bu tr uzaylarn olaslklar teori tarafndan belirlenmez. Onun yerine olaslklarn istee bal bir ekilde atanmas gerekir. Bunun anlam bilimin uzay zamann bu tr tekil gemilerinin olaslklar konusunda kestirimde bulunamayacadr. Bylece bilim Evren'in nasl davranmas gerektii konusunda kestirimde bulunamaz. Ancak Evren'in yalnzca tekil olmayan eri uzaylar tayan bir toplamla tanmlanm bir durumda olmas mmkndr. Bu durumda bilimin yasalar Evren'i tam olarak belirler, nasl baladn belirlemek zere onun dnda bir gce bavurmak zorunlu olmaz. Evren'in durumunun yalnzca tekil olmayan gemilerin bir toplamyla belirlenmi olduu nermesi, bir bakma, elektrik

direinin altnda anahtarn arayan sarhoun durumuna benzer; o kaybettii yer olmayabilir, fakat bulabilecei tek yerdir. Benzer ekilde, Evren tekil olmayan gemilerin bir toplamnn tanmlad bir durumda olmayabilir, fakat bu bilimin Evren'in nasl olmas gerektii konusunda kestirimde bulunabilecei tek yerdir. 1983 ylnda Jim Hartle ve ben Evren'in durumunun belirli bir snf gemiler zerinden alnan bir toplamla bulunacan ileri srdk. Bu snf, sonlu byklkte fakat snrlan veya kenarlar bulunmayan, tekilllikleri olmayan eri uzaylardan oluuyordu. Bu uzaylar yeryznn yzeyi gibi olacaklard, fakat iki adet daha boyutlar olacakt. Yeryznn yzeyi sonlu bir alana sahiptir, fakat herhangi bir tekillie, snra veya kenara sahip deildir. Ben bunu bir deneyle test ettim, Dnya'nn etrafnda dolatm, dmedim. Hartle ve benim yaptm neri yle aklanabilir: Evren'in snr koulu snr olmamasdr. Ancak Evren bu snr olmayan durumda olursa bilimin yasalar kendi balarna mmkn her gemiin olasln belirleyebilirler. Bylece ancak bu durumda bilinen yasalar Evren'in nasl davranmas gerektiini belirler. Eer Evren herhangi bir baka durumda ise, gemilerin toplamnda eri uzaylar snf, tekilllikleri olan uzaylar kapsayacaktr. Bu tr tekil gemilerin olaslklarn belirlemek iin bilimin bilinen yasalar dnda bir ilkenin harekete geirilmesi gerekir. Bu ilke, Evren'imizin dnda bir ey olur. Onu Evren'imizin iinden karsayamayz. Dier taraftan, eer Evren snr olmayan durumda ise, ilke olarak, belirsizlik ilkesinin snrlar iinde, evrenin nasl davranmas gerektiini tamamen belirleyebilirdik. Eer Evren snr olmayan durumdaysa bu kukusuz bilim iin yararldr, fakat yle olduunu nasl anlayabiliriz? Bunun yant, "no-boundary" (snr yok) nermesinin Evren'in nasl davranmas gerektii konusunda belirli kestirimlerde bulunduudur. Eer bu kestirimler gzlemlerle uyumayacak olurlarsa Evren'in "no-boundary" durumda olmad sonucuna varabiliriz. Bylece "no-boundary" nermesi, filozof Karl Popper tarafndan tanmland

anlamda iyi bir bilimsel teoridir: gzlemle yanl olduu kantlanabilir veya yanl olduu gsterilebilir. . Eer gzlemler-kestirimlerle uyumazsa, mmkn gemiler snfnda tekillikler olmas gerektiini bileceiz. Fakat bu hemen hemen bileceimiz tek.ey olur. Tekil gemilerin olaslklarn hesaplayamayz; bylece Evren'in nasl davranmas gerektii konusunda kestirimde bulunanlayz. Eer bu yalnzca byk patlamada olsayd bu kestirilemezliin o kadar nemli olmad dnlebilirdi, ne de olsa o on veya yirmi milyar yl nceydi. Fakat eer kestirilebilirlik byk patlamadaki ok gl ktlesel ekim alanlarnda bozulursa bir yldz ktnde de bozulabilir. Bu yalnzca bizim galaksimizde haftada birka kere olabilir. O zaman kestirim gcmz hava tahminleri standartlarna

gre bile zayf olur. Kukusuz uzak bir yldzda olan kestirilebilirliin bozulmasna aldr edilmesi gerekmedii sylenebilir. Ancak kuantum teorisinde gerekte yasaklanmayan herhangi birey olabilir ve olacaktr. Bylece eer mmkn gemiler snf tekillikleri olan uzaylar kapsarsa, bu tekillikler yalnzca byk patlamada ve ken yldzlarda deil herhangi bir yerde olabilir. Bu da bizim herhangi bir kestirimde bulunamayacamz anlamna gelir. Bunun tersi olarak, bizim olaylar kestirebiliyor olmamz tekilliklere kar ve "no-boundary" nermesini destekleyen deneysel kanttr. O halde "no-boundary" nermesi Evren hakknda hangi kestirimde bulunuyor? Belirtilecek ilk nokta, Evren iin tm mmkn gemiler boyutta sonlu olduklarndan, zaman lmek iin kullanlacak herhangi bir niceliin en byk ve en kk bir deeri olmas gerektiidir. Bylece Evren'in bir balangc ve sonu olacaktr. Gerek zamanda balang byk patlama tekilllii olacaktr. Ancak sanal zamanda balang bir tekillik olmayacaktr. Onun yerine, biraz yeryznn kuzey kutbu gibi olacaktr. Eer yeryznn yzeyindeki enlem dereceleri zamann benzeri olarak alnrsa, yeryznn yzeyinin Kuzey Kutbu'nda balad sy-

lenebilir. Yine de Kuzey Kutbu her ynden yeryznde sradan bir noktadr. Bu konuda zel bir ey yoktur ve Kuzey Kutbu'nda yeryzndeki dier yerlerle ayn yasalar geerlidir. Benzer ekilde, "sanal zamanda Evren'in balangc" olarak etiketlemeyi setiimiz olay her hangi bir bakasna ok benzer ekilde uzay-zamann sradan bir noktas olacaktr. Bilimin yasalar baka yerlerde olduu gibi balangta da geerli olacaktr. Yeryznn yzeyi ile benzetmeden Evren'in sonunun, tpk Kuzey Kutbu'nun Gney kutbuna ok benzemesi gibi, balangca benzer olmas beklenebilir. Ancak kuzey ve gney kutuplar yaadmz gerek zamanda deil, sanal zamanda Evren'in gemiinin balang ve sonuna karlk gelirler. Eer sanal zamanda gemilerin toplamnn sonularndan gerek zamana doru karsama yaplrsa, Evren'in gerek zamandaki balangcnn sonundan ok farkl olabilecei bulunur. Jonathan Halliwell ve ben "no-boundary" koulunun ne anlama gelecei konusunda yaklak bir hesaplama yaptk. Evren'i zerinde kk younluk karklklarnn olduu mkemmel bir dzgnlkte ve tek biimli bir arkaplan olarak ele aldk. Gerek zamanda Evren genilemesine ok kk bir yarapla balam grnecektir. Balangta genileme imesel denen ekilde olacaktr, yani tpk baz lkelerde fiyatlarn her yl iki katna kmas gibi saniyenin her kk kesrinde Evren bykln iki katna karacaktr. Ekonomik enflasyonda Dnya'da rekor muhtemelen I. Dnya Sava'ndan sonra bir somun ekmein fiyatnn bir ka ay iinde bir Mark'n altnda bir deerden milyonlarca Mark'a ykselmi olduu Almanya'dr. Fakat bu Evren'in ilk zamanlarnda olmu olduu anlalan imeyle kyaslanabilecek bir ey deildir: O zaman saniyenin kk bir kesrinde en az milyon milyon milyon milyon milyon defa byme sz konusudur. Kukusuz bu imdiki hkmetten nceydi. ime, (inflation) byk bir lekte dzgn ve tek biimli olan ve yeniden kmeyi nlemek iin tam kritik hzda genilemekte

olan bir evren yaratm olduu iin, iyi bir eydi. ime, ayn zamanda Evren'in tm ieriini szcn tam anlamyla hi bir eyden yaratm olduu iin de. iyi bir eydi. Evren Kuzey Kutbu gibi tek bir noktayken iinde hibir ey yoktu. Ama imdi Evren'in gzlemleyebildiimiz ksmnda en az on zeri seksen parack bulunuyor. Tm bu paracklar nereden geldiler? Bunun yant grecelik ve kuantum mekniinin maddenin parack/antiparack iftleri eklinde enerjiden yaratlmasna olanak vermesidir. Peki bu maddeyi yaratmak iin enerji nereden geldi? Bunun yant onun Evren'in ktlesel ekim

enerjisinden dn alnm olduudur. Evren'in tam olarak maddenin pozitif enerjisini dengeleyen muazzam bir negatif ktlesel ekim enerjisi borcu vardr. ime dneminde Evren, daha fazla madde yaratlmasn finanse etmek zere ktlesel ekim enerjisinden ykl bir biimde bor almtr. Sonu Keynesci ekonominin bir zaferi olmutur: Maddi nesnelerle dolu kuvvetli ve genileyen bir evren. Ktlesel ekim enerjisi borcunun evrenin sonuna kadar denmesi gerekmeyecektir. Evren ilk zamanlarnda tamamen homojen ve tekbiimli olmu olamazd nk bu kuantum mekaniinin belirsizlik ilkesine aykryd. Onun yerine tekbiimli younluktan ayrlmalar olmu olmaldr. "No boundary" nermesi bu younluk farkllklarnn en alt durumlarnda balayaca, yani belirsizlik ilkesine uygun olarak mmkn olduu kadar kk olacaklar anlamna gelir. Ancak imesel genileme srasnda farkllklar byr. imesel genileme dnemi bittikten sonra baz yerlerinde dierlerine gre biraz daha hzl genileyen bir evren kalr. Daha yava genileme blgelerinde maddenin ktlesel ekimi genilemeyi daha da yavalatacaktr. Sonunda blge genilemeyi durduracaktr ve galaksileri ve yldzlar oluturmak zere bzlecektir. Bylece "no boundary" nermesi evremizde grdmz tm karmak yapy aklayabilir. Ancak, o Evren konusunda yalnzca tek bir kestirimde bulunmaz. Onun yerine herbirinin kendi olasl olan tm bir mmkn gemiler ailesi hakknda kestirimde bulunur. Olaslk dk olsa da,

ngiltere'de son seimi i Partisi'nin kazand olas bir gemi olabilirdi. "No-boundary" nermesi Evrenin ilerinde Tanr'nn rol konusunda kkl sonulara sahiptir. imdi genellikle Evren'in iyi tanmlanm yasalara gre evrimletii kabul edilmekledir. Bu yasalar Tanr tarafndan dzenlenmi olabilir. Fakat grnd kadaryla o yasalar bozmak zere Evren'e mdahalede bulunmuyor. Ancak son zamanlara kadar bu yasalarn Evren'in balangcna uygulanamayaca dnlyordu. Saatini kurmak Evren'i istedii herhangi bir ekilde altrmak Tanr'ya kalm olacakt. Bylece Evren'in imdiki durumu Tanr'nn ilk koullan seiminin sonucu olacakt. Ama "no-boundary" nermesi gibi bir ey doru olursa durum farkl olur. O durumda, fizik yasalar Evren'in balangcnda bile geerlidir, bu yzden Tanr ilk koullan seme zgrlne sahip olmaz. Kukusuz o hala Evren'in uyduu yasalar semede zgr olur. Fakat bu pek bir seim olmayabilir. Yalnzca kendi iinde tutarl ve "Tanrnn doas nedir?" gibi sorular sorabilen bizler gibi karmak yaratklara yol gsteren az sayda yasa olabilir. Ve eer yalnzca tek bir ei olmayan mmkn yasalar kmesi varsa bile, bu yalnzca bir dizi denklemdir. Denklemlere ate veren ve onlara ynetecek bir evren veren nedir? En temel birleik teori kendi varlnn nedeni olacak kadar kark mdr? Bilim Evren'in nasl balad problemini zebilirse de. "Evren neden var?" sorusuna yant veremez. Ben bunun yantn bilmiyorum.

KARA DELKLERN KUANTUM MEKAN(*)

Bu yzyln ilk otuz ylnda insann fizik ve gerekliin kendisine ilikin grn kkl olarak deitiren teori ortaya kt. Fizikiler hala bu teorilerin sonularn kefetmeye ve onlar birbirlerine uydurmaya almaktadrlar. Bu teori zel grecelik teorisi (1905), genel grecelik teorisi (1915) ve kuantum mekanii teorisidir (1926 yl civar). Birinci teori byk lde Albert Einstein'n iiydi, ikinci teori tam olarak onun iiydi ve ncnn geliiminde byk rol oynad. Yine de Einstein ans ve belirsizlik unsuru nedeniyle kuantum mekaniini hi bir zaman kabul etmedi. Onun hisleri sk sk aktarlan szleri "Tanr zar atmaz" ile zetlenmitir.
(*) Ocak 1977'de Scientific American'da yaynlanan bir yaz

Ancak fizikilerin ou zel grecelik ve kuantum mekaniini kolayca kabul ettiler, nk bu teoriler dorudan gzlemlenebilen etkileri tanmlyorlard. Dier taraftan genel grecelik matematiksel olarak fazla karmak grnd, laboratuvarda test edilemedii ve kuantum mekanii ile uyumlu grnmeyen tamamen klasik bir teori olduu iin geni lde ihmal edildi. Bylece genel grecelik kuram yaklak elli yl glgede kald. 1960'larn balarnda balayan astronomik gzlemlerin byk boyutu genel grecelik teorisine kar ilginin canlann getirdi; nk kefedilmekte olan kuasarlar. pulsarlar ve youn x-n kaynaklar gibi yeni fenomenlerin birounun ok gl ktlesel ekim alanlarnn, yalnzca genel grecelik kuramyla tanmlanabilen alanlarn varln gsterdii anlalyordu. Kuasarlar, spektrumlarnn krmzlamasnn gsterdii kadar uzak-salar, tm galaksilerden defalarca daha parlak olan yldz benzeri nesnelerdir; pulsarlar son derece youn ntron yldzlar olduuna inanlan supernova patlamalarnn hzla parlayp snen kalntlardr; youn x-n kaynaklan uzay aralarnda tanan aralarla ortaya karlmlardr, bunlar da ntron yldzlan olabilirler veya daha da yksek younluklu varsaymsal nesneler, yani kara delikler olabilirler. Genel grecelii bu yeni kefedilen veya varsaymsal nesnelere uygulamaya alan fizikilerin karlat sorunlardan biri onu kuantum mekanii ile uyumlu klmakt. Geen bir ka yl iinde, ok gemeden tam olarak tutarl, makroskopik nesnelerin genel grecelii ile uyuan ve dier kuantum alan teorilerine uzun sre sknt veren matematiksel sonsuzluklar olmayaca umulan bir kuantum ktlesel ekim teorisi bulacamz umudunu ykselten gelimeler olmutur. Bu gelimelerin son zamanlarda kefedilen, kara delikler ile termodinamiin yasalar arasnda dikkate deer bir ba kuran kara deliklerle balantl baz kuantum etkileriyle ilgisi vardr.

Bir kara deliin nasl yaratlabileceini ksaca anlataym. Gne'in ktlesinin on kat kadar ktlesi olan bir yldz dnn. Yaklak bir milyar yllk yaam sresinin ounda yldz oksijeni helyuma dntrerek merkezinde s retecektir. Aa kan enerji Gne'in yarapnn yaklak be kat kadar yarap olan bir nesneye yol aarak yldz kendi ktlesel ekimine kar desteklemeye yeterli basn yaratacaktr. Bu tr bir yldzn yzeyinden ka hz yaklak olarak saniyede 1000 kilometre olur. Yani yldzn yzeyinden saniyede 1000 kilometreden az bir hzla yukarya doru dik olarak atelenen bir nesne yldzn ktlesel ekim alan tarafndan geri ekilir ve yzeye dner, bundan byk bir hzla yola kan bir nesne ise sonsuzlua kaacaktr. Yldz nkleer yaktn bitirdiinde da doru basnc koruyacak hibir ey olmaz ve yldz kendi ktlesel ekimi nedeniyle kmeye balar. Yldz bzldke yzeydeki ktlesel ekim alan glenir ve kap kurtulma hz artar. Yarap otuz kilometrenin altna inene kadar kap kurtulma hz saniyede 300.000 kilometreye, n hzna kadar artm olur. O zamandan sonra yldzdan yaylan herhangi bir k sonsuzlua kaamaz, ktlesel ekim alan tarafndan ekilir. zel grecelik teorisine gre hibir ey ktan hzl gidemez, bu yzden eer k kap kurtulamazsa baka hi bir ey kap kurtulamaz. Sonu bir kara delik olur: kendisinden sonsuzlua kap kurtulmann mmkn olmad bir uzay-zaman blgesi. Kara deliin snrna olay ufku denir. Bu yldzdan gelen, sonsuzlua kap kurtulmay ucu ucuna baaramayan, Schwarzschild yarap 2GM/c ile dolap duran bir k dalgas cephesine karlk gelir. Burada G Newton'un ktlesel ekim deimezidir, M yldzn ktlesidir ve c n hzdr. Yaklak on gne ktlesi kadar ktlesi olan bir yldz iin Schwarzschild yarap yaklak otuz kilometredir. imdi Cygnus X-1 olarak bilinen x-n kayna gibi ift yldzl sistemlerde yaklak bu byklkteki kara deliklerin mevcut olduunu ifade eden olduka fazla gzlemsel kant vardr. Ayrca
Evren'de dalm, yldzlarn kmesiyle deil, iinde Evrenin olumu olduu byk patlamadan ksa sre sonra var olduuna inanlan scak youn ortamdaki yksek derecede skk blgelerin kyle oluturulmu olduka fazla sayda ok daha kk kara delikler de olabilir. Bu tr "ilksel" kara delikler burada anlatacam kuantum etkileri asndan ok ilgintir. Bir milyar ton (bir dan ktlesi kadar) arlndaki bir kara delik I0"13 santimetrelik bir yarapa sahip olur (bir ntron veya proton bykl). Ya Gne etrafnda veya galaksinin merkezi etrafnda yrngede olabilir. Kara deliklerle termodinamik arasnda bir balant olabilecei konusundaki ilk ipucu 1970 ylnda olay ufkunun (bir kara deliin snrnn) yzey alannn kara delie ek madde veya radyasyon dtnde her zaman artma zelliine sahip olduunun matematiksel kefiyle ortaya kmtr. Ayrca, eer iki kara delik arpr ve bir tek kara delik oluturmak zere kaynarlarsa, ortaya kan kara deliin etrafndaki olay ufkunun alan orijinal kara deliklerin evrelerindeki olay ufuklarnn alanlarnn toplamndan daha byktr. Bu zellikler bir kara deliin olay ufkunun alanyla termodinamikteki entropi kavram arasnda bir benzerlik olduu fikrini verir. Entropi bir sistemin dzensizliinin veya onun edeeri olan kesin durumu hakknda bilgi eksikliinin bir ls olarak dnlebilir. Termodinamiin nl ikinci yasas entropinin her zaman zamanla arttn syler. Kara deliklerin zellikleriyle termodinamiin yasalar arasndaki benzerlik Washington niversitesi'nden James M. Bar-deen, imdi Meuden Observatory'de olan Brandon Carter ve benim tarafmdan gelitirilmitir. Termodinamiin ilk yasas bir sistemin entropisindeki kk bir deiiklie sistemin enerjisinde orantl bir deiikliin elik ettiini syler. Orantsallk gerei sistemin scakl olarak isimlendirilir. Bardeen, Carter ve ben bir kara deliin ktlesindeki deiikliin olay ufkunun alanndaki bir deiiklikle balantsn kuran benzer bir yasa bulduk. Burada oran-

tsallk faktr yzey ktlesel ekimi denen, olay ufkunda ktlesel ekim alannn gcnn bir ls olan bir nicelikle ilgilidir. Eer olay ufkunun

alannn entropiye benzer olduu kabul edilirse, o zaman tpk sl dengedeki bir yapda scakln her yerde ayn olmas gibi, yzey ktlesel ekiminin olay ufkunda her noktada ayn olduunun ortaya kaca anlalr. Entropi ile olay ufkunun alan arasnda aka bir benzerlik varsa da, bu alann nasl kara deliin entropisi olarak tanmlanaca bizim iin ak deildi. Bir kara deliin entropisiyle ne kastedilecekti? Can alc nerme 1972 ylnda o zamanlar Princeton niversitesi'nde yksek lisans rencisi olan ve imdi srail'de Negev niversitesi'nde olan Jacob D. Bekenstein tarafndan yaplmt. nerme yledir: Bir kara delik ktlesel ekim kmesiyle yaratldnda hzla yalnzca ktle, asal moment ve elektrik yk zellikleriyle tanmlanan duraan bir duruma geer. Karadelik bu zellikler dnda km olan nesnenin baka bir ayrntsn tamaz. "Bir kara deliin sa yoktur" teoremi olarak bilinen bu sonu Carter, University of Alberta'dan Werner Israel, Londra King's College'den David C. Robinson ve benim tarafmdan kantlanmtr. Sa yok teoremi ktlesel ekimsel bir kmede ok miktarda bilgi kayb olduu anlamna gelir. rnein en son kara delik durumu ken nesnenin madde veya antimaddeden olumu olmasndan ve kresel veya yksek derecede dzensiz ekilli olmasndan bamszdr. Bir baka deyile belli bir ktlede, asal momentte ve elektrik ykteki bir kara delik maddenin ok sayda farkl dzenlenilerinin herhangi birinin kyle olumu olabilir. Aslnda, eer kuantum etkileri ihmal edilirse, kara delik son derece dk ktlede saysz paracktan bir bulutun kmesiyle olumu olabilecei iin dzenleni biimi says sonsuz olur. Ancak kuantum mekaniinin belirsizlik ilkesi m ktlesinde bir paracn h/mc dalga

boyutunda bir dalga gibi davranacan belirtir. Burada h Planck deimezidir (6.62 x

1027 erg-saniyelik

kk say) c ise n hzdr. Bir parack bulutunun bir kara delik oluturmak zere kebilmesi iin, bu dalga boyunun oluacak kara deliin byklnden daha kk olmasnn gerektii grlr. Bu nedenle, belirli bir ktle, asal moment ve elektrik yknde bir kara delik oluturabilecek dzenlenilerin saysnn, ok byk olsa da, sonlu olabilecei anlalr. Bekenstein bu saynn logaritmasnn kara deliin entropisi olarak yorumlanabileceini ileri srmtr. Bu saynn logaritmas bir kara delik yaratldnda kme srasnda olay ufkundan geri alnamaz ekilde kaybolan bilgi miktar konusunda bir l

olacakt. Grnd kadaryla Bekenstein'n yarglamasndaki lmcl kusur eer bir kara delik olay ufkunun yzeyiyle orantl olan sonlu bir entropiye sahip olursa, yzey ktlesel ekimiyle orantl olacak bir sonlu scakla da sahip olmas gerekmesiydi. Bu da kara deliin sfrdan farkl bir scaklkta sl radyasyonla dengede olabilecei anlamna gelirdi. Ama klasik kavramlara gre byle bir denge mmkn deildir, nk kara delik zerine den herhangi bir radyasyonu souracaktr, fakat tanm gerei karlk olarak herhangi bir ey yayamayacaktr. Bu paradoks 1974 balarnda kara deliin yaknndaki maddenin tavrnn kuantum mekaniine gre nasl olacan aratrmakta olduum zamana kadar yle kald. ok armtm ama kara delik dzenli bir hzla parack yayar grnd. O zamanlar herkes gibi ben de kara deliklerin bir ey yayamayaca hkmn kabul ediyordum. Bu nedenle bu utan verici etkiden kurtulmaya ok uratm. O gitmeyi reddetti ve sonunda kabul etmek zorunda kaldm. Sonunda beni bunun gerek bir fiziksel sre olduu konusunda ikna eden ey da giden paracklarn kesinlikle sl bir spektruma sahip olmalar oldu: kara delik tpk yzey ktlesel ekimiyle orantl ve ktleyle ters orantl bir scaklkta sradan bir scak nesne gibi parack yaratp yayar. Bu Bekenstein'n kara deliin sonlu bir entropiye sahip olduu tezini tam olarak tutarl kld, nk bu bir kara deliin sfrdan farkl sonlu bir scaklkta sl dengede olabilecei anlamna geliyordu.

O zamandan beri kara deliklerin sl ma yapabileceklerinin matematiksel kant eitli farkl yaklamlardaki baka baz kiiler tarafndan da dorulanmtr. In yayma durumunun anlalmasnn bir yolu imdi anlatacam ekildedir. Kuantum mekanii uzayn tamamnn srekli olarak iftler halinde maddeleen, ayrlan ve tekrar biraraya gelen ve birbirini yok eden "sanal" parack ve antiparack iftleriyle dolu olduu anlamna gelir. Bu paracklara sanal deniyor, nk "gerek" paracklarn tersine dorudan bir parack dedektryle gzlemlenemiyorlar. Ama dolayl etkileri llebilir ve varlklar uyarlm hidrojen atomlarndan yaylan n spektrumunda yarattklar kk bir kaymayla ("Kuzu kaymas") dorulanmtr. imdi, bir kara deliin varlnda, bir ift sanal paracn bir yesi kara delie dp dier yeyi birbirlerini yok edecekleri bir orta kalmam durumda brakabilir. Terkedilmi parack veya antiparack ortann ardndan kara delie debilir, fakat sonsuzlua da kap kurtulabilir ve orada kara deliin kard radyasyon olarak grnr. Bu srece bakmann bir dier yolu parack iftinin kara delie den yesini diyelim ki antiparac- gerekte zaman iinde geri doru yol alan bir parack gibi dnmektir. Bylece kara delie den antiparack kara delikten kan fakat zaman iinde geriye doru yol alan bir parack olarak dnlebilir. Parack, parack-antiparack iftinin balangta maddelemi olduu noktaya ulanca ktlesel ekim alan ona arpar ve bylece zaman iinde ileriye doru yol alr. Bu yzden kuantum mekanii bir paracn bir kara deliin iinden kap kurtulmasna olanak vermitir, bu klasik mekanikte olanak verilmeyen bir eydir. Ancak atomik ve nkleer fizikte paracklarn klasik ilkelerle delip geememeleri gereken fakat kuantum mekanii ilkeleriyle tnel ap geebilmelerinin mmkn olduu bir tr engelin bulunduu pek ok baka durum vardr. Bir kara deliin etrafndaki engelin kalnl kara deliin b-

yklyle orantldr. Bu Cygnus X-1'de var olduu varsaylan kadar byk bir kara delikten ok az paracn kap kurtulabilecei fakat daha kk kara deliklerden paracklarn ok hzl szp akabilecei anlamna gelir. Ayrntl hesaplamalar yaylan paracklarn kara deliin ktlesi azaldka hzla artan bir scakla karlk gelen bir sl spektruma sahip olduklarn gstermektedir. Gne'inki kadar ktlesi olan bir kara delik iin scaklk yalnzca yaklak mutlak sfrn zerinde bir derecenin on milyonda biri kadardr. Bir kara delii bu scaklkta brakan sl radyasyon Evren'deki genel radyasyon zeminiyle tamamen sprlr. Dier taraftan, yalnzca bir milyar ton ktleli bir kara delik, yani kabaca bir proton byklnde ilksel bir kara delik 120 milyar Kelvin derecesi kadar bir scakla sahip olurdu. Bu scaklk da 10 milyon elektron volt kadar bir enerjiye karlk gelir. Byle bir scaklkta bir kara delik elektron-pozitron iftleri ve fotonlar, ntrinolar ve gravitonlar (ktlesel ekim enerjisinin varsaylan tayclar) gibi sfr ktleli paracklar yaratabilecektir. Bir ilksel kara delik alt byk nkleer enerji istasyonunun ktsna edeer 600 megawatt hzla enerji yayard. Bir kara delik parack yayarken ktlesi ve bykl dzenli olarak azalr. Bu daha fazla paracn darya tnel amalarn kolaylatrr ve bylece ma kara delik kendisini varlk durumu dna karan bir ma yapana kadar artan hzla devam eder. Uzun vadede Evren'deki her kara delik bu ekilde buharlaacaktr. Ancak byk bir kara delik iin bunun alaca zaman aslnda ok uzundur: Gne'inki kadar ktlesi olan bir kara delik yaklak 1066 yl yaayacaktr. Dier taraftan bir ilksel kara delik bildiimiz ekliyle Evren'in balangc olan byk patlamadan beri geen on milyar yl iinde hemen hemen tamamen buharlam olmaldr. Bu tr kara delikler imdi yaklak 100 milyon elektron voltluk bir enerjiyle iddetli gama nlar yayyor olmaldrlar. Califonia Institute of Technology'den Don N. Page ve benim tarafmdan yaplan, SAS-2 uydusunun salad gama radyasyonu

kozmik zemini lmlerine dayanan hesaplamalar Evren'deki ilksel kara deliklerin ortalama younluunun yaklak olarak k yl kb bana 200'den az olmas gerektiini gstermektedir. Eer ilksel kara delikler Evren'e dalm olmak yerine galaksilerin "halesinde" -her galaksinin iine yuvalanm olduu hzla hareket eden yldzlarn ince bulutu- younlam olsalar, galaksimizdeki yerel younluk bu rakamdan bir milyon defa daha yksek olabilirdi. Bu durum yeryzne en yakn ilksel kara deliin byk olaslkla en azndan Plton gezegeni kadar uzakta olduu anlamna gelirdi. Bir kara deliin buharlamasnn en son aamas o kadar hzl ilerler ki, muazzam bir patlamayla sona erer. Bu patlamann ne kadar gl olaca ka tane farkl elementer parack trnn mevcut olduuna bal olacaktr. Eer imdi yaygn olarak inanld gibi tm paracklar belki alt farkl kuark trnden yaplmlarsa son patlama on milyon adet bir megatonluk hidrojen bombasna edeer bir enerjiye sahip olacaktr. Dier taraftan European Organization for Nuclear Research'deb R. Hagedorn tarafndan ileri srlen bir alternatif teoride gittike daha yksek ktlede sonsuz sayda elementer parack olduu belirtilmektedir. Bir kara delik daha kk ve daha scak hale geldike daha fazla sayda farkl trde parack yayacak ve belki kuark nermesinde hesaplanm olandan 100.000 defa daha gl bir patlama yaratacaktr. Bu yzden bir kara delik patlamasnn gzlemlenmesi elementer paracklar fizii iin baka trl elde edilemeyen ok nemli bilgiler salayacaktr. Bir kara delik patlamas yksek enerjili gama nlarndan ktleli bir boalma yaratacaktr. Bu nlar uydular veya balonlardaki gama n dedektrleriyle gzlemlenebilirse de, bir patlamadan nemli miktarda gama n fotonunun yolunu kesmek iin yeteri kadar ans olacak byklkte bir dedektr uzaya gndermek zor olacaktr. Bir olanak yrngede byk bir gama n dedektr ina edecek bir uzay mekii kullanmak olacaktr. Daha kolay

ve ok daha ucuz bir alternatif yeryznn st atmosferinin bir dedektr olarak i grmesini salamaktr. Atmosfere dalan bir yksek enerjili gama n balangta atmosferde n ilerleyebileceinden daha hzl ilerleyen bir elektron-pozitron ifti saana yaratacaktr. (Ik hava moleklleriyle etkileim sonucu yavalatlmaktadr.) Bylece elektron ve pozitronlar elektromanyetik alanda bir tr sessel patlama veya ok dalgas yaratacaklardr. Cerenkov radyasyonu denen bu tr bir ok dalgas yerden bir grnebilir k parlamas olarak teshil edilebilir. Dublin University College'den Neil A. Porter ve Trevor C. Weekes tarafndan yaplan bir n deney, eer kara delikler Hagedorn'un teorisinin kestirimde bulunduu gibi patlarlarsa, galaksimizin blgesinde yzyl bana k yl kbnde ikiden az kara delik patlamas olacan gsteriyor. Bu ilksel kara deliklerin younluunun k yl kbnde 100 milyondan daha az olduu anlamna gelir. Bu tr gzlemlerin hassasln byk lde arttrmak mmkn olmaldr. lksel kara delikler konusunda herhangi bir pozitif kant vermezlerse de, ok deerli olacaklardr. Gzlemler, bu tr kara deliklerin younluu zerine dk bir st snr koyarak, Evren'in ilk zamanlarnda ok dzgn olduunu ve kark olmadn gsterecektir. Byk Patlama bir kara delik patlamasna benzer ama ok daha byk bir lektedir. Bu nedenle kara deliklerin nasl parack yarattnn anlalmasnn byk patlamann Evren'deki hereyi nasl yaratt konusunda benzer bir anlaya yol aaca umulmaktadr. Bir kara delikte madde ker ve sonsuza kadar kaybolur fakat onun yerine yeni madde yaratlr. Bu nedenle Evren'in, iinde maddenin byk patlamada yeniden yaratlmak zere kt daha nceki bir aamas olabilir. Eer bir kara delik oluturmak zere ken madde net bir elektrik ykne sahip ise. ortaya kan kara delik de ayn yk tayacaktr. Bu kara deliin sanal parack-antiparack iftlerinin kart yke sahip olan yelerini ekme ve benzer yke olan

yelerin itme eilimi olaca anlamna gelir. Bu nedenle kara delik tercihen kendisi ile ayn ykl paracklar yayacaktr ve bylece hzla ykn kaybedecektir. Benzer ekilde eer ken madde net bir asal momente sahipse, ortaya kan kara delik dnyor olacaktr ve tercihen asal momentini gtren paracklar yayacaktr. Bir kara deliin ken maddenin elektrik ykn, asal momenti ve ktlesini "anmsamasnn" ve baka hereyi "unutmasnn" nedeni bu niceliin uzun-erimli alanlarla balantl olmasdr: bunlar yk iin elektromanyetik alan, asal moment ve ktle iin ktlesel ekim alandr. Princeton University'den Robert H. Dicke ve Moscow State University'den Vladimir Braginsky tarafndan yaplan deneyler baryon says olarak tanmlanan kuantum zellii ile balantl hibir uzun-erimli alan olmadn gstermitir. (Baryonlar proton ve ntronu tayan paracklar snfdr.) Bu yzden bir baryonlar topluluunun kmesiyle olumu bir kara delik baryon saysn unutacaktr ve eit sayda baryon ve antibaryon yayacaktr. Bu yzden, kara delik ortadan kaybolduunda parack fiziinin en ok tutulan yasalarndan birini, baryonlarn korunumu yasasn ihlal eder. Bekenstein'n kara deliklerin sonlu bir entropiye sahip olduu nermesi tutarl olabilmek iin kara deliklerin sl radyasyon yapmasn gerektirirse de, balangta parack yaratlnn ayrntl kuantummekaniksel hesaplamalarnn sl spektrumlu bir maya yol amas tam bir mucize gibi grnr. Bunun aklamas yaylan paracklarn dtan bir gzlemcinin ktlesi, asal momenti ve elektrik yk dnda hakknda baka bir bilgisi olmad bir blgede kara delikten tnel aarak kmalardr. Bu yaylan ayn enerji, asal moment ve elektrik yke sahip paracklarn tm bileimleri veya dzenlenilerinin eit derecede olas olduu anlamna gelir. Aslnda kara deliin bir televizyon seti veya on deri ciltte Proust'un eserlerini yaymas da mmkndr. Fakat bu ekzotik olanaklara karlk gelen parack dzenlenii says son derece kktr. Byk farkla dzenlenilerin en ou hemen hemen sl bir spektrumu olan bir maya karlk gelmektedir. Kara deliklerden mann normal olarak kuantum mekanii ile balantl olann zerinde ve stnde ek bir belirsizlik veya kestirilemezdik derecesi vardr. Klasik mekanikte bir paracn hem konumunu hem de hzn lmenin sonular hakknda kestirimde bulunulabilir. Kuantum mekaniinde

belirsizlik ilkesi bu lmlerin yalnzca birinin kestirilebilir olduunu syler; gzlemci ya konumun veya hzn lmnn sonucu hakknda kestirimde bulunabilir, fakat her ikisi hakknda deil. Alternatif olarak bir konum ve hz bileimini lmenin sonucu hakknda kestirimde bulunabilir. Bylece aslnda gzlemcinin kesin kestirimlerde bulunma yetenei yarya inmitir. Kara deliklerde i daha da ktdr. Bir kara delik tarafndan yaylan paracklar gzlemcinin hakknda ok snrl bilgisi olduu bir blgeden geldikleri iin, paracn konumu veya hz veya ikisinin herhangi bir bileimi hakknda belirli bir kestirimde bulunamaz; tm kestirimde bulunabilecei ey belirli paracklarn yaylaca konusundaki olaslklardr. Bu nedenle Einstein "Tanr zar atmaz" derken iki defa yanlm grnyor. Kara deliklerden parack yaylmasnn deerlendirilmesi Tanr'nn yalnzca zar atmakla kalmayp bazen zarlar grlemeyecekleri yerlere att fikrini uyandrmaktadr.

KARA DELKLER VE BEBEK EVRENLER(*)

Kara delikler boyandklar kadar kara deildirler; burada onlarn beyaz scaklkta parlayabileceklerini gstereceim. Onlar kk bebek evrenlerin gururlu analar ve babalan olabilirler. Bir kara deliin iine dmek bilim kurgunun dehet sahnelerinden biri haline gelmitir. Aslnda imdi karadeliklerin bilim kurgu yerine gerek bilimin maddeleri olduu sylenebilir. Anlatacam gibi, kara deliklerin var olmalar gerektii kestiriminde bulunmaya yol aan gl nedenler vardr ve gzlemsel kantlar kendi galaksimizde baz kara delikler olduunu, dier galaksilerde daha fazlasnn bulunduunu gl ekilde gstermektedir. (*) Nisan 1988'de Berkeley, University of alifornia'da yaplan Hitchcock konumas Kukusuz, bilim kurgu yazarlarnn gerekten konuya girdikleri yer bir kara delie dtnzde ne olduudur. Yaygn bir gr, eer kara delik dnyorsa uzay-zamanda kk bir delikten darya Evren'in bir baka blgesine debileceinizdir. Bu aktr ki uzay gezileri iin byk olanaklar getirir. Aslnda eer, dier galaksileri brakalm, dier yldzlara gezi gelecekte pratik bir nerme olacaksa bunun gibi bir eye gereksinimimiz vardr. Aksi takdirde, hibir eyin ktan hzl yol alamayaca gerei en yakn yldza gidip gelmenin en azndan sekiz yl alaca anlamna gelir. Alpha Centauri 'de bir hafta sonu iin bu kadar! Dier taraftan, eer bir kara delikten geilebilirse, Evren'de herhangi bir yere yeniden klabilir. Hedefinizi nasl seeceiniz pek ak deildir; Virgo'da bir tatil iin yola kp Crab Nebula'ya varabilirsiniz. Gelecein galaktik turistlerini hayal krklna urattm iin zgnm, fakat bu senaryo ilemez. Eer bir kara deliin iine atlarsanz paralara ayrlr ve varlk olmaktan karsnz. Ancak vcudunuzu oluturan paracklarn bir baka evrene tandklar eklinde bir dnce vardr. Bir kara delikte spagetti haline getirilmekte olan birine bu paracklarn hayatta kalabileceklerini bilmek bir teselli midir bilmem. Kullanm olduum biraz dncesiz tona ramen bu konu ar bilime dayanmaktadr. Kabul

edili ancak son-zamanlarda olmusa da, benim burada sylediklerimin ou konusunda imdi bu alanda almakta olan dier bilim adamlar gr birliine varmlardr. Ancak bu konunun son ksm zerinde henz genel bir anlay birliinin olmad ok yeni almalara dayanmaktadr. Fakat bu alma byk ilgi ve heyecan yaratmaktadr. imdi "kara delik" olarak isimlendirdiimiz kavramn gemii iki yz yldan fazla geri giderse de, kara delik ad ancak 1967 ylnda Amerika'l fiziki John Wheeler tarafndan getirilmitir. Bu bir dahi vuruuydu, bu isim kara deliklerin bilim kurgu mitolojisine girmesini salamtr. Bu ayn zamanda daha nceleri tatmin edici bir ad olmayan bir eye belirli bir isim salayarak bi-

limsel aratrmay da gelitirmitir. Bilimde iyi bir adn nemi kmsenmemelidir. Bildiim kadaryla, kara delikleri tartan ilk kii 1783 ylnda onlar hakknda bir yaz yazm olan John Michell adl Cambridge'li biriydi. Onun fikri yleydi: Yeryznn yzeyinden bir glleyi dikey olarak yukar doru atelediinizi varsayalm. Glle yukarya giderken ktlesel ekim tarafndan yavalatlr. Sonunda yukar gitmeyi durduracak ve yeryzne geri decektir. Ama belli bir kritik hzdan fazlasna sahip olsayd hi bir zaman ykselmeyi durdurmayacak ve geri dmeyecek, uzaklamaya devam edecekti. Bu kritik hza kap kurtulma hz denir. Bu yeryz iin saniyede yedi mil kadar, Gne iin saniyede yz mil kadardr. Bu hzlarn her ikisi de gerek bir gllenin hzndan fazladr, fakat saniyede 186.000 mil olan n hzndan ok daha kktrler. Bu ktlesel ekimin k zerinde fazla etkisi olmad anlamna gelir; k zorluk ekmeden yeryznden veya Gne'ten 'kap kurtulabilir. Ancak Michell kap kurtulma hznn n hzndan daha byk olmasna yetecek kadar ktleli ve yeterince kk bir yldz olabileceini dnd. Byle bir yldz gremeyiz, nk onun yzeyinden gelen k bize ulamaz; yldzn ktlesel ekimi tarafndan geri ekilir. Ancak ktlesel ekiminin yaknndaki madde zerindeki etkisiyle yldzn varln saptayabiliriz. Gerekte a glle gibi muamele etmek tutarl bir i deildir. 1897 ylnda yaplan bir deneye gre, k her zaman ayn deimez hzla hareket eder. O halde ktlesel ekim nasl yavalatabilir? Ktlesel ekimin nasl etkiledii konusunda tutarl bir teori 1915 ylnda Einstein'n genel grecelik kuramn formle ediine kadar kmad. Yine de, bu teorinin eski yldzlar ve dier ktleli nesneler iin anlam 1960'lara kadar genel olarak anlalmad. Genel grecelie gre, uzay ve zaman birlikte uzay-zaman denen drt boyutlu bir uzay oluturuyor olarak dnlebilirler. Bu uzay dz deildir, iindeki madde ve enerji tarafndan yamulmu

veya erilmitir. Nesneler uzay-zamanda doru izgiler halinde hareket etmeye alrlar, fakat uzayzaman erilmi olduu iin erilmi bir uzayda dz bir izgiye en yakn ey olan yollarda ilerlerler. Bylece yeryz dz bir izgide ilerlemeye alr, fakat uzay-zaman Gne'in ktlesi tarafndan bklm olduu iin sarmal bir yol izler, zaman iinde ilerlerken Gne etrafnda bir daire iinde gider. Benzer ekilde, k dz izgide ilerlemeye alr, fakat uzay-zaman erilmi olduu iin bkl bir yol izledii grlr. Bir gne tutulmas srasnda n bu bklmesini gerekten gzlemleyebiliriz. Ay Gne'in nn tkar ve bizim gne ile hemen hemen ayn dorultuda olan yldzlar gzlemlememize olanak verir. Onlardan gelen k Gne yaknndaki erilmi uzay-zaman tarafndan bklm olduu iin yldzlarn biraz farkl konumlarda grndklerini anlarz. Gne'in yaknndan geen k durumunda bklme ok kktr. Ancak eer Gne yalnzca bir ka mil eninde olacak kadar bzlseydi bklme o kadar byk olurdu ki, Gne'ten ayrlan k uzaklamaz, gnein ktlesel ekim alan tarafndan geri ekilirdi. Grecelik teorisine gre, hibir ey n hzndan daha hzl ilerleyemez, bu yzden bu blge iinden herhangi bir eyin kap kurtulmasnn mmkn olmad bir blge olurdu. Bu blgeye kara delik denir. Onun snrna olay ufku denir. Olay ufku kara delikten kap kurtulmay baarmak zere olup baaramayan, kenarda dolar durumda kalan k tarafndan oluturulur. Gne'in yalnzca bir ka mil eninde olacak kadar bzlebileceini ileri srmek komik gelebilir. Maddenin o kadar sktrlamayaca dnlebilir. Fakat sktrlabilecei ortaya kar. Gne o kadar scak olduu iin o byklktedir. Gne kontroll bir H-bombas gibi hidrojeni

helyuma dntrerek yakmaktadr. Bu srete aa kan s gnein kendi ktlesel ekiminin onu kltmeye alan ekimine kar direnmesini salar.

Ama sonunda Gne nkleer yaktn bitirecektir. Bu bir be milyar yl kadar sonrasna dek olmayacaktr, bu yzden bir baka yldza uu iin yer ayrtmakta acele etmeye gerek yoktur. Ancak Gne'ten daha ktleli yldzlar yaktlarn ok daha hzl yakp bitireceklerdir. Yaktlarn bitirdikleri zaman s kaybetmeye ve bzlmeye balayacaklardr. Eer yaklak olarak Gne'in ktlesinin iki katndan daha az iseler sonunda bzlmeyi durduracaklar ve dengeli bir duruma geeceklerdir. Bu tr bir duruma beyaz cce denir. Bunlarn bir ka bin millik yaraplar vardr ve younluklar in kp bana yzlerce tondur. Bu tr bir baka durum bir ntron yldz durumudur. Bunlarn yaklak on millik yaraplar vardr ve younluklar in kp bana milyonlarca tondur. Galakside hemen yaknmzda ok sayda beyaz cce gzlemlenmektedir. Ancak ntron yldzlar 1967 ylnda Camridge'de Jocelyn Bell ve Antony Hewish'in dzenli radyo dalgalar vurular yayan pulsarlar denen nesneleri kefettikleri zamana kadar gzlemlenmemilerdi. Balangta onlar yabanc bir uygarlkla balant kurup kurmadklarn merak ettiler; onlarn keiflerini ilan ettikleri seminer odasnn "Kk Yeil Adam" ekilleriyle dekore edilmi olduunu anmsyorum. Ancak sonunda onlar ve baka herkes bu nesnelerin dnen ntron yldzlar olduu eklindeki daha az romantik sonuca ulat. Bu durum uzay Wes-tern'leri yazarlar iin kt haber, fakat o zamanlar kara deliklere inanan az saydaki bizler iin iyi haberdi. Eer yldzlar ntron yldz olmak zere on veya yirmi mil kadar az enli olacak ekilde bzlebilirlerse, dier yldzlarn kara delikler olmak zere daha fazla bzlebilecekleri beklenebilir. Yaklak Gne'in ktlesinin iki katndan fazla ktlesi olan bir yldz bir beyaz cce veya ntron yldz haline gelemez. Baz durumlarda yldz patlayabilir ve ktlesini snrn altna drecek kadar madde frlatabilir. Fakat bu her durumda olmaz. Ba/ yldzlar o kadar klr ki, ktlesel ekimleri geriye yldza gelecek kadar bker. Baka k veya herhangi baka bir ey kap kurtulamaz. Yldzlar kara delik haline gelmi olurlar.

imdi baz kara delikler hakknda olduka yeterli gzlemsel kantlara sahibiz. En iyi durumlardan biri Cygnus X-1'dir. Bu grlmeyen bir e etrafndan dnen bir normal yldzdan oluan bir sistemdir. Madde normal yldzdan frlyor ve ee dyor grnmektedir. Madde ee doru derken bir banyodan kan su gibi sarmal bir hareket gelitirmektedir. ok scak hale gelip X nlar yayacaktr. Grlmeyen e ok kk, bir beyaz cce. bir ntron yldz veya bir kara delik olmaldr. Ancak ein ktlesinin Gne'in ktlesinin en azndan alt kat kadar olduu gsterilebilir. Bu onun bir beyaz cce veya bir ntron yldz olmas iin ok fazladr. Bu yzden o bir kara delik olmaldr. Bir zamanlar California Institute Of Technology'den Kip Thorne ile Cygnus X-1'in bir kara delik tamad eklinde bir iddiaya giritim. Bu benim gerekten Cygnus X-I iinde bir kara delik olduuna inanmadmdan deildi. Tersine, bu bir sigorta politikasyd. Kara delikler zerine bir ok alma yapmtm ve eer kara deliklerin var olmad ortaya karsa bu almann hepsi boa gitmi olacakt. Fakat o zaman en azndan iddiam kazanma tesellisine sahip olacaktm. Ancak imdi kara delikler hakkndaki kantlarn o kadar zorlayc olduunu dnyorum ki iddiay kaybedeceim. Kip Thorne'a Penthouse abonelii salayacam. Fizik yasalar zaman simetrisine sahiptirler. Bu yzden iine denlerin kamad kara delikler denen nesneler varsa, o zaman eylerin iinden kt fakat iine demedii baka nesneler de

olmaldr. Bunlara beyaz delikler denebilir. Bir kara deliin iine bir yerde atlanabilecei ve bir baka yerde bir beyaz delikten klabilecei dnlebilir. Bu daha nce sz edilen uzun uzay gezisinin ideal yntemi olacaktr. Tm gereksiniminiz olan ey yaknda bir kara delik bulmak olacaktr. Balangla bu tr uzay gezisi mmkn grnd. Einstein'n genel grecelik teorisinin bir kara deliin iine dmenin ve bir beyaz delikten kmann mmkn olduu zmleri vardr. Ancak daha sonraki almalar tm bu zmlerin hepsinin ok dengesiz

olduunu gsteriyor: bir Uzay gemisinin varl gibi en kk etki kara delikten beyaz delie giden "kurt deliini" ya da pasaj tahrip ederdi. Uzay gemisi sonsuz derecede gl kuvvetler tarafndan paralara ayrlrd. Bu Niyagara'dan bir f iinde gemek gibi olurdu. Daha sonra bu umutsuz grnd. Kara delikler plerden kurtulmak veya hatta insann baz arkadalarndan kurtulmas iin yararl olabilirler. Fakat onlar "kendisinden hi bir gezginin dnmedii bir lke" dirler. imdiye kadar sylediim herey Einstein'n Genel Grecelik kuramn kullanarak yaplm hesaplamalara dayanmaktadr. Bu teori yapm olduumuz tm gzlemlerle mkemmel bir uyum iindedir. Fakat o kadar doru olamayacan biliyoruz. nk kuantum mekaniinin belirsizlik ilkesini tamyor. Belirsizlik ilkesi paracklarn hem iyi tanmlanm bir konuma hem de iyi tanmlanm bir hza sahip olamayacaklarn syler. Bir paracn konumunu ne kadar kesin olarak lerseniz, hzn o kadar daha az kesin lersiniz ve tersi de dorudur. 1973 ylnda belirsizlik ilkesinin kara deliklerde hangi fark getireceini aratrmaya baladm. Benim ve baka herkesin ok armasna yol aan bir ekilde bunun kara deliklerin tamamen kara olmadklar anlamna geldiini buldum. Dzgn bir hzla darya radyasyon ve paracklar gnderiyor olmalydlar. Sonularm Oxford yaknnda bir konferansta akladmda genel bir inanszlkla karland. Oturumun bakan bunlarn samalk olduunu syledi ve bunu syledii bir yaz yazd. Fakat bakalar benim hesabm tekrarladklarnda ayn etkiyi buldular. Bylece sonunda bakan bile hakl olduuma inand. Radyasyon kara deliin ktlesel ekim alanndan nasl kap kurtulabilir? Bunun yant belirsizlik ilkesinin paracklarn kk bir uzaklk iin ktan hzl ilerlemelerine olanak vermesidir. Bu durum paracklarn ve radyasyonun olay ufkundan kmalarna ve kara delikten kap kurtulmalarna olanak verir. Bylece eylerin kara delikten kmas

mmkn olacaktr. Ancak bir kara delikten kan ey iine den eyden farkl olacaktr. Yalnzca enerji ayn olacaktr. Kara delik darya paracklar ve radyasyon verirken ktle kaybedecektir. Bu kara deliin klmesine ve paracklar daha hzl olarak darya yollamasna yol aar. Sonunda sfr ktleye iner ve tamamen ortadan kaybolur. O zaman kara deliin iine den, aralarnda uzay gemilerinin de bulunabilecei nesnelere ne olur? Benim son almalarma gre bunun yant onlarn kendilerine ait kk bir bebek evrene gittikleridir. Evren'imizin bizim bulunduumuz blgesinden kk kendi kendini tayan bir evren dallanr. Bu bebek evren tekrar bizim uzay-zaman blgemize katlabilir. Katlrsa, bize oluan ve daha sonra buharlaan bir baka kara delik gibi grnr. Bir kara deliin iine den paracklar dier kara delik tarafndan yaylan paracklar olarak grnr ve bunun tersi de dorudur. Bu kara deliklerden uzay gezisine olanak vermek iin gereken ey gibi grnr. Yalnzca uygun bir kara delie doru uzay geminizi yneltirsiniz. Olduka byk olan bir uzay gemisi olsa daha' iyidir yoksa ktlesel ekim kuvvetleri siz ieri girmeden sizi spagetti haline getirir. O zaman, neresi olacan seemeyecek olsanz da, bir baka delikten tekrar ortaya kmay umarsnz. Ama galaksiler aras ulam plannda bir kusur var. Delie den paracklar alan bebek evrenler sanal zaman denen eyde olur. Sanal zaman bilim kurgu gibi gelebilir, fakat bu iyi tanmlanm bir matematiksel kavramdr. Kuantum mekanii ve. belirsizlik ilkesini doru drst formle etmek iin zorunlu grnr. Ancak kendimizi daha fazla gri sala yalanr hissettiimiz sbjektif zaman anlaymz deildir bu. Onun yerine, "gerek" zaman dediimiz eye dik alarda bir zaman yn gibi dnlebilir.

Gerek zamanda bir kara delie den bir astronotun akibeti kt olur. Bandaki ve ayandaki ktlesel ekim arasndaki farkla paralara ayrlr. Vcudunu oluturan paracklar bile hayatta kalmaz. Onlarn gerek zamandaki gemileri bir tekillikte sona
erer. Ancak paracklarn sanal zamandaki tarihleri devam eder. Bebek evrene geerler ve bir baka kara delikten yaylan paracklar olarak yeniden ortaya karlar. Bylece bir anlamda, astronot evrenin bir baka blgesine tanr. Ancak ortaya kan paracklar pek fazla astronota benzemeyecektir. Gerek zamanda tekillie giderken paracklarnn sanal zamanda hayatta kalacaklarn bilmek de onun iin pek bir teselli olmaz. Bir kara delie den biri iin parola "Sanal Dn" olmaldr. Paracklarn nerede yeniden ortaya kacan ne belirler? Bebek evrendeki paracklarn says kara delie den paracklarn says ile kara deliin buharlamas srasnda yayd paracklarn saysnn toplamna eit olacaktr. Bu bir kara deliin iine den paracklarn yaklak ayn ktlede bir baka kara delikte dar kacaklar anlamna gelir. Bylece paracklarn iine dt kara delik ile ayn ktlede bir kara delik yaratlarak paracklarn nereye geleceini semeyi denemek dnlebilir. Ancak kara delik eit derecede olaslkla ayn toplam enerjide herhangi bir baka parack dizisi darya veriyor olabilecektir. Kara delik doru trde paracklar yaysa bile, onlarn dier delie dm olan paracklarla gerekten ayn paracklar olduu anlalamaz. Paracklar kimlik kartlar tamazlar: bir trden tm paracklar benzer grnr. Tm bunlarn anlam bir kara delikten gemenin popler ve gvenilir bir uzay gezisi yntemi olduunun ortaya kmasnn pek olas olmaddr. Hereyden nce oraya sanal zamanda yolculuk yaparak ulamak ve gerek zamandaki gemiinizin kt bir sonuca geldiine aldr etmemek zorunda olurdunuz. kinci olarak gerekten hedefinizi seemezdiniz. Bu benim ismini verebileceim baz hava yollarnda yolculuk yapmak gibi olurdu. Bebek evrenler uzay gezisi iin fazla yararl olmazsa da. evrendeki hereyi tanmlayacak tam bir birleik teori bulma giriimimiz asndan nemli sonulan vardr. imdiki teorilerimiz bir parack zerindeki elektrik yknn bykl gibi baz ni-

elikler tayor. Bu niceliklerin deerleri teorilerimiz tarafndan kestirilemez. Onun yerine, gzlemlerle uyuacak ekilde seilmek zorundadrlar. Ancak bilim adamlarnn ou tm bu niceliklerin deerlerini kestirecek temelde yatan bir birleik teori olduuna inanmaktadrlar. Pekala byle temelde yatan bir teori olabilir. Pek ok insan bunu spersicim teorisi olduunu dnmektedir. Bu teori deerleri ayarlanabilir saylar tamaz. Bu nedenle bu birleik teorinin imdiki teorilerimizin belirlenmemi brakt bir parack zerindeki elektrik yk gibi niceliklerin tm deerlerini kestirimde bulunabilmesi beklenir. Henz bu niceliklerin herhangi birini spersicim teorisinden kestirememi olsak da, pek ok insan sonunda bunu yapabileceimize inanyor. Ancak, eer bu bebek evrenler resmi doru ise, bu nicelikleri kestirme yeteneimiz azaltlm olacaktr. Bunun nedeni bizim evren blgemize katlmay bekleyen ka tane bebek evren bulunduunu gzlemleyemememizdir. Yalnzca birka parack tayan bebek evrenler olabilir. Bu bebek evrenler o kadar kktr ki, onlarn katld veya dalland farkedilmez. Ancak katlmayla bir parack zerindeki elektrik yk gibi niceliklerin grnrdeki deerlerini deitireceklerdir. Ka tane bebek evrenin varolduunu bilmediimiz iin, bu niceliklerin grnrdeki deerlerinin ne olaca konusunda kestirimde bulunamayacaz. Bebek evrenlerin nfus patlamas olabilir. Ancak insanlar iin olaca gibi yiyecek temini veya bekleme odas gibi hibir snrlayc faktr yok grnyor. Bebek evrenler kendilerine ait bir alanda vardrlar. Bu biraz bir toplu inenin tepesinde ka adet melein dansedebileceini sormaya benzer. Niceliklerin ou iin, bebek evrenler kestirimde bulunulan deerlerde olduka kk de olsa bir belirsizlik getiriyor grnrler. Ancak onlar ok nemli bir niceliin, kozmolojik deimez denen eyin gzlemlenmi deerinin bir aklamasn getirebilirler. Bu evrene yapsna yerleik bir genileme veya bzlme eilimi

verecek bir niceliktir. Genel nedenlerle onun ok byk olmas beklenebilir. Yine de Evren'in genilemesinin zamanla nasl deitiini gzlemleyebiliriz ve kozmolojik deimezin ok kk olduunu belirleyebiliriz. imdiye kadar gzlemlenmi deerin neden o kadar kk olmas gerektii konusunda iyi bir aklama olmamtr. Ancak dallanan ve katlan bebek evrenler kozmolojik deimezin grnrdeki deerini etkileyeceklerdir. Ka tane bebek evren olduunu bilmediimiz iin, grnrdeki kozmolojik deimez iin farkl mmkn deerler olacaktr. Fakat hemen hemen sfr olan bir deer en olas deer olacaktr. Bu iyidir, nk ancak kozmolojik deimez ok kk ise evren bizim gibi yaratklar iin uygun olur. zetlersek, grnd kadaryla paracklar daha sonra buharlap bizim evren blgemizden kaybolan kara deliklerin iine debilirler. Paracklar bizim evrenimizden dallanan bebek evrenlere giderler. Bu bebek evrenler sonra bir baka yerde yeniden evrene katlabilirler, Onlar uzay gezisi iin pek iyi olmayabilirler, fakat varlklar, tam bir birleik teori bulsak bile, beklediimizden daha azn kestirebileceimiz anlamna gelir. Dier taraftan kozmolojik deimez gibi baz niceliklerin llen deerleri iin imdi aklamalar getirebiliriz. Geen yl iinde pek ok insan bebek evrenler zerinde almaya balamlardr. Kimsenin onlarda uzay gezisi iin patent alarak servet kazanacan sanmyorum, fakat ok heyecanl bir aratrma alan haline gelmilerdir.

HER EY BELRLENM MDR?(*)

Bu yazda determinizm (gerekircilik) ve zgr iradeyle ilgili baz fikirleri ele almak istiyorum. Julius Caesar adl oyunda Cassius Brutus'a "nsanlar bazen talihlerinin efendileridir" der. Biz gerekten talihimizin efendisi miyiz? Ya da yaptmz herey belirlenmi ve nceden buyurulmu mudur? Eskiden nceden buyurulmu olma durumunu ileri sren tezde Tanr'nn her eye kadir ve zamann dnda olduu, bylece ne olacan bilecei savunulurdu. O zaman nasl zgr irademiz olabilir? Ve eer zgr irademiz olmazsa, hareketlerimizden nasl sorumlu olabiliriz? Eer insann bir banka soymas nceden buyurulmu ise bu pek onun hatas olmaz. O halde neden bu i iin

cezalandrlsn?
(*) Nisan 1990'da Cambridge niversite'sinde Sigma Club seminerinde yaplan konuma

Son zamanlarda determinizm tezi bilime dayandrlmtr. Evren ve onun iindeki hereyin zamanla nasl bir geliim gsterdiini yneten iyi tanmlanm yasalar olduu anlalyor. Tm bu yasalarn tam ekillerini henz bulmamsak da, halihazrda en ar durumlar dnda ne olacan belirlemeye yetecek kadarn biliyoruz. Olduka yakn bir srede geri kalan yasalar bulup bulamayacamz bir gr meselesidir. Ben bir iyimserim: kanmca onlar gelecek yirmi ylda bulma konusunda yzde elli ans vardr. Fakat bulmazsak bile bu tezde herhangi bir deiiklik yaratmaz. nemli nokta Evren'in ilk durumunda evrimini tamamen belirleyen bir yasalar kmesi olmas gerektiidir. Bu yasalar Tanr tarafndan buyurulmu olabilir. Fakat grnd kadaryla O Evren'e yasalar bozmak zere mdahale etmiyor. Evren'in ilk dzenlenii Tanr tarafndan seilmi olabilir veya bilim yasalar tarafndan belirlenmi olabilir. Her durumda daha sonra Evren'deki her eyin bilim yasalarna gre evrimle belirlendii grlmektedir; bu yzden bizim nasl geleceimizin efendisi olabileceimizi anlamak zordur. Evren'deki hereyi belirleyen bir byk birleik teori olduu fikri baz glkler ortaya karr. Her eyden nce byk birleik teorinin matematiksel olarak toplu ve mkemmel olduu varsaylmaktadr. Hereyin teorisinin zel ve basit bir yn olmaldr. Yine de belli sayda denklem evremizde grdmz karmaklk ve ince ayrnty nasl aklayabilir? Sinead O'Connor'un bu hafta en ok satan plaklar listesinde liste ba olacan ve Madonna'nn Cosmopolitan dergisinde kapak olacan byk birleik teorinin belirlediine gerekten inanlabilir mi? Hereyin bir byk birleik teori tarafndan belirlendii fikrinde ikinci bir sorun sylediimiz hereyin de teori tarafndan belirlenmesidir. Ve neden doru olmas belirlenmi olsun? Yanl olmas daha olas deil mi, nk her doru ifadeye karlk pek ok olas yanl ifade var. Her hafta posta kutumda insanlarn bana gnderdikleri baz teoriler olur. Bunlarn hepsi farkldr ve ou

karlkl olarak tutarszdr. Ama anlaldna gre byk birleik teori, yazarlarn doru grte olduklarn dnmelerini belirlemitir. O halde sylediim herhangi bir ey neden daha fazla bir geerlilie sahip olsun? Ben de eit ekilde byk birleik teori tarafndan belirlenmi deil miyim? Hereyin belirlenmi olduu fikriyle ilgili nc bir problem bizim zgr irademiz, bir eyi yapma veya yapmamay seme zgrlmz olduunu hissetmemizdir. Fakat eer herey bilimin yasalar tarafndan belirlenmi ise, o zaman zgr irade bir yanlsama olmaldr. Ve eer zgr irademiz yoksa, eylemlerimizle ilgili sorumluluumuzun temeli nedir? Eer deli iseler insanlar sulan iin cezalandrmayz, nk ellerinden bir ey gelmediini syleriz. Fakat eer hepimiz bir byk birleik teori tarafndan belirlenmisek, hi birimiz yaptmz eylerden bakasn yapabilir durumda deildir, o halde neden her hangi bir kii yapt eyler iin sorumlu tutulsun? Determinizmin bu problemleri yzyllardr tartlmtr. Ancak, bilimin yasalar hakknda tam bir bilgiden uzak olduumuz ve Evren'in ilk durumunun nasl belirlenmi olduunu bilmediimiz iin tartma biraz akademik olmutur. Ama imdi problemler daha ivedidir, nk yirmi yl kadar az bir zamanda tam bir birleik teori bulmamz olana vardr. Ve ilk durumun kendisinin bilim yasalar tarafndan belirlenmi olabileceini kavramaktayz. Aada benim bu problemlerle uzlama konusundaki kiisel giriimim var. Herhangi bir orijinallik veya derinlik iddiasnda deilim, fakat bu benim u an yapabildiimin en iyisidir. lk problemle balayalm: greli olarak basit ve toplu bir teori nasl olur da tm ince ve nemsiz ayrntlaryla gzlemlediimiz kadar karmak bir Evren'e yol

aabilir? Bunun anahtar kuantum mekaniinin bir paracn hem konum hem de hznn byk hassaslkla llemeyeceini syleyen, "konumu ne kadar fazla hassas olarak lerseniz hz o kadar daha az hassas olarak lebilirsiniz ve tersi de dorudur" diyen belirsizlik ilkesidir. Bu

belirsizlik eylerin konumda kk bir belirsizliin fazla fark yaratmayaca kadar birbirinden uzak olduu imdiki zamanda o kadar nemli deildir. Fakat Evren'in ok balardaki durumunda herey birbirine ok yaknd, bu yzden ok fazla belirsizlik ve Evren iin baz olas durumlar vard. Bu farkl olas erken durumlar Evren iin tm bir farkl gemiler ailesine evrimlemi olacaktr. Bu gemilerin ou byk lekli zelliklerinde benzer olacak, tek biimli, dzgn ve genileyen bir evrene karlk geleceklerdir; ancak yldzlarn dalm gibi ayrntlarda farkl olurlar ve hatta dergilerinin kapaklarnda ne olduu gibi eylerde daha fazla farkl olurlar. (Yani bu gemilerde dergiler varsa) Bu yzden evremizdeki Evren'in karmakl ve ayrntlar ilk aa-malardaki belirsizlik ilkesinden kaynaklanmtr. Bu durum Evren iin tm bir olas gemiler ailesi verir. Belki olaslk az olurdu ama Nazi'lerin II. Dnya Sava'n kazand bir gemi olurdu. Fakat biz rastlantsal olarak Mttefiklerin sava kazand ve Ma-donna'nn Cosmopolitan'n kapanda olduu bir gemite yayoruz. imdi ikinci probleme geiyorum: eer ne yaptmz bir byk birleik teori tarafndan belirlenmi ise, teori neden Evren hakknda yanl deil de doru sonulan karmamz belirlesin? Sylediimiz herhangi bir eyin neden bir geerlilii olsun? Benim buna yantm Darwin'in doal seme fikrine dayaldr. Ben bunu, yeryznde baz ok ilkel yaam biimlerinin atomlarn rastlantsal bileiminden kendiliinden ortaya kt eklinde anlyorum. Bu erken yaam biimi muhtemelen byk bir molekl idi. Fakat o muhtemelen DNA deildi, nk bir tm DNA molekln rasgele bileimlerle oluturma ans kktr. Erken yaam biimi kendini yeniden retmi olmaldr. Kuantum belirsizlik ilkesi ve atomlarn rasgele sl hareketleri yeniden retimde belli sayda hatalar olaca anlamna gelir. Bu hatalarn ou organizmann hayatta kalmas veya yeniden retme kapasitesi asndan lmcl olur. Bu tr hatalar gelecek nesillere

gemez, yok olur. ok az sayda hala saf ans rn olarak yararl olur. Bu hatalar tayan organizmalarn hayatta kalmas ve yeniden retimde bulunmalar daha olasdr. Bylece balangtaki gelimemi organizmann yerine geme eiliminde olurlar. DNA'nn ift sarmall yapsnn geliimi erken aamalardaki byle bir ilerleme olabilir. Bu byk olaslkla, her ne olursa olsun, herhangi bir daha nceki yaam biiminin tamamen yerini alacak ekilde bir ilerlemeydi. Evrim ilerledike merkezi sinir sisteminin geliimine yol am olmaldr. Duyu organlaryla topladklar verileri doru ekilde alglayan ve uygun eyleme geen yaratklarn hayatta kalma ve yeniden retimde bulunma olasl daha yksektir. nsan soyu bunu bir baka aamaya geirmitir. Biz hem vcutlarmzla hem DNA'mzla yksek maymunlara ok benziyoruz: fakat DNA'mzda kk bir deiim dili gelitirmemizi salamtr. Bu bizim nesilden nesile bilgiyi ve birikmi deneyimi szl ve sonunda yazl biimde iletebileceimiz anlamna gelir. Daha nceleri deneyimin sonulan yalnzca yeniden retimde rasgele hatalar yoluyla DNA iine yava kayt edilme sreci iinde iletilebilirdi. Bunun etkisi dramatik bir evrim hzlan olmutur. nsan soyuna gelene kadar milyar yldan fazla evrim gerekmitir. Fakat geen son on bin yl iinde yazl dili gelitirmi bulunuyoruz. Bu bizim maara adamndan (ya da maara insanlarndan demeliyim) Evren'in en temel teorisini sorabileceimiz yere kadar ilerlememizi salamtr. Son on bin ylda insan DNA'snda hibir anlaml biyolojik evrim veya deiiklik olmamtr. Bu yzden zekamz, duyu organlarmzla salanan bilgiden doru sonular karma yeteneimiz, maara insanlar gnleri veya daha ncesine kadar gitmelidir. Bu, belli hayvanlar yiyecek iin ldrme ve dier hayvanlar tarafndan ldrlmeyi nleme yeteneimiz temelinde belirlenmi olmaldr. Bu amalara uygun zihinsel niteliklerin bugnn ok farkl koullarnda bizi o kadar iyi yerde tutmu olmas dikkate deer. Byk olaslkla bir byk birleik teori kefetmek

veya determinizm konulu sorulara yant vermek yaam srdrme konusunda fazlaca bir avantaj salamaz. Yine de, dier nedenlerle gelitirmi olduumuz zeka pekala bu sorulara doru yantlar vermemizi de salayabilir. imdi nc probleme, zgr irade ve eylemlerimizden sorumlu olma sorununa geiyorum. Sbjektif olarak ne yapacamz seme yeteneine sahip olduumuzu hissederiz. Fakat bu bir yanlsama olabilir. Baz insanlar kendilerinin sa veya Napolyon olduunu dnrler, ama bu doru deildir. Gereksinimimiz'olan ey dardan uygulayabileceimiz bir organizmann zgr iradesi olup olmadn ayrdedecek objektif bir testtir. rnein, bir baka yldzdan Kk Yeil Adam'n bizi ziyaret ettiini dnn. Onun zgr iradesi olduuna ya da yalnzca bizim gibiymi gibi yant vermek zere programlanm bir robot olduuna nasl karar verebilirdik? zgr iradenin tek objektif testinin yle olaca anlalyor: Birisi organizmann davran konusunda kestirimde bulunabilir mi? Eer kestirimde bulunabilirse, o zaman zgr iradesi olmad, nceden belirlenmi olduu aktr. Dier taraftan eer davran konusunda kestirimde bulunulamaz ise, bu organizmann zgr iradesi olduunun iletimsel bir tanm olarak kabul edilebilir. Bir defa tam bir birleik teori bulduumuzda insanlarn ne yapacaklar konusunda kestirimde bulunabileceimiz gerekesiyle, zgr iradenin bu tanmna kar klabilir. Ancak insan beyni de belirsizlik ilkesine tabidir. Bu yzden insan davrannda kuantum mekaniiyle balantl bir rasgelelik unsuru vardr. Fakat beyindeki ilgili enerjiler dktr, bu nedenle kuantum mekaniksel belirsizlik yalnzca kk bir etkidir, insan davran hakknda kestirimde bulunamaymzn gerek nedeni bunun yalnzca ok zor olmasdr. Halihazrda beynin faaliyetlerini yneten temel fiziksel yasalar biliyoruz ve bu yasalar greli olarak basittir. Fakat bir ka paracktan daha fazlas varsa denklemleri zmek zordur. Daha

basit Newton ktlesel ekim teorisinde bile denklemler tam olarak yalnzca iki parack durumunda zlebilir. veya daha fazla parack iin yaklatrmalara bavurmak zorunludur ve parack says ile birlikte glk hzla artar, insan beyni yaklak olarak 10 ya da yz milyon milyar milyar parack tar. Bu bizim denklemleri zebilmemiz ve ilk durumu ve gelen sinir verisi bilindiinde beynin nasl davranacan kestirmemiz asndan ok fazladr. Aslnda kukusuz ilk durumun ne olduunu bile lemeyiz, nk bunu yapabilmek iin beyni paralamamz gerekir. Bunu yapmaya hazr olsak bile, kaydedecek ok fazla parack olurdu. Ayrca byk olaslkla beyin ilk duruma kar ok duyarldr; ilk durumda kk bir deiiklik daha sonraki davranta ok byk bir deiiklie yol aabilir. Bylece beyni yneten temel denklemleri biliyorsak da, insan davrann kestirmek iin onlar pek kullanamayz. Bu durum makroskopik sistemlerle uratmzda bilimde ortaya kar. nk parack says her zaman temel denklemleri zme ans olamayacak kadar byktr. Onun yerine yaptmz ey etkili teoriler kullanmaktr. Bunlar paracklarn ok byk saysnn birka nicelikle deitirildii yaklatrmalardr. Bir rnek akkanlar mekaniidir. Su gibi bir sv kendileri elektronlar, protonlar ve ntronlardan yaplm milyarlarca milyar moleklden yaplmtr. Yine de svy yalnzca hz, younluu ve scakl ile tanmlanan srekli bir ortam olarak dnmek iyi bir yaklatrmadr. Etkili akkanlar mekanii teorisinin kestirimleri tam deildir -yalnzca hava tahminlerini dinlemek bunu kavramaya yeter- fakat gemilerin veya petrol boru hatlarnn tasarmna yetecek kadar iyidir. zgr irade ve eylemlerimiz iin ahlaki sorumluluk kavramlarnn akkanlar mekanii anlamnda gerekten etkili bir teori olduklarn ileri srmek istiyorum. Yaptmz herey bir byk birleik teori tarafndan belirlenmi olabilir. Eer o teori bizim aslmayla leceimizi belirlemise, o takdirde boulmayacaz de-

mektir. Fakat bir frtna srasnda kk bir botla denize almak iin daraacnda leceinizden son derece emin olmanz gerekir. Hereyin nceden belirlenmi olduunu ve bunu deitirmek iin hibir ey yapamayacamz ileri sren insanlarn bile kardan karya gemeden nce yola baktklarn

farkettim. Belki bakmayanlar masal anlatmak zere hayatta kalmazlar. nsan davrann hereyin belirlenmi olduu fikri zerinde temellendiremez. nk neyin belirlenmi olduunu bilmez. Onun yerine zgr iradesi olduu ve davranlarndan sorumlu olduu eklindeki etkili teoriyi kabul etmek zorundadr. Bu teori insan davrann kestirmede ok iyi deildir. Fakat onu kabul ederiz, nk temel yasalardan kan denklemleri zme ans yoktur. Ayrca zgr iradeye inanmamz etkileyen bir Darvin'ci gereke de vardr. Kiilerin davranlarndan kendini sorumlu hissettii bir toplumun birlikte almas ve deerlerini yaymak zere hayatta kalmas daha olasdr. Kukusuz arlar birlikte ok iyi alrlar. Fakat yle bir toplum statiktir. Tandk olmayan sorunlara zm getiremez yant veremez veya yeni frsatlar gelitiremez. Ancak, belli karlkl amalan paylaan bir zgr fertler topluluu ortak hedeflerinde ibirlii yapabilirler ve yine yenilikler yapma esnekliine sahip olabilirler. Byle bir toplumun, gelimesi ve deerler sistemini yaymas daha olasdr. zgr irade kavram temel bilim yasalarnnkinden farkl bir alana aittir. Eer insan davran bilim yasalarndan karlmaya allrsa kendi kendine deinmede bulunan sistemlerin mantksal paradoksuna yakalanlabilir. Eer kiinin ne yapt temel yasalardan kestirilebilirse, o zaman o kestirimin yaplmas ne olacan deitirebilir. Bu durum benim hibir zaman mmkn olmayacan dndm zaman yolculuunun mmkn olmas durumunda karlaabilecek problemler gibidir. Eer gelecekte ne olacan grebilseydiniz onu deitirebilirdiniz. Eer Grand National yarn hangi atn kazanacan bilseydiniz onun zerine iddiaya girerek bir servet kazanabilirdiniz. Fakat bu hareket

ayrntlar deitirirdi. Hangi problemlerin ortaya kabileceini kavramak iin yalnzca "Gelecee Geri" bakmak gerekir. Birinin davranlarn kestirebilme konusundaki bu paradoks daha nce szettiim problemle yakndan ilgilidir. En temel teoeri en temel teori hakknda doru sonulara ulatmz belirleyecek midir? O durumda Darvin'in doal seme fikrinin bizi doru yanta gtreceini ileri srdm. Belki doru yant onu tanmlamann doru yolu deildir, fakat doal seme en azndan bizi olduka iyi alan bir fiziksel yasalar dizisine gtrmelidir. Ancak iki nedenle bu fiziksel yasalar insan davrann karsamak iin kullanamayz. lk olarak denklemleri zemeyiz. kinci olarak, kestirimde bulunabilseydik bile, bir kestirimde bulunulmas sistemi etkiler. Onun yerine, doal semenin bizi etkili zgr irade teorisini kabul etmeye gtrd anlalyor. Eer bir kiinin davranlarnn zgrce seildii kabul edilirse, baz durumlarda d gler tarafndan belirlendii ileri srlemez. "Hemen hemen zgr irade" kavram anlamszdr. Fakat insanlar bir kiinin neyi semesinin olas olduu konusunda tahminde bulunulabilmesi ile seimin zgr olmad bilgisini kartrma eilimindedirler. ounuzun bu akam yemek yiyeceini tahmin ederim fakat yataa a olarak gitme konusunda olduka zgrsnz. Byle karkln bir rnei azalan sorumluluk doktrinidir. Bu insanlarn stres altnda olduklar iin eylemleri nedeniyle cezalandrlmamalar gerektii fikridir. Birinin stres altnda olduunda anti-sosyal bir davranta bulunmas olasl daha yksek olabilir. Fakat bu cezay azaltarak o kiinin o davranta bulunmasn daha olas yapmak gerektii anlamna gelmez. Bilimin temel yasalarnn aratrlmasyla insan davrannn incelenmesinin ayr blmelerde tutulmas gerekir. Aklam olduum nedenlerle insan davran hakknda karsamada bulunmak zere temel yasalar kullanlamaz. Fakat doal seme yoluyla gelitirmi olduumuz zeka ve mantksal dnme glerinin kullanlabilecei umut edilebilir. Maalesef doal seme saldrganlk

gibi dier zellikler de gelitirmitir. Maara adam gnleri ve daha ncesinde saldrganlk bir hayatta kalma avantaj vermi ve doal seme tarafndan tercih edilmi olmaldr. Ancak modern bilim ve teknolojinin getirdii tahribat, gcmzdeki muazzam art, saldrganl ok tehlikeli bir nitelik, tm insan soyunun devamn tehdit eden bir nitelik, yapmtr. Sorun u ki, saldrgan igdlerimiz DNA'mzda kodlanm grnmektedir. DNA biyolojik evrimle yalnzca milyonlarca yllk bir zaman ls iinde deiir; fakat tahribat glerimiz imdi yalnzca yirmi veya otuz yl olan bilgi evrimi zaman ls iinde artmaktadr. Saldrganlmz kontrol altnda tutmak zere zekamz kul-

lanamadmz srece insan soyu iin fazla ans yoktur. Yine de, yaam olan yerde umut vardr. Eer gelecek yzyl veya benzer bir zaman hayatta kalabilirsek dier gezegenlere ve byk olaslkla dier yldzlara yaylm olacaz. Bu durum tm insan soyunun nkleer sava gibi bir felaketle silinmesi olasln ok azaltacaktr.. zetlersem: Evren'deki hereyin belirlenmi olduuna inanldnda ortaya kan baz problemleri tarttm. Bu determinizmin, her eye kadir bir Tanr veya bilim yasalar nedeniyle olmas, fazla farketmez. Aslnda her zaman bilim yasalarnn Tanr'nn arzusunun ifadesi olduu sylenebilir. Ben soruyu ele aldm. lk olarak Evren'in karmakl ve tm nemsiz ayrntlar basit bir denklemler dizisi tarafndan nasl belirlenebilir? Bir baka deyile, Sun'n nc sayfasnda kimin olmas gerektii gibi tm kk ayrntlar Tanr'nn setiine inanlabilir mi? Bunun yantnn kuantum mekaniinin belirsizlik ilkesinin Evren iin bir tek gemi deil, tm bir olas gemiler ailesi bulunduu anlamna geldii eklinde olduu anlalyor. Bu gemiler ok byk leklerde benzer olabilir, fakat normal her gnk leklerde byk lde farkllaacaklardr. Biz rastlantsal olarak belirli zellikleri ve ayrntlar olan belli bir gemite yayoruz. Fakat son seimleri kimin kazand ve pop'ta kimin nde

olduu gibi konularda farkllaan gemilerde yaayan ok benzer akll yaratklar vardr. Bylece Evren'in nemsiz ayrntlar ortaya kar nk temel yasalar belirsizlik veya rasgelelik unsurlaryla kuantum mekaniini tayorlar. kinci soru uydu: eer herey temel bir teori tarafndan belirlenmi ise, o zaman teori hakknda sylediimiz ey de teori tarafndan belirlenmitir -ve bunun neden yalnzca tmden yanl veya ilgisiz olmak yerine doru olmas belirlenmi olsun? Benim buna yantm Darvin'in doal seme teorisine bavurmakt: yalnzca evrelerindeki Dnya hakknda doru sonulan karan bireylerin hayatta kalmas ve yeniden retimde bulunmas olas olacaktr. nc soru uydu: eer her ey belirlenmi ise, hareketlerimiz konusunda zgr irade ve sorumluluk ne anlama gelir? Fakat bir organizmann zgr iradeye sahip olup olmad konusunda tek objektif test onun davrannn kestirilebilir olup olmaddr. nsanlarn durumunda, iki nedenle insanlarn ne yapaca konusunda kestirimde bulunmak zere temel yasalar pek kullanamayz. lk olarak, ie karan ok sayda parack iin denklemleri zemeyiz. kinci olarak denklemleri zebilsek bile, bir kestirimde bulunulmas sistemi etkiler ve farkl bir ktya yol aabilir. Bu yzden, insan davran konusunda kestirimde bulunamayacamz iin pekala insanlarn ne yapacaklarn seebilen kendi kendine karar verebilen zgr varlklar olduklar eklindeki etkili teoriyi de kabul edebiliriz. nsann davranlar konusunda zgr irade ve sorumlulua sahip olduuna inanmada kesin hayatta kalma avantajlar olduu anlalmaktadr. Bu by. inancn doal semeyle glendirilmesi gerektii anlamna' gelir. Dille iletilen sorumluluk anlaynn DNA ile iletilen saldrganlk igdsn kontrol etmeye yeterli olup olmad grlecektir. Eer kontrol edemezse, insan soyu doal semenin l sonlarndan biri olacaktr. Belki galakside baka yerde baka akll yaratklar soyu sorumluluk ile saldrganlk arasnda daha iyi bir dengeyi gerekletireceklerdir.

Fakat eer yleyse, onlar tarafndan bizimle temas kurulmasn en azndan onlarn radyo sinyallerini saptamay umabilirdik. Belki onlar bizim varlmzn farkndadrlar fakat kendilerini bize gstermek istememektedirler. Gemi kaydtmz karsnda bu akllca olabilir. zet olarak, bu yaznn bal bir soruydu: "Herey belirlenmi midir?" Yant evettir. Fakat pekala olmayabilir de, nk neyin belirlenmi olduunu hi bir zaman bilemeyiz.

EVRENN GELECE(*)

Bu yaznn konusu Evren'in gelecei, ya da daha dorusu bilim adamlarnn gelecein ne olacana ilikin dnceleridir. Kukusuz gelecek hakknda kestirimde bulunmak ok zordur. Bir defasnda "Dnn Yarn, Gelecein Bir Tarihi" adl bir kitap yazmam gerektiini dndm. Bu, hemen hemen hepsi konudan ok uzaklaan, gelecek hakkndaki kestirimlerin bir tarihi olurdu. Fakat bu baarszlklara karn bilim adamlar hala gelecek hakknda kestirimde bulunabileceklerini dnyorlar. Daha eski zamanlarda gelecekten haber vermek kahinlerin veya falclarn iiydi. Bunlar ou zaman bir ilala veya patlayc bir gazn dumanlarm soluyarak trans haline geen kadnlard. Daha
(*) Ocak 1991 'de Cambridge Universitesi'nde yaplan Darwin konumas

sonra onlarn sama szleri evredeki din adamlar tarafndan yorumlanrd. Gerek beceri bu yorumlamadayd. Eski Yunan'da Delfi'deki nl kahin ikircikli yantlar verirdi. sparta'llar, Pers'ler Yunanistan'a saldrdnda ne olacan sorduklarnda kahin "ya Isparta yklacak veya kral ldrlecek" eklinde yant verdi. Kanmca din adamlar bu olaylarn hibiri gereklemezse sparta'llarn kahininin yanlm olmasna nem vermeyecek kadar Apollo'ya mteekkir olacaklarn hesap ediyorlard. Gerekten kral sparta'y kurtaran ve Pers'lerin kesin yenilgisine yol aan olayda Thermopylae'deki geidi savunurken ldrld. Bir baka defasnda Dnya'daki en zengin adam olan Lidya kral Croesus eer ran' istila ederse ne olacan sordu. Bunun yant, byk bir kralln decei eklindeydi. Croesus bunun ran imparatorluu anlamna geldiini dnd, fakat den kendi krallyd ve kendisi canl canl yaklmak zere bir odun yn zerinde sona ulat. Son zamanlarn kyamet peygamberleri Dnya'nn sonu iin belirli tarihler vererek boy gstermeye hazrdrlar. Hatta bunlar borsay da etkiliyorlar. Bu arada insanlarn dnyann sonu geliyor diye ellerindeki hisse senetlerini satmasn da dorusu hi anlamyorum. Kyamette ne paray ne de hisse senedini yanmza alma ansmz yok ki. imdiye kadar Dnya'nn sonu iin belirlenmi tarihlerin hepsi olaysz gemitir. Fakat ou zaman peygamberlerin ak hatalar iin bir aklamalar olmutur. rnein Seventh Day Adventists'in kurucusu William Miller kinci Geliin (sa'nn Dn) 21, Mart 1843 ile 21 Mart 1844 arasnda olaca kestiriminde bulundu. Hibir ey olmaynca tarih 22 Ekim 1844 olarak deitirildi. O tarih de hibir ey olmadan geince yeni bir yorum ileri srld. Buna gre, 1844 yl kinci Geli'in balangcyd; fakat ilk olarak Kutsal Kitap'taki isimlerin saylmas gerekiyordu. Ancak o zaman kutsal kitapta olmayanlar iin Yarg Gn gelecekti. Neyse ki sayma iinin uzun zaman ald anlalyor.

Kukusuz bilimsel kestirimler kahinler ve peygamberlerinkilerden daha fazla gvenilir olmayabilir. Yalnzca hava tahminleri rneini dnmek yeterlidir. Fakat

gvenilir kestirimlerde bulunabileceimizi dndmz belli durumlar vardr ve ok byk bir lekte Evren'in gelecei bunlardan biridir. Son yz ylda normal koullarda maddeyi yneten bilimsel yasalar kefettik. Hala ok u durumlarda maddeyi yneten yasalar bilmiyoruz. Bu yasalar Evren'in nasl baladn anlamak iin nemlidir, fakat Evren yksek bir younluk durumuna tekrar kmedike ve kene kadar onun gelecekteki evrimini etkilemezler. Aslnda imdi onlar test etmek iin dev parack hzlandrclar ina etmek zere byk miktarlarda para harcamak zorunda olduumuz iin bu durum bu yksek enerji yasalarnn Evren'i ne kadar az etkilediinin bir lsdr. Evren'i yneten yasalar bilebilsek de, onlar uzak gelecee ynelik kestirimde bulunmak zere kullanamayabiliriz. Bunun nedeni fizik denklemlerinin zmlerinin kaos olarak bilinen bir zellik gsterebilmeleridir. Bunun anlam denklemlerin balang koullarnda kk bir deiiklie kar dengesiz olabilecekleridir: Sistemin ynnde bir an kk bir deiiklik yaptnzda sistemin daha sonraki davran hemen tmyle farkl olabilir. rnein bir rulet tekerleini dndrme tarznz biraz deitirirseniz gelen numaray deitirirsiniz. kacak sayy kestirmek pratikte olanakszdr; aksi takdirde fizikiler gazinolarda servet kazanrlard. Dengesiz ve kaotik sistemlerde ilk durumda kk bir deiikliin iki kat kadar byk bir deiiklie byyecei bir zaman lei vardr. Dnya'n atmosferi durumunda bu zaman lei be gn kadardr, bu da yaklak olarak havann tam Dnya evresinde dolamas iin gereken zamandr. Be gne kadar periyotlarla makul lde hassas hava tahminleri yaplabilir, fakat daha ilerisi iin hava tahmininde bulunmak iin hem atmosferin o anki durumunun ok hassas bilgilerine sahip olmak hem de olaanst karmak bir hesaplama yapmak gerekir. Alt ay

sonrasnn havasn mevsimsel ortalama vermek dnda kestirimde bulunmann bir yolu yoktur. Ayrca kimya ve biyolojiyi yneten temel yasalar da biliyoruz, bu yzden ilke olarak beynin nasl altn belirleyebilmeliyiz. Fakat beyni yneten denklemlerin kesinlikle kaotik davranlar vardr, ilk durumda ok kk bir deiiklik ok farkl bir ktya yol aabilir. Bylece, pratikte onu yneten yasalar bilsek de insan davrann kestiremeyiz. Bilim insan toplumunun geleceini ya da hatta herhangi bir gelecei olup olmadn kestiremez. Tehlike orsama zarar verme veya ortam tahrip etme gcmzn bu gc kullanmaktaki aklmzdan ok daha hzl ekilde artmakta olu-undadr. Dnya'da ne olursa olsun, Evren'in geri kalan kaytsz olarak yaamn srdrecektir. Grnd kadaryla Gne'in etrafndaki gezegenlerin hareketi, uzun bir zaman lsyle olsa da, sonu olarak kaotiktir. Bu da herhangi bir kestirimdeki hatalarn zaman getike byd anlamna gelir. Belirli bir sre sonra hareketi ayrntl olarak kestirmek olanaksz hale gelir. Olduka uzun bir sre yeryznn Vens ile yakn bir karlamas olmayacandan olduka emin olabiliriz, fakat yrngelerdeki kk bozulmalarn toplamnn bir milyar yl sonra byle bir karlamaya yol amayacandan emin olamayz. Gne'in ve galaksi evresindeki dier yldzlarn hareketi ve yerel galaksiler gurubunda galaksinin hareketleri de kaotiktir. Dier galaksilerin bizden uzaa ilerlediklerini gzlemleriz ve bizden ne kadar uzaksalar o kadar hzl olarak uzaklamaktadrlar. Bu da Evren'in yaknnmzda geniledii anlamna gelir. Farkl galaksiler arasndaki uzaklklar zamanla artmaktadr. Bu genilemenin dzgn olduu ve kaotik olmadnn kant yldzlar aras uzaydan geldiini gzlemlediimiz bir mikrodalga zemin masyla verilmitir. Televizyonunuzu bo bir kanal ayarlayarak bu may gerekte kendiniz de gzlemleyebilirsiniz. Ekranda grdnz beneklerin kk bir yzdesi Gne

Sistemi'mizin tesinden gelen mikrodalgalar nedeniyle oluur. Bu bir mikro dalga frnda elde ettiinizle ayn tr madr, fakat ok daha zayftr. Yiyecekleri yalnzca Mutlak Sfr scakln 2.7 derece yukarsna karr, bu yzden pizzanz stmakta fazla ie yaramaz. Bu radyasyonun Evren'in bir scak erken aamasndan kald dnlmtr. Fakat bu konudaki en dikkate deer ey radyasyon miktarnn her ynden ok yaklak olarak ayn grnmesidir. Bu

radyasyon Cosmic Background Explorer tarafndan ok hassas olarak llmtr. Bu gzlemlerden yaplm bir gkyz haritas farkl radyasyon scaklklar gsterir. Bu scaklklar farkl ynlerde farkldr, fakat deiiklikler azdr, yalnzca yz-binde bir kadardr. Fakat deiik ynlerden mikrodalgalarda baz farkllklar olmaldr, nk Evren tamamen dzgn deildir; yldzlar, galaksiler ve galaksi guruplar gibi yerel dzensizlikler vardr. Ancak mikrodalga zeminde deiiklikler olabilecei kadar kk, gzlemlediimiz yerel dzensizliklere uyumludur. 100.000'de 99.999 mikrodalga zemin her ynde ayndr. Eski zamanlarda

insanlar yeryznn Evren'in merkezinde olduuna inanyorlard. Bu yzden zemin masnn her ynde ayn olmasna armazlard. Ancak Copernicus'un zamanndan beri yalnzca grebildiimiz yz milyar galaksiden biri olan tipik bir galaksinin d kenarnda ok ortalama bir yldzn etrafnda dolanan kk bir gezegene indirgenmi bulunuyoruz. imdi o kadar alakgnllyz ki, Evren'de herhangi bir zel konum iddiasnda bulunamayz. Bu yzden zemin masnn herhangi bir baka galaksi etrafnda da her ynde ayn olduunu kabul etmeliyiz. Bu ancak Evren'in ortalama younluu ve genileme hz her yerde ayn ise mmkndr. Byk bir blgede ortalama younlukta veya genileme hznda herhangi bir deikenlik mikro dalga zeminin farkl ynlerde farkl olmasna yol aard. Bu ok byk bir lekte Evren'in davrannn basit olduu, kaotik olmad anlamna gelir. Bu yzden uzak gelecee kestirimde bulunulabilir. Evren'in genilemesi o kadar tek biimli olduu iin, onu tek

bir say ile, iki galaksi aras uzaklk ile tanmlayabiliriz. Bu imdiki zamanda artmaktadr, fakat farkl galaksiler arasndaki ktlesel ekimin genileme hzn yavalatmas beklenir. Eer Evren'in younluu belli bir kritik deerin zerinde olursa ktlesel ekim ekii sonunda genilemeyi durduracak ve Evren'in yeniden bzlmesine yol aacaktr. Evren bir byk atrt halinde ker. Bu Evren'i balatan byk patlamaya ok benzeyen bir ey olur. Byk atrt tekillik denen, fizik yasalarnn almad bir sonsuz younluk durumu olur. Bu byk atrtdan sonra olaylar olsa bile neler olduunun kestirilemeyecei anlamna gelir. Fakat olaylar arasnda nedensel bir balant olmadan bir olayn bir dierinden sonra olduunu sylemenin anlaml bir ekli olmaz. Evren'in byk atrtda bir sona ulat, ondan "sonra" oluan olaylarn baka, ayr bir Evren'in bir ksm olduu da sylenebilir. Bu biraz yeniden yaama dnme gibidir. Eer bebek daha nceki yaamndan herhangi bir zellik veya anya sahip deilse yeni bir bebein len birisinin ayn olduunu ileri srmeye ne anlam verilebilir. Onun farkl bir birey olduu da sylenebilir. Eer Evren'in ortalama younluu kritik deerden az ise, yeniden kmeyecek, sonsuza kadar genilemeye devam edecektir. Ve belli bir sre sonra younluk o kadar dk olacaktr ki, ktlesel ekimin genilemeyi yavalatmada nemli bir etkisi olmayacaktr. Galaksiler sabit bir hzla ayrlmaya devam edeceklerdir. Bu yzden Evren'in gelecei iin can alc soru ortalama younluun ne olduudur. Eer kritik deerden az ise, Evren sonsuza kadar genileyecektir. Fakat daha bykse, evren yeniden kecek ve zamann kendisi byk atrtda bir sona ulaacaktr. Fakat br kyamet peygamberlerinden* belli avantajlarm var. Evren yeniden kecekse bile, en azndan on milyar yl genilemeyi durdurmayacan emin ekilde tahmin edebilirim. Bunun yanl olduunun kantlanmasna yetecek kadar uzun sre ortada olacam sanmam.

Evren'in ortalama younluunu gzlemlerden karmaya alabiliriz. Grebildiimiz yldzlar sayar ve ktlelerini toplarsak kritik younluun yzde birinden daha azn buluruz. Evren'de gzlemlediimiz gaz bulutlarnn ktlelerini eklesek bile, bu toplam hala yalnzca kritik deerin yzde biri kadar bir deere getirir. Ancak Evren'in ayn zamanda dorudan gzlemleyemediimiz ka-

ranlk madde denen eyi de tamas gerektiini biliyoruz. Bu karanlk madde konusunda bir kant paras sarmal galaksilerden gelir. Bunlar muazzam gzleme ekilli yldz ve gaz topluluklardr. Onlarn merkezleri etrafnda dndklerini gzlemleriz, fakat dnme hz eer yalnzca gzlemlediimiz yldzlar ve gaz tasalar uup ayrlacaklar kadar yksektir. Galaksiler dnerken onlar bir arada tutmaya yetecek kadar yksek ktlesel ekimi olan grlmeyen bir madde biimi var olmaldr. Karanlk madde konusunda bir baka kant paras galaksi guruplarndan gelir. Galaksilerin uzayda tek biimli bir ekilde dalmam olduklarn gzlemleriz; galaksiler bir ka galaksiden milyonlara kadar uzanan guruplar halinde bir araya toplanmlardr. Tahminen bu guruplar galaksilerin birbirlerini guruplar haline ekmeleri nedeniyle olumutur. Ancak tek tek galaksilerin bu guruplarda hareket etme hzlarn lebiliriz. Bu hzlarn ktlesel ekimle bir arada tutulmadklar takdirde guruplarn ayrlp uuacaklar kadar yksek olduunu buluruz. Gerekli ktle tm galaksilerin ktlesinden nemli lde daha byktr. Galaksiler dnerlerken onlar bir arada tutacak ktleye kendilerinin sahip olduunu dndmzde durum budur. Bu nedenle, galaksi guruplarnda, grdmz galaksilerin dnda fazladan karanlk madde olmaldr. Kendileriyle ilgili kesin kantlara sahip olduumuz galaksiler ve guruplardaki karanlk maddenin miktar konusunda olduka g- . venilir bir tahminde bulunulabilir. Fakat bu tahmin hala Evren'in yeniden kmesine yol aacak kritik younluun yalnzca yzde onu kadardr. Bu yzden yalnzca gzlemsel kantlardan gidersek

evrenin sonsuza kadar genileyecei kestiriminde bulunuruz. Baka bir be milyar yl kadar sonra Gne nkleer yaktn bitirecektir. Yeryzn ve dier daha yakn gezegenleri yutana kadar ierek krmz dev denen bir ey haline gelecektir. Daha sonra birka bin mil eninde bir beyaz cce yldz haline gelecektir. Ben Dnya'nn sonunu byle kestiriyorum, fakat henz deil. Bu kestirimin borsay fazla etkileyeceini sanmam. Ufukta bir veya iki daha ivedi problem var. Ne olursa olsun, kendimizi yok etmemi olmamz kouluyla. Gne iene kadar yldzlar aras gezi sanatnda uzmanlam oluruz. On milyar yl kadar sonra Evren'deki yldzlarn ou yanp tkenmi olacaktr. Gne'inki kadar ktlesi olan yldzlar ya beyaz cce ya da beyaz ccelerden daha da kk ve daha youn olan ntron yldzlan haline geleceklerdir. Daha ktleli yldzlar daha da kk olan ve hibir n kaamad gl bir ktlesel ekim alan olan kara delikler haline gelebilirler. Fakat bu kalntlar hala yaklak olarak her yz milyon ylda bir galaksimizin merkezi evresinde dolanmaya devam edecekler. Kalntlar arasndaki yakn karlamalar bir kann galaksinin dna frlatlmasna yol aacaktr. Kalanlar merkez etrafnda daha yakn - yrngelere yerleecek ve sonunda galaksinin merkezinde dev bir kara delik oluturmak zere bir araya geleceklerdir. Galaksiler ve guruplar iindeki karanlk madde ne olursa olsun, onun da bu ok byk kara deliklere dmesi beklenebilir. Bu nedenle galaksiler ve guruplardaki maddenin ounun sonunda kara delikler halinde son bulaca varsaylabilir. Ancak bir sre nce kara deliklerin boyandklar kadar kara olmadklarn kefettim. Kuantum mekaniinin belirsizlik ilkesi paracklarn hem iyi tanmlanm bir konuma hem de iyi tanmlanm bir hza sahip olamayacaklarn syler. Paracn konumu ne kadar daha hassas tanmlanrsa, hz o kadar daha az hasssas olarak belirlenebilir ve bunun tersi de dorudur. Eer bir parack bir kara delik iinde ise, onun konumu kara delikte olmak eklinde iyi

tanmlanmtr. Bu hznn tam olarak tanmlanamayaca anlamna gelir. Bu nedenle paracn hznn n hzndan byk olmas mmkndr. Bu onun kara delikten kamasna olanak verecektir. Bylece paracklar ve radyasyon yava yava bir kara deliin d na szar. Bir galaksinin merkezindeki bir dev kara delik mil yonlarca mil eninde olur. Bylece onun iindeki paracn ko numu konusunda byk bir belirsizlik olur. Bu yzden paracn hzndaki belirsizlik kk olur, ve bu da bir paracn bir kara de

likten kamasnn ok uzun bir zaman alaca anlamna gelir. Fakat sonunda bunu yapar. Bir galaksinin merkezinde byk bir kara deliin buharlamas ve tamamen ortadan kaybolmas 1090 (doksan sfrl bir) yl alabilir. Bu imdilik Evren'in yalnzca 1010 (on sfrl bir) olan yandan ok daha uzundur. Eer Evren son suza kadar genileyecekse, hala epeyce vakit var demektir.

Sonsuza kadar genileyen bir Evren'in gelecei olduka skc olur. Fakat Evren'in sonsuza kadar genileyecei hi bir ekilde kesin deildir. Evren'in yeniden kmesine yol aacak younluun yalnzca onda biri kadar iin kesin kantmz var. Fakat saptamam olduumuz, Evren'in ortalama younluunu kritik deer veya onun yukarsna ykseltecek baka karanlk madde eitleri olabilir. Bu ek karanlk maddenin galaksilerin ve galaksi guruplarnn dnda bulunuyor olmas gerekir. Aksi takdirde galaksilerin dn veya guruplardaki galaksilerin hareketi zerindeki etkisini farketmi olurduk. Evren'in sonunda yeniden kmesini salayacak kadar karanlk maddenin mevcut olmas gerektiini neden dnmeliyiz? Neden yalnzca kesin kantmz olan maddeye inanmayalm? Bunun nedeni kritik younluun onda birine bile sahip olmann imdi ilk younluun ve genileme hznn inanlmaz derecede dikkatli seilmesini gerektirmesidir. Eer byk patlamadan bir saniye sonra Evren'in younluu bin milyarda bir kadar daha byk olsayd Evren'in on yl sonra km olmas gerekirdi. Dier taraftan, eer o zaman Evren'in younluu ayn miktar kadar daha az olmu

olsayd, evren yaklak on yanda olduundan esas olarak bo olurdu. Nasl olmu da Evren'in ilk younluu o kadar dikkatlice seilmi? Belki Evren'in kesin olarak kritik younlua sahip olmasnn bir nedeni vardr. Bunun iki aklamas var grnyor. Biri antropik ilke denen eydir, u ekilde ifade edilebilir: Evren bu ekildedir, nk olduu gibi olmasayd onu gzlemlemek zere biz burada olmazdk. Fikir farkl younluklarda pek ok farkl evren olabileceidir. Yalnzca kritik younlua ok yakn olanlar yldzlar ve gezegenlerin olumasna yetecek kadar uzun sre ayakta kalabilir ve yeterince madde tayabilir. Ancak o evrenlerde "Younluk neden kritik younlua ok yakndr?" diye soracak akll yaratklar olurdu. Eer bu evrenin imdiki younluunun aklamas ise, evrenin halihazrda saptam olduumuzdan daha fazla madde tadna inanmak iin hibir neden yoktur. Kritik younluun onda biri galaksilerin ve yldzlarn olumasna yeterdi. Fakat pek ok insan kendi varlmza ok fazla nem verir grnd iin antropik ilkeyi beenmez. Bylece younluun kritik deere neden o kadar yakn olmas gerektiinin bir baka mmkn aklamas aranmtr. Bu aray Evren'in ilk zamanlarnda ime teorisine yol amtr. Fikir u boyutta enflasyon yaayan lkelerde bir ka ayda bir fiyatlarn ikiye katlanmas gibi Evren'in byklnn de ikiye katlanmaya devam etmi olabileceidir. Ancak Evren'in imesi ok daha hzl ve daha ar olurdu: kk bir imede en az milyar milyar milyarlk bir arpan kadar art Evren'in yaklak tam kritik younlua sahip olmasna yol aard ki imdiki kritik younlua ok yakn olurdu. Bylece eer ime teorisi doruysa, Evren'in younluunu kritik younlua yaklatrmaya yeterli miktarda karanlk madde tamas gerekir. Bu Evren'in byk olaslkla sonunda yeniden kecei, fakat bunun halihazrda genilemekte olduu onbe milyar kadar yldan ok daha uzun srmeyecei anlamna gelir.

Eer ime teorisi doruysa olmas gereken karanlk madde ne olabilir. Grnd kadaryla o byk olaslkla normal maddeden, yldzlar ve gezegenleri yapan maddeden farkldr. Byk Patlamadan sonraki ilk dakikada Evren'in erken scak aamalarnda retilmi olmas gereken eitli hafif elementlerin miktarlarn hesaplayabiliriz. Bu hafif elementlerin miktarlar Evren'deki normal maddenin miktarna dayanr. Evren'deki hafif element miktarlar dey ve normal maddenin miktar yatay eksende gsterilmi olmak zere grafikler izilebilir. Eer imdi normal maddenin toplam miktu1-: yalnzca kritik miktarn yzde onu kadarsa gzlemlenmi miktarlarla iyi bir uyum salanr. Bu hesaplamalar yanl olabilir, fakat eitli farkl elementler iin gzlemlenmi miktarlar elde etmemiz olduka etkileyicidir.

Eer karanlk maddenin bir kritik younluu varsa, onun ne olabilecei konusundaki ana adaylar Evren'in ok erken aamalarndan kalntlar olur. Bir olaslk elementer paracklardr. eitli varsaymsal adaylar, var olduklarn dnebildiimiz fakat henz gerekten saptamam olduumuz paracklar vardr. Fakat en ok gelecek vadeden durum iyi kantlarmz olan bir parack, ntrinodur. Ntrinonun kendisinin hi ktlesi olmad dnlmt, fakat baz yeni gzlemler ntrinonun kk bir ktlesi olabilecei fikrini vermitir, Eer bu dorulanr ve doru deerde bulunursa, ntrinolar Evren'in younluunu kritik deere getirmeye yeterli ktle salarlar. Bir baka olanak kara deliklerdir. Evren'in erken zamanlarnda faz geii denen bir aamadan gemi olmas mmkndr. Suyun kaynamas ve donmas faz geii rnekleridir. Bir faz geiinde su gibi balangta tek biimli olan bir ortam buz kntlar veya buhar kabarcklar gibi dzensizlikler gelitirir. Bu dzensizlikler bir kara delik oluturmak zere kebilir. Eer kara delikler ok kk olursa, daha nce akladm gibi. kuantum mekaniksel belirsizlik ilkesinin etkileri nedeniyle imdiye kadar buharlam olurlar. Fakat eer bir ka milyar tonun zerinde (bir dan ktlesi) olsalar bugn hala ortada olurlar ve saptanmalar ok zor olur.

Evren'in her tarafna tek biimli olarak dalm olan karanlk maddeyi saptamamzn tek yolu Evren'in genilemesi zerindeki etkisi olur. Uzak galaksilerin bizden uzaklamalarnn hzn lerek genilemenin ne hzla yavaladn belirleyebiliriz. Burada sorun bizim uzak gemiteki galaksileri, n onlardan bize yola kt zamanda gzlemliyor olmamzdr. Galaksilerin hznn grnrdeki parlaklk ve byklklerine (bu onlarn bizden uzaklklarnn bir ltdr) gre bir grafii izilebilir. Bu grafikteki farkl izgiler genilemenin farkl yavalama hzlarna karlk gelir. Bklen bir grafik yeniden kecek bir evrene karlk gelir. lk bakta gzlemler yeniden k gsterir grnrler. Fakat sorun u ki, bir galaksinin grnrdeki parlakl onun bizden uzakl konusunda ok iyi bir gsterge deildir. Yalnzca galaksilerin yaplarndan gelen parlaklklarnda nemli deiiklikler olmas sz konusu deildir, ayn zamanda parlakln zamanla deitii konusunda kant da vardr. Parlakln evriminin ne kadar hesaba katlmas gerektiini bilmediimiz iin, henz yavalamann hznn ne olduunu, Evren'in sonunda tekrar kmesine yetecek kadar yksek olup olmadn, Evren'in sonsuza kadar genilemeye devam m edeceini syleyemeyiz. Bunun yantn bulmak iin galaksilerin uzaklklarn lmenin daha iyi yollarn gelitirmemize kadar beklemek zorundayz. Fakat yavalamann hznn Evren'in gelecek bir ka milyar yl iinde kecei kadar yksek olmadndan emin olabiliriz. Ne sonsuza kadar genileme ne de bir yz milyar yl kadar sre iinde yeniden kme o kadar heyecan verici deildir. Gelecei daha ilgin klmak iin yapabileceimiz bir ey yok mudur? e yarayaca kesin olan bir yol kendimizi bir kara delie gtrmektir. Bu olduka byk, Gne'in ktlesinden bir milyon defadan fazla byk bir kara delik olur. Aksi takdirde insann ba zerindeki ve ayaklarndaki ktlesel ekim arasndaki fark onu ieri girmeden nce paralar. Fakat galaksinin merkezinde o kadar byk bir kara delik olmas konusunda byk bir olaslk vardr.

Bir kara deliin iinde ne olduu konusunda ok emin deiliz. nsann bir kara deliin iine dmesi ve bir baka yerde bir beyaz delikten kmasna olanak veren genel grecelik denklemleri zmleri vardr. Bir beyaz delik bir kara deliin zaman ters evrilmi olandr. Bu eylerin dar kt fakat hi bir eyin iine demedii bir nesnedir. Beyaz delik Evren'in bir baka ksmnda olabilir. Bylece bu grnde hzl galaksiler aras gezi olana sunar. Sorun bunun ok fazla hzl olmasndadr. Eer kara deliklerden geerek gezi mmkn olsayd, yola kmadan nce geri dnmenizi engelleyen hi bir ey yok gibi grnecekti. Bu durumda, sizin ilk azda gitmenizi engelleyecek olan annenizi ldrmek gibi bireyler yapabilirsiniz. Ancak, belki de bizim (ve annelerimizin) hayatta kalmamz asndan ok kr ki, grnd kadaryla fizik yasalar bu tr zaman gezisine olanak vermez. Gemie geziyi engelleyerek Dnya'y tarihiler iin emin yapan bir Kronoloji Koruma Acentas olmaldr. Belirsizlik ilkesinin etkilerinin gemie gezi yapldnda byk miktarda radyasyona yol at anlalmaktadr. Bu radyasyon ya uzay-zaman o kadar arptr ki, zaman iinde geri gitmek mmkn olmaz, ya da, uzay-zaman in byk patlama ve byk atrt gibi bir tekillikte sona ermesine yol aar. Her iki ekilde de gemiimiz

kt niyetli kiilerden uzak emniyette olur. Kronoloji Koruma nermesi benim ve bakalarnn yapt baz yeni hesaplarla desteklenmektedir. Fakat zaman gezisinin mmkn olmad, ve hibir zaman olmayaca konusunda sahip olduumuz en iyi kant gelecekten turist srleri tarafndan istila edilmemi olmamzdr. zetlersek: Bilim adamlar Evren'in ilke olarak gelecein kestirilmesine olanak veren iyi tanmlanm yasalarla ynetildiine inanrlar. Fakat yasalarn verdii hareket ou zaman kaotiktir. Bu ilk durumdaki herhangi bir minik deiikliin onun ardndan gelen davranta hzla byyen bir deiiklie yol aabilecei anlamna gelir. Bylece pratikte gelecee doru yalnzca olduka ksa sre hassas ekilde kestirimde bulunabiliriz. Ancak ok byk bir lekte Evren'in davran kaotik deil, basit grnr. Bu nedenle Evren'in sonsuza kadar genileyip genilemeyecei veya sonunda yeniden kp kmeyecei konusunda kestirimde bulunulabilir. Bu Evren'in younluuna baldr. Aslnda imdiki younluk yeniden kmeyi belirsiz genilemeden ayran kritik younlua ok yakn grnyor. Eer ime teorisi doruysa. Evren gerekte bir ban ucunda olacaktr. Bu yzden her iki ynde kestirimde bulunarak iddialar ileri srdm iin kahinlerin ve peygamberlerin yerleik geleneiyle hareket ediyorum.

ISSIZ ADA DSKLER: BR SYLE

BBC'nin "Desert Island Disks" (Issz Ada Diskleri) program 1942 ylnda yayna balamtr ve radyoda en uzun sre yaynlanan programdr, imdiye kadar ngiltere'de ulusal bir kurum gibi olmutur. Bu yllar iinde katlan konuklar muhteem bir grnm sunmaktadr. Programda yazarlar, mzisyenler, aktrleri ve yneticiler, spor adamlar, komedyenler, efler, bahevanlar, retmenler, danslar, politikaclar, kraliyet mensuplar, karikatrcler ve bilim adamlar ile syleiler yaplmtr. Her zaman kazazede olarak szedilen konuklara ssz bir adada yalnz kalacak olsalar hangi sekiz pla yanlarna alacaklar sorulur. Konuklara ayrca yanlarnda olmasn istedikleri lks bir nesne (can-

sz olmal) ve bir kitap ad sorulur. (Uygun bir dini metnin --ncil, Kuran veya edeeri bir cilt-ekspir'in eserleriyle birlikte halihazrda orada olduu varsaylr) Plaklar alacak aralarn var olduu kabul edilir. Program tantan ilk aklamalarda "..bir gramofon ve plaklar alacak sonsuz miktarda gramofon inesinin var olduu varsaylyor" denirdi. Bugn gne enerjili bir CD alarn plaklar dinleme arac olduu kabul ediliyor. Program haftalk yaynlanr ve normal olarak krk dakika sren sylei srasnda konuun setii plaklar alnr. Ancak 1992 ylbanda yaynlanan Stephen Hawking ile yaplan bu sylei bir istisna idi ve daha uzun srd. Syleici Sue Lawley'dir. Sue: Kukusuz bir ok ynden, Stephen, normal fiziksel yaamdan kopuk ve doal iletiim olanaklarndan yoksun olarak ssz bir adada yalnz kalmak halihazrda senin bildiin bir ey. Bu senin iin ne lde bir yalnzlktr? Stephen: Kendimi normal yaamdan kopuk grmyorum ve evremdeki insanlarn bunu syleyeceini de sanmam. Kendimi engellenmi biri olarak hissetmiyorum, yalnzca motor nron hastalnn kt fonksiyonlarna sahip biri, daha ok sanki renk kr gibiyim. Yaammm pek allm yaam tanmna girmeyecei kansndaym, fakat ruhen normal olduunu hissediyorum. Sue: Yine de "Desert Island Disks"programnda yer alan dier kazazedelerden farkl olarak sen halihazrda zihnen ve entellekel ynden kendine yeterli olduunu, kendini megul etmeye yeterli teorilerin ve esin kaynan olduunu kantlam durumdasn. Stephen: Sanrm ben doal olarak biraz ie dnm ve iletiimdeki glklerim beni kendime gvenmeye zorlad. Fakat ocukken ok konukandm. Harekete geirilmek iin dier insanlarla tartma gereksinimi duyarm. Herhangi bir neride bulunmasalar bile yalnzca bakalarna aklayabilmek iin

dncelerimi toparlama gerei bana yeni bir k yolu gsterir. Sue: Ya duygusal doyuma ne dersin Stephen? Parlak bir fizikinin bile bunu bulmak iin dier insanlara gereksinimi olmaldr. Stephen: Fizikte herey ok iyi ama tamamen souktur. Yalnzca fizie sahip olsaydm yaamm srdremezdim. Baka herkes gibi benim de scakla, sevgiye ve efkata ihtiyacm var. Yine ok miktarda sevgi ve efkat bulmakla ok talihliyim, benim yetersizliklerime sahip pek ok insandan ok daha talihliyim. Mzik de benim iin ok nemlidir.

Sue: Hangisi daha ok zevk veriyor, fizik mi, mzik mi? Stephen: Fizikte her ey baarl olduunda aldm zevkin mzikte aldm zevkten daha youn olduunu sylemek zorundaym. Fakat insann kariyerinde ilerin byle gitmesi ancak bir ka kez olur, dier taraftan bir disk ne zaman istenirse alnabilir. Sue: Issz adanda alacan ilk plak nedir? Stephen: Poulene'den Gloria. Onu ilk olarak geen yaz Colorado, Aspen'de dinledim. Aspen esas olarak bir kayak merkezidir, fakat yazn orada fizik toplantlar olur. Fizik merkezinin bitiiinde mzik festivali yaplan ok byk bir adr var. Kara delikler buharlat zaman ne olacan incelemeye oturduunuzda provalar duyabilirsiniz. Bu idealdir, benim iki ana zevkim fizik ve mzii birletirir. Eer ssz adamda her ikisine de sahip olabilirsen! kurtarlmak istemem. Teorik fizikte herkese sylemek istediim bir keif yapana kadar yani. Sanrm fizik yazlarn elektronik postayla alabileceim bir uydu kanal kurallara aykr olurdu. Sue: Radyo fiziksel yetersizlikleri gizleyebilir, fakat bu defa baka bir eyi gizliyor. Stephen sen yedi yl nce szcn gerek anlamyla sesini kaybettin. Ne olduunu anlatabilir misin? Stephen: 1985 yaznda Cenevre'de, byk parack hzlandrcs CERN'deydim. Wagner'in Ring Cycle operalarn din-

lemek zere Almanya'da Bayreuth'a gitmeyi dnyordum, fakat zatrre oldum ve acele hastaneye gtrldm. Cenevre'deki hastane eime yaam destek makinasna bal kalmamn bir yarar olmadn sylemiti. Fakat o byle bir ey dnmyordu. Uakla geriye Cambridge'de Addenbrooks hastanesine gtrldm, orada Roger Grey adl bir cerrah "tracheostomy" (soluk borusunu ama) ameliyat yapt. Bu ameliyat benim hayatm kurtard fakat sesimi ald. Sue: Fakat zaten o zamana kadar sesin ok bozulmutu ve anlalmas zor haldeydi deil mi? Bu yzden belki de konuma gcn eninde sonunda seni terkedecekti, yle deil mi? Stephen: Sesimin ok bozulmu ve anlalmas ok zorlam olmasna karn, bana yakn insanlar hala beni adayabiliyorlard. Bir evirmen kanalyla seminerler verebiliyor ve bilimsel yazlar dikte ettirebiliyordum. Fakat ameliyatmdan sonra bir sre iin mahvolmutum. Sesimi geri alamazsam yaama devam etmenin anlam olmayacan hissettim. Sue: Daha sonra bir Kaliforniyal bilgisayar uzman senin kt durumunu duydu ve sana bir ses yollad. Nasl alyor? Stephen: Onun ad Walt Woltosz idi. Kaynvalidesi de benim hastalma yakalanmt ve onun iletiimine yardmc olmak zere bir bilgisayar program gelitirmiti. Ekranda bir imle hareket ediyor. stediiniz seenekte olduu zaman ba veya gz hareketiyle veya benim durumunda elle bir dmeyi altryorsunuz. Bu ekilde ekrann alt yarsnda yazl olan szckleri seebilirsiniz. Sylenmek istenen oluturulunca bir ses sentezcisine gnderilebilir veya diskte saklanabilir. Sue: Fakat bu yava olur. Stephen: Yava, kabaca normal konumann onda biri kadar hzldr. Fakat ses sentezcisi benim daha nce olduumdan ok daha nettir. ngiliz'ler onu Amerikan aksan olarak tanmlyorlar, fakat Amerika'llar skandinav veya rlanda aksan olduunu

sylyorlar. Her ne olursa olsun herkes onu anlayabiliyor. Byk ocuklarm ktletike doal sesime altlar, fakat tracheostomy ameliyat olduum gnlerde yalnzca alt yanda olan en kk olum beni hi anlayamyordu. imdi hi bir glk ekmiyor. Bu benim iin ok anlaml. Sue: Bu ayn zamanda herhangi bir syleicinin sorularn bilmek ve ancak iyice hazr durumda olduunda yant vermek isteyecein anlamna gelir. yle deil mi? Stephen: Bunun gibi uzun, kaytl programlar iin sorulan bilmek yardmc olabilir, bylece saatlerce teyp kaydna gereksinimim olmaz. Bir bakma bu bana daha fazla kontrol salar. Fakat gerekte sorulara annda yant vermeyi tercih ederim. Bunu seminerlerden ve popler konferanslardan sonra yaparm.

Sue: Fakat sylediin gibi bu sre senin kontroln olduu anlamna gelir ve bunun senin iin ok nemli olduunu biliyorum. Ailen ve arkadalarn bazen senin inat ve emirci olduunu sylyorlar. Bu tr nitelendirmeleri kabul ediyor musun ? Stephen: Herhangi bir kararll olan biri bazen inat olarak isimlendirilir. Ben kararl olduumu sylemeyi tercih ederim. Eer olduka kararl olmam olsaydm, imdi burada olmazdm. Sue: Sen her zaman byle miydin? Stephen: Yalnzca yaamm zerinde dier insanlarla ayn derecede kontrol sahibi olmak isterim. ou kez engellenmi insanlarn yaamlar bakalar tarafndan ynetilir. Hi bir salkl insan buna tahamml etmez. Sue: Senin ikinci plan duyalm. Stephen: Brahms'n viyolin konertosu. Bu benim satn aldm ilk LP idi. 1957 ylndayd, 33 devirli plaklar ngiltere'de yeni kmt. Babam bir pikap almay sorumsuzca isteklere teslim olmak olarak gryordu fakat onu ucuza alacam paralardan bir pikap montaj yapabileceime ikna ettim. Bu bir Yorkshire'l olarak ona uygun geldi. Eski bir 78'lik gramofonun kasasna dnme

mekanizmasn ve ykselticiyi yerletirdim. Eer onu korumu olsaydm imdi ok deerli olacakt. Bu pikab yaptktan sonra alacak bir eye ihtiyacm vard. Bir okul arkadam okulda bizim evremizde kimsede olmad iin Brahms'n viyolin konertosunu nerdi. Otuz be ilin ettiini anmsyorum. O gnlerde zellikle benim iin bu ok fazlayd. Plak fiyatlar ykselmitir, ama gerek anlamda bugn ok daha ucuzlar. Bu pla ilk defa bir dkkanda duyduumda ok tuhaf geldiini dndm ve onu beendiime emin deildim. Fakat kendimi onu sevdiimi sylemek zorunda hissettim. Ama ylar sonra benim iin ok anlaml oldu. Yava blmn balangcn almak isterim. Sue: Bir eski aile dostu sen bir ocukken ailenin, "son derece zeki, ok akll ve ok eksantrik" olduunu syledi. Geriye bakarak bunun hakl bir tanm olduunu dnr msn ? Stephen: Ailemin zeki olup olmad konusunda konuamam, fakat kukusuz biz eksantrik olduumuzu hissetmiyorduk. Ancak olduka arbal bir yer olan St. Albanian'da yaadmzda orann standartlarna gre yle grnm olabiliriz. Sue: Ve baban tropik hastalklar uzmanyd. Stephen: Babam tropik hastalklarda aratrma yapt. Yeni ilalar yerinde denemek zere olduka sk Afrika'ya gidiyordu. Sue: Bylece annenin senin zerinde daha fazla m etkisi vard, eer yleyse bu etkiyi nasl tanmlarsn ? Stephen: Hayr, ben babamn daha fazla etkisi olduunu sylerim. Kendime onu model aldm. O bir bilimsel aratrmac olduu iin insann byd zaman bilimsel aratrma yapmasnn doal olduunu hissettim. Tek fark beni tp veya biyolojinin ek-memesiydi, nk onlarn tam doru olmadklarn dnyordum ve ok fazla tanmlayc grnyorlard. Ben daha temel bir ey istedim ve bunu fizikte buldum.

Sue: Annen senin her zaman "gl bir macera duygusu" dedii eye sahip olduunu syledi. "Yldzlarn onu ekebileceini grebilirdim" dedi. Bunu anmsyor musun? Stephen: Bir gece Londra'dan eve ge geliimi anmsyorum. O gnlerde tasarruf amacyla sokak klarn gece yars sndryorlard. Samanyolu tam karmdayd ve gkyzn daha nce hi grmemi olduum bir ekilde grdm. Issz adamda sokak lambalar olmayacak, bu yzden yldzlarn gzel bir manzaras olmal. Sue: Bir ocukken ok parlak olduun ak, evde kzkardeinle oyunlarda ok baarlydn, fakat okulda yaklak olarak snfta en sonda olabiliyordun ve buna aldr etmiyordun deil mi?

Stephen: O benim St. Albans'daki iik ylmdayd. Fakat o snfn ok parlak bir snf olduunu sylemeliyim ve ben snavlarda snf almasnda olduundan ok daha baarl oluyordum. Gerekte baarl olabileceimden emindim. Benim o kadar altta bir yerde olmama yol aan ey yalnzca el yazm ve genel dagnklgmd. Sue: numaral plak Amadeus Quartet tarafndan alnan Beethoven'in A Minr String Quartet'inin bir ksm ve bu ksmn konusu bir hastalktan kurtulu zerine kredi. Stephen: Oxford'da bir lisans rencisiyken Aldous Huxley'in "Point Counterpoint" adl romann okudum. Bu roman 1930'larn bir portresi olarak dnlmt ve muazzam karakterleri vard. Bunlarn bir ou doal deildi, fakat olduka insani olan biri vard ve Huxley'in kendisinin modeli olduu akt. Bu adam Sir Oswald Mosley'i temsil eden bir karakter olan ngiliz faistlerinin liderini ldrd. Daha sonra partiye bu ii kendisinin yapm olduunu bildirdi ve gramofona Beethoven'in String Quartet Op. 132 no.lu eserini koydu. nc ksmn ortasnda kapya yant verdi ve Faistler tarafndan vuruldu. Bu gerekten ok kt bir roman, fakat Huxley mzik

seiminde doruydu. Benim ssz adam rtecek bir med dalgasnn yolda olduunu bilseydim bu quartetin nc ksmn alardm. Sue: Matematik ve fizik eitimi iin kendi hesaplarna gre ortalama gnde bir saat altn Oxford'a. University College'e gittin. Okuduklarma gre krek ektiin, bira itiin ve insanlara aptalca akalar yapmaktan zevk aldn syleniyor. Sorun neydi? Neden alamyordun ? Stephen: Bu ellilerin sonu idi ve gen insanlarn ou dzen denen eyde hayal krklna uramlard. stenecek maddi varlktan baka bir ey yok grnyordu. Muhafazakarlar "Hi bir zaman bu kadar iyi olmadnz" sloganyla nc seim zaferini yeni kazanmlard. Ben ve yatlarmn ou yaamdan bezmitik. Sue: Yine de renci arkadalarnn haftalarca yapamad problemleri bir ka saaatte zmeyi baaryordun. Sylediklerinden onlarn senin istisnai bir yetenein olduunun farknda olduklar ak. Sen farknda miydin, ne dersin? Stephen: O zamanlar Oxford'da fizik dersi gln lde ko^ layd. Yalnzca haftada bir iki problem zme dersine girip dier derslere girmeden geilebilirdi. Yalnzca bir ka denklem dnda ok fazla ey anmsamak gerekmiyordu. Sue: Ellerin ve ayaklarnn istediklerini pek yapmadn ilk farkediin Oxford'da oldu, deil mi? O zamanlar bunu kendine nasl akladn ? Stephen: Aslnda farkettiim ilk ey doru drst krek ekemeyiim oldu. Daha sonra dinlenme odas merdivenlerinden kt ekilde dtm. Dten sonra Kolej doktoruna gittim, nk bir beyin hasar olabileceinden korkuyordum. Fakat o anormal bir durum olmadn dnyordu ve bana biray azaltmam syledi. Oxford'daki finallerimden sonra yaz iin ran'a gittim. Geri geldiimde kesin olarak daha zayftm fakat bunun geirdiim kt bir mide rahatszlndan kaynaklandn dndm.

Sue: Hangi noktada teslim oldun ve gerekten bir sorun olduunu kabul edip tbbi yardm almaya karar verdin? Stephen: O zaman Cambridge'de idim ve ylbanda eve gittim. Bu 62'yi 63'e balayan ok souk kt. Pek istekli olmasam da annem beni St Albans'daki glde kayak yapmaya ikna etti. Dtm ve ayaa kalkmakta byk glk ektim. Annem bir sorun olduunu kavrad. Beni aile doktoruna gtrd.

Sue: Daha sonra hafta hastanede kaldn ve sana en kt eyi sylediler. Stephen: Aslnda o Londra'daki Barts hastanesinde idi. nk babam Barts'da alyordu. Testler yapld iki hafta sresince hastanede kaldm. Ancak bana hi bir zaman gerekten sorunun ne. olduunu sylemediler. MS olmadn ve tipik bir durum olmadn sylediler. Gelecee ilikin bir ey sylemediler, fakat ben gelecee ilikin dncelerinin olduka kt olduunu anladm, bu yzden sormak istemedim. Sue: Ve sonunda aslnda yalnzca bir ka yl mrn kald sylendi. Stephen yknn bu noktasnda biraz duralm ve bir sonraki plan dinleyelim. Stephen: Valkyrie, Birinci Perde. Bu Melchior ve Lehman'l bir baka eski plak. Bu balangta savatan nce 78'liklerde km ve 60'larn balarnda LP'e transfer edilmiti. 1963 ylnda Motor Nron hastal tehisi konulduktan sonra iinde bulunduum karanlk ve dnyadan kopuk ruh haline uygun biri olarak Vargner'e dndm. Maalesef benim konuma sentezcim ok iyi eitilmi deil onu Wagner olarak telafuz ediyor. Yaklak olarak doru sesin kmas iin bu ismi harf harf V,A,R,G,N.E,R olarak sylemeliyim. Ring Cycle'n drt operas Wagner'in en byk eserleridir. 1964 ylnda kz kardeim Philippa ile Almanya Bayreuth'da onlar grmeye gittim. O zamanlar Ring'i iyi bilmiyordum ve ikinci opera Valkyrie benim zerimde muaazzam etki yapt. Bu Wolfgang

Wagner'in bir rnyd ve sahne hemen hemen tamamen karanlkt. Konu ocuklukta ayrlan ikizler Siegmund ve Sieglinde'nin ak yksdr. Siegmund, Sielinde'nin ei ve kendisinin dman Hunding'in evine snnca tekrar karlarlar. Benim setiim blmde Sieglinde, Hunding ile zoraki evliliini anlatyor. Kutlamalarn ortasnda yal bir adam salona gelir. Orkestra Ring'deki en soylu temalardan biri olan Valhalla motifini alar, nk o tanrlarn lideri ve Siegmund ve Sieglinde'nin babalar Wotan'dir. Wotan bir aacn gvdesine bir kl saplar. Kl Siegmund iin dnlmtr. Perdenin sonunda Siegmund onu eker ve ikisi ormana kaarlar. Sue: Stephen senin hakknda yazlanlar okuyunca, lm hkmnn, yaayacak yalnzca bir ka yln kaldnn sana sylenmi olmasnn, sz uygun grrsen, seni yaama balam olduu anlalyor. Stephen: Onun ilk etkisi beni ykmakt. Olduka hzl ekilde ktleir grndm. Herhangi bir ey yapmann veya doktoram zerinde almamn anlam yok gibi grnd, nk doktoram bitirmeye yetecek kadar uzun sre yaayp yaamayacam bilmiyordum. Ama daha sonra her ey dzelmeye balad. Durumum daha yava ilerlemeye balad- ve zellikle Evren'in bir byk patlamada bir balangca sahip olmu olmas gerektiini gstererek almamda ilerlemeye baladm. Sue: Bir syleide imdi hasta olmazdan ncesine gre daha mutlu olduunu dndn bile syledin. Stephen: Kukusuz imdi daha mutluyum. Motor nron hastalna yakalanmadan nce yaamdan bezmitim. Fakat erken bir lm dncesi yaamn gerekten yaanmaya deer olduunu kavramam salad, insann yapabilecei ok ey var, herhangi bir insann yapabilecei ok ey var. Durumuma ramen insan bilgisine mtevazi ama nemli bir katkda bulunduumdan gerek bir baar duygusuna sahibim. Kukusuz ben ok anslym, fakat yeterince sk alrsa herkes bir ey baarabilir.

Sue: Eer motor nron hastalna yakalanmasaydn baarm olduun hereyi baaramam olabileceini syleyecek kadar ileri gider misin, yoksa bu fazla basitlik mi olur? Stephen: Hayr, motor nron hastalnn herhangi bir kii iin bir avantaj olabileceini dnmyorum. Fakat bu benim iin dier insanlarda olduundan daha az dezavantaj oldu, nk yapmak istediimi yapmam engellemedi. Yapmak istediim ey Evren'in nasl altn anlamaya almakt. Sue: Hastal kabullenmeye alrken senin iin dier esin kayna bir partide tantn ve ak olup ardndan evlendiin Jane Wilde adl bir gen hanmd. Baarnn ne kadarn Jane'e borlu olduunu syleyebilirsin?

Stephen: Kukusuz o olmasayd baaramazdm. Onunla nianl olmak beni iinden bulunduum deprasyon batandan kard. Eer evleneceksek benim bir i bulmam ve doktoram bitirmem gerekiyordu. Sk almaya baladm ve bundan holandm far-kettim. Durumum ktleirken Jane tek bana bana bakt. O aamada hi kimse bize yardm nerisinde bulunmuyordu ve kukusuz yardm iin deme yapamazdk. Sue: Ve siz birlikte doktorlara meydan okudunuz, yalnzca yaamaya devam ettiin iin deil, ocuklarnz da olduu iin. 1967'de Robert, 70'de Lucy ve daha sonra 79'da Timothy dodu. Doktorlar nasl ok olmulard? Stephen: Aslnda bana tehis koyan doktor benden elin] ekti. Hi bir ey yaplamayacan dnyordu. lk tehisten sonra onu hi grmedim. Gerekte babam benim doktorum oldu ve tavsiye iin ona dndm. O bana hastaln kaltsal olduu konusunda hibir belirti olmadn syledi. Jane bana ve iki ocua bakmay baard. Ancak nc ocuumuz Tim'in doumundan sonra bana bakmas iin hemire tutmak zorunda kaldk. Sue: Fakat sen ve Jane artk beraber deilsiniz. Stephen: Benim tracheostomy ameliyatmdan sonra yirmi drt

saat hemireye gereksinimim vard. Bu evliliimizin zerine gittike daha fazla gerilim getirdi. Sonunda ben tandm ve imdi Cambridge'de yeni bir apartman dairesinde yayorum. imdi ayr yayoruz. Sue: Biraz daha mzik dinleyelim. Stephen: Beatles "Please Me, Please Me", ilk drt olduka ciddi seimimden sonra biraz hafif eyler dinlenmeye gereksinimim olur. Benim iin ve birok bakas iin Beatles olduka ypranm ve hastalkl Pop sahnesine taze bir hava getirdi. Ben pazar akamlar Radio Luxembourg'da Top Twenty'yi dinlerdim. Sue: zerine ylan tm onur nianlarna ramen Stephen Hawking -ve Cambridge'de Isaac Newton'un krss olan Lucassian Professor of Physics statsne sahip olduunu zel olarak belirtmeliyim- almalarnla ilgili bir popler kitap yazmaya karar verdin. Bunun ok basit bir nedeni olduunu dnyorum. Paraya gereksinimin vard. Stephen: Bir popler kitaptan mtevazi bir gelir elde edebileceimi dnrken, Zamann Ksa Tarihi'ni yazmn ana nedeni ondan zevk almamd. Son yirmi be ylda yaplm olan keiflerden heyecan duyuyordum ve bunlar insanlara anlatmak istedim. Onun bu kadar iyi ii yapacan hi beklemiyordum. Sue: Aslnda tm rekorlar krd ve en ok satan kitaplar listesinde kald sreyle ilgili olarak Guinness Book Of Records'a girdi, hala en ok satan kitaplar listesinde yer alyor. Hi kimse dnya apnda ka kopya satldn bilmiyor, fakat on milyonu atna kuku yok. nsanlar onu satn alyor, fakat u som sorulmaya devam ediliyor: okuyorlar m ? Stephen: Bernard Levin'in 29. sayfada kaldn biliyorum, fakat pek ok kiinin daha ileri gitmi olduunuda biliyorum. Dnya'nn her tarafndan insanlar bana gelip ondan ne kadar zevk aldklarn anlatyorlar. Onu bitirmemi veya okuduklar her eyi anlamam olabilirler. Fakat en azndan kefedebileceimiz ve

anlayabileceimiz rasyonel yasalarla ynetilen bir Evren'de yaadmz fikrini almlardr. Sue: lk olarak halkn imgeleminine hitap eden ve kozmolojide yenilenen bir ilgi salayan ey kara delikler kavram oldu. O Star Treks 'i, "daha nce hi kimsenin gitmedii bir yere cesaretle gitmek" vb., izledin mi, eer izlediysen holandn m? Stephen: lk genlik yllarmda pek ok bilim kurgu kitab okudum. Fakat imdi bu alanda kendim altm iin bilim kurgu eserlerin ounu biraz basit buluyorum. Eer ii tutarl bir resmin paras yapmak zorunda deilseniz farkl uzaylar aras gezi veya insanlar

nlamak hakknda yazmak ok kolaydr. Gerek bilim ok daha heyecanldr, nk o bir yerde gerekten olmaktadr. Bilim kurgu yazarlar, fizikiler dnmeden nce hi kara deliklerden sz etmediler. Fakat imdi baz kara delikler hakknda olduka fazla kanta sahibiz. Sue: Eer bir kara delie dlrse ne olur? Stephen: Bilim kurgu okuyan herkes bir kara delie derseniz ne olacan bilir. Bir spagetti haline getirilirsiniz. Fakat ok daha ilgin olan ey kara deliklerin tamamen kara olmaylardr. Onlar dzenli bir hzla parack ve radyasyon yayarlar. Bu kara deliin yavaa buharlamasna yol aar, ama kara delie ve iindekilere sonunda ne olduu bilinmiyor. Bu heyecanl bir aratrma alandr, fakat bilim kurgu yazarlar henz buna yetimemilerdir. Sue: Kukusuz sz ettiin radyasyona Hawking Radyasyonu deniyor. Kara olmadklarn kantlamaya sen getin ama kara delikleri kefeden sen deildin. Fakat senin Evren'in balangc konusunu daha yakndan dnmeye balaman salayan ey onlarn kefiydi, deil mi? Stephen: Bir yldzn bir kara delik oluturmak zere k pek ok ynden Evren'in genilemesinin ters zamanlsna benzer. Bir yldz olduka dk younluk durumundan ok yksek younluklu bir duruma ker. Ve Evren ok yksek younluklu bir

durumdan daha dk younluklara geniler.,nemli bir fark var: biz kara deliin dndayz, fakat Evren'in iindeyiz. Fakat her ikisinin de ayrc bir zellii, sl radyasyondur. Sue: Bir kara delie ve iindekilere sonunda ne olduunun bilinmediini sylyorsun, fakat ben teorinin ne olursa olsun, bir astronot dahil olmak zere bir kara delikte ortadan kaybolan her eyin sonunda Hawking Radyasyonu olarak yeniden dngden geeceini sylediini sanyordum. Stephen: Astronotun ktle enerjisinin kalan kara deliin darya yayd radyasyon olarak yeniden dngden geecektir. Fakat astronotun kendisi, ya da hatta kendisini oluturan paracklar kara delikten kmayacaktr. Bu yzden sorun onlara ne olduudur. Yok mu olurlar yoksa bir baka evrene mi geerler? Bu benim bilmeyi ok istediim bir ey. bir kara deliin iine atlamay dndmden deil. Sue: Stephen sen sezgi temelinde mi alrsn -yani beendiin ve sana ekici gelen bir teoriye ular ve onu kantlamaya m oturursun? Yoksa bir bilim adam olarak yolunu her zaman mantksal olarak bir sonuca doru amak, onu nceden tahmin etmeye girimemek zorunda msn ? Stephen: nemli lde sezgiye dayanrm. Bir sonucu tahmin etmeye alrm, fakat sonra onu kantlamam gerekir. Ve bu aamada ou kez dnm olduum eyin doru olmadn veya durumun hi bir zaman dnmemi olduum baka bir durum olduunu grrm. Kara deliklerin tamamen kara olmadklarn buluum byle oldu. Ben baka bireyi kantlamaya alyordum. Sue: Daha mzik. Stephen: Mozart her zaman benim en ok sevdiklerimden biri oldu. O inanlmaz miktarda mzik eseri yaratt. Bu yln balarnda ellinci ya gnm iin bana Mozart'n tm eserlerini kapsayan CD verildi. ki yz saatten fazla sryor. Hala onunla urayorum. En byklerden biri Requiem. Mozart Requiem bitmeden ld ve

Requiem bir rencisi tarafndan Mozart'n brakt paralardan tamamland. Dinlemek zere olduumuz ilahi tamamen Mozart taralndan yazlan ve orkestra iin hazrlanm olan tek blmd. Sue: Teorilerini byk lde basitletirirsek -umarm bitinin iin beni mazur grrsnanladm kadaryla, Stephen sen bir zamanlar bir yaratlma noktas, bir byk patlama, olduuna inanyordun. Fakat imdi artk durumun bu olduuna inanmyorsun. Bir balang olmadna ve bir son olmayacana, Evren 'in kendi kendini tadna inanyorsun. Bu bir yaratna hareketi olmad ve bu yzden Tanr'ya bir yer olmad anlamna gelir mi? Stephen: Evet fazla basitletirdin. Hala Evren'in gerek zamanda byk patlamada bir balangc

olduuna inanyorum. Fakat gerek zamana dik alarda bir baka tr zaman, sanal zaman vardr. Sanal zamanda Evren'in balangc veya sonu yoktur. Bu evrenin balama eklinin fizik yasalar tarafndan belirlenecei anlamna gelir. Tanr'nn Evren'in bizim anlayamayacamz geliigzel bir ekilde ilemesini setiini sylemek zorunda deiliz. Bu Tanr'nn var olup olmad hakknda hi bir ey sylemez -yalnzca O'nun geliigzel olmadn syler. Sue: Fakat eer Tanr'nn var olmamas mmkn ise, bilimin tesindeki her eyi, insanlarn sende hatta kendi esin verdiin eylerde sahip olduklar sevgi ve ball nasl aklarsn ? Stephen: Sevgi, ballk ve ahlak fizikten farkl bir kategoriye aittirler. Fizik yasalarndan insann nasl davranaca karlamaz. Fakat fizik ve matematiin ilgili olduu mantksal dncenin kiiye ahlaki davrannda da yol gsterecei umut edilebilir. Sue: Fakat kanmca pek ok insan senin Tanr'y reddettiini dnyor. Bunu inkar ediyor musun peki? Stephen: Benim almamn tm gsterdii ey Evren'in balay eklinin Tanr'nn kiisel arzusu olduunu sylemek zorunda olmadmzdr. Fakat hala u soru var: Neden Evren var olmak zorunda? Eer arzu ederseniz bu sorunun yantn Tanr olarak tanmlayabilirsiniz.

Sue: Yedi numaral pla dinleyelim. Stephen: Ben operaya ok dknm. Gluck ve Mozart'tan Wagner'e, Verdi'ye ve Puccini'ye kadar tm sekiz plamn operalardan semeyi dndm. Fakat sonunda ikiye indirdim. Biri Wagner olmak zorundayd ve dierinin Puccini olmasna karar verdim. Turandot onun imdiye kadarki en byk operasdr, fakat yine, bitirmeden ld. Setiim blmde Turandot eski in'de bir prensesin Moollar tarafndan tecavze uray ve karln anlatyor. Bunun intikam olarak Turandot onun taliplerine soru soruyor, eer yant veremezlerse ldrleceklerdir. Sue: Ylbann senin iin anlam nedir? Stephen: Amerikallarn kran Gn gibi bir ey. nsann ailesi, ile birlikte olaca ve geen yla teekkr edecei bir zaman. Bu ayn zamanda ahrda doan bir ocukla sembolize edilen gelen yla umutla bak zamandr. Sue: Ve bu konuda parasal olmak gerekirse, hangi hediyeleri istedin -ya da bu gnlerde hereyi olan adam olacak kadar iyi durumda msn? Stephen: Ben srprizleri tercih ederim. Eer zel bir ey istenirse, hediye verene kendi hayal gcn kullanma zgrl ya da ans verilmez. Fakat ikolatal yer mantarlarna dkn olduumun bilinmesinin pek zarar yok. Sue: Stephen sen imdiye kadar kestirimde bulunulandan otuz yl daha fazla yaadn. Hi bir zaman sahip olamayacan sylenen ocuklarna babalk ettin, en ok satan kitaplar listesine giren bir kitap yazdn, uzay ve zaman hakknda a yandaki inanlar deitiren yeni bir yaklam getirdin. Bu gezegenden ayrlmadan nce baka neler planlyorsun? Stephen: Tm bunlarn mmkn olmasnn nedeni byk miktarda yardm alacak kadar ansl olmamd. Gerekletirmeyi baardklarm houma gidiyor, fakat daha geip gitmeden nce yapmak istediim ok ey var. zel yaamm hakknda

konumayacam, fakat bilimsel olarak ktlesel ekimin kuantum mekanii ve doann dier kuvvetleriyle nasl birletirilebileceini bilmek isterdim. zel olarak ben bir kara delik buharlatnda ona ne olduunu bilmek isterim. Sue: imdi son plak. Stephen: Bunu size telafuz ettirmek zorunda kalacam. Benim ses sentezcim Amerikan dilidir, Franszca'da baarsz. Bu Edith Piafn "Je ne regrette nien" (hi bir eyden piman deilim) arks. Bu hemen hemen benim yaamm zetler. Sue: imdi Stephen eer bu sekiz plaktan yalnzca birini yanna alabilseydin, hangisi olurdu? Stephen: Mozart'n Requiem 'i olurdu. Walkman'imin pilleri bitene kadar onu dinleyebilirim. Sue: Ya kitabn? Kukusuz ekspir'in Tm Eserleri ve ncil seni bekliyor. Stephen: Sanrm George Eliot'un "Middlemarch" n alrdm. Sanrm biri, galiba Virginia Woolf, onun yetikinler iin bir kitap olduunu syledi. Henz bym olduuma emin deilim, fakat onu bir denerim. Sue: Ya lks madden ? Stephen: Bol miktarda creme brulee (yank krema) isterim. Benim iin o lksn zetidir. Sue: ikolatal mantar deil, onun yerine bol miktarda creme brulee. Dr. Stephen Hawking Issz Ada Disklerini bize dinlettiin iin ok teekkrler ve yeni yln kutlu olsun. Stephen: Beni setiiniz iin teekkrler. Issz adamdan hepinizin ylban kutluyorum. Sizden daha iyi hissettiimi iddia edebilirim.