Psikolojiye Giris

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2686 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1652
PSKOLOJYE GR
Yazarlar Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR (nite 1) Dr. Selin KESEBR (nite 2) Yrd.Do.Dr. Fuat BALCI (nite 3) Yrd.Do.Dr. Aye KARSON (nite 3) Do.Dr. Gkhan MALKO (nite 4) Do.Dr. Bilge YAMURLU (nite 5) Do.Dr. Asiye KUMRU (nite 5) Dr. Pelin KESEBR (nite 6) Yrd.Do.Dr. Mjgan NZ (nite 7) Yrd.Do.Dr. T. Asl AKDA MTRAN (nite 8)
Editr Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do. Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Dilek Klbyk Grafikerler Aysun avl Hilal Kkdaaan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Psikolojiye Giri ISBN 978-975-06-1353-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 53.000 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Psikolojinin Tanm ve Kapsam .............................................

PSKOLOJNN TANIMI ................................................................................ Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji .................................................................... Psikolojide zmleme Dzeyleri .............................................................. PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES................................... Antik Yunan Filozoflar................................................................................. Fransz ve Alman Dnrler....................................................................... Yapsalclk..................................................................................................... Gestalt ............................................................................................................ Psikanaliz ....................................................................................................... levselcilik..................................................................................................... Davranlk .................................................................................................. Modern Psikoloji .......................................................................................... PSKOLOJDE YAKLAIMLAR ...................................................................... Biyolojik Yaklam ........................................................................................ Nrobilimsel Yaklam .................................................................................. Evrimsel Yaklam ......................................................................................... Psikodinamik Yaklam................................................................................. Davransal Yaklam .................................................................................... Bilisel Yaklam............................................................................................ nsancl Yaklam ......................................................................................... Sosyokltrel Yaklam................................................................................. Eklektisizm..................................................................................................... PSKOLOJNN ALIMA KONULARI VE DER BLMLERLE LKS.... Psikolojinin Alt Dallar .................................................................................. Biyolojik Psikoloji ................................................................................... Bilisel Psikoloji....................................................................................... Geliimsel Psikoloji ................................................................................. Kiilik Psikolojisi ..................................................................................... Klinik Psikoloji ........................................................................................ Eitim Psikolojisi ..................................................................................... Sosyal Psikoloji........................................................................................ Kltrel Psikoloji ..................................................................................... Endstri ve rgt Psikolojisi .................................................................. Nropsikoloji ........................................................................................... Kantitatif Psikoloji/Psikometri ................................................................ Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar ........................................................ PSKOLOGLAR NE YAPAR? ..................................................................... PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIMALAR ............................. 1. Sorun: Doa - evre Tartmas (Nature vs. Nurture Controversy) ...... 2. Sorun: Davranlarn Sebepleri Bilinli Mi Bilind Mdr? .................. 3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar ....................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 4 6 7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 15 15 15 15 15 16 16 16 16 16 17 19 19 20 20 21 22 23 24 25 25 26
1. NTE
iv
indekiler
2. NTE
Psikolojide Aratrma Yntemleri ......................................... 28

BLMSEL YNTEM....................................................................................... Psikoloji Biliminin zellikleri ....................................................................... Psikoloji Bilimi Tm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu Bilgileri Tm nsanln Ortak Birikimi Addeder ............................ Psikoloji Bilimi Gzlemlerle Snanabilir ve Yanllanabilir nermelerden Oluur ............................................................................. Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarn Dzeltecek Bir Mekanizma zerine Kurulmutur............................................................................... Psikoloji Bilimi Birikerek lerler ............................................................. BLMSEL SRE: BLMSEL LKELERN SOMUTLAMI HL ................. SZDEBLM ................................................................................................. Szdebilimi Nasl Tanrz? ............................................................................. Szdebilim Sklkla Bilimsel Tnl Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yaratr. ..................................................................... Szdebilim Test Edilip Doruluu Snanamayacak nermelerde Bulunur. .......................................................................... Szdebilim Bilimsel Sreten Kopuktur. ............................................... Bir Szdebilim rnei: Astroloji................................................................... KAVRAM VE LEMSEL TANIM.................................................................... Kavramlar lmenin Faydas Nedir? ........................................................... lemsel Tanm ............................................................................................. Kavramsal Geerlilik ............................................................................... lmsel Gvenilirlik ............................................................................. Duyarsz lemsel Tanmlar .................................................................... Kirlenmi lemsel Tanmlar ................................................................... KORELASYON ............................................................................................... Korelasyon Neden-Sonu likisi Gstermez............................................... DENEYSEL YNTEM .................................................................................... Deneyin Anatomisi........................................................................................ Deneysel almalarda Geerlilik................................................................. Geerlilik ............................................................................................. D Geerlilik........................................................................................... Neden Korelasyonel almalar? ............................................................ PSKOLOJK ARATIRMALARDA ETK ........................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 29 29 29 30 30 30 31 33 33 33 33 34 34 37 37 38 38 39 40 41 42 43 44 45 47 47 47 48 49 50 51 52 53 54 54 55 57 57 59 60 60 62 62
3. NTE
Sinir Sisteminin Yaps ve levleri......................................... 56

SNR SSTEMNN HCRESEL ZELLKLER ............................................. Sinir Hcresi .................................................................................................. Sinir Sisteminin Dier Hcreleri .................................................................. Sinir Hcrelerinde Uyarnn Olumas, letilmesi ve Aktarlmas .............. Sinir Hcresinde Uyar Nasl Oluur? ................................................... Bir Hcrede Aksiyon Potansiyeli le Tanan Elektriksel Sinyal Dier Hcrelere Nasl letilir? ................................................................................ Sinir Hcreleri Arasnda Haberleme Nasl Gerekleir? ......................
indekiler
SNR SSTEMNN KMYASAL ZELLKLER.............................................. Nrotransmiterler ve Reseptrleri ................................................................ Nrotransmiter-Reseptr Etkileimi Hedef Hcrede Neyi Deitirir? . Nrotransmiter Tipleri................................................................................... Glutamat ve GABA.................................................................................. Asetilkolin ................................................................................................ Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin ......................................................... SNR SSTEMNN YAPISAL VE LEVSEL ZELLKLER .......................... Sinir Sisteminin Genel Yaps ....................................................................... Merkezi Sinir Sistemi............................................................................... evresel (Periferik) Sinir Sistemi........................................................... Merkezi Sinir Sistemini Oluturan Yaplar ve levleri................................ Omurilik (Medulla Spinalis) ................................................................... Beyin Sap................................................................................................ Beyincik (Serebellum)............................................................................. Hipotalamus............................................................................................. Talamus.................................................................................................... Bazal Gangliyonlar.................................................................................. Hipokampus ............................................................................................ Amigdala .................................................................................................. Beyin Kabuu (Korteks) ......................................................................... LATERALZASYON VE AYRIK BEYN ......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... BLSEL PSKOLOJNN DOASI ............................................................... Bilisel Psikolojinin Ksa Tarihi .................................................................... ALGI ............................................................................................................... Grme ............................................................................................................ Renk Grme ............................................................................................ Derinlik Algs.......................................................................................... Algsal Organizasyon .............................................................................. itme.............................................................................................................. itme Algs ............................................................................................. Koku Algs .................................................................................................... Tat Algs ........................................................................................................ Dokunma ....................................................................................................... DKKAT.......................................................................................................... Seici Dikkat .................................................................................................. itsel Dikkat .......................................................................................... Grsel Dikkat .......................................................................................... Blnm Dikkat .......................................................................................... BELLEK .......................................................................................................... Bellein Yaps............................................................................................... Hatrlama ve Unutma .................................................................................... ZHNSEL TEMSL.......................................................................................... DNME, AKIL YRTME VE PROBLEM ZME..................................
64 64 64 65 65 65 66 67 67 68 69 71 71 73 75 76 78 78 78 79 80 86 90 92 93 93 94 94 95
Bilisel Psikoloji ........................................................................ 96

97 98 101 104 106 108 110 111 111 112 113 114 115 115 115 116 117 117 117 119 121 122
4. NTE
vi
indekiler
DL ................................................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
124 126 128 129 130 130 131 133 133 134 135 135 136 137 137 137 138 139 140 140 140 141 142 142 143 144 145 146 148 149 152 153 155 156 156 158 163 163 164 164 165 166 167 168 169 171 173 175 176
5. NTE
ocuklukta Sosyal Geliim..................................................... 132

GR .............................................................................................................. SOSYAL DAVRANILAR................................................................................ SOSYAL GELM AIKLAMAYA YNELK KURAMLAR .......................... Psikanalitik Kuram ........................................................................................ Psikoseksel Geliim Kuram ................................................................. Psikososyal Geliim Kuram ......................................................................... Davranlk ve Sosyal renme Kuramlar ............................................... Davranlk Kuram............................................................................... Edimsel renme Kuram ...................................................................... Sosyal renme Kuram......................................................................... Bilisel Geliim Kuram................................................................................. Dier Kuramlar.............................................................................................. Etolojik Kuram......................................................................................... Ekolojik Sistemler Kuram ...................................................................... SOSYAL DAVRANILARIN GELMNE ETK EDEN UNSURLAR ............. Ebeveyn Davranlar .................................................................................... Aklayc Akl Yrtme ......................................................................... Model Alma ............................................................................................. dl ve Ceza ......................................................................................... G Kullanm ......................................................................................... Miza ............................................................................................................. BALANMA ................................................................................................... Balanma, Miza ve ocuk Yetitirme ........................................................ Sonu ............................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. NTE
Sosyal Psikoloji......................................................................... 162

SOSYAL PSKOLOJYE GR ....................................................................... Sosyal Psikolojinin Ksa Tarihi ..................................................................... Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi ............................................................. nsanlar Ne ster?........................................................................................... SOSYAL BL ................................................................................................ Kii Algs ....................................................................................................... emalar........................................................................................................... Davranlara Sebep Atfetme ........................................................................ Tutumlar......................................................................................................... SOSYAL ETK ................................................................................................ taat ................................................................................................................ kna ................................................................................................................ Grup Etkisi.....................................................................................................
indekiler
vii
Sosyal Kolaylatrma ............................................................................... Sosyal Kaytarma ...................................................................................... Grup Kutuplamas ................................................................................. Kitlelerin Bilgelii.................................................................................... SOSYAL LKLER ........................................................................................ Saldrganlk ve iddet.................................................................................... birlii ve Yardm ....................................................................................... Yardm Davran..................................................................................... Gruplararas likiler...................................................................................... nyarg .......................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... KLNK PSKOLOJNN TANIMI ................................................................... Birbiriyle Yakndan likili Ruh Sal Uzmanlk Alanlar ......................... Psikiyatr ................................................................................................... Psikolojik Danman .............................................................................. Sosyal Hizmet Uzman/Sosyal Hizmet alan..................................... Salk Psikologlar .................................................................................. Klinik Psikoloun alma Alanlar.............................................................. Tanlama/Deerlendirme ........................................................................ Tedavi/Terapi .......................................................................................... Aratrma/Yayn....................................................................................... retim/Spervizyon .............................................................................. Konsltasyon (Danmanlk) .................................................................. Yneticilik................................................................................................ Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliimi ........................................................... lk Geliim Dnemi (1896-1917) ............................................................ I. ve II. Dnya Savalar Dnemi........................................................... II. Dnya Sava Sonras Dnem ........................................................... NORMALDII (ANORMAL) DAVRANILARIN TANI VE SINIFLANDIRILMASI .................................................................................... Normald (Anormal) Davran Nedir? ........................................................ Normlara Uygunluk: Davrann Nadir Olarak Gzlenmesi Ya da Toplumsal Normlarn hlal Edilmesi ...................................................... Kiisel Rahatszlk Hissetme.................................................................... levsellikte Bozulma .............................................................................. Normald (Anormal) Davranlarn Snflandrlmas................................. TANI KATEGORLER ................................................................................... Duygu Durumu Bozukluklar ....................................................................... Kayg Bozukluklar........................................................................................ Psikosomatik Bozukluklar ............................................................................ Somatoform Bozukluklar .............................................................................. Disosiyatif Bozukluklar ................................................................................ Cinsel Bozukluklar ....................................................................................... Uyku Bozukluklar ........................................................................................ Yeme Bozukluklar........................................................................................ Kiilik Bozukluklar .......................................................................................
176 176 177 177 178 178 179 180 181 181 183 185 186 187 187 188
Klinik Psikoloji.......................................................................... 190

191 191 192 192 192 192 193 193 193 194 194 194 195 195 195 196 196 197 197 198 199 199 199 200 201 202 203 204 204 205 205 205 206
7. NTE
viii
indekiler
izofreni ve Dier Psikotik Bozukluklar...................................................... KLNK DEERLENDRME .......................................................................... Klinik Deerlendirmenin Tanm ve Amac................................................. Klinik Deerlendirme Yntemleri ................................................................ Bireysel Grme.................................................................................... Gzlem..................................................................................................... Objektif Testler........................................................................................ Projektif Testler ....................................................................................... KLNK PSKOLOJDE NORMALDII DAVRANILARIN TEDAVLER LE LGL TERAP YAKLAIMLARI ............................................................ Biyolojik Model ............................................................................................ Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi ...................................... Davran Model ve Davran Terapi ...................................................... Bilisel Davran Model ve Bilisel-Davran Terapiler ......................... nsancl Yaklam ve Danan Odakl Terapi .............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
207 209 209 210 211 211 211 211 212 212 212 213 213 214 216 218 219 219 221 223 224 225 227 227 227 227 230 231 233 235 235 236 238 239 240 240 240 241 241 241 241 242 245 246 247 248 248
8. NTE
Adli Psikoloji............................................................................. 222

BLM DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL PSKOLOJ ............. Adli Psikolojinin Tarihi ................................................................................. Adli Psikoloun Rolleri ................................................................................. SUU AIKLAYAN PSKOLOJK KURAMLAR ............................................ Makro Dzey Kuramlar................................................................................. Mikro Dzey Kuramlar ................................................................................. Biyo-Psikolojik ve Nropsikolojik Yaklamlar .................................... Psikanalitik Kuram ve Su ...................................................................... renme Kuramlar ve Su .................................................................... Hans Eysenckin Su Kuram: Biyo-psiko-sosyal Yaklam ........................ ADL PSKOLOJDE TEMEL KONULAR ...................................................... Ruh Sal ve Su likisi............................................................................. Sua Srklenen Genler.............................................................................. Aile i iddet ve ocuk stismar ................................................................ Su leyen Bireylerin Saaltm ................................................................... TRKYEDE ADL ALANDA GREV YAPAN PSKOLOGLARIN TEMEL ALIMA ALANLARI ......................................... Aile Mahkemeleri .......................................................................................... ocuk Mahkemeleri ..................................................................................... Denetimli Serbestlik Brolar ve Koruma Kurullar .................................... Ceza nfaz Kurumlar .................................................................................... Adli Tp Kurumu ........................................................................................... Emniyet ve Jandarma Tekilatnda alan Psikologlar .............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
nsz
ix
nsz
Bu kitap insan davrann bilimsel bir yntemle anlamay amalayan psikoloji bilimine bir giri kitab olarak hazrlanmtr. Bu kitapta, sizlere mmkn olduunca psikolojinin temel alanlarn tantmaya altk. Psikolojinin kapsamn ve tarihesini zetledikten sonra, hemen tm alt dallar tarafndan ortak olarak kullanlan aratrma yntemlerinden bahsettik. Sonraki iki nitede sras ile sinir sistemi ve beynin hcresel ve molekler yaps ile bilgi ileme sreleri asndan insan davrann anlatmay amaladk. zleyen iki nitede insan sosyal bir varlk olarak ele aldk. ncelikle ocuklukta sosyal gelime, toplumsallama, benlik ve kiilik oluumu srelerini akladktan sonra sosyal bir varlk olarak bireyin iinde bulunduu topluluklarla olan etkileimlerini anlamay hedefledik. 7. nitede bireyin duygusal, bilisel, davransal ve psikolojik skntlarn anlamay ve zmlemeyi amalayan klinik psikoloji kuramlarndan ve uygulamalarndan bahsettik. Son olarak size nceki nitelerde belirtilen bilimsel bilgi ve yntemlerin kullanan, nispeten gen bir uygulamal alt dal olan Adli Psikoloji alann tantmaya altk. Psikoloji bilimi insan ilgilendiren hemen her soruya cevap vermek ister. Dolaysyla bir psikolojiye giri kitabnda yer alabilecek snrsz sayda nite vardr. Bu kitapta sadece kk bir ksmn sizlerle tantrabiliyoruz. nitelerin her biri kendi alannda uzman aratrmaclar tarafndan yazlmtr. Her nitede ilgili konuda tarihsel geliim zetlendikten sonra, temel kuramlar tantlm ve ayn zamanda da en modern aratrmalardan rnekler verilmitir. Yazarlarmz bu kitabn uzaktan eitim yoluyla eitim alan renciler tarafndan okunacan gz nnde bulundurarak mmkn olduunca basit bir dille ve bol rnekle nitelerini yazdlar. Kitapta yer alan konular hakknda daha detayl bilgi almak isterseniz nitelerde nerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz. Kitabn hazrlamasnda emei geen tm yazar arkadalarma ve Anadolu niversitesinde bize yardmc olan grevlilere teekkr ederim.
Editr Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR
PSKOLOJYE GR
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Psikoloji bilimini tanmlayabilecek, Bilimsel yntemin zelliklerini aklayabilecek, Psikoloji biliminin tarihsel geliimini zetleyebilecek, nsan davrann anlamada psikologlar tarafndan kullanlm eitli yaklamlar tanmlayabilecek, Psikolojinin alt dallarn birbirinden ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Psikoloji Davran Zihinsel Sreler Bilim zmleme Dzeyleri Perspektif/Yaklam Psikolojinin Alt Dallar
indekiler
PSKOLOJNN TANIMI PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES PSKOLOJDE YAKLAIMLAR PSKOLOJNN ALIMA KONULARI VE DER BLMLERLE LKS PSKOLOGLAR NE YAPAR? PSKOLOJDEK NEML SORUNLAR VE TARTIMALAR
Psikolojiye Giri
Psikolojinin Tanm ve Kapsam
Psikolojinin Tanm ve Kapsam

PSKOLOJNN TANIMI
Psikoloji, davranlar ve zihinsel sreleri inceleyen bir bilim daldr. Aslnda insann yapt her ey bu tanmn iine girebilir. Davran kiinin yapt ve herhangi bir yolla llebilen her eydir. Zihinsel sreler ise dnme, hatrlama, hissetme gibi isel olgulara iaret eder. Yani psikologlar konumak veya hareket etmek gibi sadece gzle grlebilir davranlar deil; duygu, alg, ryalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolayl olarak llebilen davranlar da almaktadr. Davranlar ve zihinsel sreler sadece gz krpmak kadar basit veya en zor matematik problemlerini zmek kadar karmak olabilir. Dolaysyla insanlarn yaptklar, dndkleri, hissettikleri hatta bedensel fonksiyonlarn srdrmelerini salayan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin alma alan iine girmektedir. nsan davranlarn sadece psikologlar anlamaya almaz. Gnlk hayatta hepimiz bakalarnn (hatta kendimizin) neyi neden, nasl yaptn, duygular, dnceler ve davranlar arasndaki ilikileri anlamaya alrz. Filozoflar, sanatlar, edebiyatlar tarih boyunca psikologlarn sorduu sorulara benzer sorular sormulardr. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorularn cevaplarn aramada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayal bilimsel yntemler kullanr. Bylece znel, sezgisel veya rastgele deil; nesnel, dorulanabilir ve genellenebilir cevaplar retir. Psikologlar, insanlarn davran ve zihinsel srelerini sadece betimlemeye deil, ayrca yordamaya (tahmin etmeye) ve aklamaya da alrlar. Hatta bu bilimsel almalarn sonunda elde edilen bilgiler kiilerin ve sosyal gruplarn sorunlarn gidermede, yeni davranlar edinmelerini salamakta, problemli grdkleri davranlardan kurtulmalarna yardm etmekte, ksaca daha iyi bir hayat yaamalarn salamada da kullanlmaktadr.
Ampirik: Duyularla alglanabilen, deneyime dayal. Betimleme (tanmlama), yordama(tahmin etme), aklama ve deitirme.
Psikolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Aadaki ifadelerin doru (D) mu, yanl (Y) m olduunu belirtiniz. SIRA SZDE 1. nsanlar beyinlerinin sadece %10unu kullanmaktadrlar. 2. Psikoterapinin etkili olmas iin dananlarn ocukluktaki problemlerine inip onlar NEL zmesiDgerekir. M 3. En etkin retme yntemi cezalandrmaktr. 4. Sokakta banza bir kaza gelse, etrafnzda ne kadar ok kii varsa, birinin size yarS O R U dm etme ihtimali o kadar yksektir. 5. Bebekler annelerini severler nk anneleri onlarn yemek yemek gibi temel ihtiyalaDKKAT rn karlar. 6. Yeni renilmi bir davrann srekliliini garantilemek iin en iyi yntem, o davranSIRA SZDE n yerine getirildii her seferden sonra dllendirmektir. 7. Hafzamz bir video kamera gibi yaadklarmz kayt eder. 8. fkeden kurtulmann en etkin yolu onu da vurmaktr. AMALARIMIZ 9. Kendine gvenen insanlar her ii baarrlar. 10. nsanlar yalandka hayattan aldklar zevk azalr.
K T A P
Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji

Bildiiniz herhangi bir eyi dnn. Mesela Trkiyenin bakenti Ankaradr. Kedilerin 4 aya vardr. Terliyken su imek hasta eder. Kargalar siyahtr. Peki imdi bu TELEVZYON bildiklerinizi nereden bildiinizi dnn... Baz bilgiler bize retilir. Bazlarn konunun uzmanlarndan duyarz. Bazlarn sezgilerimizle biliriz, bazlarn kendimiz deneyimlediimiz iin, bazlar ise nesiller boyu biline geldii iin dorudur. Peki NTERNET bu bildiklerimiz kesin dorular mdr? Mesela sadece bir bilim dalnda uzman olan kiinin, gnlk olaylar da doru bildiini mi varsaymalyz? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik deiikliklerden etkilenmi ve deimi olamaz m? Mesela, hava kirlilii yznden baz blgelerde kargalar artk siyah olmayabilir. Peki ya gzlerimizle grdmz her eye inanmal myz? Mesela ekil 1.1e bakn. Sizce hangi izgi daha uzun? Bir ok kii (b) izgisinin daha uzun olduunu syler (nk yle grr). Elinize bir cetvel alp ln, greceksiniz ki iki izgi de aslnda ayn uzunluktadr. Sonu olarak btn bu yukarda saylan yntemler, bilgiye ulamak iin sklkla kullandmz yntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulamaya almak insann doasnda var olan bir meraktr. Ancak bu yntemlerle ulalan bilgilerin her zaman geerli ve doru olduklarn sylemek mmkn deildir. Bilim de bilgiye ulama yntemlerinden biridir. Bilimin szlk anlam Evrenin veya olaylarn bir blmn konu olarak seen, deneye dayanan yntemler ve gereklikten yararlanarak sonu karmaya alan dzenli bilgidir (Trk Dil Kurumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Aslnda bilimsel yntemin ne olduunu daha iyi anlamak iin, temel zelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yntem:
(a) (b)
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 1.1 Mller-Lyer yanlsamas
Ampirik Sistematik Nesnel Snanabilir/yanllanabilir Genellenebilir ve Geicidir .
K T A P
K T A P
TELEV ZYON 1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam
TELEVZYON
Mller-Lyer yanlsamas ve baka yanlsamalar hakknda bilgi edinmek E R N E T N T isterseniz Tbitak tarafndan hazrlanm bu sayfaya gz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm#mulleryanilsama Bilimsel yntem ampirik bilgi salar. Sorulara cevap ararken sezgiler veya saduyu deil duyularla alglanabilen, deneyime dayal veriler toplanr. Sonra bu veriler analiz edilerek sonulara ulalr. rnein kiilerin kendilerinden farkl m yoksa benzer kiilik yapsnda elerle mi daha mutlu olduunu anlamak iin, iftSIRA SZDE lerin belirli kiilik zellikleri llr ve kiisel mutluluk deerleri ile ilikisine baklr. Bu ekilde direk veya dolayl ekilde llebilen her kavram aslnda bize ampirik veri salamaktadr. DNELM Bilimsel yntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmasnda nceden belirlenmi, rasyonel ve sistematik bir ilemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak S O R U aratrma denir. Psikolojide kullanlan aratrma yntemleri hakknda detayl bilgiyi 2. nitede A T D K K reneceksiniz. Bilimsel yntem nesneldir. Aratrmac kendi kiisel tercih veya yarglarndan SIRA SZDE yola karak deil objektif bir ekilde lt verilerin analizi ile sonulara ular. Nesnellii garanti etmek iin aratrmaclar makalelerinde kavramlar nasl tanmlayp ltklerini ok ak bir ekilde anlatrlar. Bylece bu almay tekrarlamak isAMALARIMIZ teyen bir baka aratrmac, ayn tanm ve lm yntemlerini kullanarak ayn sonularn doruluunu test edebilir. K T A Bilimsel yntem snanabilir, yanllanabilir. Var olan yntemlerlePampirik veri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular deildir. rnein lmden sonra hayat var mdr? sorusu, gnmzdeki teknik imknlarla veri topTELEVZY N lanarak snanabilecek bir soru deildir. Ancak rnein ya gruplarnaOgre kiilerin lmden sonra hayatn var olduuna inancnn deiip deimedii amprik ve snanabilir bir sorudur. Ayrca aratrmac bir alma sonunda verdii cevaplarn her zaman iin yanllanabileceini kabul eder. Bu yanllanabilme, deiik grupNTERNET lar, deiik metotlar kullanarak yaplan almalar sonunda olaca gibi, llen olayn deimesi sebebiyle de olabilir. Dolays ile bilimsel yntemle elde edilen sonular her zaman iin geicidir. Son olarak bilimsel yntemle varlan bilgiler genelletirilebilir. Bilimsel yntem tek bir bireyi deil bireyleri anlamaya alr. rnein hafza sistemlerini aratran bir almann sonular, o almaya katlan bireylerin hafzalar ile snrl kalmamaldr. Ama genel olarak herhangi bir hafza sorunu olmayan kiilerin hafza sistemlerini anlamaktr. Ancak bireysel yntemle elde edilen bulgularn her bir bireye de ayn ekilde uygun olaca dnlemez. llen her kavram ve olgu iin (bu kiilerin boyu gibi fiziksel bir zellik veya kayg durumlar gibi soyut bir durum olabilir) kiisel farkllklar olacaktr. Bilim ancak bu kiisel farkllklardan yola karak kavramlar ve aralarndaki ilikileri anlamaya alr. Bilimsel yntemlerle yaplm eitli aratrmalarn sonular bir araya getirilerek psikolojik olgular aklayan kuramlar oluturulur. Sonu olarak bilimsel yntem, bir konu veya olay hakknda gvenilir ve genelletirilebilir veri taban oluturacak bilgiler retmeye yarayan bir yntemdir. Sosyal bilimciler, bu yntemi insan davran ve sosyal olgular anlamak, aklamak ve sosyal problemleri zmek iin kullanrlar (Cozby, 2009).
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Psikolojiye Giri S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hipotez: ncelenmekte olan olaylar arasndaki ilikileri ve bu olaylarn nedenlerini geici DKKAT olarak aklayan fikirler, yarglar veya tahminlerdir. Hipotezler yaplan almalarla ya dorulanr ya rtlr. SIRA SZDE Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular arasndaki ilikiyi sistematik bir biimde aklayan genel bilgi ve aklama dzenidir. Kuramlar, eitli almalarda test edilen birbirleriyle ilikili hipotezlerin desteklenmesi ile oluturulur. Olgular aklamakta ve yordamakta AMALARIMIZ (tahmin etmekte) kullanlrlar. Ayrca her yeni almada test edilen hipotezler de gene var olan kuramlardan yola karak oluturulur. Bilimsel yntem, kuramlarn srekli test K T A edilip desteklenerekPkuvvetlenmesini ya da var olan olgular da kapsayacak ekilde gncellenmesini veya rtlmesini gerektirir.
TELEVZYON
Psikolojide Z Y O N T E L E V zmleme Dzeyleri

nsan davrann etkileyen birok sebep vardr. Mesela len yemei iin ne yiyeceinizi hem vcudunuzun ihtiyalar (mesela eker dengesi) hem de yemei birlikte yediiniz arkadalarnzn tercihleri (mesela beraber pizza yemek) belirleyeNTERNET bilir. Bu sebeplerin eitleri de etkiledikleri alanlarn byklkleri de farkllk gstermektedir. Bu eitli dzeylere zmleme veya analiz dzeyleri denir. Psikolojide zmleme dzeyleri, molekllerden beyine, duygu ve hislerden davranlara, ikili ilikilerden, sosyal gruplara ve kiinin iinde yaad ortam ve kltre kadar eitli seviyeleri kapsayabilir. rnek olarak Tablo 1.1de depresyona yol aan mikro-dzey sebeplerden (molekler), makro-dzey sebeplere (kltrel) kadar eitli aklamalar zerinde durulmutur (Lilienfeld ve ark. 2010). Her bir dzey bize nemli bir bilgi kayna salamaktadr. Uzmanlk alanlarna gre psikologlar almalarnda temel olarak bir veya birka dzeyin insan zerindeki davrann anlamaya alabilir. Ancak genel kabul edilen gr, davrann tek bir dzeyde aklanamayaca ve en doru aklamaya birden fazla zmleme dzeyinin kullanlmas ile ulalacadr.
zmleme dzeyi rnek
NTERNET
Tablo 1.1 eitli zmleme dzeyleri ve rnekler
Kiilerin genetik yaplar ve/veya hormonal dzeyleri onlar depresyona yatkn yapabilir. Molekler / nrolojik dzey
Negatif dnceler depresyona yol aabilir. Zihinsel dzey
Mutsuz evlilikler depresyona sebep olabilir. kili ilikiler dzeyi
1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam
Kiilerin sosyal gruplar tarafndan dlanmas depresyona sebep olabilir. Sosyal dzey
Sosyal destein az olduu kltrlerde kiilerin depresyona girme ihtimali daha fazladr. Kltrel dzey
PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES

Psikolojinin bal bana bir bilim dal olarak kurulmas 19. Yzyl ortalarnda olmutur. Fakat insan doasyla ilgili dnceler psikoloji biliminden ok daha eskidir. Psikolojinin kkenleri Antik Yunan filozoflar ve Avrupadaki nemli dnrlere kadar uzanmaktadr. (Schacter, Gilbert & Wegner, 2008)
Resim 1.1
Kaynak: http://psychclassics.yorku.ca/
Antik Yunan Filozoflar

Plato ve Aristo gibi dnrler psikoloji bilimi iin ok kritik olan baz sorular ilk defa sordular. Bu sorulardan bazlarna hl tam bir cevap verilememektedir ve bugn de psikologlar bu sorular irdelemektedir. Bunlardan en nemlilerinden birisi nsanlarn bilisel yetenekleri ve bilgileri doutan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusudur. Plato baz bilgilerin doutan geldiini savunmaktadr. rnein her kltrde ocuklar seslerden kelime ve cmleler oluturulabileceini anlayp zel bir eitim almadan ana dillerini renebilmektedir. Bu durumda Plato
Psikolojiye Giri
ocuklarn dil ile ilgili bir bilgiyle doduklarn savunur. te yandan, Aristoya gre doduunda insan beyni tabula rasa yani bo bir levhadr ve sonradan yaanan deneyimlerle ekillenir. Aristonun bak asndan dil renimi, ocuun deneyimleri erevesinde gelimektedir. Gnmzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen doutan geldiine ya da tamamen deneyimle olutuuna pek ihtimal verilmemektedir. Ancak nsanlarn bilisel yetenekleri ve bilgileri doutan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusu gnmzde psikologlarn tartmaya devam ettii ve cevaplarken Yunan filozoflarnn bak alarndan da faydaland bir sorudur.
Fransz ve Alman Dnrler

Psikolojinin temelini oluturan filozoflardan biri de 17. yzylda yaam olan Fransz dnr Ren Descartestr. Descartesa gre beyin ve zihin birbirinden farkldr. Beyin somut maddeden olumaktadr, zihin ise ruhani bir varlktr. Beyin ve zihnin birbirlerinden ayr ancak etkileimde olduklar fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir. Descartestan sonra beyin ve zihin hakknda dnlmeye devam edildi. Alman dnr Franz Joseph Gall, frenoloji (kafatas bilimi) adl bir teori ortaya att. Frenolojiye gre beynin farkl ksmlar farkl grevler stlenmektedir. Frenoloji kafatasnn zerindeki girinti ve kntlardan bir kiinin zellik ve yeteneklerini anlamann mmkn olduunu iddia etmektedir. Bu teori bugnk bilisel psikolojinin temelini oluturur. Ancak frenolojinin bugn psikolojide bir geerlilii kalmamtr.
SIRA SZDE
nl bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 ylnda Psikoloji bilimini tanmlarken psikoloSIRA SZDE jinin uzun bir gemii ama ksa bir tarihi vardr demitir. Bu deyii aklaynz.
D nsan doas N E L M sorulara cevap ararken bilimsel yntemlerin kullanlmas ile ilgili 19. yzylda balamtr. Bu dnemde psikolojide eitli dnce okullar etkili olmutur. S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
19. yzyln ortasnda Almanyada fizyoloji eitimi alan bilim insanlar psikolojiyi ok etkilediler. Helmholtzun kurbaalarla yapt deney bu etkilerden biridir. SIRA SZDE Helmholtz, dardan gelen bir drtnn beyinde alglanmasnn hemen olmadn, belli bir vakit aldn gsterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat, psikolojinin AMALARIMIZ bir bilim olarak kurulmas Wilhelm Wundtun almalar ile olmutur. 1879da Leipzig niversitesinde ilk psikoloji laboratuarn aan Wundt, bilimsel psikolojinin kurucusu saylmaktadr.
K T A P
YapsalclkK A T DK
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
9
Resim 1.2 Wilhelm Wundt (1832-1920)
Kaynak: http://www.quintpub.com/display_detail.php3?psku=B2923
Wundta gre psikoloji bilin kavramna odaklanmaldr. Bilin, bir insann tm znel deneyimlerini ierir. Wundt znel deneyimlere odaklanrken igzlem metodunu benimsemitir. gzlem, bir kiinin kendi znel deneyimlerine bak anlamna gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya alrken bir btn paralarna ayrarak incelemek gerektiini savunmutur. Bu yaklam Wundtun rencisi olan Edward Titchener tarafndan bilincin yapsn tanmlamaya altklarndan tr yapsalclk olarak adlandrlmtr (Bernstein ve ark., 2006). Wundt ile ayn zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner gibi dier Alman psikologlar da grme ve dier alglar zerinde nemli almalar yapmaktalard.
Gestalt
Wundt ile ayn dnemde nemli almalar yapan baka bir Alman psikolog da Hermann Ebbinghaustur. Ebbinghausa gre bilin kadar incelenmesi gereken bir dier konu da renme ve hafza gibi zihinsel srelerdir. Ebbinghausun almalar, bugn bile hafza hakknda bildiklerimizin temelini oluturmaktadr (Schacter, Gilbert, & Wegner, 2008). 1912de Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Khler gibi dier Alman psikologlar Wundtun insan deneyimlerini ve bilincini paralara blerek inceleme fikrine kar kmlardr. Almancada btn anlamna gelen Gestalt kelimesi bu psikologlarn oluturduu akmn ismi olmutur. Gestalt akmna gre, bir deneyimin btn, onun paralarnn toplamyla ayn deildir. Bilinci anlamann yolu, paralar deil tm deneyimi bir btn olarak almaktan gemektedir. (Bernstein ve ark., 2006).
Psikanaliz
Wundt Almanyada bilinci aratrrken Sigmund Freud da Avusturyada bilinaltn aratrmaktayd. Freud, bir tp doktoru olarak tm davranlarn ve aklsal srelerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayandna inanmt. Fakat, 1800lerin sonlarnda, birka hastasnn etkisiyle fikrini deitirdi. Bu hastalarn ortak zellii, hastalk semptomlarn gstermelerine karn, hastalklarnn hibir fiziksel sebebinin olmamasyd. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla gren Freud,
10
Resim 1.3 Sigmund Freud (1856 1939)
Psikolojiye Giri
onlarn hastalklarnn sebeplerinin fiziksel olmadn, bilinlerinden attklar problemlerin hastalklar dourduunu ileri srd (Feldman, 2010). Freud, bu grmelerden sonra, tm davranlarn ve hatta ciddi zihinsel sorunlarn bile sebebinin tek olduuna kanaat getirdi. Ona gre sebep, bilinaltmzdaki atmalard. Elli yla yakn bir sre boyunca Freud almalarn ve fikirlerini psikanaliz ad altnda toplad. Psikanaliz, hem bir kiilik teorisi, hem bir akl hastalklar Kaynak: http://www.freudfile.org/ teorisi, hem de bir seri tedavi yntemini iermektedir (Bernstein ve ark., 2006). Freudun teorisi geni laboratuar almalar zerine deil, snrl sayda vaka almas zerine kurulmutur. Dolaysyla gnmzde tamamen bilimsel ve geerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birok teoriye temel oluturmutur.
levselcilik
William James ve G. Stanley Hall Amerikadaki ilk psikoloji laboratuarlarn kurmular ve psikolojiye yn vermilerdir. James hem Wundtun hem de yapsalclarn yaklamlarn reddetmitir. Jamese gre bilinci kendi bana alamayacak paralara blmenin bir anlam yoktur. Bunun yerine, Darwinin evrim teorisine paralel olarak alglarn, hafzann, ya da dier aklsal srelerin insanlarn ortamlarna adapte olmalarn nasl kolaylatrdna odaklanmtr. Bu akma ilevselcilik denmektedir ve bu akm bilincin insanlarn karar verme ve problem zme gibi becerilerinde nasl rol oynadn anlamaya ynelmitir.
Davranlk
Davranlk 1920-1960 arasnda psikoloji bilimini domine etmi nemli bir akmdr. Bu akm Darwinin fikirlerine dayanr. 1900lerden sonra Darwinin evrim teorisi, psikologlar, insanlar anlamak iin hayvanlar incelemeye yneltti. Eer insanlar ve hayvanlar benzer ekillerde evrimletiyse o zaman insan davranlarn anlamak iin hayvanlarla almak uygun bir yol olabilirdi. Bu dnemde psikologlar, hayvanlar gzlemleyerek renme, hafza, problem zme ve baka aklsal srelerle ilgili birok bilgi edindi (Feldman, 2010). Ayn dnem iinde, John B. Watson, psikolojinin en nemli bilgi kaynann gzlemlenebilen davranlar olduunu iddia etti. Watsona gre, ne bilince ne de bilinaltna odaklanmak anlamlyd. nemli olan, gzlemlenebilen davranlara odaklanmakt. Watson, en nemli srecin renme olduunu, ve hem hayvanlarn hem de insanlarn renme sonucunda evrelerine uyum salayabildiklerini ne srmtr. B. F. Skinner da artlanmay alarak davran akmn bir baka ncs olmutur.
DNELM S O R U
1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam DKKAT
DNELM S O R U
11 DKKAT
SIRA SZDE
Modern Psikoloji
SIRA SZDE
1960larda bilgisayar teknolojisinin gelimesi ile beyindeki srelerin yeni teknolojilerle izlenmesi mmkn olmutur. Bu da davransal akmn etkisini azaltmtr. AMALARIMIZ Bu akmn yerini bilisel psikoloji almtr. Bugn, zellikle teknolojik yenilikler sayesinde insann zihinsel srelerini bilimsel tarafszlkla almak mmkn hale gelmitir. Sonu olarak ana akm psikoloji hem davranlar hem de zihinsel sreK T A P leri aratran bir bilim dal haline gelmitir. Psikolojinin balangc Avrupada olsa da, almalarn ilerlemesi ve hzlanmas 19. Yzyl sonlarnda ve 20. Yzyl balarnda Amerikaya g eden bilimciler saTE EVZ ON yesinde Amerikada olmutur. Gnmzde halen psikologlarn LouY Amerikadadr (Feldman, 2010), ancak psikoloji hzla evrensellemektedir. Psikolojinin bir bilim dal olarak gelimesindeki nemli kiiler ve olaylar N E T N T E R hakkndaki bilgilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonflash.html adresinden daha detayl olarak ulaabilirsiniz. Psikolojinin bir bilim olarak gelimesinde rol alan isimlerin bykSIRA SZDE beyaz, erounluu kek ve Kuzey Amerika veya Avrupal bilim insanlardr. Sizce bu durumun psikolojin alma alanlar ve kuramlar zerinde bir etkisi olmu mudur? Aklaynz.
DNELM
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
PSKOLOJDE YAKLAIMLAR
ekil 1.2ye bakn. Ne gryorsunuz? Eer beyaz ksma odaklanrsanz figr olarak S O R U bir vazo, eer siyah ksma odaklanrsanz figr olarak birbirine bakan iki yz grrsnz. Yani ayn objenin neresine odaklandnza gre, ne grdnz deiDKKAT ebilir. Her ikisi de doru alglardr. Psikolojide de bu ekilde ayn davranSIRA SZDE deiik bak alarndan alan yaklamlar (perspektif) vardr. Bu yaklamlar, sadece sorulan sorular deil, veri toplama AMALARIMIZ yntemlerini de etkiler. Mesela, saldrganlk konusunu rnek alalm. Biyolojik yaklam beyin ve sinir sisteminin saldrK T A P ganla etkisini incelerken davransal yaklamdan bir aratrmac evreden gelen dl ve cezalandrmalarn saldrganl artTELEVZYON trp arttrmad ile ilgilenebilir. Sosyokltrel yaklamdan bir aratrmacnn temel ilgisi ise kltrn saldrganlk zerindeki NTERNET etkisi veya saldrganlk davrannn eitli kltrlerde nasl deitii olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yaklam beyin grntleme yntemleri veya hormon lmleri kullanrken davransal yaklama gre bir aratrmada sadece grnen davranlar veri olarak kullanlabilir. Gnmzde psikolojide, bir nceki blmde anlatlm olan yapsalclk veya ilevselcilik gibi dnce okullar ortadan kaybolmu, yerini biyolojik, davransal, bilisel gibi eitli yaklamlara brakmtr (Bernstein ve ark., 2006). Aada modern psikolojinin nemli yaklamlar zetlenmitir (Eysenck, M, 2009; Feldman, 2010, Rathus, 2012).
DKKAT
ekil 1.2 Figr-zemin SZDE SIRA yanlsamalar (Rubin figr)

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Psikolojide yaklamlar bir davrann veya zihinsel srecin ele aln eklini etkiler. Her bir yaklam bireylerin neden belirli bir biimde davrandklarna ilikin farkl aklamalar getirir. eitli yaklamlar bir araya geldiinde bir btn olarak insan anlamamza katkda bulunurlar.
12
Psikolojiye Giri
Biyolojik Yaklam
Biyolojik yaklam, zihinsel sreler ve davranlarn byk oranda biyolojik srelerle belirlendiini varsayar. Bu yaklam, genetik faktrler, hormonlar ve beyin gibi biyolojik elerin psikolojik sreleri etkilemesi zerine kuruludur. Bu akm dhilindeki almalar, fiziksel deiimleri inceleyerek bunlarn psikolojik olgularla balantlarn kurmaya alr.
Nrobilimsel Yaklam
Nrobilim, insan davranlarnn aklamalarn beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktrlerde arar. zellikle gelimi teknolojiler sayesinde beynin ileyiinin incelenebilir hle gelmesiyle psikolojide nrobilimsel yaklamn yeri genilemektedir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yakn duran bu yaklamn en belirgin oda, davranlarn nrolojik temellerini aratrmak zerinedir.
Evrimsel Yaklam
Psikolojiye evrimsel yaklam, Charles Darwinin evrim teorisi zerine kuruludur. Buna gre, insan ve hayvanlarn gnmzde sergiledii davranlar, doal seleksiyonun bir sonucudur. Dolaysyla, kiileraras ilikilerin dinamikleri, e seimi, yardm etme gibi olumlu davranlar gibi birok davrann insanlar tarafndan gsterilmesi evrimsel sre boyunca yaananlarn bir sonucu olarak aklanabilir.
Psikodinamik Yaklam
Freudun psikanalizine dayanan bu yaklam, insanlarn kendi ilerindeki bilind psikolojik atmalar zerine younlar. Freuda gre, isel mcadelelerin ou insanlarn doal ihtiyalarnn peinden gitme isteiyle toplumsal kurallar arasndaki atmadan kaynaklanmaktadr. nsan davranlar da, kiilerin kontrol altnda olmayan bu isel atmalarn bir sonucu olarak gereklemektedir.
Davransal Yaklam
Davransal yaklam, tamamen insanlarn gzlenebilir hareketleriyle davranlarna ve bunlarn nasl renildiine younlar. Watson ve Skinnern perspektifine dayanan bu yaklam, psikolojinin insan zihni iinde geen ve gzlemlenemeyen srelere deil objektif olarak gzlenebilen davranlara odaklanmasn savunur. Bu yaklamn nemli bir yn, davranlarn insanlarn doutan getirdikleri zellik ve yaplarndan domaktan ziyade evre etkisiyle sonradan renildiini vurgulamas ve bu nedenle renme srelerinin nasl gerekletiini incelemesidir.
Bilisel Yaklam
Bilisel yaklam, yalnzca gzlemlenebilir davranlara odaklanan davransal yaklamn tam aksine, insanlarn zihinlerinde olup biten ve direkt olarak gzlemlenemeyen srelerle ilgilenir. Bu yaklam, bilginin alglan ve ileni srelerinin davranlara olan etkisine younlar. Bu srelerin ou otomatik olarak ve bilindnda gereklemektedir. Bu yaklam dorultusunda insanlar dnyay alglaylar bakmndan bir bilgisayara benzetilebilir. Dardan gelen bilgiler bilisel sreten gemek zere alglanan girdiler; davranlarsa bu girdilerin ilenmesi sonucu ortaya kan ktlar olarak grlmektedir.
13
nsancl Yaklam
Biyolojik, bilisel ve davransal yaklamlardan farkl olarak insancl yaklam erevesinde insan davranlar biyolojik etkenler, zihinsel sreler ve evreden renilenlerin deil, her insann kendine has dnyay alglay ekliyle ilikilendirilir. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslowun almalarna dayanmaktadr. Bu perspektife gre, insanlar hayatlarnn ve davranlarnn kontroln ellerinde tutar; herkes kendini gelitirmek ve potansiyeline erimek amacyla hareket etmektedir. Tm insanlar birbirlerinden farkl olduundan, bir kiinin davranlar ancak o kiinin deneyimleri ve zellikleri zerinden anlamlandrlabilir.
Sosyokltrel Yaklam
Psikolojide sosyokltrel yaklam, sosyal ve kltrel etkilerin insan davranlarna olan nemli etkisine younlar. Bu yaklama gre, insan davranlarn aklarken sosyal ve kltrel evrenin etkisini deerlendirmek byk nem tamaktadr. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktrlerin yan sra, sosyokltrel etkenlerin insanlarn tutum ve davranlarnn olumasnda etkili olduu dncesine dayanr. Farkl kltrlerde davranlarn farkl anlamlar olabildiinden, kiilerin davranlar incelenirken geldikleri kltrn hesaba katlmas ve psikolojik aratrmalarn kltre hassasiyet gstermesi gerektii gr, bu yaklamn temel talarn oluturur.
Eklektisizm
Gnmzde psikologlar, nceki blmde akland gibi, insanlarn dnce ve davranlarn birok farkl yaklamdan incelemekte ve aklamaya almaktadr. Psikologlar almalarn yalnzca tek yaklamla snrlandrmak zorunda deildir. Eklektisizm, insan davranlarn aklarken birok yaklam harmanlamak anlamna gelir. rnein bir kiinin agresif davranlar aklanmaya allrken hem ailede renilmi davranlara, hem de kiinin yetitii kltrdeki cinsiyet rollerine eilerek davransal ve sosyokltrel yaklamlar bir arada kullanlabilir. Eklektisizm sayesinde farkl bak alar birletirilerek daha kapsaml ve gelimi kuramlar retilip aratrmalar gerekletirilebilmektedir.
PSKOLOJNN ALIMA KONULARI VE DER BLMLERLE LKS

Psikologlarn alma konular ok eitlidir; sinir sistemi, duyular ve alglar, renme ve hafza, zek, dil, dnce, geliim, kiilik, sosyal topluluklar iinde normal davranlar, psikolojik hastalklar ve tedavi yntemleri sklkla allan balklardr. Bu kitapta bu konularn birkan tanyacaz ve ayrca psikolojinin uygulama alanlar hakknda bilgi edineceiz. Aslnda insan alan birok bilim dalnn znde, insan davrann anlama abas vardr. Dolaysyla psikoloji bilimi, insan davrann eitli ynlerden alan biyoloji, tp, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir ok temel ve sosyal bilim dalyla yakndan ilikilidir (Baymur, 1994). rnein sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birok kesime alan olan bilim dallardr. Sosyoloji (toplumbilim), toplumsal yapy inceler. Toplumu oluturan bireyler ise psikolojinin aratrma konusudur. Bireyler ve toplum birbirinden bamsz paralar olmadndan, toplumsal yapnn ve bireylerin incelenmesinde bu iki bilim dal birbirlerinin bak as ve aratrmalarn almalarna
14
Psikolojiye Giri
entegre etmektedirler. zellikle bireylerin toplum iindeki davranlarn inceleyen sosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesiimiyle oluan bir alt daldr. nsan bedeni ve sinir sisteminin insann davranlarna olan etkisi hem tplarn hem de psikologlarn ortak konusudur. Zaten zihinsel hastalklar tedavi etmede bir tp uzman olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte alabilmektedir. Ayrca nropsikologlarn ve bilisel psikologlarn almalar yalanma ve beyindeki hasarlarn insanlarn alglarn ve zihinsel yeteneklerini nasl etkilediini gstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara gre hastalara tavsiyeler vermektedirler. Ekonomistler eitli insan davranlarn ekonomik balamlarda anlamaya alrlar. Mesela sklkla altklar karar verme sreleri sosyal ve bilisel psikoloji alanlarndaki birok alma ve teoriden faydalanmaktadr. yle ki 2002 ylnda Daniel Kahneman adndaki psikolog, ekonomi alannda Nobel dl kazanmtr. Psikoloji aratrmalarnn temelinde istatistik bilimi vardr. Yukarda bahsedildii gibi psikologlar, hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluturmak iin insanlardan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanmas iin eitli istatistiksel yntemler kullanlr. Ayn zamanda insan davrannn karmakln zme gereklilii, eitli istatistiksel analizlerin kurgulanmasna da frsat vermitir. Dolaysyla psikoloji, matematik ve istatistikle de yakn iliki iindedir.
Psikolojinin Alt Dallar

Psikologlar, insan zihni ve davranlarnn birok yanna odaklanabilirler. Bu farkl odaklar, psikolojinin alt dallarn oluturmaktadr. Aada psikolojinin eitli alt dallarna ve bu alt dallarn belli bal ilgi alanlarna ksaca deineceiz.
Biyolojik Psikoloji
Biyolojik psikoloji ya da dier bir adyla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojik sreler, hormonal sistemler ve beynin ileyiini, davranlar ve zihinsel sreleri aklamakta kullanan alt daldr. zellikle genetik faktrlerin kiilik ve davranlarmzla olan balants, organlarmzn stresle baa kmadaki rol gibi konular, biyolojik psikologlarn ilgi alanna girer. Biyolojik psikologlar bu konular zerinde alrken ileri teknoloji rn tarama cihazlar gibi cihazlar kullanarak insan beynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel sreler arasnda balantlar kurmaya alr.
Bilisel Psikoloji
Bilisel psikologlar, alglama, renme, hafza, zek, bilin gibi zihinsel sreler ve yetilerle ilgilenir. Bu alanda alan psikologlarn younlatklar ilgin konulardan biri de insanlarn evrelerindeki bilgileri alglarken birtakm yanlsamalar yaamalardr. rnein, illzyon ieren resimlere baktmzda, her seferinde ayn resme bakyor olmamza ramen ayn grnty alglamayabiliyoruz. Bu da beynimizin alglama esnasnda uyaranlar nasl zihinsel olarak deitirebildiine iaret eder. Bilisel psikologlar, gzle grlemeyen zihinsel sreleri, gzlemlenebilen tepki ve davranlar zerinden anlamaya alrlar. rnein, bir kiinin kendisine yneltilen bir soruyu duymasyla yant vermesi arasnda gerekleen ve direkt olarak gzlemlenemeyen bilisel sreler, bilisel psikologlarn aratrma konularna dhildir.
15
Geliimsel Psikoloji
Geliimsel psikologlar insanlarn zihinsel sre ve davranlarnn hayat boyu nasl deitiini inceler. Doumdan ileri yalara kadar insanlarn zihinsel yetilerinin hangi sebeplerle, ne ekilde deitiini ve bu deiimlerin nasl sonulara yol atn anlamaya alrlar. Bu alandaki almalar, balanma, ocuk bakm, ergenlik dnemindeki deiimlerden, ileri yalarda hafzadaki deiimler ve yal bakmna kadar geni bir konu skalasn kapsar ve bu almalardan edinilen sonular birok alandaki uygulamalarda kullanlabilir. Geliimsel psikologlar zellikle ocukluk dnemi ve bu dnemdeki deneyimlerin kiinin erikin hayatna etkileri ile ilgilenirler. rnein, geliimsel psikologlar, bebeklik dneminde anne ile ocuk arasndaki balanmann, ocuun erikin olduktan sonraki ilikilerine nasl yansd gibi konularda sorular sorar ve aratrmalar yapar.
Kiilik Psikolojisi
Kiilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ayran kiilik zellikleri zerine younlar. Kiilik psikologlar, insanlarn karakter zelliklerini anlayabilmek iin eitli kiilik testleri gelitirir. Bu testler, her bir bireyin dadnklk, yenilie aklk, duygusallk gibi birok kiilik zelliine ne dzeyde sahip olduunun anlalmasn salar. Bu sayede, bu kiilik zelliklerinin bakalarna nyargyla yaklama, stresle ba edebilme, depresyon riski gibi pek ok konuyla ilikisini incelerler. Kiileraras farkllklara younlaan psikologlar, zek zerine de almalar yapmaktadr. Pozitif psikoloji alanyla ilgilenen kiilik psikologlar da zellikle insanlarn iyimserlik ve mutlulua ulaabilmelerini salayan zelliklerin neler olduunu aratrmaktadr (Snyder & Lopez, 2009).
Klinik Psikoloji
Klinik psikologlar, zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine aratrmalar yapar ve hastalara sorunlarnn stesinden gelmelerinde yardmc olur. Depresyondan izofreniye kadar birok sorun ve hastaln genetik ve evresel faktrlerle ilikisinin aratrlmas, en etkili tedavi yntemlerinin gelitirilmesinde kullanlmaktadr.
Eitim Psikolojisi
Eitim psikolojisi, psikolojinin retme ve renme sreleri zerine younlaan alt daldr. Eitim psikologlar, zellikle retim tekniklerinin gelitirilmesi, okul terk oranlarnn drlmesi, renimin en etkili ekilde gereklemesi gibi nemli uygulamalar olan konular zerinde alr. Ayrca IQ lm, rencilerdeki renim glklerinin tespit edilmesi ve rencilerin okuldaki memnuniyetlerinin artrlmasyla ilgili almalar yapar.
Sosyal Psikoloji
Sosyal psikoloji, insanlarn birbirlerini nasl etkilediklerini, birbirleriyle olan ilikileri ve grup iindeki davranlarn inceler. Sosyal psikologlarn ilgilendii konular gruplarn insanlarn tutum ve davranlarna etkisinden, nyarg, kiileraras ilikiler ve iknaya kadar uzanr. rnein ikna zerine alan sosyal psikologlar, sigaray brakma gibi konularda insanlar zerinde en etkili olacak mesajlar ve kampanya ekilleri zerine aratrmalar yapabilirler. Gruplar aras ilikilerle ilgilenen sosyal psikologlar ise insanlarn aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi gruplarn davranlarn ve bakalarna yaklamlarn nasl etkilediini aratrabilirler.
16
Psikolojiye Giri
Kltrel Psikoloji
Kltrel psikoloji, kltrn insanlar nasl ekillendirdiiyle dnce ve davranlarna nasl yansdn ele alr. Farkl kltrlerdeki yaay ekilleri, normlar ve gelenekler, insanlarn psikolojik sreleri yaayn farkllatrmakta ve davranlarna yansmaktadr. Kltrel psikolojinin ortaya kyla kltr ve psikoloji ilikisi nemsenmeye balanm, Amerika ve Avrupa kltrlerinden farkl kltrlerde yetien insanlarn psikolojik olgular zerine allmaya balanmtr.
Endstri ve rgt Psikolojisi

Endstri ve rgt psikologlar insanlar i ortamnda inceler. Liderlik, verim, performans, iten alnan tatmin, motivasyon, ekip almas gibi konularda aratrmalar yrtr. yerleri, endstri ve rgt psikologlarnn almalarndan performans ve verimi artrma, alanlarna etkili eitimler verme ve alan memnuniyetini artrma gibi birok alanda yararlanmaktadr.
Nropsikoloji
Nropsikoloji, beyin ve davran ilikisine younlaarak beynin ve genel olarak sinir sisteminin insan davrannda roln aratrr. eitli kaza ya da hastalklar sonucu beyinlerinin belirli ksmlar hasar gren bireyler zerine alan nropsikologlar, rehabilitasyon programlarnn oluturulmas ve uygulanmas ile de ilgilenir.
Kantitatif Psikoloji/Psikometri
Kantitatif psikoloji, lmleme, aratrma dizayn ve istatistiksel analiz gibi konulara younlar. nsan zelliklerinin llebilmesi iin eitli metotlarn gelitirilmesi, psikolojik srelerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konular, kantitatif psikologlarn ilgi alanna girer. Kantitatif psikologlar yeni ve etkin aratrma metotlar gelitirilmesi zerine de alrlar.
Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar

Psikolojinin uyguland alanlar arasnda psikolojik danmanlk, adalet, salk gibi alanlar saylabilir. Psikolojik danmanlk, klinik psikolojiye yakn bir alan olup insanlarla terapi erevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alannda alan psikologlar, adli srelerin psikolojik ynyle ilgilenir. Bu alanda alan psikologlar zellikle su davranlar, sulu psikolojisi ve su aratrmalar zerine younlar. Hkml ve cezaevi alanlarnn psikolojilerine younlar, dava sreleri zerine alabilirler. Salk psikologlar ise toplum saln desteklemek ve salksz davranlarn azaltlmasn salamak zerine alr. Zararl madde kullanmnn azaltlmasndan, dzenli salk kontrollerinin artrlmas ve kanser, kalp krizi gibi salk riskleriyle mcadeleye kadar, toplum salyla ilgili eitli konular salk psikologlarnn ilgi alanndadr.
SIRA SZDE
Klinik psikolog ve psikiyatristlerin eitimlerindeki ve alma alanlarndaki faklar nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
17
Tablo 1.2 Trkiye ve Amerikada Psikolojinin alt dallarndan alnan yksek lisans derecelerinin dalm
Yksek Lisans Dereceleri (Trkiye) Klinik Sosyal Geliim Deneysel Endstri-rgt Psikolojik Danmanlk Dier
% 44 12 10 6 5 5 18
Not: Trkiyede her alanda doktora program olmad iin yksek lisans dereceleri esas alnmtr. (Smer, Msrlsoy, Helvac, 2011)
SIRA SZDE SIRA SZDE
Doktora Dereceleri (Amerika) Klinik Klinik/Nropsikoloji Psikolojik danman Salk Nrobilim/fizyoloji Okul veya Eitim Bilisel Geliim Deneysel Endstri-rgt Sosyal Dier uygulamal alanlar Dier aratrma alanlar
% 47 3 7 1 3 8 3 5 1
AMALARIMIZ 4 AMALARIMIZ
DNELM S O R U DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
4 5 9
TELEVZYON K T A P K T A P
Not: Amerikada 2001 ylndaki istatistiklere gre,yeni doktora derecesi alm psikologlarn %70i klinik psikoloji, klinik, danmanlk, salk ve okul gibi salkThizmeti O N E L E V Z Y salayan alt alanlardan mezun olmutur. http://www.apa.org/workforce/snapshots/2004/subfield.aspx
Trk Psikologlar Dernei web sitesine bu linkten ulaabilirsiniz. http://www.psikolog.org.tr/
NTERNET
NTERNET
Psikolojinin alt dallar ile eitli yaklamlar nasl ilikilendirebilirsiniz? rnek vererek SIRA SZDE aklayn.
SIRA SZDE
PSKOLOGLAR NE YAPAR?
DNELM
DNELM S O R U
Psikoloji zerine lisans derecesi alan psikologlar, psikolojinin alt dallarndan birinde yksek lisanslarn tamamlayarak bu alanda uzmanlaabilir. Psikoloji, birok alt S O R U dal olan bir alan olduundan, psikologlar danmanlktan eitime ve insan kaynaklarna kadar pek ok farkl i alannda alabilmektedir. Birok psikolog, kariDKKAT yerlerini doktora dereceleriyle devam ettirerek akademisyen olarak niversitelerde almakta veya aratrma irketleri ve sivil toplum kurulularnda aratrmaclk yapmaktadr. Kariyerlerine i hayatnda devam etmeyi seenSIRA SZDE psikologlar ise pek ok zel irket ve devlet kurumunda farkl alanlarda i bulabilmektedir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
18
Psikolojiye Giri
rnein; Klinik psikologlar, salk merkezlerinde insanlarn zorlu hayat olaylarn atlatmas, depresyon, anksiyete gibi sorunlarndan uzaklaarak ruhsal salklarna kavumasna yardmc olurlar. Klinik psikoloji alannda uygulama yapabilmek iin psikologlarn yksek lisans derecesi almas gerekmektedir. Eitim psikologlar, okul ortamlarnda alarak hem retmenlere retim teknikleri konusunda destek ve eitim verebilir hem de renme gl eken rencilere yardmc olabilirler. Akademik lme ve deerlendirme teknikleri kullanrlar. Endstri ve rgt psikologlar, zel irketler, devlet kurumlar veya sivil toplum kuruluu gibi eitli organizasyonlara danmanlk verebilir; irketlerin insan kaynaklar departmanlarnda alabilir. Adli psikologlar, sululara ynelik tedavi ve davran deiimi programlarnn tasarlanp uygulamaya konmas, hem ykmller hem de cezaevi alanlar iin psikolojik destek programlar oluturulmas gibi ilerde alabilir; dava srelerinde danmanlk salayabilirler.
Tablo 1.3 Psikologlarn Tipik alma Alanlar ve Faaliyetleri Kaynak: Bernstein ve ark., 2006, s. 9 alma Alan niversiteler Ruh sal merkezleri (hastaneler, klinikler, danmanlk merkezleri) Faaliyet retim ve aratrma, ounlukla farkl disiplinlerden aratrmaclarla ibirlii iinde ocuklar ve yetikinler iin lmleme ve tedavi
zel iyerleri (bireysel veya bir grup ocuklar ve yetikinler iin lmleme ve tedavi; iyerleri psikolog olarak) ve dier organizasyonlar iin danmanlk alan adaylarna test uygulanmas; alan memnuniyetinin llmesi; atmalar tespit etme ve zme; liderlik becerilerini gelitirme; stress ynetimi ve dier alan geliim programlar sunmak; retkenlii maksimize edecek ve kazalar nleyecek ekipman tasarmn salamak
yerleri, devlet kurumlar ve organizasyonlar
Zihinsel becerileri ve dier zellikleri lmlemek; problemli ocuklar tespit etmek; ailelerle grmek; Okullar (zel eitim okullar da dahil) akademik performans artracak programlar tasarlamak ve uygulamak Cezaevindeki mahkumlara eitim vermek; zel kurumlarda aratrma yapmak; eitim, aratrma ve sosyal politikalar alannda kanun yapclara danmanlk vermek; aratrma fonlarn ynetmek; askeri personelin etkilii zerine aratrma yapmak
Dier
Psikolojinin lisans program olarak rabet grmesinin nemli nedenlerinden biri olarak psikologlarn birok farkl ve ilgin alanda ve iyi kazan salayabilen ilerde alabilmesi saylabilir (Goldstein, 2010; Dillow & Hoffman, 2008). Psikoloji dersleri ayrca tp, hukuk, iletme gibi farkl alanlarda eitimlerine devam etmek isteyen renciler iin de iyi bir temel salamaktadr.
Trkiyede 2011 akademik yl itibariyle 66 niversitede Psikoloji blm vardr ve toplam 13.000 psikoloji blm mezunu vardr. Mezunlarn % 61i psikoloji ile ilgili bir alanda almaktadr. (Smer, Msrlsoy, & Helvac, 2011).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
19
DNELM
DNELM
ekil 1.3
Dier psikoloji dnda %13 Dier psikoloji %11 Endstri-rgt %8 Klinik %18
S O R U
DKKAT
Danmanlk SIRA SZDE %13
Psikolojik
2011 yl S O R U istatistiklerine gre Trkiyede lisans derecesinden sonra D KKAT rencilerin alma alanlar (Smer, Msrlsoy, SIRA SZDE & Helvac, 2011).
AMALARIMIZ
zel eitim %22 Geliim %7 Bilisel %3 Adli %3
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Sosyal %2
TELEVZYON
TELEVZYON
Amerikada Psikoloji derecesi alp ilgin ilerde alan kiilerin anlattklarn okumak NTERNET isterseniz, http://www.apa.org/science/resources/careers/index.aspx adresine gz atabilirsiniz.
NTERNET
PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIMALAR

nsan davrann anlamaya alrken psikoloji biliminin ilk gnlerinden beri psikologlarn zmlemeye alt eitli sorunlar vardr. Bu sorunlar zerine yaplan tartmalar aslnda bilim insanlarnn bu sorunlara bak ynn belirlemektedir. Bugn gelinen noktada aratrmaclar bu tartmalarn tek cevab olmadnn, aslnda tartmalarda savunulan her iki grn de nemli olduunu ve insanlarn davran ve zihin srelerini anlamada faydal olaca konusunda hemfikirdirler. Dolaysyla insan davrann anlatan bu grler aslnda birbirilerine rakip olarak deil, bir dzlemin iki ucu olarak deerlendirilir. Aratrmaclarn yaklamlar bu dzlemin zerinde herhangi bir yere debilir; yani her bir yaklam, znde her iki utaki grten de bir miktar barndrabilecei gibi bir tarafa daha yaknda olabilir (Lilienfeld, Lynni Namy & Woolf, 2010; Feldman, 2010). Aada psikologlarn zerinde tartt 3 sorun zetlenmektedir.
1. Sorun: Doa - evre Tartmas (Nature vs. Nurture Controversy)

Kiilerin davranlarnn ne kadar kaltsal ve yapsal etkenlerden (doa), ne kadar ise evresel etkenlerden (evre) kaynaklanmaktadr? Doaclar kaltmn roln vurgularken evreciler aile ii tutumlar, ocuk yetitirme uygulamalar, sosyoekonomik stat vb. gibi sosyal kltrel ve sosyolojik etkenlerin belirleyici olduunu savunmaktadr. Aratrmaclarn bu tartmann hangi tarafnda yer ald biraz da hangi yaklama daha yakn olduklarna baldr. Mesela nrobilim yaklamna yakn alan geliim psikologlar geliimde kaltmn rol zerinde dururken davran yaklamna yakn alan geliim psikologlar iin aile veya okul gibi evresel etkenler daha aklayc olabilir (Lilienfeld ve ark., 2010).
20
Psikolojiye Giri
2. Sorun: Davranlarn Sebepleri Bilinli Mi Bilind Mdr?

kinci nemli tartma davranlarn sebeplerinin bilinli mi bilind m olduudur. Herhangi bir davrann ne kadarn kiinin farknda olduu, ne kadarn ise bilinalt sreler belirler? Mesela psikodinamik yaklam benimseyen klinik psikologlar, zihinsel hastalklarn kkeninde bilinalt sebepler arar. Bilisel yaklam belirleyen klinik psikologlar ise kiilerin kalplam dnce sistemlerinin zihinsel hastalklara olan etkisini aratrmaktadr. Gnmzde ok nem kazanmakta olan sosyal-bilisel yaklam, kiilerin herhangi bir anda maruz kaldklar ok miktarda uyaranla ancak hem otomatiklemi bilinalt srelerle hem de ayn zamanda daha fazla dikkat ve aba gerektiren bilinli srelerle ortak bir ekilde ba edebildiini ngrmektedir (Bargh & Williams, 2006).
3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar

nc bir tartma, kiilerin davranlarnn ne kadarnn kendilerine has, zel vasflarndan dolay, ne kadarnn ise ilerinde yaadklar toplum ve kltrn sonucu olduu zerinedir. Hatta bu tartmann bir ucundaki evrimsel psikologlar, davrann tamamen kiinin insan trne ait olmasndan dolay gerekletiini ve dolays ile evrensel olduunu savunmaktadr. zellikle nrobilim yaklamn benimsemi aratrmaclar iin evrensel kurallar geerlidir. Onlar mesela beynin ileyiini aratrrken kiinin hangi kltrden geldii ile ilgilenmezler. Zaten onlara gre bu kiisel fark temel mekanizmalarda bir fark da yaratmaz. Buna karlk insancl yaklam benimseyen kiilik psikologlar bireyleri dierlerinden farkl klan zellikleri belirlemek zerine almalar yapmaktadr (Feldman, 2010). Bu temel tartma gnmzde hl sregelmektedir. Bu kitapta okuyacanz nitelerde deiik aratrmaclarn bu tartmalarn hangi tarafnda yer alarak almalarn yaptklarn grebileceksiniz.
21
zet
A M A
Psikoloji bilimini tanmlamak. Psikoloji insan davrann ve zihinsel srelerini inceleyen bir bilim daldr. llebilen her davran ve motivasyon, dnme, anlama gibi isel olgular psikoloji biliminin alma konusudur. nsan anlamaya almak sadece psikologlara zg bir aba deildir. Ancak psikoloji bir bilim daldr. nsan davrann anlamaya alrken fizik, biyoloji gibi doa bilimleri tarafndan da kullanlan bilimsel yntemleri kullanr. Psikolojiyi bu dallardan ayrt eden kulland yntem deil, alt konudur; doa bilimleri doa olaylarn incelerken sosyal bilimler insan ve sosyal topluluklar inceler. Ancak doa bilimleri de sosyal bilimler de ampirik verilere dayal sistematik aratrmalar yaparak nesnel, dorulanabilir ve genellenebilir sonulara ulamaya alr. Bilimsel yntemin zelliklerini aklamak. Bilimsel yntem asl olarak bir soru sorma ve bilgiye ulama yntemidir. Ancak bilimsel yntemin nceden belirlenmi, sistematik bir yaps vardr. Sezgiyle veya kalplam bilgilere gre deil deneyimlerle llebilen, ampirik verilere dayaldr. Bilim insanlarnn bu verilere yaklam nesneldir; kendi sbjektif beklenti veya yarglarn gz nnde bulundurmazlar. Ampirik veri toplanarak test edilemeyen sorular bilimin konusu deildir. Bilimsel yntemle ulalan sonular, her zaman tekrar snanabilir ve yeni bulgular eliinde yanllanabilir. Dolaysyla bilimsel bilgi geicidir. Son olarak bilimsel yntem genellenebilir bilgilere ular. Bir bilim dal olarak psikoloji bireysel aklamalar yapmaz, ounluklar anlamaya alr. Sosyal bilimlerde bu yntemle elde edilen bilgiler birleerek insan davrann veya sosyal olgular anlatan kuramlar hline gelir. Psikoloji biliminin tarihsel geliimini zetlemek. nsan doasyla ilgili sorular antik Yunan filozoflarna kadar uzanmaktadr. Ancak bir bilim dal olarak psikolojinin balangc 19. yzyln balarna denk gelmektedir. Psikolojinin tarihesinde eitli dnce okullar etkili olmutur. Bu dnce okullarnn banda yapsalclk, ilevselcilik ve davranlk gelmektedir. Yapsalclk bir olguyu anlamak iin ncelikle yapsn yani onu meydana getiren paralar anlamak gerektiini; ilevselcilik ise bu olgularn grevlerini ve insan davranndaki rollerini anlamak gerektiini ne srmtr. Davranlk ise insan anlamak iin
sadece grlebilen davranlara odaklanmtr. Ancak gnmzde, zellikle gelien teknolojilerin de sayesinde, grnen davranlar kadar bilin, dnme gibi zihinsel srelerde bilimsel olarak allabilmektedir. Modern psikolojide, bu dnce okullar yerlerini eitli yaklamlara (perspektif) brakmtr. nsan davrann anlamada psikologlar tarafndan kullanlm eitli yaklamlar tanmlamak. Psikolojide yaklamlar bir davrann veya zihinsel srecin ele aln eklini etkiler. Her bir yaklam bireylerin neden belirli bir biimde davrandklarna ilikin farkl aklamalar getirir. Yaklamlar sorulan sorular kadar, kullanlan metotlar da etkiler. Gnmzde sklkla kullanlmakta olan yaklamlar; biyolojik yaklam, nrobilimsel yaklam, evrimsel yaklam, psikodinamik yaklam, davransal yaklam, bilisel yaklam, insancl yaklam, ve sosyokltrel yaklamdr. rnein evrimsel yaklam, davran insan trnn evrimsel geliimi ile aklamaktayken bilisel yaklam davran insan beynindeki srelerin sonular olarak ele alr. nsan davran gibi karmak bir olgu birka yaklamn bir araya gelmesi ile daha iyi anlalr. Birka yaklamn harmanlanarak kullanlmasna eklektisizim denir. Psikolojinin alt dallarn birbirinden ayrt etmek. Psikologlar insan zihni ve davranlarnn deiik yanlarna odaklanabilir. Bu farkl odaklar psikolojinin alt dallarn oluturmaktadr. Deiik alt dallarda uzmanlam kiiler yukarda saylm olan deiik yaklamlara sahip olabilirler. rnein hem zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine alan klinik psikologlar, hem de beyin hasarlarnn insan davranna etkisini aratran nropsikologlar nrolojik bir yaklama sahip olabilirler. Ayn zamanda kimi klinik psikologlar sadece bilisel veya psikodinamik bir yaklamla da aratrma yapyor olabilirler. Psikolojinin alt dallar ayrca temel bilim veya uygulamal alt dallar olarak da gruplanabilir. Temel bilim dallarnn amac daha ok insan davrann aklayan, genel kabul edilebilir bir bilgi taban oluturmaktr. Uygulamal dallarn amac ise temel bilimin oluturmu olduu bilgi tabann bireylerin ve topluluklarn sorunlarn zmektir.
AM A
AM A
A M A
A M A
22
Psikolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Birinci kolondaki grevleri, ikinci kolonda yer alan psikolojin alt dallar ile eletirin. 1. Zihinsel ve davransal rahatszlklarn tanmlanmasnda ve tedavisinde rol alrlar. Ancak ila verme yetkileri yoktur. 2. nsan davranlarn i ortamnda inceler. Performans ve verimi artrma, alan memnuniyeti, liderlik, motivasyon gibi birok alanda alrlar. 3. Doumdan lme kadar kiilerin tm geliimini alrlar. 4. Grup iinde bireyin davranlarn inceler. a. Psikometri /Kantitatif Psikoloji 4. Aadakilerden hangisi bilimin zelliklerinden deildir? a. Sistematik olmak b. Yanl olmak c. Nesnel olmak d. Ampirik olmak e. Genellenebilir olmak 5. Aadakilerden hangisi sosyal dzeyde bir zmlemeye rnektir? a. Reklamlar insanlarn satn alma davrann etkileyen etkin ikna yntemleridir. b. Amigdala beyinde duygusal tepkilerin olumasnda rol alan bir blmdr. c. Bireysel toplumlarda yetien ocuklarn kendilerine gvenleri daha yksektir. d. Klasik koullanma etkin bir renme yntemidir. e. Empati elerin mutluluk dzeyini arttrr. 6. Aadaki bilim adamlarndan hangisinin almalar ile psikoloji bir bilim olarak tanmlanmaya balanmtr? a. Freud b. Wertheimer c. Wundt d. ames e. Watson 7. nsann dnyay alglayn bir bilgisayara benzeten ve sadece gzlemlenebilen davranlar deil, zihinsel sreleri de alan psikoloji yaklam aadakilerden hangisidir? a. Biyolojik yaklam b. Davransal yaklam c. Evrimsel yaklam d. Psikodinamik yaklam e. Bilisel yaklam. 8. Psikodinamik yaklam aadakilerden hangisine gre insan davrann anlamaya alr? a. Doal seleksiyon b. Beynin kimyas c. Bilinalt sreler d. Kltr e. renilen davranlar
b. Geliim Psikolojisi
c. Klinik Psikoloji
d. Endstri ve rgt Psikolojisi
5. Kiilik zelliklerinin lme e. Sosyal Psikoloji ve deerlendirmesinde kullanlacak testler gelitirir ve uygularlar. a. b. c. d. e. 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-e 1-e, 2-b, 3-c, 4-d, 5-a 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-a 1-c, 2-b, 3-a, 4-e, 5-d 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-e
2. Psikolojinin tanm iin aadakilerden hangisi en uygundur? a. Psikoloji insann grnen davranlarn inceler b. Psikoloji insann zihinsel srelerini inceler c. Psikoloji insann tm llebilen davranlarn ve zihinsel srelerini inceler d. Psikoloji insann duygularn inceler e. Psikoloji insann dncelerini inceler 3. Aadakilerden hangisi bilimin hedeflerinden birisi deildir? a. Betimleme b. Aklama c. Tahmin etme d. Problem zme e. Yorum yapma
23
9. Aadaki ifadelerden hangisi psikolojideki yaklamlarn bilimdeki roln tanmlamada dorudur? a. Psikolojik yaklamlarn uygulamal bilimde hibir deeri yoktur. b. Psikolojik yaklamlar birbirleriyle elien bilgiler verir. c. Psikolojik yaklamlar bilimsel olarak test etmek imkanszdr. d. Psikolojik yaklamlar birbirini tamamlar. e. Psikolojik yaklamlar zneldir.
Yaamn inden
Facebook insan mutsuz ediyor Amerikann Utah Valley niversitesi, Facebookun insanlar neden mutsuz ettiine dair yeni bir aratrma gerekletirdi. Sosyologlar tarafndan yrtlen aratrmada, sosyal ada geirilen zamanla birlikte insanlarn asl hayatndaki konumu arasndaki iliki dikkate alnd. Yaklak 425 rencinin katld aratrmada, rencilere Facebookta ka arkadalar olduu ve sosyal ada ne kadar zaman geirdii soruldu. Bunlarn yan sra iliki durumu, ya, cinsiyet, rk ve dini inanc da dikkate alnan rencilere hayat adil bulup bulmadklar gibi sorular da yneltildi. NE KADAR OK VAKT GERYORSANIZ O KADAR MUTSUZSUNUZ Bilgi ann haberine gre, Facebookta ne kadar ok zaman geirirseniz mutsuz olma olaslnz o kadar yksek. Zira, Facebookta sk zaman geiren kiiler dier arkadalarnn kendilerinden ok daha iyi bir hayata sahip olduunu dnerek mutsuz oluyor. Uzun sre Facebookta kalan kiiler, hayatn adil olmadn ve dierlerinin kendilerinden ok daha mutlu olduuna inanyor. stelik bu kiiler, kendilerinden ok daha mutlu olduuna inandklar bu kiileri tanmasalar bile bu kanya kaplabiliyor. Yine aratrmann dikkat ekici sonularndan biri de Facebookta sosyallemektense gerek arkadalaryla yzyze sosyalleen kiilerin daha mutlu ve hayata daha olumlu bakt gerei. Bu kiiler Facebooktaki kiilere gre daha sosyal olurken, sosyal ada srekli olarak paylalan mutlu fotoraflarn da kiilerin mutsuz hissetmesinde etkisi olduu belirtiliyor. Kaynak: NTVMSNBC 23. Ocak. 2012 (http://www.ntvmsnbc.com/id/25316102/) Makalenin orjinalini okumak isterseniz: http://spl.stanford.edu/pdfs/2011%20Jordan%20PSPB.pdf
10. Prof. Yaar genlerin arkada gruplarndan nasl etkilendiklerini, arkada gruplarnn kiinin duygu, dnce ve davranlarn ynlendirip ynlendirmedii ni anlamak iin eitli aratrmalar yapmaktadr. Sizce Prof. Yaar psikolojinin hangi alt alannda almaktadr? a. Geliim psikolojisi b. Klinik psikolojisi c. Kiilik psikolojisi d. Sosyal psikolojisi e. Psikometri
24
Psikolojiye Giri
Okuma Paras
Kr Adamlar ve Fil Hintli alt adam vard renmeye ok hevesliydiler Fili grmeye gittiler Hepsi kr olmasna ramen Gzleme ile her biri Kendi dncesini teyit etmek istedi. Birincisi file yaklat Ve olan oldu Onun gl ve dar gvdesine kar Barmaya balad: Allah akna! Fakat fil Daha ok duvar gibi. kincisi uzun diini hissetti lkla vovvv! Burada ne var? ok yuvarlak, dzgn ve sivri ok ak ve net Bu harika bir zellik Daha ok bir mzrak gibi ncs hayvana yaklat Ve mutlulukla tuttu Elleri iinde hortumunu Bylece cesaretlendi ve konutu: Anladm dedi aynen Fil daha ok bir ylan gibi Drdncs sabrsz elleriyle dokundu Dizlerini hissetti Ne harika canavar ok dz tekrarlad: Bu fil, ok belli Daha ok bir aa gibi Beincisi ansla dokundu kulana Dedi: en kr adam bile Bunun ne olduunu syleyebilir, Filin bu doast zellii Daha ok bir yelpaze gibi! Altncs daha abuk deildi Canavar el yordam ile yoklad Sonra, sallanan kuyruu yakalad Onun hissiyle Anladm dedi Fil, daha ok, bir halat gibi Ve Hindistanl bu adamlar Uzun ve sesli tarttlar Kendi fikrinde her biri Son derece kesin ve kararl Her dnce ksmen doruydu Ve tm yanlt! The Blind Men and the Elephant John Godfrey Saxe (1816-1889) Dr.Sultan Tarlaci tarafndan evrilmitir. (Kaynak: http://sormabulmadunyasi.blogspot.com/p/fili-tuttugum-yerden-bir-de-ben-tarif_12.html) Bu iir psikolojideki deiik yaklamlar (perspektifleri) anlamada faydal olabilir. nsan davrann fil, her bir yaklam da onu anlamaya alan bir adam olarak dnrsek, her birinin grd dorudur, ancak davrann btnn anlamak iin aslnda hepsinin sylediini birletirmek gerekir.
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. c 3. e 4. b 5. a 6. c 7. e 8. c 9. d 10. d Yantnz yanl ise Psikolojinin Alt Dallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojide zmleme Dzeyleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikoloji Biliminin Tarihesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojide Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojide Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojide Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojinin Alt Dallar konusunu yeniden gzden geiriniz. cak sorulan sorular asndan psikolojin gemii insanln ilk gnlerine kadar uzanmaktadr. Sra Sizde 3 Psikolojinin bir bilim dal olarak gelimesinde rol alan isimlerin ounun beyaz ve erkek olmas, gelimi lkelerde yayor olmas ve hatta orta-yksek sosyoekonomik snflardan geliyor olmas, onlarn sorduklar sorularn snrl olmasna sebep vermitir. Her ne kadar bir bilimsel aratrmaya balamann pek ok deiik yn olsa da bilim insanlar kanlmaz olarak kendi evrelerinde grdkleri olaylar anlamaya, sorunlar zmeye alrlar. Dolaysyla, zellikle psikolojinin ilk dnemlerinde allan konular rnein dk sosyogruplardan olan kiilerin veya deiik etnik gruplarn gnlk hayatndan uzak konular olmutur. Bu sorunun nemli bir baka paras da bu ilk almalarda ampirik verilerin de genellikle benzer ekilde bilim insanlar ile ayn kltrler yaamakta olan ve niversiteye devam etmekte olan, beyaz ve erkek rencilerden toplanm olmasdr. Sonu olarak bu verilerden elde edilen bulgular dorultusunda oluturulan kuramlar, deiik gruplarn davranlarn anlatmakta yeterli olmayabilir. Ancak son birka on yldr zellikle sosyokltrel yaklamn da etkisi ile ok eitli kltrlerde, eitli demografik zellikleri olan kiilerden veriler toplanarak var olan psikoloji kuramlar test edilmekte ve gerek grld ekilde deitirilmektedir. Ayrca 2000li yllara gelindiinde artk psikoloji biliminde erkek, beyaz ve kuzey Amerikal bilim insanlarnn egemenliinden bahsetmek mmkn deildir; Psikoloji uluslararas bir bilim dal hline gelmitir. Sra Sizde 4 Klinik psikologlar drt yllk niversitelerin psikoloji blmnden mezun olduktan sonra klinik psikoloji zerine yksek eitim alarak bu dalda uzmanlarlar. Psikiyatristler ise tp fakltesinde okurlar ve aslen doktorlardr. Dolays ile psikiyatristler genellikle biyolojik veya nrolojik bir yaklamla insan davrann anlamaya alr. Zihinsel veya davransal sorunlar genellikle fiziksel hastalklar gibi ila tedavileri ile zmeye alrlar. Klinik psikologlar ise biyolojik yaklamlar da dhil olmak zere ok eitli yaklamlardan geliyor olabilir. Kullandklar tedavi yntemleri de bu yaklamlardan etkilenmektedir. rnein bilisel bir yaklamdan gelen bir klinik psikolog, kiilerin sorunlar
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Doru bildiimiz yanllar...Yukardaki ifadelerin hepsi yanltr. Psikologlar tarafndan ampirik veri toplayarak yaplm almalar yukardaki ifadelerin ounlukla yanl olduunu gstermitir. nsan davranlarn daha iyi rendike, bu inanlarn neden yanl olduunu daha iyi anlayacaksnz. Sra Sizde 2 Bu deyi psikolojinin konularnn ok uzun senelerdir, zellikle filozoflar tarafndan sorulmakta olan sorular olmasna ramen, bu konular anlamada bilimsel yntemlerin kullanlmasnn ancak 1900lerden sonra balanm olmasna iaret etmektedir. Bilimsel yntem kiinin davranlarn ve zihinsel srelerini anlamada ampirik verilere dayanmaktadr. Aynen fizik veya biyoloji gibi doa bilimlerinde olduu gibi, bir bilim dal olarak psikoloji de sistematik, objektif, nesnel, yanllanabilir ve genellenebilir ilemler kullanarak insan davranlarn anlamaya alr. nsan davrannn bilimsel yntemlerle allmas Wilhelm Wundt ve John Watson gibi bilim adamlarnn almalar ile balamtr. Dolaysyla bir bilim dal olarak psikolojinin tarihi ancak 19. yzyln ortalarna kadar uzanmaktadr. An-
26
Psikolojiye Giri
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

zmeye alrken onlarn kalplam dncelerini zmeye, onlara daha farkl dnme yntemleri retmeye alabilir. Klinik psikologlarn dananlara ila verme yetkisi yoktur. Ancak pek ok hastane ve kliniklerde, psikiyatristler ve klinik psikologlar beraber alabiliriler. Sra Sizde 5 Psikolojinin deiik alt dallarnda uzmanlam kiiler yukarda saylm olan deiik yaklamlara sahip olabilir. rnein hem zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine alan klinik psikologlar, hem de beyin hasarlarnn insan davranna etkisini aratran nropsikologlar nrolojik bir yaklama sahip olabilir. Ayn zamanda kimi klinik psikologlar sadece bilisel veya psikodinamik bir yaklamla da aratrma yapyor olabilir. kinci bir rnek olarak geliim psikologlar bilisel veya sosyo-kltrel yaklama sahip olabilirler. Ancak baz uzmanlk alanlar ounlukla bir yaklam tercih ediyor olabilir. Mesela nropsikologlar genellikle nrolojik yaklama sahiptir. Bir davran anlamak iin deiik uzmanlk alanlarndaki veya ayn uzmanlk alanndan deiik yaklamlar kullanan aratrmaclar bir arada alabilir. Baymur, F. (1994). Genel psikoloji. (11. Bask), stanbul: nkilap Kitapevi Bargh, J., & Williams, E (2006). The automaticity of social life. Current directions in psychological science, 15, 1-4 Bernstein, D. A., Penner, L.A., Clarke-Stewart, A., & Roy, E. J. (2006). Psychology (7. basm.) Boston: Houghton Mifflin Company. Cozby, C. P. (2009). Methods in behavioral research (10. Bask). Boston: Mc Graw Hill. Eysenck, M. W. (2004). Fundamentals of psychology. Psychology Press. Feldman, R. S. (2010): Understanding psychology, (10. Bask). Boston: Mc Graw Hill. Lilienfeld, S. ., Lynn, A. J., Namy, L. L., & Woolf, N. J. (2010). Psychology: A framework for everyday thinking. Boston:Pearson. Rathus, S. A. (2012). Psychology, CA: Wadsworth. Schacter, D. , Gilbert, D., & Wegner, D. ( 2008). Psychology. New York: Worth Publishers. Smer, N., Msrlsoy, M., & Helvac, E., (2011). Employability of psychology graduates in Europe: An online survey in Turkey. 12. Avrupa Psikoloji Kongresinde sunulmu aratrma. Istanbul.
2
Amalarmz

PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Szdebilimi ve bilimden hangi ynleriyle ayrldn aklayabilecek, lemsel tanm ve iyi bir ilemsel tanmn zelliklerini belirtebilecek, Korelasyonu niye nedensellik ilikisi gstermediini aklayabilecek, Deney ve nemini belirtebilecek, yi tasarlanm bir deneyin zelliklerini aklayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
Bilimsel Sre Szdebilim lemsel Tanm Kavramsal Geerlilik lmsel Gvenilirlik Korelasyon Deney Geerlilik D Geerlilik
indekiler
BLMSEL YNTEM BLMSEL SRE SZDEBLM KAVRAM VE LEMSEL TANIM KORELASYON DENEYSEL YNTEM PSKOLOJK ARATIRMALARDA ETK
Psikolojiye Giri
Psikolojide Aratrma Yntemleri
Psikolojide Aratrma Yntemleri

BLMSEL YNTEM
Bir dnn; eer her sorunuzun cevabn alabilecek olsaydnz hangi sorular sorardnz? En ok neleri merak ediyorsunuz? Elbette, cevabn merak ettiimiz pek ok soru bizler iin cevapsz kalacaktr. te yandan insanlk cevaplamas imknsz gibi gzken pek ok soruya yantlar bulabilmitir: Gnein merkezinde scaklk ka derece? Yerkrenin merkezinde ne var? Gkyzndeki yldzlar bize nekadar uzaklkta? Niin gne sistemimizdeki gezegenler yuvarlak da patates gibi biimsiz deil? Niin dnyann kimi yerleri lken kimi yerleri usuz bucaksz yamur ormanlaryla kapl? Hcrelerimizin iinde neler oluyor? Beynimiz nasl alyor? Bu ve bunun gibi cevaplanmas imknszca zor gzken yz binlerce soruyu cevaplamaya alrken en gvenilir klavuz bilimsel yntemdir. Bilimsel yntem sorduumuz sorulara gitgide daha geerli cevaplar bulmamzda bize yardmc olur. lk nitede bilimin ne olduunu ana hatlaryla grdk. Bu nitede psikolojik aratrma metodlarnn temelini oluturan bilimsel yntemi daha yakndan ele alacaz ve psikolojinin kulland aratrma yntemlerini gzden geireceiz. Ayn zamanda bilimsel srecin ileyiini de greceiz. Psikolojik aratrma yntemlerini ve bilimsel srecin ileyiini iyice anlamak bir yandan bilim insanlarnn nasl alt hakknda bize bir fikir verirken bir yandan da bize sunulan bilgileri daha bilinli deerlendirmemize yardmc olacakdr.
Muhteem bir ey, bir yerlerde kefedilmeyi bekliyor. - Carl Sagan
Psikoloji Biliminin zellikleri

lk nitede de grdmz gibi, insanlar ve evren hakknda pek ok kaynaktan bilgi ediniriz. Ama bu kaynaklar iinde bilim zel bir nem tar. Bilimi dier sorgulama ve bilme biimlerinden ayran zellikleri ksaca grmtk. imdi bu zellikleri psikoloji bilimi zelinde daha ayrntl ele alalm.
Psikoloji Bilimi Tm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu Bilgileri Tm nsanln Ortak Birikimi Addeder
Etrafmzdaki insanlar hakknda pek ok eyi merak ederiz. Kendi kendimize sorarz: Acaba niye bana yle dedi?, acaba o benim iin ne hissediyor?, acaba onu en ok ne mutlu eder? Bu sorular cevaplamaya alrken bilimsel yntemlerin faydasn grebiliriz ama bu gibi ahsi sorularmz psikoloji biliminin kapsamna girmez. Neden? nk psikoloji bilimi daha genel ve tm insanlar ya da belli insan gruplarn ilgilendiren sorulara cevap arar. Bu bilimin genellenebilirlik zelliinden kaynaklanr.
30
Psikolojiye Giri
Tm insanl ilgilendiren sorularla ilgilenen bilim, tm insanln hizmetine adanmtr. rnein irketler kendi rnlerini nasl daha fazla satabileceklerini grmek iin pazar aratrmas yaparlar. Bu aratrmalarda anket ve deney gibi bilimsel yntemlerden yararlanlr ama elde edilen bilgiler tm insanlkla paylalmaz ve irket karlarna hizmet eder. Psikoloji bilimi ise btn insanl ilgilendiren bilgiler edinmeyi amalar. Bilim tm insanla mal olmu bir ura olduu iin bilimsel bilgiler aka paylalr. Paylalmayan bilgi bilimin bir paras olamaz.
Psikoloji Bilimi Gzlemlerle Snanabilir ve Yanllanabilir nermelerden Oluur

lk nitede de grdmz gibi, bilim bamszca dorulanabilecek ampirik gzlemlere dayanr. Bilimin temelinde otoritelerin grleri, yaygn inanlar, ahsi sezgiler deil, herkes tarafndan nesnel olarak tasdik edilebilecek gzlemler yatar. Bu sebepten dolay bilim gzlem ve akl yrtme yoluyla tm insanlarn zerinde uzlaabilecei nermelerden oluur. Bugn Freudun psikanalitik kuramlar bilimsel kabul edilmemektedir nk nermeler gzlemlerle dorulanamamtr. Takdir edersiniz ki ancak herkes tarafndan gzlemlenebilen bilgiler zerinde mutabakata varlabilir. Bu, bilim insanlarnn her zaman grbirlii iinde olduu anlamna gelmez. Bir konu henz tam anlalmamsa o konu hakknda farkl teoriler retilir ve bilim insanlar bu teoriler arasnda hangisinin daha geerli olduunu bulmak iin deney ve gzlemler yapar. En nihayetinde hangi teorinin geree daha yakn olduuna karar verecek olan ampirik gzlemlerdir. Uzun vadede bir teoriyi destekleyen gzlemler biriktike o konuda bilimsel bir grbirlii olumaya balar.
Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarn Dzeltecek Bir Mekanizma zerine Kurulmutur

Bilimin dier bilme biimlerinden ayrlan bir zellii kendi hatalarn dzeltecek bir mekanizma zerine kurulmu olmasdr. Bilimsel bilgilere gvenmemizin sebebi budur. Hayatta bazen dediim dediki, Nuh deyip peygamber demeyen insanlarla karlarz. Byle kiiler bir kere bir eye inanmlarsa tersine ikna olmalar imknszdr, ortaya koyacanz hibir argman fikirlerini deitiremez. Bilim ite bunun tam ztt bir tavr benimsemitir. Bilim insanlar ortadaki kantlara ve argmanlara bakarak fikirlerini deitirirler. Yeni gzlemler, yeni teoriler ortaya ktka eskileri gzden geirilir ve kimi nermeler elenir. Bu bilimin zayfl deil aksine gcdr. Bilime gvenmemizin sebebi asla deimeyecek bilgileri amaz bir kesinlikle gstermesi deil, eletiriye, kendini gzden geirmeye, eksiklerini tamamlamaya daima ak bir faaliyet olmasdr. Zamannda kabul grm inanlar bilimsel bir mercekten geirilmi olmasa bugn hl dnyann evrenin merkezinde olduunu ya da kafatas eklinden bir insann karakterini tahlil edebileceimizi sanmaya devam ediyor olabilirdik.
Psikoloji Bilimi Birikerek lerler

Newton, Eer daha ilerisini grebildiysem bunun sebebi devlerin omuzlar zerinde durmamdr, demitir. Newton bu szyle kendinden nce gelen bilim insanlarnn kendi bilimsel faaliyetlerine katksndan bahsetmektedir. Her yeni nesil aratrmac bilimsel yolculuuna gemiten szlp gelmi bilgi birikimini zmseyerek balar. Bilgi retimi bu birikimin zerine ina edilir. Bu sre uzun vadede bilginin sistematik biimde birikimine yol aar. Elbette, kimi zaman daha nceki ne-
2. nite - Psikolojide Aratrma Yntemleri
31
sillerin bulgu ve teorileri reddedilebilir. Ama yine de her nesil nceki nesillerin rettii yntem ve bilgileri kendine k noktas alr. Byle olmasayd da her nesil bilimsel almalara sfrdan balamak zorunda kalsayd bugnSZDE SIRA evreni, hayat, ve insanlar anlaymz ok ama ok daha snrl olurdu. Buna karlk, eer bilimsel bilgilerin nesilden nesile aktarmnda kimi kesintiSIRA N E L D rnein milatler olmu olmasayd bugn bilim daha ileri bir noktada olabilirdi.SZDEM tan nce 3. yzylda kurulan skenderiye Ktphanesinde on binlerce el yazmas eser vard. Ktphane devrin tm bilgi birikimini bnyesinde toplama amac gtS R U DO NELM mekteydi. Bu sebeple yurt dna gnderilen memurlar bu lkelerde bulduklar kitaplar satn alp getirirlerdi ve Msra giren her kitabn bir nshas karlp sahibi A SD O K U T ne verilir, kitabn asl ktphanede kalrd. Bylece, bir dneminKRbilim ve kltr hazinesi bu ktphanede toplanmt. Eer bu ktphane yaklmasayd ve bylece SIRA K A daha ileri bir iindeki bilgileri kaybetmeseydik insanlk bugn bilimsel adan ok T D K SZDE noktada olabilirdi. Bilimsel bilgi gemiten gnmze pek ok bilim insannn merak, yaratclk, SIRA SZDE AMALARIMIZ azim ve emeklerinin vcut bulmu hlidir. Bu emekler sonraki nesillerin zerine basp ykselecei bir basamak olur. Psikoloji pek ok bilim dalndan daha gen olmasna ramen o da geliimini her bilim dal gibi nceki nesillerin almalarna AMALARIMIZ K T A P borludur. Bilim felsefesi ve metodolojisi ilginizi uyandryorsa Bilim, Felsefe K Metodoloji adl kive T A P TELEVZYON tap size hitap edebilir. (adi Can Saruhan, Ata zdemirci, Beta Yaynevi, 2011)
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE D NELM

D S NR LU M O E D A S O KRK U T
SIRA KSZDE DK AT SIRA SZDE AMALARIMIZ
AMALARIMIZ K T A P
K T A P TELEVZYON
Bilim, gzlem ve akl yrtmeye dayanr. Dolaysyla bilimsellik mantksal N E T N T E R hatalar keskin bir farkndalkla seebilmeyi gerektirir. Zihninizi mantk hatalarna kar keskinletirmek iin Alev Alatl tarafndan hazrlanm olan Safsata Klavuzu kitabn http://safsatakilavuNTERNET zu.com adresinden okuyabilirsiniz.
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
BLMSEL SRE: BLMSEL LKELERN SOMUTLAMI HL

Fizik, corafya, psikoloji gibi farkl bilim dallarnn hepsi iin geerli olan temel bilimsel ilkeleri grdk. Ancak bu ilkelerin bir anlam tamas iin bilimin pratiinde somutlamalar gerekir. Bu ilkelerin hayattaki karln grmek iin imdi bilimsel srecin ileyiini gzden geireceiz. Bilimin tm insanlkla paylalmak amacyla edinilen bilgilerden olutuunu sylemitik. Bir aratrmac ne kadar nemli bir bulguya ulam olursa olsun, bakalaryla paylalmadka bu bulgunun bir deeri yoktur. Bu paylam gnmzde bilimsel dergiler yoluyla olmaktadr. Bilim insanlar elde ettikleri bulgular paylama sunmak iin makaleler yazp bu makaleleri dergilerde yaynlatmak iin urarlar. Gemite dergiler matbaada baslp ktphanelere datlyordu. Gnmzde bu dergilere nternet zerinden de ulalabilmektedir. nmzdeki yllarda datmn tamamen nternet zerine kaymas mmkndr. imdiden bu eilim kendini gstermekte, kimi bilimsel dergiler sadece nternet zerinde yaynlanmaktadr. Bilimin ilkeleri aratrmaclarca yazlan makalelerin temel formatn da belirler. Bilimin birikerek ilerlemesi prensibi uyarnca, aratrmaclar almalarnda konu hakkndaki ilgili dier almalara atfta bulunur. Bu atflar makalenin inceledii konuyu nceki bilimsel almalarla ilikilendirir ve atfta bulunulan metot ve bulgular zerinden yeni yordam, bulgu ve sentezlere varmay amalar.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
32
AMALARIMIZ Psikolojiye Giri
K T A P
TELEVZYON
Bilimsel bir makale yazarken dikkat edilen nemli bir husus izlenilen metodu K T A P aka ortaya koymaktr. Nedir bu zeni gerekli klan? Aratrmaclar makalelerinde aratrmann detaylarn ince ayrntlaryla ortaya koyarlar ki bakalar bu testleri tekrarlamak isterse ellerinde yeteri kadar bilgi olsun. Metodun aka yazlmas TELEVZYON varlan karmlarn geerliliinin deerlendirilmesini de mmkn klar. Bu netlik bilimsel nermelerin herkese test edilebilir olmas ilkesinin bir sonucudur. Bilimsel makalelere Tulamak iin http://scholar.google.com adresindeki arama motorunu NTERNE kullanabilirsiniz. Aratrmaclar bir makale yazdktan sonra ounlukla o makaleyi meslektalarna yollayp onlardan makaleyi eletirmelerini rica ederler. Bu ekilde makalenin hatal, eksik ya da anlalmaz olmas riskini azaltmaya alrlar. Meslektalardan fikir alnp gerekli dzeltmeler yapldktan sonra aratrmaclar makalelerini yaynlatmak amacyla bilimsel bir dergiye yollar. Gerek anlamda bilimsel bir dergide makaleler konunun uzman dier bilim insanlarnca gzden geirilir. Bu kiilere hakem ad verilir. rnein bir psikolog yazd makaleyi hakemli bir psikoloji dergisine yolladnda o makale daha nce benzer konularda almalar yapm baka aratrmaclara yollanr ve aratrmaclardan o makale iin hakemlik yapmalar istenir. Hakemler makaleyi okur ve problemli bulduklar ynlerini yazl olarak bildirirler. Hakemler sadece makalenin problemlerini belirtmez, ounlukla makale yazarna makalenin bilimsel deerini arttracak yapc nerilerde de bulunurlar. ou dergi en az iki hakemin grne bavururken kimi dergilerde bu say drde kadar kabilir. Eer hakemler makalenin birtakm dzeltmelerle derginin standartlarn yakalayabileceini dnrlerse makale yazar(lar)na makaleyi dzeltip tekrar dergiye yollamak iin ans verilir. Eer hakemler makaleyi derginin bilimsel standartlar asndan yetersiz grrlerse reddederler. Dolaysyla hakemli bir dergide makale yaynlamak kolay deildir. Hakem deerlendirmesi sreci makalenin uzman kiilerce incelenip eletirilmesini salar. Bu ekilde makale daha yksek bir kaliteye ular. Btn dergiler hakemli deildir ama gvenilen ve bilim insanlarnn nem verdii dergilerin hepsi hakemli dergilerdir. Bunun sebebi aktr: Hakemli bir dergide baslmak iin bir makalenin konu hakknda uzman dier aratrmaclarn onayn almas, dolaysyla yksek bir standart tutturmu olmas gerekir. Dergi ve kitaplarda aratrmalarn yaynlamann dnda bilim insanlar konferanslar dzenleyerek alanlarndaki yenilikleri birbirleriyle paylarlar. Bu konferanslarda en yeni bulgular dier aratrmaclara sunulur ve fikir alveriinde bulunulur. Ksaca, bilimsel srecin ileyiinde bilimin temel ilkelerini grebiliriz. Edinilen bilgilerin paylalp yaylmas iin makaleler yazlr. Bu makalelerde konu hakknda daha nce retilmi bilgilere atfta bulunulur ve varlan sonulara hangi admlar izlenerek ulald aka belirtilir ki sonularn geerlilii deerlendirilebilsin ve isteyenler testleri tekrar edebilsin. Bilim retme srecinin her aamasnda aratrmaclarn youn bir ekilde birbirlerinin fikirlerine bavurmas ve eletirilerden yararlanmas ile fikirler zenginleir ve hata yapma oran azalr.
NTERNET
Bilimde, bilim insanlarnn ska Biliyor musunuz, bu iyi bir argman; benim fikrim sanrm yanl dediini duyarsnz. Ve sonra fikirlerini deitirirler ve eski fikirlerini bir daha dile getirmezler. Bunu gerekten yaparlar. Bunu olmas gerektii kadar sk yapmazlar nk onlar da nihayetinde insandr ve deimek zordur. Fakat bilimde her gn olur bu tr bir ey. - Carl Sagan
33
SZDEBLM
Grdmz gibi, bilimsel alma belli standartlar gerektirir. Bilime olan gvenimiz bundan ileri gelir. Szdebilim, bilimin gerektirdii standartlar tamad ve bilimsel aratrmalarla desteklenmedii hlde bilim klf altnda bize sunulan bilgi ve pratiklerdir. Szdebilim, toplumda bilime duyulan sayg ve gvenin kimi kii ve gruplarca, ounlukla maddi kar salamak amacyla, ktye kullanlmasdr. Kim ileri srm olursa olsun test edip snamadan iddialarn doru olup olmadn bilmek mmkn deildir. Kimi zaman bilim insanlar tarafndan ne srlen iddialar teste tabi tutulduktan sonra bilimsel bir deerleri olmad anlalabilir. rnein 19. yzyln sonunda kimi bilim insanlar kafatas eklinden insan karakterinin saptanabildiini iddia ettiler. Frenoloji ad verilen bu iddialar test edildiinde geerlilikleri olmad grld. Ancak gnmzde hl frenolojiye inanan kiiler vardr. Demek ki bilim kapsamnda ne srlen bir iddia reddedildikten sonra szdebilime dnebilir. yleyse szdebilimin bilimden fark ne srd iddalar deil, bu iddialar ne srerken bilimsel ilke ve sreleri izlememesidir. rnein biri kafa masaj terapisinin psikolojik skntlara iyi geldiini iddia edebilir. Bir bakas havu-kereviz-maydanoz diyetiyle karacier kanserinin nnn kesilebileceini ne srer. Bu iddialarn geerli olma ihtimali vardr. Ancak bu iddialar salam yntemlerle test edilip onaylanmadklar hlde bize tartmasz dorular olarak sunuluyorlarsa pheyle yaklamamz gerekir. Eitim ve uzmanlmz olmayan konularda neyin bilim neyin szdebilim olduunu ayrt etmek kolay deildir. Yine de szdebilimin belli bal zelliklerini bilmek dayanaksz bilgileri bilimden ayrt etmede bize yardmc olur.
Szdebilimi Nasl Tanrz?

Szdebilim Sklkla Bilimsel Tnl Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yaratr.
Kitaplarda Kuantum Dnce Teknii, ekim Yasas ile Baar ve Zenginlik, Kozmik Bilim ve Bilinle Yaam Enerjisi, Zengin Olma Bilimi gibi isimlere sahip kitaplarla karlaabilirsiniz. Bu balklar kuantum, ekim yasas, enerji gibi bilimsel kavramlar kullandklar iin bilimsel bir temele dayandklar izlenimini yaratabilirler. Oysa incelendiinde bu kitaplarn fizikle hibir ilgisi olmayan kiilerce yazld ve kuantum ya da enerji gibi konularda yzeysel, yanl veya uydurma bilgiler ierdikleri grlr. Dolaysyla bu kitaplarn bilimsel bir temeli ve deeri yoktur. Bilimsel terimler bir gz boyama aracdr.
Szdebilim Test Edilip Doruluu Snanamayacak nermelerde Bulunur.

Szdebilimin nermeleri ou zaman mulak, dolaysyla her durumda onaylanacak nermelerdir. rnein szdebilimsel bir kitapta ekim yasas ad altnda ne srlen bir fikre gre insanlar istedikleri eyleri kendilerine ekerler. Bu iddiaya gre bir eyi yeteri kadar isterseniz o ey gerekleecektir. Peki bu iddiay rtmek mmkn mdr? Diyelim ki bir eyi ok istediniz ama o ey gereklemedi. ddia rtlm olur mu? Hayr nk siz bir eyi ne kadar ok istemi olursanz olun, yasa size yeteri kadar isteseydiniz olurdu cevabn verecektir. Demek ki bu iddia rtlebilecek bir iddia deildir. Bir iddiann rtlemeyecek olmas elbette o iddiann doruluunu gstermez.
34
Psikolojiye Giri
Szdebilim Bilimsel Sreten Kopuktur.

Bilimsel srete bilgilerin hakemli dergilerde yaynlanmasnn nemini sebepleriyle grdk. Szdebilim bilimsel dergilerde kendine bir yer bulamaz ya da bilimsel dergilerde yaynlanan almalar szdebilimin iddialarn rtr. Bilimsel sreten kopuk olduklar iin szdebilimsel iddialar bilimsel metod kullanan almalara dayanmaz. Onun yerine sklkla anekdotlara bavurulur. rnein yukarda bahsi geen ekim yasasn anlatan kitap bir eyi ok isteyip o eye kavuan kiilerin hikayelerini anlatr. Peki bu anekdotlar kant saylmaz m? Hayr, anekdot kant saylmaz. Anekdot kant saylmaz nk bir ya da birka rnekten genellemeye varmak mmkn deildir. Tek bir rnein her zaman istisna olmas ihtimali vardr. rnein ortalama bir Trk erkeinin boyu nedir bilmek istiyorsak bir basketbolcunun boyuna bakmak bizi yanltr. Genellenebilir sonulara varmak iin daha geni insan gruplarn incelememiz gerekir. Bunun da tesinde szdebilim anekdotlarn rastgele deil iddialarn dorulamak zere seer. rnein ekim yasasndan bahseden bir kitapta ekim yasasn yanllayan bir anekdot bulmak mmkn deildir. Dolaysyla anekdotlar kant deeri tamaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sigarann salaSZDE olduunu gsteren bulgulardan sz ettiinizde bir arkadanz SIRA zararl size Hseyin Amcam on yandan beri sigara ier. imdi yetmi yanda, senden benden daha salkl. Hepimizi gmer valla diye kar kt. Bu rnee dayanarak bahsettiiD NEL niz bulgularndoru M olamayacan iddia etti. Arkadanzn argmann geersiz klan nedir? Arkadanza ne cevap verirdiniz?
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Szdebilim ounlukla ticari bir ama gder. ne srlen iddialar kitap satmak, bir hizmeti Apazarlamak, mteri ekmek iin bir ara olabilir. Oysa bilimsel DKK T almalar insanln faydasn ama edindii iin kr amac gdlmez. Temel deer geree daha yakn bilgiler elde etmektir. Bilimsel yntem bilmek bize sunuSIRA SZDE lan bilgilere daha pheci ekilde yaklamamza yardmc olur. Bu dayanaksz bilgilere kanarak maddi ve manevi zarara urama ihtimalimizi azaltr. Szdebilimi bilimden ayrmann bir yolu bulgularn hakemli bilimsel dergilerde AMALARIMIZ yaynlanp yaynlanmadna bakmaktr. Bir dier yntem iddialar ortaya atanlarn profesyonel kimliini gzden geirmektir. Herhangi bir bilimsel unvan bulunmayan, bilimsel bir formasyon srecinden gememi, bilimsel kurumlarla iliii olmaK T A P yan kiiler bilimsel iddialarda bulunuyorsa bu iddialara pheyle yaklamakta fayda vardr. Bilimin bugn geldii noktada her alanda uzmanlamak ciddi bir zaman ve emek gerektirir.O Dolaysyla kendi alannda uzman olan bir bilim insannn uzTELEVZY N manl dnda bir alandaki grleri konusunda da dikkatli olmalyz. rnein bir kimyager alannda ne kadar ileri gitmi olursa olsun, bu onun sosyolojik grlerinin haklln gstermez.
NTERNET
Bir Szdebilim rnei: Astroloji

imdi szdebilimin yukarda saydmz zelliklerini bir rnek zerinde inceleyelim. Ele alacamz rnek astroloji olacak. Astroloji gne sistemindeki gezegenlerin hareketlerinden insanlarn karakterleri ve kaderiyle ilgili karmlar yapar. Szdebilimin ilk zellii bilimsel kavramlar kullanarak bir bilimsellik kisvesi yaratmasyd. Astroloji astronominin ilgi alanna giren gkcisimsel hareketlerden yola kar, dolaysyla kulland terminoloji astrolojiyle kesiir. rnein bir astro-
35
loji sitesinde Terazi burcunda yer alan Vens, Kova burcunda geri gitmekte olan Neptn ile gen a yapyor eklinde bir ifade okuyabilirsiniz. Bu tr ifadeler astrolojiye bilimsel bir tn verir. Gkcisimlerinin hareketleriyle ilgili bu gzlemler doru bile olsa, bu hareketlerin insan hayatn ekillendirdii iddias bu gzlemlerin doruluundan bamszdr. Szdebilimin ikinci zellii snanamayacak ya da yanllanamayacak tahminlerde bulunmasdr. Bu zellii pek ok astrolojik tahminde grmek mmkndr. Bir bur sitesinden alnm aadaki rnei inceleyelim: Sevgili Kolar, efkat, dostluk, yardmseverlik, ilgi dolu tavrlarnz, i evreniz bata olmak zere sevdiiniz herkese gstermenizi salayan Ay gezegeninin Balk burcu seyri altnda gne devam etmektesiniz. Dost diye bildiiniz insanlarn size ktlk yapabileceini aklnza bile getirmezsiniz. Fakat bir gn karnzdaki kiinin yanln yakaladnzda tabii ki en acmasz ekilde cezalandrrsnz. Bu yzden sizi sinirli biri olarak grrler. Bu rnekte Ko burlarna bir yandan efkat, dostluk, yardmseverlik gibi tavrlar yaktrlrken, bir yandan da bu bur insannn sinirli olabilecei ve en acmasz davranlar gsterebilecei sylenmektedir. Yani normal koullarda birbiriyle badamayan acmaszlk ve efkat gibi iki zellik ayn anda ayn kiiyi tasvir etmekte kullanlmaktadr. Ko burcu insanlarnn evkatli ve yardmsever davranacaklar iddia edilseydi bu insanlarn sinirli ve acmasz davranlarn gzlemlediimizde bu tahminin tutmadn syleyebilirdik. Ayn ekilde acmasz ve snrl davranacaklar iddia edilseydi, dostane ve efkatli davranlar tahminleri yanllard. Ama en acmaszdan en efkatlisine kadar her trl davran yukardaki tahmini dorulayacak niteliktedir. Byle mulak bir tahmini yanllamak zordur, dolaysyla tahmin her ekilde doru gzkecektir. imdi bir de gnlk fal rneini gzden geirelim: Bask altnda kaldnz zaman doru bildiiniz konularda bile hatalar yapabiliyorsunuz. Bugn deien koullara ayak uydurmakta zorlanabilirsiniz. evrenizi snamadan hibir ekilde dncelerinizi ortaya koymamalsnz. Bask altnda hatalar yapmak ve deien koullara ayak uydurmakta zaman zaman zorlanmak hemen herkes iin geerli durumlardr. Dolaysyla bu fal her zaman dorulanacak tahminlerde bulunmakta, elimize onu yanllama imkn vermemektedir. Ayn zamanda tahmin bu bur insann bir baka bur insanndan ayracak herhangi bir bilgi iermemektedir. Bu iki rnekte grdmz gibi szdebilim mulak ve reddedilmesi g iddialarda bulunma eilimindedir. Szdebilimin nc zellii bilimsel sreten kopuk olmasdr. Szdebilimsel iddialar bilimsel sreten gememitir, yahut gemilerse bilimsel olarak rtlmlerdir. Astroloji rneinde ikinci durum sz konusudur. Astrolojik tahminlerin gereklik deeri tayp tamadn grmek zere pek ok alma yaplmtr. Bu almalar astrolojik tahminlerin rastgele tahminlerden fazla bir deer tamadn gstermitir. Peki ama astrolojinin bilimsel doruluunu nasl test edebiliriz? Diyelim ki bir bilimsel komisyon kuruldu, sizi de komisyona ye atadlar. Greviniz astrolojik tahminlerin geerliliini test etmek. Astrolojinin geerli olup olmadn nasl test edebilirsiniz? Devam etmeden bir durup dnn.
36
Psikolojiye Giri
Astrolojiyi bilimsel olarak test etmek iin yaplmas gereken astrolojinin tahminleriyle gerekte olanlar ya da astrolojinin tahminleriyle rastgele tahminleri kyaslamaktr. Eer astrolojik tahminler gereklerle uyumuyorsa veya astrolojik tahminlerin gerekte olanlarla uyuma ihtimali rastgele tahminlerinkinden fazla deilse astrolojik tahminlerin bir deer tamadn syleyebiliriz. Aada astrolojiyi test etmek iin bavurabileceimiz yollardan sadece birka tanesini grebilirsiniz: Yntem 1: Standart psikolojik leklerle insanlarn kiilik yaplar llr. Kiilik yaplar ile burlar arasnda dzenli bir iliki olup olmad incelenir. Eer ayn burtan insanlar benzer ve astrologlarca ngrlen kiilik zelliklerine sahipse burlarn kiilikle bir ilgisi olduu fikri desteklenmi olur. Eer byle dzenli bir iliki gzlenmezse burlarn kiilik yapsyla ilgisi olmad ihtimali g kazanr. Yntem 2: Bir gnn sonunda o gnn astrolojik fallar farkl burlardan insanlara verilir. Fallar verilirken her bir faln hangi burca ait olduu bilgisi silinir. Kiilerden yaadklar gn en iyi tasvir eden fal semeleri istenir. Eer kova burcu insanlar kova burcu faln, terazi burcu insanlar terazi burcu faln dier burlarn fallarndan daha yksek oranlarda seerse fallarn bir geerlilii olduu karmn yapabiliriz. Ama kiilerin burlaryla setikleri fallar arasnda bir iliki gzlemlenmezse o zaman gndelik fallarn bir gereklik deeri olmad iddias desteklenmi olur. Yntem 3: Evlenme ve boanma istatistikleri incelenir. Boanan iftlerle evli kalan iftler arasnda karlatrma yaplr. Astrologlarn daha uyumlu olduunu iddia ettii iftlerin (rnein Terazi kadn ile Yenge erkei) daha uyumsuz olduu iddia edilen iftlere kyasla daha dk oranlarda boanp boanmam olduklar incelenir. Eer iyi anlaaca iddia edilen iftlerin boanma oran kt anlaaca iddia edilen iftlerden farkl deilse astrolojik iddialarn geerli olmad tezi glenir. Yntem 4: Her bir denek iin astrologlar tarafndan doduklar yer, yl, gn ve saate gre bir horoskop hazrlanr. Astrologlardan bu horoskoplar inceleyerek horoskopun sahibi hakknda bir rapor yazmalar istenir. Deneklere astrologlar tarafndan hazrlanm farkl rapor verilir ve bu rapor arasndan kendilerini en iyi anlatan semeleri istenir. Bu rapordan biri deneklerin kendi horoskoplar iin hazrlanm olan rapor, dier ikisi baka denekler iin kartlm raporlardr. Eer bu astrolojik raporlarn bir geerlilii varsa denekler kendileri iin kartlm olan raporu dier denekler iin hazrlanm olanlardan daha yksek oranlarda semelidir. Ama eer bir geerlilikleri yoksa her bir raporu seme ihtimalleri eit olmaldr. Grdmz gibi astrolojik bilgilerin gvenilir ve geerli olup olmadn test etmenin pek ok yntemi vardr. Bu ve benzer yntemlerle yaplan almalar astrolojik tahminlerin bir geerlilii olmadn gstermitir. rnein drdnc yntemi kullanan bir almada 83 denekten 28i (%33.7) kendi horoskoplarna baklarak hazrlanm olan raporu seerken dier denekler bakalar iin hazrlanm raporlar semitir. Bu oran raporlar arasnda rastgele bir seim yapldnda elde edeceimiz orana (1/3) ok yakndr. Bu almalarn sonular bize astrolojinin bir bilim deil szdebilim olduunu ve astrolojik bilgilere gvenmemizin akllca olmadn syler.
37
KAVRAM VE LEMSEL TANIM

Szdebilimin aksine psikoloji insanlarn i dnyalar ve davranlarna dair iddialar bilimsel testlere tabi tutar. Astrolojiyi incelerken bu gibi testler sayesinde astrolojinin bilimsel bir deer tayp tamadn gsterebileceimizi grdk. imdi biraz daha ayrntl biimde bilimsel testleri nasl tasarlayabiliriz gzden geireceiz. Gndelik deneyimlerimizin paras olan pek ok olgu psikolojinin ilgi alanna girer. Hafza, yaratclk, kiilik, nyarg, zek, liderlik, empati, maddiyatlk, mutluluk, kadercilik, nezaket, zgven, dikkat, korku, ahlk, ve sevgi psikolojinin inceledii kavramlardan yalnzca birkadr. Dikkat ederseniz bu kavramlarn ortak zellii mutlak bir fiziksel tanmlar olmayan soyut kavramlar olmalardr. rnein zeky cetvelle lemeyiz, mutluluu terazide tartamayz. Zek, mutluluk, nezaket karmza pek ok farkl surette kar, tek bir mutlak tanmlar yoktur. Peki o zaman nasl leceiz bu soyut kavramlar? Bu soyut kavramlar lmek istiyorsak yaratc yntemler gelitirmemiz gerekir. te bu bir psikoloji aratrmasnda almas gereken ilk engeldir. Ama soyut kavramlar nasl leriz sorusunu cevaplamadan durup yle bir soru sorabiliriz. Madem bu kavramlar hacim ler gibi rahatlkla lemiyoruz, lmesek olmaz m? Soyut kavramlar lmek iin abalamamza gerek var m?
Kavramlar lmenin Faydas Nedir?

Eer kavramlar saylara dntrebilirsek onlar daha yksek bir hassasiyetle tasvir edebiliriz. yle bir rnek dnelim: Bir insan gen, orta yal, yal gibi sfatlarla tanmlayabiliriz. Bu sfatlar bize bahsedilen insan hakknda genel bir fikir verir. Ama o insann yan saysal olarak bilirsek elimizdeki bilgi ok daha netleir. stelik bu sayy baka bilgilerle ilikilendirerek yeni bilgilere varma imknmz olur. rnein bir ocuun yan biliyorsak okulda kanc snfa gittiini, bir bymzn yan biliyorsak 2. Dnya Sava srasnda hayatta olup olmadn kestirebiliriz. Saylar hem bize daha kesin bilgiler verir hem de baka kavramlarla iliki kurmamz kolaylatrr. Saysallatrma ayn zamanda bize elimizdeki bilgileri kyaslama imkn verir. Yukardaki rnekten devam edersek orta yal olarak tanmladmz iki farkl kiiden hangisinin daha gen olduunu bilemeyiz ama eer yalarn renirsek bu karlatrmay yapabiliriz. Bu sayede sadece tek tek bireyleri deil gruplar da kyaslayabiliriz. nk saysallatrma bireyler hakkndaki bilgileri birletirip daha genel bilgilere varmamza imkan tanr. rnein bir tiyatro oyununa gittiimizi varsayalm. Etrafmza bakndmzda seyircilerin ounlukla genlerden olutuunu gzlemleyebiliriz. Ama eer btn seyircilerin yalarn bilseydik seyircilerin ortalama yann 25.4 olduunu bulabilirdik. Bu da bize tiyatro oyununun o seanstaki izleyici kitlesini bir baka seanstaki izleyici kitlesiyle ya da bir baka oyunun izleyicileriyle karlatrma imkn salar. Demek ki ilgilendiimiz kavramlar saylara dkmek bize pek ok yeni bilgiye ulama ans tanyacaktr.
38
Psikolojiye Giri
lemsel Tanm
lgilendiimiz kavramlar saylara dntrmek neden aratrmann ilk ve hayati bir aamasdr grdk. Kavramlar saylara dkerek hem daha net bir bilgiye sahip eriiriz hem de bu bilgiyi baka bilgilerle ilikilendirme gc kazanrz. lmlediimiz deerler zerinden ortalama almak gibi ilemler yaparak gruplar kyaslayabiliriz. Bu psikoloji bilimi asndan ok nemlidir nk bu ilemler olmadan merak ettiimiz pek ok soruyu cevaplayamazdk. Diyelim ki kadnlarla erkekler arasnda yaratclk ynnden bir fark var m bilmek istiyoruz. O zaman kadnlarn ve erkeklerin yaratclklarn saylara dntrr, iki grubun da ortalamasn alr ve istatistiksel yntemlerin yardmyla bu ortalamalar kyaslayarak bir sonuca ulaabiliriz. Bir kavramn alabilecei deerleri saylara dntrmeye yarayan tanma ilemsel tanm denir. lemsel tanm sayesinde bir kavram bir rakama evirebiliriz. Tablo 1de psikolojinin ilgilendii baz kavramlar iin rnek ilemsel tanmlar sralanmtr. Diyelim ki bir aratrmac uykusuzlukla hafza performans arasndaki ilikiyi inceliyor. Bu aratrmac her eyden nce uykusuzluu ve hafza performansn ilemsel olarak tanmlamak zorundadr. Bir baka deyile aratrmac bu kavramlar ne ekilde leceine karar vermelidir. Bir kavram pek ok farkl ekilde llebilir. rnein uykusuzluu lmek iin kiilere 1den 9a uzanan bir skalada kendilerini ne kadar uykulu hissettikleri sorulabilir. Bir dier yntem kiilere son 48 saat iinde toplam ka saat uyumu olduklar sormaktr. En son uykudan uyanldndan beri geen sre de bir baka ilemsel tanm seeneidir. Demek ki bir kavram bir deil birden fazla ekillerde ilemsel tanma dntrlebilir. Eer bir kavram birden ok ekilde llebiliyorsa hangi lm semek daha dorudur? Hangi ilemsel tanm kullanacamza nasl karar veririz?
Tablo 2.1 lemsel tanm rnekleri KAVRAM Nezaket Hafza Mutluluk Uykusuzluk Yaratclk Maddiyatlk LEMSEL TANIM RNE Gn iinde ltfen ve teekkr ederim deme says Kelimelerden oluan okunduunda aklda kalan kelime says Hayatmdan memnunum, Hayatmda deitirmek istediim bir ey yok gibi sorulardan oluan bir lekten alnan puan En son uykudan uyanldndan beri geen zaman Bir tula hangi farkl amalar iin kullanlabilir sorusuna belli bir sre iinde verilen cevaplarn says ve kalitesi Pahal bir ev ve arabaya sahip olan insanlara imreniyorum gibi sorulardan oluan bir lekten alnan puan
SIRA SZDE
DNELM S O R U
nsanlarn kiilikSZDE SIRA zellikleri ile sosyal evrelerinin genilii arasndaki ilikiyi lmek istediinizi varsayalm. Sosyal evrenin geniliini hangi farkl ekillerde belirleyebilirsiniz? Bu kavram lmek iin iki farkl ilemsel tanm sralayn.
DNELM
Kavramsal Geerlilik
Bir aratrmac R U S O olarak hedefimiz elbette lmek istediimiz kavram yksek bir hassasiyet ve dorulukla len bir ilemsel tanm semektir. lemsel tanmmzn lmek istediimiz kavram doru lebilme derecesine kavramsal geerlilik DKKAT (conceptual validity) denir. Yksek kavramsal geerlilii olan bir ilemsel tanm ilgilenilen kavramn farkl deerlerini hassasiyet ve kesinlikle ler.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
39
Bir ilemsel tanmn yksek kavramsal geerlilik tamas iin ne gibi zelliklere sahip olmas gerekir ve kavramsal geerlilie glge dren problemler nelerdir imdi grelim.
lmsel Gvenilirlik
Bir lein yksek kavramsal geerlilik (reliability) tamas iin ncelikle gvenilir olmas gerekir. Gvenilir bir lek ayn koullar altndaki her lmde ayn sonucu verir. Bunun iin lek rastlantya bal lm hatalarndan arnm olmaldr. rnein bir tart bir ktleyi her ltnde ayn saysal deeri veriyorsa o tartya gvenebiliriz. Ama her lmde farkl sonu alyorsak o tartya gvenemeyeceimiz aktr. Psikolojide de gvenilir bir lek benzer koullarda benzer deerleri veren bir lektir. imdi lmsel gvenilirliin farkl trlerini grelim: 1. Test-yeniden test gvenilirlii. Bir testi belli aralklarla bir kiiye yeniden uyguladmzda ne kadar benzer sonular alyorsak testin test-yeniden test gvenilirlii o kadar yksektir. Mesela bir zek testi bir renciye bir ay arayla iki kere uygulandnda alnan sonularn birbirine ok yakn olmas beklenir. ki farkl lmde bambaka deerler alyorsak sonularn doruluuna gvenemeyiz. Tabii psikolojik kavramlarn deeri zaman iinde deiebilir. rnein tutum ya da bilgilerimiz hayatmz boyunca ayn kalmaz. Hatta zek gibi daha sabit olduu varsaylan bir zelliin bile zaman iinde deiebilecei gsterilmitir. O zaman test-yeniden test gvenilirlii llen kavramn sabit kaldn varsaydmz sreler iinde yakn lmler alnmasn ngrr. 2. Gzlemciler aras gvenilirlik. Uzunluk lmek iin cetvel son derece gvenilir bir lektir nk lmler kiiden kiiye deimez. Buna karlk kar iyi bir lek deildir nk kar uzunluu kiiden kiiye deiir. Eer lmler kiiden kiiye farkllk gstermiyorsa lein yksek bir gzlemciler aras gvenilirlie sahip olduunu syleyebiliriz. Kiilerin tanmadklar biriyle konuurken ne kadar heyecanl olduunu lmek istiyor olalm. Bunun iin deneklerimizden tanmadklar biriyle on dakika sohbet etmelerini isteyip bu sohbeti videoya kaydedelim. ki gzlemciden bu videolar izleyip kiilerin ne kadar heyecanl olduunu puanlamalarn isteyebiliriz. Eer bu iki gzlemcinin puanlar birbirine yaknsa lmler yksek bir gzlemciler aras gvenilirlie sahiptir. Gzlemcilerin puanlamalar arasnda bir paralellik yoksa gzlemciler aras gvenilirlik dktr ve bu lmlere gvenemeyiz. 3. sel gvenilirlik. Psikologlar ilgilendikleri kimi kavramlar lmek iin lekler hazrlarlar. Bu leklerin gvenilir lmler vermesi iin lei oluturan farkl sorular arasnda paralellik olmas gerekir. br trl her bir soru farkl bir telden alaca iin lein btn belli bir kavram tutarl olarak lemez. rnein yemek yemeyi ne kadar seviyorsunuz, turuncu rengini ne kadar seviyorsunuz, ve kelebekleri ne kadar seviyorsunuz sorularndan oluan uydurma bir lek dnelim. Bu sorular arasnda bir tutarllk olmad iin kiilerin bu sorulara verdikleri cevaplar da birbirinden bamsz olacaktr. Dolaysyla byle bir lein hangi kavram lt belirsizdir. Bir kavram saysallatrmak istiyorsak leimizdeki sorunlarn her biri bu kavram lmelidir, o zaman sorulara verilen cevaplar arasnda tutarllk olur. Eer bir lein farkl sorularna verilen cevaplar birbirine paralelse o lein yksek isel gvenilirlie sahip olduu sylenir.
40
Psikolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
imdi lmsel gvenilirlik ile kavramsal geerlilik arasndaki ilikiyi dnelim. Kavramsal geerlilik lmek istediimiz kavram ne dorulukla lebildiimizle ilgilidir. Gvenilir olmayan bir lein kavramsal bir geerlilii olabilir mi? Eer lmmz gvenilir deilse neyi ltmz tam olarak belli deildir. Mesela bir termometre bozulduysa ve rastgele lmler veriyorsa bu lmlerin karlk dt bir kavram yoktur. Ayn ekilde yukarda rneini verdiimiz isel gvenilirlii olmayan sorulu lek de belirli bir kavram lmez. Eer ortada net olarak llm bir kavram yoksa bu kavramn doru llp llmediinden sz etmenin anlam olmaz. Demek ki kavramsal geerlilie ulamamz iin ncelikle gvenilir bir leimiz olmas gereklidir. Peki elimizde gvenilir bir lek olduunu varsayalm. rnein saati on dakika ileri gsteren bir duvar saatimiz olsun. Bu gvenilir bir lm aletidir, hatal bile olsa gnn ayn saatinde ayn lm verecektir. Ayn ekilde iki kilo dk gsteren bir tart da gvenilir bir lektir nk ayn ktlede bir cismi her zaman ayn kilodaSIRA SZDE gsterecektir. Peki bu bozuk saat ve bozuk tartnn bize verdii lmlerin kavramsal geerlilii var mdr? Cevap hayrdr nk bu saat ve tart lmek istenen kavramlar doru olarak lmez, yani lmleri gvenilir olsa bile geerli DNELM deildir. Demek ki bir lein gvenilir olmas llmesi istenen kavram geerli biimde lt anlamna gelmez. Gvenilir lmler kavramsal geerlilie ulaS O R U mamz iin gereklidir ama yeterli deildir. Gvenilir birD K K A kavramsal geerliliin ilk artdr. Ama elimizde gvenilir bir lek ollek T mas bu lein ilgilendiimiz kavram lt anlamna gelmez. Gvenilir lmler yksek kavramsal geerlilie ulamamz iin gereklidir ama yeterli deildir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Duyarsz lemsel Tanmlar

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yksek kavramsal geerlilie ulamamz iin elimizdeki ilemsel tanmn gvenilir AMALARIMIZ olmasnn yan sra bize hassas lmler vermesi gerekir. Duyarsz bir lek llen kavramn farkl dzeylerini birbirinden ayramayan bir lektir. rnein bir T A P aratrmacKkiilerin kendilerini ne kadar yalnz hissettiklerini lmek istesin. Aratrmac bu kavram hayatta sizden daha yalnz hi kimse olmadn dnyor musunuz? sorusuyla lmeye alrsa alaca yantlar fazla bilgilendirici olmayaTEL VZYON caktr. nkE herkes kendini zaman zaman yalnz hissedebilse de pek az kii dnyada kendisinden yalnz hi kimse olmadn dnr. Dolaysyla bu soruya hemen hemen herkes hayr yantn verecek ve aratrmac yalnzlk hissinin farkl dzeylerini birbirinden ayramayacaktr. Aratrmac duyarsz bir lek kullanmtr. NTERNET leklerde duyarllk meselesini eitim kurumlarnda verilen snavlar rneinde de dnebiliriz. Bir snav farkl dzeyde bilgiye sahip rencileri birbirinden ayrabilmek iin yksek duyarllkta olmaldr. Bir matematik testi ok basit olursa btn renciler yksek notlar alr, konuyu iyi bilen ile kt bilen renciler birbirinden ayrt edilemez. Ayn ekilde test ok zor olursa hibir renci iyi not alamaz ve yine konuyu kimin renip kimin renmedii tam anlalmaz. O zaman ideal bir lek ltmz kavramn farkl dzeyleri arasndaki farkllklar ayrmlayabilen bir lektir. Duyarl bir testte rencilerin notlar geni bir dalm gsterir. Duyarsz bir testte ise skorlar dar bir alana kmelenmi olur ve llen kavramn farkl deerleri birbirine ok yakn saysal deerlere dntrlr.
41
Kirlenmi lemsel Tanmlar

Bir ilemsel tanmn geerliliine glge drecek bir baka unsur da llen dnda baka kavramlar lmesidir. Ayn anda ilgilenilen kavramn dnda kavramlar da len bir ilemsel tanma kirlenmi ilemsel tanm denir. Byle bir tanm kullanyorsak bir kavram ltmz sanrken baka bir kavram lyor olabiliriz. Diyelim ki ilgilendiimiz kavram arkada says olsun ve bu kavram kiilerin Facebooktaki arkada saylarna bakarak lmeye karar verelim. Bu ilemsel tanm kiilerin arkada says hakknda bize bir fikir verse bile ayn zamanda ilgilenmediimiz baka kavramlar da lt aktr. Facebooktaki arkada says bir insann hayatta sahip olduu arkada saysnn yan sra o kimsenin ya, bilgisayar kullanma yetisi, sosyal medyadaki etkinlii, ve arkadalarnn Facebookta bulunma ihtimali gibi pek ok baka deikene de baldr. Demek ki Facebooktaki arkada says bir insann hayatndaki arkadalarn tespit etmek iin ideal bir ilemsel tanm deildir. Alternatif bir ilemsel tanm kiilerin son bir ay iinde sosyal SIRA SZDE amata yz yze grm olduu insanlarn saysdr. Ama bu tanm da arkada says dnda pek ok etkene baldr. rnein kiinin bulunduu yerde ne zamandan beri ikmet ettii, arkadalarnn corafi dalm ve alma Ltempolar giDNE M bi etkenler kiinin son bir ayda grt arkada saysn etkiler. Dolaysyla arkada saysn lmek isterken saydmz bu gibi dier deikenleri de leriz. lS O R U mmz baka deikenlerle kirlenmitir. Bir kavram pek ok farkl ekillerde ilemsel tanma dntrlebilecei A T bir ilemD K K gibi, sel tanm birden fazla kavram lebilir. Psikolojinin ilgilendii kavramlar karmak ve ok ynl olduundan ilemsel tanmlar az ya da ok baka kavramlarla kirlenmitir. Biz ne kadar en az kirlenmi AMALARIMIZ bir ilemsel tanm semeye alsak da setiimiz tanmn ayn anda baka kavramlar da lmesi ok muhtemeldir. Peki o zaman yapmamz gereken nedir? Bir zm aratrmalarmzda ayn kavramn bir deil birka farkl ilemsel tanmn kul T A P lanmaktr. rnein arkada saysn lmek iin FacebooktakiKarkada says, telefonda kaytl insan says, kiinin son bir ayda sosyal amala grt insan says, kiinin doum gnn kutlayan insan says gibi pek ok farkl lmler alabiliriz. TE EVZYON Eer bu lmler birbirine paralel rakamlar veriyorsa ve bakaL deikenlerle (rnein yalnzlk hissi) benzer ilikiler gsteriyorsa bulgularmza gvenimiz artar. Bu sebepten dolay psikoloji makalelerinde bir kavramn birden fazla ilemsel tanmla llmesine dikkat edilir. Bu ekilde tek bir ilemsel tanmn ierdii probNTERNET lemlerin sonulara glge drmesi ihtimali azaltlr.
SIRA SZDE Yalanclk kavramn lmek isteyelim. Bir seenek kiilere ne sklkta yalan sylediklerini sormaktr. Yalanclk kavramn bu ekilde lersek ilemsel tanmmz kirleten unsurlar neler olabilir? Bir dier deyile bu ilemsel tanmmzla yalanclk dnda baka neleDNELM ri lyor olabiliriz?
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
42
Psikolojiye Giri
imdiye kadar tek bir psikolojik kavramn nasl lleceini grdk. Ama psikoloji tek tek kavramlardan ziyade kavramlar arasndaki ilikilerle ilgilenir ve kavramlar arasndaki dzenli ilikileri saptamaya alr. rnein psikolojik bir almann bulgular u ekli alabilir: 1. iddet eilimi gsteren insanlarn daha dk zekya sahip olduklar gzlenmitir. 2. zgven eksiklii yaayan insanlarn lks tketime daha ok yneldii saptanmtr. lk rnekte iddet eilimi ve zek llm, daha sonra bunlar arasndaki iliki ortaya konmutur. kinci rnekte zgven ve lks tketim ynelimi llm, sonra bu iki kavram ilikilendirilmitir. Tek bana zgveni lmek ya da tek bana lks tketim ynelimini lmek bize fazla bir bilgi vermez. Daha ilgin olan bu kavramlarn birbiriyle nasl bir iliki iinde olduklardr. Demek ki kavramlar lmek istememiz ou zaman onlar baka kavramlarla ilikilendirmek iindir. Bu ekilde ilgin sorulara cevaplar bulabiliriz: Bir ocuun evindeki kitap says ile ocuun zeks arasndaki iliki nedir? iddet ierikli yaynlar izlemenin saldrganlkla ilikisi nedir? Peki bu sorular cevaplamak iin kavramlar birbiriyle nasl ilikilendireceiz? ki kavram arasnda dzenli bir iliki var m grmek iin kullanlan en temel istatistiksel yntem korelasyondur. Eer deikenlerden birinin ald deerler artarken dieri de dzenli olarak artyor ya da azalyorsa bu iki deiken arasnda bir korelasyon vardr. Bu korelasyonun deeri saysal olarak belirlenebilir. Korelasyon katsays -1 ile 1 arasnda bir saydr ve iki deiken arasndaki dorusal ilikinin kuvvetini gsterir. Eer iki deiken arasnda hibir dorusal iliki yoksa korelasyon katsays 0 deerini alr. Eer deikenlerden biri artarken dieri de artyorsa katsay pozitif bir deer alr. rnein boy ve kilo arasnda yaklak 0.7 byklnde bir korelasyon vardr. Ayn ekilde gelir dzeyi ile eitim seviyesi arasnda da pozitif bir korelasyon gzlenir. Deikenlerden biri artarken dieri azalyorsa katsay negatiftir. rnein sigara tketimi ile yaam beklentisi arasnda negatif bir korelasyon vardr. Saynn mutlak deeri arttka korelasyonun kuvveti artar (ekil 2.1). Dolaysyla aralarnda -0.8 korelasyon gzlemlenen iki deiken arasndaki iliki aralarnda 0.5 korelasyon gzlemlenen iki deiken arasndaki ilikiden daha kuvvetlidir.
ekil 2.1 ki deikenin farkl dalmlar iin elde edilen korelasyon katsaylar. nc srada grld zere, dalmlar son derece dzenli olsa bile iliki dorusal olmad srece korelasyon katsays 0 kabilir.
KORELASYON
0.8
0.4
-0.4
-0.8
-1
-1
-1
-1
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Correlation_examples2.s vg/1000px-Correlation_examples2.svg.png
ki deiken arasndaki korelasyonun 0 olmas her zaman aralarnda bir iliki olmad anlamna gelmez. ki deiken arasnda kuvvetli ama dorusal olmayan bir iliki mevcut olabilir. rnein iki deiken arasnda parabolik bir iliki varsa
43
korelasyon katsays 0a yakn kacaktr. Aratrmalar stres ve performans arasnda byle bir iliki gstermitir. Zor bir ii yerine getirmeye alrken eer heyecan dzeyimiz ok dk ya da ok yksekse performansmz der. En yksek performansa heyecan dzeyi bu iki u arasndayken ulalr. Bir dier deyile zor iler iin heyecan ve performans arasndaki iliki ba aa evrilmi bir U harfine benzer. Bu iki deiken arasnda bir iliki vardr ama iliki dorusal deildir (heyecan arttka performans baars dzenli olarak dmez ya da artmaz). Dolaysyla kavramlar arasnda bir iliki olmasna ramen bir korelasyon gzlemlenmez. Demek ki korelasyon kavramlar arasndaki dorusal ilikilere iaret eder.
Korelasyon Neden-Sonu likisi Gstermez

Korelasyonel bulgular hakknda ASLA unutmamamz gereken bir ey var: Korelasyon nedensellik gstermez. ki deiken arasnda pozitif ya da negatif bir korelasyon olmas birinin dierinin sebebi olduu anlamna gelmez. Korelasyon bize sadece iki deiken arasnda bir iliki bulunduunu syler. Ama bu illa ki bir deiken dierine sebep oluyor demek deildir. A ve B iki deikenimiz olsun. Bu iki deiken arasnda bir korelasyon varsa A ve B deikenleri arasndaki iliki unlardan biri olabilir: A deikeni Bnin sebebidir. A deikeni ile B deikeni arasnda bir korelasyon gzleniyorsa kimi zaman bunun sebebi gerekten de Ann Bye sebep olmasdr. rnein sigara imek (A) ile akcier kanserine yakalanma riski (B) arasnda pozitif bir korelasyon vardr. Deneysel yntemlerle yaplan almalar sigara imenin gerekten de akcier kanseri riskini arttrdn gstermitir. Yani bu durumda korelasyonun sebebi Ann Bye sebep olmasdr. Hatrlamamz gereken bunun korelasyonun olas aklamalarndan sadece biri olduudur. imdi dier ihtimalleri gzden geirelim. B deikeni Ann sebebidir. Diyelim ki korelasyonel aratrmalar sert ve otoriter ebeveynlere sahip ocuklarn daha asi davranlarda bulunduunu gsterdi. Bu durumda ocuklara sert davranmann (A) ocuklar asi davranlara (B) ynelttii dnlebilir. Ama belki de nedensellik ters yndedir. Asi davranlarda bulunmaya meyilli ocuklarn ebeveynleri bu davranlarn nne gemek iin daha sert davranlar benimsiyor olabilirler. Yani A deikeni B davrann douruyor varsaydmz kimi durumlarda B davran Aya sebep oluyor olabilir. A ve B karlkl olarak birbirlerine sebep olmaktadrlar. Kimi zaman iki deiken birbirini ayn anda etkileyebilir. rnein depresif duygular hissetmekle (A) arkadalarla geirilen zaman (B) arasnda negatif bir korelasyon olduunu varsayalm. Depresif duygular hissetmek kiilerin kendi kabuklarna ekilip arkadalaryla daha az zaman geirmelerine sebep olabilir. Ayn zamanda yalnz kalmak ve arkadalarla vakit geirmemek depresif duygular arttrabilir. Yani bu durumda ift tarafl bir nedensellik ilikisi olasdr. A deikeni Bye, B deikeni Aya sebep olmaktadr. Hem A hem de Bye sebep olan bir C deikeni vardr. Kimi zaman A ile B arasnda korelasyon gzlemlenmesine ramen ne A deikeni Bye sebep olmaktadr ne de tam tersi. Bu gibi durumlarda nc bir C deikeni hem Aya hem de Bye sebep verebilir. rnein bir insann teninin yankl ile vcudundaki sinek sr says arasnda pozitif bir korelasyon gzlemlenmesi olasdr. Yank tenin sinek srna sebep olmas ya da sinek srnn yank tene sebep vermesi ok makul aklamalar deildir. Yank tenle sinek sr arasndaki balantnn sebebi havalar scakken sinek saysnn artmas ve ayn zamanda insanlarn daha ok yanmalardr. Yani bu durumda nc bir deiken (hava scakl) hem sinek saysnn artmasna hem de yank tene sebep vermektedir.
44
Psikolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu son rnekte olduu gibi, kimi zaman korelasyondan nedensellik sonucu karamayacamz grmek kolaydr nk akla daha yatkn baka aklamalar vardr. Ama kimi korelasyonlar bize makul gelen nermeleri destekler. te o zaman korelasyonun nedensellik anlamna gelmediini hatrlamak daha zordur. rnein bir aratrma daha ok brokoli yiyen insanlarn daha az hasta olduunu gstermi olsun. Aratrma yenen brokoli miktar ile hastala yakalanma ihtimali arasnda negatif bir korelasyon gstermitir. Brokoli yemenin hastala yakalanma riskini azaltmas akla yakn bir karm gibi durmaktadr. Dolaysyla fazla dnmeden bu karm kabullenebiliriz. Ama bu hatal bir karm olur. Brokoli yemenin hastalk riskini azaltmas mmkndr ama illa byle olmas gerekmez. Salklarna daha fazla zen gsteren insanlar hem daha ok brokoli yiyor, hem de hastalk riskini drecek dier baka davranlarda bulunuyor olabilirler. Brokoli yemenin dnda bu SIRA SZDEayn zamanda bol hareket ediyor ve salksz gdalardan uzak insanlar durup bol bol meyve sebze yiyorlarsa bu insanlarn hasta olma riski daha dk olacaktr. Budurumda nc bir deiken (sala gsterilen zen) hem insanlaD NELM r brokoli yemeye sevk etmekte hem de hastala yakalanma riskini azaltmaktadr. Bu rnekten anlalaca zere, korelasyonlar bize mantkl gelen tezleri destekliS O R U yorsa nedensellik gstermediklerini gzden karmamz daha kolaydr. Korelasyonun neden-sonu ilikisi gstermediini gzden karmak ok kolaydr. GazeteD KKAT lerde ve televizyonda maalesef sklkla korelasyonel almalar neden-sonu ilikisi olarak yorumlayan haberlere rastlyoruz. Sizler bu niteyi okuduktan sonra bu tarz haberlerSIRA SZDE deki problemli karmlar annda yakalayabilmelisiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
KD T NA LPM E
S O R U TELEVZYON DKKAT
AMALARIMIZ Somonya niversitesinden aratrmaclar yeni boanm iftlerle mlakat yaptlar. Bu mSIRA SZDE lakatlarda boanm iftlerin %33 evlilikleri srasnda para nedeniyle ciddi kavgalar etmi olduklarn belirttiler. Bir gazete haberi bu aratrmann bulgularn Para kavgas boD E L P K A M anmaya sebepTNbalyla duyurdu. Haberde boanma ihtimallerini drmek iin evli iftlere paralarn ynetmeyi renmeleri nerildi. Aratrmann bulgularndan gerekten de parann boanmaya sebep olduu sonucuna varabilir miyiz? Bu gazete haberi niye S O R U TEL problemlidir? E V Z Y O N
DENEYSEL YNTEM
Korelasyonel bulgulardan neden-sonu ilikisi karamayacamz grdk. NeNTERNET den-sonu SIRA SZDE bilmek bizim iin nemlidir nk ancak nedenini bildiimiz ilikilerini eylerin sonularn kontrol altna alabiliriz. rnein sebze ve meyve yemenin kansere kar koruyucu etkisi olduunu bilirsek daha ok meyve-sebze yemeye AMALARIMIZ alabiliriz. Kendilerine kitap okunmasnn okulncesi ocuklarn kelime hazinesini gelitirdiini bilirsek okulncesi yataki ocuklarmza kitap okur, o yalarda ocuu olan tandklarmza ocuk kitab hediye ederiz. Korelasyonel bulgulardan K T A P neden-sonu ilikisi karamasak da elimizde neden-sonu ilikilerini tespit etmek iin gl bir ara mevcuttur. Bu ara deneydir. Deney (experiment) psikolojinin en temel yntemidir. Dolaysyla deneyin mantn kavramak psikolojik aratrmaTELEVZYON nn mantn kavramaktr. Peki nedir deneyin mant? Deneyin mantn nce gndelik bir rnekte grmeye alsalm. Diyelim ki, mercimek orbasna rendelenmi havu eklemek orbann lezzetini arttrr m bilNTERN T mek istiyorsunuz.ESizce bu bilgiye ulamann en iyi yolu nedir? Herhalde aklnza ilk gelen yant orbay havu rendesiyle piirip tadna bakmak olacaktr. Peki ama byle yaparsanz havu rendeli orbann lezzetini neyle kyaslayacaksnz? Daha
DKKAT
SIRA R N E T N T E SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
45
nce piirmi olduunuz mercimek orbalarnn hatrnzda kalan tadyla cevabn verebilirsiniz. Ama ya hafzanz sizi yanltrsa? Ya o an ok a olduunuz iin yaptnz orba size ok lezzetli gelirse? Hafzanz size yanltmasa bile daha nce piirdiiniz orbalar ile imdi piirdiiniz havu rendeli orba arasnda havu rendesinden baka farklar olmas olasdr. rnein imdi piirdiiniz farkl bir tr mercimek olabilir, bu sefer orbaya kimyon eklemeyi unutmu, mercimein suya orann arttrm, ya da orbay ksk atete daha uzun sre kaynatm olabilirsiniz. Eer piirdiiniz orba size daha lezzetli gelirse lezzetin srr havu rendesi deil bu farkllklardan herhangi biri olabilir. Demek ki bir sr deiken ayn anda deitirdiiniz zaman etkinin kaynan belirleyemezsiniz. Peki o zaman daha kesin bir sonuca ulamak iin ne yapmanz lazmd? zm ayn anda iki ayr tencerede mercimek orbas piirip havu rendesi dnda her eyi sabit tutmaktr. Ancak o zaman lezzet farknn havu rendesinden kaynakland sonucuna varabiliriz. te deneyin mant budur: A deikeni (havu rendesi) dnda her eyi sabit tuttuumuzda B deikeninde (orbann lezzeti) bir fark gzlemliyorsak o farkn Adan baka bir aklamas olamaz. Dolaysyla gvenle A deikeni Bnin sebebidir diyebiliriz. Deneyin bu mant sabittir ve bilim ve mhendisliin her alannda deney kullanlr. rnein bir botanik bilimci bir gbrenin etkisini tespit etmek iin ayn tohumlardan gelen bitkileri ayn topraa ayn anda dikip onlar ayn iklim koullar iinde muhafaza eder. Sadece bir grup bitkiye gbre verip bir dier gruba vermezse o gbrenin o bitkinin geliimine etkisini saptayabilir. Deneysel yntemde nemli olan mantktr, deneyin nerde, kime, neye yapld fark etmez. Bu mantk bizim gndelik hayatta sonular karmak iin kullandmz mantn daha rafine edilmi bir halidir. imdi bilimsel bir deneyin zelliklerini daha ayrntl biimde grelim.
Deneyin Anatomisi
Her deney temel olarak ayn anatomiye sahiptir. Deneyde en az bir deikenin bir baka deiken zerindeki etkisi incelenir. rnein demin grdmz rnekte havu rendesinin orbann lezzetine etkisini inceledik. Deneyde etkisini incelediimiz deikene bamsz deiken denir. rneimizde havu rendesi bamsz deikendi. Bamsz deikene bal olarak deimesi beklenen deikene baml deiken denir. rneimizde baml deiken orbann lezzetiydi. Bamsz deikeni sebep baml deikeni sonu olarak dnebiliriz. imdi bir baka rnek zerinden deneyin dier yaptalarn inceleyelim. Cevap aradmz soru alrken mzik dinlemenin renilen bilgi miktarna etkisi olsun. Bu rnekte bamsz deiken mzik dinlemek, baml deiken renmedir. Diyelim ki korelasyonel aratrmalar alrken mzik dinleyen insanlarn derslerinde daha baarl olduunu gstermi olsun. Biliyoruz ki bu korelasyonel bulgulardan alrken mzik dinlemenin renmeyi arttrd sonucunu karamayz. Bu korelasyonun baka aklamalar olabilir. rnein belki alrken mzik dinleyen insanlar daha uzun sre ders alyordur. Belki de renme yetisi daha yksek insanlar alrken mzik dinlemeye daha eilimlidir. Mzik dinlemek renmeyi yavalatsa bile, eer mzik dinleyerek daha uzun sre allyorsa ya da daha abuk renen insanlar ayn zamanda mzie daha dkn insanlarsa iki deiken arasnda pozitif bir korelasyon gzlemlenebilir. alrken mzik dinlemek ve renme arasnda gerekten bir neden-sonu ilikisi var m grmek istiyorsak bir deney yapmak zorundayz. Gelin bu deneyi birlikte tasarlayalm.
46
Psikolojiye Giri
Yapmamz gereken mzik dinleyerek alan bir grup insan mzik dinlemeden alan bir grup insanla kyaslamaktr. Bu iki grup arasndaki tek fark alrken mzik dinlemek olmaldr ki iki grubun renme miktarnda bir fark gzlemlersek bunun dinlenen mzikten baka bir aklamas olamasn. yle bir yntem izleyebiliriz: Denekleri laboratuara getirip onlara bir metin veririz. Deneklere bu metindeki bilgileri renmeleri gerektiini, yarm saat sonra metinde anlatlan konudan bir snava gireceklerini syleriz. Deneklerin yars istedikleri bir mzii dinleyerek metin zerinde alrken dier yars sessiz bir ortamda alr. ki grup denek de 30 dakika boyunca verilen metin zerinde altktan sonra her iki gruba da metinle ilgili sorular ieren bir test verilir. Bu testten alnan skor baml deikenimiz olan renme kavramnn ilemsel tanmn tekil eder. Etkisini incelediimiz bamsz deikene maruz kalan gruba deneysel grup ad verilir. Tasarladmz bu deneyde mzik dinleyen grup deneysel gruptur. Deneysel gruba uygulanan farkl muameleye deneysel maniplasyon denir. rneimizdeki deneysel maniplasyon gruba mzik dinletmektir. Deneysel maniplasyonumuzu uyguladmz deneysel grupla kyaslayacamz gruba kontrol grubu denir. Kontrol grubu ile deneysel grup arasndaki tek fark deneysel maniplasyon olmaldr. Yoksa iki grubun renme miktar arasnda gzlemleyeceimiz fark maniple ettiimiz bamsz deikenden (yani mzik dinlemekten) deil dier farkllklardan kaynaklanabilir. rnein iki gruba renmeleri iin farkl metinler verildiini ya da metin zerinde almak iin bir gruba dierinden daha uzun sre tanndn dnelim. Bu durumlarda iki grup arasnda bir renme fark bulursak bunun mzik dinlemekten baka aklamalar olabilir, yani sonulardan mziin renmedeki rolne dair bir karm yapamayz. Dolaysyla deney ve kontrol grubu deneysel maniplasyon dnda her konuda tamamen ayn muameleyi grmelidir. Bir dier dikkat etmemiz gereken unsur da deney ve kontrol grubumuzdaki deneklerin birbirine denk zelliklere sahip olmasdr. rnein bir gruptaki denekler ortalamada dierlerinden daha zeki ya da metindeki konu hakknda daha bilgiliyse bu durum iki grubun renme dzeyi arasnda bir fark yaratabilir. O zaman iki grup arasnda gzlemleyeceimiz renme farknn mzik dinlemekten kaynaklandna emin olamayz. Peki iki grubun birbirine denk olmasn nasl salarz? Bunun iin psikologlar rastgele tahsis (random assignment) ad verilen yntemi kullanrlar. Bu yntemde denekler deneysel gruba veya kontrol grubuna rastgele tahsis edilir. rnein bir denein hangi gruba dahil olaca yaz tura atarak belirlenirse ortalamada bir grubun dier gruptan fark olmas iin bir sebep olmaz. Bu yntemle gruplar arasnda sistematik farklar olmasnn nne geilmeye allr. Bu verdiimiz rnekte tek bir deneysel grubumuz olsa da bir almada deneysel grup says birden fazla olabilir. rnein spor yapmann hafzaya etkilerini incelemek istediimizi dnelim. Tasarlayacamz deneyde kontrol grubuna hi spor yaptrmazken iki farkl deneysel grubun birinden gnde yarm saat, dierinden gnde bir saat spor yapmalarn isteyebiliriz. Bylece bamsz deikenin farkl deerlerinde (spor yapma sresi) baml deikenimizi (hafza) lerek ilgilendiimiz iliki hakknda daha derinlemesine bilgi ediniriz. Kimi zaman da bir deil birden fazla bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkileriyle ilgilenebiliriz.
47
Deneysel almalarda Geerlilik

Deneysel almalarda geerlilik i geerlilik ve d geerlilik diye iki balkta incelenebilir. geerlilik deneyden karlan neden-sonu ilikisine ne kadar gvenebileceimizin bir lsdr. D geerlilik ise deney sonularn aratrma dndaki insan, grup ve ortamlara ne lde genelleyebileceimize dairdir. imdi bu iki tr geerlilii inceleyelim.
Geerlilik
geerlilik bir deneyin sonularn maniple ettiimiz bamsz deikene gvenle balayabilme derecemizdir. Bir baka deyile, bir deneyin yksek i geerlilie sahip olmas iin bamsz deikenle baml deiken arasnda nedensel bir ba olduunu gvenle syleyebilmemiz gerekir. Bunun iin bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkisini aklayabilecek bamsz deiken dnda bir etken olmamas gerektiini grdk. Ancak tm dier alternatif aklamalar bertaraf edebilirsek kurduumuz nedensellik ilikisine gvenebiliriz. Deneyde bamsz deikenle birlikte deiim gsteren deikenler maniplasyonumuzu kirletir. Bu gibi deikenlere kirletici deiken (confounding variable) ad verilir. Kirletici deiken rneklerini mercimek orbas rneimizde grdk. Eer havu rendesi miktar deiirken ayn zamanda tenceredeki su veya baharat miktar da deiirse bunlar birer kirletici deikendir. Bu kirletici deikenler lezzet farknn havu rendesinden kaynakland karmn yapmamza engel olur. Daha genel olarak deneysel grup ve kontrol grubu arasnda bamsz deikenden baka deeri farkllk gsteren bir deiken varsa bu kirletici bir deikendir. Bir ilacn iyiletirici etkisi var m tespit etmek iin tasarlanan bir deney dnelim. Deneysel gruba hapmz verip de kontrol grubuna hibir ey vermezsek iki grup arasnda ilacn vcuttaki kimyasal etkisi dnda bir baka fark daha olur. la verilen grup psikolojik olarak iyileme beklentisi iine girecektir. Bu durumda bu psikolojik beklenti bir kirletici deiken olur. Bu kirletici deikeni bertaraf etmek iin bu tr aratrmalarda kontrol grubuna plasebo ad verilen sahte bir hap verilir.
D Geerlilik
Deneyimiz yksek i geerlilie sahipse elde ettiimiz neden-sonu ilikisinin doruluuna gvenebiliriz. Ancak bu deneyimizin sonularn deney haricindeki insan ve durumlara genelleyebiliriz anlamna gelmez. D geerlilik elde edilen sonular baka kii, yer ve zamanlara genelleyebilme derecemizdir. Deneklerimiz genelleme yapmak istediimiz grubu ne kadar temsil ediyorsa yapacamz genelleme o kadar geerli olacaktr. rnein deneyimize sadece niversite rencileri katldysa sonularmzn daha ileri yalardaki insanlara genellenip genellenemeyecei bir soru iaretidir. Bir kltrde elde edilen sonularn bir dier kltrde gzlemlenip gzlenmeyecei de d geerlilikle ilgili bir sorudur. Peki bir deney iin d geerlilik mi daha elzemdir i geerlilik mi? Eer deneysel bir almann i geerlilii yoksa baml deikendeki fark yaratann bamsz deiken olup olmad belli deildir. Dolaysyla deneyin sonularnn genelletirilip genelletirilemeyeceini tartmann bir anlam yoktur nk deneyin net bir sonucu yoktur. Demek ki deneysel bir almay ciddiye alabilmemiz iin yksek i geerlilie sahip olmas nkouldur. Bu koul salanyorsa sonular baka insan ve ortamlara genelleyip genelleyemeyeceimiz sorusunu sorarz.
48
Psikolojiye Giri
Neden Korelasyonel almalar?

Grdmz gibi, deney neden-sonu ilikileri kurabilmek iin elimizdeki en iyi aratr. Bu sebepten dolay psikologlar mmkn olduunca deneysel yntemi kullanmay tercih ederler. Herhangi bir deikenin maniple edilmedii, deikenlere mdahale edilmeden mevcut ilikilerin gzlemlendii almalara korelasyonel almalar denir. Bu almalara korelasyonel alma denmesinin sebebi verdikleri sonularn korelasyonel yapda olmas, yani neden-sonu bilgisi vermemesidir. Peki psikologlar neden her zaman deneysel yntemi kullanmazlar da kimi zaman korelasyonel almalar yaparlar? imdi bu sebepleri grelim. Kimi zaman ilgilendiimiz kavramlar deneysel olarak maniple edebilmemiz imkanszdr. rnein gelir dalmndaki eitsizliin bir toplumun fertleri arasndaki ilikileri nasl etkilediini aratran bir psikologun gelir dalmn maniple edebilmesi imkanszdr. Boanmann ocuklar zerindeki etkilerini inceleyen bir psikolog evli ve ocuklu iftleri rastgele ikiye ayrp bir ksmnn boanmasn salayamaz. Aratrmalar mecburen kendiliinden gelien boanmalarla snrl kalacaktr. Ayrca deneysel maniplasyon mmkn olsa bile bunun gibi baz durumlarda ahlaki olarak kabul edilemez. rnein elektrik oku vermenin ocuklarn renmesi zerine etkisini lmek iin ocuklara elektrik oku vermek elbette ahlaki olarak kabul edilebilir bir yntem deildir. Kimi zaman da psikologlar neden-sonu ilikileri ile deil var olan tasvir etmekle ilgilenirler. rnein kiilik yapsyla politik ynelimler arasndaki ilikileri ya da cinsiyet ile mesleki ynelim arasndaki ilgiyi inceleyen bir psikolog korelasyonel almalarla var olan ilikileri betimler. Psikologlarn ilgilendikleri baz sorular uzun zaman dilimleri iinde kendiliinden gelien srelerle ilgilidir. Bu gibi sreleri incelemek iin deneysel yntem uygun olmayabilir. rnein, bir yaknmzn yasn tutma sreci ne gibi evreler izler, ya da ocuklarn dil geliimi nasl ilerler gibi sorulara deneysel olmayan yntemlerle cevap alnabilir. Bu gibi almalarda genellikle tek bir sefer deil zaman iinde tekrarlanan lmler yapmak gerekir. Ayn kiilere zaman iinde tekrar tekrar lm yaplan almalara boylamasna alma denir. Boylamasna almalarda ayn kiiler belli bir zaman dilimi iinde tekrar lmlenirken enlemesine almalarda ayn zaman dilimi iinde farkl gruplara lm yaplr. rnein bir aratrmac evliliklerin nasl ve neden boanma ile sonuland ile ilgileniyor olsun. Bu aratrmac 300 yeni evli ift belirleyip her yl bu iftlere anket uygulayabilir. On be yl sonra istatistiksel olarak bu iftlerden bir ksm boanm olacaktr. Aratrmac boanm iftlerin ankete yantlar ile boanmam iftlerin yantlarn karlatrarak hangi duygu, dnce ve davran biimlerinin bir evliliin srdrlmesiyle ilgili olduunu grebilir. Ksaca, deneysel yntem neden-sonu ilikisi kurmamza imkan salamas asndan ideal olsa da neden-sonu ilikisi kuramayan (yani korelasyonel) almalarn da psikolojide nemli yeri vardr. Bunun nedeni deneysel almalarn her zaman mmkn veya arzu edilir olmamasdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Souk algnlnaSZDE SIRA yakalandnz dnelim. Bir arkadanz elma kabuu kaynatp imenizi nerdi, sizin de aklnz yatt ve iki gn boyunca elma kabuu kaynatp itiniz. nc gnde de iyiletiniz. Buradan kaynatlm elma kabuunun sizi iyiletirdii sonucunu kaDNELM rabilir miyiz?
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
2. nite - Psikolojide Aratrma Yntemleri S O R U
DNELM S O R U
49
D KA Psikologlarn almalarnda kimi zaman etik sorular ba gsterir.K Bu Tsorulara yant ararken bir bavuru kayna olmak amacyla Trk Psikologlar Dernei 2004 ylnda bir etik ynetmelik kabul etti. Bu ynetmelik aratrmaSIRA SZDE izlenmesi srasnda gereken ilkeleri de ieriyordu. Aratrmalarda izlenmesi gereken temel ilkelerden bazlar unlardr: AMALARIMIZ Aratrmalara katlm gnlldr. Aratrma ncesi olas katlmclara aratrma hakknda bilgi verilip aratrmaya dahil olmak istediklerine dair onaylarnn alnmas gerekir. K T A P Katlmclar aratrmadan istedikleri zaman kabilirler. Kiilerden edinilen bilgilerin gizliliinin korunmas gerekir. Katlmclara daima nezaket ve saygyla davranlr. ELE ZYON Katlmclara aratrmann sonunda aratrma hakknda TbilgiV edinme olana verilir.
PSKOLOJK ARATIRMALARDA ETK
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Trk Psikologlar Derneinin 2004 ylnda kabul ettii etik ynetmelie E R N E T N T u adresten ulaabilirsiniz: http://www.psikolog.org.tr/Belgeler/tpd-yonetmelikler/turk-psikologlar-dernegi-etik-yonetmeligi
NTERNET
50
Psikolojiye Giri
zet
A M A
Szdebilimi ve bilimden hangi ynleriyle ayrldn aklamak Szdebilim bilimsel bir temeli olmad halde bilim klf altnda bize sunulan bilgi ve pratiklere denir. Szdebilim bilimsel terimler kullanarak bir bilimsellik kisvesi yaratr ama bu kullanmlar hatal, yersiz ve dayanakszdr. Szdebilimsel iddialar ounlukla yanllanamayacak mulaklktadr ve bilimsel bir kimlii olmayan kiilerce savunulur. En nemlisi, szdebilimsel iddialar bilimsel sreten kopuktur: ddialar bilimsel olarak ya test edilmemilerdir ya da edildilerse reddedilmilerdir. Szdebilim ounlukla maddi kar salamak amacyla bilimin toplum iindeki saygnlk ve meruiyetini istismar eder. Szdebilimi bilimden ayrt edebilmek bizi dayanaksz bilgilerin izinde maddi ve manevi zarara uramaktan koruyacaktr. lemsel tanm ve iyi bir ilemsel tanmn zelliklerini belirtmek. lemsel tanm ilgilenilen kavram bir sayya dntrmeye yarayan tanmdr. Bir kavram ilemsel olarak tanmlamak demek o kavram ne ekilde leceimize karar vermek demektir. Kavrammz yksek kesinlik ve hassasiyetle lebilen ilemsel tanmlarn yksek kavramsal geerlilii olduunu syleriz. Yksek kavramsal geerlilik tamas iin ilemsel tanmmzla edindiimiz lmn ncelikle gvenilir olmas, yani ayn koullarda ayn sonular vermesi gerekir. Gvenilir olmann dnda lmler duyarl olmal, yani deikenin farkl deerleri arasndaki ince ayrmlar yapabilmelidir. Son olarak, iyi bir ilemsel tanm llmek istenen kavram lmeli, dier baka kavramlar lmemelidir. Psikolojinin ilgilendii kavramlar ok ynl ve ok katmanl olduu iin ilemsel tanmlar ounlukla ilgilenilmeyen baka kavramlar da ler. Bundan dolay ideal olan bir kavram birden fazla ilemsel tanmla lmektir. Eer farkl ilemsel tanmlar benzer lmlere ulayor ve dier kavramlarla benzer ilikiler sergiliyorsa sonularmza olan gvenimiz artar.
A M A
Korelasyonu ve niye nedensellik ilikisi gstermediini aklamak. Korelasyon iki deiken arasnda dorusal ilikinin bir lsdr. Deikenlerden birinin ald deerler artarken dierininkiler de dzenli olarak artyorsa korelasyon pozitif; birinin deerleri artarken dierininkiler dzenli olarak azalyorsa korelasyon negatiftir. ki deiken arasnda bir korelasyon olmas deikenlerden birinin dierinin sebebi olduu anlamna gelmez. Korelasyon bize sadece veriler arasndaki saysal ilikiyi gsterir, nedensellik ilikisi hakknda bir bilgi vermez. ki deiken arasnda korelasyon gzleniyorsa iki deikenden biri dierinin sebebi olabilecei gibi kimi zaman da nc bir deiken her iki deikene de sebep olur. Deney ve nemini belirtmek. Deney etkisini lmek istediimiz deiken dnda her eyi sabit tutarak bu deikenin bir baka deiken zerinde ne fark yarattn tespit etmemize imkan salayan aratrma yntemidir. Deneyin nemi bize neden-sonu ilikisi gstermesinden kaynaklanr. Deney dnda hibir yntem bize kesin bir nedensellik bilgisi veremez. yi tasarlanm bir deneyin zelliklerini aklamak. yi tasarlanm bir deney yksek i geerlilie sahip olmaldr. geerlilik baml deikende gzlenen fark bamsz deikene balayabilme derecemizdir. Bir dier deyile, yksek i geerlilie sahip bir deney bamsz deikenle baml deiken arasndaki neden-sonu ilikisini baka aklamalara ak kap brakmayacak ekilde gsterir. Yksek i geerlilik elde edebilmek iin bir deneyde deneysel grupla kontrol grubu birbirine denk olmal ve deneysel maniplasyon haricinde iki grup tamamen ayn muameleyi grmelidir. O zaman baml deikende gzlenen deiiklii bamsz deikenle aklamaktan baka seeneimiz kalmaz.
AM A
A M A
A M A
51
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bilimin bir ilkesi deildir? a. Eletiriye ak olma b. Herkes tarafndan tasdik edilebilecek gzlem ve akl yrtmelere dayanma c. Uzmanlar arasnda sregiden karlkl gr alverii d. Bilgi ve bulgularn amazlna sarslmaz gven e. Edinilen bulgularn paylalmas 2. Szdebilim hakknda aada belirtilenlerden hangisi dorudur? a. Szdebilim ounlukla bilimsel bir kimlikleri bulunmayan kiilerce ortaya srlr. b. Szdebilimin iddialar bilimsel sreten geip onaylanmamtr c. Szdebilim ounlukla bir rn ya da hizmet satma amacndadr d. Szdebilim ou zaman yanllanamayacak kadar mulak iddialarda bulunur e. Yukardakilerin hepsi 3. Bir aratrmac kafeinin konsantrasyon zerine etkisini inceliyor. Bunun iin kontrol grubuna kafeinsiz kahve iirilirken, deneysel grup kafeinli kahve iiyor. Bu almada konsantrasyon nedir? a. baml deiken b. bamsz deiken c. deneysel maniplasyon d. ilemsel tanm e. kontrol grubu 4. Bir ilemsel tanm aadaki hangi zelliklere ayn anda sahip olamaz? a. gvenilir ve geerli b. gvenilir ve geersiz c. gvenilir deil ve geerli d. gvenilir deil ve geersiz e. b ve c 5. Aadakilerden hangisi bilimsel srecin bir paras deildir? a. Aratrmada izlenen metotlarn makalelerde ak ve net ekilde belirtilmesi b. Bilim insanlarnn yeni bulgu ve gzlemler nda yeni fikirler benimseyip eski fikirlerini reddetmeleri c. Hakemli dergilere gnderilen makalelerin o alanda uzman kiilerce deerlendirilmesi d. Tannm ve gvenilen bilim insanlarnn hakemli deerlendirme srecinden muaf tutulmas e. Bilim insanlarnn birbirleriyle srekli fikir alveriinde bulunmas 6. Aadaki korelasyon katsaylarndan hangisi deikenler arasnda daha kuvvetli bir dorusal ilikinin varlna iaret eder? a. 0.23 b. 0.55 c. -0.82 d. 0.77 e. -0.01 7. Neden-sonu ilikisi kurabilmek iin hangi aratrma yntemi izlenmelidir? a. anket b. deney c. korelasyonel alma d. enlemesine alma e. gzlem 8. Deney grubuyla kontrol grubunu kyasladmz basit bir deneyde iki grup _____________ haricinde her bakmdan birbirine denk olmaldr. a. deneysel maniplasyon b. baml deiken c. rastgele tahsis d. ilemsel tanm e. i geerlilik 9. Aadakilerden hangisi psikolojik aratrmalarda izlenmesi benimsenen etik prensiplerden deildir? a. katlmclarn zarar grme ihtimalinin minimuma indirgenmesi b. katlmn gnll olmas c. katlmclarn mahremiyetine sayg gsterilmesi d. katlmclara nezaket ve saygyla davranlmas e. deneye balamadan katlmclara test edilen fikrin aklanmas 10. Bir deneyde deneysel gruba etkisi incelenen ilacn hap verilirken, kontrol grubuna iinde aktif bir farmakolojik madde olmayan plasebo hap verilmektedir. Aratrmac kontrol grubuna hi ila vermemektense plasebo hap vermekle aadakilerden hangisini arttrmay amalamaktadr? a. d geerlilik b. i geerlilik c. kavramsal geerlilik d. lmsel gvenilirlik e. lmsel duyarllk
52
Psikolojiye Giri
Yaamn inden
(DKKAT) Bu yl Temmuz aynda 5 cuma, 5 cumartesi, 5 Pazar bulunuyor. Bu 823 ylda bir olan bir durum. Buna una borsa di soldi, yani bereket deniyor. Bu bilgiyi paylaan herkese drt gn iinde para yayormu, Feng Shui teorisine gre... deneyelim bakalm ya tutarsa:)))) BOL ANS YA TUTARSA
Szdebilimsel ddialara pheci Yaklaabilmek Facebookta veya bir baka sosyal medya ortamnda yukardaki mesaj grdnz dnelim. Mesaj paylar mydnz? Bu mesaj kulaa bilimsel gelen birtakm iddialarda bulunmaktadr. Ama dikkatli incelersek ciddiye alnacak bir yn olmad aktr. Nedir buradaki problemler? - lk olarak, Temmuz aynda 5 Cuma, 5 Cumartesi, 5 Pazar olmas 823 ylda deil 5-6 ylda bir rastlanan bir durumdur. Temmuz ay 31 gn ektii iin her yl haftann 7 gnnden tanesi 5 kere yaanacaktr. Bu gnlerin Cuma, Cumartesi ve Pazar olmasnda herhangi bir olaanstlk yoktur. 2011 ylnda byle bir durum yaanmtr, 2016 ylnda, ve daha sonra 2022 ylnda yine yaanacaktr. Demek ki 823 says tamamen uydurmadr. - Bu durum sadece Temmuz deil, 31 gn eken dier alt ay iin de geerlidir. Temmuzun bir ayrcal yoktur. - Una borsa di soldi talyanca para antas anlamna gelmektedir. Feng shui ise in kkenli bir pratiktir. in kkenli bir pratik niin talyanca terimler kullanr anlalmaz. - Sosyal medyada bilgi paylamak hangi fiziksel veya psikolojik mekanizmalarla kiiye para yamasna yol aabilir kestirmek mmkn deildir. Ayn ekilde Temmuz aynda gnlerin dalmyla bolluk ve bereketin nasl bir nedensellik ilikisi iinde olabilecei de bir muammadr. Bu mesaj Facebookta binlerce kii tarafndan paylalm bir mesajdr. nsanlar mit vaat eden bu mesajlar ne kaybederim, ya tutarsa diyerek paylasa da, mesajn tutmas iin hibir sebep yoktur. Kiiye drt gn iinde para yasa bile bunun sebebi mesaj paylamaktr diyemeyiz (korelasyon nedensellik gstermez). Bu paylamla kaybedilen sadece vakittir ama dnlmeden kabul edilen baka iddialar ok daha pahalya mal olabilir. Kaynak: Benzeri azlsz bilgi ve hurafelerin rtld ksa yazlar okumak iin http://yalansavar.org sitesini takip edebilirsiniz.
53
Okuma Paras
Aratrma Fikri Aratrma Deseni Verilerin Toplanmas Verilerin Analizi
almann makale haline getirilmesi ve baslmas
Aratrma fikrinin belirlenmesi Literatr aratrmas Fikrin soruya dnmesi Sorunun test edilebilir hipotez haline dnmesi
Uygulama iin etik kurullardan izin alnmas Katlmclarn seilmesi Verilerin toplanmas Gerekiyorsa verilerin bilgisayara girilmesi
Aratrma deseninin seilmesi (korelasyon, deney gibi) Deikenlerin belirlenmesi Deikenlerin ilemsel tanmlarnn belirlenmesi Prosedrn belirlenmesi Katlmclarn belirlenmesi
almann APA (Amerikan Psikoloji Dernei) formatna uygun olarak makale halinde yazlmas almann konferanslarda sunulmas Makalenin baslmak amacyla Verilerin temizlenmesi hakemli dergilere gnderilmesi Verilerin kodlanmas Hakemlerden gelen geri Analizlerin yaplmas bildirimlere gre gerekli Analizlerin yorumu dzeltmelerin yaplmas
ekil 2. 2 Bir psikoloji aratrmasnn basamaklar Bir psikoloji aratrmas hangi basamaklardan geer? Bu nitede genel olarak bilimsel yntemi ve psikoloji biliminin kulland aratrma metotlarnn temel zelliklerini rendik. Peki, psikologlar bilimsel yntemi kullanarak bir aratrma yaparken ne gibi basamaklar izlerler? Akademik bir aratrmann sreleri ekil 2 de zetlenmektedir. Aratrmac ncelikle yapaca aratrmann konusunu belirler. Aratrma konusu bilim insannn kendi deneyimlerinden veya bakalar ile ilgili gzlemlerinden ortaya kaca gibi, var olan kuramlar test etmek veya literatrde yer alan aratrmalarn bulgularndan yola karak yeni sorular sormak eklinde de ortaya kabilir. Aratrma fikri ok geneldir; aratrmac zerinde alaca konuyu belirledikten sonra uzun bir srece girer. Bu sreteki amac aratrmak istedii konuyu ampirik veri toplayarak test edilebilecek bir soru (hipotez) haline getirmektir. Bir fikrin hipoteze dnmesinde var olan kuramlardan ve benzer konularda yaplm almalardan faydalanlr. nite 1de de anlatld gibi, hipotez en az iki kavram (deiken) ve bu kavramlarn ilikisini yordayan, test edilebilir bir yargdan oluur. Kavramlar belirlendikten sonra, yukarda anlatld gibi her kavramn ilemsel tanm yaplr. Ayn zamanda aratrmann deseni belirlenir. Desen aratrmann verilerinin nasl toplanacann bir plandr. rnein korelasyonel bir alma veya deney yaplabilir. Daha sonra bu desenin belirledii admlardan yola karak ve hazrlanm lme aletleri kullanlarak, katlmclardan ilgili veriler toplanr ve analiz edilir. Verilerin analizinde genellikle zel istatistik programlarndan yararlanlr. Analizlerin sonucuna gre aratrmann hipotezi ya desteklenir, ya da rtlr. Son adm, bu aratrmann bulgularnn literatrde var olan dier almalar ve ilgili kuramlar nda yorumlanmas ve daha sonra bir makale haline getirilmesidir. Burada ana hatlaryla anlatlan aratrma metodlar ve istatistiki analiz, psikoloji eitiminin nemli bir ksmn tekil eder. Eer daha detayl bilgi edinmek isterseniz, http://psychology.about.com/od/researchmethods/a/step s-of-scientific-method.htm adresine bakabilirsiniz.
54
Psikolojiye Giri

1. d 2. e 3. a 4. c 5. d 6. c 7. b 8. a 9. e 10. b Yantnz yanl ise Bilimsel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise,Szdebilim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deneysel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kavram ve lemsel Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilimsel Sre konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Korelasyon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deneysel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deneysel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojik Aratrmalarda Etik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deneysel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bu argman sorunlu klan tek bir anekdottan ok geni kapsaml bir karma gitmesidir. Sigarann sala zararn gsteren almalar yz binlerce insandan toplanan verilere dayanmaktadr. Tek bir vaka yz binlerce insandan toplanm veriyi rtmez. Elbette ki sigara herkeste ayn etkiyi yaratmaz ve kimi insanlar sigaradan dierlerine kyasla daha fazla zarar grr. Ama aratrmalar gstermitir ki sigara imek ortalamada pek ok salk probleminin kma ihtimalini arttrr. Ayrca arkadanzn Hseyin Amcas sigara imeseydi belki imdikinden bile daha salkl bir insan olacakt, bunu bilemeyiz. Sra Sizde 2 Sosyal evrenin genilii ilemsel olarak pek ok farkl ekilde tanmlanabilir. Aada bu olas ilemsel tanmlardan birka sraldr: Kiinin telefonunda kaytl numara says Kiinin Facebooktaki arkada says Kiinin e-posta adres defterinde kaytl kii says Kiinin doum gnn telefonla, mesajla, nternet zerinden, ya da yz yze kutlayan kii says Elbette bu tanmlarn hibiri mkemmel deildir ve her birinin problemli ynleri vardr. Sra Sizde 3 Yalan sylemek toplumda ho karlanmayan ve bireylerde istenmeyen bir zelliktir. Dolaysyla toplumsal adan kabul edilir bir grnt izme ve olumlu bir intiba brakma arzular kiilerin ne sklkta yalan sylyorsunuz sorusuna verdikleri cevab kirletebilir. Sra Sizde 4 Gazete haberi problemlidir nk korelasyonel bulgulardan neden-sonu ilikisi karmtr. Boanm iftlerin para konusunda kavga etmeleri boanmalarnn sebebi bu anlamazlktr anlamna gelmez. Para konusunda kavga eden iftler daha yksek oranlarda boanyor olsa bile bunun alternatif aklamalar olabilir. rnein geim sknts hem iftlerin boanma ihtimalini arttrp hem de para konusunda daha sk kavga etmelerine yol aabilir. Farkl karakterlerde iftler ya da birbirlerine sevgi ve sayg duymayan iftler srf para konusunda deil her konuda daha fazla kavga ediyor olabilirler. Bu iftlerin boanma sebebi geimsizlik, uyumsuzluk, sevgi-
55

sizlik ve saygszlk olabilir. Bu durumda para konusundaki kavgalar bu problemlerin bir sonucudur. Ama bunun tesinde bu aratrma sonular bize para konusunda kavga eden iftlerin para konusunda kavga etmeyen iftlerden daha yksek oranda boandna dair bir bilgi vermemektedir. Belki boanmam iftlerin de tam tamna ayn oran, yani %33 para konusunda iddetli kavgalar etmektedir. Hatta belki bu oran %40tr. Elimizde bir lm olmadan bunu bilemeyiz. Btn bu sebeplerden dolay bu korelasyonel bulgulardan para konusunda kavga etmenin boanmaya yol at karmn yapmak mmkn deildir. Bu iddia geerli olabilir ama elimizdeki veriler bu geerlilii gsterebilecek nitelikte deildir. Sra Sizde 5 Elma kabuunu kaynatp itikten sonra nc gn iyilememiz bize bu tedavi ynteminin etkinlii konusunda hibir ey sylemez. Kaynatlm elma kabuu suyunu imesek belki yine ayn srede iyileecektik, hatta kim bilir belki daha bile abuk iyileecektik. Elimizde karlatrma yapacak bir veri olmad iin kaynatlm elma kabuunun etkisini bilemeyiz. Bu etkiyi saptayabilmek ancak bir deneyle mmkndr. Mook, D. G. (2001). Psychological Research: The Ideas Behind the Methods. New York: W. W. Norton & Company. Pelham, B. W. & Blanton, H. (2006). Conducting Research in Psychology: Measuring the Weight of Smoke (3rd Edition). New York: Whadsworth Publishing. Shadish, W. R., Cook, T. D.,& Campbell, D. T. (2002). Experimental Designs for Generalized Causal Inference. Boston: Houghton-Mifflin
3
Amalarmz

PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sinir hcrelerinin yapsn ve sinirsel iletiyi aklayabilecek, Sinir sisteminin kimyasal bileenlerini listeleyebilecek, Sinir sistemini snflandrabilecek, Sinir sisteminde nemli yaplar listeleyerek bu yaplar ve ilevleri arasndaki ilikiyi kurabilecek, Beyin kabuunun yaplanmasn ve ilevlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sinir Hcresi Sinirsel leti Sinaps Nrotransmiter Periferik (evresel) Sinir Sistemi Duysal ve Motor levler Hormon Sistemi Otonom Sinir Sistemi Limbik Sistem Beyin Kabuu n Beyin, Orta Beyin, Alt Beyin
indekiler
SNR SSTEMNN HCRESEL ZELLKLER SNR SSTEMNN KMYASAL ZELLKLER SNR SSTEMNN YAPISAL VE LEVSEL ZELLKLER
Psikolojiye Giri
Sinir Sisteminin Yaps ve levleri
Sinir Sisteminin Yaps ve levleri

Sinir sistemi, organizmay oluturan dier sistemler gibi vcut dengesinin korunmasna katkda bulunmakla kalmaz; ayn zamanda, dsal ortamn alglanmas, verdii motor yantlarla bulunduu evreyi etkileme, renme, hatrlama, duygu ve dnce retme potansiyeli nedeniyle, ruhsal ve sosyal dengenin korunmasna da katkda bulunur. Bu blmde, olduka karmak bir yapya sahip olan sinir sisteminin temel zellikleri; hcresel, molekler, yapsal ve ilevsel bileenleriyle ele alnacaktr.
SNR SSTEMNN HCRESEL ZELLKLER Sinir Hcresi

Sinir sisteminde haberlemeyi salayan temel hcresel bileen, sinir hcresidir (ekil 3.1). Sadece beyinde 100 milyardan fazla sinir hcresi olduu dnlmektedir. Sinir hcrelerini dier hcrelerden ayran en nemli zellik elektrokimyasal sinyal iletimini gerekletirebilmesidir. Bu blmde, elektrokimyasal sinyallerin bir nronda oluup dier nronlara nasl iletildiini reneceiz. Sinir hcrelerinde soma (Yunanca gvde) ad verilen hcre gvdesi bulunur. Hcre gvdesinde dier hcreler gibi hcre ekirdei, sitoplazma (hcre iindeki saydam ve homojen dolgu kitlesi) ve organeller (kk organlar) vardr. Sinir hcreleri dier hcrelerden farkl olarak dendrit ve akson olarak adlandrlan 2 farkl uzant tipine sahiptir (ekil 3.1). Dendritler, dier sinir hcrelerinden sinyalleri alrken, aksonlar oluan sinyallerin dier hcrelere aktarmn salar. letinin aktarld hcreler baka bir nron ya da nron d hcreler (rnein kas ya da bez hcresi) olabilir. Dendritler genellikle aa dallarn andran ekilde ok sayda dallanmalara sahiptir. Dendrit adnn tretildii dndron kelimesi Yunanca aa anlamna gelmektedir. Dendritlerin aksine, sinir hcresi gvdesinden sadece bir akson ayrlr, sonra dallanr. Aksonlarn u blmlerine akson sonlanmas ad verilir. Akson sonlanmalar dme eklinde genileme gsterdikleri iin u dmeleri olarak da adlandrlabilirler. Sinir hcreleri, kimyasal haberci molekllerini bu u dmelerinden hedef hcreleri (rnein dier sinir hcrelerini) etkileyecek ekilde dar salglar.
Nron: sinir hcresi
58
ekil 3.1
Psikolojiye Giri
Sinir hcresinin ematik grnm. Her hcrede olduu gibi sinir hcrelerinin gvdesi, genetik bilgiyi tayan nkleer DNAnn bulunduu hcre ekirdeini kapsar. Sinir hcresi dier hcreler tarafndan iletilen kimyasal sinyalleri bir aacn dallarna benzeyen dendrit uzantlar yoluyla alr. Bu sinyaller uyaran nitelikte ise ve alnan toplam uyar seviyesi belirli bir eik dzeye ularsa, aksonun balad noktada (akson balangc) aksiyon potansiyeli oluur. Aksiyon potansiyeli akson ularna ulatnda bu blgelerden sinaptik arala nrotransmiter moleklleri salnr. Kaynak: Myers, D. G. (2011).
Dendritler Ranvier Boumu Akson
Akson Ular
Hcre Gvdesi Hcre ekirdei
Aksiyon Potansiyeli Akson Balangc
Miyelin Klf
Aksonlarn boyu ok deikendir. Uzunluklar mikrometreden metreye kadar farkllk gsterebilir. Kaslarmz kontrol eden sinirler, vcudumuzun en uzun sinir liflerine rnek olutururlar. Baz aksonlar miyelin ad verilen ya ierii yksek bir klfla sarlmtr. Bu tip aksonlara miyelinli lifler denir. Miyelin klf sinir sisteminin destek hcreleri tarafndan oluturulur. Miyelinli liflerde, akson boyunca miyelinli alanlarn arasnda kalan, ranvier boumlar olarak adlandrlan blgeler bulunur. Sinir hcresinde oluan sinyaller miyelinli akson boyunca ranvier boumlarnda yeniden oluarak srayc karakterde ilerler. Bu ekilde ilerleme iletiyi hzlandrr. Aksonlar, sinyali ileten kablolar olarak dnlrse miyelin klf, kabloyu evreleyen yaltm malzemesine benzetilebilir. Sinir lifinde ileti hzn arttran dier bir zellik sinir lifinin apdr. ap bydke ileti hz artar. Organizmada, kaslar uyaran sinirler gibi iletinin hzl olduu sinir lifleri miyelinli ve byk apldr. Halbuki, ar duyusunu tayan lifler daha kk apl miyelinsiz liflerdir. Sinir sisteminde farkl tipte sinir hcreleri bulunmaktadr. ekil 3.1de grlen sinir hcresi sadece bir tr sinir hcresine rnek oluturmaktadr. Yapsal adan unipolar (tek kutuplu), bipolar (iki kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (ok kutuplu) ve aksonsuz nronlar eklinde snflandrlrlar. ekil 3.2de sinir sisteminin farkl blgelerinde bulunan nron tiplerine ematik rnekler verilmitir. Hcresel farkllklar, sinir hcrelerinin fonksiyonlar ile yakndan ilikilidir ve nronun yapsal zelliklerinin hcre fonksiyonlarna uyumlu bir ekilde biimlendii grlmektedir.
3. nite - Sinir Sisteminin Yaps ve levleri
59
ekil 3.2
Nron Tipleri Multipolar Nronlar Purkinje Nron Motor Nron Piramidal Nron
Dendritler Dendritler
Sinir hcresi trleri: Multipolar, bipolar, unipolar ve aksonsuz nronlar.
Akson
Akson
Bipolar Nronlar Retinal Nron Olfaktr Nron
Unipolar Nronlar
Dendritler
Dendritler
Akson
Aksonsuz Nronlar
Akson
Dendritler
Kaynak: http://www.interactive-biology.com/3247/the-neuron-external-structure-and-classification/
Sinir Sisteminin Dier Hcreleri
Merkezi sinir sisteminde, nronlar dnda hcreler de bulunur (ekil 3.3). Tmne birden nroglia ad verilen bu hcrelerin says sinir hcrelerinin saysndan onlarca kat fazladr. Bu hcrelerden bazlar merkezi sinir sistemindeki aksonlarn miyelin klfn oluturarak sinirsel iletinin kalitesini ve hzn arttrrken (oligoden- Beyin ve omurilik birlikte droglialar), dierleri merkezi sinir sisteminde baklk yantlarna araclk ederler merkezi sinir sistemini oluturur. (mikroglialar). Bir baka hcre tipini oluturan astrositler, sinir hcrelerinin gereksinim duyduu iyon ve molekl dengesinin salanmas, sinir hcreleri arasnda yeni balantlarn olumasnn ekil 3.3 dzenlenmesi ve kandan beyEpendimal Hcre Nroglia tipleri: ne madde geiinin kontrol Oligodentrosit, mikroglia, gibi daha geni etkinlie saastrosit, ve hip hcrelerdir. Sinir sisteependimal minde bulunan dier bir hchcre. re tipi ise epandim hcreleridir. Bu hcreler beyin omurilik svsnn yapmndan soNron rumludur. OligodendrogliMiyelin alarn etkilendii bir bozukMikroglia Astrosit Klf luk olan multiple skleroz (MS) hastalnda, myelin kayb soOligodentrosit nucu sinirsel ileti aksad iin, hastalarda motor ve duysal ilevlerin yan sra bilisel ve duygusal ilevlerde de boKaynak: http://www.wlu.edu/x32937.xml zulma ortaya kabilmektedir.
Merzeki sinir sistemi dndaki aksonlarn miyelin klf baka bir hcre tipi olan Schwann hcreleri tarafndan yaplr.
60
Psikolojiye Giri
Sinir Hcrelerinde Uyarnn Olumas, letilmesi ve Aktarlmas

Sinir Hcresinde Uyar Nasl Oluur?
Sinir hcreleri uyarlabilen ve uyary iletebilen hcrelerdir. Sinir hcrelerinin bu zellikleri elektriksel ve iyonik younluk dinamiklerine bal olarak gzlenir. Dinlenim durumundayken hcre zarnn i ve d yzeyi arasnda, hcre ii her zaman negatif olacak ekilde, yaklak 70 mVoltluk (miliVolt=1/1000 volt) bir potansiyel fark vardr. Buna dinlenim zar potansiyeli denir. Bu durumun nedeni, eksi ykl molekllerin hcre ii younluklarnn hcre dna gre daha yksek olmasdr. Hcre ii ve d arasndaki yk dalmndaki farklln dnda iyonlarn dalm da farkldr (ekil 3.4).
ekil 3.4 yonlar hcre ii ve hcre d svda farkl younlukta bulunurlar. Dinlenim durumunda pozitif iyonlar olan sodyum (1 pozitif ykl, Na+) hcre dnda, potasyum (1 pozitif ykl, K+) ise hcre iinde daha fazladr. Negatif iyon olan klor (1 negatif ykl, Cl-) da hcre dnda fazladr. Dinlenim durumunda hcre ii hcre dna gre daha negatif ykldr. Hcre iindeki negatif ykl moleklleri balca (ekilde A ile temsil edilen) proteinler oluturur ve proteinler hcre dna kamazlar. yonlar ise hcre zarndan sadece kanallar araclyla geebilmektedir. Cl-: Klor, Na+: Sodyum, K+: Potasyum, A: negatif ykl hcre zarndan geemeyen proteinler. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Membrane_potential
Hcre Zar
Hcre d yon Younluk Meyili Na+ K+ Cl-
Hcre ii
yonlarn hcre zarnn iki taraf arasnda hareketi iyon kanallar araclyla gerekleir. Hcrenin uyarlmas ile birlikte, hcre zarnda alan kanallar pozitif ykl paracklarn (iyon) hcre iine girmesini salar. Bu iyon hareketi zar potansiyelinde deiime neden olur; dinlenim zar potansiyeli azalr (potansiyel fark 0a yaklar). Bu yanta depolarizasyon denir. Hcre zarndaki potansiyel farknn tekrar dinlenim durumuna geri dnmesine ise repolarizasyon ad verilir. Bazen bu potansiyel fark dinlenme durumuna gre daha da artabilir (hiperpolarizasyon). Hcre zarndaki potansiyel deiimleri hcreye yerletirilen bir elektrot yardmyla kaydedilebilir ve elde edilen kaytlarda dinlenim zar potansiyeli olan deerden 0a doru ykselen izgiler depolarizasyonu; dinlenim zar potansiyeline doru alalan izgiler repolarizasyonu gsterir (ekil 3.5). Bir sinir hcresinde oluan uyarnn dier hcreye aktarlmas iin, oluan elektriksel sinyalin sinir hcresinin aksonu boyunca ilerlemesi gerekir. Halbuki, uyarlma sonucu sinir hcresinin belirli bir blgesinde oluan depolarizasyon dalgas hcre zar boyunca ilerlerken azalr ve sner. Bu elektriksel sinyallerin uzun mesafelerde eksilmeden ilerlemesi iin aksiyon (hareket) potansiyeli adn verdiimiz
61
daha byk iyon hareketinin yol at elektriksel yantn olumas gerekir. Aksiyon potansiyeli, sinir hcresinin belirli bir eik seviyenin zerinde uyarlmas durumunda ortaya kan ve anlk olarak hcre zarnn i tarafnn dna gre 0dan byk (pozitif) bir deer ald zel bir depolarizasyon eklidir. Aksiyon potansiyeli bir kez olutuunda akson ucuna kadar eksilmeden ular. Aksiyon potansiyelleri ya hep ya hi yasasna gre varlk gsterirler. Yani aksiyon potansiyelini oluturmak iin yeterli bir uyaran iddeti daha da artarsa aksiyon potansiyeli dalgasnn bykl deimez. Bu elektrik anahtarn amaya benzer; dmeye ne kadar hzl veya sert basarsanz basn, elde ettiiniz n dzeyi ayndr. Aksiyon potansiyelini oluturan aksonun balang noktasnda bulunan ve belirli bir derecede depolarizasyon olutuunda alan sodyuma geirgen iyon kanallardr. Yukarda da belirtildii gibi aksiyon potansiyelinin ilerleme hz, ranvier boumlarnda oluarak srayc karakterde ilerledii iin miyelinli liflerde daha yksektir. ekil 3.5de aksiyon potansiyeli srasnda elektriksel deiiklikler ve altnda yatan iyon nareketlerini ematik olarak zetlenmitir.
SIRA SZDE
ekil 3.5
SIRA SZDE
sodyum (Na+) kanallar alr, younluk fark ve pozitif yk nedeniyle sodyum +40 hcre U S O R iine akn eder ve aksiyon potansiyeli S O R U + kanallar alr ve K K+hcreyi terk etmeye oluur. Aksiyon potansiyelinin kan + hcreyi terk etmeye devam eder K koluna depolarizasyon faz ya da ykselen balar faz; K A T koluna da repolarizasyon D K Kya faz A T D K inen 0 da alalan faz denir. Depolarizasyon faz zirve noktasna ulamadan nce potasyum Na+kanallar alr ve (K+ kanallar alr ve potasyum bu SZDE SIRA )SZDE SIRA Zayf Na+ hcreye girer noktada gzlenen hem younluk fark hem K+ kanallar kapanr Uyarmlar de pozitif yk nedeniyle hcre dna Uyarlma Eii -55 kar. Bu srada sodyum kanallar kapanr Dinlenim Potansiyeli AMALARIMIZ AMALARIMIZ (tepe noktas) ve artk sodyum hcre iine -70 giremez. Fakat potasyum hcreyi terk Uyaran etmeye devam ettii iin repolarizasyon ortaya kar. Zar potansiyeli dinlenim 0 1 2 3 4 5 K K T A P potansiyeline ulatnda potasyum T A P Zaman (ms) kanallar kapanmaya balar ve bu sreteki gecikmeye bal olarak hiperpolarizasyon ortaya kabilir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Action_potential
Zirve
Na+ kanallar kapanr
Dpotansiyeli uyarlma eiine ulatnda,E L M NELM DN
Aksiyon potansiyelinin ortaya k: Zar
Zar Potansiyeli (mV)
Faz
Alalan Faz
Yks
elen
TELEVZYON
TELEVZYON
Aksiyon potansiyelinin altnda yatan iyonik dinamiklerin animasyonlarEiinE T NT RN http://psych.hanover.edu/javatest/neuroanim/neurons/ActPot.html ve http://www.blackwellpublishing.com/matthews/channel.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz. Miyelinsiz ve miyelinli liflerde aksiyon potansiyeli iletiminin animasyonu iin http://www.blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html adresini ziyaret edebilirsiniz. Her bir nron hem uyarc hem de basklayc sinyaller olabilir. Eer toplam uyarc sinyaller basklayc sinyallerden fazla ise nronun aksiyon potansiyeli oluturma olasl artar. Uyarann iddeti deise bile oluan aksiyon potansiyelinin boyutunun sabit kaldn grSIRA SZDE mtk. Nronlar tarafndan uyarann iddetindeki deiikler merkezi sinir sistemine nasl aktarlr?
DNELM S O R U
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
62
Psikolojiye Giri
Bir Hcrede Aksiyon Potansiyeli le Tanan Elektriksel Sinyal Dier Hcrelere Nasl letilir?
Aksonlarn u blgelerinde (u dmeleri) zarla evrili kesecikler iinde nrotransmiter dediimiz kimyasal haberci molekller bulunur. Hcrenin bu moleklleri darya salglamas iin hcre iine kalsiyum (Ca2+) girii gereklidir. Sinir hcresinde oluan aksiyon potansiyeli akson ucuna kadar ulatnda kalsiyum kanallar alr ve aksonun ucundan hcre iine kalsiyum girii olur. Hcre iine giren kalsiyum akson ucundaki keseciklerin hcre zaryla birleip, iindeki kimyasal haberci moleklleri dar salmasna yol aar. Bylece, sinir aksonu boyunca aksiyon potansiyeli eklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, dier hcreye kimyasal olarak aktarlm olur. Bu nedenle sinir hcreleri arasndaki haberlemeyi elektrokimyasal olarak tanmlyoruz.
Sinir Hcreleri Arasnda Haberleme Nasl Gerekleir?

Sinir hcreleri arasnda iletiyi salayan zellemi balant blgelerine sinaps (kavak) denir. Sinir hcreleri arasndaki kimyasal haberleme sinapsta gerekleir. Sinapsn yapsna daha yakndan bakacak olursak sinyali ileten hcrenin sinyali alan hcre ile yaknlat blgeler olduunu grrz. ki sinir hcresinin birbirine yaknlat zarlarn arasnda dar bir aralk bulunur. Bu arala sinaptik aralk denir. Sinaptik aralktan nceki hcre zar blm, iletici nrona aittir ve bu hcre zar blmne sinaps ncesi zar denir. Kimyasal habercinin (nrotransmiter) salgland yer burasdr. Sinaptik aralktan sonraki alc nrona ait hcre zar blmne sinaps sonras zar denir. Nrotransmiter ile etkileime giren molekller (reseptrler) genellikle sinaps sonras zarda bulunur (ekil 3.6). Sinaptik balantlar bir sinir hcresinin akson sonu ile dier sinir hcresinin a) dendriti, b) hcre gvdesi c) aksonu arasnda olabilir. Sinir hcreleri arasnda sinaptik blgelerde oluan haberleme ounlukla, nrotransmiterler araclyla gerekleir fakat tek haberleme biimi bu deildir. Kimyasal sinapslarn dnda, dier bir nronlar aras balant ekli, elektriksel sinapslardr. Elektriksel balant blgelerinde iyon geiine izin veren kanallar karlkl dururlar. Elektriksel balantlarda nrotransmiter salgs yoktur; bunun yerine, hcreler aras iyon geileri olur. Elektriksel balantlardaki ileti kimyasal sinapslardaki iletiye gre ok daha hzldr. Bir sinir hcresi zerinde, binlerle ifade edilebilecek sinaptik balant mevcuttur. Kurulan sinaptik balantlardan farkl nrotransmiterler salglanr. Sinir hcresi kendine ulaan sinyallerin bir anlamda matematiksel toplamna gre uyarlr ya da basklanr. Buna kendi yaantmzdan rnek verebiliriz: Bir konuda karar vermemiz gerektiinde ok sayda kiiden farkl fikirler bize ular ve etki gleri farkl olan bu fikirleri deerlendirmeye alr ve bir sonuca ularz. Bizler de bakalarnn (hatta fikir aldmz kiilerin de) kararlarn etkileriz. Benzer ekilde tek bir sinir hcresi, aksonal dallanmalar araclyla ok sayda sinir hcresi ile sinaptik balantlar kurar. Bylece, sinir sisteminin trilyonlarla ifade edilebilen sinaps says ile olduka karmak bir haberleme a oluur.
63
ekil 3.6
Sinaptik iletinin ematik gsterimi. Sadeletirme amacyla tek bir sinaptik balant rnei verilmitir. Gerekte bir hcrenin zerinde ok sayda sinaptik balant bulunmaktadr. Akson ularndaki kesecikler nrotransmiter molekllerini iermektedir. Aksiyon potansiyeli akson sonlanmasna ulatnda, kesecikler hcre zarna doru harekete geer ve nihayet zar ile btnleip alarak ierdikleri moleklleri sinaptik arala boaltrlar. Sinaptik aralktaki molekller sinaps sonras zara bal reseptrlerle etkileime girerek, bu alc hcrenin fonksiyonunu etkilerler. Sinaptik ileti birok yol ile sonlandrlabilir. Bunlardan biri nrotransmiterin sinaptik aralktan sinaps ncesi hcreye geri alnmasdr. Bu molekller tekrar kesecikler iinde depolanarak bir sonraki aksiyon potansiyeli akson sonuna ulatnda yine sinaptik bolua salnr.
1. Aksiyon potansiyelleri aksondan aa doru yol alarak sinaps olarak adlandrlan nronlar arasndaki balant noktasna ular. Gnderen Nron
SIRA SZDE
Alc Nron
SIRA SZDE
Aksiyon Potansiyeli Sinaps Gnderen Nron Aksiyon Potansiyeli
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Sinaptik Kesecikler
Geri Alm
DKKAT
Sinaptik Aralk
Alc Nron
Reseptrler
2. Aksiyon potansiyeli Akson Ucu akson ucuna ulatnda nrotransmiterlerin SIRA SZDE salnmasn salar.Bu molekller sinaptik aral geerek sinaps AMALARIMIZ sonras nron stnde Nrotransmiter bulunan reseptrlere balanarak alc nronun K T A P tepkisini uyandrr veya basklar.
TELEVZYON
D 3. Sinaps sonras nron fazla K K A T nrotransmiter molekllerini zerinde bulunan tayc proteinler yoluyla geri SIRA SZDE ekebilir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kaynak: Myers, D. G. (2011).
Sinaptik iletiyi rnekleyen animasyon iin http://www.fenci.gen.tr/Moduller/AnimasNTERNET yon/Goster.asp?id=500 adresini ziyaret edebilirsiniz. Bir sinir hcresinde uyarnn olumas, iletimi ve dier hcreye aktarm srecini 2 sinir hcresi rneinde sral ekilde zetleyelim; 1. Birinci sinir hcresine farkl kaynaklardan gelen uyarlarn toplam eik seviyenin zerinde bir depolarizasyon oluturur ve hcrede aksiyon potansiyeli geliir. 2. Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler. 3. Aksiyon potansiyeli akson ucuna ular. 4. Kalsiyum kanallar alr ve kalsiyum hcre iine girer. 5. Nrotransmiter sinaptik arala salnr. 6. Nrotransmiter, ikinci hcredeki reseptrne (sinaps sonras zar blgesinde bulunur) balanr.
NTERNET
64
Psikolojiye Giri
7. kinci hcrede reseptrn balantl olduu hcresel yantlar oluur. Btn duyularmzn, duygularmzn, zihnimizin ve hareketlerimizin altnda yatan sreler, nronlarn oluturduu karmak alarda oluan bu elektrokimyasal dinamiklere dayanmaktadr.
SNR SSTEMNN KMYASAL ZELLKLER Nrotransmiterler ve Reseptrleri

Akson ularndan salnan kimyasal haberci molekllere nrotransmiter ad verildiini belirtmitik. Bu molekller, yukarda da ifade edildii gibi, salnncaya kadar akson sonlanmalarnda kesecikler iinde dururlar. Nrotransmiterler, sinaps ncesi zardan sinaptik arala salnr ve reseptr adn verdiimiz nrotransmitere zg alc molekller ile etkileime girer. Nrotransmiterin reseptrne balanmas- bir anahtarn kilidi amas gibi- reseptrn balantl olduu hcre ii mekanizmalar balatarak hedef hcrenin ileyiini etkiler. Salnan nrotransmiterin reseptr alc sinir hcresinde olabildii gibi, salgy yapan sinir hcresinde de bulunabilir. Byle bir durumda sinaptik aralkta bulunan nrotranstransmiter, salnd hcre zerinde bulunan reseptrn etkileyerek kendi salnmn artrabilir ya da azaltabilir. Bu tr ayarlayc reseptrleri bir termostatn kontrol nitesi olarak dnebiliriz; scaklk belirli bir seviyenin stne ktnda scaklk art durdurulabilir. Benzer ekilde sinaps aralndaki nrotransmiter seviyesi belirli bir seviyeye ulatnda, sinaps ncesi reseptrleri uyararak daha fazla nrotransmiter salnmasn engelleyebilir. Sinir sistemi, nral ileyiin optimal dzeyde gereklemesi iin bu tr dzenleyici mekanizmalara bir ok seviyede sahiptir. Sinir sisteminde farkl molekler yapda nrotransmiterler vardr. Ayrca, tek bir nrotransmiter iin birden fazla reseptr eidi bulunmaktadr. Tek bir nrotransmitere ait farkl reseptr tiplerine, ilgili nrotransmiterin reseptr alt- tipleri denir. rnein, dopamin ad verilen nrotransmiterin en az be farkl alt-reseptr bulunur. Nrotransmitere verilen yantn ne olacan hedef hcrede bulunan reseptr alt-tipleri belirler. Baz durumlarda iki farkl reseptr alt-tipi, birbirine zt etki gsterebilir ve buna bal olarak ayn nrotransmiterin iki farkl hcrede iki farkl yant oluabilir. rnein, dopamin moleklleri D1 reseptrne balandnda sinaps sonras hcre uyarlrken D2 reseptrne balandnda sinaps sonras hcre basklanr. Hem nrotransmiter hem de reseptr tiplerindeki eitlilik, sinir sistemindeki kimyasal iletimin anlalmas ve kontrol edilmesini zorlatran kompleks zelliini ortaya koymaktadr. Sinaptik dzeyde haberleme gerekletikten sonra iletiimin kesilmesi de nemlidir. letinin sonlandrlmas iin, nrotransmiter sinaptik aralktan farkl yollarla uzaklatrlr: Nrotransmiter 1- enzimler tarafndan paralanabilir; 2- Salgland hcreye tekrar geri alnabilir. Bu geri alma reuptake denir; 3- Nrotransmiter baland reseptryle birlikte sinaps sonras hcre iine alnabilir; 4- Sinaptik araln dna szarak astrositler tarafndan tutularak paralanabilir.
Nrotransmiter-Reseptr Etkileimi Hedef Hcrede Neyi Deitirir?

Etki, reseptrn bal bulunduu hcre ii elerle ilikilidir. Bu etkileri, olu hzlarna gre sralayacak olursak: (1) Hedef hcrenin zarnda bulunan iyon kanallarnn almasna ya da kapanmasna yol aabilir. Bylece, hcrenin zar potansiyeli deiir yani depolarize ya da hiperpolarize olabilir (milisaniyeler iinde). (2) Hedef
65
hcrede bulunan enzimlerin etkinliini deitirebilir (dakika-saatler iinde). (3) Yeni proteinlerin yapmn arttrabilir ya da basklayabilir (gnler-haftalar iinde). Bir reseptrn etkinliini balatan molekllere o reseptrn agonistleri denir. Her bir reseptre zg nrotransmiter, o reseptrn doal agonistidir. Reseptrler doal agonistleri dndaki molekller tarafndan da uyarlabilir. lalar bunlara rnek oluturur. Agonistlerin aksine, reseptrn nrotransmiteri tarafndan uyarlmasn engelleyen molekllere antagonist maddeler denir. lalar ayn zamanda antagonist maddeler olarak da etki gsterebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken detay, reseptr antagonistlerinin ek bir etkiye sahip olmad, sadece nrotransmiterin varlnda onun etkisini engellediidir. Agonist ve antagonist terimleri sklkla sinir sistemini etkileyen ilalar iin kullanlmaktadr.
Nrotransmiter Tipleri
Nrotransmiterler kimyasal yaplarna gre farkl gruplara ayrlrlar.
Glutamat ve GABA
Beyinde temel uyarc nrotransmiter glutamat, temel basklayc nrotransmiter ise GABAdr. Her iki nrotransmiter de amino asit yapsndadr (amino asitler proteinlerin temel yap talardr) ve beyinde yaygn olarak bulunurlar. Glutamat renme ve hafzann olumas iin gerekli bir nrotransmiterdir. Glutamatn bu rol nronlar arasndaki balantlar glendirmesine dayandrlmaktadr (Newpher & Ehrens, 2008). Fakat glutamatn ar salglanmas nronlar asndan toksik etki gsterir ve hcre lmne yol aabilir. Bu nedenle, ar glutamat salgsna yol aan durumlarda (rn. beyin damarlarnda tkanma ya da beyin zedelenmesi gibi) glutamat aktivitesini bir glutamat antagonisti ile basklamak beyinde oluabilecek hasar azaltabilmektedir (olak ve ark, 2003). Glutamatn aksine, GABA, merkezi sinir sisteminin temel basklayc nrotransmiteridir. GABA reseptrlerinin uyarlmas, hiperpolarizasyona neden olarak bu reseptrn bulunduu hcrelerin aksiyon potansiyeli oluturma olaslklarn drr. Alkoln etkisi byk oranda GABA reseptrleri stndeki etkisine baldr. Benzer ekilde, klinikte endie azaltc ilalarn nemli bir blm de GABA iletimini arttrmak yoluyla etki gstermektedir. Glutamat ile GABA aktivitesi arasndaki denge, merkezi sinir sistemimizin salkl ileyii iin byk bir neme sahiptir. rnein, GABA reseptrlerini basklamak epileptik nbetlere (sara nbetleri) neden olabilir. Bu nedenle epilepsinin baz tiplerinde GABA/glutamat dengesinin glutamat lehine bozulduu dnlmektedir. Ardk olarak sinaptik balant kuran (A, B ile; B, C ile) 3 nron olduunu dnn. A nSIRA SZDE ronu glutamat, B nronu GABA salglyor. A nronunu uyardnzda C nronunda nasl bir yant alrsnz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Asetilkolin
Asetilkolin, ilk kefedilen nrotransmiterdir. Sinir sisteminin bir Ook blgesinden S R U salnr. Merkezi sinir sisteminde baz nronlar, iskelet kasn uyaran motor nronlar, otonom sinir sisteminin parasempatik nronlar asetilkolin salglar. Asetilkolin DKKAT reseptrlerinin alt-tipleri organlara gre farkllk gsterir. rnein, iskelet kas zerinde bulunan asetilkolin reseptrleri ile kalp kasndaki reseptrler farkl tiptedir. SIRA SZDE Dolaysyla, merkezi sinir sistemine gemeyen ve asetilkolinin iskelet kasn uyarAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
66
Psikolojiye Giri
masn engelleyen antagonist maddeler kalp hzn etkilemez. Merkezi sinir sisteminde, asetilkolin hareket ve bellek iin nemli olan sinirsel devrelerin ileyii iin gereklidir. Asetilkolinin etkisini engelleyen ve merkezi sinir sistemine geebilen kimyasallar bellek oluumunu engeller. Alzheimer hastalnda, beyinde bellek ile ilgili alanlar olan beyin kabuu ve hipokampusa asetilkolin salayan nronlarn eksildii gzlenmitir. Asetilkolin sinaptik aralkta bulunan bir enzim tarafndan paralanr.
Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin

Dopamin, serotonin, adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) amin yapsnda nrotransmrtarlerdir. Beyin sapnda bulunan nronlar tarafndan salglanrlar. Ayrca -serotonin hari- bbrek st bezinden kana da salglanrlar. Otonom sinir sisteminin sempatik sinirlerinden sadece norepinefrin salglanr. Amin yapsndaki bu nrotransmiterler merkezi sinir sisteminde yaygn etkilere sahiptir. Uyku-uyanklk durumu, duygu-durumun belirlenmesi, dl sistemi, dikkat ve renme sreleri iin gereklidirler. Bu nrotransmiterlerden serotonin zellikle duygu-durum, itah ve uykuyu dzenleyen bir nrotransmiterdir. rnein, depresyonun dk serotonin etkinliine bal olduu varsaylr. Bu nedenle, serotonin etkinliini arttran ilalar (rnein seici serotonin geri almn engelleyen ilalar) depresyon tedavisinde kullanlr. Dk serotonin seviyesinin ayn zamanda saldrganlk davrannda arta ve drt kontrolnde azalmaya neden olduu kabul edilmektedir. ntihar eden bireylerin beyinlerinde serotonin rnleri dk bulunmu ve bu bireylerin depresyon semptomlarnn yan sra kendine ynelik saldrganlk gsterdii bildirilmitir (Bach-Mizrachi ve ark, 2006; Oquendo & Mann, 2000). Yine birok psikiyatrik bozukluun dopamin sistemindeki bozukluktan kaynakland dnlmektedir. rnein, belirli beyin blgelerinde dopamin aktivitesindeki artn izofreni ile ilikili olduu kabul edilmektedir. Dopamin seviyesini artran baz ilalarn kullanm izofreni benzeri durumlara sebep olabilmesi bu gr destekler niteliktedir. Dopamin beynin dl sistemi ile ilgili sinirsel devrelerde de etkin bir nrotransmiterdir; yemek ve seks gibi doal dller tketildiinde veya bu dlleri artran uyaranlarn varlnda dopamin aktivitesi artar. Kokain ve amfetamin gibi kimyasallarn bamllk oluturmasnn altnda, bu maddelerin dopamin seviyesini arttrarak beynimizin dl devresini aktive etmesinin (daha dorusu rehin almasnn) yatt bilinmektedir. Norepinefrinin ise merkezi sinir sisteminde renme, uyanklk ve dikkatin salanmasnda nemli rol vardr. Gn iinde sk sk kontrolsz uykuya dalma ile karakterize bir hastalk olan narkolepside kullanlan baz ilalar norepinefrin reseptrlerini uyararak etki gsterir. Son olarak sinir sisteminin ileyiini etkileyen kimyasal molekllerin yukardaki klasik nrotransmiterlerle snrl olmadn belirtmek gerekir. Burada belirtilmeyen, dier amino asit ve amin yapsnda nrotransmiterler mevcuttur. Ayrca peptit ve gaz yapsnda bulunan haberciler de sinir sisteminin ileyiini belirler.
67
Tablo 3.1 Aadaki tabloda baz nrotransmiterler ve kantlanm ilevleri yer almaktadr.
Nrotransmiter Glutamat
Fonksiyon Beyindeki temel uyarc nrotransmiterdir. Aktarlan btn bilgiler glutamat aktivitesine baldr. Bellek Beyindeki temel basklayc nrotransmiterdir. Uyku, sakinleme (sedasyon) Kaslarn hareketi, renme ve bellek, organlarn otonom kontrol Hareket, renme, dl, motivasyon
Olgu Ar glutamat aktivitesi sara benzeri nbetlere ve nron hasarna yol aabilir. GABA etkinliini arttran ilalar sakinletirici etki gsterir ve uykuya eilim oluturur. Alzheimer hastalnda asetilkolin salayan nronlarn eksildii gzlenmitir. Parkinson hastalnda dopamin salayan nronlarn eksildii gzlenmitir. izofrenide ise dopamin aktivitesinde art gzlenir. (Her iki klinik tabloda dopamin farkl nron topluluklarndan kaynaklanr) Serotonin seviyesindeki d depresyon ve saldrganlk ile ilikilendirilmitir. Depresyon, dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu, narkolepsi gibi merkezi sinir sistemini ilgilendiren farkl bozukluklarn tedavisinde norepinefrin etkinliini arttran ilalar kullanlr.
GABA (gamma aminobutyric acid) Asetilkolin
Dopamin
Serotonin
Duygu-durum, itah, uyku, drtsellik Uyanklk ve dikkat
Norepinefrin
SNR SSTEMNN YAPISAL VE LEVSEL ZELLKLER Sinir Sisteminin Genel Yaps

Sinir sistemi, merkezi sinir sistemi (MSS) ve evresel (periferik) sinir sistemi (PSS) olmak zere iki ana blme ayrlr. Merkezi sinir sistemini oluturan beyin ve omurilik, kafatas ve omurgann oluturduu kemik yap tarafndan evrelenmitir. Sinir sisteminin, bu kemik klf dnda kalan blmleri periferik sinir sistemi olarak adlandrlr (ekil 3.7).
68
ekil 3.7
Psikolojiye Giri
Sinir sistemini oluturan merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi. Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluur. Sinir sisteminin kafatas ve omurlarn dnda kalan blm periferik (evresel) sinir sistemi olarak adlandrlr. Kaynak: (sol ekil) Brooker, R., ve ark., (2011).
Merkezi Sinir Sistemi Beyin Omurilik
Periferik (evresel) Sinir Sistemi
SNR SSTEM
Kafa Sinirleri
Merkezi Sinir Sistemi
Periferik (evresel) Sinir Sistemi Motor (Efferent) Nronlar Duysal (Afferent) Nronlar
Beyin Gangliyonlar
Omurilik
Spinal Sinirler
Otonom Somatik Sinir Sistemi Sinir Sistemi
Sempatik Parasempatik Sinir Sistemi Sinir Sistemi
Merkezi Sinir Sistemi

Merkezi sinir sistemini 4 ana blme ayrmak mmkndr: aadan yukarya srasyla, omurilik, arka-beyin, orta-beyin ve n-beyin. Her bir blm kendi iinde alt blmlere ayrlr. Arka beyin ve orta beyin birlikte beyin sapn oluturur. Serebellum ise beyin sapnn arkasna yerlemitir (ekil 3.8 ve 3.13). Beyin sapndan sonra n-beyin blgeleri balar; ilk srada yer alan hipotalamus ve talamus beyin sapnn zerinde orta hatta yerlemilerdir. Son olarak beyin yarm kreleri bulunur. Sa ve sol yarm krede olacak ekilde, en dta beyin kabuu (korteks), beyin kabuunun altnda hipokampus ve amigdala ve bazal gangliyonlar bulunur. Her iki yarm kreyi birbirine balayan sinir lifi demetlerinden oluan balant blgesine ise korpus kallosum ad verilir (ekil 3.8).
ekil 3.8
Oksipital Lob Orta beyin Pons Medulla Omurilik oblongata Frontal lob Hipotalamus Optik Kiasma Beyin sap Serebrum Korpus Kallosum Talamus
Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluur. Omurilikten sonra gelen arka beyin (pons ve medulla oblongata) orta beyin ile birlikte beyin sapn oluturur. Talamus ve hipotalamus beyin sapnn zerinde bulunur.
Serebellum
Kaynak: http://www.ohsu.edu/xd/outreach/programs/thinkfirst/kids-teens-adults/nervous-system.cfm
69
evresel (Periferik) Sinir Sistemi

evresel sinir sistemi, sinir lifleri ve gangliyonlardan oluur. evresel sinir sisteminin birincil grevi, merkezi sinir sistemi ile vcudun dier blmleri (deri, iskelet kaslar, i organlar) arasnda iki ynl balanty salamaktr. evresel yaplardan merkezi sinir sistemine duysal bilgiyi tayan sinirlere duysal (afferent-getirici) sinirler, merkezi sinir sisteminden periferik yaplara iletiyi salayan sinirlere ise motor (efferent-gtrc) sinirler denir. Duysal ve motor sinirler kendi iinde yine ayrlrlar: (1) organlardan kaynaklananlar, organlara ait (visseral); (2) deri, kas, eklemler gibi vcudun dndaki yaplarndan kaynaklananlar somatik duysal sinirler olarak tanmlanr. evresel sinir sisteminin efferent blm de 2 ana gruba ayrlr. Somatik efferentler iskelet kasn uyarrlar; otonom efferentler ise iskelet kas dndaki organlar uyarrlar. Afferent ve efferent sinirlerin merkezi sinir sistemine giri ya da klar, belirli dzen iinde, omurilik ya da beyin sap dzeyinde gerekleir. Omurilik ile balantl olan evresel sinirler spinal sinir adn alrlar. Spinal sinirler 31 ifttir; hem duysal (somatik ve visseral) hem de motor (somatik ve otonom) liflerden olumutur. Her bir spinal sinirin afferent lifleri, belirli bir vcut blgesinin duyusunu tar. Bylece, vcut yzeyinde spinal sinirlere uyan bir duysal harita oluturulabilir. Bu haritaya dermatom denir. Beyin sap seviyesindeki sinirlere ise kafa sinirleri (kafa iftleri) ad verilir. Koku, tat, grme, iitme gibi zel duyulara ait sinyaller kafa sinirleri tarafndan tanr. Koku ve grme ile ilgili kafa sinirleri merkezi sinir sisteminin iinde yer aldklar iin aslnda evresel sinir snflandrmasna uymazlar. zet olarak evresel sinir sisteminin afferent blm i ve d ortama ait duysal bilgiyi merkezi sinir sistemine aktarrken efferent blm merkezi sinir sisteminden kaynaklanan uyarlar yant organlarna aktarr. Bu nedenle, afferent sinirlere genel olarak duysal sinirler, efferent sinirlere de genel olarak motor sinirler denir. Merkezi sinir sisteminin rol, bu iki ynl ileti arasnda btnletirmeyi salamaktr. Duysal-motor btnletirme, omurilikten kortekse kadar merkezi sinir sisteminin farkl dzeylerinde gerekleir.
Gangliyon merkezi sinir sistemi dndaki nron gvdelerinin oluturduu topluluklara verilen addr. Duysal ve otonom motor sinirlerin hcre gvdeleri gangliyonlarda bulunur.
Otonom Sinir Sistemi

Kalp kas, damar eperinde bulunan dz kaslar, organlara ait dz kaslar ve salg bezleri, ksaca organlar, sinir sisteminin istemsiz alan bir blm tarafndan kontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi kendi iinde iki ana kola ayrlr: Sempatik ve parasempatik sistem. Genel kural olarak her bir hedef organ hem sempatik hem de parasempatik sinirler tarafndan uyarlr ve organlarn ileyii asndan bu iki sistem birbirine zt etki gsterir. rnein, kalbe giden parasempatik liflerin uyars kalp hzn yavalatrken, bu organa gelen sempatik liflerin uyars kalp hzn arttrr. ekil 3.9da sempatik ve parasempatik sistemin organlarn ilevleri zerindeki etkileri zetlenmitir. Parasempatik sistem dinlenme durumunda aktiftir. Sindirim sistemi faaliyetini arttrmas ve metabolik etkileri nedeniyle anabolik (yapc) zellii n plandadr. Sempatik sistemin ise katabolik (ykc) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyarlmasnda 3K kural (korku, kavga, kama) nerilmitir. Korku, kavga ve kama organizmann tehlike karsnda verdii yantlardr; bu srada sempatik sistemin etkinlii artar.
70
ekil 3.9
Psikolojiye Giri
evresel sinir sisteminin bir alt yaps olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik blmlerden oluur. Bu sistemler organlar stnde birbirine zt etki gsterir. rnein, sempatik sistem sindirim faaliyetlerini basklarken parasempatik sistem uyarr. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatik sistemin liflerinden noradrenalin salglanr. Otonom sinirlerin hcre gvdeleri otonom gangliyonlarda bulunur. Otonom sinir sistemi, evresel sinir sisteminde yer alr fakat merkezi sinir sisteminden gelen sinyaller tarafndan kontrol edilir.
Parasempatik
Gzler Gz bebei klr
Sempatik
Gzler
Tkrk Bezi Salya artar Kalp Kalp at der Akcier Bronlar daralr Mide Sindirim uyarlr Karacier Safra salm uyarlr Barsaklar Salg uyarlr drar kesesi Mesane daralr
Gangliyon
Gz bebei byr Tkrk Bezi Salya azalr Kalp Kalp at artar Akcier Bronlar geniler Mide Sindirim basklanr Karacier Safra salm uyarlr Bbrekler Epinefrin ve norepinefrin salglanr Barsaklar Salg basklanr
Medulla Oblongata
Vagus Siniri
drar kesesi Sempatik Mesane geniler Gangliyon Zinciri Kaynak: http://www.vitalcaremedical.com/index.php?page=autonomic-nervous-system
Her bir organ otonom sinir sistemi tarafndan blgesel olarak kontrol edilir. rnein, gzmze fazla k geldiinde, parasempatik lifler araclyla gz bebekleri klr ya da kan basnc ksmi olarak dtnde- damar dz kaslarn ve kalbi uyaran sempatik uyar araclyla- damarlar kaslr, kalbin kaslma gc artar ve basn normale dner. Verdiimiz rneklerde, ilgili organlar dndakiler etkilenmemitir. Bu otonom yantlar, beyin sap ya da omurilik dzeyinde btnletirilir. Bbrek st bezinin ekirdei de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu ekirdek uyarldnda hcreler-sempatik sisteme zg olan- kimyasal arac molekllerini tek bir organa deil kana salglarlar ve kana karan molekller tm organlar (kalp, kaslara giden damarlar, gz, idrar kesesi, sindirim organlar, pankreas vs.) birlikte uyarr. Bylece tm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi altna girer. Bu yantlarn btnne, ka ya da sava yant ad verilir. Bu durumda ortaya kan kalp kasnn kaslma gcnde ve iskelet kaslarna kan girdisinde art, kan ekerinde ykselme ve solunum yollarnda genileme, sindirim faaliyetlerinde yava-
71
lama gibi yantlar organizmay kama ve kavgaya hazrlar. Bbrek st bezinin ekirdei merkezi sinir sisteminden kaynaklanan lifler tarafndan uyarlr fakat bu olay, genellikle organizmann tehlike olarak alglad bir durumla (stres) karlaldnda gerekleir.
Merkezi Sinir Sistemini Oluturan Yaplar ve levleri

ekil 3.10 Beyin yaplar ve yerleimlerine genel bir bak. Sa tarafta beyin orta hattan kesilmitir ve orta hat yaplar grlmektedir (srasyla omuriliin stnde beyin sap ve beyin sapnn zerinde hipotalamus ve talamus grlmektedir. ekilde bazal gangliyonlar gsterilmemitir.
Sa Yarm Kre Sol Yarm Kre Korpus Kallosum Talamus Hipotalamus Serebral Korteks
Amigdala Hipokampus
Hipofiz Retikler Formasyon Medulla Omurilik Serebellum Serebral Korteks Limbik Sistem Beyin Sap
Omurilik (Medulla Spinalis)

Omuriliin nemli ilevlerinden biri, duysal ve motor sinyalleri ileten sinirler iin gei yolu oluturmasdr. Omurilie ait ara-nronlar gei yollarndaki ara duraklar oluturur. rnein, duysal lifler tadklar sinyalleri, omurilikte balant kurduklar ara nronlar araclyla merkezi sinir sisteminin st blgelerine iletirler. Fakat ara-nronlarn ilevi bununla snrl deildir. Bu hcrelerin kendi aralarnda kurduklar sinirsel alar sayesinde baz-otonom ya da somatik-refleksler veya hareket kalplar omurilik seviyesinde btnletirilir. Hayvanlar zerinde gerekletirilen almalar, omuriliin st beyin merkezleri ile balants kesildiinde, ok devresi atlatldktan sonra; kas refleksleri, arl uyarana yant olarak uyarlan uzvu geri ekme, yrme ve kanma gibi davran kalplarnn gerekletirilebildiini gstermektedir. Yrme rneinde olduu gibi hareketlerin bir blm n-arka ve kar taraf uzuvlarnn kullanlmasn gerektirmektedir ki bu bize, omurilikte farkl dzeylerde ve apraz balantlardan oluan kompleks hareket devrelerinin varln gsterir. Omuriliin i yapsn grmek amacyla enine bir kesi yaplrsa merkezi kanaln etrafnda, sinir hcrelerinin gvdelerinden oluan ve gri cevher ad verilen bir alan dikkati eker. Gri cevher dnda yer alan sinir uzantlarndan oluan blgeye beyaz cevher denir. Beyaz cevherde beynin farkl blgelerinden omurilie inen (inici) ve omurilikten beynin farkl blgelerine kan (kc) motor ve duysal yollar vardr. Bu yollar oluturan aksonlarn nemli bir blm miyelinli olduu iin gri cevherin evresi beyaz grnme sahiptir.
72
Psikolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gri cevherin ne ve arkaya doru ynelim gsteren kntlarna srasyla n ve arka boynuzlar ad verilir. n boynuzda, iskelet kaslarna giden somatik motor nronlar bulunur. Motor sinir uzantlar omurilii n boynuzdan terk eder ve spinal sinirler iinde ilerleyerek iskelet kaslarna ular. Spinal sinirler iinde motor sinir lifleriyle birlikte (fakat ters ynde) seyreden duysal lifler ise omurilie arka boynuzdan giri yaparak gri maddedeki ara nronlarla (ya da direkt olarak n boynuzdaki motor nronlarla) balant kurar (ekil 3.11). Yukarda evresel sinir sistemini aklarken merkez sinir sisteminin duysal girdiler ve motor ktlar arasndaki btnletirmeyi saladn ve btnletirme ilevinin omurilikten kortekse kadar merkezi sinir sisteminin farkl dzeylerinde gerekletiini belirtmitik. Omurilik refleksleri, merkez sinir sisteminin btnletirici rolnn en alt basamaktaki rneklerini oluturmaktadr. Bu nedenle, omurilik reflekslerine araclk eden sinirsel devrelerinin anlalmas, merkez sinir sisteminin daha st basamaklarndaki nronlar aras etkileimlerin anlalmas iin temel niteliindedir. Bir uyarana verilen motor yantlar iin gerekli olan devre elemanlar en sade ekilde refleks yay ile ifade edilir. Refleks yayn oluturan geler: duysal reseptr, afferent (duysal) nron, refleks merkezi, efferent (motor) nron ve yant organndan olumaktadr. Refleksin ilem merkezi, duysal ve motor sistem arasnda sinaptik balantlarn kurulduu blgedir ve merkezi sinir sisteminde bulunur. Refleksler, duyuyu tayan sinir sistemi blmne ya da organa gre (rn. somatik, otonom, iitme refleksleri); o refleks iin gerekli olan balantlarn kurulduu merkezi sinir sistemi blgesine gre (rn. omurilik, beyin sap refleksleri); duysal nronla motor nron arasndaki balantlarn saysna gre (rn. tek sinapsl, ok sinapsl refleksler) adlandrlabilir. Refleksler istemsiz motor yantlardr; bu ynyle bilinli gerekletirdiimiz hareketlerden ayrlrlar. Dier taraftan, istemli hareketleSIRA SZDE rimizin refleks bileenleri vardr ya da tersinden istemsiz gerekleen refleks yantlar istemli ekilde basklanabilir. rnein, bilinli olarak balattmz yrme davrannn veokumaMsrasndaki gz hareketlerinin byk bir blm srasyla omuD NEL rilikte ve beyin sapnda btnletirilen refleks mekanizmalarla devam eder ya da yksek bir sese kar balangta verdiimiz istemsiz rkme yant tekrarlayan uyaS R rlarda istemliObirUekilde engellenebilir. Duysal reseptrlerA nrotransmiter reseptrlerinden farkldr. Nrotransmiter reseptrleDKK T ri hcre zarnda ya da hcre iinde bulunan molekllerdir. Duysal reseptrler ise ya bir hcrenin kendisi ya da duysal nronun uzantsnn zellemi bir blmdr. Dokunma, SIRA SZDE ar, scaklk gibi somatik duyulara araclk eden reseptrler somatik duysal nronun zellemi bir blmdr. Gzde, kulakta ya da tat tomurcuklarnda srasyla k, ses dalgas ya da kimyasal uyaranlarla uyarlan reseptrler ise zellemi hcrelerdir. AMALARIMIZ ekil 3.11de omurilik reflekslerine rnekler verilmitir. Bunlardan tek sinapsl refleks rnei, Tkasn gerilmeye kar kaslma yant eklinde ortaya kan kas geK A P rim refleksidir. Daha karmak olan geri ekme refleksi ise uyarlan blgenin ya da vcudun arl uyarandan uzaklatrlma yantdr ve ok sinapsl reflekse rnektir. Patella refleksineSZDE SIRA baktnz bir kiiden refleks yant almakta zorlanyorsunuz. Sorularnzla bu kiinin zihnini megul ettiinizde refleks yantlarda nasl bir deiim beklersiniz?
DN TE R N E TM NEL
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
D TER N E TM N NEL
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
73
ekil 3.11
Patella (A), geri ekme (B) ve apraz geri ekme (C) reflekslerinde refleks yaynn bileenlerini oluturan reseptr (1), afferent sinir (2), omurilikteki refleks merkezi (3), efferent sinir (4) yant organn/organlarn (5) grmektesiniz. Patella refleksinde duysal ve motor nron arasnda sadece bir balant vardr ve gerilen kasta kaslma yant oluur (A). Geri ekme ve apraz geri ekme reflekslerinde ise duysal nronlar motor nronlardan nce ara nronlar ile balantlar kurar; sonuta baz kaslar kaslrken kart kaslar gever (B ve C). Bu rneklerde de grld zere, nronlar fonksiyonel alar kurarak tepkilerimizin biyolojik donanmn olutururlar. Daha sonra deineceimiz daha karmak davranlar ve zihinsel sreler (rn alglama, bellek, karar verme vs.) sinir sistemimizin st seviyelerinde yer alan ok daha kapsaml sinirsel alar ve a gruplarSZDE SIRA SZDE SIRA tarafndan dzenlenir. A Gerim Refleksi B Geri ekme Refleksi
DNELM S O R U
C apraz Geri ekme Refleksi
DNELM S O R U
Arka Kk Arka Kk Gangliyonu
Arka Kk
Arka Kk Gangliyonu
DKKAT
Dorultucu Motor Nron Bkc MotorSIRA SZDE Nron Bacak Dorultucu Kaslar Motor Sinir Ular Bacak Bkc Kaslar
DKKAT
Bacak Dorultucu SIRA SZDE Kaslar Bacak Bkc Kaslar Ayak Kaslar Tehlikeli Uyaran
Kas icii
Bacak Dorultucu Kaslar
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Patellar (diz) tendonu
Ayak Bkc Kaslar A P K T Tehlikeli Uyaran
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Kaynak: http://alexandria.healthlibrary.ca/documents/notes/bom/unit_6/lec%2025_moo_spinreflex.xml
Bir refleks yay rneinin animasyonu iin http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/sciNTERNET ence/aqa_pre_2011/human/thenervoussystemrev3.shtml adresini ziyaret edebilirsiniz.
NTERNET
Beyin Sap
Arka ve orta beyinden oluan beyin sap; omurilik, serebellum ve n beyin blgeleri arasnda geilerin ve kritik balantlarn olutuu beyin blgesidir. Omuriliin devam niteliinde olan beyin sap, birbiriyle balantl gri madde kmelerinden olumutur. Omuriliktekine benzer ekilde, beyin sap dzeyinde de afferent (somatik veya visseral) ve efferent (somatik veya otonom) sinyalleri tayan sinirler mevcuttur. Bu sinirlere kafa sinirleri ad verilir ve 12 ift eklinde bulunurlar. Bu sinirler merkezi sinir sisteminin uzantlardr. Bununla birlikte, grme yollar ile ilgili reflekslerin btnletirilmesi ve koku duyusunun tat duyusu ile etkileimi beyin sapnda gerekleir. Beyin sapnda farkl nrotransmiterleri (asetilkolin, dopamin, serotonin ve norepinefrin) salglayan zellemi ekirdekler vardr. Bu ekirdeklerden kaynaklanan lifler, st beyin blgelerine, serebellum (beyincik) ve omurilie giderek bu blgelerin ilevlerini kontrol eder (ekil 3.12). rnein, serotonin salglayan ekirdekten kaynaklanarak omurilie ulaan lifler ar kontrolne katlr; st beyin blgelerine ulaan lifler ise uykunun gereklemesine araclk eder. Asetilkolin, norepinefrin ve dopamin salglayan ekirdeklerden kaynaklanan lifler st beyin blgelerine ulaarak uyanklk, motivasyon ve dikkati arttran sinyaller gnderir. Beyin sapndan
74
Psikolojiye Giri
kaynaklanarak, beyin kabuuna direkt ya da indirekt uyarc sinyaller gnderen bu ekirdeklerin oluturduu yapya retikler aktive edici sistem (RAS) ad verilir. Eer retikler aktive edici sistemin st beyin blgeleri ile balants kesilirse bu uyarc sinyaller kesildiinden organizma kalc komaya girer.
Tablo 3.2 Beyin sapnn temel ilevleri 1- Solunum ve dolam fonksiyonlarnn kontrol 2- Gz hareketlerinin kontrol 3- Grsel ya da iitsel reflekslerin btnletirilmesi 4- Yutma, ksrme, ineme, esneme, haprma, kusma, gz krpma gibi- istemli ya da refleks hareketlerin- koordinasyonu 5- Uyku-uyanklk ve dikkatin kontrol 6- Ar kontrol 7- Dier merkezi sinir sistemi blgeleriyle (korteks, serebellum, bazal gangliyonlar) olan balantlar sayesinde kaslarn gerginlii, vcut pozisyonu, denge ve hareketlerin kontrol. ekil 3.12 Beyin sapndan kaynak alan dopamin, serotonin ve norepinefrin yolaklar. Kaln harfler ile belirtilmi olan nron kmeleri balkta belirtilen nrotransmiterlerin kaynan oluturur. Kaynak: http://whatwhen-how.com/ neuroscience/behavio ral-and-psychiatricdisorders-integrativesystems-part-2/
Dopamin Sistemi n lob Striatum Substantia nigra
Vental tegmental alan Serotonin Sistemi Neokorteks Basal Ganglia Talamus
Hipotalamus Temporal lob Rafe ekirdekleri Norepinefrin Sistemi Neokorteks Serebellum Omurilik Talamus
Hipotalamus Temporal lob Locus coeruleus
Serebellum Omurilik
75
Beyincik (Serebellum)
Beyincik beyin sapnn arkasnda yerlemi ve beyin sapyla balanmtr. Beyinciin dengenin salanmas ve gz hareketlerinin kontrolnde nemli bir rol vardr. Ayrca, beyin kabuu tarafndan yaplmas planlanan hareketle, gerekletirilen hareket arasndaki hatalar saptar. Hareketin hz, snr ve kuvvet ynnden kontroln salar. Bu nedenle, serebellumun etkilendii hastalklarda, hareket srasnda ortaya kan, denge bozukluu, hareketlerde snr ama, hareketleri yava ve dzensiz yapma ve titreme gibi belirtiler grlr. Alkoln denge bozucu etkisi serebellum stndeki etkisinden kaynaklanr; alkol testlerinde ofrlerin dz izgi zerinde yrtlmeleri temelde serebellumlarnn etki altnda olup olmadnn bir testidir. Serebellum, zellikle bir saniyeden ksa srelerin zamanlanmasnda ve davrana uyarlanmasnda nemli bir yere sahiptir (Ivry ve ark, 2002).
ekil 3.13 Serebellumun yerleimi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Serebellum
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Omurilik
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Serebellum, tekrarlayan hareketlerin renilmesinde de etkin bir blgedir. Bu nedenle, serebellum hasar yeni motor becerilerin renilmesini zorlatrr. Dans etmek, mzik aleti almak ve atletik aktiviteler srasnda ortaya koyduumuz iyi TELEVZYON renilmi birok hareket serebellumdaki sinirsel alara dayanmaktadr (McCormick & Thompson, 1984). boyutlu beyin atlas iin http://www.finr.net/educational-resources/finr-educationalNTERNET materials/3d-brain/ adresindeki FINR Atlas of Brain Injury & Anatomy balantsn kullanabilirisiniz.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Psikolojiye Giri
Hipotalamus
Talamusun altna yerlemi olan hipotalamusun beyin sap yaplaryla youn etkileimi bulunur ve hormon salglayan bir bez olan hipofiz bezi ile anatomik olarak balantldr. Hipotalamusta ilevsel adan zellemi ok sayda ekirdek bulunur. En iyi tanmlanan ilevleri arasnda; otonom sinir sisteminin, hormon sisteminin, vcut ssnn, vcut sv dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrol saylabilir. Hipotalamusu, bu ynyle beyin ile evresel sistemler arasndaki balantlar kuran merkezi bir blge olarak tanmlamak yanl olmaz. Hipotalamusun ayrca davran zerinde de etkileri vardr. Dier beyin blgeleriyle yaptklar balantlar sayesinde; yeme, ime, cinsel davranlar, korku ve fke tepkileri gibi davranlarn ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir. rnein, hipotalamusun belirli bir blgesinin zarar grmesi ile bireyin yeme drts ar derecede artabilir ya da baka bir blgesinin hasar tam tersi etki gsterebilir.
ekil 3.14 Hipotalamus-Hipofiz sistemi. Hipotalamus hipofiz bezine bir sapla baldr. Hipofizin arka lobundan hipotalamus hormonlar salglanrken n lobundan hipofiz hormonlar yine hipotalamusun kontrol altnda salglanr.
Hipotalamus
Hipofiz (pituitar bez)

Kaynak: ttp://www.bilimvesaglik.com/sinir-sistemi/hipotalamus.html
Hipotalamus-Hipofiz Sistemi
Bir salg bezi tarafndan kana salglanan kimyasal haberci molekllere hormon ad verilir.
Hipotalamus ile hipofiz bezinin anatomik olarak balantl olduunu belirtmitik. Hipofiz bezi n ve arka olmak zere iki lobdan olumu hormon salglayan bir bezdir. Hormonlar kana kartktan sonra hedef organlar oluturan hcrelerin yzeyinde bulunan kendi reseptrlerine balanarak hcrelerin etkinliini kontrol eder. rnein, kandaki prolaktin hormonu memede st yapan hcrelerdeki reseptrlerine balanarak st oluturan maddelerin yapmn uyarr. Yeniden hipotalamus ile hipofiz bezi arasndaki ilikiye geri dnersek hcre gvdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nronun aksonlar aa doru uzanarak hipofiz bezinin arka lobunda son bulur. Hipotalamustaki bu nronlar, oksitosin ve vazopressin ad verilen iki ayr hormonu sentezler ve bu hormonlar arka hipofizden kana salglarlar. Dolaysyla, hipofiz bezinin hormonlar gibi grnen bu molekller aslnda hipotalamus tarafndan sentezlenir. Oksitosin hormonu, doum srasnda uterus kasnn ve memedeki st kanallarnn kaslmasndan sorumludur. Vazopressin ise vcut svsn dengelemek zere bbreklerden szlen suyun kan dolamna geri kazanlmasn salar. Ayrca damar kasc etkisi de vardr. n hipofiz bezinden salglanan 6 farkl hormon ise n hipofiz lobunda bulunan hcreler tarafndan sentezlenip kana verilir. Bu hormonlarn tmne birden n hipofiz hormonlar denir. Hipotalamus n lob hormonlarnn salgsn kontrol
77
eden molekllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boaltr. n hipofiz lobundan salglanan ve salglar hipotalamus tarafndan kontrol edilen hormonlar byme, st yapm, tiroid hormonlarnn salgsnn kontrol, cinsiyet hormonlarnn salglanmas, eey hcre yapmnn kontrol ve adrenal bez kabuundan kortizol salgsnn uyarlmasn salarlar. Hormonlarn etkiledii hedef organlar yine hormon salglayan bezler olabilir. Bylece, farkl yap (hipotalamus-hipofiz bezihedef bez) arasnda kimyasal olarak balantl bir haberleme a kurulmu olur. Hormonal eksenlerde salg kontrolnn iki ynl olduunu belirtmek gerekir. yle ki hipotalamustan kaynaklanan uyarc maddeler hipofiz bezindeki hormon salgsn uyarr. Hipofiz bezinden salglananlar da hedef bezin hormon salgsn uyarr. Fakat hedef bezden salglanan hormon, kendisinin salglanmasna yol aan hipotalamus ve hipofiz kaynakl hormonlarn yapmn basklar. Bylece, kandaki hormon seviyeleri sabit bir aralkta tutulmu olur. Bu dzenlenie negatif geribildirim (negative feedback) denir. Hipotalamus-hipofiz-bbrek st bezi ekseni sklkla kiinin stresle karlat durumlarda aktifleir ve ilk sinyal st beyin blgeleriyle balantl olan hipotalamustan balar. Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salgsn uyaran molekln (CRH) salglar; hipofiz n lobundan ACTH kana salglanr; kana karan ACTH bbrek st bezinin kabuk blgesindeki hcrelerin ACTH reseptrlerine balanr; bbrek st bezinin kabuk hcrelerinden kortizol kana salglanr. Bylece, hipotalamus tarafndan balatlan sinyal sonucu kortizol seviyesi kanda artar. Hipotalamus ayrca otonom sinir sisteminin sempatik blmn de sinirsel balantlarla uyararak bbrek st bezinin ekirdeinden adrenalin salgsna yol aar. Birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrol ikincisi sinirsel kontrol yanstr. Strese yant olarak salgs uyarlan kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana kart iin stres hormonlar denir.
ekil 3.15
STRES TEPKS
Hipotalamushipofiz-bbrek st bezi stres tepkisi.
Hipotalamus
CRH
Hipofiz Bezi
ACTH
Kor
Adrenal Bez
l tizo Beyin sap
Medulla
Kaynak: http://goeshealth.com/wp-content/uploads/2012/02/stress-hormone.jpg
Hipotalamus baka bir hormon olan melatoninin salgsn da kontrol eder. Melatonin, hipotalamusa yakn yerlemi olan pineal bezin hormonudur ve salglan gnlk ritim iinde gerekleir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden ekirdekleri, gzden gelen k bilgisi dorultusunda, pineal bezin salgs dhil, organlarn ileyiindeki gnlk ritmi d ortama uygun hle getirir.
SIRA SZDE 78
DNELM S O R U
SIRA SZDE Psikolojiye Giri
Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi hipotalamus hormon sisteminin DNELM ileyiini kontrol eder. Bylece hipotalamus, hem hipofiz bezinin (direkt etki) hem de hipofiz bezinin kontrol ettii dier bezlerin (indirekt etki) hormon salgsnn S O R kontrolne katlr. U Vcudumuzdaki K K A T D hormonlar burada ad geen hormonlarla snrl deildir.
DKKAT
SIRA SZDE
Talamus
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Talamus-hipotalamus gibi- orta hatta yerlemi ok ekirdekli bir beyin blgesidir. Talamusun ekirdekleri, duysal, motor, duygusal ve bilisel ilevlerle ilgili beyin blgelerinden gelen bilgiyi (1) iler, (2) btnletirir (3) beyin kabuuna aktarrlar. AMALARIMIZ Somatik ve zel duyulara ait sinyalleri tayan sinir lifleri talamusun belirli ekirdeklerine ular ve beyin kabuunun bu duyularla ilgili zellemi blgelerine giK T A P der. rnein, gzden gelen sinir lifleri talamusun grme ile ilgili ekirdeklerine ular. Bu ekirdeklerdeki sinirlerin aksonlar da beyin kabuunda bulunan grme alanna ular. Koku hari tm duyulara ait sinyaller, o duyu iin zellemi talaTELEV YON mus ekirdeine,Zoradan da beyin kabuunun yine ayn duyu iin zellemi bir blgesine iletilir. Dier yandan, talamus ile beyin kabuu arasndaki sinyal iletimi tek tarafl deildir; beyin kabuunun ilgili alanlarndan geriye (talamusa) sinyaller gelir. Baka bir ifadeyle talamus ve beyin kabuu karlkl haberleir. Bu karlkNTERNET l haberleme bize beyin kabuunun da, kendisine gelen bilgi dorultusunda talamusun etkinliini kontrol ettiini gstermektedir.
SIRA SZDE
Bazal Gangliyonlar
Bazal gangliyonlar- bazlar kendi iinde alt gruplara ayrlan- 4 ana yapdan olumutur: Striatum, pallidum, subtalamus ve substantia nigra. Striatum ve pallidum n beyinde yer alrken, subtalamus ve substantia nigra beyin sapnn en st ksmnda yer alr. Bazal gangliyonlarn beyin kabuu, talamus ve kendi aralarnda kurduklar balantlarda kullanlan temel nrotransmiterler glutamat, GABA, dopamin ve asetilkolindir. Dopamin beyin sapnda bulunan substantia nigradan striatuma giden sinir liflerinden salglanr ve hareketin kontrol iin nem tar. Dopamin salglayan hcrelerin hasar, baka bir ifadeyle, striatumda dopamin eksiklii Parkinson hastalna neden olur. Parkinson hastalnn en belirgin bulgular kaslarda sertlik, harekete balamada glk ve serebellum bozukluklarndan farkl olarak dinlenme durumunda ortaya kan titremedir. Parkinson hastalnda ila tedavisi olarak dopaminin sentezlendii bir n madde olan L-DOPA verilir. Bazal gangliyonlarn kesin ilevleri tam olarak bilinmemekle birlikte, hareketin planlanmas ve programlanmasnda beyin kabuu faaliyetlerine yardmc bir sistem olarak alt bilinmektedir. Hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonla ilikili gelerinin btnletirilmesinde etkin bir sistemdir. Bazal gangliyonlar ayrca, ardk hareketler gerektiren motor becerilerin renilmesi srecinde bir rol oynar. Motor ilevlerin yan sra, bazal gangliyonlar, planlama, dikkat, duygu-durum ve gdlenme gibi bilisel ve duygusal sreleri dzenleyen sinir alarnn iinde yer alr.
Hipokampus
Hipokampus adn yapsal benzerliine bal olarak deniz atndan (hippocampus) alan bir beyin blgesidir. Hipokampusun en nemli ilevi bellein pekitirilmesi ya da ksa sreli bellein uzun sreli bellee dnmnn salanmasdr. Hipo-
79
kampus hasar gemite kazanlm bilgilerin hatrlanmasn ciddi lde engellemedii hlde yeni bilgilerin kalc hle gelmesini engeller. Hipokampusun araclk ettii bellek ekli, yaanan olaylar ve gereklerle ilgili ifade edilebilen bellektir, ki buna bildirimsel (dekleratif) bellek ad verilir. Hipokampusu, herhangi bir nedenle (rn, fel, operasyon) zedelenmi olan bireyler, bu probleme neden olan olaydan sonra yeni dekleratif bellek biimleri oluturamazlar. Hipokampusun bellek iin nemi salkl yalanan bireyler ile yaplan grntleme almalar ile de gzlenebilmektedir. Bu almalarda bellek performansnn hipokampusun hacmi ve etkinlik derecesi ile doru orantl olduu gzlenmitir (Golomb ve ark, 1996; ZimSIRA SZDE merman ve ark, 2008). Hayvanlarda yaplan almalar, bellein sadece geici bir sre olarak hipokampusun salkl ilevine dayandn gstermektedir. rnein, ac veren bir deneyimi yaadktan sonra bir gn iinde hipokampusa zarar verilirDNEL M se denekte bu deneyimin bellei silinir fakat hipokampusa zarar verilmeden nce birka gn beklenir ise bu deneyimin bellei yok olmaz. Bu bulgu bellek sreS lerinin hipokampusa sadece ksa bir sre iin gerek duyduunu O R U gstermektedir. SIRA SZDE Hipokampus ve Bellek H.M. (hasta adnn ba harfleri) 1950lerden gnmze beyin fonkDKKAT D ELM siyonu ve bellek arasndaki ilikinin anlalmas asndan ok nemli birNvakadr. Epilepsi (sara) hastas olan H.M.in nbetlerini azaltmak zere hipokampusu veSZDE evresindeki beSIRA yin kabuu iki tarafl olarak kartlm ve bylece H.M.in epilepsi nbetleri kontrol altS O R U na alnabilmitir. Fakat bu operasyon sonrasnda H.M. yakn gemie ve ciddi derecede ileriye dnk bellek bozukluu yaamtr. leri dnk bellek bozukluuna (anterograd amAMALARIMIZ DKKAT nezi) bal olarak yeni deneyimlerini uzun sreli bellee kaydedememektedir. nemli olarak bu problemler H.M.in IQ skorunda bir d ya da bilgileri ksa sre iinde zihK SZDE SIRA A P ninde taratarak ilem yapmasn salayan ileyen belleinde bir sorun Tolmadan gzlemlenmektedir. Hipokampusunu yitirdikten sonra bile H.M. seneler boyunca iinde bulunduu senenin 1953 ve yann 27 olduunu dnm, ayn dergiyi daha nce okuduunu haAMALARIMIZ TEL VZYON trlamadndan tekrar tekrar okuyabilmi, ve ayn hikayeyi daha nceE anlattn hatrlayamadndan yineleyerek anlatabilmitir. Kaydedilen bu problemler H.M.in deneyimlerini uzun sreli hafzasna kaydedememesinden kaynaklanmaktadr. Daha nce belirtildii K T A P gibi H.M. ileyen belleinde bir problem yaamam fakat dikkati datld anda belleinNTERNET de tuttuu bilgiler silinmitir. H.M. yeni motor becerileri renebildii halde bunlar nasl rendiini hatrlayamamaktadr. Bu bulgular hipokampusun seici olarak deklaratif TELEVZYON belleinnn oluturulmasndaki roln vurgulayan ilk bulgulardr (Corkin, 1984; Milner 1959). H. M. 2 Aralk 2008 gn lmtr. Bu ilgin hayat hikayesini NTERNET http://zihinustune.blogspot.com/2011/09/en-tannms-amnezik-hm.html adresinden okuyabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T SZDE SIRA A P
TAMALARIMIZ ELEVZYON
K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Amigdala
Amigdala duygusal srelerle yakndan ilikili bir beyin blgesidir. Koku, iitme ve grme duyular belirgin olmak zere, tm duysal sistemden direkt ve dolayl girdiler alr. Hipotalamus ile yapt balantlar araclyla otonom sinir sisteminin fonksiyonlarn etkiler. Amigdalann, koullanm korku yantlarnn olumas veya duygusal ifadelerin tannmas gibi duygusal ierii olan davransal ve algsal srelerdeki rol ok sayda alma ile gsterilmitir. Amigdalas hasarlanm olan hayvanlar ac veren bir uyarana iaret eden sinyaller verildiinde normal hayvanlardan daha az korku gstermektedir (LeDoux, 1992). Amigdalas zarar grm in-
80
Psikolojiye Giri
sanlar ise zellikle fke ve korku ifadelerini veya bu duygulara iaret eden ses tonlarn tanyamamaktadrlar (Young ve ark, 1995; Scott ve ark, 1997). Amigdalann, ayn zamanda, cinsel ynelimle ve dl sistemi ile ilikili olduu dnlmektedir. Maymunlar zerinde gerekletirilen almalarde evresindeki alanla birlikte her iki amigdalann cerrahi olarak karlmasnn sosyal ve duygusal davran bozukluuna yol at gstermitir. Ortaya kan bozukluun en belirgin belirtileri korkunun ortadan kalkmas, her eyi aza gtrme eilimi, abartl merak ve cinsel davranlarda arlktr.
Beyin Kabuu (Korteks)

Beyin kabuu her iki beyin yarm kresini dtan saran 2-3 mm kalnlnda bir rt gibidir. Farkl tip sinir hcresi ve glia hcrelerinden oluur. Beyin kabuundaki sinir hcresi saysnn 25 milyar, sinaps saysnn ise yaklak olarak 300 trilyon olduu dnlmektedir. Beyin kabuu, insanda olduka kvrml bir yapya sahiptir. Kvrmlar sayesinde beyin kabuunun yzey alan geniler. Beyin kabuu kvrmlarn oluturan girintilere sulkus, kntlara ise girus ad verilir. Beyin kabuu derin sulkuslarla 4 ana loba ayrlmtr: frontal, pariyetal, oksipital ve temporal loblar (ekil 3.16). Omuriliin merkez alan gibi beyin kabuunda da sinir hcrelerinin gvdeleri bulunur. Bu nedenle zel boyalarla boyandklarnda gri grnrler
ekil 3.16 Beyin kabuunu oluturan girintilere sulkus, kntlara ise girus denir. Beyin kabuu derin sulkuslar ile 4 loba ayrlmtr.
Frontal Lob
Parietal Lob
Oksipital Lob Temporal Lob
Serebellum
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occipital_lobe
Mikroskobik olarak incelendiinde beyin kabuu yatay olarak organize olmu tabakal bir yapya sahiptir (ekil 3.17). 6 tabakadan oluan beyin kabuu yapsna, evrimsel srecin ge aamalarn yanstacak ekilde, yeni kabuk (neokorteks) ad verilir. Beyin kabuunun yzeysel tabakalarndaki lifler beyin kabuu iindeki balantlar yaparlarken derin tabakalardan kan lifler talamus, striatum, beyin sap gibi daha derin blgelere gider. Beyin kabuundan kaynaklanan efferent lifler dnda, beyin kabuuna dier beyin blgelerinden gelen afferent lifler de mevcuttur. Bunlarn iinde talamustan gelenler nemli bir yer tutar. Yukarda aklanan yatay organizasyonun yannda, beyin kabuu, dikey organizasyona da sahiptir. Tm korteks dikey kolonlar eklinde biimlenmi modler bir yapya sahiptir. Her bir modl fonksiyon asndan bir nite gibi davranr.
81
ekil 3.17 Beynin st klfn oluturan serebral korteksin alt tabakas.
Ko rtik al Y
ze
1 1 1 11 1 1V V V1
Kaynak: http://www.acbrown.com/neuro/Lectures/Motr/NrMotrPrmr.htm
Beyin kabuu ilevsel adan; duysal, motor ve asosiasyon (ilikilendirme) alanlar eklinde snflandrlabilir. Duysal ve motor alanlar da kendi iinde birincil ve ikincil duysal ya da birincil ve ikincil motor alanlar eklinde ayrlrlar.
Duysal Korteks Alanlar

Yukarda da ifade edildii gibi, koku hari her bir duyu sistemi iin, duysal korteks, anatomik ve ilevsel adan farkl olan, birincil ve ikincil duysal korteks eklinde ikiye ayrlmtr. Bu blmde ncelikle, birincil duysal korteks alanlar anlatlacak, sonra ikincil duysal korteks alanlarnn bilginin ilenmesi srecine katklarndan bahsedilecektir. Vcudun d yzeyinden gelen somatik, i kulaktan gelen iitme, gzden gelen grme, dilden gelen tat duyularna ait sinyalleri tayan lifler nce talamustaki her bir duyu sistemi iin zellemi ekirdeklere ular. Bu ekirdeklerden kalkan lifler de korteksteki ilgili duysal alanlara yaylrlar. Birincil duysal alanlar iinde, grme korteksi oksipital lobda, iitme korteksi temporal lobda, somatik ve tat ile ilgili somatik-duysal korteks ise pariyetal lobda yer alr (ekil 3.18). Talamustan sonra kortekse ait ilk urak yeri olmalar nedeniyle bu alanlara srasyla birincil grme korteksi, birincil iitme korteksi ve birincil somatik-duysal korteks ad verilir. Birincil duysal korteks alanlarnda alm olduklar duyuya ait reseptr dalmn temsil eden duysal haritalar bulunur. Biraz daha anlalr olmas asndan her bir duyu iin ayr ayr aklayabiliriz.
82
ekil 3.18
Psikolojiye Giri
Birincil duysal ve motor alanlar ve asosiasyon alanlar. Bilgi daha st asosiasyon alanlarna ktka ilenen bilginin daha karmak ve btnleik bir hal ald dnlebilir.
Birincil Motor Korteks PreMotor Korteks Birincil Somatoduysal Korteks Somatoduysal Asosiasyon Korteks Posterior (arka) Asosiasyon Konteks
Anterior (n) Asosiasyon Korteks
Birincil Grsel Korteks Limbik Asosiasyon Korteks Grsel Asosiasyon Korteks
Birincil itsel Korteks
itsel Asosiasyon Korteks
Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)
Somatik duyularla ilgili vcut yzeyindeki basn, dokunma, ar, scak ve souk gibi uyaranlara zellemi reseptrlerde oluan elektriksel sinyaller aksiyon potansiyelleri eklinde duysal-somatik sinir lifleriyle omurilik ya da beyin sap dzeyinde merkezi sinir sistemine girer ve talamus zerinden pariyetal lobun n tarafnda yerlemi olan birincil somatik-duysal kortekse ular. Duysal sinyaller, bu yol boyunca reseptrlerin konumlarna uygun yerleim plan korunarak kortekse kadar ular. Bylece, somatik-duysal kortekste vcudun d duvar temsil edilmi olur. Bu temsili harita vcudun blmleriyle orantl deildir. Parmak ular, dudaklar ve yz gibi, dokunma duyusunun en hassas olduu blgeler (bu alanlarda hassasiyetin fazla olmasnn nedeni daha ok reseptr bulunmasdr) daha geni alan kaplarken srt blgesi gibi duyarll zayf blgelerin kortekste igal ettii alanlar ok daha kktr. Bylece, insan somatik-duysal korteksinde, insan andran fakat orantsz (aslnda reseptr saysyla orantl) hayali bir resim oluur (ekil 3.19). Bu temsile kk insan anlamna gelen homunkulus denir. Somatik-duysal korteksin belirli bir blgesi (rnein sa kk parmak ucunda bir blgenin temsil edildii alan) bir elektrot ile uyarlrsa bu blgeye uyan dokunma gibi somatik bir duyu alglanr. Aslnda, parmak ucunda hissedilen yer deil sadece bu blgeden kaynaklanan sinyallerin kortekse ulat yer uyarlmtr ve uyaran hissedildii gibi mekanik bir uyaran deil elektriksel bir uyarandr.
83
ekil 3.19
Birincil motor ve duysal korteks. Bu alanlarda vcudumuzun deiik blmlerinin gerek boyutlaryla deil hassasiyetleri ile orantl olarak temsil edildikleri gze arpmaktadr.
kt: Motor Korteks Gvde Kala Diz Bilek Kol Parmaklar Ayak Bilekleri Ba Parmak Ayak Parmaklar Boyun Ka Gz Yz Dudak ene Dil Yutkunmak
Girdi: Duysal Korteks Gvde Kala Boyun Diz Kol El Bacak Parmaklar Ayak Ba Parmak Ayak parmaklar Gz Cinsel organlar Burun Yz Dudak Diler Di eti ene Dil
Benzer ekilde, k tarafndan uyarlan gzn arka (retina) tabakasndaki reseptrlerin dalm ekli korunarak birincil grme korteksinde retinaya ait temsili bir harita oluur. Burada da grmenin en iyi olduu (reseptrlerin en youn bulunduu) retinann merkez blm birincil grme korteksinde ok daha geni bir yer tutar. Peki birincil iitme korteksinde haritalanan sese ait zellik nedir? kulakta bulunan iitme reseptrleri ses frekanslarna duyarllklarna gre nden arkaya doru sralanmlardr. itme korteksinde de bu plan korunmutur olup ve iitme korteksinde bir frekans haritas oluur. Kortekste, birincil duysal alanlarn hemen dnda yer alan o duyu iin zel ikincil duysal alanlar mevcuttur. Bu blgelerde tek bir duyu sistemi ile ilgili fakat duyunun farkl zellikleri ilenir. Bu nedenle bu blgeler, tek duyu ile ilgili asosiasyon (ilikilendirme) alanlar eklinde de adlandrlrlar. rnein, grme ile ilgili birincil grme korteksine ulaan bilgi, ikincil grme korteksi olarak ifade edilen korteks alanlarna (grme ile ilgili asosiasyon alanlarna) iletilir ve bu blgelerde k iddeti, renk bilgisi, biimler gibi farkl zelliklere ayrlarak ilenir. Benzer ekilde, dokunulan bir cisimle ilgili olarak somatik alanlardan birincil somatik-duysal kortekse ulaan bilgi ikincil somatik-duysal alanlarda, bu cismin doku, boyut ve ekil gibi zellikleriyle ilenir.
SIRA SZDE kincil grme korteksi hasar grm bir kiide k refleksi alnabilir mi? Neden?
SIRA SZDE
Motor Korteks Alanlar
Duysal korteks alanlar gibi birincil ve ikincil motor alanlardan bahsetmek mmkndr. Birincil motor alanlar, kaslara giden komutlarn k blgesidir ve somaS O 3.19). Somatiktik-duysal korteksin hemen nnde frontal lobda yer alr (ekil R U duysal korteksteki gibi motor kortekste de vcudun kaslarn yanstan temsili bir harita mevcuttur. Buna motor homunkulus denir. DKKAT
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
84
Psikolojiye Giri
Hareketin gerekletirilmesinde birincil motor korteks tek bana grev yapmaz. Birincil motor korteksin hemen nnde yer alan ikincil motor alanlar, hareketin planlanmas aamasnda aktif olan, istemli hareket kalplarnn oluturulduu korteks blgeleridir. Kiiden belirli bir hareketi yapmas istendiinde ikincil motor alanlardaki aktivite art, hareketle ilgili kaslara giden komutlarn verildii birincil motor korteksin aktivitesinden nce balar. Bu noktadan sonra paragrafn ilk cmlesini biraz daha genileterek tekrarlayabiliriz. stemli hareketin amaca uygun bir ekilde gereklemesi iin korteksteki birincil ve ikincil motor alanlar tek balarna almaz. Aada belirtilecek olan ilikilendirme korteksi, bazal gangliyonlar ve beyincik, hareketin planlanma, balatlma, takip ve dzeltme aamalarnda motor ve duysal korteks alanlar ile etkileim iinde alr.
ekil 3.20 skelet kas hareketi ile ilgili blgelerin genel yaplanmas. Bu blgelerin her biri motor tepkilerin kontrolnde nemli ve farkl bir role sahiptir.
AAI NEN SSTEM st motor nronlar
Motor Korteks stemli hareketleri, planlama, balatma ve ynetme
BAZAL GANGLYONLAR Uygun hareket balangcna geit verir
Beyin Sap Temel hareketler ve duruun kontrol
SEREBELLUM Duyu-motor koordinasyonu
Yerel Devre Nronlar Alt motor nron entegrasyonu
Motor Nron Havuzu Alt motor nronlar
OMURLK VE BEYN SAPI DEVRELER
DUYSAL GRD
SKELET KASLARI
Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)
Asosiasyon (likilendirme) Alanlar

Korteksteki ilikilendirme alanlar, dier korteks alanlar ve korteks alt yaplardan kaynaklanan sinyalleri iler, tek ya da farkl duysal kaynaklardan gelen bilgiyi b-
85
tnletirir, duysal sistemle motor yantlar arasnda balantlar kurar. Karmak bilisel ilevler, ilikilendirme alanlarnn etkinlii ve karlkl etkileimi sonucu gerekleir. Bu nedenle alg, kavrama, dnme, amaca ynelik eylem gibi ilevler ilikilendirme alanlarnn uygun almasn gerektirir. Asosiasyon korteksinin ana giri sinyalleri; korteksin duysal, motor ve dier asosiasyon alanlarndan, talamustan ve beyin sapndan gelir. Ana k sinyalleri ise; hipokampus, bazal gangliyonlar, serebellum, talamus ve dier korteks blgelerine ular. Kortekste ilikilendirme alanlar: pariyetal-oksipital-temporal (arka) ilikilendirme alan, frontal (n) ilikilendirme alan ve limbik ilikilendirme alan eklinde ayrlabilir. Arka ilikilendirme alan, pariyetal, oksipital ve temporal loblardaki birincil ve ikincil duysal alanlarn dnda kalan korteks blgeleridir. Yerleimine dikkat edilirse tm duysal (somatik, grsel ve iitsel) korteksler ile balantl bir konuma sahiptir. Tm duyulara ait birincil ve ikincil duysal alanlardan gelen bilgiyi btnletirir ve yorumlar. Arka ilikilendirme alan; alg, isel ve dsal uyaranlara dikkatin ynlendirilmesi ve dil becerilerinde zellemitir. n (anterior) ilikilendirme alan frontal lobun en n ksmnda birincil ve ikincil motor korteksin nnde yerlemitir. Bu blgeye prefrontal korteks ad verilir. Prefrontal ilikilendirme alan; yarglama, uygun davransal yantlarn seimi, gelecee ynelik planlanma ve ileyen bellek gibi ilevlerde zellemitir. Limbik ilikilendirme alan ise beyin yarm krelerinin i yzeyinde temporal, frontal ve pariyetal loblara uyan blgelerde yer alr. Limbik ilikilendirme alanlar, duysal, motor ve limbik sistem devreleri ile balantldr. Bu noktada limbik sisteme ksaca deinmek gerekmektedir. Limbik sistem beyin yarm krelerinin i yannda korpus kallosum ve hipokampusu evreleyen korteks, hipokampus, hipotalamus, amigdala ve balantlarndan oluan anatomik bir devredir. Koku yollar da limbik sisteme dahil edilmektedir. Limbik sistem, duygularn oluumu, motor ya da otonom sistem araclyla da vurumu, ilikili hafzalarn biimlenii, gdlenme gibi beyin ilevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik ilikilendirme korteksi ile birlikte duygu ve bellek ilevlerinde zellemitir.
ekil 3.21 Limbik Sistem.
Singulat Girus
Korpus Kallosum Forniks
Hipotalamus Hipofiz Bezi Amigdala Hipokampus
Orta beyin kprs Temporal Lob
Parahipokampal Girus
Kaynak: (sol ekil) Myers, D. G. (2011). (sa ekil) http://homepage.smc.edu/wissmann_paul/physnet/ anatomynet/anatomy/neurolink.html
86
Psikolojiye Giri
n ilikilendirme alanlarnn ilevlerini yanstan bilinen ilk tarihsel rnek 19. yzylda yasam olan Phineas Gage adl bir demir yolu isisinin geirdii kaza ile ilgilidir. ekilde grld gibi kafatasna saplanan demir bir ubuk, Gage in zellikle prefrontal korteksinde yaygn hasara ve bunun sonucunda da kiilik deiimi olarak aklanabilecek davransal deiiklere neden olmutur. Kazadan nce, sosyal kurallara uyan, alkan ve uysal bir insan olan Gage, iyileme dnemini atlattktan sonra tamamen deimi, sorumsuz, isiz, sosyal kurallar hie sayan bir insan haline gelmitir. Arkadalarnn onun iin syledikleri sz Gage artk Gage deil olmutur.
ekil 3.22 Geirdii kaza sonucu bir demir ubuk Phineas Gagein prefrontal korteksini hasarlamtr. Sadaki resimde Gage bu demir ubuk ile poz verirken resimlenmitir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/ wiki/Phineas_Gage
Arka ilikilendirme alanlarnda sa ve sol beyin yarm krelerinde ilevsel farkllklar belirgin olduu iin bu geni blgeye ait rnekler lateralizasyon bal altnda anlatlacaktr.
LATERALZASYON VE AYRIK BEYN

Birok duysal ve motor yolak merkezi sinir sistemine girdikten sonra veya kmadan nce geldii tarafn tersine geer. Buna bal olarak vcudumuzun sol tarafndan kaynaklanan duysal veriler beynimizin sa tarafna, sa tarafndan kaynaklanan duysal veriler ise beynimizin sol tarafna iletilir. rnein, sol elimiz ile dokunduumuz yzeyler ncelikle derimizdeki dokunma reseptrlerini uyarr, reseptrlerin uyarlmas ile ortaya kan elektriksel sinyaller sinir hcreleri yoluyla nce omurilie, sonra beyin sapna, oradan da beynimizin sa tarafna iletilir. Ayn ekilde beynimiz vcudumuzu apraz olarak kontrol eder; sol elimizi bir objeye uzatma emri beynimizin sa tarafndan verilir. Beynimiz ile vcudumuz arasndaki apraz iliki grme duyusu sz konusu olduunda daha karmak bir hl alr. Bir gzmz kapattmzda dier gzmze yansyan imgeler beynimizin iki tarafna da iletilir. Bunun nedeni her iki gzmzn sol alc alannn sa taraftaki grsel kortekse, sa alc alann da sol taraftaki grsel alana yansmasdr. Bir baka deile gzlerimizin sol alc alanna den grsel uyaranlar beynimizin sa tarafna, sa alc alanna den grsel uyaranlar ise sol tarafna yansr. Beynimiz ile vcudumuz arasndaki apraz iliki ile ilgili erken dnemlerdeki gzlemler, beyin cerrahlar ve nrologlar tarafndan yaplmtr. Beyin ameliyat ncesinde nemli fonksiyonlarn en az ekilde etkilenmesi iin beynin motor korteksi uyarldnda, uyarlan tarafn ters tarafnda kas hareketi gzlenmitir. Peki biz nasl oluyor da beynimiz ve vcudumuz arasndaki apraz balantya ve deiik yarm krelerin deiik fonksiyonlardaki uzmanlklarna ramen bir btn olarak fonksiyon gsterebiliyoruz? rnein, gzmzn sadece sol grsel alanna
87
giren bir objenin (bylece sa grsel blgelere gnderilen) adn nasl oluyor da dil konusunda uzmanlaan taraf sol olmasna ramen syleyebiliyoruz? Bunun nedeni, beynimizin iki tarafnn korpus kallosum olarak adlandrlan yz milyonlarca sinir lifi yolu ile srekli iletiim iinde olmasdr. Peki bir ekilde beynin iki taraf arasndaki balant kesilirse bu btnl yitirir miyiz? Bu soruya yant beyin ameliyat geirmi epilepsi (sara) hastalarndan gelmitir. Sara nbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yksek seviyede senkronize olmasna bal olarak ortaya kar. Cerrahlar tedaviye direnli sara hastalarnn nbetlerini bu elektriksel aktivitenin beynin iki tarafna dalmn engelleyerek hafifletebileceklerini dnmlerdi. Bunun iin uyguladklar temel teknik ise iki yarm kreyi birbirine balayan korpus kallosumu kesmekti. Bu operasyon gerekten de hastalarn nbetlerini hafifletmi ve bu operasyon sonucunda ilk bakta gze arpan normal d bir davran veya bir bilisel bozukluk gzlenmemiti. Fakat daha yakndan incelendiinde iki yarm kre arasnda kaybolan iletiim bu yarm krelerin deiik fonksiyonlar hakkndaki uzmanlklarn ortaya koymutur. Korpus kallosumun salam olmas durumunda, biri gzn sa dieri sol grsel alanna giren iki farkl obje gsterildiinde, her iki objenin de ismini syleyebilir veya ister sa ister sol elimiz ile grdmz iki objeyi dierleri arasndan seebiliriz. nki, beynimizin bir tarafna ulaan veriler korpus kallosum yoluyla dier tarafa iletilir, yani beynimizin iki taraf srekli iletiim hlindedir. Bu iletiim (korpus kallosum) kesildiinde, kii sadece gzn sa grsel alanna giren, bylece beynin sol tarafna iletilen, nesnenin adn syleyebilmektedir. Ayn birey, gzn sol grsel alanna giren, bylece beynin sa tarafna iletilen nesnenin ne olduunu bilememektedir Fakat gzn sol grsel alanna giren objeyi sol eli ile gstermesi istendiinde, ismini syleyemese dahi nesneyi dier objeler arasndan seip gstermektedir (Gazzaniga, 1967). Bunun nedeni dil ilevlerinin sol beyinde gelimi olmasdr. Sa beyin ise grlen nesneyi tand hlde adlandramamaktadr.
ekil 3.23
Yzk
Konuma Sol el
Bir ayrk beyin deneyinin ematik rnei. Denek gzn sol grsel alanna giren (bylece sa grsel kortekste ilenen) imgeyi sol eli ile dier objeler arasndan seebilirken, bu objeyi adlandramamaktadr. Fakat gzn sa grsel alanna giren imgeyi (bylece sol grsel kortekste ilenen) adlandrabilir.
Kaynak: http://psycomedia.files.wordpress.com/2011/10/splitbrain.gif?w=300
Beynimizin sa ve sol yarm krelerin farkl fonksiyonlar konusunda farkllamasna lateralizasyon denir. Beynimizin sol taraf dil, matematik, ve analitik dnme gibi ilevlerde uzmanlamken sa tarafnn uzaysal ve meknsal oryantasyon
88
Psikolojiye Giri
ve ilikiler, yzleri tanma, grsel canlandrma, ve mzik alanlarnda daha baskn bir rol vardr. Sa ve sol beyin ilevlerinde farkllama, en fazla motor korteks ve dil ile ilgili asosiasyon alanlarnda incelenmitir. Fakat dier kortikal alanlarda, hatta korteks alt yaplarda da ilevsel farkllamann varlna dair sonular vardr. Beyin yarm krelerindeki ilevsel farkllklara bal olarak beynin sa veya sol taraf zarar grdnde farkl bozukluklar gzlenmektedir. Beyinde dil ilevlerinde sa/sol farkll (lateralizasyon) belirgindir. Kortekste konuma merkezi (Broca alan) ve dil kavrama merkezi (Wernicke alan) eklinde dil ile ilgili iki alan bulunur. Broca alan, frontal lobda ikincil motor korteksin alt ksmnda yer alr. Bu blge, szcklerin seslendirilmesi iin motor kalplarn oluturulduu blgedir; bu nedenle konuma merkezi olarak adlandrlr. Wernicke alan ise arka asosiasyon alannda bulunur. Bu blge szel (iitme) ya da grsel (okuma) ifadelerin anlamlandrld ve yorumland blgedir. Dil becerileri % 95 orannda sol beyinde gelimitir. Beynin sol taraf zarar grdnde etkilenen blgeye bal olarak afazi olarak tanmlanan dil bozukluklar ortaya kar. Broca alan etkilendiyse birey dili anlamasna ramen konuma yetisini kaybedebilir (Broca afazisi, Paul Broca, 1861); Wernicke alan etkilendiyse bireyin konutuu dil akkan olsa da anlam tamaz ve kii syleneni anlayamaz (Wernicke afazisi, Wernicke, 1874). Bu iki blgenin birbirleri ile ilikisini yazl bir metnin okunmas balamnda inceleyelim. Yazl bir metnin oluturduu grsel uyaranlar ncelikle grsel kortekse gider ve orada grsel uyaran olarak ilenir. Bu bilgi daha sonra Wernicke alanna yakn bulunan angler girusa gnderilir ve burada grsel imge iitsel forma evrilir. itsel forma evrilen bu bilgi daha sonra yukarda bahsedilen Wernicke alanna gnderilir ve burada yorumlanr. Burada ilenen bilgi daha sonra sol yarm krenin daha n blgesinde yer alan Broca alanna gnderilir. Broca alan motor korteksi kontrol ederek yazl metnin okunmasna araclk eder (ekil 3.24). Siz bu cmleleri okurken beyninizin burada bahsi geen btn blgeleri uyum iinde ilev grmektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk olursa o blgenin bu zincirdeki rolne gre dil bozukluu gzlenir.
ekil 3.24 Broca ve Wernicke Alanlar. Bir metnin okunmas bu alanlara ek olarak grsel korteks, angular girus, ve motor korteks gibi alanlar arasnda salkl iletiimi gerektirmektedir. Kaynak: Myers, D. G. (2011).
1. Grsel Korteks 5. Motor Korteks
4. Broca Alan
2.Angler Girus
3. Wernicke Alan
89
Ayrk beyin hastalarnn sol grsel alanna giren imgeleri adlandramamalarnn nedeni nedir? SIRA SZDE Arka pariyetal blge hasarlarnda neglect olarak isimlendirilen vcudun ya da evrenin kar tarafn yok sayma (farknda olmama) durumu D N E Lkar ve lateortaya M ralizasyon dikkati eker. Beynin sa arka pariyetal alan zarar grdnde birey sol grsel alanda kalan uyaranlar gz ard edebilir. rnein, bu O R U S hastalar suratlarnn sadece sa tarafn tra edip sol tarafn trasz brakabilmektedir veya bir saat izmeleri istendiinde saatin sadece sa tarafnda kalan rakamlar kada dkebilDK AT mektedirler (ekil 3.25). Burada vurgulanmas gereken kar taraf Kyok sayma durumunun sa pariyetal korteks hasarlarnda daha belirgin olduudur. Bunun nedeSIRA SZDE ni sa pariyetal asosiasyon alan beden ve evrenin her iki tarafnda dikkatin yneltilmesinde araclk ederken sol pariyetal blgenin dikkatin sadece sa tarafta yneltilmesinden sorumlu olmasdr. Bylece, sol taraf hasarlarnda salam kalan AMALARIMIZ sa taraf eksiklii ksmen kapatabilmektedir.
Sa Yar Kre Bozukluu (ciddi tek tarafl ihmal) Sol Yar Kre Bozukluu K T A P (hafif tek tarafl ihmal)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 3.25
Normal
TELEVZYON
NTERNET
Sa ve sol pariyetal T A P K lobun dikkat sreleri balamnda deiik etkinlik alanlar. Altta gsterilen izimlerEsa Y O N TEL VZ pariyetal lobu hasar grm olan hastalarn grdkleri bir resmi kopyaladklarnda resmin solunda N T E R N E T kalan imgeleri byk lde gz ard ettiklerini gstermektedir.
Kaynak: (beyin) http://www.edupics.com/coloring-page-brain-top-view-i4300.html (alt ekil) http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html
Yukarda merkezi sinir sistemini oluturan yaplar, omurilikten beyin kabuuna kadar doru hiyerarik dzeni koruyarak temel ilevleriyle birlikte ele aldk. Unutmamak gerekir ki bamsz olarak anlatlan bu yaplar tek balarna deil dier beyin yaplaryla kurduklar balantlarla ilevlerini yerine getirebilirler. Dolaysyla, merkezi sinir sistemini ilevsel adan deerlendirdiimizde bireysel yaplardan ok bu yaplarn birlikte oluturduu sistemler ya da sinirsel alardan bahsetmek daha dorudur.
90
Psikolojiye Giri
zet
A M A
Sinir hcrelerinin yapsn ve sinirsel iletiyi aklamak. Sinir sistemi i ve d ortama duysal bilgileri alan, ileyen ve bu ilem sonucu alg, duygu, dnce ve davran yantlarn reten sistemdir. Sinir sisteminde haberlemeyi salayan temel hcreler nronlardr. Nronlarn alc blgelerini dentritler, iletici blgelerini aksonlar oluturur. Nroglialar sinir sisteminin nron d hcreleridir ve miyelin klfn oluumu, nronlarn ilevleri iin gerekli ortamn dzenlenmesi gibi grevleri vardr. Nronlar dinlenme dneminde iken hcrenin ii ile d arasnda bulunan potansiyel farkna zar dinlenim potansiyeli denir. Nronlar uyarldklarnda zar potansiyeli daha pozitif bir deer alr (depolarizasyon), uyar kesildiinde dinlenim potansiyeli deerine geri dner (repolarizasyon). Zar potansiyelinin dinlenim durumundan daha negatif bir deere ulamasna hiperpolarizasyon denir. Aksiyon potansiyeli ksa bir sreliine hcre iinin 0 dan byk bir deere ulat zel bir depolarizasyon eklidir. Bir kez olutuunda akson boyunca eksilmeden akson ucuna kadar ular. Sinir sisteminin kimyasal bileenlerini listelemek. Sinir hcreleri arasndaki zel balant blgelerine sinaps denir. Kimyasal sinapslarda ileti nrotransmiterler ile salanr. Nron boyunca iletilen elektriksel sinyal dier nrona kimyasal olarak aktarlr. Bu nedenle sinirsel iletiim elektrokimyasal zellik tar. Nrotransmiterler kimyasal yaplarna gre snflandrlr. Glutamat merkezi sinir sisteminin temel uyarc nrotransmiteri; GABA ise temel basklayc nrotransmiteridir. Asetilkolin merkezi ve evresel sinir sisteminde yaygn olarak bulunur. Amin yapsndaki nrotransmiterler (dopamin, serotonin, adrenalin, noradrelin), uyku uyanklk, dikkat, motivasyon ve duygu-durumun dzenlenmesi gibi yaygn etkilere sahiptir. Sinir sistemini snflandrmak. Sinir sistemi merkezi sinir sistemi ve evresel sinir sistemi olarak ikiye ayrlr. Merkezi sistemden ayrlan evresel sinir sistemi duysal ve motor sis-
tem seklinde ayrlr. Duysal blm somatik ya da visseral duyuyu merkezi sinir sistemine tarken motor sistem istemli kaslara giden somatik sistem ya da istemsiz alan kas, damar ve organlara giden otonom sistem eklinde blnr. Otonom sinir sisteminin sempatik ve parasempatik blmleri organlarn ileyii asndan birbirine zt etki gsterir. Merkezi sinir sistemi omurilik, beyin sap (arka ve orta beyin) ve n beyinden olumutur.
A M A
AM A
A M A
Sinir sistemindeki nemli yaplar listelemek, bu yaplar ve ilevleri arasndaki ilikiyi kurmak. Omurilikte beyaz cevheri, yukar kan duysal yollar ve aaya inen motor yollar oluturur. Omuriliin ortasnda yer alan gri cevherde ise nron gvdeleri ve sinirsel balantlar bulunur. Omurilik refleksleri duysal ve motor sistem arasnda etkileimin gerekletii en alt basama yanstr. Beyin sap, beyin kabuu dhil n beyin blgelerinden, serebellum, omurilik ve evresel duysal sistemlerden gelen sinyallerin btnletirildii hayati bir beyin blgesidir. Bu blgeden kaynaklanan lifler yukar ve aa ynelim gstererek omurilik ve n beyin blgelerinin ilevlerini etkiler. Serebellum hareketin ve dengenin kontrolnde ve motor renmede yer alr. Hipotalamus, talamus, amigdala, hipokampus ve bazal gangliyonlar beyin kabuunun altnda yer alan n beyin blgeleridir. Hipotalamus ncelikle otonom sinir sistemi, hormonal sistemi kontrol ederek vcudun i dengesinin korunmasna ve yaamsal nem tayan davranlarn olumasna katkda bulunur. Talamus duysal sistemden, motor kontrole katlan blgelerden (bazal gangliyonlar ve serebellum) ve beyin sapndan gelen sinyalleri beyin kabuuna iletir. Bazal gangliyonlar hareketin planlanmas ve zamanlamasnda beyin kabuuna yardmc bir grup yapdr. Amigdala zellikle korku ile ilgili algsal, renme ve motor yanstma srelerinde etkindir. Hipokampus ise bildirimsel (dekleratif) bellein oluumuna katlr. Her iki yap da limbik sistemin nemli yaplardr.
91
AM A
Beyin kabuunun yaplanmasn ve ilevlerini aklamak. Beyin kabuu insanda en gelimi beyin blgesidir. levsel olarak duysal, motor ve asosiasyon korteksi olarak ayrlr. Duysal sinyaller nce birincil duysal kortekse gelir sonra ikincil duysal kortekste ilgili duyu ile ilikili zellikler ilenir. Bu sralama motor kortekste tersinden iler. kincil motor korteks hareketin planlanmas aamasnda etkinken, birincil motor korteksten kas hareketine yol aacak sinyaller kar. Asosiasyon alanlar ise duysal sistem, motor sistem ve limbik sistem etkileiminin en st seviyesini oluturur. Sinir sistemi, zellikle de beyin kabuu, ilevsel ve yapsal olarak tam anlamyla simetrik deildir. Korpus kallosum iki beyin yarm kresi arasnda balantlar kurarak bu ilevsel asimetrinin en etkin ekilde kullanmn salar. Beyin kabuunun assosiasyon alanlarndaki hasarlar hasarn blgesine gre afazi ve neglect gibi algsal ve bilisel ilevlerde kayplara aalirir.
92
Psikolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Otonom sinir sistemi ile ilgili hangi ifade yanltr? a. Otonom sinir sistemi evresel sinir sisteminin bir blmdr. b. stemli motor yantlar oluturur. c. Organlarn ileyiini etkiler. d. Sempatik sistem ve parasempatik sistem zt etkilere sahiptir. e. Hipotalamus otonom sinir sisteminin ileyiini kontrol eder. 2. Merkezi sinir sisteminin temel basklayc nrotransmiteri hangisidir? a. Asetilkolin b. Glutamat c. Noradrenalin d. Dopamin e. GABA 3. Sinir hcresinin uyarlmas ve ileti ile ilgili hangi ifade yanltr? a. Hcrenin uyarlmas depolarizasyona yol aar. b. Aksiyon potansiyelinin olumas iin depolarizasyonun eik seviyenin zerinde olmas gerekir. c. Aksiyon potansiyeli olutuunda byklnde deiiklik olmadan akson ucuna kadar ilerler. d. Miyelinli liflerde aksiyon potansiyelinin ilerleme hz daha yavatr. e. Hiperpolarizasyon durumunda hcre ii dinlenme durumuna gre daha negatiftir. 4. Dil kavrama merkezi beynin hangi blgesinde gelimitir? a. Beyin kabuunun sa tarafnda duysal kortekste b. Beyin kabuunun sol tarafnda motor kortekste c. Beyin kabuunun sol tarafnda arka asosiasyon korteksinde d. Beyin kabuunun sa tarafnda n assosiasyon korteksinde e. Beyin kabuunun her iki tarafnda limbik asosiasyon korteksinde 5. Aadaki beyin blgelerinden hangisi bildirimsel (dekleratif) bellein olumasndan birincil olarak sorumludur? a. Bazal gangliyonlar b. Serebellum c. Hipokampus d. Talamus e. Hipotalamus 6. Duysal ve motor sistemle ilikili sinyalleri alarak beyin kabuuna aktaran beyin blgesi hangisidir? a. Hipotalamus b. Talamus c. Hipokampus d. Bazal gangliyonlar e. Serebellum 7. Amin yapl (dopamin, serotonin, adrenalin, noradrenalin) nrotransmiterleri sentezleyen hcreler nerede yerlemitir? a. Beyin sap b. Amigdala c. Omurilik d. Beyin kabuu e. Bazal gangliyonlar 8. Omurilikte duysal girdilerin motor ktlara neden olduu balantlar aadakilerden hangisine araclk eder? a. Kas refleksleri b. Gz hareketleri c. Alg d. stemli hareket e. Bellek 9. Nrotransmiterler bir nronun hangi blmnden salnr? a. Soma b. Akson ucu c. Dentrit d. Ranvier boumu e. Miyelin klf 10. Aadakilerden hangisi merkezi sinir sisteminin bir paras deildir? a. Omurilik b. Arka beyin c. Orta beyin d. n beyin e. Spinal sinirler
93
Yaamn inden
18.12.2010 lk Korkusuz nsan... Beyninde amigdala adl blme sahip olmayan bir kadn, korkuyu hi hissetmeyen ilk insan olarak kaytlara geti. ABDdeki Current Biology dergisinde yaymlanan bir aratrma, beynindeki belli bir yap eksik olan kadnn eitli durumlarda korku hissetmediini gsterdi. Bu durumlar arasnda ylan ve rmceklerle kar karya kalmak ve korku filmleri de var. BBCnin haberine gre Iowa niversitesindeki aratrmaclar, beynin amigdala adl blmne sahip olmayan kadnn, bilinen ilk korku hissetmeyen insan olduunu sylyor. Beynin her iki tarafnda da badem eklinde gri bir ktle olan amigdalann duygusal renmeyle olan ilikisi uzun sredir biliniyor. Korkmuyor Ancak Merak Ediyor Hayvanlarla yaplan deneyler, beynin bu ksmnn alnmasnn, hayvanlar korkusuz yaptn gsteriyordu. Aratrmaya konu olan kadnn ocukken korku hissini yaad dolaysyla baz durumlarn korkutucu olmas gerektiini bildii belirtiliyor. Ancak yetikin olarak bakla tehdit edilen ve kendisine silah dorultulan kii, bu durumlarda korku hissetmemi. Deneyler srasnda dev rmcekler ve zehirli ylanlara dokunan kadn, aratrmaclara byle durumlarn kendisinde yalnzca merak uyandrdn sylyor. Aratrmaclar kadn zerinde yaplacak almalarn beynin korkuyu nasl algladna dair ipular vereceini umuyor. Bu bilgilerin travma sonras bozukluk yaayan, atmal blgelerde grev yapan askerler gibi gruplarn tedavisine yardmc olabilecei dnlyor. Kaynak: http://www.trt.net.tr/haber/HaberDetay. aspx?HaberKodu=e74268a7-a8c1-4a86-b1fff6321c29de08
Okuma Paras
BEYN TARAMA/GRNTLEME TEKNKLER Gnlk yaammzda insanlara dair gzlemlerimiz szel ve szel olmayan davranlara dayanmaktadr. Gnmz teknolojisi sinirbilimcilere bundan fazlasn sunmakta ve beynimizin duygu, dnce ve davranlarmz kontrol eden etkinliini gzlememize olanak salamaktadr. Beynimizin ileyii srasnda elektriksel, manyetik ve metabolik sinyaller ortaya kar. Bilisel sinirbilimciler, deiik durumlarda, bu sinyalleri saptayarak ve kaydederek zihinsel ve davransal srelerimizin altnda yatan sinirsel dinamikleri ve mekanizmalar anlamaya almaktadr. rnein, elektroensefalografi (EEG) yntemi ile milyarlarca nronun elektriksel aktivitesini kafatasmzn deiik blgelerine yerletirilen elektrotlar yoluyla elektriksel dalgalar olarak kaydedebilmekteyiz. Elde edilen veriler epilepsi gibi nrolojik rahatszlklarn tansnda kullanlabilmekle birlikte, bilisel psikoloji alann ilgilendiren birok srecin altnda yatan sinirsel mekanizmalarn anlalmasnda da nem tamaktadr. EEG ayn zamanda, beyin lmnn tespit edilmesinde kullanlan bir yntemdir. Beyinde oluan elektriksel akmlara bal olarak ortaya kan manyetik alanlar len baka bir teknik ise manyetoensefalogramdr (MEG). Aktivite gsteren nronlar ok miktarda eker tketirler. Beyin aktivitesi hakknda bilgi edinmek iin, deien seviyelerdeki sinirsel aktiviteye bal olarak deien bu metabolik farkllklar llebilir. Bu farkllklarn saptanmasna dayanan tekniklerden bir tanesi, pozitron emisyon tomografisidir (PET). Kiinin kan dolamna verilen az miktarda radyoaktif eker, PET srasnda takip edilerek, rnein okuma srasnda hangi beyin blgesinin daha aktif olduu tespit edilebilir. Fonksiyonel manyetik rezonans grntleme (fMRI) beynin ileyiine bal olarak deien metabolik sinyalleri saptayan bir baka grntleme tekniidir. Beynin bir blgesi daha aktif olduunda, o blge tarafndan kullanlan kan miktar da artar, bu da beynin bu blgesindeki oksijen miktarnn artmasna neden olur. fMRI baz analizlerden sonra deien bu oksijen seviyelerine bal olarak, deiik bilisel ilevler srasnda beynin hangi blgelerinin aktif olduunu gsterebilmektedir. nternet: fMRI yntemini tantan animasyonlar iin http://www.digizyme.com/develop/martinos/media_04/index.html adresini ziyaret edebilirsiniz.
94
Psikolojiye Giri
Kendimizi Snayalm Yant Yantlar

Uzaysal (spasyal) znrlk konusunda daha iyi olan fMRI ve PET tekniklerinin ortaya kard verilerin zamansal znrl ise dktr. Baka bir ifadeyle, fMRI ve PET teknikleri etkinlik gsteren beyin blgesini hassas bir ekilde tespit edebildii halde tam olarak bu beyin blgesinin etkinlii ile e zamanl tespit yapamamaktadr. Bunun tersi olarak EEG ve MEGnin zamansal znrl yksekken uzaysal znrl dktr. Son zamanlarda, hem uzaysal hem de zamansal znrlkten yararlanmak iin birleik sistemler (rn, fMRI-EEG) zerinde almalar srmektedir.
Yzler Sahne
1. b 2. e 3. d 4. c 5. c 6. b 7. a
8. a 9. b
Oksitosin
10. e
Yantnz yanl ise Otonom Sinir Sistemi ve Hipotalamus konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nrotransmiter Tipleri konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sinir Sisteminin Hcresel zellikleri konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lateralizasyon ve Ayrk Beyin konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hipotamus konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talamus konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Beyin Sap konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Omurilik konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sinir Hcreleri Arasnda Haberleme konusunu tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sinir Sisteminin Genel Yaps konusunu tekrar gzden geiriniz.
fMRI teknii kullanlarak elde edilen bu grntlerde, st iki panelde kzgn veya korkmu yzler (sol) ve tehdit ieren sahneleri (sa) izleyen deneklerin amigdalasnn aktive olduu gzlemlenmektedir. Oksitosin hormonu verildiinde zellikle kzgn ve dehete kaplm yzlere bal artan amigdala aktivitesinin dt gzlenmektedir. Bu bulgular oksitosin hormonunun sosyal korku ve gvene araclk ettiine iaret etmektedir (Kirsch ve ark, 2005). Kaynak: http://www.nimh.nih.gov/science-news/ 2005/trust-building-hormone-short-circuits-fear-in-humans.shtml
Plasenbo

Sra Sizde 1 Uyarann iddeti arttka aksiyon potansiyelinin bykl deimez fakat oluma skl artar. Aksiyon potansiyeli eklinde iletilen sinyal sklndaki art merkezi sinir sistemi tarafndan iddet art eklinde ilem grr. rnein ses iddeti arttka iitme sinirinde oluan aksiyon potansiyeli skl artar. Sra Sizde 2 A nronu uyarldnda glutamat salglar. Glutamat reseptrleri depolarizasyona neden olan iyon kanallarnn almasna neden olur ve B nronu uyarlr. Fakat B nronu uyarldnda salglad GABA basklayc bir norotransmiter olduu iin C nronu GABAnn etkisiyle basklanr (hiperpolarize olur). Sra Sizde 3 Daha belirgin refleks yant alnr. Yukarda istemsiz olan reflekslerin istemli olarak basklanabileceini belirtmitik. Sorulan sorularla beyin kabuu megul olduunda beyin kabuunun basklama etkisi ortadan kalkaca iin kasn refleks kaslma yant artar.
95
Sra Sizde 4 Evet. Gzden gelen sinirsel sinyallerin bir ksm beyin kabuuna doru ilerlerken bir blm beyin sapna gider. Yukarda da belirtildii gibi k refleksi iin gerekli olan sinirsel devre beyin sapnda bulunmaktadr. Dolaysyla, gzde, sinyalleri ileten grme sinirinde ya da beyin sapnda bir sorun yoksa k refleksi alnabilir. stelik yukarda belirtilen ilev kayb ikincil grme alanlarna aittir. Bu durumda sadece hasar grm blgenin ilevine gre bir kayp olur. rnein, grsel hareket ile ilgili bilginin ilendii bir ikincil korteks alan ilev kaybna urarsa kii grd halde hareketteki sreklilii alglayamaz. Sra Sizde 5 Dil ilevleri beynin sol tarafnda gelimitir. Sa korteks gsterilen imgeyi tansa bile adlandrma dil ilevleriyle ilikili olduu iin, sol grsel alana giren imgenin adlandrmas yaplamaz. Bu nedenle, sa kortekse dilsiz korteks denilir.

Bach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J., Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango, V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase mRNA expression in the human dorsal and median raphe nuclei: major depression and suicide. Neuropsychopharmacology, 31, 814-824 Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissement chronique, et destruction partielle du lobe antrieur gauche du cerveau. Bulletin de la Socit Anthropologique, 2, 235-238. Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateral medial temporal lobectomy: clinical course and experimental findings in H.M. Seminars in Neurology, 4, 249 -259. olak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, ., Belce, A., Akyldz, A.. & Tayrekli, M. (2003). The Neuroprotective effect of GYKI 52466 on experimental spinal cord injury in rat. Journal of Neurosurgery: Spine 3, 98, 275-281. Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scientific American, 217, 24-29. Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H., Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampal formation size predicts declining memory performance in normal aging. Neurology, 47, 810-813.
Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J. (2002). The cerebellum and event timing. Annals of the N. Y. Academy of Sciences, 978, 302-317 Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000). Principles of neural science (4th ed.)., New York: McGraw-Hill. Kirsch, P., Esslinger, C., Chen, Q., Mier, D., Lis, S., Siddhanti, S., Gruppe, H., Mattay, V.S., Gallhofer, B. & Meyer-Lindenberg, A.(2005). Oxytocin modulates neural circuitry for social cognition and fear in humans. J ournal of Nevroscience, 25, 11489-11493. LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion and emotional learning. Current Opinion in Neurobiology, 2, 191-197. Milner, B. (1959). The memory defect in bilateral hippocampal lesions. Psychiatric Research Reports, 11, 43-52. Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition in Modules., New York, NY: Worth Publishers Newpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptor dynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58, 472-497 Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology of impulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of North America, 23, 11-25. Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J., Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impaired auditory recognition of fear and anger following bilateral amygdala lesions. Nature, 385, 254-257. Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex. Breslau: Cohn and Weigert. Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W., Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimers disease and senile dementia: loss of neurons in the basal forebrain. Science, 215, 1237-1239. Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson, M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processing impairments after amygdalotomy. Brain, 118, 15-24. Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz, M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. & Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry, neuromorphometry, and verbal memory in nondemented older adults. Neurology, 70, 15941600.
4
Amalarmz

PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilisel psikolojinin ne olduu ve doasn ifade edebilecek, Alg ve algsal sreleri aklayabilecek, Dikkat ve dikkat srelerini aklayabilecek, Bellek ve bellek srelerini betimleyebilecek, Temsil ve zihinsel temsil kavramn ifade edebilecek, Dnme, akl yrtme ve problem zme kavramlarn bilisel adan deerlendirebilecek, Dil ve srelerini yorumlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Duyum Alg Psikofizik Algsal Organizasyon Dikkat Seici Dikkat Blnm Dikkat Bellek Bilgi lem Temsil Bili Problem zme Dil
indekiler
BLSEL PSKOLOJNN DOASI ALGI DKKAT BELLEK ZHNSEL TEMSL DNME, AKIL YRTME VE PROBLEM ZME DL
Psikolojiye Giri
Bilisel Psikoloji
Bilisel Psikoloji
BLSEL PSKOLOJNN DOASI
Bilisel psikoloji 1967 ylnda Ulric Neisser tarafndan yazlan Bilisel Psikoloji (Cognitive Psychology) balkl kitabn yaymlanmasyla yeni bir disiplin olarak ortaya kmtr. Bu kitapta, Neisser bili kavramn duyusal girdinin (uyaran) yakalanmas, dntrlmesi, zmsenmesi, depolanmas ve kullanlmas temelinde tanmlamaktadr. Bilgi ilemeyi neren bu sreler alg, dikkat, bellek, dil, problem zme, akl yrtme ve bilin gibi konular iermektedir. le yemei iin bir lokantada olduunuzu dnn. Gzlerinizde etrafnzdaki objelere veya mende yazlanlara direkt tepki verecek ekilde aralar yoktur. Gzn retinasnda sadece ve sadece a tepki veren mekanizmalar vardr. Dolaysyla objeleri veya mendeki yazlar dolaysz olarak duyumsayamazsnz. Beyin evrenizdeki uyaranlardan yansyarak retina zerine den sembollere dntrerek temsil etmektedir. Bu temsiller bellek sisteminden geri getirme ilemi ile kelimeleri ve anlamlar ortaya kartmaktadr. Ayrca mende yazlanlardan bir anlam kartmak iin dil ve sentaks bilgisine de gereksinim vardr. Elbette, yaplanlar sadece bunlardan ibaret deildir. Servis elemannn sylediklerine dikkatinizi verip etrafnzdaki dier sesleri veya konumalar filtre edersiniz. Yine servis eleman ile yaptnz grme sonrasnda belki dnmek ve deerlendirme yapmak iin biraz sre isteyip hangi yemek veya yemekleri yiyeceinize karar verirsiniz. Bu olay alglamadan anlamaya, hatrlamadan karar vermeye birok bilisel sreci kapsamaktadr. nsanlarn nasl algladn, nasl rendiini, nasl hatrladn ve nasl dndn inceleyen bilisel psikoloji, psikolojinin dier bilim dallarnda olduu gibi baz temel varsaymlar iermektedir. Bunlardan ilki insan beyninin temel ilevinin bilgi-ilem olmasdr. Bilgi-ilem d dnyann temsili veya sembolik dnm veya maniplasyonu olarak ifade edilmektedir. kinci olarak insan beyni hem yap hem de kaynak asndan snrl kapasite kullanmna sahiptir. nc olarak da bilgi ilem sreci aktiftir. Bilgi ileme srasnda daha nceden kazanlm yaantlar, deneyimler veya beceriler yeni alglanan uyaranlar etkiler. Bu da onlarn davran veya tepkilerine yansr. Bir baka deyile davranlar aadan yukarya ve yukardan aaya ilemler neticesinde meydana gelmektedir. Aadan yukarya evresel bir girdi ile balar ve bili sistemi iinde eitli aamalardan geen bir yolculuk yapar. Yukardan aaya ilem ise yksek seviyedeki bilisel faktrlerin (ama, eilim, bilgi, beklenti vb) daha aada meydan gelen ilemleri etkilemesi-
98
ekil 4.1 Aadan ve yukarya bilgi ilem Kaynak: Smith, E.E. ve Kosslyn, S.M. (2007).
Psikolojiye Giri
Bili duyusal girdinin dntrlmesi, indirgenmesi, zmsenmesi, depolanmas ve kullanlmas srelerini iermektedir. Bilisel psikoloji insanlarn nasl algladn, nasl rendiini, nasl hatrladn ve nasl dndn inceler.
dir. ekil 4.1de ne gryorsunuz diye sorulduunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarndaki aalarn ku bak grn, aaca trmanan ay, telefon direine kan telefon tamircisi gibi yantlar verilmektedir. Bu yantlar kiiden kiiye deimektedir nk her bir bireyin farkl yaantlar alglanan objenin de farkl olarak yorumlanmasna neden olmaktadr. te bu yukardan aaya ilemlere karlk gelmektedir. te yandan, bu objeye bakan kii bir kare iinde iki adet dikey izgi ve drt adet siyah daire var yantn verirse bu aadan yukarya ileme rnektir. Bilisel psikoloji ilevselcilikten olduka etkilenmitir. nk bilisel psikoloji zihinsel ilemlerin ilevsel olduunu varsayar. Zihinsel ilemler girdinin (uyaran) ktya dnmesini (davran) salamaktadr. Zihin ile beyin arasndaki iliki bilgisayardaki donanm ve yazlm arasndaki ilikiye benzetilir. Bu nedenle insan dnce ve davranlarnn incelenmesinin en verimli ve anlalabilir yolu beynin yazlm olan zihni almaktr. te yandan, materyalist bak as zihin ve beyni ayn olarak kabul eder ve bundan dolay dnce ve davrann beyindeki nral faaliyetler sonucu olumas nedeniyle beynin incelenmesinin ayn zamanda zihnin incelenmesi anlamna geldiini varsaymaktadr. levselci yaklam insan davrann bilgi ilem ve zihinsel ilevler kapsamnda aklarken materyalist yaklam zihinsel sre ve faaliyetleri nroanatomi ve nrokimya kapsamnda ele alr. Hangi yaklamn seildii ise daha ok sorulan sorunun tr ve ieriine baldr. rnein, bellek bir yandan geri getirme ve tekrarlama gibi sreler asndan ele alnrken dier bir adan da kimyasal ileticiler ya da sinaptik ilevler bakmndan incelenmektedir. Geri getirme ile tekrar sreleri bilisel aklama biimini olutururken kimyasal ileticiler ve sinaptik duyarllk biyolojik aklama bak asn meydana getirmektedir.
Bilisel Psikolojinin Ksa Tarihi

nsan doay anlamak adna sorular sormaktadr. Bu sorular ise ounlukla varsaymlara dayanmaktadr. Modern bilisel psikolojinin varsaymlarn daha iyi anlamak iin dnce tarihinde ksa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski yunan dncesinde dnya olaylarnn tahmin edildii, insanlarn fiziksel dnyann bir paras olduu ve insan davranlarnn dier doa olaylar ile ilikili olduu varsaymlar yatmaktayd. Bu varsaymlar u anda bize sradan gelse de o zaman iin devrimci bir nitelik tamaktaydlar. Rnesans ncesinde dnrler insan davranlarndan ziyade sosyal ve dini olgulara ilgi duymulardr. Rnesans dnemi ile bilimsel yntem aratrmalarda ncelikli olarak kullanlmaya balanmtr. Buna ramen insan ve insan davranlarnn allmasnda gecikme olmutur. Bunun nedeni ise insann ok karmak bir canl olduu varsaymdr. Bilim insanlar insan ve insan davranlarn tahmin edilemez bir bak asyla ele aldklarndan bunlarn incelenmesinin de neredeyse olanaksz olduunu dnmlerdir. Deterministi etkilerin grlmedii bu dnemde felsefeciler dncenin kkeni ekseninde ve zellikle kaltm ve evre kartl kapsamnda bellek ve algy tartmlardr. Ancak bu tartmalar gzlem ve deneye dayanmamtr.
4. nite - Bilisel Psikoloji
99
Gzlem ve deneye dayanan ilk almalar ise Wilhelm Wundtun 1879 ylnda Almanyann Leipzig ehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuarn kurmas ile balar. Bu laboratuarda Wundt ve arkadalar iebak yntemini kullanarak deneyimli katlmclarla bilincin elementlerini aratran deneyler yapmtr. Wundt bu deneylerde katlmclarn duygu durumlarn, objelerin nasl ifade edildiklerini aratrmtr. Yapsalcln ilk admlarnn atld bu yllar zamann ruhunu da psikolojide yanstmaktadr. Madde ve onu oluturan elementlerin incelendii bu yllarda Wundt ve arkadalar da zihnin elementlerini bir baka deyile yap talarn yani atomlarn incelemilerdir. Amerika Birleik Devletlerinde William James zihnin alma prensiplerine zihnin ilevleri asndan bakmtr. 1900l yllarn banda davranln n plana kt ve davrann allmasnn tesinde hibir eyin psikolojide yeri olmad vurgulanmtr. Bu arada Getalt Okulu hem Avrupada hem de Amerika Birleik Devletlerinde indirgemecilie kar bir tavr sergilemi ve btnn onu oluturan paralardan farkl olduu ana fikri ile hem davranlk hem de yapsalclk ekollerine eletiriler getirmitir. Daha sonraki yllarda nadir almalar grlmekle birlikte 2. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda sinyal ileme, bilgi kodlama ve iletiim zerine yaplan almalar bilisel psikolojinin domasnda ok nemli etkiler yapmtr. Shannon 1948de bilgi kuram balkl bir makale yaymlamtr. Bu makalede iletiimin bilgiyi temsil eden verilerin dntrld aamalardan geerek meydana geldiini ifade eder. Bu bilgi kuram insandaki alg ve bellek sistemlerinin de ayn temelde altn nermektedir: evremizdeki uyaranlar duyu sistemlerindeki alc hcreler (sinir sisteminde farkl fiziksel uyaranlar yakalamak iin zellemi nronlar) ile sisteme giri yapar, sonrasnda deiik algsal aamalarda analiz edilir ve oluturulan kt bellek sistemine gnderilir. Bu yaklam bilisel psikolojiye can verip ynlendiren ve nemli bir deerler dizisi (paradigma) olan bilgi-ilem yaklamnn balangc olarak kabul edilmektedir. Bilgi ilem modelinin ilk uygulamalarndan biri Donald Broadbent tarafndan alg ve iletiim konusunda ortaya konmutur. Donald Broadbent 1958de yazd Alg ve letiim (Perception and Communication) adl kitabnda, dikkatin bilgi ileme sisteminin snrl kapasitesinin sonucu olduu ve bunun sonucu olarak da filtreleme mekanizmasnn bulunduu fikrini ileri srmtr. Ona gre insanlar bilgilere seici biimde yaklamakta ve e zamanl alglarda bir algnn baz blmleri yakalanrken dier blmleri filtrelenmektedir. Bilgi ilem modeli ile ilgili olarak bir dier uygulama George Miller (1956) tarafndan nerilen ve 72 olarak da ifade edilen ksa sreli bellek iin depolama modelidir. Bu model ksa sreli bellein snrl bir kapasitesinin var olduunu ne srer. Ancak bu snrl kapasite bilgi miktar ile (bit) ok az ilikilidir. nk kmeleme yntemi ile bu kstllk almakta ve geniletilmektedir. Ayn yllarda Chomsky (1956), ocuklarn doutan gelen zihinsel dilbilgisine sahip olduunu ve bunun da dil renme iin bir temel oluturduunu ne srmtr. Chomsky bir dilin renilmesinde davranlarn ileri srdkleri uyarantepki renme yaklamna kar karak insan dilinin anlalmasnda zihinsel (bilisel) mekanizmalarn nemine vurgu yapmaktadr.
Alc hcreler zellemi nronlar olup evremizdeki farkl fiziksel uyaranlar yakalarlar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
100
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D KAT 1950li yllardaKbilisel psikolojinin ortaya kmasnda nemli rol oynayan gelimeler: Bilgi teorisi (Shannon 1948) Dil teorisi (Chomsky, 1956) SIRA SZDE Ksa sreli bellekte 7 2 kmeleme kavram (Miller, 1956) Kavram oluturma modeli (Bruner ve ark 1956.) AMALARIMIZ Genel problem zme modeli (Newell ve Simon, 1972) Yapay zek almalar
K T A P
TELEVZYON
Bilisel K T A P psikolojinin gelimesinde ve gnmze gelmesinde yukarda bahsedilen nemli bilim insanlar ve aratrmaclarn yan sra nemli figrler de vardr. Bu kiileri ve gelitirdikleri kuramlar Tablo 4.1de verilmektedir.
TELEVZYON
Tablo 4.1 Bilisel psikolojinin geliimine katk verenRtemel NTE NET kuramlar
Aratrmaclar
Tarih
Kuram oklu Bellek Kuram alma Bellek Kuram
Aklama Duyusal, ksa sreli ve uzun sreli bellek olmak zere farkl bellek sistemi bulunmaktadr. Bellekte rol oynad varsaylan bileenler merkezi bir ynetici tarafndan yrtlr. Dikkat edilmeyen uyaranlarn yok saylmad fakat dikkat edilen uyarana gre azaltldna ve bu azaltlan uyaranlarn anlamsal bir analizden geirilmektedir. Alglar evresel uyaranlar sonucu meydana gelir. Alg deneyimler ve beklentiler temelinde aktif bir ilemdir. Obje tanma hiyerarik aamalarda temsil edili yaplandrldktan sonra gerekleir.
Atkinson ve N T E R N E T 1968 Shiffrin Baddeley ve Hitch 1974
Treisman
1960
Azalma Kuram
Gibson
1950
Dolaysz Alg Kuram Dolayl ve Yaplandrc Alg Kuram Hesaplamal Kuram
Gregory
1972
Marr
1982
Bu gelimelerin yannda bilgisayar bilimlerindeki ilerlemeler de bilisel psikolojinin gelimesine katk salamtr. Bilisel psikoloji farkl disiplinler ile etkileerek olgulara farkl aklamalar getirmektedir. rnein, bilisel bilimler bilii anlamak iin matematik ve bilgisayar modellerini kullanmaktadr. Bilisel nropsikoloji bozuk veya hasarl bilisel ilemleri inceleyerek normal olan bilisel sreleri anlamaya almaktadr. Bilisel nrobilimler ise balca biyolojik ve fizyolojik teknikleri kullanarak insanda bilisel sre ve mekanizmalar incelemektedir. Genel olarak, bilisel psikoloji ve ortaklk kurduu dier disiplinler ile algdan bellee, zihinsel temsilden bilince kadar birok olguyu incelemekte ve bili hakknda genel aklamalar yapmaktadr. Bundan sonra bu olgular ksaca ele alnacaktr.
101
ALGI
Bir an olsun herhangi bir duyunuzun ilevsel olmadn dnn. rnein, grme duyunuzu kaybettiinizi ve ailenizdeki bireylerin yzlerini, bahedeki iekleri ya da yemek masasndaki yemekleri gremediinizi; iitme duyusunu kaybettiinizi ve ailenizle birlikte olduunuz yemekte konuulanlar duyamadnz; bir bahar gn ieklerin at bir parkta yrrken hibir koku alamadnz ve yediiniz leziz bir eftalinin tadn alamadnz dnn. Bu rneklerde hep bir eyler eksiktir. Bir anlamda, beyin d dnyann resmini ekmekte ancak resmin bir ksm hep eksik kalmaktadr. nsan beyni d dnyaya duyu sistemleri olan grme, iitme, koku, dokunma ve tat vastasyla balanmaktadr. Bu balantlar sonucunda d dnyay deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birok bilisel sre yrtlmektedir. Duyum ve alg uyaranlarn (bilgi) d dnyadan alnmas, beyine tanmas, beyinde ilenmesi, yorumlanmas ve bir karar verilmesi srelerini iermektedir. Algsal sistemlerin temel ilevi, hareket sisteminin rettii davranlara gereken duysal bilgiyi salamaktr. Btn bu srelere ait mekanizmalar belirlemek ve tanmlamak duyum ve algnn almalar kapsamna girmektedir. Duyum iinde bulunulan bir ortamdan uyaranlarn ierdii bilginin ilgili duyu sistemi tarafndan yakalanarak sistem iine alnmas ve beyindeki fizyolojik merkezlere iletilmesini kapsamaktadr. Alg ise uyaranlarn tad bu bilginin analiz edilmesi, tannmas, yorumlanmas ve organize edilmesini kapsayan srelerdir. Burada uyarandan kastedilen duyu sisteminde tepki douran fiziksel bir enerjidir. Genel olarak evremizdeki bir fiziksel uyarann sistem iine alnmas ve sonrasnda belli srelerden geirilerek bu uyarana kar tepki retilmesi algsal sre olarak ifade edilmektedir. rnein gznz atnzda dardan gelen uyarana kar hemen bir tepki retirsiniz. Bu farknda olmadnz ok ksa bir sre iinde gerekleir. Ancak, ayrntlara bakldnda uyaran ve tepki arasnda bir dizi alt sreler ve ilemler yaplmaktadr. ekil 4.2 bu sreleri ksaca zetlemektedir. evremizde sonsuz sayda uyaran bulunmaktadr. Bu uyaranlardan biri dikkat eker ve ilgili duyu sisteminin alc hcreleri vastasyla sistem iine alnr. Alc hcreler tarafndan yakalanan uyarann (k, ses gibi) sinir sisteminin anlayaca dil olan aksiyon potansiyellerine (nral sinyaller) dntrlmesi gerekmektedir. Nral sinyallere dntrlen uyaran sistemdeki sonraki yaplara aktarlarak analiz edilir. Bu analizler srasnda uyaran, ileme koulmakta ve kodlanmaktadr. Bunu takiben elde edilen rn alglanr ve tannr. Bu aamada nceden sahip olduumuz bilgi daarc sre iine alnr. En sonunda, organizma d dnyadan gelen uyarana kar tepki oluturarak eyleme geer. Yaplan bu eylem evrede deiiklik yaratacandan bir sonraki algsal sre balamaktadr. in doas gerei bu sre bir dng eklinde devam etmekte ve bu da algsal srecin dinamik olduuna iaret etmektedir.
102
ekil 4.2 Algsal sre
Psikolojiye Giri
gi Bil
Tanma
Alg
Eylem
lem
Uyaran
Algsal Sre
Aktarm
Dikkat Edilen Uyaran
Dnm
Alclar
evremizdeki uyaranlar eitlilik ve iddet seviyeleri asndan farkllatndan farkl duyu organlarn uyarmaktadrlar. rnein, objeleri ve renkleri grmeyi salayan k ile bir arknn duyulmasn salayan ses uyaranlar ayrt edilmektedir, nk insan anatomisi eitli duyu sistemlerine sahiptir: grme, iitme, dokunma, koku ve tat. Her sistem farkl anatomi, farkl duyu organ ve farkl alc hcrelere sahiptir. Yine her sistemin meydana getirdii nral sinyalleri beyine aktaran zellemi nral fiberleri de vardr. Her bir duyu sisteminde bulunan alc hcreler etrafmzda bulunan farkl trdeki uyaranlara tepki verirler. Tablo 4.2 duyu duyular snflarken Resim 4.1 bu duyularn insan beyninde nerede ilendiklerini gstermektedir.
Tablo 4.2 Duyu Sistemleri Duyu Grme itme Tat Koku Dokunma Enerji Ik Ses Kimyasal Kimyasal Basn, Scaklk vb. Alc Hcreler Koni ve ubukuklar Kokleadaki sa hcreleri Burundaki sa hcreleri Dil ve azdaki Hcreler Derideki hcreler Organ Gz Kulak Dil Burun Deri Beyin Primer Grme Korteksi itme Korteksi Primer Tat Korteksi Olfaktori Korteks Somatosensri Korteks
103
Resim 4.1 nsan beynindeki duyu merkezleri.
Alg hemen oluan ve zel ve ayrca bir aba gerektirmeyen bir olgu olarak grnse de algsal sreler incelendiinde arka planda karmak srelerin yer ald grlmektedir. Bir k hangi parlaklkta olursa grlmektedir? Bir kii ne Doku nma kadar parfm kullanrsa bakalar tarafndan fark edilebilir? Bu sorular bir yanTat dan uyarann iddeti ile ilgili olup dier itme yandan uyarana karlk verilen tepkileKoku ri iermektedir. Psikofizik, uyarann fiziksek zellikleri ile bu zelliklere kar Grme verilen davransal (psikolojik) tepkiler arasndaki ilikileri inceleyen psikolojinin alt daldr. Bu uyaran-davran etkilemesini ifade eden fonksiyona da psikometrik fonksiyon ad verilmektedir. Uyarann fark edildii ya da ayrt edildii enerji seviyesi mutlak eik kavram ile aklanmaktadr. Mutlak eik bir uyarann fark edildii en dk enerji seviyesi olarak tanmlanmaktadr. rnein karanlk bir odada grlebilen en dk k seviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en dk ses seviyesi, bir odada fark edilen en az parfm miktar veya bir kova suda fark edilen en dk tuz miktar. Duyu sistemleri uyaranlara ar ekilde duyarldr. Normal koullar altnda bir mum yaklak olarak 48 km uzaklktan grlmektedir. Sessiz bir odada bir kol saatinin tik sesi yaklak olarak alt metre uzaklktan duyulmaktadr. Bir ay ka eker yaklak olarak 7,5 litre suda, bir damla (bir brakmlk) parfm odal bir daire iinde ve bir arnn kanad bir santimetre ykseklikten brakldnda fark edilmektedir. Bu veriler sizi artabilir. Unutmayn bunlar normal ya da ideal koullar altndaki lmlerdir. Gnlk yaamda ise bu verilere ulalamaz nk grlt (noise) her zaman ortamda bulunmaktadr. Grlt arka planda var olan ve uyaran ile karan bir baka uyarandr. Bir baka deyile duyum ve algda grlt uyaranla birlikte ortamda var olan ve genellikle istenilmeyen bir baka uyarandr. rnein, radyoda haberleri dinlerken arada srada frekanslarn karmasyla oluan czrtlar. Grlt kavram sadece iitsel uyarana deil dier uyaranlar iinde kullanlmaktadr. Eiin bir baka biimi ise fark eiidir. Bir sabah kahvalts iin mahallenizdeki frna gittiinizi dnn. Buradaki simitler arasndan en iyi kzarm simidi almak iin simitler arasnda karlatrmalar yapar ve birka simide kadar ayklamalar yaparsnz. En sonunda ilerinden birini tercih etmekte zorlanrsnz ve rastgele birini alrsnz. Bu durum aslnda pazarda ya da markette meyve veya sebze alrken ok sk yaplan bir eylemdir. Alg psikologlar bu karlatrmalar fark eii altnda deerlendirmektedir. Bir uyarcnn iddetinin deitiinin organizma tarafndan fark edilebilmesi iin gerekli asgari miktara fark eii denir. rnein, elle kaldrdnz arlkta 100 gramdan sonra 105 gram fark edebilirsiniz. Buradaki fark eii 5 gramdr. Eer arlk 200 grama karlrsa o zaman 210 gram arl ancak fark edebilirsiniz. Bu durumda fark eii 10 gramdr. Fark eii ayn tr iki uyaran arasndaki deiiklii farketme olarak tanmlanmasndan dolay ancak farkedilebilir farklar olarak da isimlendirilmektedir.
Fark eii ayn tr iki uyaran arasnda farkllk meydana getiren fark edilebilen en dk enerji seviyesidir.
104
Psikolojiye Giri
nsan duyu sistemlerinin en nemli zelliklerinden biri evremizdeki uyaran iddetindeki deiikliklere duyarl olmasdr. Gneli bir gnde etrafta dolatktan sonra karanlk bir ortama (rn. Sinema) girildiinde ncelikle bu ortamda hemen hemen hibir ey grlememektedir. Fakat bir mddet sonra (yaklak 25 dakika sonra) en yakndaki kiinin yzndeki ayrntlar bile grlr. Bu olgu duyusal adaptasyon olarak adlandrlr ve belli bir uyaran seviyesine uzun bir sre maruz kaldktan sonra duyu sisteminin duyarlln ve kapasitesini yeniden dzenlemesi olarak tanmlanr. Bu nedenle duyusal adaptasyon bilgi ileme srelerini etkiler ve sonuta alglar ve bili zerinde olas deiiklikler meydana getirir. Bir baka adan bakldnda ise sanki insan beyni zihinsel olarak uyarlmann sesini ksmaktadr (Calin-Jageman ve Fischer, 2007). nsan duyu sistemlerinin (birok canlda bu durum mevcuttur) adaptif zellii hayatta kalma prensibi ile dorudan ilintilidir. nk eer canllarn duyu sistemleri uyaranlarn sadece belli bir seviyesine (rn. sadece le ) tepki vermi olsalard, evrede meydana gelen ve olaan olan deiikliklere kar duyarsz kalrlard. Bu durum canlnn tepkilerini olduka kstl bir alan iinde yapmasna neden olurdu.
Grme
nsanlar, evreleri hakknda bilgi toplamak ve karar vermek iin srekli olarak gzlerini kullanan grsel canllardr. Dier primatlardaki gibi ne bakan gzlerimizle, vcudumuz dnda bulunan evreyi eitli ynleriyle alglamak iin grme duyusundan yararlanrz. Elektromanyetik enerjinin bir ekli olan k, retinada bulunan fotoreseptrlere etki etmek zere gzmzden giri yapar. Bu ise nral sinyalleri oluturan ve daha sonra grsel beynin nral alar ve fiberleri iinde ilerlemesini salayan sreleri tetikler. Orta beyinde talamusadaki lateral genikulat ekirdei (LGN)ve serebral kortekse gelen sinyaller, hareket, biim, renk ve grsel dnyann farkl dier zellikleri gibi farkl grsel fonksiyonlara araclk ederler. Grme sistemi Resim 4.2de grlecei zere gz, optik sinir, ve grme korteksini ieren yaplardan olumaktadr. Bu sistemin faaliyeti olan grme d dnyadaki uyaranlarn gzmzde temsil edilmesi ile balar. Grmenin temel ilevi evremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nasl sorularna yant bulmaktr (Marr, 1982).
Resim 4.2 Grme sistemi
N e Yo red lu e
Ne Yolu
Grme Korteksi
LGN Optik Sinir Gz
105
Bolukta saniyede 300,000 km hzla giden k grme iin temel uyaran olup, elektromanyetik spektrumun (ekil 4.3) 400 ile 700 nanometre (1 nanometre = 1,0 10-9 metre) arasndaki dalga boylar kapsamaktadr. Bu aralk grme spektrumudur.
ekil 4.3
400 500 600 700
Elektromanyetik spektrum.
MOR TES
GRME SPEKTRUMU
KIZIL TES
GAMA 10-3
UV
KIZILTES RADAR FM 103 105 107
TV AM AC
10-1 101
109 1011 1013 1015
Gzbebei, eitli k dzeylerine gre aklnn klp bymesi iin genileyip daralabilen ve pigment ieren iris ile evrelenmitir. Gz, bir fotoraf makinesi gibi dnebilirsiniz. Ik, gzbebeinden gze giri yapar, kornea ve mercekler tarafndan odaklanarak zn arkasnda bulunan retinadak, a duyarl alc hcreler olan ubukuk (rod) ve koni (cone) hcrelerine ular. Saylar ve bulunduklar yere gre eit dalmayan bu alc hcrelerin grevi k enerjisini sinirsel mesajlara dntrmektir. Koniler retinann merkezi olarak da bilinen fovea blmnde youndurlar. ubukuklar ise foveada bulunmazlar ve foveadan kenarlara doru gidildiinde younluklar artar. Bu nedenle ubukuklar kenar grmeyi salarken koniler merkezi grmeden sorumludurlar. ubukuklar ve koniler yapsal olarak da farkl zellikler gstermektedirler. Koniler a daha az duyarl olup keskin, renk ve dolaysyla gndz koullarndaki grmeden sorumlu olurken ubukuklar a kar daha fazla duyarl olduklarndan k seviyesinin dk olduu gece gibi koullarda aktiftirler. Uyaranlar gzdeki a sisteminde ilendikten sonra optik sinir vastasyla nce talamusun lateral genikulat ekirdekiine ve oradan da grme korteksine iletilir. Optik sinirin gz terk ettii noktada alc hcreler bulunmadndan buraya yanstlan k ileme alnamaz. Bu nedenle, bu noktaya kr nokta denir. Kr nokta her iki gzde de bulunmasna ramen grme algsnda bozucu bir etki oluturmaz nk beynimiz boluklar doldur ad verilen otomatik bir mekanizma ile eksiklikleri tamamlar. Gz ile beyin arasnda baz uyumsuzluklar vardr. Bunlardan biri d dnya gzde iki boyutlu (2D) beyinde ise boyutlu (3D) temsil edilir. Beyin gzden gelen iki boyutlu bilgiyi baz ipularn kullanarak boyutlu hle dntrerek derinlik algsn meydana getirmektedir. Bir dieri ise gzn yapsndan kaynaklanmaktadr. Gz optik ilkelerle alr. Bir uyarann gzdeki grnts gz merceinden dolay retinada ters olarak oluur. Fakat dnya dz olarak alglanr. Bu problemlerden ilki 2D-3D problemi olarak ve ikincisi de ters problem olarak adlandrlmaktadr.
106
Psikolojiye Giri
Beynimizdeki grme korteksi bamzn tam arka ksmnda bulunan oksipital blmdedir (bkz. Resim 4.1). Buradaki nronlar belli uzunlukta, genilikte veya ynde olan grsel uyarann zelliklerine gre zellemilerdir (Hubel ve Wiesel, 2004). Ayrca insan beyninin renk, derinlik, biim ve hareket algs asndan farkl merkezlere ayrld yaplan almalarda ortaya konmutur. Genel olarak grme korteksinden pariyetal kortekse (ste doru) olan alanda objelerin grsel alanda nerede olduu bilgisi salanrken grme korteksinden temporal kortekse (yanlara doru) uzanan blgede ise objenin ne olduu ile ilgili bilgi ileme yaplmaktadr. Bundan dolay bu iki yol srasyla NEREDE YOLU ve NE YOLU olarak isimlendirilir. Sonu olarak grme korteksi d dnyann haritasn kararak temsil etmektedir.
Renk Grme
Grme spektrumu elektromanyetik spektrum iinde ok kk bir alan kapsar. Bununla birlikte, insan evreni alglarken ve farkl grsel alanlarda faaliyetlerde bulunurken geni bir yelpazede esnekliklere sahiptir. Bu esnekliklerden biri renkleri ayrdetmeyi salayan renk grmedir. Normal renk grne sahip olan bir insan milyonlarca rengi birbirinden ayrt edebilmektedir. Renk algsn aklayan genelde iki temel kuram vardr. Bunlar Thomas Young ve Hermann Von Helmholtz tarafndan birbirlerinden bamsz ne srdkleri renk (trichromacy) ve Karl Ewald Konstantin Heringin kart renk sreleri (opponency) kuramlardr. renk kuram retinada farkl koni hcresinin bulunmas ve herhangi bir rengi oluturmak iin en az farkl rengin kullanlmas olgularna dayanr. Konilerin her biri grme spektrumu iindeki farkl dalga boylarna duyarldrlar. rnein, konilerden birinin ~440nm, dierinin ~535nm ve ncsnn de ~565nm olan dalga boylarna maksimum seviyede tepki vermektedirler. Bundan dolay, bu alclara S (short-ksa), M (medium-orta) ve L (long-uzun) konileri ad verilir. renk kuramna gre, renk algs yukarda belirtilen farkl koni hcresinin n dalga boyuna greli tepkilerinden meydana gelmektedir (bkz ekil 4.4).
ekil 4.4 renk kuram.
Renk kts
Sar
Yeil
Krmz
Koni Tepkileri S M L S M L S M L
Ik
107
Renk grme bozukluklar genelde renk kuram ile aklanr. Koni trlerinden herhangi birinin yokluunda ya da bir koni snfnn spektrumdaki duyarllnn deimesi sonucu renk grme problemleri ortaya kar. Renk grme bozukluklar erkeklerde (% 6-8) kadnlara (% 2-3) gre daha sk grlmektedir. Bunun nedeni renk grmeyi salayan genin X kromozomunun zerinde bulunmasna balanmaktadr. Renk krlnn olu skl etnik kkene gre de farkllamaktadr. rnein, Kafkas erkek grubunda renk grme bozukluklar ~% 8 oranndadr. te yandan beyindeki renk merkezlerindeki hasar kortikal krl meydana getirmektedir. renk kuram, grme spektrumu iindeki dalga boylarnn ayrt edilmesini salamakla birlikte e zamanl kontrast etkisi (bkz. ekil 4.5) ve ardimge gibi olgular aklayamaz. Kart renk sreleri kuram konilerde oluan sinyallerin ikili ve kart sreler eklinde kodladklarn nermektedir. Bu sinyaller retinada ve retina sonrasnda kyaslanmaktadr. Baz nronlar M konilerinin kts ile L konilerinin ktsn kyaslayarak (veya tam tersi) L-M kart mekanizmasn oluturmaktadr. Benzer bir ekilde, S konilerinin ktlar ile L ve M konilerinin ktlarnn toplam kyaslanmakta ve sonu olarak S-(L+M) mekanizmas ortaya kmaktadr. Bu mekanizmalara alc sonras renk kanallar ad verilmekte ve bu kanallarn ikisi renkle ilgili bilgi ileme yapar. L+M ve S-(L+M) srasyla beyindeki krmz-yeil ve sar-mavi mekanizmalar besler. Heringe gre bu drt renk ana renkleri temsil etmektedir. nc eleme ise S+M+L eklinde olup siyah-beyaz mekanizmas besleyerek rengin aklk ya da koyuluk boyutunu oluturmaktadr. Renkler bu mekanizmann dorusal bir ekilde farkl bileimleri sonucunda meydana gelmektedir. rnein, turuncu krmz-yeil ve sar-mavi mekanizmalarnn bileimidir. Kart mekanizmalar oluturan bu ana renkler ayn anda ve ayn noktada birlikte grlemezler. Bir baka deyile krmz k ile yeil k zaman mekan iinde ayn anda ve ayn noktada olamazlar. nk bu renklerin oluturduklar sinyaller birbirlerini iptal ederler.
Kart renk sreleri kuram gzdeki alc hcrelerinin sinyalleri ikili mekanizmalar ve kart sreler eklinde kodladklarn nermektedir.
ekil 4.5 Yukardaki kareler iindeki daireler fiziksel olarak ayndr. Ancak algsal olarak soldaki sadakinden daha koyu olarak alglanmaktadr.
Korteksteki nronlarn renk bilgisini nasl kodladklar ve nasl temsil ettikleri ok ak olmasa da renk algsnn insan beyninde kategoriler eklinde organize edildii ifade edilmektedir (Malkoc, Kay ve Webster, 2005). Btn bu bilgileri ieren renk grme modeli ekil 6 de gsterilmektedir. Bu modele gre, renk kuramna gre kodlanan k daha sonra kart sre mekanizmalar ile yeniden ileme konulmakta ve sonrasnda kortekse gnderilen sinyaller renk kategorilerini oluturmaktadr.
108
ekil 4.6 Renk grme modeli.
Psikolojiye Giri
renk
Kart sreler
Renk Kategorileri Siyah Beyaz
S+L+M
L+M
Krmz Yeil
S+(L+M)
Mavi Sar
Gz
Talamus
Korteks
SIRA SZDE
SIRA SZDE Renk grnm dikkate alnrsa renk algs ka boyutludur?
DNELM S O R U
Derinlik Algs
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Retinadaki iki boyutlu grnt uzaklkla ilgili yaplan karmlar ya da ipular ile boyutlu olarak alglanmaktadr. Bu tek gze bal (monokler) ve iki gze baS derinlik algs ipular ile yaplmaktadr. Tek gze bal ipular bir l (binokler) O R U grntye tek gzle bakld zaman var olan derinlik algs ipularn iermektedir. Bunlardan Kbiri gz kaslarnn hareket etmesiyle gz merceinin eklinin DK AT deitii akomodasyondur. Bunun dndakiler resimsel ipulardr. Bunlara resimsel ipular denilmesinin nedeni ressamlarn bu yntemleri iki boyutlu dzlemde SIRA derinlik algsn SZDE yaratmak iin kullanmalardr. Bu ipularnn bazlar ekil 4.7de gsterilmektedir. Biniim veya st ste binme bir objenin dier objeyi rtmesi sonucu oluAMALARIMIZ maktadr. Grme sisteminin objeleri btn olarak alglama eilimi karenin arkasndaki tam olarak grnmeyen objenin daire olarak alglanmasna neden olmakta ve bundan dolay,T daire karenin arkasnda olduu sonucu karlmaktadr. Uzaktaki K A P objeler yakndaki objelere gre retinada daha kk grntler oluturmaktadr. Bylece, alglanan objenin greli bykl uzaklk ile ilgili olarak bir ipucu salamaktadr.EBirV dier ipucu dorusal perspektiftir. Bir grntdeki objelerin greli T LE ZYON byklk, ykseklik ve uzaklk bilgilerinin birletirilmesi ile oluturulan bir ipucudur. Birbirine paralel olarak alglanan iki izginin uzaklatka birbirini ufukta kesecei varsaymna dayanarak uzaklk bilgisi karlmaktadr. Havadaki moleklleNTERN T rin datmasE sonucu uzaktaki objeler mavimsi ya da belirsiz hale gelmektedir. Bir baka deyile, bu objelerin kontrast azalmaktadr. Bu nedenle bu objeler, daha parlak ve belirgin olan objelerden daha uzakta alglanrlar. Buna atmosferik perspektif denir. Ayrca aydnlatma da derinlik algsnda nemli rol oynamaktadr. nsan beyni otomatik olarak n yukardan geldiini varsaymaktadr. Bundan dolay, insanlar bir objenin daha ok aydnlanan ksmn st, daha az aydnlanan
DNELM
109
koyu ksmn ise alt olarak alglama eilimindedirler. Bu yorum derinlik algsna yol amaktadr.
ekil 4.7 Tek gze bal (Resimsel) derinlik ipular.
Biniim
Greli Byklk
Dorusal Perspektif
Atmosferik Perspektif
Doku Eimi
Aydnlatma
Hareket algs da derinlik algsna nemli katk salamaktadr. Bireyin evrede odakland bir noktadan kendisine yakn olan objeler bireyin hareketinin aksi ynnde, odak noktasnn tesindekiler ise bireyin hareketi ile ayn ynde hareket ediyor gibi alglanmaktadr. Hareket paralaks olarak da bilinen bu olgu hareket eden bir aracn iinde kolaylkla gzlenebilir. Ufuktaki noktalar veya objeler ayn ynde hareket ederken yakndaki aalar veya telefon direkleri ise aksi ynde hareket ediyormu gibi alglanr. Buna ilave olarak, optik ak da derinlik algs iin anlaml bilgi salamaktadr. Optik ak kiinin kendi hareketinden kaynaklanan grme alanndaki hareketin alglanmasdr. Objenin lokal hareketinin tersine grme alan btnyle hareket eder. evre organizasyonu ile ilgili bilgiyi ve bedenin pozisyonu veya postrnn kontrol hakknda bilgiyi tar. Optik ak srasnda evredeki objelerin retinada oluturduu grntler giderek byr. Bu da objelerin hareket halinde byklklerinin karlatrlmasna olanak verdiinden boyutlu alg oluturulmaktadr. Bir grnty iki gzle izlemek derinlik algs iin fazladan ve ilave bir bilgi salamaktadr. Bu bilgi, iki gzn ieriye doru (burun ynnde) hareket ettirilmesi ile odaklanlan objenin fovea ile grlmesinin salanmas sonucu meydana gelmektedir. ki gze bal bir dier ipucu ise iki gzde oluan grntnn arasndaki kk farktr. On metre ve aasndaki uzaklklardaki objeler iin, her iki gzde oluan grntler birbirlerinden bir oranda farkldr. Bu iki farkl grntnn kortekste birletirilmesiyle boyutlu grnt elde edilmektedir. Her iki gzn retinasnda oluturulan grntlerin karlatrlmas sonucu oluan derinlik algs ilemine de stereopsis denir. Derinlik algs doutan m yoksa sonradan kazanlm (renilmi) birSZDE SIRA becerimidir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
110
Psikolojiye Giri
Algsal Organizasyon
Birok algsal sre ve ilemler bir dizi ilkeler erevesinde etrafmzdan gelen bilgileri nasl anlaml hale getirdiimizi aklamaktadr. Bu ilkeler 20. yzyln banda Getalt psikologlar tarafndan nerilmitir. zellikle biim (form) algsnn da temellerini oluturan bu prensipler objeler aras ve obje ile zeminin ayrmda rol oynarlar. Getalt psikologlar evremizdeki objeler arasndaki ilikilerin belirsiz olduu durumda en basit ve en istikrarl dzenlemelerin yaplarak algsal organizasyonun salandn ne srerler. Bu nedenle bu ilkeler algsal organizasyon ilkeleri olarak bilinirler. ekil 4.8de bu ilkeler gsterilmektedir. 7(b)de kk siyah kareler arasnda yatay boyuttaki uzaklklar dikey boyuttaki uzaklklardan kk olduundan yatay olanlar dikey olanlara nazaran birbirlerine ait olarak alglanma eilimindedirler. Bu yaknlk ilkesidir. Ancak kk siyah kareler arasndaki uzaklklar 7(a) da grld gibi eitlenirse yatay ve dikey ynde gruplama ortadan kalkar. Benzerlik ilkesi 7(c) de grlmektedir. Ortadaki beyaz daireler birlikte alglanmaktadr. 7(d) bize tamamlama ilkesini rneklendirmektedir. Grlecei zere gsterilen tam bir kare olmamakla birlikte bu ekil genellikle kare olarak alglanmaktadr. 7(e) ise bir rnt ya da yn oluturan elementler, rntnn bir paras olarak bir arada gruplanma eilimi gstermektedirler. Bu sreklilik ilkesidir. Ortak alan paylaan ve ortak baa sahip olan elementler de grup olarak alglanrlar. Bu ilkleri gsteren rnekler 7(f) ve 7(g)de sunulmutur.
ekil 4.8 Algsal organizasyon ilkeleri. (a) tek tip, (b) yaknlk, (c) benzerlik, (d) tamamlama (e) sreklilik, (f) ortak balanmlk ve (g) ortak alan.
(a)
(c)
(e)
(b) (d) (f)
(g)
Obje algs Humphreys ve Bruce (1989) tarafndan nerilen aamal model ile aklanmaktadr. lk aamada grsel bilgi bellekte elenerek snflandrma yaplr. kinci aama anlamsal snflandrma aamasdr. nc ve son aamada ise obje isimlendirilmektedir. Grsel agnozi bu srelerde oluan bir sorun olup normal grme kapasitesine ramen obje tanmann gereklemedii durumdur. rnein, grsel agnozisi olan kii objenin rengi veya hareketini grmesine ramen o objenin ne olduu hakknda bir ey syleyememektedir. Ksacas, en basit ekil ve harfleri bile tanyamaz. Bu, agnozisi olan bireylerin sisteme giren grsel bilgi ile ilgili olarak herhangi bir algsal organizasyon yapamadn gstermektedir. Agnozi-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
111
AMALARIMIZ
nin obje algs ile mi yoksa bellekteki anlamsal snflandrma ile ilgili bir sorun olduu tartmalar mevcuttur. Agnozisi olan birok birey objeyi doru olarak tarif edebilmektedir. Bir baka deyile, bir objenin ne olduu sylenebilmekte ancak K T A P obje gsterildiinde tanma meydana gelmemektedir. Bu adan bakldnda sorunun alg ile bellek arasnda ba kurulamamasndan kaynakland dnlmektedir. Fakat agnozi bazen kelime, yz ve canl nesneler gibi belirli bir alan ile kTELEVZYON stldr. Bu durum, sorunun genel alg probleminden ok anlamsal bellein alt mekanizmalarna atfedilmektedir.
tarafndan Alg ile ilgili olarak bilgilerinizi deerlendirmek isterseniz TBTAK N T E R N E T hazrlanm bu sayfaya gz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
itme
itme siteminin organ kulaktr. nsan kula d, orta ve i kulak olmak zere ksma ayrlmaktadr. itmenin uyaran olan ses bir titreim kaynann havadaki moleklleri hareket ettirmesi sonucunda olumaktadr. Ses havada sabit hzla ve saniyede 33,5 metre hzla hareket eder. Bir ses dalgas sins dalgas zellii tamakta ve frekans, genlik ve faz olarak unsur ile tanmlanr. Ses dalgalar ncelikle iitme sisteminin grnen ksm olan d kulaa ulamaktadr. D kulak iitme sisteminin megafon eklindeki grnen ksm olup megafonunun aksine ses dalgalarn da doru deil ieriye doru iletir. Buradan anlalaca gibi d kulan temel fonksiyonu d dnyadan sesi yakalayp kulaktaki ileriki ksmlara iletmektir. D kulaktaki ses dalgas tp ya da boru eklindeki iitme kanal vastasyla kulak zarna ular. Kulak zar bir davulun derisine tokmak ile vurulduunda titremesi gibi ses dalgas ile temasa getiinde titreim meydana getirmektedir. Bunun sonucunda da meydana gelen titreim orta kulaa ulatrlr. Orta kulan iinde rs, zengi ve eki adl kk kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareket ederek titreim meydana getirmekte ve ses dalgasn oval pencere vastasyla i kulaa iletmekle birlikte ayn zamanda amplifikatr grevi yaparak ses dalgasnn zayflamasn nlemektedir. kulaa ulaan ses dalgas ncelikle iinde sv barndran, helezon eklinde ve salyangoz kabuuna benzeyen koklea yapsna ular. Kokleann iindeki sv, ses dalgas sonucunda titreir. Ayrca kokleann iinde ve merkezine doru basilar zar olarak isimlendirilen bir ksm vardr ve bu ksm sa hcresi denilen iitme nronlarn barndrmaktadr. Koklea iine gelen ses dalgas bu iitme nronlarn bkerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden olmaktadr. Bu sinirsel iletiler buradan iitme siniri vastasyla ncelikli olarak iitme merkezine (bkz. Resim 4.1) ve oradan da beyindeki iitme ilintili alanlara aktarlmaktadr. itme korteksinde baz nronlar seici bir ekilde belirli ses zelliklerine (rn. korna sesi, davul sesi gibi) tepki verirken baz nronlar ise seslerin rntsne (rn. sesin tonu) tepki vermektedirler. Ayrca baz nronlar verdikleri tepkinin rntsne gre sesin yeri ile ilgili bilgi salamaktadrlar.
itme Algs
nsan kula 20 ile 20,000 Hz arasndaki sesleri duyabilmektedir. Sesi oluturan dalga boyunun frekans sesin perdesini belirler. Perde ses bilgisi asndan nemlidir nk insanlarn konuma srasnda seslerini ve seslerindeki duygularn ayrt etmede nemli rol oynar. Yksek frekansl ses dalgas yksek perde dk fre-
112
Psikolojiye Giri
kansl ses dk perde olarak alglanmaktadr. Yksek perdeden sesler basilar zarn salyangozun oval penceresine yakn olan ksmnn titremesine neden olurken dk perdeden sesler ise geneli uyarmaktadr. Perde algsn aklayan kuramlardan biri yer kuramdr. Yer kuram, farkl perdeden olan seslerin farkl nron setlerinde sinirsel ileti oluturduunu ve bunun sonucunda da iitme siniri iinde farkl fiberleri uyardn ileri srmektedir. Bu kuram basilar zarnn genelini uyaran ve ok dk perdeden olan seslerin alglanmasn aklamakta yetersiz kalr nk dk perdeden sesler dk frekans formunda olduundan iitme siniri ses dalgasnn tepe yapt durumlarda senkronize bir ekilde tepki verir. Sklk (frequency) veya zamansal (temporal) perde algs kuram alglanan dk perdeden seslerin iitme sinirinin uyarlma sklnn analiz edilmesiyle gerekletiini iddia etmektedir. Bu iki kuramn iaret ettii mekanizmalar birlikle iitsel uyaranlarn tad bilgiyi kodlamaktadr. Yksek sesler dalga boyundaki yksek genlik ile belirlenmektedir. Yksek ses dalgalar havada hareket ederken ok daha fazla basn deiiklerine neden olmaktadr. Bundan dolay basilar zarnda daha byk bklmelere neden olarak daha ok sayda iitme nronunun uyarlmasna neden olmaktadr. Bir baka gr ise sadece yksek seslere tepki veren baz zellemi iitme nronlarnn olduu ve bu nronlar sayesinde yksek sesler algland grdr. Yukarda belirtilenler sesin ne olduu hakknda bilgi vermektedir. Bu nemli bir bilgi olmakla beraber doada sesin nereden geldiinin bilinmesi yaamsal adan ok deerli bir bilgidir. Peki, sesin nereden geldii nasl bilinmektedir? Birok memelide iki kulan olmas bir anlamda problemi zmektedir. rnein, sol taraftan gelen ses sol kulaa sa kulaktan nce ulamaktadr. Sa kulan ba tarafndan glgelenmesi (bir tr engelleme) sonucu sa kulaktaki ses genlik asndan sola kulaa gre daha dktr. Sesin kayna iki kulak arasndaki ulama zamannn ve sesin iddetinin karlatrlmas ile belirlenmektedir. Sesin dk perdeden olduu durumlarda ise ulama zaman daha anlaml ve daha fazla bilgi salarken, sesin yksek perdeden olduu durumlarda ise sesin iddeti daha geerli ve anlaml bilgi sunmaktadr. Devamllk ieren seslerde, ses dalgasndaki faz fark bilgisi ilave olarak kullanlmaktadr. Faz bilgisi ses dalgasnn yaps veya balang noktas ile ilgilidir. rnein ayn fazda olan ses dalgalarnn tepe noktalar zamansal ve mekansal olarak ayndr. Tek kaynaktan gelen ses bir kulaa ulamak iin greli olarak daha uzun yol almak zorunda olduundan sreklilik ieren seslerin fazlarnda her iki kulaa ulatklarnda fark meydana gelmektedir. Bu da devamllk ieren sesin kaynann nerede olduu hakknda bilgi salamaktadr. kulakta bulunan yaplar ayn zamanda denge duyumu ve algs ile de ilikilidir. kulakta bulunan yarm dairesel kanallar ayr tp eklinde yapya sahiptir. Bu tpler iinde bir tr sv bulunmaktadr. Ban dnme eklindeki ve alan iinde belli yndeki dorusal hareketleri sonucunda bu tplerdeki sv da hareket eder ve bu hareketin ekline ve ynne gre uyarlan farkl sinir ular beyine ban hareketini bildiren sinyaller gnderir
Koku Algs
Koku duyusu grme ve iitme ile beraber en eski duyulardan biri olup en basit tek hcreli organizmalarda bile bulunmaktadr. Omurgal hayvanlarda koku duyusunun en temel ilevi havada bulunan gaz hlindeki kimyasal uyaranlar yakalamaktr. Hayvanlarn kendileri de bir tr koku yaydklarndan bazen uyaran konumuna geerler. Bu nedenle, koku duyusu akraba veya tr ii tanma, reme veya mekn-
113
sal organizasyon gibi birok davransal ilemin belirleyicisi olmaktadr. nsanlarda koku duyusu temelde beslenme ve evrede ynelme gibi davranlarda rol oynamaktadr. Ayrca iinde bulunulan ortamn ho veya naho olarak deerlendirilmesinde de rol oynamaktadr. Bunun tesinde koku duyusu sosyal ilikilerde de belirleyici bir faktr olmaktadr. Birok canlya gre insan koku sistemi daha az yetilere sahip olmakla birlikte, 10,000den fazla farkl kokuyu birbirinden ayrt edebilmektedir. Ayn zamanda insanlar kokularla ilgili olarak iyi bir bellee sahiptir. Hatta baz unutulmu olaylar veya hatralar onlarla ilikilendirilen kokularn yardmyla hatrlanabilmektedir (Willander ve Larsson, 2006). Koku algs maddedeki molekllerin burundaki koku alc hcrelerine ulamasyla balamaktadr. Bin adetin zerinde deiik trde koku hcresi bulunur. Bunlarn her biri zellemi olup koku spektrumundaki farkl kokulara tepki vererek sinirsel sinyalleri olutururlar. Bu sinyaller daha sonra beyindeki ilgili koku merkezine (bkz. Resim 4.1) iletilerek koku algs ve belli bir kokunun tannmas salanmaktadr. Koku alc hcreleri ara nronlar ile sinapsal ba yapmadan beyin ile dorudan ba oluturmasyla da dier duyulardan ayrlmaktadr. Herz ve Engen (1996) kadnlarn erkeklere gre koku alglamada daha iyi olduklarn gstermitir. Hatta insanlar koku ile cinsiyetleri ayrt edebilmektedir. rnein bir almada gzleri kapal olan rencilerden nlerinde duran kadn veya erkekleri koklayarak tanmalar istenmitir. Katlmclarn verdii tepkiler ans seviyesinin stnde gereklemitir. Anneler doumdan birka saat sonra bebeklerini onlarn kokularndan tanyabilmektedir. Asl ilgin olan ise insanlarn mutlu ve znt duygu durumlarn koltuk alt kokularndan ayrt edilebiliyor olmasdr. Ayrca, koku duyusu baz hayvan trleri iin ise ok nemlidir. Bu hayvanlarda salglanan ve feromen denilen baz kimyasallar davran ve davran sreleri zerinde ok zel ve ok gl etkiye sahiptir.
Tat Algs
Genel olarak tat duyusu tatl, eki, tuzlu ve ac kategorilerinde ele alnmaktadr. Son zamanlarda umami ad verilen bir tat kategorisinde de bahsedilmektedir. Umami tad baz tuzlar tattmzda alglanmaktadr. Bu tuzlar monosodyum glutamat olarak bilinir ve ounlukla hazr orba ve paket gdalarda kullanlmaktadr. Tat, lezzetleri tanmann tesinde karmak bir yap iermektedir. rnein tat, yemek yeme arzusunu balatmaktadr. Bir yiyecein tad hayal edildiinde itah kabarr. te yandan tat koruma da salamaktadr. Canllar genelde ac eylerden uzak durma eilimindedir nk zehirli eyler genelde acdr. Buna benzer ekilde insanlar eki tatlar genelde tercih etmezler. Dier duyu ve alglarda olduu gibi insanlar hangi gdalar yiyeceklerini ve hangilerinden kanmalar gerektiini renmektedirler. Baz tatlar insanlar belli zamanlarda ne yemeleri gerektii konusunda ynlendirmektedir. rnein, insanlar kendilerini yorgun hissettiklerinde tatl gdalara doru ynelmektedirler. Tat organ olan dilin yzeyi incelendiinde, ok sayda tomurcuklardan olutuu grlmektedir. Tomurcuklarn bir ksm tat hcrelerini barndrrken dierleri ise dokunma ilevinin yerine getirilmesinde grev almaktadrlar. Bir tomurcuk ayrntl olarak incelenirse genel olarak 40 ile 100 arasnda tat hcresinin bulunduu gzlenmektedir. Alclarda oluan sinyaller tat siniri vastasyla nce beyin sapna sonra da serebral kortekse gnderilir. Bu sinyaller ayrca beyindeki birok merkeze ular ve kiinin ne tatt ve ne yedii belirlenir. Tat algs konusunda belirsiz-
114
Psikolojiye Giri
likler bulunmakla birlikte bir dizi nronun belli bir tat kategorisini kodlad hipotezi ile farkl nron gruplarnn belirli bileenlerinin meydana getirdii aktiviteler sonucu tat algsnn meydana geldii nermeleri zerinde durulmaktadr. Tat ve koku duyular birbirleri ile etkileerek nihai lezzeti ortaya karmaktadr. Bunun yannda tat algsnda dier birok beyin merkezinin katks olduu dnlmektedir nk tat algs ayn zamanda dier alglar ve karar verme srelerini de iermektedir. Bu nedenle tat algs hayatta kalma asndan ok nemlidir.
Dokunma
Gerekte insan derisi en geni duyu organdr. nk ortalama boydaki bir insann 6-7 m2 deriye sahip olduu sylenebilir. Deri, bir yandan evreden gelen tehlikeli uyaranlarn vcuda girmesini engellemek ve vcut ssn dzenlemek gibi fonksiyonlara sahipken dier yandan yzeyinde barndrd eitli trden uyarclar araclyla evresel uyaranlara tepki verirler. Derideki alc hcreler sinyallerini nce beyinde medulla ve talamusa oradan da dokunma sonucu oluan alglarn oluturulmas iin beynin somatosensori korteksine gnderir (bkz. Resim 4.1). Derideki eitli alc hcreler, deriye ait duyumlar olarak adlandrlan basn, s, dokunma ve ar ile ilgili duyular ortaya karrlar. Bu duyular meydana getiren alc hcreler deride farkl seviyede bulunur ve eit olmayan bir dalm gsterirler. rnein, parmak ular dier blgelere gre ok daha fazla dokunma alc hcrelerine sahiptir. Bundan dolay parmak ular bedenin dier blmlerine gre dokunmaya daha duyarldr. Dokunma ile ilgili olarak aratrmaclar en ok cezbeden ise ar algs olmutur. Bunun nedeni insanlar ar durumlarnda doktora gitmekte ve ar kesici ilalar almaktadr. Ar ile ilgili olarak yaplan harcamann ABD de 100 milyar dolarn zerinde olduunu sylenmektedir (Pesmen, 2006). lkemiz ile ilgili bu konuda veri olmamasna ramen her evde ar kesicilerin bulunduunu dnrsek ar ile ilgili harcamalarn lke ekonomisine nemli yk getirdiini sylemek herhalde yanl olmaz. Ar deiik trdeki uyaranlara verilen tepkidir. Deride meydana gelen bir kesik, ok parlak k, yksek iddetteki ses ve benzeri durumlar ar meydana getirmektedir. Arnn olumasnda hcrelerin yaralanmas veya hasar grmesi sz konusudur. Kaynak ne olursa olsun hcrede hasar meydana geldii zaman kimyasal ileticiler ar mesajn beyine iletir. Aratrmaclar, ar algsn kap kontrol kuram (Melzack ve Katz, 2004) ile aklamaktadrlar. Bu kurama gre omurilikteki nrolojik kap olarak adlandrlan hcresel a, ar ile ilgili iletilerin beyne iletilmesini kontrol eder. Baz baka nronlar bu kapnn kapanmasn salayarak ar deneyimini azaltmaktadr. Duygu durumu, nceki deneyimler, arnn yorumu ve balamn etkisi gibi psikolojik ve algsal faktrler ar durumunu etkilemektedirler. Dokunma sistemi obje algs asndan da nemlidir. Grme engelliler ve n olmad karanlk ortamda bulunan dier bireyler objeleri dokunma sisteminin faaliyetleri sonrasnda tanrlar. Ellerin temas yoluyla boyutlu bir objeyi tanma ilemine haptik alg denilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Algsal performanslara bakldnda cinsiyet farkllklarnn olduu gzlenmektedir. Bu farkllklar biyolojik, evresel veya baka faktrler asndan deerlendiriniz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
115
DKKAT
Dikkat bilgi ilem srasnda zihinsel kaynaklarn kuullanlmas olarak ksaca tanmlanabilir. Dikkat bilgi ilem asndan genel olarak iki ekilde ele alnmaktadr. Kaynaklarn belirli bir uyarana ayrlmasna seici dikkat ve kaynaklarn birden fazla uyarana ynlendirilmesine blnm dikkat denir.
Seici Dikkat
itsel Dikkat
Cherry (1953) ayn zamanda iki farl mesaj kullanarak kokteyl parti olgu incelemitir. Bu olgu kalabalk bir ortamdaki (rn. mezuniyet partisi) yaplan sohbet srasnda evredeki dier konuulanlara dikkat edememe problemidir. stenmeyen konumalara kulak kapatlamaz. Bundan dolay nemli olan bilgiler seilirken dierleri elenir. Buna seici dikkat denir. Cherry mesajn kayna ve iddeti gibi uyarann fiziksel zelliklerinin kullanlmas sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranlarn birbirlerinden ayrt edildiini bulmutur. Ayn ses tarafndan farkl mesajlar iki kulaa sunulduu zaman dinleyicinin bu iki mesaj birbirinden ayrt etmesi neredeyse olanakszdr. Yine kokteyl parti olgusu aratrmalarnda belirgin veya nemli bilgilerin dikkat filtrelerini getii bulunmutur. rnein, bir partide birisi sizin isminizi seslendirdiinde onu hemen yakalarsnz (Moray, 1959). Bu nedenle dikkat ile ilgili gelitirilen kuramlar dikkat deitirmeyi aklar. ift kulakl dinleme deneylerinde, katlmclara bir kulaktan gelen mesaj dierinden gelen mesaja nem vermeyerek izlemeleri istenir. Bylece dikkat edilmeyen mesajn bilgi ilem srelerinin aratrlma olana ortaya kmaktadr. lk almalar dikkat edilemeyen iitsel mesajn ok az ilendiini gstermitir. Bu durum, dikkat srecinde uyaranlarn seiminin algsal seviyeden ok duyusal seviyede gerekletiine iaret etmektedir ve bundan dolay Broadbent erken filtre kuramn nermitir (ekil 4.9a). Bu kurama gre birbirleriyle yaran uyaranlar arasndan sadece bir tanesi filtreden geerek sonraki bilgi ilem srelerine girekil 4.9
Tekrar Duyusal Bellek Filtre (b) Uyaranlar Duyusal Bellek Tekrar Duyusal Bellek Azaltc Algsal Sistem Filtre Algsal Sistem Tepki Tepki Algsal Sistem
(a)
Uyaranlar
Tepki
itsel dikkat modelleri. Erken filtre modeli (a), gecikmeli filtre modeli (b), ve azalma modeli (c).
(c)
Uyaranlar
116
Psikolojiye Giri
mektedir. Filtreleme mekanizmasnn olmas snrl kapasitesi olan sistemin ar yklenmesini nlemektedir. ift kulakl deneylerdeki performansn pratik yama sonucunda artmas ve uyarann farkl modalitelerde sunulmas ile bellek performansnn her iki mesaj iin iyilemesi, daha sonraki aamalarda da filtrelemenin yaplacan nermektedir. Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyarann bilgi ileme tabi tutulduu anlamna gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch (1963) uyaranlarn arasnda seimin sistemde daha ileri seviyede yapldn neren gecikmeli filtre modelini ortaya koymutur (ekil 4.9b). Treisman (1964) ise azalma modelini nermi ve fiziksel (sesin fiziksel zellii), dilsel (seslerin kelimelere dntrlmesi) ve anlamsal (anlamn analizi) sreleri bu kuramda birletirmitir (ekil 4.9c).
Grsel Dikkat
Baz seici dikkat kuramlar grsel arama grevlerindeki performanslar aklamay da amalamaktadr. Grsel arama grevlerinde, dikkat datc ya da bozucu olarak nitelenen uyarclar arasndan hedef olan bir uyaran yakalama beklenir. Hedef ve dikkat datclar arasndaki eitli ilikiler aratrmaclarn ilgilendii alanlardr. Treismann zelliklerin entegrasyonu bu ilikileri test eden kuramlardan biridir. Katlmclarn birok X arasndan O harfini arayp bulmalar son derece kolay ve hzldr. Bununla birlikte, krmz X ve mavi O harflerinin arasnda krmz O harfini arayp bulmalar daha zor ve yavatr. Anlalaca zere zelliklerin entegrasyonu kuramnn birinci aamas zelliklerin ilenmesi ve ikinci aamas zelliklerin birletirilmesi srelerini kapsamaktadr. Birinci aamada grntdeki btn zellikler e zamanl olarak ileme alnr. Bundan dolay bu aama hzldr. O harfini X harfleri arasnda tanmak bu aamada yaplmaktadr. Bu arama biimine paralel arama da denilmektedir. kinci aamada ise zellikler (renk, yn gibi) obje iinde birletirilir. Bu aama greli olarak ilk aamadan daha yavatr nk her bir anda tek bir zellik ileme alnmaktadr. Bir baka deyile arama adm adm veya sra ile yaplmaktadr. Grsel dikkat konusundaki bir dier kan dikkatin spot (Posner, 1980) olarak altdr. Spot grsel alanda belirli bir yere odaklandrlr. Aydnlatlan bu yerdeki uyaranlarn ileme konulma olasl artar. Gerek anlamda insanda spot yoktur. Zihinsel kaynaklar belli grsel alan iinde belli blgeye ynlendirilmekte ve oradaki uyaranlar seici dikkat mekanizmalar ile algsal ileme alnmaktadr. Buradaki temel soru spot nn obje veya yer temelli olup olmaddr. rnein, spot n kontrol eden kii spot n yeil mantolu kiiye mi yoksa sahnenin nndeki alana m odaklamtr? Posner dikkatin belli bir yere ynlendirildiini ne srerken Duncan (1984) dikkatin objeye ynlendirildiini vurgulamtr. Olumsuz ipucu verme almalar (Tipper, 1985) dikkatin hem obje hem de yer temelli olduuna iaret etmektedir. Bu almalar, seici dikkatin aktif bir ekilde istenilen bilgiyi setiini fakat ayn zamanda aktif bir ekilde de istenilmeyen bilgiyi engellediini gstermektedir. Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde, katlmclar ayn zamanda bir uyarana dikkat ederken dier taraftan baka bir uyaran grmezlikten gelmektedir. Eer grmezden gelinen uyaran bir sonraki denemede hedef olursa katlmclar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yava tepki vermektedirler. Tepkideki bu yavalama grmezden gelinen uyarann yeni bir yerde sunulmas durumunda devam etmektedir. Bu, dikkatin obje temelli olduuna iaret etmektedir. te yandan daha nceden grmezden gelinen yerde yeni bir uyaran
117
sunulduunda, bu uyarann ilemi de yavalamaktadr. Bu da dikkatin yer temelli olarak yapldn gstermektedir.
Blnm Dikkat
Blnm dikkat almalar ayn anda iki grevin nasl yapldn inceler. Bazen yiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki grev e zamanl kolaylkla yaplmaktadr. Ancak bazen iki grevi e zamanl olarak yerine getirmek grevlerden birinin performansn etkilemektedir. rnein ara kullanrken telefonla konumak ara srme performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Grevlerin benzerlii, zorluu (daha ok bilisel kaynak gerektiren) ift grev performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Fakat ift grev performansnda pratik ve tekrarlar sonucunda iyilemeler olabilmektedir. Genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklarn kstl olduunu ve bundan dolay e zamanl grevlerde ilem kapasitesinin paylalmas dncesine dayanmaktadr. Zor ya da yeni grevler birok zihinsel kaynan kullanlmasn gerektirdiinden ezamanl olarak baka bir grevin yerine getirilmesini gletirmektedir. te yandan zel kaynak modeli oklu ve eitli kaynaklar veya zihinsel ilemlerin varln ileri srmektedir. Bu sebeple, dikkat grevler arasnda blnebilir. zel kaynaklar gerektiren grevler biraz rtrse dikkatin grevler arasnda dalmas olanakldr. Ancak benzer kaynaklarn kullanmn gerektiren grevlerin birletirilmesi gtr. alma bellei modelleri geici depolama ve bilgi ilem gerektiren grevlerin nasl birletirildiini aklamay amalamaktadr. Baz modeller zel depo kaynaklar ve genel dikkat ile yrtc kaynaklarn birleiminden bahsederken dierleri depolama ve bilgi ileme iin genel bir kaynak havuzunu nermektedir. ift grev performans yakndan incelendiinde bir uyarana tepki verildikten sonra dier uyarana tepki verilme ncesinde bir gecikme gzlenmektedir. Bu gecikmeye fizyolojik doygunluk ad verilir ve bu bir uyarana kar tepki verme sresinde bir snr olduunu gstermektedir. Bu durum dikkatin birbiriyle yaran iki grev arasnda blnmediini fakat daha ziyade hzl bir ekilde iki grev arasnda gidip geldiine iaret etmektedir. Bu ilem zaman paylam olarak adlandrlr.
BELLEK
Bellek gemi ile ilgili bilgilerin hatrda tutulmas becerisidir. Psikologlara gre bellek bilginin kodlanmas, depolanmas ve hatrlanmas srelerini kapsar. Bu sreleri bilgisayar rnek vererek anlatmak gerekirse kodlama klavye ile donanm depolama ile ve bilgisayar belleinden gidip bilgiyi alarak ekrana yanstan yazlm da hatrlama ile ifade edilebilir. Bu sreler bellein anlalmasnda bir zemin oluturmakla birlikte bellek sistemini anlayabilmek iin kodlanan ve depolanan bilginin ne olduunu be bu bilginin nasl hatrlandn incelemek gerekmektedir.
Bellein Yaps
Bellekte l sistem yaklam Atkinson ve Shiffrin (1968) tarafndan nerilmitir. Bu yaklam duyusal, ksa sreli ve uzun sreli bellek aamasn ierdiinden aamal bellek modeli olarak da adlandrlmaktadr (ekil 4.10). Bu modele gre bilgi ilk nce bireyin ilgili duyu sistemi tarafndan yakalanarak duyusal bellee kaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlanr ve ok ksa sre (~1 saniye) tutulur. Bir sonraki aamaya geemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmekle birlikte buradaki temsil birebir karbon kopya tr bir temsildir. Daha sonra bilgi
118
l bellek sistemi duyusal, ksa sreli ve uzun sreli bellek olmak zere bellek sistemini iermektedir.
Psikolojiye Giri
duyusal bellekten ksa sreli bellee (KSB) aktarlr ve yaklak olarak 15-25 saniye sresince burada depolanr. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktadr. Ksa sreli bellein kapasitesi snrl olmakla beraber bu bellekte bilgi miktar 72 madde veya bellek kmesi ile belirlenmektedir. Ksa sreli bellekte bir birim depolanan uyaranlarn anlamsal gruplanmasna bellek kmesi denilmektedir. Bellek kmesi harfler ya da saylardan oluabilir. Bellek kmesi kelimeler veya baka anlaml sembollerden oluan daha fazla kategoriler halinde de olabilir. Bilisel psikologlar ksa sreli bellei snrl kapasitesi olan, geici olarak bilgiyi ileme sokan ve depolayan bellek olarak grmektedir. Bu hliyle ksa sreli bellee alma bellei ad verilmektedir. alma bellei merkezi bir ynetici ile grsel mekansal kopyalama, epizodik tampon ve fonolojik dng olarak adlandrlan bileenden olumaktadr. Bilginin geici olarak depolanmas ya fonolojik dng ya da grsel mekansal bellekte gerekleir. Bunlar deiik modalitelerde depolama yapan tampon blgeleridir. Bu blgelerden merkezi de alma belleini uzun sreli bellee balar. alma belleinin savunulmasnn bir nedeni insanlarn iki eyi ayn anda yapabiliyor olmasdr. Bu nedenle alma bellei ift grev performansn lebilmektedir. alma belleinin bir baka zellii de bilginin e zamanl olarak saklanmas ve ilenmesidir. Bilginin ksa sreli bellekten uzun sreli bellee aktarlmas byk lde tekrara baldr. Tekrar bilginin ksa sreli bellekte tutulmas ve de uzun sreli bellee gnderilmesini salamaktadr. Son olarak bilgi kalc olarak uzun sreli bellee gnderilir. Ksa sreli bellekten uzun sreli bellee bilginin ne kadarnn aktarlaca ne tr ve ne kadar tekrar mekanizmalar ile belirlenir. Ksa sreli bellekte devaml tekrar ile bilgi tutulurken uzun sreli bellekte zmseme, anlamlandrma veya ayrntlandrma ile bilgi kodlanmaktadr. Bundan dolay da bilgi uzun sreli bellekte kalcdr. Ayrca uzun sreli bellein kapasitesi snrszdr. Yllar boyu yaplan aratrmalar uzun sreli bellein farkl bellek modllerinden olutuunu gstermektedir. Bu modllerin her biri beyindeki ayr bellek sistemlerini barndrmaktadr.
zmleyerek Tekrar
ekil 4.10 aamal bellek modeli.
Tekrar
Bilgi
Duygusal Bellek
STM
LTM
Unutma (1 saniye)
Unutma (15-25 saniye)
Uzun sreli bellek iindeki majr ayrm bildirimsel ve ilemsel bellek ayrmdr. Olgulara dayanan bilgilerin oluturduu uzun sreli bellek modl bildirimsel bellektir. Burada yzler, tarihler ve olgulara ait bilgiler depolanmaktadr. rnein gzlk iki cam ve metal ya da kemik ereveden oluur bilgisi bildirimsel bellee rnektir. Buna karn ilemsel bellek becerilerin ve alkanlklarn belleidir. rnein bir mzik aleti almak, futbol oynamak ve araba kullanmak gibi eylemlere ait bilgiler ilemsel bellei oluturmaktadr. Bildirimsel bellek daha ok NE sorusuna yant verirken ilemsel bellek ise NASIL sorusunu yantlamaktadr.
119
Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr modl ile snflandrlmaktadr. Anlamsal bellek evren ile ilgili genel bilgileri ve olgular ieren bellektir. Buna ilave olarak tmdengelim ve tmevarm gibi mantk kurallar ile ilgili bilgilerde bu modl altnda depolanmaktadr. Anlamsal bellek vastasyla evimizin adresini ya da Sinop ilinin lkemizin kuzeyindeki en noktasnda olduunu biliriz. Anlamsal bellek bir adan bir bilgi ansiklopedisi gibidir. te yandan epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve balamda oluan olaylarla ilgili bellektir. On sekiz yan kutladnz doum gnnde erkek ya da kz arkadanzdan aldnz hediyeyi ya da bisiklet kullanmay rendiinizi hatrlamanz epizodik bellek ile ilgilidir. Bazen kiilerin bilinli olmadklar durumdaki anlar hatrladklar gzlenmektedir. rnein anestezi altndaki baz bireyler sonrasnda ameliyat srasnda yaananlarn bir ksmn hatrlamlardr. Bu durum iki tr bellein olduu iaret etmektedir. Bunlar ak ve rtk belleklerdir. Ak bellek bilinli ve istemli olarak bilginin toplanarak bellek sistemine gnderilmesidir. Daha nce renilmi bir bilginin hatrlanmas o bilginin ak ve istemli bir ekilde bellekten geri getirtilmesini iermektedir. te yandan, rtk bellek bilin d olan bellektir. Belirli bir kelimenin ne anlama geldii, nasl yemek yendii, nasl araba kullanld gibi. rtk bellekte olan, rtk bellee girmi bir uyarann bizim bir sonraki davranmz farknda olmadmz bir ekilde etkilemesidir. Bu durum sanki hatrlamak deil, hazr hle getirmek gibidir. Yani, kiiyi belli bir ekilde davranmaya hazr hle getirmek. Bu olguya hazr olma (priming) denir.
Hatrlama ve Unutma
Bir szck, bir isim veya bir any hatrlamaya altnz dnn. Bazen hatrlamak istediinizi bildiinizi bilirsiniz ama onu o anda hatrlayamazsnz. Bu olguya dilimin ucunda olgusu ad verilmektedir. Bu durum bilginin uzun sreli bellekten ne kadar zor olduunu gstermektedir. Doaldr ki kocaman bir bilgi daarc iinden bir bilgiyi belleinizden geri getirmek her zaman mmkn deildir. Peki ama nasl hatrlarz? Hatrlamay ipular ile yaparz ve bu ipularna geri getirici ipular denilmektedir. Geri getirici ipucu uzun sreli bellekten bir bilginin hatrlanmasna yardmc olan ve hatrlamay kolaylatran bir uyarandr. Bu ipular objenin tannmasndan daha ok bellekten geri getirilmesinde nemlidir. Geri getirme belirli bir bilginin hatrlanmasdr. Tanma ise sunulan bir uyaran ile ilgili olarak dahi nceden deneyimin olup olmaddr. Hatrlanan bilginin ne kadar iyi hatrlanp hatrlanmad o bilginin en banda nasl algland, ilendii ve anlamlandrld ile ilgilidir. Bilgi ilem dzeyi zihinsel olarak bilginin nasl analiz edildiine vurgu yapar. Bilginin kodlandndaki bilgi ilem miktar o bilginin sonradan ne kadar hatrlanaca ile dorudan ilikilidir. Bu yaklama gre bilginin kodlanmas srasnda derinlemesine anlamsal analizi o bilginin hatrlanmasnda ok kritik bir rol oynamaktadr. Yakndan ve detaylca dikkat edilmeyen uyaranlar iin ok az zihinsel ilemler yaplmaktadr. Bundan dolay yeni renilen materyaller ksa zamanda unutulmaktadr. te yandan bilisel kaynaklarn ok fazlaca kullanld durumlarda, uyaranlara daha ok dikkat edilmekte ve bu da bu uyaranlarn daha fazla ileme alnmasna neden olur. Derinlemesine ve anlamsal olarak analiz edilen bilgi uzun sreli bellekte derin seviyelere yerleir ve unutulmas gleir. Hatrlama srecine bakldnda, bellekten geri getirilen anlarn veya olaylarn ilk andaki gibi olmad grlr. Bellek gemii temsil etmekte ancak bu temsiller-
120
Psikolojiye Giri
de eksiklikler bulunmaktadr. Hatta bazen ilk bataki olayda olmayan eklemeler de yaplr. Bu hliyle bellek gemii yeniden yaplandrma ilemidir. Bir baka deyile, bellek bizim onu nasl anlamlandrdmzdan etkilenmektedir. Ayn veya benzer trden bilgilerin uzun sreli bellekte oluturduu kme ya da bilgi rnts anlamna gelen bilisel emalar bellee yeni girmi olan bilginin yorumlanmasnda, kodlanmasnda, depolanmasnda ve hatrlanmasnda nemli rol oynar. rnein, beklentilerimiz ya da deerlerimiz belleimize yeni gelen bilginin anlamlandrlmasnda rol oynar. Gemiimiz ile ilgili yaadmz anlarn deerlendirmesini ve karlatrmasn yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaantmzla ilgi epizod durumlar ieren belleimizdir. Bundan dolay kiisel epizodik bellek olarak da ifade edilebilir. Her gn rutin bir ekilde isim, yer ve bilgileri unuturuz. Bunun sonucunda da eer bir grev yapyorsak baarsz oluruz. Bu ekliyle unutma zararldr. Ancak bazen hatrlamak istemediimiz olaylarn unutulmas unutmann yararl tarafdr. Bir dier yandan bakldnda, gnlk yaamda maruz kaldmz milyonlarca anlamsz ve belki de kullanlmayacak bilginin depolanmamas unutma ile nlenmektedir. Bu da bilisel ekonomi salamaktadr. Unutma ile ilgili ilk alma Alman psikolog Hermann Ebbinghouse tarafndan yaplmtr. Kendisinin denek olduu bu almada ikisi sessiz heceli olan anlamsz kelimelerden (GOH, ZAB gibi) oluan bir listeyi ezberlemitir. Listenin renilmesinden sonra geen zaman iinde ne kadarnn hatrland llmtr. Ebbinghouse unutmann sistematik olarak meydana geldiini gstermitir. rnein, en ok unutma renilen materyalden 9 saat sonra gereklemitir. Bundan sonra unutmadaki ivme yavalar zaman getike unutmadaki hz azalr. Ebbinghouseun bu almas unutma almalarna temel olmu klasik bir aratrmadr. Neden unuturuz? Belki ilk bata uyarana dikkat edilmemitir. Bir baka deyile, kodlama hatas vardr. ok aktr ki eer bilgi uzun sreli bellekte kodlanmam ise bu bilginin hatrlanmas olanakl deildir. Ancak bazen uzun sreli bellekte olan bilgiler unutulmaktadr. Silinme kuram (decay theory) bellein sabit bir oranda zaman iinde zayflamasn aklamaktadr. Bir baka deyile, kullanlmayan bellek unutulmaktadr. Bu kuramda, yeni bir bilgi renildiinde beyindeki fiziksel deiikliklere karlk gelen bellek izlerinin zaman iinde zayflamasdr. Bunun sonucunda da bu bellek izlerinin temsil etmi olduu bellek zaman iinde unutulmaktadr. Bu kuram destekleyen veriler olmakla birlikte bilginin ne kadar nce renildii ile o bilginin ne derece hatrland arasnda bir iliki yoktur. Bundan dolay bozucu etki yoluyla unutma kuram nerilmitir. Bozucu etki yoluyla unutma kuram bir bellein bir baka bellein hatrlanmasn engellemesidir. Eer yeni oluturulan bellek daha nceden depolanan bellein hatrlanmasna bozucu etki yapyorsa buna geriye dnk bozma ya da geriye ynelik unutma denilmektedir. Yeni rendiiniz banka ifrenizin daha nce oluturduunuz bir baka ifrenin hatrlanmasn gletirmesi geriye ynelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) rnektir. Bunun tam tersi de mmkndr. Yani nceden renilen bir bilginin sonradan renilen bilginin hatrlanmasna engel olmas ileriye ynelik bozucu etki ya da unutma olarak adlandrlr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Hatralarmz nerede oluturulup depolanmaktadr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
121
ZHNSEL TEMSL
nsan biliinin temelinde d dnyadan gelen uyaranlarn temsil ettii bilginin zihnimizde temsil edilmesi yatmaktadr. Szn ksas yeni kazanlan bilginin beyinde depolanm olan bilgilerle nasl ilikiye girdii ve nasl sembolize edildiidir. Bir eyin yokluunda sembol veya iaretler ile o eyin sunulmasna temsil denilmektedir. D temsiler fiziki temsiller olarak da ifade edilen resim, fotoraf, yazlar, saat, harita ve bunlar gibi eylerdir. Bu temsillerin bazlar temsil ettikleri obje veya olaylara baz alardan fiziksel olarak benzerler. rnein, bir kasabann resmine bakldnda cadde ve binalarn yapsal zellikleri ile meknsal dzen resimde korunmaktadr. Bir baka deyile kasabann gerekteki unsurlar ile bu unsurlarn resmedildii resimdeki unsurlar arasnda benzerlik bulunmaktadr. Bu tr temsillere benzeen (analog) temsiller denilmektedir. Bunun dndaki zellikle dilsel temsiller veya dil ile yaplan temsil ya da tasvirler herhangi bir obje ya da grye hibir adan benzemezler. Daha dorusu, bu tr temsiller farkl gstergelerle obje ve obje iindeki ilikileri temsiline hizmet ederler. Bundan dolay harfler ve kelimeler temsil ettikleri obje ya da olgu ile fiziksel ilikisi olmayan rastgele seilmi sembollerdir. Bu tr rastgele seilmi sembollerin oluturduu temsillere de sembolik temsiller ad verilmektedir. Bu tr temsillerde taklit ya da kopyalamak yoktur sadece sembolize etmek vardr. Dier bir adan ise bu temsiller soyut temsillerdir. Zihinsel temsiller, d temsiller gibi benzer amalara hizmet ederler. Bunlar eylerin bulunmad durumlarda maniple, inceleme ve tanmlama yolu salamaktadrlar. Zihinsel temsiller algsal sreler vastasyla oluturulur ve bilisel sreler arasnda dei tokua tabi tutulurlar. Zihinsel temsilleri bir anlamda dncenin paras olarak da dnebilirsiniz. Zihinsel temsiller zerinde alan bilisel psikologlar arasnda zihinsel temsillerle ilgili ok sayda ve detayl tartmalar bulunmaktadr. Bu tartmalarn oda zihinsel temsillerin imgenin dnlmesi gibi benzeen ya da dil gibi aklamalar ve tanmlamalar ieren nermeler (propositional) eklinde olup olmad konusudur. Balantclk ve nral a bak alarnn bilisel psikoloji iinde yer almas ile nc tr temsil nerilmektedir. Buna gre belli bir yerde snrlanm semboller yerine a iinde aktivasyon rntsne gre yaylm zihinsel temsillerden sz edilmektedir. Zihinsel temsil altnda zihinsel imgeler nemli bir yer tutmaktadr. Son eyrek yzyl iinde klinik psikolojiden bilisel psikolojiye uzanan bir yelpazede zihinsel imge kavram aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. nk insan beyninin % 70 kapasitesi grsel uyaranlarla ilgili ilemlere ayrlmtr. Zihinsel imgeler obje ya da olaylarn beyindeki temsilleridir. Aslnda her duyusal modalite ona karlk gelen zihinsel imgelerini retmektedir (Kosslyn, 2005). Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileme, izleme ve kontrol amac altnda kullanlmakta dier yandan profesyonel i alanlarnda performans gelitirme kapsamnda deerlendirilmektedir. rnein Roger Federer ve Rafael Nadal gibi st dzey tenisiler turnuvalarda oynayacaklar malar zihinlerinde canlandrarak nceden yaarlar. Bu durum onlar performanslarna olumlu ynde katk yapmaktadr. Bu durum dier birok sporcu veya profesyonel alanlar iin de geerlidir. Bir grntnn veya bir evrenin tanmlanmas istenildiinde ncelikli olarak objelerin isimleri zerinden kategoriler belirlenir. Bu kategorilerin kullanlmas kavramlarn ilemini yanstmaktadr. Kavram, ortak zellikleri paylaan insan, olay veya objelerin snflandrlmasdr. Kavramlar daha karmak olan olgular basitle-
122
Psikolojiye Giri
tirmede yardmc olmaktadr. Bu vesile ile de onlarn kullanmlarn kolaylatrr. Yine, kavramlar acl ile yeni karlalan bir obje eski deneyimlere gre snflanr. Gnn sonunda kavramlar bir dnce nitesi olarak davranlar etkilemektedir. Etrafmzdaki birok obje belirsizlikler tamakta ve bu yzden tanmlanmalar zorlamaktadr. rnein, fincan gibi bir kavram ele alndnda fincan kesin zellikleriyle tanmlamak gtr nk ok farkl fincan ekilleri bulunduundan tam anlamyla dorudan kyaslama yaplamaz. Bu durumda prototip bir kategorinin yelerinin zetlenmesi iin farkl bir yol sunar. En basitinden prototip bir kategori iin geerli olan en muhtemel zelliklerin ne olduunu aka belirtmektedir. Eer bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori yeleri tipik bir kategori yesi olarak grlrken prototipten farkl kategori yeleri atipik olarak grlmektedir. rnein, ku prototipi uma, yuva, aa, kk gibi zellikler ile tanmlanrsa sere bu prototipe tam olarak uyduundan bu kategori iin tipiktir, ancak devekuu kategori iin verilen zelliklere uymadndan atipiktir.
DNME, AKIL YRTME VE PROBLEM ZME

Bilginin zihinsel temsilleri zerinde yaplan maniplasyonlar psikologlar tarafndan dnce olarak tanmlanmaktadr. Temsillerin deiik biimlerde olabileceini bir nceki blmde grdnz. Tekrar edersek temsiller kelime, imge, ses veya dier duyu sistemlerin verileri biiminde olabilmektedir. Dnme bilginin belirli bir biimdeki temsilinin farkl ya da yeni bir biime dntrme ilemidir. Bu dnmler vastasala akl yrtme, problem zme ve karar verme ilemleri gerekletirilir ve sonu olarak da bir hedefe ulalr. Puslu bir bahar gn evden darya kmak istediinizde yannza yamurluk almak ya da caddeden emsiye satn almak zerine karar verirsiniz. Bu karar aslnda gelecekle ilgili olup karmak bir dizi sre iermektedir. Vereceiniz karar zarar ve yarar alternatifleri kapsamnda yaplmaktadr. Btn gn yamurluunuzu yannzda tamanz veya para harcayarak alacanz emsiye zarar tarafn ierirken yamur yadnda slanmamanz yarar olacaktr. Normatif model kiisel yararn maksimize edilmesini ngrmektedir. Eldeki veriler erevesinde en uygun ve rasyonel karar verilmektedir. Bu yaklam aklc davranmay ve btn uygun kantlar ve verileri doru bir ekilde hesaba almay varsayar. Ancak insanlar bu ekilde davranmazlar. Bazen olaslk zerinden karar verip davranlarmz sergileriz. Fakat olaylarla ilgili olarak olaslk hesabn doru yapabilmemiz iin olayn skl ile ilgili olarak doru bir bellee ihtiyacmz vardr. Genellikle seyrek ve bilindik olaylarn skl hakknda olduundan daha fazla deerlendirme yaparz. Kr zarar ve olaslk hesabndan ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme durumunda ksa yollara bavururuz. Bunlara bilisel ksa yollar ad verilmektedir. Bilisel ksa yollar hristik ve algoritmadr. Algoritma kurallar ierir ve bu kurallar uygun bir ekilde kullanlrsa problemin zm garantidir. Fakat unutulmamaldr ki algoritmalar her zaman bulunabilir veya mevcut olmayabilir. Bu durumlarda hristik kullanlr. Hristik kelimesinin kk Yunancada buldum anlamna gelen heurisko dan gelmektedir. Karar verme ya da sorunlarla baa kma srelerinde kullanlan zihinsel ksa yollardan biridir. Karmak bir problemle karlaldnda ya da yeterli bir veri olmadnda evrimsel ileyilerle ekillenegelmi ya da deneyimlerle edinilmi bu zihinsel ksa yollarn kullanlmasyla bir zm yolu bulunur. rnein, daha nceden ad duyulmayan bir rn eer ki fiyat olarak dierlerinden daha yksekse, elde o rne dair baka herhangi bir veri yok-
123
sa onun kaliteli olduu yargsna varlr. Kalitesine ynelik yaplan bu karmdan dolay tketici olarak ad hi duyulmam olmasna ramen o rn satn alma davran gsterilmektedir. Yukarda yaplan ilemler gnlk yaamda karlatmz olaylarla ilgili olarak sergilediimiz davranlarmzn arka plannda meydana gelen bilisel faaliyetlerdir. Yine gnlk yaamda yaygn, tandk ve hatta gerekli olan problem zme ilemde bilisel bir faaliyettir. Problem nedir? En ksa hli ile problem, iinde bulunulan durum ile ulalmas gereken hedef arasnda bir engelin olmas ve bu engelin stesinden gelmenin o an iin ak ve seik olmad kouldur. Problem zme eldeki durumun arzu edilen duruma veya hedefe dntrlmesidir. Problem zme zihnimizde (cmle kurmak) veya evre ile etkileim sonucu (arabayla havaalanna gitmek) meydana gelir. Eer hedefe ulamak iin strateji belirlenmise problem zme gerekmez. Strateji nceden veya hedefe ulalrken belirlenebilir. nsanlarn problemleri nasl zd bilisel psikolojinin konusu olurken bilgisayarlarn problemleri nasl zd yapay zek almalar iine girmektedir. Robotbilim evreleri ile olan etkileimlerinde bilgisayarlarn problemleri nasl zd konularn incelemektedir. Balangta davranlar problemin deneme ve yanlma yntemi ile zldn dnmlerdir. Getalt ve bilgi ilem yaklamlar sonradan ortaya kmtr. Getal yaklamnda problem zme prodktif (yaplandrma ve retme) ve reprodktif (yeniden yaplandrma) sreleri ierir. Reprodktif sreler nceki deneyimleri kullanrken prodktif sreler problem zmede problemin yaps ile ilgi ani bir kavrama gelitirmeyi ve prodktif yeniden yaplandrmay iermektedir. Khler kavramann empanzeler tarafndan da yapldn bir deneyinde gstermitir. empanzeler yaadklar kafesin dnda bulunan iki ayr sopay alarak birbirine balamlar ve daha nce uzanarak alamadklar muzlar bu yeni sopa ile alabilmilerdir. Deneme yanlma yaklamn sorgulayan bu durum empanzelerin hedefe (muz) ulamak iin iinde bulunduklar durumu btn ile kavrayp bir igr gelitirdiklerine iaret etmektedir. leve taklma ve zihinsel set problemin zmnde sorunlar olduuna iaret eder. leve taklma bir objenin hep kullanld gibi kullanlacan dnmektir. Bu durum olas ve alternatif kullanmlar iin dnmeyi engellemektedir. Zihinsel set eski problem zme rntlerinin devam etme eilimidir. Zihinsel set hem alglar hem de problem zme rntlerini etkiler. dnyasnda sklkla dile getirilen kutunun dndakileri dn bu kavramlarla yakndan ilgilidir. Bu ifadeden de anlalaca zere problem zmede en nemli nokta yeniden dzenleme ve yeni algsal perspektifler gelitirmektir. Bu da yaratcl artrmaktadr. leve taklma ve zihinsel set problem zme esnasnda bireyi yaratclktan alkoymamaktadr. Problem zmede bilgi ilem yaklam, problem zme srasnda uzun sreli bellein etkili hale getirilerek zmle ilgili bilgilerin eriilebilir olmasna iaret eder. Eriilen bilgiler problemin mevcut yaplandrlmasna gre anlamlandrlr. Problem bellekten eriilebilen bilgilerin yeni bir zmn alglanmasna izin veremeyecei ekilde temsil edilirse o zaman problemin zmnde engel oluur ve bunun stesinden ancak temsil deiirse gelinebilir. Kavrama, problemi zmek iin yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin stesinden gelme sonucudur.
124
Psikolojiye Giri
DL
Dncenin, akl yrtmenin ve problem zmenin birou dil kullanmn gerektirir. Bundan dolay, ileri dzey bilisel sre olarakta tanmlanan dil vastasyla bellekte bilgiler depolanmakta ve bu bilgiler davran iin temel oluturmaktadr. Dil sembolleri ve bu sembollerin nasl bir araya geleceini kurallar iermektedir. Sembollerin birletirilmesiyle sonsuz sayda mesaj ve anlamlar retilmektedir. Dil bilimi dil ve dil kullanmnn biimsel yapsna odaklanrken bilisel psikoloji dil kazanm (veya renilmesi), dili anlama, dil retimi ve okumann psikolojisi ile ilgilenir. Aslna baklrsa konuma, dinleme, yazma ve okuma gibi beceriler bilisel faaliyetler sonucu ortaya kmaktadr. Bu becerilerin tm dil srelerini oluturur. Dil sreleri, dil birimlerinin alglanmas ile balar. Alglanan bu birimlerin tek balarna ve/veya grup halinde olduklarnda ne anlama geldiklerinin belirlenmesi srecin bir parasdr. Anlama dntrlen bu birim ve nitelerin nce dncelere dntrlmesi ve daha sonra bu dncelerin yine dil birimlerine dntrlmesi gerekmektedir. Sonuta, dil (konuma) retilerek dncelerin aktarlmas salanr. Dilin yzeysel yaps sembolleri ierirken derin yaps ise anlam ile ilikilidir. Yzeysel yaplar farkl olsada bazen derin yap ayn kalmaktadr. rnein, Ahmet cam krd ve Cam Ahmet tarafndan krlmtr cmleleri yzeysel olarak farkldrlar ancak bu cmlelerin tad anlam ayndr. nsann kulland dil hiyerarik bir yapya sahiptir. En temel yap fonem ad verilen ses birimlerinden oluur. Tek balarna anlamsz olan fonemler dilden dile saysal olarak farkllklar gstermektedir. Fonemler bir araya gelerek insan biliinde nemli rol oynayan ve bir st yap olan morfemleri (rn. tat, ok, yap, git ve bunlar gibi) meydana getiririler. Morfemler ayn zamanda dil iinde anlam oluturan en kk birimdir. Morfemler birleerek bir sonraki yap olan kelimeleri ve kelimeler de bir araya gelerek bir sonraki yap olan sz gruplarn ve cmleleri meydana getirmektedirler. Cmlelerin daha yksek seviyede birleimleri sonucunda da sylemler ortaya kar. Sylemler paragraftan bir kitaba kadar uzanan bir yelpazeyi kapsamaktadr. Bu hiyerarik yap zellikle de fonemler ve morfemler arasndaki yapsal iliki ve kurallar konuma ve yazma dilinde nemli rol oynamaktadrlar. Bu kurallar btnne dilbilgisi ad verilmektedir. zellikle dilbilgisi kurallar semantik (anlam) ve sentaks (sz dizimi) bileenlerini kullanarak bir dnm yapmaktadr. Szdizimi ise dilbilgisi kurallarna szckler arasndaki ilikileri dzenleyerek doru cmle kurulmasn salamaktadr. Dil zerine gelitirilen davran yaklamlar reddeden Chomsky dilin doutan gelen kazanm aracna sahip olduunu ve bunun vastasyla kelimelerin kazanldn ve dilbilgisi kurallarnn renildiini ne srer. Dil sadece insanda gelitii iin genetik tarafndan belirlenmektedir. Ancak ayn zamanda evre dilin gelimesinde nemli bir faktrdr nk dil dier bireylerle etkileim halinde gelimektedir. Chomsky dil mekanizmalarnn doutan var olduunu ve bu nedenle dil becerilerinin modler yapda olduunu ne srer. Beyinde lokalize olan bu yap bir dizi bilisel mekanizma ve srelere olup anlam karmak iin dilsel bir girdi zerine alr. Buna ilave olarak dilin bellek ve sonu karma gibi dier bilisel becerilere bal olduunu savunan grler de vardr. Tartmalar dil geliiminin devaml olup olmad, farkl aamalardan geip gemedii, nral geliim iin dile maruz kalmay gerektiren kritik ve optimum dnemlerin olup olmad konularnda tartmalar devam etmektedir.
DNELM
DNELM
K S OTR AU P
K T A P S O R U
T ED E K KZAYTO N L V 4. nite - Bilisel Psikoloji SIRA SZDE
T ED EK K Z Y O N L V A T
125
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
Dil ve dnce ile ilgili olarak bilgilerinizi deerlendirmek isterseniz TBTAK tarafndan NTERNET hazrlanm bu sayfaya gz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloAMALARIMIZ ji/dusunce.htm Bilisel psikoloji ile ayrnt bilgi almak isteyenler M. Kimberly Maclin, Otto H. Maclin, RoK T A P bert L. Solso tarafndan yazlan ve evirisi Prof.Dr. Aye Ayiei tarafndan yaplm olan Bilisel Psikoloji (stanbul: Kitabevi Yay., 2007) adl ders kitabna bavurabilirler.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
126
Psikolojiye Giri
zet
A M A
Bilisel psikolojinin ne olduu ve doasn ifade etmek. Bilisel psikoloji bili kavramnn bilimsel olarak incelendii psikolojinin bir alt daldr. 1950li yllarda bilgi ilem, bellek, dil, bili, problem zme ve karar verme zerine yaplan bilimsel almalar ile ortaya kt grlmektedir. zellikle bilgi ilem yaklam bilisel psikolojinin ruhunu oluturduu grlmektedir. Bilgi-ilem d dnyann temsili veya sembolik dnm veya maniplasyonu olarak ifade edilmektedir Bilisel psikoloji ilevselcilik felsefi akmndan olduka etkilenmitir. nk bilisel psikoloji zihinsel ilemlerin ilevsel olduunu farz etmektedir. te yandan beynin allmas materyalist bak asn ortaya koyar. Bu yaklamda zihin ve beyin benzer eylerdir. Bundan dolay dnce ve davran beyindeki nral faaliyetler sonucu olutuundan beynin incelenmesi ayn zamanda zihnin incelenmesi anlamna gelmektedir. levselci yaklam insan davrann bilgi ilem ve zihinsel ilevler kapsamnda aklarken materyalist yaklam zihinsel sre ve faaliyetleri nroanatomi ve nrokimya kapsamnda ele alr. Alg ve algsal sreleri aklamak. Duyum ve alg uyaranlarn d dnyadan alnmas, beyine tanmas, beyinde ilenmesi, yorumlanmas ve bir karar verilmesi srelerini iermektedir. Duyum iinde bulunulan bir ortamdan uyaranlarn ierdii bilginin ilgili duyu sistemi tarafndan yakalanarak sistem iine alnmas ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi srelerini kapsamaktadr. Alg ise uyaranlarn tad bu bilginin analiz edilmesi, tannmas, yorumlanmas ve organize edilmesini kapsayan srelerdir. Bu sreleri inceleyen alana psikofizik ve bu ilikileri betimleyen ilikiye de psikometrik fonksiyon ad verilmektedir. evremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nasl ile ilgili ilemler grme tarafndan yaplmaktadr. Grme renk, derinlik, obje ve hareket alglar ile ilgili ilemler yaparken algsal organizasyonu gerekletirmektedir. Algsal organizasyonlar objelerin ekil zemin ilikisi ve gruplama temelinde yaplmaktadr. Getalt psikologlar evremizde bulu-
nan objeleri nasl gruplandrdmza ynelik ilkeler nermilerdir. itme ses trnden bilgileri kodlayarak sesin kayna ile ilgili olarak ne ve nereden sorularna yant vermekte ve ayrca i kulakta bulunan yarm daire kanallar vastasyla denge algs yerine getirilmektedir. Tat ve koku duyular kimyasal duyular olup yaamsal olarak evremizdeki nemli uyaranlar hakknda nemli bilgi salamaktadr.
A M A
AM A
Dikkat ve dikkat srelerini aklamak. Dikkat bilgi ilem srasnda zihinsel kaynaklarn kullanlmas olarak ksaca tanmlanabilir. Kaynaklarn belirli bir uyarana ayrlmasna seici dikkat ve kaynaklarn birden fazla uyarana ynlendirilmesine blnm dikkat denir. Kokteyl parti olgusu almalarnn sonucuna gre mesajn kayna ve iddeti gibi uyarann fiziksel zelliklerinin kullanlmas sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranlarn birbirlerinden ayrt edildiini bulmutur. Ayrca bu aratrmalarda bilgi ilemede filtreleme mekanizmasnn olduuna dikkat ekilmi ve bu durum ift kulakl dinleme deneyleri ile de tespit edilmitir. Bu mekanizmalarn obje veya yer temelli olup olmadn inceleyen almalar her iki durumu da destekleyen bulgulara ulamtr. Blnm dikkat almalar ayn anda iki grevin nasl yapldn inceler. Ancak bazen iki grevi e zamanl olarak yerine getirmek grevlerden birinin performansn etkilemektedir. Grevlerin benzerlii veya zorluu ift grev performansn olumsuz ynde etkilerken pratik ve tekrarlar sonucunda iyilemeler gzlenmektedir. Blnm dikkati aklamaya ynelik olan genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklarn kstl olduunu ve bundan dolay e zamanl grevlerde ilem kapasitesinin paylalmas dncesine dayanmaktadr. Bellek ve bellek srelerini betimlemek. Bellek bilginin kodlanmas, depolanmas ve hatrlanmas srelerini kapsar. Bellekte l sistem yaklama gre duyusal, ksa sreli ve uzun sreli bellek olmak zere bellek bulunmaktadr. Duyusal bellek anlk bellek olup ok ksa srelidir ve burada bilginin fiziksel kodlamas yap-
A M A
127
lr. Ksa sreli bellek ise ksa sreli, snrl kapasitesi ve daha ok tekrara dayanan bir bellektir. Bilginin kapasitesi snrsz olan uzun sreli bellee aktarm ise o bilginin anlamsal ve derinlemesine kodlanmas ile salanmaktadr. Uzun sreli bellek olgulara dayanan bildirimsel ve becerilerin ve alkanlklarn depoland ilemsel bellek olarak snflandrlmaktadr. Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr kategori iermektedir. Anlamsal bellek genel bilgileri ve olgular ve epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve balamda oluan olaylarla ilgili bellektir. Olaylarla ilgili olarak bilinli ve istemli olarak bilginin depolanmas ak bellek ve bilin d yaplan kodlamalar rtk bellei oluturmaktadr. Unutma ile ilgili olarak ne srlen silinme kuram bellein sabit bir oranda zaman iinde zayflamasn aklamaktadr. Bozucu etki yoluyla unutma kuram ise bir bellein bir baka bellein hatrlanmasn engellemesidir. Bu bozucu etki ileriye veya geri ynelik olarak gereklemektedir.
AM A
yesi olarak grlrken prototipten farkl kategori yeleri atipik olarak grlmektedir. Dnme, akl yrtme ve problem zme kavramlarn bilisel adan deerlendirmek. Dnce zihnimizin dili olup nermesel, imgesel ve motorsal olmak zere snfa ayrlmaktadr. Bunlar ile akl yrtme, problem zme ve karar verme ilemleri gerekletirilir ve sonu olarak da bir hedefe ulalr. Genel olarak iki akl yrtme kullanlr: tmevarm ve tmdengelimdir. Tmdengelim yukardan aaya bilisel sreci kapsarken tmevarm aadan yukarya ilemi iermektedir. Uygun bilginin seilememesi, uygun olan tmdengelim kurallarnn uygulanamamas, kiisel inanlardan dolay mantksal kurallardan vazgeilmesi ve duygusal tepkiler gibi faktrler baarsz tmdengelimi dourmaktadr. Balangta davranlar problemin deneme ve yanlma yntemi ile zldn dnmlerdir. Getalt ve bilgi ilem yaklamlar sonradan ortaya kmtr. Getalt yaklamnda problem zme prodktif ve reprodktif sreleri ierir. Reprodktif sreler nceki deneyimleri kullanrken prodktif sreler problem zmede problemin yaps ile ilgi ani bir kavrama gelitirmeyi ve prodktif yeniden yaplandrmay iermektedir. Problem zmede bilgi ilem yaklam, problem zme srasnda uzun sreli bellein etkili hale getirilerek zmle ilgili bilgilerin eriilebilir olmasna iaret eder. Dil ve srelerini yorumlamak. Dil sembolleri ve bu sembollerin nasl bir araya gelecei kurallarn iermektedir. Sembollerin birletirilmesiyle sonsuz sayda mesaj ve anlamlar retilmektedir. Konuma, dinleme, yazma ve okuma gibi beceriler bilisel faaliyetler sonucu ortaya kmaktadr. Bu becerilerin tm dil srelerini oluturur. Dilin hiyerarik bir yaps vardr Bu yap fonemi morfem, kelime, szck gruplar ve cmlelerden oluur. Sylem bu yapnn stnde yer alan ileri dzeyde bir bilisel srece karlk gelmektedir. Dil zerine gelitirilen davran yaklamlar reddeden Chomsky dilin doutan gelen kazanm aracna sahip olduunu ve bunun vastasyla kelimelerin kazanldn ve dilbilgisi kurallarnn renildiini ne srer.
A M A
Temsil ve zihinsel temsil kavramn ifade etmek. Bir eyin yokluunda sembol veya iaretler ile o eyin sunulmasna temsildir. Fiziki temsiller olan d temsiller tpk resim gibi temsiller olup benzeen temsillerdir. Bu tr temsillerin dndaki rastgele seilmi sembollerin oluturduu temsiller sembolik temsiller olup soyut temsiller olarak da ifade edilmektedirler. Zihinsel temsiller algsal sreler vastasyla oluturulan imgesel ve nermeler eklindeki temsillerdir ve bilisel sreler arasnda iletiimi salar. Balantclk temelli yaklamlarda ise a iinde aktivasyon rntsne gre yaylm zihinsel temsiller vardr. Zihinsel temsil altnda obje ya da olaylarn beyindeki temsilleri olarak dnlen zihinsel imgeler nemli bir yer tutmaktadr. Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileme, izleme ve kontrol amac altnda kullanlmakta dier yandan profesyonel i alanlarnda performans gelitirme kapsamnda deerlendirilmektedir. Kategoriler ortak zellikleri paylaan insan, olay veya objelerin snflandrlmas ilemini yanstmaktadr. Prototip bir kategori iin geerli olan en muhtemel zelliklerin ne olduunu aka belirtendir. Eer bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori yeleri tipik bir kategori
AM A
128
Psikolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki duyu sistemlerinden hangisinin alclar talamusu bypass edip dorudan beyindeki hcreler ile balantldr? a. Grme b. Koku c. itme d. Dokunma e. Tat 2. Bulunduunuz bir ortamda ortamdaki kokunun iddetinin zamanla azalmas aadakilerden hangisi ile aklanmaktadr? a. Koku krl b. Koku deiiklii c. Koku sabitlii d. Geici koku kayb e. Duyusal adaptasyon 3. nceki yaantlar veya beklentilerin algy etkilemesi aadakilerden hangisi ile aklanmaktadr? a. Dorudan alg b. Algsal yanlsama c. Dolayl alg d. Aadan yukarya ilem e. Yukardan aaya ilem 4. Hangi bellek sistemi en yksek kapasiteye sahiptir? a. Uzun sreli bellek b. Ksa sreli bellek c. Duyusal bellek d. Somatik bellek e. alma bellei 5. nceki deneyimlerinize ait yaantlarn yeni renilen bilgilerin hatrlanmasn engellemesine ne ad verilir? a. Geriye doru unutma etkisi b. leriye doru unutma etkisi c. Bastrma d. pucuna bal unutma e. Geri getirme hatas 6. mgelerden farkl olarak kelimeler tipi olarak aadakilerden hangisine rnektir? a. Analog b. Somut c. Temsil edilemeyen d. Resimsel e. Sembolik 7. Aadaki kavramlardan hangisi bilisel psikoloji denildii zaman en ok kullanlr? a. Uyaran-tepki terimleri b. Ryalarn analizi terimleri c. Dil terimleri d. Psikoanalitik terimler e. Bilgi-ilem terimleri 8. Gzlerinizin kapal olduu bir durumda olaand bir koku aldnz. Birka saniye sonra bir mddet grmediiniz iyi bir arkadanzn parfm olduunu tandnz. Bu parfm tanma ve yorumlama becerinize ne ad verilir? a. Kart sre b. Duyum c. Koku mkemmellii d. Alg e. Adaptasyon 9. Bir arkadanz telefonla aramak istediinizi varsayn. Arkadanzn telefon numarasn telefon defterinden baktnz ve aradnz ancak megul sesi aldnz. Birka dakika sonra tekrar aramak istediinizde telefon numarasn hatrlamakta glk ekersiniz. Bu olay hangi bellee rnektir? a. Duyusal bellek b. Ksa sreli bellek c. rtk bellek d. Ak bellek e. lemsel bellek 10. Dil yapsnn tmyle ele alndnda aadakilerden hangisi dorudur? a. Dil hiyerarik bir yapya sahiptir. b. Dil hiyerarik olmayan bir yapya sahiptir. c. Dil kuralsz bir yapya sahiptir d. Dil hem kuralsz hem de hiyerarik olmayan bir yapya sahiptir. e. Hibiri
129
Yaamn inden
Bilinalt Kiisel Geliim rnleri Etkin Mi? Tketiciler bilinaltna mesaj yollayarak kilo verme, sigaray brakma, korkularla mcadele etme, kendilerini daha iyi hissetme ve baka birok kendini gelitirme hedeflerini gerekletirme vaadinde bulunan eik alt (subliminal) kasetlere ve CDlere milyonlarca dolar para harcyorlar. Aslna bakarsanz, insanlar bu rnlerin ie yaradna inanyor. Peki, bu rnler neden etkin? Bu rnler bilinalt akl bir deiim yaratmak zere programlyorlar m? Ya da insanlar bu kasetlere inandklar iin mi hayatlarnda deiiklik yaratabilmeleri mmkn oluyor? Acaba bu iki olasl test etmenin bir yolu bulunabilir mi? Diyelim ki bir aratrma grubunuz var ve bu gruptaki insanlar kendilerini deitirmek zere iki farkl ynelime sahipler. Bir ksm hafzasn gelitirmeyi amalyorken, bir ksm zsaygsn arttrmak istiyor. Bu iki grubu bir n-teste tabi tutuyorsunuz. Bu testte katlmclara hem hafza hem de z-sayg deerlerini lmek zere lekler uyguluyorsunuz. Bylece daha sonra bu iki deerde bir art olup olmadn belirleyeceksiniz. Ve imdi kritik noktadaki deneye gelebiliriz. Bilinaltna ynelik piyasada satlan iki ayr alandaki kasetlerden aldnz: Bu kasetlerden bir tanesi hafzay gelitirmek iin, dieri zgveni arttrmak iin. Hafzasn glendirmeyi amalayan her bir katlmcya zerinde hafza gelitirme etiketli bir kaset veriyorsunuz ve bu kaseti gnde bir kez olmak zere bir ay boyunca kullanmasn sylyorsunuz. Yalnz katlmclarn bilmedii bir ey var ki, hafza gelitirme amal katlmclarn aslnda yarsna zgveni artrma odakl kasetlerden veriyorsunuz. Benzer ekilde, zgveni arttrma amal katlmclarn her birine de zerinde zgven gelitirme etiketli kasetler vermekteyken aslnda katlmclarn yarsna bilinalt yolla hafza gelitirme odakl kasetlerden veriyorsunuz. Bu aratrma tasarm sayesinde katlmclarn beklentileri kontrol edilebiliyor. Bir ay sonra, katlmclar geri aryorsunuz ve onlara tekrar hafza ve zgven testleri uyguluyorsunuz. Teorik olarak, deiim bilinalt mesajlar yoluyla gerekletiyse, katlmclarn sadece kasette kendilerine hitap edilen alanda geliim kaydetmeleri gerekir. Sizce ne tr bir bulgu ortaya kacaktr bu alma neticesinde? Sosyal psikolog Anthony Greenwald ve arkadalar (1991) tam olarak bu aratrmaya benzer bir alma yapmlardr. Bu almann sonularna gre katlmclar hangi kaseti dinlediklerine baklmakszn, genel olarak hem zgven hem de hafza alanlarnda gelime kaydetmilerdir. Dahas, hafza gelitirme etiketli kaseti dinleyenlerde zgven art daha fazla gereklemitir. zgven gelitirme etiketli kaseti dinleyen katlmclarda da hafza geliimi noktasnda kat edilen mesafe zgvenden fazla olmutur. Bu da gstermektedir ki, katlmclarn beklentisi ya da plasebo etkisi, bilind akln eik alt programlanmasndan daha gl ekilde bu sonular aklayabilmektedir. Sonu olarak; eik alt rnler baz insanlara bir deiim yaratmann grece kolay yolu olarak hitap etmektedir ancak bu rnlerin etkinlii baka davran deitirme yntemleri ile karlatrldnda bilimsel adan kantlanmam durumdadr. Kaynak: Passer, W.M. ve Smith, R.E. (2008). Psychology. Boston: McGraw-Hill.
130
Psikolojiye Giri

1. b 2. e 3. e 4. a 5. b 6. e 7. e 8. d 9. b 10. a Yantnz yanl ise Duyu Sistemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Duyu Duyarll konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilgi lem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bellek Kapasiteleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hatrlama ve Unutma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilisel Psikolojinin Doas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alg Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bellek Ksmlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dil konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Birok deney cinsiyet faktr asndan algsal farkllklar incelemitir. Bu aratrmaclarn sonular ortalama olarak kadnlar erkekleri iitmede, koku tanmada ve dokunma ile ayrt etme performanslarnda gemitir. te yandan erkekler ortalama olarak zihinsel rotasyon performansnda kadnlardan daha iyidir. Toplamda, cinsiyet aras farklar cinsiyet ii farklarla karlatrldnda greli olarak dktr. Algsal fonksiyonlarda cinsiyet farkllklar biyolojik ve sosyal evreden kaynaklanmaktadr. ounlukla birlikte etki gzlenmektedir. Navigasyon ve alan algsndaki farkllklar muhtemelen biyolojiktir nk testosteron hormonunun alan algsyla ilgili olduuna ynelik kantlar vardr. Alan becerilerinin ayn zamanda evrimsel bir taraf da vardr. Erkek avc olmasndan dolay iyi bir navigasyon sitemine sahip olagelmitir. Sra Sizde 4 Duyusal bellek duyusal sistemlerde oluur. Bunlar bilgiyi yakalar, nral sinyallere dntrr ve beyine gnderir. Serebral korteksteki ilgili duyu alanlar bu bilgileri ilemektedir. alma bellei iin iinde olduu zaman, farkl grevler (bireyin yzn ve ismini hatrlama, say listesini hatrlama, kavram hatrlama) yaplmaktadr. Bundan dolay farkl beyin blgeleri aktif hale gelmektedir. Frontal lob ve zellikle prefrontal korteks alma belleinde anahtar rol oynar. zellikle, prefrontal korteks merkezi ynetici ilevlerinde dikkatin ilgili alana ynlendirilmesi asndan nemli rol oynar. Bellek beyindeki nronlarn etkilemesini gerektirir. Hipokamps bildirimsel uzun sreli bellein konuland yer olmakla beraber bildirimsel bellek farkl serebral alanlarda depolanmaktadr. Amigdala duygusal bilgilerin kodland ve depoland yerdir. Beyincik ise ilemsel bellekte rol oynamaktadr. Amnezi olan hastalara bakldnda bu hastalarn talamus blgesinde hasarlarn meydana geldii grlmektedir.

Sra Sizde 1 Renk grnm asndan renk algs boyutludur. Bunlar renk, doygunluk ve kontrastr. Renk sar mavi, yeil ve krmz gibi farkl renk kategorilerine karlk gelmektedir. Doygunluk ise rengin iindeki beyaz miktar ile aklanmaktadr. inde beyaz olmayan renk tok renktir. Beyazn eklenmesiyle beraber tokluk azalmaktadr. rnein pembe krmzya beyaz katlarak yapldndan pembe ayn zamanda doygun olmayan krmzdr. Kontrast ise rengin aklk koyuluk zellii ile ilgilidir. rnein ak ve koyu krmz gibi. Kontrast bir anlamda rengin zeminle olan ilikisidir. Sra Sizde 2 Derinlik algsnn doutan m yoksa sonradan kazanldn gsteren deneye grsel uurum deneyi ad verilmektedir. Bu amala her iki yzeyi kareli bir rntyle kapl olan, bir ksm yksek olan ve zeri saydam camla kaplanan platform hazrlanmtr. Platformun bir tarafnda bebekler braklr ve kar taraftan bebeklerin anneleri onlar arr. Bebekler ykseklik noktasna kadar rahatlkla gelmiler fakat bu noktada tedirgin olmular ve annelerine gitmekte tereddt etmilerdir. Bu durum onlarda bir ekilde derinlik algsnn doutan ya da ok erken yalarda ekillendiine iaret etmektedir.
131

Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. In K.W. Spence, & J.T. Spence (Eds), The psychology of learning and motivation (pp. 89-195). New York: Academic Press. Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication. Elmsford, NY, US: Pergamon Press. Bruner, J.S., Goodnow, J.J. & Austin, G.A. (1956) A Study of Thinking. Chapman & Hall, Limited. London. Calin-Jageman,R.J., & Fischer, T.M. (2007). Behavioral adaptation of the aplysiaaiphon withdrawal response is accompanied by sensory adaptation. Behavioral Neuroscience,120, 200-211. Cherry, E. C. (1953). Some experiments on the recognition of speech, with one and with two ears. Journal of the Acoustical Society of America, 25, 975979. Chomsky, N. (1959) Review of Verbal Behavior, by B.F. Skinner. Language 35,26-57. Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: MIT Press. Deutsch, J. A. & Deutsch, D. (1963). Attention: some theoretical considerations. Psychological Review, 70, 80-90. Duncan J (1984). Selective attention and the organization of visual information. Journal of Experimental Psychology: General, 113, 501-517. Greenwald, A.G., Spangenberg, E.R. Pratkonnis, A.R.,& Eskenazi, J. (1991). Double-blind tests of subliminal self-help tapes. Psychological Science, 2, 119-122. Herz R.S. & Engen T. (1996). Odor memory: review and analysis. Psychonomic Bulletin and Review, 3, 300313. Hubel, D.H. & Wiesel, T.N. (2005). Brain and visual perception: the story of a 25 year collaboration. Oxford, U.K.: Oxford University Press. Humphreys, G. W. ve Bruce, V. (1989). Visual cognition: Computational, experimental and neuropsychological perspectives. Hove, U.K.: Erlbaum. Kosslyn, S. M. (2005). Reflective thinking and mental imagery: A perspective on the development of Posttraumatic Stress Disorder. Development and Psychopathology, 17, 851-863. Malkoc, G., Kay, P. & Webster, M.A. (2005) Variation in Normal Color Vision IV: Unique binary hues and hue scaling, Journal of the Optical Society of America A, 22, 2154-2168. Marr, D. (1982). Vision: A Computational Investigation into the Human Representation and Processing of Visual Information. San Francisco: Freeman. Melzack, R., & Katz, J. (2004). The gate control theory: Reaching for the brain. In T. Hadjistavropoulos & K. D. Craig (Eds.), Pain: Psychological perspectives, (pp. 13-34). NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Miller, G.A. (1956) The magical number seven, plus or minus two. Psychological Review 63: 81-97. Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence instructions. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 11, 56-60. Neisser, U.(1967). Cognitive Psychology. New York, USA: Appleton-Century-Crofts, Newell, A & Simon, H. A. (1972). Human Problem Solving. Englewood Cliffs, NJ, USA: Prentice Hall. Pesmen,C. (2006 March). Dont let pain get in your way. Money, 48. Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 32, 3-25. Shannon, C. E. A (1948). Mathematical Theory of Communication. Bell System Technical Journal, 27, 379-423. Smith, E. E. Kosslyn, S. M. (2007). Cognitive Psychology: Mind and brain. Upper Saddle River, N. J. Pearson. Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflect inhibitory mechanisms? A review and integration of conflicting views. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 54A,(2), 321-343. Treisman, A.(1964). Selective attention in man. British Medical Bulletin, 20, 12-16. Willander, J., & Larsson, M. (2006). Smell your way back to childhood: Autobiographical odor memory, Psychnomic Bulletin & Review, 13.
5
Amalarmz

PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal geliimde nemli olan sosyal davranlar sralayabilecek, Sosyal geliime dair temel kuramsal yaklamlar zetleyebilecek, Sosyal davranlara etki eden evresel ve isel unsurlar aklayabilecek, Balanma, miza ve ocuk yetitirme arasndaki ilikileri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Davranlar Kuramlar selletirme Hassas Dnem Toplumsallama ocuk Yetitirme Davranlar Miza Balanma
indekiler
GR SOSYAL DAVRANILAR SOSYAL GELM AIKLAMAYA YNELK KURAMLAR SOSYAL DAVRANILARIN GELMNE ETK EDEN UNSURLAR BALANMA
Psikolojiye Giri
ocuklukta Sosyal Geliim
ocuklukta Sosyal Geliim

GR
ocuun fiziksel, bilisel ve dil geliimiyle paralellik gsteren sosyal geliim, toplumsallama, benlik ve kiilik oluumu gibi sreleri kapsar. Bu srete ocuk, iinde yaad sosyal evrenin deerlerini renir, hangi davran ve duygularn ne kadar ve nasl gsterilmesi gerektii konusunda bilgi sahibi olarak ve nce bakalarnn, zellikle ailedeki yetikinlerin ynlendirmeleriyle, daha sonra kendi z kaynaklarn kullanarak sosyal davran ve duygular beklenen ynde gsterme yolunda ilerler. Bu sosyal bilginin bir ksm yetikinlerin dorudan retmesi yoluyla edinilir; ou ise dolayl yollarla, yani aile ve toplum iindeki yaant srasnda grlerek kendiliinden kazanlr. Ancak sosyal geliim, kiinin sadece yaad evrenin davran ve deer sistemlerini rendii sreleri deil, zerk bir birey olarak farkllat sreleri de anlatr. Bu nitede ocuklukta sosyal geliim, buna dair baz temel kuramlar ve ocuun sosyal geliiminde rol olan belli bal unsurlardan aile ve ebeveyn etkilerinden sz edilmektedir.
SOSYAL DAVRANILAR
Sosyal geliim literatrnde yaygnlkla ele alnan temel geliimsel zellikler, olumlu sosyal davran, anti-sosyal davran ve bunlarla ilikili olan dier ahlaki ve duygusal geliimsel becerilerdir. Olumlu sosyal davranlar, bir bakasnn iyiliini gzeterek gnll olarak yaplan yardm etme, paylama, teselli etme ve ibirlii yapma gibi yararl davranlardr (Eisenberg, Fabes ve Spinrad, 2006). Toplumlarn uyumlu ileyii iin nem tayan sosyal alarn olumasna katkda bulunduklarndan, olumlu davranlar sosyal geliimin belli bal bileenlerinden biri olarak grlr (Grusec, Davidov ve Lundell, 2002). Olumlu sosyal davranlarn sergilenmesinde empati (eduyum) byk rol oynar (Eisenberg ve ark., 2006). Empati, bir bakasnn duygusal durumunu ve yaad hissi kavrayp ayn veya benzer duyguyu kiinin bizzat kendisinin de yaamas anlamna gelir. ocuun herhangi bir dl veya onay beklemeden, empati ve iten gelen bir motivasyonla sergiledii olumlu sosyal davranlarda, zellikle scak ve destekleyici ana-babalk davranlarnn etkisi byktr. Sosyal geliimin bir baka temel bileeni ise anti-sosyal davranlar, yani saldrgan ve ykc davranlardr. Saldrgan davranlar, bakalarna veya onlara ait
134
Psikolojiye Giri
eylere (rn. eyalarna) zarar vermeyi amalayan hareketler olarak tanmlanr (Coie ve Dodge, 1998). Bunlar bakalarna vurma, yumruk atma gibi fiziksel davran eklinde olabilecei gibi (fiziksel saldrganlk), barma ve hakaret etme gibi szel formda (szel saldrganlk) veya bakasnn arkasndan konuma, lakap takma, dlanmasn salama gibi ilikisel formda da olabilir (ilikisel saldrganlk). Olumsuz sosyal davranlarn skl, ocuun ya bydke azalma eilimi gstermesine ramen (Bongers, Koot, Van Der Ende ve Verhulst, 2004; Miner ve Clarke-Stewart,2008; Ulu ve Flolu, 2002), zellikle erken ocukluk dneminde yksek seviyede grlen anti-sosyal davranlar, ergenlik ve sonrasndaki dnemlerde akran reddi, dk akademik performans, okul terki ve su ileme gibi sorunlarn habercisi olabilmektedir (Farrington, 1991; Fergusson, Horwood ve Ridder, 2005; Hinshaw, 1992). Bu iki bileen, olumlu ve olumsuz davranlar, Resim 5.1 sosyal geliim iinde birbirini tamamlayan bamFiziksel sz iki boyutu oluturmaktadr. Yani bir ocuk hem saldrganlk saldrgan davranlar hem de paylama ve yardm davran gsteren etme gibi pozitif davranlar ok az gsteriyor bir ocuk olabilir. Bir baka deyile, ocuun anti-sosyal davranlar gstermiyor olmas, empati duygusunun yksek olduu ve olumlu davranlar gsterdii anlamna gelmemektedir. Oysa sosyal geliimin toplumsallamas srecinde hedeflenmesi gereken, anti-sosyal davranlar az gstermesinin Kaynak: http://brainblogger.com/2012/01/21/childhoodyan sra, ocuun olumlu sosyal davranlar da aggression-predicts-health-care-use-later-in-life/ web gerektii gibi gsteren, empati becerisi yksek bir sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr. birey olmasdr. Aratrmalar, her iki davran boyutunun geliiminde hem biyolojik kkenli unsurlarn (rn. miza) hem de evresel faktrlerin (rn. ebeveyn davranlar, akran ilikileri, medya) etkili olduunu ortaya koymutur. Bu etkiler nitenin ileriki blmnde incelenecektir. Aada nce sosyal geliimi aklayan eitli kuramlar ele alnmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
Sosyal geliimin toplumsallamas srecinde hedeflenen ocuk davranlar nelerdir? oSIRA SZDE cuklarn olumsuz davranlarnn en aza indirgenmesi bu hedeflere ulalm olduu anlamna gelir mi? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K A P SIRA TSZDE
SIRA SZDE Kuram, sistemli bir biimde dzenlenmi, birok olay aklayan ve bir bilime temel olan kurallar T ilkeler btndr. Kuram, bir takm ilkelerden yola karak ve DKKA gereklii D N E L M alan kavramsal bir ereve sunar. Kuramn ortaya koyduaklamaya u nermeler grgl (ampirik) aratrmalar ile test edilebilir. Sosyal geliime dair kuramlarn SIRA SZDE belli ballar Psikanalitik Kuram, Davranlk ve Soysal renme KuS O R U ram, Bilisel Geliim Kuram, Etolojik Kuram ile Ekolojik Sistemler Kuramdr.
SOSYAL GELM AIKLAMAYA YNELK S O R U KURAMLAR
Bu kuramlarn kkenleri ve ilgili yaklamlar iin nite 1e baknz. D KKAT

K A P SIRA TSZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZN TELEVZYO
AMALARIMIZ TELEVZYON
K T A P NTERNET
K T A P NTERNET
5. nite - ocuklukta Sosyal Geliim
135
Psikanalitik Kuram
Psikoseksel Geliim Kuram
Sosyal ve kiilik geliimiyle ilgili almalarda nemli etkisi olan kuramlardan biri psikanalitik kuramdr. Sigmund Freud (1910) tarafndan gelitirilen psikanalitik kuram, insann, ounlukla farknda olmad drtler ve atmalarla hareket eden bir varlk olduunu varsayar. Bu anlamda psikanalitik kuram, insan davranlarn anlamada bilinalt srelerin nemine vurgu yapar. Freuda gre insan, Eros ve Thanatos olmak zere iki temel drtyle dnyaya gelmektedir. Eros ya da yaam igds, yeme, ime, cinsellik gibi yaam devem ettirmeye yarayacak bedensel btn ihtiyalar karlayan aktiviteleri ynetir ve hayatta kalmay salar. Thanatos, lm igds ise dvme, ldrme, mazoizm (kendine ac ve zarar verme) gibi davranlarla ifade edilen yok edici bir gtr. Freud geliimi, igdsel enerjinin organizasyonu ve ynlendiriliindeki deiim olarak grr. Gelitirdii Psikoseksel Geliim Kuramnda enerjiyi, cinsel enerji (libido) olarak tanmlar. ocuun ya ilerledike bu enerji yer deitirir ve bedenin farkl blmlerinde younlar. Bu blgelerin birinden dierine gei ile yeni bir geliim dnemi balamaktadr. ocuklar, oral (0-1 ya), anal (1-3 ya), fallik (3-6 ya), gizil (6-13 ya) ve genital (13-19 ya) olmak zere be ayr geliimsel dnemden geerler. Ancak Freuda gre geliim, nc dnem olan fallik dnemin sonunda esas eklini almaktadr. Freud, ocuun her bir psikoseksel geliim dnemini baaryla tamamlayabilmesinde ebeveynlerin nemli rol oynadklarna inanr. Geliim srecinin salkl ilerleyebilmesine engel olan iki temel olumsuz sre vardr: engellenme ve ar doyum. Psikoseksel Geliim Kuramna gre, belli bir dnemde belli bir blgede engellenme ya da ar doyum yaayan ocuk daha sonralar o blgeyle ilgili ar faaliyet ya da taklma gsterebilir. rnein ilk ylda, az blgesindeki faaliyetlerle (rn. st emme, emzik veya parmak emme) ilgili engellenme veya ar doyum yaayan bir bebek, yetikin yaamnda trnak yeme, sigara ime, yeme bozukluu gibi bir oral takntya sahip olabilir. Kurama gre, her ikisi de olumsuz olmakla birlikte, bebek iin o ya dneminde nemli olan deneyimin kat ekilde engellenmesi, ar doyurulmasndan daha gl taklmalara yol aacaktr. Freudun burada vurgusu erken yalardaki deneyimlerin yllarca bizimle olaca ve yetikinlikteki ilgileri, tutumlar ve kiilik zelliklerini kuvvetle etkileyeceidir. Fakat grgl aratrmalar bu gr desteklememektedir (bkz. Crews, 1996). Freud (1933), ocuun kiilik geliimini farkl yap iinde tanmlar: id (drt), ego (rasyonel) ve sperego (ahlak). d, doutan var olan ve yeni doan bebein biyolojik igdlerini doyurma fonksiyonu bulunan yapdr. Bebek igdsel drtlerle donanm olarak dnyaya gelir. Bu drtler yani id, bilinsizce ve irrasyonel ekilde iler. Bebek, hem alk, susuzluk gibi fiziksel hem de duygusal uyarlma gibi psikolojik ihtiyalara sahiptir. A olduunda ya da altn slattnda, bu ihtiyalar giderilene kadar mzmzlanp alar. Bebek gelitike idden ego ve sperego ortaya kar. Ego, kiiliin bilinli, rasyonel ksmn oluturur. Egonun ilevi, igdlerin rasyonel bir biimde doyumunu salamaktr. Egosu olgunlatka ocuk irrasyonel idini kontrol etmeyi ve kendi bana ihtiyalarn gereki bir ekilde karlamann yollarn bulmay renir. rnein, a ocuk alayp barmak yerine, yiyecee nasl ulaabileceini dnp mantkl bir yol bulabilir (annesini arayp onunla yiyecei temin etme gibi). En son gelien kiilik yaps spe-
Eros: Bireyin (ve trn) hayatta kalmasn salayan nefes alma, alk ve cinsellik gibi igdler. Thanatos: Doutan getirilen lme dair igdler.
136
Psikolojiye Giri
regodur. Sperego, ocuun hareketlerine rehber olan ahlak kurallarndan oluur ve gerek anlamda bir isel denetidir. Speregonun geliimiyle, ocuk ebeveynlerinin (zellikle hemcins ebeveyninin) ahlaki standart ve deerlerini iselletirir; bu 3-6 yalar arasnda olur. Speregonun geliimi, nemli bir srele, iselletirme sreciyle ok yakndan balantldr. selletirme (yani toplumsal deer ve davranlar kendisininmi gibi benimseme) sreci tamamlandnda, ocuk doruyanl arasndaki farklar kendiliinden bilir, bir yetikinin gzetimi olmakszn gerekli ahlaki davranlar gsterir hle gelir. Bunu yapmas, vicdan geliimi ve ona bal olarak ortaya kan ahlaki duygular, sululuk ve utan, sayesinde olur. Sululuk ve utan duygular isel ceza mekanizmasdr; bunlarn gelimi olmas dsal bir yaptrma gerek brakmaz. ocuk, ihlal davranlarnn farkna kendiliinden varr ve etik olmayan hareketlerinden vicdan sebebiyle kanr. zetle, vicdan ve iselletirme gibi nemli geliimsel srelerden sperego sorumludur ve 3-6 yalarndaki ebeveyn-ocuk ilikisi speregonun geliiminde ok etkilidir.
SIRA SZDE
selletirme nedir? S. Freudun Psikoseksel Geliim Kuramna gre hangi kiilik yaps SIRA SZDE iselletirmeyle ilikilidir? Nasl? Aklaynz.
DN LM Psikososyal EGeliim Kuram
DNELM
Psikososyal geliim kuram: Eriksonn, U S O R Freudun kuramn revize ederek, geliimde sosyo-kltrel belirleyicilere vurgu yapt D K K psikolojik uyum ve salkl A T iin insanlarn sekiz geliimsel dnemdeki psikososyal atmalar SIRA SZDE zmek zorunda olduunu vurgulad kuram.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Psikanalitik kuramdan hareketle Psikososyal Geliim Kuramn oluturan Erik H. Erikson (1963), sosyal geliim aratrmalarnda nemli bir yere sahiptir. Erikson S O R U kuramnda, her ne kadar Freudun pek ok fikrini kabul etse de, klasik psikanalitk kuramdan nemli noktada ayrr. Erikson (1963) ocuun, pasif biyolojik drDKKAT tlerin esiri olan ve ebeveynleri tarafndan ekillendirilen bir varlk deil, evresine nasl uyum salayacan aratran, merakl, aktif bir aratrmac olduunu saSIRA SZDE vunur. ocuk, her bir geliim dneminin gerekliliklerine baaryla uyum gstermek ve normal geliimi tamamlamak iin sosyal gereklerle ba etmek zorundadr. kinci fark, Freuda kyasla Erikson cinsel drtlere daha az, sosyal ve kltrel etkiAMALARIMIZ lere daha fazla vurgu yapar. Geliimi, isel drtler ve dsal (kltrel-sosyal) talepler arasndaki etkileimin bir sonucu olarak grr. nc fark, Eriksona gre geliim tm yaam P K T A boyu devam eder. Erikson, insann yaam boyunca sekiz temel kriz ya da atmadan getiine inanmaktadr. Her yeni geliim dneminde, kii yeni talepler ve ilikilerle karlatnda yeni bir ikilem ya da atma ortaya kar. Kii, tutarl Eve V Z Y O Nbir kimlik duygusu gelitirebilmek iin tm yaam kapsayan kalc T LE bu sekiz dnemdeki farkl meseleleri baaryla zmek zorundadr.
SIRA SZDE Erikson tarafndan gelitirilen Psikososyal Geliim Kuramnn Psikoseksel Geliim KuNTERN T ram ile farkllatEnoktalar aklaynz.
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sosyal geliim literatrnde, Eriksonn Psikososyal Geliim Kuram, Freudun Psikoseksel Geliim Kuramna gre daha ok kabul grmektedir. Bunun sebepS O R U lerinden biri, Eriksonn, kuramnda insanlarn rasyonel ve uyumlu doasna vurgu yapmas ve her bir geliim dnemi iin deneyimlendii gzlemlenebilen sosyal atma ve kiisel K A T ikilemler tanmlamasdr. Bir dieri, yaamdaki temel sosyal meseDK lelerin pek ounun (rn. bebeklikte duygusal geliim, ocuklukta kendilik-kavram geliimi, ergenlikte kimlik geliimi gibi), Eriksonn psikososyal geliim dnemlerinde yer SIRA SZDE Ancak Eriksonn kuram geliimin niin ve nasl gereklebulmasdr. tiini aklamada mulak ve yetersiz kald iin eletirilmitir. Kalc bir kimlik gelitirmek iin ergen ne tr deneyimler yaamaldr? zerklik ve girikenlik iin gAMALARIMIZ
DNELM
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
137
ven duygusu niin nemlidir? Eriksonn kuram, geliimsel sreleri anlamaya dair bu gibi nemli sorularn cevabnda aklayc deil, esasen betimleyicidir.
Davranlk ve Sosyal renme Kuramlar

Davranlk Kuram
Psikanalitik kuramn bilinalt srelerle ilgili vurgusuna karn, davranlk gzlenebilen davranlara odaklanan bir kuram olarak ortaya kmtr. renme bak as ya da davranlk, ilk olarak John B. Watson (1913) tarafndan ortaya atlmtr. Davranln temel prensibine gre insan geliimi, dsal uyarclar ile gzlenebilen tepkiler (alkanlklar) arasndaki iyi renilmi balarn sonucudur. Bu anlamda davranlk, gzlenen davranlarn azalmas ya da oalmasna sebep olan mekanizma olarak pekitirme kavramn sunar. Pekitirme, bir davrann gelecekte tekrarlanma olasln veya skln artran ya da azaltan, o davran takip eden dl veya ceza olarak tanmlanmaktadr. dl, bir davran sonucunda ho bir uyarcnn elde edilmesi ya da naho bir uyarcnn ortadan kalkmasdr. Ceza ise bir davran sonucunda ho bir uyarcnn geri ekilmesi ya da naho bir uyarcnn verilmesidir. Davran kurama gre dl, davrann gelecekte yaplma skln artrr, ceza ise davrann skln azaltr. Watson, bebekleri sosyal deneyimler sonucu alkanlklar gelitiren bo levhalar (doutan getirdii herhangi bir bilgi ve becerisi olmayan varlklar) eklinde grr. Uygun bir eitimle toplumun istedii gibi bireylerin yaratlabileceini savunur. Watsonn u sylemi davran yaklamdaki anlay en iddial ekilde ortaya koymaktadr: Bana salkl bir dzine ocuk verin, onlar ailesel zellikleri, rklar ve cinsiyetlerine bakmadan istediiniz meslekte insanlar hline getirebilir, onlar doktor, avukat, tamirci, hatta hrsz veya dilenci bile yapabilirim. Watson, korku, fke ve sevgiyi, zerine davranlarn ina edildii refleksler olarak grr ve bu duygularn olumlu ya da olumsuz davranlara dnmesinden ebeveynleri sorumlu tutar. Watsonn yaklam bilimsel olmakla birlikte, karmak geliim srelerini aklamada yetersizdir. Keza bu yaklam, grnmeyen hibir eyin bilimsel olarak allamayacan, dolaysyla psikoloji aratrmalarna konu oluturmamas gerektiini savunmu, deer, dnce gibi soyut kavramlarn uzun sre literatrde atl kalmasna yol amtr.
Davranlk: nsan geliimine ait karsamalarn, bilinalt gdler ya da gzlenemeyen fenomenlerden ziyade, kontroll gzlemlerin yaplabildii davranlara dayandrlmas gerektiini savunan psikolojideki bir dnce okulu.
Ceza: Bir davrann gelecekte ortaya kma olasln dren ya da basklayan uyaran.
Edimsel renme Kuram

Davran yaklama katk getiren bir baka kuramc B. F. Skinnerdir. Skinner (1953), almalarn hayvanlarla yapm ve bulgularnn ounu insanlara genellemitir. Skinner (1953) geliimi, ocuun davranlarn takip eden ceza ve dller tarafndan pasif olarak ekillenmi edimsel renme mekanizmalar ile aklar. Edimsel koullamada, kii bir davranta bulunur ve bunun evrede yaratt etki (olumlu veya olumsuz), bireyin sz konusu davran daha sonra ne sklkla gerekletireceine etki eder. Bir baka deyile, davran, sonular tarafndan kontrol edilir. stenmeyen davranlar ortadan kaldrmak iin de ayn prensibe dayanan davran deitirme teknii kullanlr. 1960l yllarda psikoloji aratrmalarndaki bilisel devrim, davranlk akmnn sadece gzlenebilen davranlarn incelenmesi gerektii nermesine kar
Edimsel renme: rettii sonucuna bal olarak artan ya da azalan gnll davranlarn kazanld renme yaants.
138
Psikolojiye Giri
kmtr. Bilisel yaklama gre zihnimiz, gd, niyet, yarg, tutum, inan ve deerlerimize temel oluturur. Dolaysyla davran anlayabilmek iin bilii incelemek gerekir. Davrann sadece gzleme izin veren belirgin unsurlarnn incelenmesi, o davrann doasyla ilgili bilgilerin sadece kk bir parasn anlayabilmemizi salayacaktr.
Sosyal renme Kuram

Sosyal renme Kuram, sosyal davran geliimini aklarken renme ilkelerinin yan sra dnme, yorumlama gibi eitli bilisel unsurlarn nemine vurgu yapan bir kuramdr. Bu kuramn en nemli isimlerinden biri Alfred Banduradr. Bandura (1977), hayvanlarn aksine, insanlarn bilgiyi aktif ekilde ilediklerini ve bu sayede davran ve sonular arasndaki ilikiyi dnebildiklerini syler. Davran ve sonular arasndaki ilikiyi dnebilme zelliklerinden dolay, insanlarn hareketlerinde ou zaman gerekte ne deneyimlediklerinden ziyade ne dndkleri etkilidir. Davrana dair dncenin nemine yapt vurguyla balantl olarak, Sosyal renme Kuram, pekitirelerin (veya cezann) sadece dsal deil, isel de olabileceini nerir. Kiinin kendi hareketlerinin yine kendinde yaratt sonular nemlidir. i tamamlad zaman alaca paradan ok, ii en iyi ekilde yapmann hazz kiiyi gdler. Bu bak, davran kontrol etmek iin dsal pekitirme ve cezann neden her zaman ie yaramadn aklamaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Edimsel renme Kuram ile Sosyal renme Kuram arasndaki fark aklaynz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N T E R tayin Karlkl N E T edicilik: ocuk ve evresi arasndaki etkileim aknn ift ynl olmas; evrenin ocuu etkilemesi, ocuun da davranlaryla evresini ekillendirmesi.
Bandura, sosyal durumlardaki renmelerin byk lde taklitle gerekletiDNELM ini de nerir. zellikle ocuklarn yeni sosyal davranlar renmeleri, nemli bireylerin (rn. ebeveyn, retmen, arkada) davranlarn gzlemlemeleri ve moS O R U del almalaryla olur. Gzlem, gzlenen davran ve bunun olas sonularn retir. Davran ve sonular bakasnda gzlemledii iin bu renmenin mekanizmas dolaylDpekitirmedir. Anlamazlk durumunda, anne-babasnn sorunu baKKAT rarak ve kavga ederek zdn gren ocuk, kendisi akranlaryla atma yaadnda benzer stratejilere bavuracak, kavga ederek sorununu zmeye alacakSIRA SZDE tr. Benzer ekilde, sktnda ebeveyninin yalan syleyerek sorunu zebildiini gren ocuk, kendisi de gerektiinde ayn davran gsterecektir. Dolayl pekitirme, sadece canl modellerden deil, sembolik modellerden de olur (rn. televizAMALARIMIZ yon, roman kahramanlar). Banduraya gre, gzleyerek renmenin meydana gelebilmesi iin aadaki koullarn salanm olmas gerekir: Dikkat: Taklit edilecek modelin, kiinin dikkatini ekmi bir model olmas. K T A P Hatrda tutma: Davrann kodlanp hatrda tutulmas. Motor retim: Taklit edilen hareketi doru yapabilmek iin gerekli motor becerilereZsahip olma. TELEV YON Pekitirme ve gdsel sre: Davrann performans olarak ortaya kmas iin ya bakas tarafndan pekitirilmesi ya da bireyin kendi kendini pekitirmesi. Klasik renme kuramclarndan farkl olarak Bandura, ocuklar kendi geliNT RNET imlerine ok Eynl katklar getiren aktif katlmclar olarak grr. Bandura, Watsonn evresel tayin edicilik kavram yerine, ocuklarn geliimlerini etkileyen evreyi yaratmada etkili olduunu savunduu karlkl tayin edicilik ilkesini benimser. Buna gre, sosyal geliim kii (K), davran (D) ve evresi () arasndaki etkileimleri yanstmaktadr (bkz., ekil 5.1). rnein, ocuk arkadana saldra-
139
rak istedii oyunca elde ettiinde, oyuncaa sahip olmak memnuniyet verici bir sonu olarak ocuun saldrgan davrann pekitirir. Bu sonu ayn zamanda, saldrgan davrana maruz kalan akrann da ocuu zorba olarak grmesine ve ileride saldrgan davranlaryla ba etmeye almamasna sebep olabilir. zetle, sosyal renme kuram, ocuun aktif ekilde ekillendirdii evresinin, kendi geliimine etki ettiini nermektedir. Sosyal renme Kuramnn, sosyal geliimi anlamadaki yeri nemDavran lidir. Bandurann aratrmalar zelMotor tepkiler Szel tepkiler likle saldrganln renilmesinde Sosyal etkileimler dolayl pekitirmenin etkisini ortaD ya koymutur. Cinsiyet rolleri, iddet, sosyal atma zme becerisi, olumlu sosyal davranlar, aile ii roller, konuma biimi vb. pek ok B farkl zelliin geliiminde sosyal Birey evre Bilisel yetenekler Fiziksel evre renme nemli bir mekanizmadr. Fiziksel zellikler Aile ve arkadalar te yandan, Sosyal renme Kuranan ve tutumlar Dier sosyal etkiler m, renme ve geliimde olgunlama ve biyolojiden ok, evresel ve sosyal faktrlerin sorumlu olduunu iddia eder ki bu, kuramn bireyin kendine has genetik mirasn azmsad eletirisini getirmitir.
ekil 5.1 Bandurann (1978) karlkl tayin edicilik modeli
Bilisel Geliim Kuram

Jean Piaget (1932, 1952), geliim psikologu ve genetik epistemolog olarak kendini bilginin kkenini incelemeye adamtr. almalar insanlarn nasl dnd, dnyaya nasl bakt ve nasl algladna odaklanr. Piaget biyoloji, felsefe ve psikoloji bilimlerine temellendirdii bilisel geliim kuramnda, ocuklarn aktif ekilde etkileerek ve bu etkileimler zerinde dnerek dnya hakkndaki bilgileri nasl yaplandrdna dair nermelerde bulunmutur. Piaget, ocuklarn ne kadar bilip ne kadar dndklerinden ok, nasl dndkleriyle ilgilenir. rnein, ocuun renkleri bilmesinden ok, onlar aktan koyuya doru sralamas nemlidir. Piaget, bir dnem kuramcsdr ve geliimi bir dizi deimez sra iinde aklar. Bilisel geliim kuramnda, gittike karmaklaan dnce sistemlerinin kazanlmasndan sz eder. ocuk deneyerek, kefederek, maniple ederek kendisi iin anlaml bir evre yaratmaya ve bu sre iinde daha zengin ve ileri yaplar oluturarak bu yaplar sayesinde dnyay anlamaya alr. Piaget, dnemlerin genetik koda bal olmadn ancak biyolojik eilimlere bal bir sre iinde ocuk tarafndan yaplandrldna inanr. Gelime ne isel olgunlamayla ne de dtan, yetikinlerden gelen retmelerle ortaya kar. ocuk, gittike daha ayrtrlm ve daha karmak bilisel yaplar kendi hareketleriyle organize ederek aktif bir yaplandrma sreci iinde geliir. Her ne kadar Piaget, ocuklarn say, uzay, zaman, nedensellik, mantk gibi kavramlar nasl gelitirdiklerine dair almalar ile bilinse de ahlaki yarglama, iletiim, sosyal bilgi geliimi ve akranlarn geliimi besleyici rolleri konusunda da nemli incelemeleri ve nermeleri vardr. Piaget sosyal atma, oyun kurallar ve sosyal kurallar hakkndaki bilgiler, otorite, zerklik ve adalet kavramlar gibi konularda ocuklarla kapsaml grme ve gzlemler yapmtr. Bu aratrmalar sonucunda ahlaki yarg kuramn gelitirmitir. Bu kuramda Piaget, ocuklarn eitlik
140
Psikolojiye Giri
ve hakalk anlaylarnn ve sosyal dnyaya dair bililerinin akran etkileimi yoluyla gelitiini, akran atmasnn ocuun bak as (perspektif) alma, uzla ve karlkl sosyal al veri iin olanaklar sunduunu savunur. ocuun zellikle erken yalardaki sosyal etkileimi nemlidir; rnein, hakaln ne olduuyla ilgili muhakeme orta ocukluk dnemine kadar geliir. Sosyal kararlarla (paylama, ibirlii, bakalarna zarar vermeden kanma, atma zme stratejileri vb.) ilgili zihinsel emalar ise 5-10 ya arasnda dramatik ekilde deimektedir. Piagetnin kuramnn temel yaps, sosyal geliimin evrensel olduu ynndedir. Davran (rn. paylama ve ibirlii) toplumlarda farkl ekillerde sergilenebilir ama temelleri ayndr. Sosyal becerilerin kazanlmasyla ilgili odak noktas, yetikin-ocuk etkileiminden ziyade akran-ocuk etkileimidir. Yetikin-ocuk etkileimi bir kltrden dierine byk eitlilik gsterebilir ancak akran-ocuk etkileimi karlkllk ve ibirliine dayanr ki bu hliyle evrenseldir. Bilisel geliim kuramnn bu nermesi farkl kltrlerde incelenmi ve sosyal geliime dair bilgimizi ileriye gtren aratrmalar tetiklemitir.
Dier Kuramlar
Etolojik Kuram
Etoloji, evrim srelerinin tre zg davranlar nasl ekillendirdiini inceleyen bilim daldr. Buna bal olarak, etolojik kuram, insan davrannn biyolojik temellerine vurgu yapar. Etologlar da, Freud gibi, erken deneyimlerin nemli olduuna inanrlar. Etolojik yaklama gre, baz davranlarn geliimi iin kritik dnemler vardr. Kritik dnem, gelien organizmann, yaam evresinin ksa bir parasnda evredeki spesifik etkilere benzersiz ekilde ak ve duyarl olduu dnem olarak tanmlanr. Organizma anlan kritik dnemde bu nemli evresel unsura maruz kalmazsa geliim iin art olan deneyim olumayacak, organizmann geliimi geri dndrlemez ekilde olumsuz etkilenecektir. Bununla ilintili olan bir baka kavram hassas dnem kavramdr. Hassas dnem, belli beceri ve davranlarn ortaya kmas iin kiinin zellikle belli evresel etkilere daha duyarl olduu zaman dilimini anlatr. Kii bu evresel unsurlara hassas dnemde maruz kalmazsa salkl geliimi bundan olumsuz etkilenecek ama bu geri dndrlmez olmayacaktr. Bu nemli evresel unsurlara baka bir zaman diliminde maruz kalma, daha az olmakla birlikte etkili olacak, bireyin geliimini ekillendirecektir. Kritik dnem kavram, hayvan geliimini aklamada geerliyken, hassas dnem, insan geliimini aklamada ok daha doru bir tanmlamadr. Etologlar, insan yavrusunun, hayatta kalmasn ve normal geliimini destekleyici nceden programlanm pek ok davran sergilediine inanmaktadrlar. John Bowlby (1969), bu yaklama dayanarak Balanma Kuramn gelitirmitir. Balanma kuram, Freudun grnden esinlenerek ilk yalardaki ebeveyn-ocuk ilikisinin sosyal ve duygusal geliim iin ok nemli olduunu nermi, bunun gelecekteki ilikilere de etki ettiini savunmutur. Balanma Kuram, nitenin ileriki blmlerinde anlatlmaktadr.
Ekolojik Sistemler Kuram

Urie Bronfenbrennerin (1979) Ekolojik Sistemler Kuram, farkl evresel unsurlara, bu unsurlarn etkileimlerine ve ocuk geliimine dorudan ve dolayl etkilerine odaklanr. Ekolojik Sistem Modelinde ocuun geliimini etkileyen evresel balamlar, i ie geen kaplar gibi kkten bye doru sralanan be sistem hal-
141
kas ile tanmlanr. ocuun iinde olduu halkamikrosistemdir. Burada aile, okul, yaanlan yakn evredeki akran ve oyun ortamlar gibi ocuun ok zaman geirdii balamlar yer alr. Mikrosistem, ocuun geliiminde en fazla etkiye sahiptir. Mezosistem, mikrosistemde yer alan farkl geliimsel balamlarn birbirleriyle ilikisini anlatr. ocuk iin en anlaml balamlar arasndaki ilikiler, ocuun geliiminde nemli rol oynamaktadr. rnein, aile-okul arasndaki iletiim, iki balamdaki deer ve davran beklentilerinin uyum iinde olmas, bir balamda renilen davranlarn dier ortamlara da aktarlmas mezosisteme rnek olarak verilebilir. Eksosistem, ocuun iinde yer ald bir sistem deildir ama ocuun mikrosistemindeki ileyiiyle ilikilidir. Aile bireylerinin i yerleri (rn. ebeveynin alma koullar, i yerinde yaad stres), salk hizmetleri (bunlarn yaygnl, aile iin hizmetin ulalabilirlii), ekosistemdeki baz yaplardr. ocua en uzak olan Makrosistemde kltrel deerler, inan sistemleri, ideoloji ve gelenekler yer almaktadr. Halkalarn hepsini iine alan kronosistem ise yaanlan zaman dilimini, o yaam dilimini betimleyen zellik ve olaylar (sanayileme devrimi dnemi, iek ocuklar dnemi, bilgisayar a vb.) anlatr. Tm bu sistemler arasnda karlkl bir etki vardr. Bronfenbrenner, sonralar kuramn revize etmi, yeni Biyoekolojik Modelinde, tm sistemin ortasnda olan ve farkl ekolojilerle etkileen ocuun miza gibi biyolojik temelli zelliklerine de yer vermitir (Bronfenbrenner ve Ceci, 1994).
ekil 5.2
ocuun yakn evresi ile olan ilikileri ve aktiviteleri Kanunlar Arkadalar ve Komular
Mezosistem
Mikrosistemler arasndaki balant (ev/okul/mahalle/ ocuk bakm)
Bronfenbrennerin Ekolojik Sistemler Kuram
Bakm Merkezi veya Okul
Yaam Gelenekler
Mezosistem Birey Aile Deerler

Me
Mikrosistem
zos m iste
Oyun Alan
Salk Hizmetleri
Geni Aile EKSOSSTEM erideki sistemleri etkileyen deerler, gelenekler ve dier kaynaklar MAKROSSTEM ocuun iinde yer almad ama ocuu etkileyen sosyal ortamlar
Kaynak: http://explow.com/ecological_systems_theory web sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
Bronfenbrennerin kuram, geliimi aklamada evresel etkilerin birbirleriyle ve ocukla etkileerek geliimi nasl etkilediine dair detayl analizler sunmakta, bu ynyle ocuk ve ergen geliimini destekleme programlarnn ieriine ynelik yararl bilgiler ortaya koymaktadr.
SOSYAL DAVRANILARIN GELMNE ETK EDEN UNSURLAR

Sosyal geliim literatr, kuramlarn yan sra, daha kk modellerin ynlendirdii ok sayda nemli aratrma bulgusu da iermektedir. Bu bulgular, kuramlarn ner-
142
Psikolojiye Giri
dii savlarn bilimsel almalar tarafndan ne kadar desteklendiini ve sosyal davrann geliiminde bunlardan farkl ne tr etki ve ilikilerin bulunduunu ortaya koymaktadr. nitenin bu blmnde, sosyal geliim literatrndeki dier belli bal kavramlar ve bunlara dair aratrma bulgular toparlayc ekilde ele alnmaktadr.
Ebeveyn Davranlar
Toplumsallama, ocuun sosyal geliimindeki en nemli srelerden biridir. Bu srete, ocuk bireysel farkllklarn korurken, ait olduu sosyal sistemin davran kurallarn, inan ve deerlerini edinir ve bylelikle yaad balamda uyumlu ve etkili ekilde var olabilir (Durkin, 1995). Doum ile balayp bireyin tm yaam boyunca devam eden bu srete, zellikle ilk ocukluk dnemindeki etkiler ve etkileimler nemli grlmektedir. ocuun evresindeki tm kiilerle, anne-baba, karde, arkada, retmen ve akrabalaryla olan ilikileri, toplumsallama srecine katkda bulunur. rnein karde ilikisi ele alndnda, aratrmalar kk kardele zaman geirmesi ve onun ihtiyalarna cevap vermesi beklenen ocuklarda, duygu ve dnce kavrama becerilerinin daha ok gelitiini ortaya koymutur (Eisenberg ve Fabes, 1998). Kardeler arasndaki bu etki karlkldr; byk kardein ke ilgi gstermesi kendisinin bilisel ve duygusal becerilerini gelitirirken kk karde de ablas veya aabeyini model alarak olumlu veya olumsuz sosyal davranlar sergileyebilir. Akranlarla olan ilikilerin toplumsallamadaki etkisiyse okullama ile daha belirginleir. Tm bu ilikiler ocuun geliim sreci iinde nem tarken, okul ncesi dnemdeki sosyal geliimde en belirleyici olann ebeveyn-ocuk ilikisi olduu dnlmektedir (Parke ve ark., 2002). Bu blmde ocuun sosyal geliimine etki eden temel ocuk yetitirme davranlar anlatlmaktadr.
Aklayc Akl Yrtme

Aklayc Akl Yrtme: Bir davrann bakalar iin dourduu sonular anlatan ve davrann neden yaplmas ve yaplmamas gerektiini ocua aklayan ocuk yetitirme davran.
Olumlu sosyal geliime katkda bulunan en nemli ebeveyn davranlarnn banda aklayc akl yrtme gelmektedir. Aklayc akl yrtmede, anne-baba ocuuna olumsuz davrannn bakalar iin dourduu sonular anlatarak istenmeyen bu davran deitirmeyi amalar (Eisenberg ve ark., 2006). Burada hedeflenen sadece istenmeyen davrann o an iin braklmas deil, o davrann neden yaplmamas gerektiinin ocuk tarafndan anlalmas ve benimsenmesidir. Bu yntemde, ocuun bakalarnn bak asn almasn salamaya ynelik (Sen Alinin oyununu bozduunda sence o ne hissetti?) veya davrannn sonularna ynelik (Bu davrann beni ok hayal krklna uratt.) deiik aklamalar kullanmak mmkndr. Anne-babalarn genel olarak ocuklarna scak ve duyarl davrandklar ailelerde bu aklamalar ocuk tarafndan daha ok benimsenmekte ve dolaysyla daha da belirgin bir pozitif etki salamaktadr. Bilisel geliimin henz balarnda olduu iin yaplan aklamalar anlamayaca dnlen 1-2 yandaki ocuklara bile davrannn sonularnn belirgin ve gl ekilde sylenmesi, sadece yapmay brakmasn sylemekten ok daha etkilidir.
143
Resim 5.2 ocuuna aklayc akl yrtme ile olumsuz davrannn sonucunu aklayan bir anne
Kaynak: http://www.singleparentcenter.net/child-behavior-issues/ web Sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
ocukta istenilmeyen davrann olumsuz sonularnn deil de istenilen davrann olumlu sonularnn n plana karlmas da etkili bir baka yoldur. rnein, yardm ederse karsndaki kiinin sevinecei sylenen ocuklar, yardm etmezse karsndakinin zlecei sylenen ocuklardan daha ok yardm etmektedir (Grusec ve ark., 2002).
Model Alma
Sosyal renme Kuramnda nerildii gibi, ocuklar, sosyal davranlar bir bakasn rnek alarak ve taklit ederek de renebilirler. Ev ortamnda yardmlama, paylama, ibirlii ve olumlu davranlara dair deerler gibi konular zerine ok konuulmas da ocuklarn daha ok olumlu sosyal davran gstermeleriyle balantldr. Model alnan kii, ocuk tarafndan etkili ve gl olarak alglanyorsa veya sevilen biriyse davranlarnn taklit edilme olasl daha yksektir. Sonraki yllarda akranlarn etkisi artacak olmakla birlikte, okul ncesi dnemde anne-babalar en ok model alnan kiilerdir. Ebeveynler, kendi tutum ve davranlar ile ocuklarna olumlu ve olumsuz sosyal davranlar iin kaynak olutururlar. rnein, babasn bir komunun eyalarn tamasna yardm ederken gren ocuk, kendisi yalnz banayken de yardm gerektiren durumu daha abuk alglayp uygun davranlar daha kolaylkla gsterebilir. Benzer biimde, bakalarnn ihtiyalarn grmezden gelen veya gerekli yardm davranlarn gstermekte isteksiz davranan ebeveynlerin ocuklar da bu davranlar rnek alrlar. Anti-sosyal davranlar da aynen yardm etme davran gibi gzlem ve modelleme yolu ile kazanlabilir. rnein, anne veya babas vurma, itme, tekmeleme, hakaret etme veya yalan syleme gibi davranlar gsteren ocuk, bu davranlar gzlemleyerek sosyal davran daarcna ekler. Anne-baba gibi sevilen, etkin ve nemli figrler tarafndan gsterilen bu davranlar, ocuk tarafndan yaplmas kabul gren, onaylanan ve uygun davranlar olarak alglanr. ocuk bu srete, kiiler aras sorun yaandnda saldrgan davran gstermeyi veya yalana bavurmay bir zm yolu olarak grmeyi renir ve hlihazrda repertuarnda olan bu
144
Psikolojiye Giri
davranlar gerek duyduunda kullanr. Ksaca, hem olumlu hem de olumsuz sosyal davranlar sz konusu olduunda ebeveynleri model alarak renme etkili bir yoldur.
Resim 5.3 Annesinin kulland fiziksel ceza yntemini model alarak oyuncak bebeine uygulayan bir ocuk
Kaynak: http://www.ethicsoup.com/2010/04/do-you-want-a-spanking-it-doesnt-work-spanking-creates-aggression.html web sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
dl ve Ceza
stenilen davran artrmak iin, sz konusu davrann hemen ardndan ocuu dllendirmek de etkili bir yntem olabilir. Sosyal dller, zellikle kiilik zelliklerine ynelik atflar (Sen ok yardmsever, ok iyi kalpli bir ocuksun.) ocukta olumlu benlik algsn glendirmekte ve bylelikle uyumlu davranlarn artrc etki yapmaktadr. stenen davran yapldnda hediye verme gibi maddesel dller de olumlu sosyal davranlar ksa vadede arttrabilmekle birlikte, ocuun yapt davran dsal bir nedene balamasna sebep olmaktadr. Bu yntem, ocuun ancak bir bakas istediinde ve iyi bir sonu (hediye) alabilecei zaman olumlu davran gstermesine yol aabilmektedir.
Resim 5.4 ocuunu szel olarak cezalandran bir anne
http://paintermommy.com/a-moms-guide-to-reading-a-childs-behavior web sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
145
G Kullanm
G kullanm ve cezalandrc teknikler ise ocuun o anki itaatini arttrmakla birlikte, ileride sua giren davranlarn sklamasna sebep olmakta, yani hedeflenenin aksine, ocuun uyumlu davranlar daha az gstermesine yol amaktadr. Aratrmalar, iddete dayal fiziksel disiplin yntemlerinin (rn. tokat atma, sarsma, dayak atma) ocuklardaki duygusal ve davransal problemleri fazlalatrc etkiye sahip olduunu gstermektedir (Gershoff, 2002; Graziano, Hamblen ve Plante, 1996; McCord, 1996). iddete dayal disiplin yntemleri ocuun fiziksel salnda bozulmann yan sra, zgvende zedelenmeye, depresyon, kayg bozukluklar ve anti-sosyal davran problemlerinde arta yol amaktadr. ocuklarn sosyal geliimine etki eden belli bal ebeveyn davranlarn belirtiniz ve bu SIRA SZDE davranlarn ocuklardaki sosyal geliimi nasl etkilediini anlatnz.
D Ebeveyn Davranlar ve Sosyal Geliime Dair Toparlama N E L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu blmden de anlalaca zere ocua gsterilen ilgi ve duyarllk, sosyal geliim iin ok nemlidir. Demokratik tutum, anne-babalarn ocuklarn birey olaS O R U rak kabul ettikleri, ayn zamanda kontrol de elden brakmadklar bir ocuk yetitirme stilidir. Bu tutumu benimseyen anne-babalar, ocuklarnn ya ve miza DKKAT zelliklerini de gz nnde bulundurarak makul kurallar koyar, bu kurallar nedenleriyle birlikte ocua anlatr ve kurallara uyulmasn beklerler. Demokratik tuSIRA SZDE tumun benimsendii ailelerde, kurallar konulduktan sonra tutarl ekilde uygulanr ancak gerektiinde de bu kurallar sorgulanr, esnetilir ve deitirilir. Bu aile tipinde yaygnlkla kullanlan aklayc akl yrtme, Trkiyede genel olarak anne-baAMALARIMIZ balarn az bavurduklar bir disiplin yntemidir. lkemizde ebeveynlerin, zellikle eitim dzeyi daha dk anne-babalarn, yaygnlkla ksa ve direktif veren, aklayc olmayan szel ifadeler kullandklar ve sorgusuz itaat bekledikleri bulunK T A P mutur (Kntay ve Ahtam, 2004; Nacak, Yamurlu, Durgel ve van de Vijver, 2011). Daha nceki blmlerde de belirtildii gibi, aklamasz itaat bekleyerek ocuun istenmeyen bir davran yapmas engellenebilir. Ancak bu T E L E V Z Y yntemi, odisiplin O N cukta perspektif alm, bakalarnn ne hissettiini ve dndn kavrayabilme ve bir davran isteyerek yapma (veya isteyerek, kendiliinden olumsuz davran yapmama) gibi hedef olan asl becerilerin gelimesini desteklemeyecektir. Anne N T aklama yapmababalarn, olumlu ve olumsuz davranlarn sonularna ynelik E R N E T lar, konumalarnda duygu ieren ifadeler kullanmalar, kendilerinin ve bakalarnn his ve dncelerinden sz etmeleri ocuklarn duygu geliimini hzlandrmaya yardm edecek, empati ve olumlu sosyal davranlar arttrc etki yapacaktr. Hem szel yolla yardmlama, paylama gibi sosyal davranlarn nemini belirten hem de bizzat kendisi olumlu davran sergileyen ebeveynler ocuk iin iyi birer model olacaktr. Devamllk gsteren olumlu davranlarnn ebeveyn tarafndan fark edilip vgyle pekitirilmesi (Bugn parkta Ahmete ne gzel davrandn yine. gibi) de ocukta bu davranlar tekrarlama isteini arttracaktr. Olumlu davrann samimi ekilde vmek ve sevecenlik gstererek takdir edildiini hissettirmek (rn. kucaklamak), ocuun ileride de ayn beenilen davran gsterme olasln ykseltecektir. ocuk olumsuz bir davran sergilediinde ise onun houna gitmeyecek ama ayn zamanda ona fiziksel veya duygusal adan zarar vermeyecek disiplin yntemleri semek nemlidir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
146
Psikolojiye Giri
Miza
Miza: Bebekliin ok erken dnemlerinden itibaren gzlenebilen, duygu, davran ve dikkat srelerindeki biyolojik kkenli bireysel farkllklardr.
Olumsuz Tepkisellik: Kzgnlk, alama, szlanma ve mzmzlanma gibi yksek younluktaki tepkileri ieren miza zellii. Mizacn duygu dzenlemeye dair boyutu. Scakkanllk-ekingenlik: Yeni durum ve insanlara yaklama ya da uzaklama davranlarn ieren miza zellii. Mizacn davran dzenlemeye dair boyutu. Sebatkrlk: Bir ie uzun sre dikkatini younlatrabilme kapasitesi ve ii tamamlayncaya kadar zerinde almaya devam etme eilimini ieren miza zellii. Mizacn dikkat dzenlemeye dair boyutu.
Sosyal geliime etki eden isel unsurlarn banda miza gelir. Miza, bebekliin erken dnemlerinde de gzlemlenebilen, duygu, davran ve dikkat srelerindeki bireysel farkllklar anlatr. Miza zellikleri evreye gre bir miktar deiebilmekle birlikte, esas olarak biyolojik kkenlidir (Rothbart ve Bates, 1998). Yaknlama/ekingenlik, uyumluluk, tepkilerin younluu, dikkat sresi, ritmiklik (biyolojik dzenlilik), uyarlma eii ve aktivite dzeyi miza zelliklerinden sadece bazlardr (Thomas ve Chess, 1977). Miza almalarnn balad ilk yllarda, ocuklar bu zelliklerine gre, kolay, zor ve yava alan olmak zere grupta snflandrlmtr (Thomas ve Chess, 1977). Uyku ve beslenme dzenlerinde problem olmayan, deiikliklere uyum gsterebilen, sakin huylu ocuklar kolay mizal olarak tanmlanmtr. Zor mizal ocuklar, dzensiz uyku ve beslenme alkanlklarna sahip, yenilie ve deiiklie kolay uyum gsteremeyen, negatif duygu durumu (rn. kzgnlk, hrnlk) kuvvetli olan ocuklardr. Yava alan ocuklar ise yenilie ve deiiklie uyumda iki u nokta arasnda yer alan, zor ocuklara gre daha az olumsuz tepki veren, az hareketli ve zaman zaman hrn olabilen ocuklardr. Pek ok miza zelliine tek tek bakmak yerine, ocuklar mizalarna gre bu ekilde ayrmak daha pratik grnse de bu tarz bir snflandrma zellikle zor olarak adlandrlan ocuklar iin olumsuz sonular getirebilmektedir. Zor sfatyla etiketlenen ocuk, kendine dair olumsuz alg gelitirebilmekte, bu da ocuun kendinden beklentilerini olumsuz ekilde etkileyerek eitli davran sorunlarna yol aabilmektedir. Byle bir etiketleme, dier insanlarn da ocuktan beklentilerini ve ona ynelik tutum ve davranlarn istenmeyen ynde etkileyebilecektir. Miza zelliklerinin tmn ayr ayr ele almann gl, snflandrma yapmann ise belirgin sakncalar, aratrmaclar yeni bir yaklam arayna itmitir. Bugn en kabul gren yaklam ocuklarn deil, miza zelliklerinin boyutlara ayrlarak incelenmesi gerektiidir. Buna gre ocuk mizac temel boyutta incelenebilir: (a) Olumsuz tepkisellik; kzgnlk, alama, szlanma ve mzmzlanma gibi yksek younluktaki tepkileri, (b) Scakkanllk-ekingenlik; yeni durum ve insanlara yaklama ya da tersine uzaklama eilimini, (c) Sebatkrlk; bir ie uzun sre dikkatini younlatrabilme kapasitesini ve ii tamamlayncaya kadar zerinde almaya devam etme eilimini (Sanson, Hemphill, Yagmurlu ve McClowry, 2011) anlatr. Bu boyut srasyla, mizacn duygu, davran ve dikkat sreleriyle ilikilidir.
Resim 5.5 Yksek seviyede olumsuz tepkisellik gsteren bir bebek
Kaynak: http://www.kidspot.com.au/Baby-development-Social-and-emotional-Separation-anxietytips+5253+461+article.htm web sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
SIRA SZDE
Gnmz psikoloji literatr mizac hangi temel boyutlarda incelemektedir? simlerini SIRA SZDE belirtiniz ve aklaynz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
147
Bu miza boyutlar, bata sosyal ve duygusal geliim olmak zere, ocuk geliiminin pek ok farkl alanyla balant gstermektedir. Olumsuz tepkisellik dzeyi dk olan, daha az sinirlenen ocuklar, duygu ve davranlarn daha iyi kontrol edebilen ve sosyal becerisi daha yksek olan ocuklardr (Eisenberg ve Fabes, 1998). inde sosyallik ve utanga olma gibi zellikleri barndran scakkanllkekingenlik miza boyutu da olumlu sosyal davranlarla yakndan ilikilidir (Yamurlu, Kymen ve Sanson, 2005). Scakkanl ocuklar, yardmlama ve paylama gibi davranlar ekingen mizal ocuklara gre daha ok gstermektedir. Ortamn ve kiilerin yeni olmas scakkanl ocuklarn olumlu sosyal davran dzeyini pek etkilemezken ekingen ve rkek mizal ocuklar, benzer davranlar daha ok tandk evrelerde ve ancak kendilerinden talep edildiinde gstermektedir. Dikkat srelerindeki miza farkllklar da olumlu sosyal davranlar zerinde belirleyicidir. Dikkatini daha uzun sre younlatrabilen ocuklar, sosyal ortamdaki ipularn daha iyi yakalayabilmekte ve dolaysyla yardm ve paylama gerektiren durumlar daha hzl ve doru alglayabilmektedir (Eisenberg ve ark., 1998). Olumlu sosyal davranlarn yan sra, sosyal ve duygusal geliim alanlarndaki istenmeyen sonular da ocuun miza zellikleriyle ilikilidir. Bir rnek vermek gerekirse olumsuz tepkisellik (kolay sinirlenme vb.) ve dikkatini younlatrmada glk, saldrganlk gibi anti-sosyal davran problemleri iin risk faktr olan miza zellikleri olarak karmza kmaktadr (Sanson ve ark., 2011). Ebeveynlerin ocuk yetitirme tutumlarnn ve ocuun mizacnn sosyal geliime etkileri birbirlerinden tmyle bamsz deildir. ocuk yetitirme ve mizacn etkileimi de sosyal geliimde nemli rol oynamaktadr. Aratrmalar, benzer mizaca sahip ama anneleri farkl ocuk yetitirme tutumlar gsteren ocuklarn sosyal davranlarnda belirgin farkllklar olduuna iaret etmitir. rnein, annesi cezalandrma davrann sk gsteren tepkisel mizal bir ocuk, annesi aklama yapan, bir davrann neden yaplmamas gerektiini anlatan tepkisel mizal bir dier ocuktan daha fazla davran problemi gsterebilmektedir (Thomas, Chess ve Birch, 1968). Aklayc akl yrtme davrannn anne tarafndan seyrek kullanlmas, scaklk ve efkatin az olmas, zellikle tepkisel mizal ocuklarn geliimi iin tehlike oluturmaktadr. Benzer ekilde, hareketli ve dadnk miza tek bana deil ama ebeveynin fiziksel cezas ile birletiinde ocukta davransal problemlere yol amaktadr. Ebeveyn, ayn derecede hareketli ve dadnk bir ocuk iin, onun enerjisine uygun, olumlu bir disiplin yntemi kullandnda ise ocuun sosyal uyumu artmaktadr. Buradaki mesele, zorlayc olabilen miza zelliklerinin, baz olumsuz ebeveyn davranlar ile birlikte grlme olaslnn yksek olmas durumudur. Bu durum yle aklanabilir: Belirli miza zellikleri olan ocuklarn, rnein tepkisellii yksek ocuklarn anne-babalar ceza kullanmaya, dier miza zelliklerine sahip, rnein daha az alayan ocuklarn anne-babalarndan daha eilimlidirler. Bunun sebepleri eitli olabilir: Anne ve ocuk paylatklar kaltmsal zellikler sebebiyle benzer dzeyde kzgn ve tepkisel olabilirler. Veya anne ve ocuk, paylatklar evrenin zor koullar sebebiyle bu zellikleri gsteriyor olabilirler. Bir dier anlatmla, aile ortamndaki olumsuz koullar ocuun daha tepkisel, daha hassas veya hareketli olmasna sebep olurken annenin de stresini ykselterek iddet kullanmasn artryor olabilir. Benzer ekilde, ocuun zorlayc miza zellikleri, annenin fiziksel yntemlere bavurma ihtimalini artrabilirken annenin erken dnemlerden itibaren fiziksel ceza kullanyor olmas, ocuun tepkiselliini ve olumsuz duygulanmlarn daha da kuvvetlendiriyor olabilir. Her durumda, ocuk ve ebe-
148
Psikolojiye Giri
veyn ilikisinde, bebeklik dneminden balayarak ortaya kabilen bu olumsuz etkileim, bir ksr dng hlinde, ocuklarn uzun vadede saldrgan davran gstermeleri ve uyum bozukluklar gelitirmeleriyle sonulanabilmektedir (Patterson, DeBaryshe ve Ramsey, 1989). Burada farknda olunmas gereken, miza zellikleri nasl olursa olsun (tepkisel, korkulu, ekingen, vb.), ilk yllarda genel olarak ocuklarn davransal problemler gstermedii veya ortaya kabilen problemlerin nlenebilecek dzeyde olduudur.
BALANMA
Balanma kiiye deil ilikiye dair bir zelliktir. Bu anlatmdan yola knca, kiinin farkl insanlarla olan ilikilerindeki balanmalarnn, farkl niteliklerde olabilecei anlalmaktadr. Aratrmalar anne-ocuk ve baba-ocuk arasndaki balanmalarn, farkl zellie sahip olabileceini ortaya koymaktadr (van IJzendoorn ve de Wolff, 1997). Yine de ocuun anneyle olan balanma ilikisi, genel olarak dier ilikilerindeki balanmalar ile daha benzer nitelik gstermektedir (Rosen ve Rothbaum, 1993). Bir baka deyile, ocuun anneyle arasnda gvenli bir balanma ilikisi varsa ocuun dier kiilerle olan ilikilerinde de gvenli balanma gzlemlenme ihtimali daha yksektir. Anne-ocuk arasndaki balanma, ocuun farkl alanlardaki geliimiyle de byk lde balantldr. Tm bu sebeplerle, geliim psikolojisi literatrnn en ok odakland balanma ilikisi anne ile ocuk arasnda olandr. Duygusal ba niteliindeki bu iliki gvenli, kanan ve kayglkararsz olmak zere temel tipte incelenirken (Ainsworth, Blehar, Waters ve Wall, 1978), sonraki yllarda bu snflandrmaya dank balanma tr de eklenmitir (Main ve Solomon, 1986). Anne-ocuk balanma ilikisini aratran almalarn nemli bir blm, annenin ocuk yetitirme davranlarn incelemekte ve anne ile ocuk arasndaki balanmann niteliini, sadece annenin zelliklerine bakarak anlamaya almaktadr. Ne var ki balanmann bir iliki zellii olmas, annenin zelliklerinin yan sra ocuun zelliklerinin de irdelenmesini gerektirmektedir. Bunlarn arasnda miza yine dikkat ekicidir. ocuun miza zellikleri ile annenin davranlar bebekliin ilk zamanlarndan itibaren yakn iliki iindedir ve bu ilikideki uyum, ocuun pek ok alandaki geliimini olduu kadar ebeveyni ile olan balanma ilikisini de belirgin ekilde etkilemektedir. Balanma Kuramnda irdelenen ocuk-ebeveyn ikilisi arasndaki balanma ilikisi, tipik olarak Yabanc Ortam Testi (Strange Situation Test) ad verilen alma yntemiyle llmtr (Ainsworth ve ark., 1978; Bowlby, 1969). Ksaca anlatmak gerekirse bu yntemde, 1-2 ya ocuklar bir oyun odasnda gzlemlenir; yaklak 20 dakika boyunca ocuk, annesi ve/veya bir yabanc (aratrmac) ile oyun odasnda zaman geirir. Anne ve yabanc belirli aralklarla odadan karlar; ocuk belli bir sre yabanc ile odada yalnz kalr, belli bir sre ise tamamen kendi banadr. ocuun bu durumlara verdii tepkiler (rn. oyuncaklarla oynama, annenin yokluu, odaya dn ve yabancyla kalma srasnda gsterdii davran ve duygular) kaydedilir ve kodlanr. Bu yntem, anne ile ocuk arasndaki balanmann niteliinin gzlemlenmesine olanak verir. Gvenli balanma ilikisinde ocuk, annesini evreyle olan ilikisinde gven verici bir dayanak grr, gvenli bir liman olarak kullanr. Annelerinin yokluunda huzursuzluk ve sknt belirtileri gsteren bu ocuklar, anneleriyle yeniden bir araya geldiklerinde ksa srede sakinleerek evrelerini kefetmeye devam ederler. Bu tip balanmada anneler ocuun ihtiyalaryla ilgili, uyarlar (rn. ocuun alamas) ve ocuun zelliklerini fark et-
Gvenli Balanma: ocuun, annesini evre ile olan ilikisinde gven verici bir dayanak olarak kulland balanma eklidir.
149
Gvensiz Balanma: ocuun, annesi ile gvenli balanma gelitirmedii durumlarda oluan balanma biimidir. trde gvensiz balanma olabilir: Kanan, Kayglkararsz ve Dank.
me konusunda duyarl, scak ve tutarldrlar. Gvensiz balanma tiplerinden olan, kanan trdeki balanma ilikisinde ise ocukta anneye kaytszlk gzlemlenir; annenin odadan kmas ocukta kayda deer bir kayg ve znt oluturmaz. Odada annenin veya yabancnn olmas, ocuk iin byk fark yaratmaz. nc tip olan kaygl-kararsz trdeki gvensiz balanma ilikisinde ise annenin varlnda bile korkulu ve endieli, anneye ok yakn olma ihtiyac gsteren, oyuncaklarla oynamak iin anneden uzaklamada isteksiz, anne odadan ayrlp dndnde kaygs kolay yatmayan bir ocuk vardr. Annenin odadan ayrlmas ocukta byk endie ve znt yaratr; anne odaya dndkten sonra bile ocuun anneye tepkisi devam eder, endiesi yatmaz, anneden ayrlp oyuncaklara ynelemez. Dank balanmada ise ocukta birbiriyle elien davranlar (rn. anneye yaklama ve anneden kanma) ezamanl olarak grlr.
Resim 5.6 Yabanc Ortam Testi: Anne odadan karak ocuunu bir sre yabanc bir kii ile yalnz brakr.
Kaynak: http://blog.lib.umn.edu/paldr001/myblog/2011/11/the-strange-situation.html web Sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
Balanma, Miza ve ocuk Yetitirme

Anne-ocuk balanma ilikisinin nitelii ile ocuun miza zellikleri ve ebeveyn davranlar arasndaki balantya dair literatrde farkl yaklamlar vardr. Bir yaklama gre, ana-babalk davranlarndaki duyarllk, gvenli balanma ilikisindeki farkllklarn temel sorumlusudur. Yani ocuun miza zellikleri ne olursa olsun, ocuun ihtiyalarna karlk verebilen ve davranlarn ocuun bireysel zelliklerine gre uyarlayabilen ebeveyn, gvenli balanma ilikisini oluturabilir. Bu yaklam savunan aratrmaclar, uygun bakm koullar salandnda, zor mizaca sahip ocuun da gvenli balanma ilikisi kuracan, benzer ekilde, kolay mizaca sahip ocua duyarsz ve olumsuz davranldnda, gvensiz balanma ilikisi oluacan ne srmlerdir (Sroufe, 1985).
Resim 5.7 Alayan ocuuna scak ve duyarl bir ekilde tepki veren bir anne
Kaynak: http://www.ayushveda.com/tips-to-handle-the-temperament-of-your-child/ web sitesinden 18.05.2012 tarihinde alnmtr.
150
Psikolojiye Giri
Ayrc Yatknlk: Riskli olarak tanmlanacak baz miza zelliklerine sahip ocuklarn, evreden gelen hem olumlu hem de olumsuz etkilere dier ocuklardan daha fazla ak olduklarn, bu evresel etkilerden daha ok etkilendiklerini savunan yaklam.
Dier bir yaklam ise gvenli ve gvensiz balanma iliki trlerinin aslnda ocuun miza zelliklerinin birer yansmas olduunu savunmaktadr (Campos, Barrett, Lamb, Goldsmith ve Sternberg, 1983; Kagan, 1982). Bu gre gre, ocuklarn yabanc ortam testi srasnda gsterdikleri davranlar, ocuk mizacnn kendisinden baka bir ey deildir. rnein, annesiyle gvensiz ve kanan trde balanma ilikisi olduu sylenen bir ocuun, anne ile ayrlma srasnda ok fazla endielenmemesi ve yeniden bir araya gelme srasnda kanma davranlar gstermesi, sakin mizacnn bir yansmasdr. Benzer ekilde, kaygl-kararsz olarak snflandrlan balanma trnde gzlemlenenin, aslnda ocuun kolay endielenen, duyarl mizac olduu, buna karlk gvenli balanma ilikisinde grlenin, orta dzeyde endie ve scakkanllk eilimi olduu gr ortaya atlmtr. Ancak sonraki yllarda yaplan daha kapsaml aratrmalar, mizacn ve balanma tarznn farkl kavramlar olduunu gstermitir. Buna gre, ikili ilikinin bir nitelii olan balanma, bireysel davran rnts olan mizaca indirgenmemelidir. Balanma literatrndeki bu kavramsal tartmalarn bugn vard nokta, ebeveynin scaklk ve duyarllnn, ocuun zellik ve ihtiyalarna cevap verme konusunda hassas ve tutarl davranlarnn, gvenli balanma ilikisi iin gerekli zemini oluturduudur (Kochanska, 1998). Ebeveynin duyarll dk ve disiplin davranlar olumsuz ise ocukla balanma ilikisi gvensiz olmaktadr. Miza ise gvensiz balanmann tipleri arasndaki farkll aklamada devreye girmektedir. Ebeveyni duyarsz ocuklardan rkek/korkulu mizaca sahip olanlar kaygl-kararsz tipte balanma, rkeklik/korku dzeyi dk ocuklar ise kanan tipte balanma gstermektedirler. Balanmaya dair karmlar olan ve kabul gren bir dier yaklam da Ayrc Yatknlk (Differential Susceptibility) savdr (Belsky, Bakermans-Kranenburg ve van IJzendoorn, 2007; Belsky, 2011). Ayrc Yatknlk savna gre, riskli olarak grlebilecek baz miza zelliklerine sahip ocuklar, evreden gelen hem olumlu hem de olumsuz etkilere ok aktr. Riskli zellikler, tepkisel, rkek/korkulu, krlgan olma veya DRD4 genetik alelleri tama eklinde tanmlanmtr (Belsky ve ark., 2007). Ayrc Yatknlk savna gre, yksek dzeyde duygusal tepkisellik gsteren bir ocuk, ortalama dzeyde duygusal tepkisellik gsteren bir ocukla karlatrldnda, olumsuz ana-babalk davranlarndan (rn. duyarszlk ve g gsterimi) daha ok ve negatif ynde etkilenir. Ancak ayn ocuk, mizacnn getirdii ar duyarlla bal olarak olumlu ana-babalk davranlarndan ve destekleyici bir evreden de dier akranlarna gre daha fazla yarar salayacaktr. Bu yaklama gre, ocuun duygusal tepkisellii onu evrenin her trl etkisine daha ak hle getirir ve bu ocuk, ebeveynin pozitif tutumlaryla desteklendiinde en az dier ocuklar kadar istenilen, ideal geliim zelliklerini gsterir. Ayrc Yatknlk sav, zor olarak tanmlanan miza zelliklerinin aslnda birer risk unsuru olmadn belirtmekle kalmayp ayn zamanda koruyucu nitelikte olabildiklerine iaret etmektedir. Bu koruyucu olma zellii phesiz ancak evre zelliklerinin ok olumlu olmas durumunda sz konusudur. evrenin zellikleri bu ocuklar iin kritiktir; keza her trl evre etkilerini almaya dier ocuklardan ok daha yatkn bir yapya sahiptirler. Ayrc Yatknlk savn destekleyen pek ok aratrma bulgusu vardr. Bu bulgulardan biri, yksek dzeyde rkek mizaca sahip ocuklarn, anneleriyle duyarl ve scak etkileim ieren olumlu bir iliki iinde olduklarnda hzl vicdan geliimi gsterdiklerini ortaya koymutur. Buna karlk, yksek dzeyde rkek mizal ocuklar, annelerinin ceza ve g gsterimini az kullanmas durumunda bile, vicdan
151
geliimi ve iselletirmede (toplumsal deer ve davranlar kendisininmi gibi benimseme) zorluk gstermilerdir (Kochanska, Aksan ve Joy, 2007). Daha nce de belirtildii gibi, ocuktaki zorlayc miza zellikleri, anne-babalar zerinde olumsuz etki yaratabilir. Duygusal olarak tepkili, kolayca kzan, hsrana urayan, alayan, kolay yatmayan, davransal olarak rkek ve ekingen bir ocuk yetitirmek, ebeveynler iin ba etmesi g, fazladan stres yaratan bir durum olabilir. Oluan skntl koullar karsnda anne-babalarn duyarsz ve sert davranma, barma veya dayak gibi sindirmeye ynelik ceza yntemlerine bavurma ihtimalleri artabilir. Ne var ki sonularn ocuk ve anne-baba iin olumlu olmas, ancak ebeveynin bu miza zelliklerini zorlayc fakat stesinden gelinebilir bir farkllk olarak grmesi durumunda mmkndr. Ayrc Yatknlk sav, anne duyarl ve destekleyici bir tutum iinde olduunda, ocuun zorlayc miza zelliklerinin avantaja evrildiini, anne-ocuk arasnda kuvvetli bir gvenli balanma ilikisi olutuunu ve ocuun geliim gstergelerinin yksek olduunu ngrmektedir. Yaznn banda szn ettiimiz gibi miza, balanmay etkileyebilecek ocuk zelliklerinden sadece biridir. Burada ele alamadmz ama anne-babalar iin zorlayc olabilen pek ok baka zellik vardr. Bunlardan bazlar, otizm gibi geliimsel bozukluklar ile zihinsel ve fiziksel zrl olma durumlardr. Aratrmalar, ileri ve orta dzeylerde zihinsel zr olan ocuklarn ve otizmli ocuklarn bakm verenleriyle ilikilerindeki balanma niteliinin, zrn veya bozukluun seviyesiyle ilikili olmadn gstermitir (de Schipper, Stolk ve Schuengel, 2006). Bir baka deyile, ebeveyn iin zorlayc olan zelliklerin daha fazla olmas, balanma ilikisinin niteliini olumsuz ynde etkilememektedir. Ayn aratrmalar, srekli bir balanma figrnden yoksun olarak byyen ve hem grme, hem de zihinsel ilevlerde zre sahip ocuklarda dahi, balanmay hedef alan iyiletirme programlarnn olumlu sonu verdiini gstermektedir (Schuengel, Sterkenburg, Jeczynski, Janssen ve Jongbloed, 2009). Aratrma bulgularna gre, ocuklara sadece olumlu yaklam gsteren bir terapistin olduu kontrol grubuna kyasla, scak, duyarl ve destekleyici bir terapistin olduu deneysel gruptaki ocuklar terapistleri ile gvenli balanma gelitirmekte ve bu grup ocuklarda terapi srasnda gzlemlenen duygu dzenleme zorluklarnda byk lde azalma yaanmaktadr. Ayrc Yatknlk savnn temel kuramsal argmann aklaynz. BuSIRA SZDE savn genlik yllarndaki duygusal ve davransal problemlerin gelimesine dair nasl karmlarda bulunacan tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Miza temelli mdahale programlar da benzer bir mekanizmayla, gvenli balanma ilikisine dolayl katk yapabilmektedir. Bu programlarn Obalca amalar, S R U ebeveynlerin, bakm verenlerin ve retmenlerin, ocuklarn bireysel zelliklerine olan duyarllklarn ve ocuk bakm ve yetitirme becerilerini artrmak, miza teDKKAT melli stratejiler uygulayarak ocuklara z dzenlemelerini gelitirmeleri konusunda yardmc olmaktr. Tm bunlar sonucunda hedeflenen ise ocuklarn olumlu SIRA SZDE ilikiler gelitirmelerinin kolaylatrlmas, sosyal yetkinliklerinin artmas ve davran sorunlarnn nlenmesidir (Diamond, Barnett, Thomas ve Munro, 2007; McClowry, Snow ve Tamis-LeMonda, 2005). AMALARIMIZ ocuklarn kendilerine has doalarn anlamada ve onlarn salkl geliimi iin en uygun koullar salamada anne-babalara nemli grevler dmektedir. ocuklarn, mizalarna ilikin verdikleri ipularn deerlendirme konusunda aileleri bilK T A P gilendirmek ve uygun ana-babalk davranlar konusunda onlara yol gstermek
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
152
Psikolojiye Giri
ise uzmanlarn sorumluluudur. Anne-ocuk arasndaki ilikinin ksa ve uzun vadede grlen sonular dnldnde, bu alandaki bilginin yeni aratrmalarla artmasnn nemi daha da belirginlemektedir.
SIRA SZDE
Anne-ocuk SIRA SZDE balanma ilikisinin, ocuk yetitirme davranlarndan ve ocuarasndaki un miza zelliklerinden nasl etkilendiini aklaynz.
DNELM S O R U
Sonu
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
Toplumlarn uyum ve bar iinde yaamalarnda bebeklikten balayan sosyal geliimin bykOnemi vardr. Bunun ayrdnda olan aratrmaclar, ocuklukta sosS R U yal geliime dair kuramlar ve kapsaml aratrmalar ile bilgimizi daha ileriye gtrmeyi hedeflemektedir. Sosyal geliim ok boyutlu, ierii ok zengin ve geliimin DKKAT dier alanlar gibi karmak ve ok ilgin bir konudur. Gelitirilen yeni model ve kuramlarla ve yaplan yeni bilimsel aratrmalarla bu konudaki bilgimiz daha da SIRA ilerlemektedir. SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
zet
A M A
Sosyal geliimde nemli olan sosyal davranlar sralamak. Olumlu sosyal davran, empati ve anti-sosyal davran, sosyal geliim literatrnde incelenen en temel kavramlardr. Olumlu sosyal davranlar, bir bakasnn iyilii iin yaplan yardm etme, paylama ve teselli etme gibi yararl davranlardr. Olumlu sosyal davranlarn sergilenmesinde empati (eduyum) byk rol oynar. Empati, bir bakasnn duygusal durumunu ve yaad hissi anlayp, ayn veya benzer duyguyu kiinin bizzat kendisinin de yaamas anlamna gelir. Saldrgan davranlar, bakalarna veya onlara ait eyalara zarar vermeyi amalayan hareketler olarak tanmlanr. Bunlar bakalarna vurma, yumruk atma gibi fiziksel davran eklinde olabilecei gibi (fiziksel saldrganlk), barma ve kfretme gibi szel formda (szel saldrganlk) veya bakasnn arkasndan konuma, lakap takma, dlanmasn salama gibi ilikisel formda da olabilir (ilikisel saldrganlk). Sosyal geliime dair temel kuramsal yaklamlar zetlemek. Her bir sosyal geliim kuram, odakland alana (rn. geliim ktlar, kavramlar) dair sreleri ve mekanizmalar aklamay hedeflemekte, sosyal davran deiik ynleriyle analiz ederek farkl birer ereve sunmaktr. Sosyal geliimi anlamada nemli etkisi olan psikanalitik yaklamn belli bal kuramclarndan ikisi S. Freud ve Erik H. Eriksondr. Klasik psikanalizin kurucusu kabul edilen Freud, gelitirdii psikoseksel geliim kuramnda, insanlarn doutan getirdikleri cinsellik ve saldrganlk igdleriyle ynetildiini ve salkl geliim iin bu gdlerin mutlaka yeterli dzeyde doyurulmas gerektiini savunur. Freud, tanmlad be psikososyal geliim dneminde, kiiliin temel yaps olan id, ego ve speregonun ortaya ktn ve entegre olduklarn syler. Freuda gre, ilk be-alt yldaki geliim ilerisi iin belirleyici olacak kadar nemlidir ve bu erken dnemdeki ebeveyn-ocuk ilikisi geliim iin kritik bir role sahiptir.
AM A
Sosyal geliimle ilikili olan bir dier psikanalitik temelli kuram Eriksonn psikososyal geliim kuramdr. Erikson, insan geliiminde biyolojinin neminden ziyade sosyokltrel belirleyicilere daha fazla vurgu yapar. Eriksona gre insanlar yaamlar boyunca sekiz geliimsel dnemden gemekte ve bu dnemlerin her birinde dneme has psikososyal krizler yaamaktadrlar. Salkl sosyal geliim, sadece ocukluun ilk yllarnda deil, tm yaam boyunca bu krizlerin salkl biimde zmlenmesi ile olur. Davranlk ya da renmeci yaklama gre, geliim dnemler halinde olmaz. Tersine, geliim sreklilii olan bir sretir ve bireyin maruz kald evreye gre farkl ynlerde gerekleebilir. Watsona gre bebekler belli eilimlerle (rn. miza) domazlar; gelitirdikleri davranlar sosyal deneyimlerinin sonucudur. B. F. Skinner, geliimin, davran takip eden pekitire ve cezalarla edimsel koullanma sonucu pasif olarak ekillenen bir sre olduunu savunmutur. Sosyal renme kuramna gre ise davran geliimi iin pekitire veya cezann dorudan alnmasna gerek yoktur. Bandura, sosyal renme kuramnda, ocuklarn evreyi gzleyerek bilgiyi ilediklerini, modellemenin ve taklidin sosyal geliimde nemli sreler olduunu nermitir. Piagetnin bilisel geliim kuramna gre zihinsel aktivite ocuun evreye uyum salad temel bir yaam fonksiyonudur. Piaget tanmlad geliim dnemlerinin genetik koda bal olmadn ancak biyolojik eilimlere bal bir sre iinde ocuk tarafndan yaplandrldna inanr. ocuk daha karmak bilisel yaplar organize ederek aktif bir yaplandrma sreci iinde geliir. Piaget ocuklarn sosyal dnyaya ve ahlaka ait bilgileri dierleriyle, zellikle akranlaryla etkileerek yaplandrdn vurgular. Etolojik kuram, davrann biyolojisini vurgular, organizmann hayatta kalma mekanizmalarn evreyle balantl olarak ele alr ve geliimde hassas dnemlerin nemine vurgu yapar. Bowlby kuramn nde gelen isimlerindendir ve ilk yllarda anne-ocuk arasndaki balanma ilikisinin ocuun geliimi iin kritik olduunu nererek literatre ok incelenen, nemli bir kavram kazandrmtr.
154
Psikolojiye Giri
Bronfenbrennerin ekolojik sistemler kuramna gre geliim, deien evre ile deien birey arasndaki srekli dnmn rndr. Geliim birbirleriyle etkileen sistemler (mikrosistem, mezosistem, eksosistem, makrosistem, kronosistem) iinde gerekleir. Sonraki yllarda ocua dair zelliklere (rn. mizaca) daha ok yer vererek revize edilen ve biyoekolojik model ismini alan bu yaklamda, ocuun en ok zaman geirdii temel sosyal evrelerden (aile, okul) balayarak kltrel deerler ve inan sistemleri gibi daha soyut evresel unsurlara kadar tm ekolojiler arasndaki etkileimler tanmlanmaktadr. Sosyal davranlara etki eden evresel ve isel unsurlar aklamak. Toplumsallama sreci, ocuun bireysel farkllklarn korurken ait olduu sosyal sistemin davran kurallarn ve deerlerini edindii ok temel bir sretir. ocuun evresindeki tm kiilerle olan ilikileri bu srece katkda bulunur. Ancak hepsinin iinde ebeveyn ile olan iliki, ocuun toplumsallamasnda ayr, daha belirgin bir yere sahiptir. Aklayc akl yrtme (olumsuz davrann bakalar iin dourduu sonular anlatma, kurallarn sebeplerini aklama), scaklk, duyarl ve tutarl disiplin yntemleri ocuun geliimine pozitif etki yaparken fiziksel ceza ve g gsteriminin etkisi olumsuzdur. Anne-babann ocua zerklik tand, ayn zamanda snr koyduu, ocuun zelliklerini de gz nnde bulundurarak belirledikleri kurallar uygulad bir ocuk yetitirme stili olan demokratik ana-babalk da ocuun geliimini olumlu etkiler. Ebeveynin szel yolla yardmlama, paylama gibi sosyal davranlarn nemini aklarken kendisinin de olumlu davran sergileyerek model oluturmas, ocuun sosyal geliimini destekler. Sosyal geliime etki eden isel unsurlarn banda ise miza gelir. Miza, bebekliin erken dnemlerinde de gzlemlenebilen, duygu, davran ve dikkat srelerindeki biyolojik temelli bireysel farkllklardr. ocuk mizacnn temel boyutu, olumsuz tepkisellik (duygusal unsur), scakkanllk-ekingenlik (davransal unsur) ve sebatkrlktr (dikkat unsuru). Olumsuz tepkisellik dzeyi dk olan, daha zor fkelenen, duygu ve davranlarn daha iyi kontrol edebilen, dikkat kapasitesi daha yksek olan ocuklarda davran sorunlar daha az grlr. Ancak bu daha ok, sz edilen zorlayc miza zelliklerinin ebeveynin fiziksel disiplin ve g gsterimi kullanmas ile ilikilidir. Ebeveyn davran ve o-
cuk mizac arasndaki etkileim, sosyal davranlarn geliiminde ok nemlidir. rnein ok hareketli ve dadnk miza tek bana deil ama ebeveynin fiziksel cezas ile birletiinde davransal problemlere yol aabilmekte, ayn miza olumlu ocuk yetitirme tutumlaryla bir araya geldiinde ocuun sosyal uyumu artmaktadr. Balanma, miza ve ocuk yetitirme arasndaki ilikileri aklamak. Anne-ocuk arasndaki balanma, ocuun sosyal geliiminde nemli bulunan bir olgudur. Duygusal ba niteliindeki bu iliki, gvenli ve gvensiz olarak iki formda ele alnr. Gvensiz balanma, kanan, kaygl-kararsz ve dank balanma gibi farkl ekillerde grlebilir. Klasik olarak Yabanc Ortam Testi ile llen balanmada, ocuun oyun odasnda annesi ile yabanc (aratrmac) ile ve yalnzken gsterdii davran ve duygular gzlemlenir. Ebeveynin ocuun zellik ve ihtiyalarna duyarl olmas, scak ve tutarl davranlar gvenli balanma ilikisi iin gereklidir. Tutarsz, g gsterimine dayal, dk duyarllk ieren ebeveyn davranlar ise gvensiz balanmaya sebep olur. ocuun mizac balanmann gvenli-gvensiz olmasn belirlememekte ancak gvensiz balanmann farkl tiplerini aklamaktadr. Ebeveynin olumsuz disiplin sergiledii durumlarda ocuklardan rkek/korkulu mizaca sahip olanlar kaygl-kararsz tipte balanma, rkeklik/korku dzeyi dk ocuklar ise kanan tipte balanma gstermektedirler. Balanmaya dair karmlar olan ve kabul gren bir dier yaklam da Ayrc Yatknlk (Differential Susceptibility) savdr. Bu sava gre, riskli olarak grlebilecek baz miza zelliklerine (ar tepkisel, ar rkek ve krlgan) sahip ocuklar, evreden gelen hem olumlu hem de olumsuz etkilere ok aktr. Bu ocuklar, ayn miza zelliklerinde orta dzeyde olan (orta dzeyde tepkisel, rkek veya krlgan) ocuklarla kyaslandnda, hem negatif ana-babalk davranlarndan (rn. duyarszlk ve g gsterimi) hem de pozitif disiplinden daha fazla etkilenirler. Ayrc Yatknlk sav, zor olarak tanmlanan miza zelliklerinin aslnda birer risk unsuru olmadn belirtmekle kalmayp, evre zelliklerinin olumlu olmas durumunda koruyucu nitelikte olduuna iaret etmektedir. evrenin zellikleri bu ocuklar iin daha kritiktir; keza her trl evre etkilerini almaya dier ocuklardan ok daha yatkn bir yapya sahiptirler.
A M A
A M A
155
Kendimizi Snayalm
1. Erik Eriksonn kuram aadakilerden hangisini vurgular? a. Tekrar tekrar cinsel enerji atmalarnn zmlenmesini b. Hayatmzda belli yalardaki spesifik atmalarla baa kmadaki baary c. Olgunlatka ocuklarn dncelerindeki deiimleri d. eitli biyolojik olgunlama dnemlerindeki hassas dnemlerin etkilerini e. Davranlarn sonularna bakarak renmenin gerekletiini 2. Bandurann sosyal renme kuramna gre geliimi karlkl etkileyen faktr nelerdir? a. Birey, gen ve evresel faktrler b. Ceza, dl ve pekitire c. ocuk, aile ve kltr d. Bili, dl ve gzlem e. Balanma, evre ve miza 3. Bronfenbrennerin ekolojk sistemler kuramna gre bir anaokulu ocuunun oyun arkadalar onun hangi siteminin bir parasdr? a. Mikrosistem b. Makrosistem c. Mezosistem d. Eksosistem e. Kronosistem 4. Bir aile, 8 yandaki ocuklar ne zaman devini bitirse ona sevdii bir ikolata vermekte, eer yeteri kadar ders almazsa onun sevdii izgi filimi izlemesine izin vermemektedir. Bu aile hangi yaklam kullanmaktadr? a. Biyolojik-olgunlama yaklam b. Sosyobilisel yaklam c. Bilisel yapsalc yaklam d. Davran yaklam e. Sosyoduygusal yaklam 5. Ekolojik kuramn en gl yan, sunduu kuramsal erevede: a. Geliimde biyolojik etkileri kapsaml ekilde aklamas b. Geliimde evresel etkileri kapsaml ekilde aklamas c. Bilisel geliiminde ocuun aktif roln aklamas d. Duygusal geliimde anne-ocuk ilikisinin roln aklamas e. Geliimde igdlerin nemini vurgulamas 6. Ainsworthn yabanc ortam testine gre, ocuk-ebeveyn ikilisi arasndaki balanma ilikisi nasl gruplandrlmaktadr? a. Kanan, gvenli veya kaygl-kararsz balanma b. Gvensiz, gvenli veya ar balanma c. Balanma ncesi, anlalr balanma veya karlkl balanma d. Bamsz, gvenli veya kaygl-kararsz balanma e. Dank, dzenli veya kararsz balanma 7. ocuklarn sosyal geliiminde belirleyici rol olan ocuk yetitirme davranlarndan hangisi ocukta istenmeyen davran, dourduu sonular anlatarak deitirmeyi amalamaktadr? a. Model alma b. Aklayc akl yrtme c. dl ve ceza d. G kullanm e. Balanma 8. Mizacn duygu, davran ve dikkat sreleriyle ilikili olan boyutu nelerdir? a. Olumsuz tepkisellik, yava alan ve gvenli b. Kolay, zor ve yava alan c. Sebatkrlk, scakkanllk-ekingenlik ve olumsuz tepkisellik d. Scakkanllk-ekingenlik, kanan ve kolay e. Yava alan, gvensiz ve sebatkrlk
156
Psikolojiye Giri

9. Ayrc Yatknlk savna gre riskli zelliklere sahip ocuklar iin ne sylenebilir? a. Riskli zelliklere sahip ocuklar ana-babalk davranlarndan etkilenmemektedir. b. Riskli zelliklere sahip ocuklar sadece anne davranlarndan etkilenmektedir. c. Riskli zelliklere sahip ocuklar hem olumlu, hem de olumsuz ana-baba davranlarndan dier ocuklardan daha fazla etkilenmektedir. d. Riskli zelliklere sahip ocuklar ile riskli zelliklere sahip olmayan ocuklar arasnda bir fark yoktur. e. Riskli zelliklere sahip ocuklarn olumlu sosyal davranlarnda olumsuz ana-baba davrannn etkisi byktr. 10. ocuk yetitirme davranlarndan dllendirme iin aadakilerden hangisi yanltr? a. ocuun kiilik zelliklerine yaplan olumlu atflar, olumlu sosyal davranlar artrmaktadr. b. Sosyal dller ocuun benlik algsn glendirmede nemli bir yere sahiptir. c. Olumlu sosyal davranlar iin sosyal ve maddesel dller nemlidir. d. Sosyal dller, ocuun yapt olumlu davran kiilik zelliklerine balamasna sebep olur. e. Maddesel dller ocuun olumlu davranlarn uzun vadede kesinlikle artrmaktadr. 1. b 2. d 3. a 4. d Yantnz yanl ise Psikososyal Geliim Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal renme Kuram konusunu yeniden gzden geriniz. Yantnz yanl ise Ekolojik Sistemler Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Davranlk ve Sosyal renme Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojik Sistemler Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balanma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aklayc Akl Yrtme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Miza konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Balanma, Miza ve ocuk Yetitirme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise dl ve Ceza konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. b 6. a 7. b 8. c 9. c 10. e

Sra Sizde 1 Sosyal geliimin toplumsallamas srecinde ocuklarn hem olumsuz davranlar en az dzeyde gstermesi ya da hi gstermemesi, hem de olumlu davranlar yksek dzeyde gstermesi hedeflenir. ocuklarn olumsuz davranlarnn en aza indirgenmesi yeterli deildir. Amalanan, ocuklarn sosyal olarak evrelerine yararl bireyler olarak da yetiip olumlu davranlar da yksek dzeyde gstermeleridir. Sra Sizde 2 selletirme, kiinin toplumsal deer ve davranlar benimsenmesi ve kendisininmi gibi kabul etmesi srecidir. S. Freuda gre speregonun geliimi iselletirme ile ilgilidir. Sperego, ocuun hareketlerine rehber olan ahlak kurallarndan oluur ve gerek anlamda bir isel denetidir. Speregonun geliimiyle, ocuk ebeveynlerinin ahlaki standart ve deerlerini iselletirir. selletirme sreci tamamlandnda, ocuk doru-yanl arasndaki farklar kendiliinden bilir ve gerekli ahlaki davranlar bir yetikinin gzetiminde olmadan da gsterir hale gelir. ocuk, ihlal davranlarnn farkna
157
kendiliinden varr ve etik olmayan hareketlerinden vicdan sebebiyle kanr. zetle, iselletirme sreci speregonun geliimi ile ilikilidir. Sra Sizde 3 Erikson tarafndan gelitirilen Psikososyal Geliim Kuram ile Freud tarafndan gelitirilen Psikoseksel Geliim Kuram birbirinden aadaki noktalarda farkllamaktadr: 1) Erikson (1963) ocuun, pasif biyolojik drtlerin esiri olan ve ebeveynleri tarafndan ekillendirilen bir varlk deil, evresine nasl uyum salayacan aratran, merakl, aktif bir aratrmac olduunu savunur. 2) Freuda gre Erikson cinsel drtlere daha az, kltrel etkilere daha fazla vurgu yapar. Geliimi, isel drtler ve dsal (kltrel-sosyal) talepler arasndaki etkileimin bir sonucu olarak grr. 3) Eriksona gre geliim tm yaam boyu devam eder. Erikson, insann yaam boyunca sekiz temel kriz ya da atmadan getiine inanmaktadr. Sra Sizde 4 Edimsel renme Kuramnda ocuun davranlar, davranlar takip eden cezalar ve dller tarafndan pasif olarak ekillenmi edimsel renme mekanizmalar ile aklanr. Edimsel koullamada, kii bir davranta bulunur ve bunun evrede yaratt etki (olumlu veya olumsuz) bireyin sz konusu davran daha sonra ne sklkla gerekletireceine etki eder. Bir baka deyile, davran sonular tarafndan kontrol edilir. Sosyal renme kuramnda ise bu pekitirelerin veya cezann sadece dsal deil, isel de olabilecei nerilir. Bu bak, davran kontrol etmek iin dsal pekitirme ve cezann neden her zaman ie yaramadn aklamaktadr. Sra Sizde 5 zellikle okul ncesi dnemdeki sosyal geliimde en belirleyici etkenin ebeveyn-ocuk ilikisi olduu dnlmektedir. Bu ilikide ebeveynlerin ocuklarna ynelik davranlar nemlidir. Ebeveyn davranlarndan aklayc akl yrtmede ebeveyn ocua yapt davranlar hakknda sebep-sonu ilikilerini anlatarak kurallarn sebeplerini aklar. Bu davran ocuun bakalarnn bak asn ve davrannn bakalar iin dourduu sonular anlamasn salar. ocuklarn sosyal davranlarnn ayrca ebeveynlerini model alarak olutuu da bulgular arasndadr. rnein, ev ortamnda yardmlama, paylama, i birlii ve olumlu davranlara dair deerler gibi konularla ilgili ok konuulmas da
ocuklarn daha ok olumlu sosyal davran gstermeleriyle balantldr. Anne-babalarn dl ve ceza verme davranlarn kullanmalar ocuklarn sosyal geliimini etkileyen davranlar arasndadr. rnein, sosyal dller, zellikle kiilik zelliklerine ynelik atflar (Sen ok yardmsever, ok iyi kalpli bir ocuksun.), ocukta olumlu benlik algsn glendirmekte ve bylelikle uyumlu davranlarn artrc etki yapmaktadr. Maddesel dller ise olumlu sosyal davranlar ksa vadede artrabilmekle birlikte, ocuun yapt davran dsal bir nedene balamasna sebep olmakta ve uzun vadede ocuun sadece iyi bir maddesel dl alabilecei durumlarda olumlu davran gstermesine yol aabilmektedir. Ebeveynlerin g kullanm ise ocuun olumlu sosyal davranlar daha az gstermesine ve iddete ve davransal problemlere daha fazla yatkn olmasna yol amaktadr. Tm bunlar ebeveyn davranlarnn ocuun sosyal geliiminde ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Sra Sizde 6 Gnmz psikoloji literatr, mizac temel boyutta incelemektedir: (a) Olumsuz tepkisellik; kzgnlk, alama, szlanma ve mzmzlanma gibi yksek younluktaki tepkileri, (b) Scakkanllk-ekingenlik; yeni durum ve insanlara yaklama ya da tersine uzaklama eilimini, (c) Sebatkrlk; bir ie uzun sre dikkatini younlatrabilme kapasitesini ve ii tamamlayncaya kadar zerinde almaya devam etme eilimini anlatr. Bu boyut, srasyla, mizacn duygu, davran ve dikkat sreleriyle ilikilidir. Sra Sizde 7 Ayrc Yatknlk savna gre, riskli olarak grlebilecek baz miza zelliklerine sahip ocuklar, evreden gelen hem olumlu hem de olumsuz etkilere ok aktr. Bu sava gre, yksek dzeyde duygusal tepkisellik gsteren bir ocuk, ortalama dzeyde duygusal tepkisellik gsteren bir ocukla karlatrldnda, olumsuz anababalk davranlarndan (rn. duyarszlk ve g gsterimi) daha ok ve kt ynde etkilenir. Ancak ayn ocuk, mizacnn getirdii ar duyarlla bal olarak olumlu evreden ve destekleyici ana-babalk davranlarndan da dier akranlarna gre daha fazla yarar salayacaktr. Bu durumda riskli olduu dnlebilen miza zelliklerine sahip olan ocuklarn daha olumlu ana-babalk davranlar grmeleri bu davransal problemlerin olumasnn nne geecektir.
158
Psikolojiye Giri

Sra Sizde 8 Anne-ocuk arasndaki balanma ilikisi hem annenin ocuk yetitirme davranlarndan hem de ocuklarn miza zelliklerinden etkilenmektedir. ocuun miza zellikleri ile annenin davranlar bebekliin ilk zamanlarndan itibaren yakn iliki iindedir. ocuun ihtiyalaryla ilgili, uyarlar (rn. ocuun alamas) fark etme konusunda duyarl, scak ve tutarl olan annelerin ocuklar ile balanma ilikisi genellikle gvenli balanma eklindedir. Ebeveynin duyarll dk ve disiplin davranlar olumsuz ise ocukla balanma ilikisi gvensiz olmaktadr. Miza ise gvensiz balanmann tipleri arasndaki farkll aklamada devreye girmektedir. Ebeveyni duyarsz ocuklardan rkek/korkulu mizaca sahip olanlar kaygl-kararsz, rkeklik/korku dzeyi dk ocuklar ise kanan tipte balanma gstermektedirler. Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E. ve Wall, S. (1978). Patterns of attachment. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Bandura, A. (1978). The self system in reciprocal determinism. American Psychologist, 33, 344-358. Belsky, J. (2011). The determinants of parenting in GxE perspective: A case of differential susceptibility? A. Booth, S.M. McHale ve N.S. Landale (Ed.) Biosocial foundations of family processes. National symposium on family issues iinde (61-68). New York, NY: Springer. Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M. ve van Ijzendoorn, M. (2007). For better and for worse: Differential susceptibility to environmental influences. Current Directions in Psychological Science, 16, 300-304. Bongers, I. L., Koot, H. M., Van Der Ende, J. ve Verhulst, F. C. (2004). Developmental trajectories of externalizing behaviors in childhood and adolescence. Child Development, 75, 1523-1537. Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. New York, NY: Basic Books. Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments in nature and design. Cambridge, MA: Harvard University Press. Bronfenbrenner, U. ve Ceci, S. J. (1994). Nature-nurture reconceptualized in developmental perspective: A bioecological model. Psychological Review, 101, 568-586. Campos, J., Barrett, K., Lamb, M., Goldsmith, H. ve Sternberg, C. (1983). Socioemotional development. P. H. Mussen (Seri Ed.), M. Haith ve J. Campos (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 2. Infancy and developmental psychobiology iinde (783-916). New York, NY: Wiley & Sons. Coie, J.K. ve Dodge, K.A. (1998). Aggression and antisocial behavior. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, and personality development iinde (779-862). New York, NY: Wiley & Sons. Crews, F. (1996). The verdict on Freud. Psychological Science, 7, 63- 67. de Schipper, J. C., Stolk, J. ve Schuengel, C. (2006). Professional caretakers as attachment figures in day care centers for children with intellectual disability and behavior problems. Research in Developmental Disabilities, 27, 203-216.
159
Diamond, A., Barnett, W. S., Thomas, J. ve Munro, S. (2007). Preschool program improves cognitive control. Science, 318, 1387-1388. Durkin, K. (1995). Developmental social psychology: From infancy to old age. Cambridge, MA: Blackwell. Eisenberg, N. ve Fabes, R. A. (1998). Prosocial development. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, and personality development iinde (5. Ed.,701-778). New York, NY: Wiley & Sons. Eisenberg, N., Fabes, R.A. ve Spinrad, T.L. (2006). Prosocial development. W. Damon ve R.M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, and personality development iinde (6. Ed., 646-718). New York, NY: Wiley & Sons. Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Ed.). New York, NY: Norton Farrington, D. P. (1991). Childhood aggression and adult violence: Early precursors and later-life outcomes. D. J. Pepler ve K. H. Rubin (Ed.), The development and treatment of childhood aggression iinde (525). New Jersey, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Fergusson, D. M., Horwood, L. J. ve Ridder, E. M. (2005). Show me the child at seven: The consequences of conduct problems in childhood for psychosocial functioning in adulthood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46, 837-849. Freud, S. (1910). The origin and development of psychoanalysis. American Journal of Psychology, 21, 181-218. Freud, S. (1933). New introductory lectures in psychoanalysis. New York, NY: Norton. Gershoff, E. T. (2002). Parental corporal punishment and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128, 539-576. Graziano, A. M., Hamblen, J. L. ve Plante, W. A. (1996). Subabusive violence in childrearing in middle-class American families. Pediatrics, 98, 845-848. Grusec, J. E., Davidov, M. ve Lundell, L. (2002). Prosocial and helping behavior. P. K. Smith ve C. H. Hart (Ed.), Blackwell handbook of childhood social development iinde (457-474). Oxford, UK: Oxford Publishing. Hinshaw, S. P. (1992). Externalizing behavior problems and academic underachievement in childhood and adolescence: Casual relationships underlying mechanisms. Psychological Bulletin, 111, 127-155.
Kagan, J. (1982). Psychological research on the human infant: An evaluative summary. New York, NY: W. T. Grant Foundation. Kochanska, G. (1998). Mother-child relationship, child fearfulness, and emerging attachment: A short-term longitudinal study. Developmental Psychology, 34, 480-490. Kochanska, G., Aksan, N. ve Joy, M. E. (2007). Childrens fearfulness as a moderator of parenting in early socialization: Two longitudinal studies. Developmental Psychology, 43, 222-237. Kntay, A. C. ve Ahtam, B. (2004). Annelerin ocuklaryla gemi hakkndaki konumalarnn anne eitim dzeyiyle ilikisi. Trk Psikoloji Dergisi, 19, 19-31. Main, M. ve Solomon, J. (1986). Discovery of a new, insecure disorganized/disoriented attachment pattern. T.B. Brazelton ve M.W. Yogman (Ed.), Affective development in infancy iinde (95-124). Norwood, NJ: Ablex. McCord, J. (1996). Unintended consequences of punishment. Pediatrics, 98, 832-834. McClowry, S., Snow, D. L. ve Tamis-LeMonda, C. S. (2005). An evaluation of the effects of INSIGHTS on the behavior of inner city primary school children. Journal of Primary Prevention, 26, 567-584. Miner, J. L.ve Clarke-Stewart, K. A. (2008). Trajectories of externalizing behavior from age 2 to age 9: Relations with gender, temperament, ethnicity, parenting, and rater. Developmental Psychology, 44, 771-786. Nacak, M., Yamurlu, B., Durgel, E. ve van de Vijver, F. (2011). Metropol ve Anadoluda ebeveynlik: Bili ve davranlarda ehrin ve eitim dzeyinin rol. Trk Psikoloji Dergisi, 26, 85-100. Parke, R. D., Simpkins, S. D., McDowell, D. J., Kim, M., Killian, C., Dennis, J., Flyr, M. L., Wild, M. ve Rah, Y. (2002). Relative contributions of families and peers to childrens social development. P. K. Smith ve C. H. Hart (Ed.), Blackwell handbook of childhood social development iinde (156-178). Oxford, UK: Blackwell Publishing. Patterson, G. R., DeBaryshe, B. ve Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behaviour. American Psychologist, 44, 329-335. Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. Glencoe, IL: Free Press. Piaget, J. (1952). The psychology of intelligence. San Diego, CA: Harcourt, Brace.
160
Psikolojiye Giri
Rosen, K. S. ve Rothbaum, F. (1993). Quality of parental caregiving and security of attachment. Developmental Psychology, 29, 358-367. Rothbart, M. K. ve Bates, J. E. (1998). Temperament. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.) Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional and personality development iinde (6. Ed., 99-166). New York, NY: Wiley & Sons. Sanson, A., Hemphill, S., Yagmurlu, B. ve McClowry, S. G. (2011). Temperament and social development. P. K. Smith ve C. H. Hart (Ed.), Wiley-Blackwell handbook of childhood social development iinde (2. Ed., 227-245). West Sussex, UK: Wiley-Blackwell. Schuengel, C., Sterkenburg, P. S., Jeczynski, P., Janssen, C.G.C. ve Jongbloed, G. (2009). Supporting affect regulation in children with multiple disabilities during psychotherapy: A multiple case design study of therapeutic attachment. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77, 291-301. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. New York, NY: Macmillan. Sroufe, L. A. (1985). Attachment classification from the perspective of infant-caregiver relationships and infant temperament. Child Development, 56, 1-14. Thomas, A. ve Chess, S. (1977). Temperament and development. New York, NY: Brunner/Mazel. Thomas, A., Chess, S. ve Birch H. G. (1968). Temperament and behaviour disorders in children. New York, NY: New York University Press. Ulu, . P. ve Flolu, H. (2002). The relationship between Turkish childrens perceptions of marital conflict and their internalizing and externalizing problems. International Journal of Psychology, 37, 369-378. van IJzendoorn, M. H. ve de Wolff, M. S. (1997). In search of the absent father meta-analysis of infant-father attachment: A rejoinder to our discussants. Child Development, 68, 604-609. Watson, J. B. (1913). Psychology as the behaviorist views it. Psychological Review, 20, 158-177. Yamurlu, B., Kymen, S. B. ve Sanson, A. (2005). Ebeveynlerin ve ocuk mizacnn olumlu sosyal davran geliimine etkileri: Zihin kuramnn belirleyici rol. Trk Psikoloji Dergisi, 20, 1-20.
6
Amalarmz

PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlarn psikolojik ihtiyalarna dair balca varsaymlarn belirtebilecek, Sosyal biliin ne olduunu ve temel prensiplerini aklayabilecek, Sosyal etkinin ne olduunu ve trlerini ifade edebilecek, Saldrganlk ve yardm davranlarn arttran ve azaltan faktrleri aklayabilecek, nyarg ve kkenlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Bili Kii Algs emalar Davranlara Sebep Atfetme Tutumlar Sosyal Etki taat kna Grup Etkisi Saldrganlk ve iddet birlii ve Yardm nyarg
indekiler
Psikolojiye Giri
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJYE GR SOSYAL BL SOSYAL ETK SOSYAL LKLER
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJYE GR
Issz bir adaya dtnz hayal edin tek banza ve de hibir kap kurtulma ans olmadan. Ya da muhtemel bir felaketin dnyada sizden baka hi kimseyi canl brakmadn... Son olarak bir de unu dnelim: Sihirli bir g size her trl arzunuzun bir ekilde yerine getirilecei her istediinizi gnlnzce gerekletirebileceiniz bir varolu vaad ediyor. Ancak bir artla: Bu varoluta baka insanlara yer yok. Seer miydiniz? Bylesi senaryolar cazip bulmamann tesinde hayal etmekte dahi zorlanyorsak bunun sebebi hayat dediimiz eyin en merkezinde baka insanlarn duruyor olmasdr. Varoluun arklarn dndren, maddi ve manevi ihtiyalarmz tatmin ederek hayatta kalmamz salayan, iyisiyle ktsyle yaam servenini bizim iin anlaml klan ey bakalarnn varldr. Vaktimizin ounu baka insanlarla evrili, onlarla dorudan etkileimde geiririz. Yalnzken gerekletirdiimiz eylemler bile (kitap okumak, televizyon seyretmek, mzik dinlemek gibi) sklkla baka insanlarn izlerini, emeini tar, bizi bakalarnn dnyasna sokar. Gn iinde zihnimizi defalarca baka insanlara kaym buluruz: Tandklarmzn, tanmadklarmzn, kimi zamansa kitap ya da dizi karakteri gibi hayal mahsul kiilerin yaptklar eyleri neden yaptklarn, yapmadklar eyleri neden yapmadklarn anlamaya alrz. Hayatn her annda ve her alannda, yaknlarmzn ve ait olduumuz SIRA SZDE kltrn iselletirdiimiz sesi zihnimizin ieriini etkiler. Ksacas, duygularmz, dncelerimizi ve davranlarmz ekillendirmede baka insanlarn muazzam bir rol vardr. Sosyal psikoloji ite tam olarak bu rol bilimsel yntemi E L M kullanarak anDN lamak maksadn gder insan, zellikle de baka insanlarla ilikileri balamnda anlamaya alr. Bu anlamda, hayatn insana dair her yn hakknda syleyecek S O R U sz olan ok geni ve zengin bir bilim daldr. Klinik psikoloji, psikolojik sorunlar olan insanlar anlamak ve tedaviKetmek maksadn D KAT tar. Sosyal psikoloji ise daha genel olarak normal insan anlamak arzusundadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Sosyal Psikolojinin Ksa Tarihi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
nsan anlama abas felsefe ve edebiyat kadar eski olsa da sosyal psikolojinin akademik bir disiplin olarak ortaya k on dokuzuncu yzyln sonlarna, psikolojiAMALARIMIZ nin bir bilim olarak domasnn hemen akabine denk dyor. Bilhassa grup davranlarn ve gruplarn insanlar zerindeki etkisini tahlil etmeye merakl psikologK T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
164
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
lar, 1930lara gelene kadar sosyal psikolojiyi Avrupa ve Amerikada gen bir bilim D K K A ettirdiler. Alann tarihesini biimlendiren en nemli olaylardan dal olarak kabul T biri, Hitler Almanyasndan kaan ok sayda sosyal psikologun 1930 ve 40l yllarda Amerikaya SZDE SIRA yerleip buradaki niversitelerde baarl almalarda bulunmas oldu. Keza Avrupay kasp kavuran Nazizm ve Faizm akmlarnn psikolojik kkenlerini anlama arzusu ve kinci Dnya Savann gerekleri (sava propagandas, AMALARIMIZ insanlar daha tutumlu olmaya ikna etme abalar gibi) bu dnemde alann sorduu sorular zerinde etkili oldu. kinci Dnya Savan takip eden yllarda sosyal psikoloji hzla byd, niversitelerde sosyal psikoloji krsleri yaygnlat, sosyal K T A psikoloji dergileri, Pkonferanslar, sosyal psikologlarn ait olduu mesleki rgtler sayca ok artt. Bugn sosyal psikoloji psikolojinin deiik alt dallar iinde en dinamik olanlarndan biridir ve sosyal psikologlar dinden politikaya, aktan nyarTELEVZYON gya, saldrganlktan ibirliine insana dair akla gelebilecek her konuyu anlayp anlatmaya alrlar. http://www.socialpsychology.org/ adresinde sosyal psikoloji konusunda internetteki en NTERNET kapsaml kaynaa ulaabilirsiniz.
NTERNET
Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi

Sosyal psikologlara almalarnda insan doasna dair baz temel varsaymlar elik ve rehberlik eder. Bunlardan ilki insanlarn dnyay olduu gibi deil, kendi olduklar gibi grdkleridir. inde yaadmz gereklii alglaymzda dardaki objektif dnya kadar kendi benliimizin (ve benliimizi tanmlayan, bizi biz yapan her eyin: kiilik zelliklerimiz, zek dzeyimiz, gemi deneyimlerimiz, korkularmz, hayallerimizin...) de rol vardr. Eer yle olmasayd, eer herkesin dnyay ve yaananlar alglay birbiriyle rtseydi, fikir ayrl diye bir ey olmazd. Ayn filmi, ayn ma, ayn tartma programn beraber seyrettiiniz arkadalarnzn sizden nasl bu kadar farkl eyler grm, alglam olabileceine amazdnz. Gr ayrlklar ve onlardan kaynaklanan tartmalar olmazd belki ama dorusu hayat da bir hayli skc bir yer olurdu. Sosyal psikologlarn kendilerine dstur kabul ettikleri ikinci bir ilkeyse sosyal etkinin ok yaygn ve gl olduudur. Baka bir deyile, neredeyse her duygu, dnce ve davranmzda baka insanlarn izi vardr. Grup iinde ya da insanlarla birebir iletiim hlindeyken bunu grmek, bakalarndan etkilendiimizin ve onlar etkilediimizin farkna varmak daha kolaydr. Ama sosyal etkinin gc elbette yalnzca insanlarla bir arada olduumuz anlarn ok tesindedir. Yaknlarmz, iinde bydmz ortam, ait olduumuz gruplar ve genel olarak bizi evreleyen kltr gereklik algmz ekillendirmede benzersiz bir rol oynar. Balklarn derya iinde olup da deryay bilmemeleri gibi, biz de ou zaman dahil olduumuz sosyokltrel evrenin zerimizdeki etkisini bilinli bir ekilde hissetmeyiz. Bu etkinin ayrdna varmak bazen kendi dilimizin, kltrmzn, alk olduumuz hayatn snrlarndan uzaklamay gerektirir.
nsanlar Ne ster?
Yaptmz eyleri neden yapyoruz? Dndmz eyleri neden dnyor, hissettiimiz eyleri neden hissediyor, sylediimiz szleri neden sylyoruz? Bunlar muhakkak ki kolayca cevaplanacak sorular deildir ve farkl yaklamlar, farkl analiz dzeyleri bizi farkl aklamalara gtrecektir. Ama sosyal psikologla-
6. nite - Sosyal Psikoloji
165
ra gre, eylemlerimizin psikolojik kkenlerine inip baktmzda sklkla aadaki gdden birini ya da birkan tehis edebiliriz: 1) Hayatmz zerinde hakimiyet sahibi olmak: Bu gd bizi kendimizi, bakalarn ve hayatn bizimle alakal ksmlarn en doru biimde anlamaya ve bu bilgiyi kendi lehimize kullanp hayatta arzuladmz noktalara gelmemizi salamaya sevk eder. Kendimizi yetersiz, aciz, bir ekilde baarsz hissettiimizde rahatsz ve mutsuz oluyorsak bunun sebebi bu gddr. Bamza gelen olaylar anlamlandramadmzda, sebeplerini kendimize aklayamadmzda tedirginlik hissediyorsak sorumlusu yine bu gddr. Hayatmzda hakimiyet hissinin eksiklii bizi dorudan etkileyen kararlar zerinde sz hakkmzn, kontrolmzn olmad, hayatn pasif bir izleyicisi olduumuz hissi ciddi bir kayg ve stres kayna olduu gibi salmz iin de byk bir tehdittir. 2) Sevmek, sevilmek, ait olmak: Bakalaryla yakn ilikiler iinde olmak, onlardan kabul ve kymet grmek, gvenmek ve gvenilmek en temel psikolojik ihtiyalarmz arasndadr. Bu sebepten, mutluluumuzu da mutsuzluumuzu da belirlemekte bakalaryla kurduumuz ilikilerin etkisi byktr. Kendimizi reddedilmi, dlanm, yalnz hissetmek her zaman ac vericidir. nsani balara duyduumuz ihtiya ylesine byktr ki aratrmalar kroniklemi yalnzlk hissinin fiziksel sal tehdit ettiini, zengin iliki alarnn iinde olmann ise mr uzattn gstermektedir. 3) Benliimizi deerli grmek: Hepimiz kendimiz hakknda iyi hissetmek isteriz. yi, dzgn, sevilesi bir insan olduumuza, bir anlamda varoluumuzun doru olduuna inanmak elzem bir psikolojik ihtiyatr. ltifat aldmzda annda mutlu oluyor, eletirildiimizde ise annda tadmz kayorsa sebebi budur. Benliimizi deerli grme ihtiyacmz kendimizle ilintili her eye yansr. nanmak ister ve sklkla inanrz ki kimisiyle birlikte doduumuz, kimisini sonradan zerimize geirdiimiz kimliklerimiz ok deerli, zel ve bakalarnnkinden stndr. Beni ve bizi deerli grme arzumuz gerekliimizi ina ederken seimlerimizi etkiler ve hatta zaman zaman gereklii kendi lehimize arptrmamza yol aar. Bu olas bedellere ramen, psikolojik salmz asndan varlmzn deerli olduuna itenlikle inanmamz arttr: Bu his bizi varolusal kaygya kar korur, hayatla baa kabilmek iin gerekli g ve enerjiyi salar. Nitekim depresyonun temel belirtilerinden biri kendini deersiz ve nemsiz, bir hi gibi alglamaktr. Depresyondaki kiinin gznde kendi kck, hayat ise o oranda byk, zor ve korkutucudur.
Ortalamann st etkisi: Aratrmalar insanlarn ounluunun kendilerini okul baars, i performans, zek, poplerlik, sportiflik, liderlik, araba srme becerisi ve daha pek ok konuda ortalamann stnde grdn belgelemektedir. ounluun ortalamann stnde olmas istatistiki adan mmkn olmadndan, bu olgu benliimizi deerli grme ihtiyacmzn bir uzants olarak grlr.
SOSYAL BL
Sosyal bili, sosyal psikolojinin insanlar nasl anlarz, onlar hakknda izlenimlere ve yarglara nasl varrz gibi sorulara cevap vermeye alan alt daldr. Daha nce de belirttiimiz gibi, hayatmzn merkezinde baka insanlar durur. Duygu ve dnce dnyamz baka insanlar ve onlarla olan ilikilerimiz tarafndan igal edilmi haldedir. nsanlar doru tanmak, anlamak, haklarnda isabetli yarglara varmak bu yzden hayati nemdedir. Otobste kimin yanna oturduumuzdan kiminle evlendiimize dein kk byk pek ok kararmzda sosyal bilisel sreler rol oynar. ou zaman farknda dahi olmadan, neredeyse otomatik bir ekilde karmzdaki insanlarn duygular, niyetleri, arzular, kiilik zellikleri hakknda karmlarda bulunuruz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Psikolojiye Giri DNELM
166 N E L M D
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Pek oumuz insan tanmakta becerikli olduumuzu dnr, bazlarmz ise insan sarraf olmakla vnrz (ortalamann st etkisini hatrlayalm!). Sosyal psikologlar D K K A T gerekten de baz insanlarn dier insanlar tanmakta, anlamakta, okumakta daha baarl olduunu gstermektedir. Bununla beraber, baz insanlarn daha kolay okunur olduu da gerektir. SIRA SZDE Aratrmalarn ortaya koyduu ilgin bir bulgu, insanlarn hi tanmadklar biri hakknda ok ksa sreli gzlemler sonucu dahi artc derecede doru yarglara AMALARIMIZ varabilmeleridir. Bu almalarda deneklere bakalarnn 5 dakikadan ve hatta bazen 30 saniyeden ksa sren davranlar izlettirilmitir (bir kitaptan para okumak, i mlakatnda sorulan sorulara cevap vermek, ders anlatmak gibi). Bu ekilde biK T A P rinin ince davran dilimlerine maruz braklan denekler, o insann zekas, kendine gveni, dadnkl, cinsel ynelimi gibi konularda olduka isabetli tahminlerde bulunmulardr. Keza, insanlar bir kadnla bir erkei ksa sreli yan yana TELEVZYO gzlemlediklerinde N onlarn yabanc m, arkada m yoksa ift mi olduunu sklkla doru ekilde alglayabilmektedirler. Sahte glle TitenEgl ayrt edebiliyor musunuz? Kendinizi test edin: http://www.bbc. N ERN T co.uk/science/humanbody/mind/surveys/smiles/ Bir kitab ilk anda nasl kapana bakarak yarglyorsak bakalar hakknda vardmz izlenimlerin de ilk belirleyicisi d grntr. Bir insana baktmzda otomatik olarak grdmz ilk ey o insann cinsiyeti, ya ve ait olduu rktr (beyaz, siyahi, Asyal gibi). Fiziksel grnm bakalarn yarglarken bizi ister istemez etkiler. almalar aylk bebeklerin dahi gzel yzlere bakmay daha az gzel yzlere bakmaya tercih ettiini gstermitir. Aratrmalarn netlikle ortaya koyduu bir bulgu, daha gzel insanlarn daha olumlu kiilik zelliklerine sahip olduunu dnme eilimimizdir. Gzel olan iyidir eklinde geen bu kalp yargya gre, daha gzel insanlarn genel olarak daha uyumlu, daha arkada canls, daha baarl ve daha mutlu olduu dnlyor. Ayrca gzel insanlara (gzel ocuklara da) daha lml yaklalyor, daha olumlu davranlyor.
Kii AlgsO R U S
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Baz ocuklarn da yetikinlerin de yzleri bebek yz tabir edilen yz tipine daha yaSIRA SZDE kndr. Byle yzler daha yuvarlaktr; byk gzler, kk burun, yksek aln, kk ene gibi zellikleri vardr. Sizce, bebek yzl olmak insanlarn nasl alglandklarn etkiler mi? Bu etki D N E Lmu olur, olumsuz mu? olumlu M Sosyal psikologlara gre, insanlar ou zaman bilisel varyemezlerdir. Baka S O R U bir deyile, karmak ve yorucu hayatlarmzda snrl zihinsel kaynaklarmz idareli kullanmaya alrz. Baka insanlar sz konusu olduunda da durumun geDKKAT rektirdiini dndmz kadar kafa patlatrz, daha fazla deil. rnein, yeni tantmz biriyle ileride sk sk greceimizi ya da beraber alacamz biliyorsak onuSIRA SZDE ve anlamak iin youn aba sarf ederiz. Bir insan yakndan tanmak tanmak iin zel bir motivasyona sahip deilsek ise daha ziyade ksa yollara bavururuz ainas olduumuz birtakm kategorilerin yardmn kullanarak yaftalar AMALARIMIZ yaptrarak iimizi kolaylatrmaya, zihinsel enerjimizi muhafaza etmeye bakarz.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
167
emalar
Bilisel psikolojinin temel prensiplerinden biri, dnyay emalar yardmyla algladmzdr. emalar hayatn deiik eleri hakknda zihnimizde var olan, basite indirgenmi, genelletirilmi resimlerdir. rnein hayatmz boyunca belki yzlerce farkl eit sandalye grmzdr; kalp eklinde sandalye de vardr, boks eldivenlerinden ya da tenis toplarndan yaplm sandalye de. Ama sandalye dendiinde zihnimizde soyut ve genel bir sandalye resmi belirir ki bu bizim sandalye emamzdr. Zihnimiz, sosyal hayatn deiik ynleriyle de ilgili emalarla doludur kiilik zellikleri (iednk bir insan nasl bir insandr?), kendi benliimiz (ben kimim, nasl bir insanm?), sosyal roller (bir doktor nasl davranr?), sosyal durumlar (bir doum gn partisi nasl geer?), sosyal gruplar (Japonlar nasl insanlardr?) hakkndaki emalarmz gibi. Bu emalar bazen bireysel deneyimlerimizden damtlmtr, bazen yakn evremizin ve bizi kuatan sosyokltrel ortamn izlerini tarlar. Medyann da emalarmz biimlendirmekteki etkisi tartlmazdr. erikleri ve kkenleri ne olursa olsun, kullandmz emalar neye dikkat ettiimizi, neyi hatrladmz, nasl tepki verdiimizi etkilerler. Bu prensibi gzlerimizin nne aka seren bir aratrmada, deneklere evinde kocasyla beraber akam yemei yiyerek doum gnn kutlayan bir kadnn videosu izlettirilmitir. Deneklerin yarsna bu kadn ktphaneci olarak, dier yarsna ise lokantada garson olarak tantlmtr. zlenilen video hem ktphaneci emasna hem garson emasna uyabilecek ayrntlar iermektedir. rnein kadn (ktphaneci emasyla tutarl olarak) gzlk takmakta, klasik mzikten holanmakta ve Avrupa seyahatine ktn sylemektedir; ayn zamanda (garson emasyla tutarl olarak) bira imekte, pop mzik dinlemekte ve bowling oynamaktadr. Aratrmaclar grmlerdir ki aradan bir sre getikten sonra kadn ktphaneci zanneden denekler ktphaneci emasyla uyumlu detaylar, garson zannedenler ise garson emasyla uyumlu detaylar daha iyi hatrlamaktadrlar. Bir baba ile olu arabayla giderken kaza geirirler ve ikisi de ar yaralSZDE hastaneleSIRA farkl re kaldrlr. Hastanede ocuu ameliyat etmeye gelen cerrah ok arr, aaa, bu benim olum der. Ve ocuk gerekten de cerrahn oludur. Bu nasl mmkn olabilir?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Grdmz gibi, bakalarn deerlendirirken onlardan bize ulaan verilerin yan sra zihnimizdeki emalar ve beklentilerimiz de aktif bir rol O R U Bunun en S oynar. net davurumunu kendi kendini gerekletiren kehanet rneinde grrz. yle bir senaryo dnelim: ok iyi tanmadnz biri hakknda souktur, burnu haDKKAT vadadr, kimseleri kolay kolay beenmez diye bir sz duyuyorsunuz. Gn geliyor bu insanla bir arkada toplantsnda yan yana dyorsunuz. Byle sevimsiz, tepeSIRA gelmiyor. Soruden bakma merakls bir insana scak davranmak elbette iinizden SZDE larn ksa cevaplarla geitiriyor, pek oral olmuyorsunuz. Sizin mesafeli, ilgisiz tavrlarnz karsnda o insan da fazla uzatmadan yannzdan ayrlyor, baka insanAMALARIMIZ larla sohbete yneliyor. te diyorsunuz, bizi de beenmedi, kibirin de bu kadar. Burada gzden kardnz nokta elbette sizin beklentilerinizin (ve o beklentilerin ekillendirdii davranlarnzn) o insann tavrlarn belirlemekte ne kadar K T A P etkili olmu olduu, kendi davranlarnzla kehanetinizi nasl bir yerde kendiniz gerek klm olduunuzdur.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
168
Psikolojiye Giri
Kendi kendini gerekletiren kehanet konusundaki en etkileyici almalardan biri 1960larn sonunda Amerikada bir ilkokulda yaplmtr. Aratrmaclar snf retmenlerine gitmi; onlara snflarndan belli birka rencinin byk potansiyel sahibi olduunu, sene sonunda zek seviyelerinde nemli art kaydedeceklerini sylemilerdir. Ancak bu zel diye damgalanan ocuklar aslnda tamamen rastgele seilmilerdir, yani yetenek asndan snf arkadalarndan bir farklar yoktur. Buna ramen, sene sonunda bu rencilere bakldnda kehanetin doru km olduu, snf arkadalarna kyasla bu grubun zek seviyesinin gerekten de daha fazla artm olduu bulunur. Bu artc gelimenin sebebi, retmenlerinin farkl gzlerle bakmaya baladklar bu rencilere daha farkl ekilde yaklam, onlarn zerine daha ok eilmi, onlar daha ok zorlam ve yreklendirmi olmasdr. Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri olarak kendi gerekliimizi kendimizin yourduunu sylemitik. Kendi kendini gerekletiren kehanet, beklentilerimizin gerekliimizi yourmadaki rolnn ok arpc bir rneidir.
Davranlara Sebep Atfetme

nsanlar hakkndaki dncelerimizin nemli bir ksmn onlarn yaptklar eyleri neden yaptn anlama abalarmz oluturur. Diyelim yolda yrrken ocuuna baran bir anne grdnz. Bunu niin yapyor? Kt ve gaddar bir anne olduundan, ocuk yetitirmekten anlamadndan m? Yoksa ocuunu son anda bir arabann altna doru komaktan alkoyduu ve ona bu yzden kzgn olduundan m? Annenin davran hakknda nasl bir atfta bulunduunuz, ona dair tutumlarnz ciddi ekilde etkileyecektir. Sosyal psikologlar genelde iki temel eit atftan bahsederler: 1) sel atf: sel atfta bulunmak, bir davran davranta bulunan insann tabiatna, niyetlerine, arzularna, ksacas o insann isel zelliklerine balamaktr. rnein den birini grdnzde sakarn teki, dz yolda bile yryemiyor derseniz, bu isel bir atftr. 2) Dsal atf: Dsal atfta bulunmak, bir davran evresel koullara, davranta bulunan kiinin dnda yer alan birtakm sebeplere balamaktr. rnein, den birini grdnzde yerler yeni silinmi, ok kaygan, kim olsa derdi derseniz, bu dsal bir atftr. Olaylarn sebepleri konusunda yaptmz atflarn kendi mutluluumuz ve hatta toplumsal refah asndan nemli sonular vardr. rnein fakirler neden fakir sorusunu nasl cevaplyorsunuz? Fakirlerin tembel, sorumsuz, beceriksiz insanlar olduunu dnyorsanz (yani isel atfta bulunuyorsanz), bu insanlara yaklamnz ve politik ideolojiniz onlarn iine doduklar snf, frsat eitsizlii, lkenin altyapsal sorunlar gibi sebeplerden fakir olduunu dnenlerden farkl olacaktr. Ya da diyelim bir dersten kt bir not aldnz. Kafanz basmad ya da tembelin teki olduunuz iin mi (isel atf), yoksa snavdan nceki gn di arsndan alamadnz iin mi (dsal atf)? Banza gelen kt olaylar isel (beceriksizim, yetersizim), genelleyici (hayatmda neyi doru yaptm ki zaten?) ve deimeyecei dnlen (hep byleydim, hep byle kalacam) etkenlerle aklama eiliminiz varsa mutsuzluk ve hatta depresyon size daha yakn duracak, hedeflerinizde baarya ulamanz zorlaacaktr. Alg ve beklentilerin gerekliimizi ekillendirmedeki roln yeniden hatrlayacak olursak bu hi artc deildir.
169
Sosyal psikoloji, kendimizin ve bakalarnn davranlarn aklarken baz hatalar yapmaya yatkn olduumuzu ortaya koyuyor. Bu atfsal hatalardan iki tanesini grelim: Temel atf hatas: nsanlarn davranlarn dsaldan ok isel sebeplere balama, durumsal ve evresel faktrlerin roln dikkate almay ihmal etme eilimimiz literatrde temel atf hatas (fundamental attribution error) diye geer. rnein, ask suratl ve souk bir tezgahtarla karlatmzda bunu hemen onun nemrut karakterine balyorsak, aklmza zor bir gn geiriyor olduu ya da yakn zamanda bana ok sarsc bir olay gelmi olabilecei ihtimali gelmiyorsa, temel atf hatasn iliyoruzdur. Aratrmalar bu hatann zellikle Amerika ve Avrupa gibi bireyci toplumlarda daha yaygn olduunu gstermektedir. Kendine yontan atf hatas: nsanlarn baarlarn isel ve kalc, baarszlklarn ise dsal ve geici sebeplere balama eilimine kendine yontan atf hatas (self-serving bias) denir. rnein iyi not aldnzda bunu parlak zekanza, kt not aldnzda ise snavn ar zor olmasna ya da hoca bana taktya balyorsanz, bu hatay iliyor olabilirsiniz. Kendine yontan atf hatasna yatknlmzn temel sebeplerinden biri phesiz kendimiz hakknda iyi hissetme arzumuzdur.
Tutumlar
Nesnelere, kiilere ya da olgulara ynelik genel deerlendirmelerimize tutum denir. Bir eye kar tutum sahibi olmak, o eyi seviyorum ile sevmiyorum, iyi ile kt, yaklamalym ile uzaklamalym arasnda bir yerlere oturtmaktr. Zeytinyal dolma, Sezen Aksu, matematik, Almanlar, egzersiz... Bunlarn hepsine ynelik, sorulduunda belirtebileceiniz tutumlarnz olsa gerek. Zira hayatta kk byk neredeyse her eye dair bir tutumumuz vardr ve karlatmz neredeyse her eye kar annda ve otomatik olarak bir tutum gelitiririz. Bu tutumlar nemlidir, zira alglarmz biimlendirir, seimlerimizi ve eylemlerimizi belirlerler. Bir politikac ya da partiye ynelik tutumumuz kime oy verdiimizi belirler; bir markaya ynelik tutumumuz neyi satn aldmz belirler; sigara, egzersiz, salkl beslenme gibi konulardaki tutumlarmz hayat kalitemizi belirler. Elbette, tutumlarla davranlar her zaman birebir rtmez. rnein salkl beslenmenin iyi ve nemli bir ey olduuna inanp yine de hayatnza salkl bir beslenme dzeni getiremiyor olabilirsiniz. Ya da birtakm televizyon programlarnn seviyesiz ve deersiz olduunu dnp yine de kendinizi onlar seyretmekten alkoyamyor olabilirsiniz. Bu rneklerde de grdmz gibi, tutumlara bakarak davranlar ngrmek her zaman mmkn deildir ama bir konudaki tutumlarmz glyse ve bu zerinde kendimizi kontrol etmekte zorlanmadmz bir konuysa tutumlarla davranlar grece tutarl olacaktr. Tutumlarn dnyay iyi ve kt eklinde snflandrmamza yardm ettiini syledik. yi ve SIRA SZDE kt hayatn en temel duygusal ayrmlarndan biri, belki birincisidir. Sizce psikolojik anlamda kt m daha gldr yoksa iyi mi? Duygu ve dncelerimizi kt m daha idDN LM detli etkiler yoksa iyi mi? rnein, 50 kaybetsek mi daha ok zlrz, Eyoksa 50 bulsak m daha ok seviniriz?
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
170
Psikolojiye Giri
Tutumlar muhakkak ki davranlarmz biimlendirir. Peki ya davranlarmz tutumlarmz biimlendirebilir mi? Bu sorunun da cevab evettir. Bazen zellikle de bir konu hakknda belirgin, gl tutumlarmz yoksa tutumlarmz davranlarmza bakarak kartrz. Diyelim birisi size Latin mzikleriyle ilgili fikrinizi sordu. Bu sizin nceden zerine kafa patlatm olduunuz bir konu deil. Ama dnnce, aklnza radyoda ya da televizyonda Latin mziklerine denk gelince genelde kanal deitirmediiniz ayrca kkken ok sevdiiniz birka Latin dans mzii olduu geliyor. Latin mziklerini sevdiinize karar veriyorsunuz. Bu, davrann tutumdan evvel geldii durumlara bir rnektir. Bunun dnda aktif olarak bir davranta bulunmak da elbette tutumlarmz ekillendirebilir. rnein zorunlu olarak bile olsa bir yardm kuruluunda bir sre gnlllk yapan bir insan, bundan holanabilir, gnllle kar daha nceden sahip olmad olumlu tutumlar gelitirebilir. Bilisel eliki kuram (cognitive dissonance theory), davranlarn nasl tutumlardan nce gelip onlar biimlendirebilecei konusunda ortaya atlm en etkili kuramlardandr. nsanlar, elikiden holanan varlklar deillerdir. Yaptklarmzla dndklerimiz arasnda bir tutarszlk olmas, rnein bizim iin iyi olduunu bildiimiz bir eyi yapmyor ya da kt olduunu bildiimiz bir eyi yapyor olmak bizde psikolojik bir gerginlik hli yaratr. Bu rahatsz hlden kurtulmak iin dncelerimizle davranlarmz birbiriyle tutarl hle getirmeye alrz. rnein, sigara ien ve bunu yaparak salna zarar verdiinin farknda olan bir kimse, ortadaki bilisel elikinin yaratt psikolojik rahatszlktan kurtulmak iin iki ey yapabilir: Ya davrann deitirir ve sigaray brakr ya da sigara imek hakkndaki tutumunu deitirir. Sigara ien ld de imeyen lmedi mi, Gerekirse daha az yaarm ama u keyfimi brakmam, sigaray braksam kilo alrm, o sanki daha m az zararl sala gibi dncelerle kendini davrannn aslnda o kadar kt olmadna, yani ortada byk bir eliki olmadna ikna etmeye alr. Bu konuda yaplm en klasik almalardan birinde, aratrmaclar deneklere bir saat boyunca uramalar iin son derece monoton, skc, zevksiz iler vermilerdir (tepsilere makara yerletirme, tahtadan ivileri evirme gibi). Akabinde bir hikaye uydurulmu (gelmesi gereken asistan gelmedi, onun yapmas gereken ii siz yapar msnz?) ve deneklere kendilerinden sonra deneye girecek renciye bunun ok keyifli bir alma olduunu sylemeleri iin para teklif edilmitir. Bu yalan sylemeleri iin bir gruba 20 dolar, dier gruba ise 1 dolar verilmitir. Akabinde tm deneklere almann gerekte ne kadar keyifli, ilgin olduunu dndkleri sorulmutur. Bu noktada durup dnelim: Sizce yalan sylemek iin 20 dolar alm denekler mi almann aslnda daha elenceli olduunu sylediler, yoksa yalnzca 1 dolar alm olanlar m? Cevap, artc bir ekilde yalnzca 1 dolar alm olanlardr. Bu bulgu ancak bilisel eliki kuramnn nda anlam kazanmaktadr. yle ki ortada sylenmi kk de olsa bir yalan vardr ve yalanclk da hi kimsenin kendine yaktrmak isteyecei bir zellik deildir. Ancak bu yalan sylemek iin 20 dolar alm olan denekler kendilerine bunu neden yaptklarn rahatlkla aklayabilirler. Deneyin yapld 1950ler iin 20 dolar olduka iyi bir paradr; 20 dolar iin, hele hele de bilim adna byle ufack bir yalan sylemi olmann eliki yaratacak bir taraf yoktur. Oysa ayn yalan yalnzca 1 dolar uruna sylemi olanlarn durumu farkldr onlarn bu erdemsiz davran kendilerine izah etmeleri daha zordur. Deneyin aslnda o kadar da korkun olmadn dnmek ihtiyalar daha yksektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
171
Bir dolar iin yalan sylemi denekler bu ekilde davranlaryla tutumlarn birbiriyle daha tutarl hle getirmekte, kendilerini ikiyzl bir insan gibiL hissetmenin D NE M getirecei ykten biraz olsun kurtulmaktadrlar.
DNELM S O R U
SOSYAL ETK
S O R U
imdi biraz hayal kuralm. Diyelim ki bir cin, peri, yahut ak sakall dede size gelKKA di, arzu ettiiniz bir sper gc size bahetmeyi vaat etti. HangiDsperT gc seerdiniz? Ar gl ya da ar hzl olmak? Uabilmek? Grnmez olmak? DuvarlarSIRA SZDE dan geebilmek? Bunlarn hepsinin kendine gre cazip ve elenceli ynleri var elSIRA SZDE bet ama yle bir dnrsek hepimizin iine en ok yarayacak sper g insanlar istediimiz gibi, istediimiz ynde etkileyebilmek olmaz myd? Nihayetinde, DNELM AMALARIMIZ insanlara istediimiz her eyi yaptrabiliyor olsaydk zalimlikler peindeki bir hasta ruhu ksa bir konumayla kendini insanln hizmetine adam bir hmanisS O R U te evirebilmek gibi gkdelenden gkdelene zplamamza ya da plak ellerimizK T A P le demir elik bkmemize gerek kalmazd. nsanlarn birbirlerine dikkatlerini, zamanlarn, paralarn, sevgilerini, ballkDKKAT larn vermesini salayan ey sosyal etkidir. Sosyal etki, bakalarnn duygu, dnTEL ce ve davranlar zerinde bir zor kullanm olmadan sz sahibi E V Z Y O N olabilmektir. ok SIRA nemli bir gtr ve her g gibi iyiye de ktye de kullanlabilir.SZDE http://changingminds.org/ adresinde bakalarnn (ve kendinizin) AMALARIMIZ deitirdavranlarn NTERNET mekte kullanlabilecek ok sayda sosyal etki yntemini bir arada grebilirsiniz. Sosyal etki konusuyla ilgileniyorsanz, Amerikal sosyal psikolog RobertTB.ACialdininin nK P sanlar Etkileme Yollar (Influence: Science and Practice) adl kitabn keyifli ve retici bulacaksnz (mge Kitabevi Yaynlar, 2001). Sosyal psikologlar iki tr sosyal etkiyi birbirinden ayrrlar: 1) Bilgilendirici sosyal etki: Hayat iinde baz durumlarda doru davrann ne olduundan emin olamayz. Byle durumlarda evremizdeki insanlardan N ERNET durumun ne gerektirdiine dair ipular almaya alrz. TDiyelim ki kendinizi lks bir lokantada buldunuz ve tabanzn yannda trl trl atal-kak-bak var. Sizinse bunlardan hangisini hangi yemekle kullanmanz gerektii hakknda bir fikriniz yok. Bu durumda girieceiniz hareket tahminen masanzdaki dier insanlar gzlemleyip onlar ne yapyorsa onu yapmak olacaktr. Bu rnekte de grdmz gibi, bilgilendirici sosyal etkiye ak olmamzn altnda doru harekette bulunmay istemek ve dorunun ne olduunu bakalarnn bizden daha iyi bildiini varsaymak yatar. Elbette bu varsaym her zaman gerei yanstmayabilir. rnein bir bekleme salonunda yabanclarla birlikte oturduunuzu ve binada birden ok yksek sesli bir alarmn almaya baladn dnn. Odadaki kimsenin bir ey yapmyor, yerinden kprdamyor olmas ortada ciddi bir sorun olmad anlamna gelmez. Bilakis, tm o dier insanlar da nasl davranacaklarndan emin olmak iin ilk hareketi sizden bekliyor olabilirler. 2) Normatif sosyal etki: Duygu, dnce ve davranlarmz sevilme, kabul grme, dlanmama gibi arzularla deitiriyor, bakalarna uyduruyorsak burada normatif sosyal etki sz konusudur. Normatif sosyal etki toplumsal hayatn en temel gereklerinden biridir. Hepimiz normlara (toplumun kurallarna, beklentilerine) az ok uyarz, hepimizin hayatnda kaba tabiriyle el
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM AMALARIMIZ S O R U K T A P DKKAT
TELEVZYON SIRA SZDE
NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
172
Psikolojiye Giri
lem ne der kaygs bir rol oynar, hepimizin kendimizi birine ya da birilerine beendirmek iin bilinli ya da bilinsizce davranlarmz deitirdii olmutur. Bir grup ya da bir insan bizim iin ne kadar nemliyse zerimizdeki normatif sosyal etkileri de o derece byk olur. Eer normatif sosyal etki olmasayd, trend ya da moda dediimiz eyler de olmazd. Normatif sosyal etki ou zaman insanlarn birbirleriyle geinmesine, toplumun bir arada uyum iinde yaamasna katkda bulunur. Ancak bazen birey iin bir bask kayna olabilir ya da onu kendisi ya da toplumun geneli iin zararl davranlarda bulunmaya yneltebilir. rnein ecinsel bir gen, toplum iinde kabul grmeme ya da ailesi tarafndan reddedilme korkusuyla gerek cinsel kimliini saklama yoluna gidebilir. Ya da bir gen sigaraya arkada grubu iinde, arkadalarna cool gzkmek ya da onlardan kabul grmek, farkl dmemek adna balayabilir. Normatif sosyal etkinin gcn gzlerimizin nne seren en klasik almalardan biri Solomon Asch tarafndan 1950li yllarda yaplmtr. Asch almasnda deneklere zerinde tane deiik boyda izgi olan bir kart gstermi ve onlardan karttaki izgiden hangisinin baka bir karttaki izgiyle ayn boyda olduunu belirtmelerini istemitir (bkz: ekil 1). Bu hi zor bir grev deildir, zira izgilerin uzunluklar birbirinden bariz ekilde farkldr. Gznzde abartl bir bozukluk olmad srece doru yant verememeniz iin hibir sebep yoktur. Ancak ortada yle bir durum vardr: Asch almaya katlanlar gya gruplar hlinde test etmektedir ama aslnda her grupta yalnzca bir gerek denek vardr. Geriye kalanlar, Aschin sorulara yanl cevap vermeleri konusunda eitilmi asistanlardr. Gerek denein ise elbette bundan haberi yoktur. Aschin merak ettii udur: Denekler kendi gzlerinin grdn m syleyeceklerdir yoksa grubun geri kalannn sylediini mi?
ekil 6.1 Aschin deneklerine gsterdii kartlar. (http://en.wikipedia. org/wiki/File:Asch_e xperiment.png adresinden alnmtr.)
Grup 18 farkl ift kartla bu izgi uzunluu eletirme oyununu oynar. Bunun 6snda grup doru cevab verir. Kalan 12sinde ise gerek denein akn baklar altnda (bkz. Resim 6.1) bariz ekilde yanl bir cevab... Aschin bulduu udur: Deneklerin yzde 77si bu 12 hileli turdan en azndan birinde gruba uyar; kendi gzlerinin grd deil, kulaklarnn duyduu yant verir. Grubun yzde 32si (yani neredeyse her kiiden biri) ise 12 hileli turun 7den fazlasnda gruba uyar.
173
Resim 6.1 Ortada oturan gerek denek aknlk iinde ne doru eilerek izgileri daha iyi grmeye alyor. Yannda oturanlar ise Aschin asistanlar.
Kaynak: Resim http://www.age-of-the-sage.org/psychology/social/asch_conformity.html adresinden alnmtr.
Bu almada deneklerin uyma davran gsterme sebebi, bakalarnn yarglarna daha ok gvenmelerinden (yani bilgilendirici sosyal etki altnda kalmalarndan) ziyade grup iinde tuhaf kamama, kntlk yapyor olmama arzulardr. Nitekim deneyin baka varyasyonlarnda gerek deneklerden cevaplarn grup iinde szl deil de yazl olarak vermeleri istendiinde uyma davran ok azalmtr. Keza, gerek denek dnda bir kiinin bile grubun yanl cevabna uymamas gerek denein de uymama ihtimalini dramatik bir ekilde arttrmtr.
taat
Sosyal etki altnda gerekleen bir baka davran tr de itaattir. taat, bireyin kendine bir otorite figr tarafndan yneltilmi bir talebe ya da buyrua uymasna denir. Sosyal psikolojinin en iyi bilinen, en sansasyonel, en arpc almas hangisidir derseniz, cevap herhalde Stanley Milgramn itaat konusundaki deneyleri olacaktr. 1960l yllarda Milgram insanlarn ktcl bir otoriteye nereye kadar itaat edeceklerini lmek istedi. Srf o ynde bir emir alm olduklar iin gz gre gre masum bir insann cann yakabilirler miydi? Onu bu soruyu sormaya iten, Nazi Almanyas sava sulularnn yarglanrken srekli kulland ben kt bir ey yapmadm, sadece bana verilen emirleri yerine getirdim, ben ahsen kimseyi ldrmedim yalnzca Auschwitzdeki imha programnn bandaydm, emirleri veren Hitlerdi gibi ifadeler olmutu. Belirli koullar altnda en sradan insan bile bir caniye dnebilir miydi? Milgram, deneklere almasnn maksadn cezalandrmann renme zerindeki etkisini aratrmak eklinde yanstmt. Denekler laboratuvara girdiklerinde ya retmen ya da renci olmak zere kura ektiler. Oysa bu kura hileliydi, denekler her seferinde retmen rolne atanyorlard. Bu rolde yapmalar gereken, yandaki odada kelime iftleri ezberlemeye alan ve bir tr elektrikli sandalyeye balanm dier denei (bkz. Resim 6.2, alt panel) test etmek, sorulara yanl cevap verdike onu elektrik oku vererek cezalandrmakt. Denekler bir ok jeneratrnn nne oturtuldular (bkz. Resim 6.2, st panel). Makinenin zerinde 15 volttan balayp 450 volta kadar 15 voltluk aralklarla artarak giden kk kollar vard. Kollarn altnda, verilecek elektriin dzeyini pheye mahal brakmayacak ekilde tarif eden hafif younlukta ok, yksek younlukta ok, tehlike: ok iddetli ok gibi ifadeler yazyordu. Hatta son iki kolun (435 ve 450 voltluk kollarn) altnda XXX iaretleri vard, ki bunlar hayra yormak
174
Psikolojiye Giri
herhlde zordu. Deneyin gereklerine gre, renci her yanl yaptnda ona verilen elektriin dozu 15 volt arttrlacakt. Bu arada renci rolndeki denek ellili yalarda, gzlkl, biraz kilolu bir adam-Milgramn asistanyd ve elbette ki elektrie bal deildi. Deney baladnda renci de yava yava yanllar yapmaya balad. retmen rolndeki deneklerin duyduklar aslen hep teybe alnm ayn senaryoydu. Buna gre, renci beinci hatay yapp da 75 voltluk elektrik okunu ald andan itibaren inlemeye, tuhaf sesler karmaya; 150 voltta deneyden kmak iin yalvarmaya; 180 voltta artk acya dayanamyorum diye barmaya balyordu. retmen rolndeki denek panelin zerinde tehlike: ok iddetli ok yazan yerlere geldiinde ise renci cevap vermeyi reddediyor, duvarlara vuruyor ve beni bu odadan kartn diye haykryordu. Siz byle bir durumda retmen rolnde olsanz ne yapardnz? Ka voltta dururdunuz? Yoksa durmaz, 450 volta kadar gider miydiniz? unu belirtelim ki Milgramn deneyinde retmen rolndeki denekler son derece zor ve rahatsz anlardan geiyorlard (deney sonralar bu adan ok eletirildi). Terliyorlar, titriyorlar, kekeliyorlar, duymuyor musunuz adam ne hlde, ya ona bir ey olursa bunun sorumluluunu kim alacak? gibi szlerle kayglarn belirtiyorlard. Deney grevlisi ise bu itirazlara ksa ksa bir sonraki szckle devam edin, deney devam etmenizi gerektiriyor, bir seiminiz yok, devam etmelisiniz gibi nceden hazrlanm cevaplar veriyordu. Bu artlar altnda sizce deneklerin yzde ka 450 volta kadar kt? Milgram ve ilerleyen yllarda bu deneyi duyan hemen herkesi hayrete drecek ekilde, bu sorunun cevab yzde 65ti: Krk denekten 26s sonuna kadar itaat etti, hi ho bir durumda olmad belli olan renciye muazzam lde tehlikeli 450 voltu verdi. Oysa Milgram deney ncesinde psikiyatristlere tahminlerini sorduunda ancak 1.000 kiiden biri 450 volta kadar kar gibi bir yant almt. Bu deney ilerleyen yllarda Milgram ve baka aratrmaclar tarafndan dnyann deiik yerlerinde tekrarland; sonular pek deimedi. Bu arada kadnlarla erkekler arasnda itaat asndan bir fark da bulunmad. Deneyin deiik varyasyonlar ise bizi ykc itaat davrann azaltan faktrler konusunda aydnlatt. rnein Milgram, deneyi alt prestijli Yale niversitesi yerine ehrin iinde sala bir binada tekrarladnda hissedilen otorite azaldndan itaat de azald. Gzetmenin odadan ayrlmas, denein cezalandrd insanla ayn odada bulunmas, onun elini tutmas, emirleri telefondan almas gibi deiik senaryolarda da 450 volta kanlarn oran yzde 65in altna indi. En nemlisiyse denekler retmen roln yanlarnda baka biriyle beraber stlendiklerinde ve yine Milgramn asistan olan bu dier kii ok vermeye devam etmeyi reddettiinde, itaat oran yzde 10a kadar dt. Aynen Asch deneyinde grdmz gibi, ktcl sosyal etkiye uymay reddeden tek kii bile ok byk bir fark yaratabiliyordu.
175
Resim 6.2
Kaynak: Resimler http://psychology23.blogspot.com/ adresinden alnmtr.
Asch deneyi de Milgram deneyi de sosyal etkinin karanlk yz hakkndadrlar. Sosyal etkinin bizi nasl kendi duyu organlarmza, daha da fenas vicdanmza, ahlak anlaymza alabildiine ters den hareketlerde bulunmaya itebileceini gzlerimizin nne btn plaklyla sererler.
kna
Bir baka sosyal etki yntemi olan ikna, insanlarn bir konudaki tutumlarn ve/veya davranlarn deitirme abasn ierir. Reklamclar, politikaclar, avukatlar, satclar ve yeri geldiinde hepimiz birilerini bir eylere ikna etmek, onlar var olan tutumlarndan vazgeirmek ve yeni tutumlara ve davranlara yneltmek iin urarz. Sosyal psikologlar kim kime ne diyor sorusundan hareketle, ikna maksatl mesajn geldii kaynan (kim), mesajn yneltildii insanlarn (kime) ve de mesajn (ne) zelliklerini incelemi, bu ekilde iknann psikolojisini zmlemeye almlardr. rnein, mesaj veren tarafn inanlr, gvenilir, cana yakn, fiziksel adan ekici olmas, bize benzemesi gibi zellikler genellikle iknay arttrr. Mesajn kendisine yneltildii insanlara gelince, bulgular bir konu hakknda nceden kuvvetli tutumlara sahip olmayanlarn fikirlerini deitirmenin daha kolay olduunu gstermektedir. Mesajlarn ieriine gelince, aratrmaclar kaliteli, mantkl, akla hitap eden argmanlarn m yoksa duygulara hitap eden argmanlarn m daha ikna edici olduunu anlamaya almlardr. Bu sorunun cevab duruma gre deimektedir. yle ki birey bir ikna mesajn dikkatle dinlemek, onu ayrntl bir ekilde tahlil etmek iin gerekli motivasyon ve beceriye sahipse o zaman kaliteli argmanlar ikna yolunda daha etkilidir. Ancak bireyin konuya ilgisi ya da o an mesaja dikkatini verecek, onu zenle inceleyecek durumu yoksa o zaman mesajn daha yzeysel zellikleri mesaj veren kiinin fiziksel cazibesi, mesajn uyandrd duygular gibi ikna yolunda daha ok nem kazanr.
176
Psikolojiye Giri
Grup Etkisi
Sosyal psikolojinin en temel ve en eski sorularndan biri, grubun bireyi nasl etkilediidir. imdi sosyal psikologlarn yllar iinde bu konuda ulat en nemli birka bulguyu inceleyelim.
Sosyal Kolaylatrma
Diyelim egzersiz maksadyla komay seviyorsunuz. Kendi kendinize olduunuzda m daha hzl koarsnz yoksa etrafnzda sizden baka koanlar da varken mi? Ya da diyelim bir grubun nnde konuma vermeniz gerek. Kendi kendinize prova yaparken mi daha iyi bir performans sergilersiniz yoksa size evrilmi onlarca gzn altnda m? Psikolog Norman Triplett, 1898 tarihli ve sosyal psikolojinin ilk laboratuvar deneylerinden biri kabul edilen almasnda, ocuklardan bir oltaya ellerinden geldiince hzl bir ekilde misina sarmalarn istedi. ocuklar oltann makarasn bazen odada tek balarnayken eviriyorlard, bazense yanlarnda kendileri gibi makara eviren baka bir ocuk varken. Bu deney, yanlarnda baka biri varken makara eviren ocuklarn tek balarna alan ocuklara kyasla ortalamada ok daha hzl altn gsterdi. Bakalarnn varlnn bu ekilde performans iyiletirmesi durumuna sosyal kolaylatrma (social facilitation) dendi. Ancak Triplettten sonra ayn konuda yaplan almalar birbiriyle tutarsz sonular verdi. Grld ki bakalarnn varl performans bazen iyiletiriyor, bazense ktletiriyordu. Bilimin nasl ilediine gzel bir rnek tekil edecek ekilde, 1960l yllarda bir sosyal psikolog bu muammay zd ve birbiriyle badamyor gibi grnen bu bulgularn altnda yatan mant ortaya kard. Baka alanlarda alan psikologlar, uyarlma hlinin organizmaya batan kolay gelen davranlar daha da kolaylatrdn, zor gelenleri ise daha zorlatrdn gstermiti. rnein, bir sebepten dolay uyarlm, heyecanl bir hldeyseniz kolay kelime bulmacalarn daha hzl zyor, zorlarda ise daha da yavalyordunuz. Bu temel prensipten hareketle yle bir karma varld: Bakalaryla bir arada bulunmann yaratt sosyal uyarlma hli bize basit gelen, hakim olduumuz alanlardaki performansmz iyiletirir, bize zor gelen ya da yabancs olduumuz konulardaki performansmz ise ktletirir. Bu bulguyu destekleyen pek ok almadan birinde bilardo oyuncularna baklm, etraflarnda kendilerini seyredenlerin olmas durumunda iyi bilardo oyuncularnn daha da iyi oynad, deneyimsiz oyuncularn ise daha baarsz bir performans sergiledii gsterilmitir. Ksacas, bakalarnn varlnn performansmz zerindeki etkisi destekleyici de kstekleyici de olabilir. Bunu belirleyen, yaptmz iin bize ne kadar kolay ya da zor geldiidir.
Sosyal Kaytarma
Diyelim ki sizden ya tek banza ya da baka birka kiiyle beraberken mmkn olduunca yksek ses kararak el rpmanz ya da barmanz istendi. Sizce tek banza olduunuzda m daha yksek ses kartrsnz yoksa bakalarylayken mi? Ya da diyelim grup olarak sizden bir tula ne gibi farkl ekillerde kullanlabilir, bu konuda mmkn olduunca ok fikir retmeniz istendi. Ayn grev size tek banzayken verilseydi mi daha ok fikir retirdiniz yoksa grup iindeyken mi? Bu sorulara cevap arayan sosyal psikologlar, bir hedefe doru grup iinde almann ayn hedefe doru tek bana almaya kyasla motivasyonu ve sarf edilen eforu drebildiini gstermi; buna sosyal kaytarma (social loafing) ad-
177
n koymulardr. rnein bir almada deneklerin gzleri balanm ve onlara bir halat ekme yarnda olduklar sylenmitir. Yapmalar gereken, halat tm gleriyle ekmektir. Aslen her seferinde tek balarna olmalarna ramen, onlara halat bazen tek balarna ekmekte olduklar sylenmitir, bazense grup iinde. Aratrmaclar, birlikten kuvvet doar deyiinin aksine, halat bakalaryla birlikte ektiini sanan deneklerin, tek balarna ektiini sananlara kyasla yzde 18 daha az g sarf ettiini bulmulardr. Sosyal kaytarma, grup almasnn yer yer kanlmaz olduu i ve okul ortamlarnda ciddi bir sorun olabilir. Sosyal kaytarmay arttran ve azaltan faktrlerin farknda olmak bu adan nemlidir. Sosyal psikologlar, bireyin grup iinde sarf ettii ahsi abann belli olmad, belirlenmesinin g olaca durumlarn sosyal kaytarmay tetiklemekte kritik rol oynadn gstermektedir ahsi eforun gzetleneceini bilmek sosyal kaytarma eilimini azaltr. Bireylerin kendi katklarnn nihai performans zerinde anlaml bir etkisi olacana inanmalar, yaplan ii itenlikle ilgi ekici, anlaml ya da nemli bulmalar, kk ve birbirine bal bir grup iinde almalar da sosyal kaytarmay azaltan faktrlerdendir.
Grup Kutuplamas
Bilhassa i dnyasnda, gruplarn, komitelerin bireylere nazaran daha doru analizler yapaca, daha yerinde kararlar verecei dnlr. Oysa bu varsaym her zaman doru deildir. Gruplar bazen daha salksz kararlara ulayorlarsa bunun bir sebebi de grup kutuplamas (group polarization) olgusudur. Grup kutuplamas, bir grubun bir konu hakknda balangtaki eilimi neyse, grup ii etkileimlerin o eilimi daha ar hale getirmesine denir. Diyelim arkadalarnzla herhangi bir siyasal (ana dilde eitim yaplmal m?) ya da kltrel (u film, kitap, albm gzel mi?) fikri tartyorsunuz. Sosyal psikologlarn bulgularna gre, grup yelerinin balangta konudaki fikirleri hangi yndeyse, grup ii konumalarn, tartmalarn ardndan grup o yne doru daha abartl bir ekilde kayar, fikri daha cokulu bir ekilde savunmaya balar. Bunun sebebi hem fikri desteklemek iin ortaya atlan deiik argmanlarn grup yelerine mantkl, ikna edici gelmesi (bilgilendirici sosyal etkiyi hatrlayalm) hem de grup iinde kabul grmek isteyen bireyin grup yelerinin en houna gideceini tahmin ettii pozisyonlar daha da iddetle savunmak istemesidir (normatif sosyal etkiyi hatrlayalm). nsanlar zamanlarn sklkla dnya grleri kendilerininkine benzeyen, kendi fikirlerinin haklln desteklemeye yatkn insanlarla beraber geirirler. Bu, grup kutuplamas sreleriyle birleince, gruplarn kendi ilerinde nasl birbirlerine daha fazla benzemeye baladn ve farkl dnceleri paylaan gruplarn nasl gittike birbirinden uzaklatn aklar. Toplum iinde ar ular bu ekilde oluur.
Kitlelerin Bilgelii
Grdmz gibi, sosyal psikoloji literatr grup iindeki bireyin daha tembel, saldrgan, sorumsuz, ahlaksz davranabilecei gibi sevimsiz pek ok bulguyla doludur. Ancak gruplarn vgye layk bulunduu alanlar da vardr. Bunlardan birincisi, ortaklaa grup aklnn sklkla tek tek uzmanlarn verdii cevaplarn ya da yapt tahminlerin nne getiidir. Buna kitlelerin bilgelii denir. Buradaki kilit husus, grup kutuplamas rneinde grdmzden farkl olarak grup yelerinin yarglarna kendi balarna, birbirlerinden etkilenmeden varmalardr. Psikolojinin ve istatistiin babalarndan saylan ngiliz Francis Galton, 1906 ylnda bir gn bir panayrda kzn kilosunu tahmin etmece oyununa denk gel-
178
Psikolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
di. Panayra gelmi yaklak 800 kii, gzlerinin nndeki kasaplk kzn kesildikten sonra neSZDE ekeceine dair tahminlerini bir kda yazyorlard; en yaSIRA kadar kn tahminde bulunan birinci gelecekti. Oyun oynanp bittikten sonra Galton tahminlerin yazld ktlar toplad ve yaplm tm tahminlerin ortalamasn ald. nsanlarn D N E L M ve hele hele kitlelerin zeksna hi gvenmiyordu; sonular o yzden onun iin ok artcyd: kzn kilosu gerekte 1.198 pounddu. Oyuna katlm olanlarn O R U S tahminlerinin ortalamas ise 1.197. Gruplarn kolektif tahminlerinin sklkla bireysel tahminlere stn geldiini spor ya da baka trl msabakalar kimin kazanacana ilikin bahislerde de gDKKAT rrz. Keza, Kim Milyoner Olmak ster? yarmasndaki joker haklarndan seyirciye sormak istiyorum ou zaman arkadam aramak istiyorumdan daha etkili SIRA SZDE bir jokerdir. Yarmann Amerika versiyonuna bakldnda, zel olarak seilmi ve bilgisine gvenilen arkadalar arandnda % 65 orannda doru cevap verdikleri, stdyodaki seyircilerin kolektif zeksna bavurulduunda ise bu orann % 91e AMALARIMIZ kt bulunmutur. Kitlelerin bilgeliiPolgusu ilginizi uyandrdysa James Surowieckinin Kitlelerin Bilgelii K T A (The Wisdom of Crowds) isimli kitabn seveceksiniz (Varlk Yaynlar / Bilim Dizisi, 2009).
K T A P
TELEVZYON
SOSYAL LKLER
Daha nce de vurguladmz gibi, hayatmz insanlarla ve sosyal iliki alaryla epeevre sarl geer. nsanlararas ilikilerin sevgi ve aktan cinayet ve soykrma N T E R N ve uzanan, aydnlk E T karanlk trl trl yzleri vardr. Bu ksmda dnyay bizim iin cennete de cehenneme de evirebilme kudretine sahip bu ilikileri biraz daha iyi anlamaya alacaz.
TELEVZYON
NTERNET
Saldrganlk ve iddet
Bir bakasna zarar verme niyetiyle yaplm davrana saldrganlk denir. Saldrganlk, yksek dozda zor kullanm ve fiziksel zarar da ieriyorsa buna iddet deriz. Haberlere yle bir gz atmak, bize dnyann saldrganlk ve iddet ieren davranlar konusunda maalesef bir sknt ekmediini hatrlatr. Bireyler bazen bir hedefe ulamak iin bilinli ve planl olarak saldrganca davranlarda bulunurlar; bazense saldrganlklar anlk tahriklerin sonucudur. Her iki durumda da saldrganlk ve iddete bavurmann temel sebeplerinden biri bireyin ulamaya alt bir hedef konusunda kendini engellenmi hissetmesi ve hedefle arasndaki bu engeli kaldrmak istemesidir. rnein bir politikacy kendi siyasi ideallerinin nnde engel olarak gren biri bu politikacya suikast dzenleyebilir. Ya da ocuuna istedii eyi baka trl yaptramayan ebeveyn ona fiziksel iddet uygulama yoluna gidebilir. Byle bakldnda, saldrganlk sosyal etki edinme yolunda bir abadr ancak bu aba zorlamay ve zarar vermeyi ierir. Elbette kendini bir konuda engellenmi hisseden herkes saldrganlk ve iddet yoluna bavurmaz. Saldrgan davrann kkenleri psikologlar uzun sre megul etmi bir konudur. Saldrganlk doutan m gelir yoksa sonradan m renilir sorusunun cevab, bu tarz sorularda genellikle olduu zere, her ikisi dedir. Saldrganln biyolojik ve kaltmla aktarlan bir yn vardr. Erkeklerin genel olarak kadnlardan daha saldrgan olmas (dnya genelinde cinayet gibi iddet ieren sularn ounu 1530 ya aras erkekler iler) ve yksek testosteron dzeylerinin saldrganlkla net bir ekilde balantl olmas buna bir kant tekil eder. Ancak saldrganln renilmi ya
179
SIRA SZDE
SIRA SZDE
da evresel faktrlerle ilikisi de bilinmektedir. rnein almalar, ailesi iinde ya da medyada sklkla iddet davranlarna tank olmu birinin saldrgan davranlarda buDNELM lunmaya daha yatkn olduunu ortaya koymaktadr. lgin bir ekilde, ortamda bir silahn bulunmasnn kimse silaha dokunmasa ya da szn etmese bile bireyi daS O ha saldrgan hle getirebildii de deneylerle defalarca gsterilmitir. R U Kadnlar kkrtlmadklar srece fiziksel saldrganla ok bavurmasalarT da bu baka, DKKA daha dolayl saldrganlk davranlarnda bulunmuyorlar demek deildir. rnein ilikisel saldrganlk (bakalarnn ilikilerini bozma hedefi gden davranlar birini dlamak, SIRA SZDE hakknda dedikodu yaymak gibi) kadnlar arasnda erkeklerden daha yaygndr. Olumsuz duygular ve kt ruh hlleri iinde bulunmann,AMALARIMIZ da duygufiziksel ya sal ac ekmenin de saldrganl arttrd bilinmektedir. nsanlar hem bireysel hem de toplumsal bazda iddet kullanmna iten psikolojik faktrlerin banda kk drldn, aalandn, erefiyle oynandn, gururunun krldK T A P n hissetmek yer alr. Kendinizin ya da ait olduunuz grubun hor grld algs (ki bu alg elbette gerei yanstmayabilir), sizi bu durumu deitirmek adna eyleme gemeye ve bu yolda saldrganlk ve iddeti mbah grmeye O N T E L E V Z Y itebilir. Fiziksel rahatszlk hissetmenin saldrganl arttrmasna paralel olarak kt kokular, grlt, kalabalk, hava kirlilii, sigara duman gibi evresel faktrlerin saldrganca davranlar krkledii bulunmutur. Saldrganlk ve iddet davranlarNTERNET n etkilediini iyi bildiimiz bir baka evresel faktr ise hava scakldr. Raporlar cinayet, saldr ve tecavz gibi sularn hava scaklna paralel olarak arttn, en scak ehirlerde, en scak aylarda ve yllarda en yksek dzeylere ulatn gstermektedir. Kresel snmann kayg uyandrc yanlarndan biri de hava scakl ile su oran arasndaki bu gl pozitif korelasyondur. Son olarak sosyokltrel faktrlerin de saldrganl belirlemedeki rol azmsanamaz. Saldrganlk ieren bir davrann (rnein aile ii iddet) toplum baznda ve yasalar tarafndan kabul edilebilir grlmesi, bireyin o davranta bulunma ihtimalini net bir ekilde arttrmaktadr. Keza namus cinayeti tabir edilen iddet tr de yalnzca belli kltrlerin bir parasdr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
birlii ve Yardm
Saldrganlk ve iddet insanlararas ilikilerin karanlk, irkin yzyse, ibirlii ve yardmlama aydnlk, mit alayan yzdr. Bugn insanlk olarak ulatmz medeniyet seviyesi btn kusurlarna ramen akllara durgunluk vericiyse, bunu mmkn klm olan ey ibirliidir. Evleri ve uaklar, hastaneleri ve okullar, Msr Piramitlerini ve in Seddini, yediiniz ekmei, oturduunuz koltuu, okuduunuz bu kitab hep insanlar bir araya gelip ortak bir hedefe doru alarak ortaya koymulardr. birlii bireylerin ve gruplarn refahn arttran, toplumlarn gelimesi iin hayati nem tayan bir olgudur. Madem hl byle, neden herkes i birliinde bulunmaz, ortak bir hedefe ulama adna zerine den vazifeyi layyla yerine getirmez? Bunun sebebi i birliinin hem bir bedeli olmas hem de risk iermesidir. rnein, niin herkes zerine den vergiyi demez; lkesinin gzel yollara, salam kprlere, iyi okullara, mzelere, ktphanelere kavumasna kendi paynca katkda bulunmaz? nk bireyler vergi kararak gelirlerinin daha byk bir ksmn gnllerince harcayabileceklerini, ayrca koskoca vergi havuzunda kendilerinden kacak payn zaten ok da mhim olmadn dnrler. Bir ksm insan ise her-
180
Psikolojiye Giri
kes dyor mu ki sanki vergisini? Bakalar karacaksa ben neden parama sahip kmayaym? gibi bir akl yrtmeye gidebilir. Elbette herkesin byle dnmesi bir lke iin hi de ho sonular dourmayacaktr. Bu rnekte de grdmz gibi, insanlarn bakalarna gvenmesi, onlarn zerlerine deni yapacandan phe duymamas ibirliini arttran kilit faktrlerdendir. Bakalarna gven duymayan, onlarn karc ve kaypak olduuna inanmaya eilimli insanlar daha az ibirliinde bulunurlar. Gven toplumlarn tutkaldr denir. Gven hissi bireyleri birbirine gl balarla balar, hayat daha emniyetli, daha az korkulas, daha yaanas bir yer haline getirir. Kiileraras gven toplumun hem psikolojik sal, hem de ekonomik geliimi iin elzemdir. Maalesef Trkiye dnyada kiileraras gvenin en dk dzeyde seyrettii birka lkeden biridir. rnein dnyann en mutlu ve mreffeh blgelerinden skandinav lkelerinde insanlarn yaklak % 70i genel olarak insanlara gvenilebilir nermesine katlrken, bu oran Trkiyede % 10-15te kalmaktadr. Trkiyedeki insanlarn ok yaknlarndan, tandklarndan bakalarna gvenememeleri ciddi bir toplumsal problemdir.
Yardm Davran
Bir bakasna faydas dokunacak bir davranta bulunmaya yardm etmek denir. Yannzda oturan kiiye kalem dn vermek, sevgilisinden yeni ayrlm arkadanzn derdini dinlemek, hasta akrabanza bakmak, deprem kurbanlarna bata bulunmak, grme engelliler iin kitap okumak, boulmakta olduunu fark ettiiniz bir ocuu kurtarmak iin suya atlamak... Bunlarn hepsi yardm davranlardr ve kk-byk, maddi-manevi, planlanm-planlanmam gibi deiik alardan snflandrlabilirler. Hayatlarmz bakalarna yardm etmekle ve bakalarndan yardm almakla geer. Hayatnda hi yardma ihtiyac olmam, kimseden yardm almam bir insan tasavvur etmek gtr. nsanlar niin zamanlarn, enerjilerini, paralarn ve hatta hayatlarn bakalar bazense hi tanmadklar uruna feda ederler? Bu soruya evrimsel adan yaklaan psikologlar, insanlarn en fazla kendileriyle ayn genetik materyali paylaan kiilere yardm etmeye yatkn olduunu nk bunun kendi genlerinin ileriki nesillere aktarlmasn salayacan sylemilerdir. Bu sav destekleyecek ekilde, genlerinin % 100n paylaan tek yumurta ikizlerinin genlerinin yalnzca % 50sini paylaan ift yumurta ikizlerine gre birbirlerine daha fazla yardm ettii bulunmutur. zellikle lm kalm durumlarnda, insanlar akrabalarna yardmda bulunmay arkadalarna yardmda bulunmaya genellikle tercih ederler. Ancak elbette ki yardmseverliimiz akraba evremizin bittii yerde bitmez. Kltrel renme ve iselletirilen normlar bizi daha geni anlamda yardmsever insanlar olmaya iter. rnein ihtiyac olanlara, darda kalmlara yardm etmek her kltrde erdemine inanlan ve rnek gsterilen bir davrantr. ok temel, evrensel bir baka toplumsal norm ise mtekabiliyettir. Mtekabiliyet, ilikilerde karlkllk esasnn gzetilmesine denir. rnein, bize iyilikte bulunmu olana biz de iyilikte bulunmak ister, sosyal adan birilerine borlu kalmaktan kanrz. Kendimiz iyilik yaparken her zaman karlk beklemesek bile, srekli verip de hi alamadmz ilikiler uzun vadede bizi rahatsz eder. Mtekabiliyet normu bizi gemite bize iyilikte bulunmu ya da ileride bulunabilecek olanlara yardm etmeye iter. Herkes toplumsal normlar rense hayrseverliin, cmertliin, iyilikseverliin arzulanas eyler olduunu bilse bile, herkes eit dzeyde yardm davrannda bulunmaz. Bireysel faktrler ve kiilik zellikleri de yardm davrann belirlemede rol oynar. Yardm davrannda en net fark yaratan etmenlerden biri empatidir. Empati,
181
bir anlna kendini bakasyla kartrma, kendini bakasnn yerine koyup onun hissettiklerini hissedebilme gibi ekillerde tanmlanr. Empati dzeyi yksek insanlar yardma ihtiyac olan birini grdklerinde eyleme gemeye ok daha yatkndrlar. Sizce kadnlar m yoksa erkekler mi daha ok yardm etmekte ve insanlar kadnlara m yokSIRA SZDE sa erkeklere mi daha ok yardm etmektedir? Gzlemlerinize dayanarak bu soruya nasl cevap verirsiniz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Durumsal faktrler de insanlarn yardmda bulunup bulunmama kararlarn ok etkiler. rnein yardma muhta kiinin bir ynyle bize benzemesi, biraz evvel bir S O R U bakasnn yardm davranna tank olmu olmamz, acelemizin olmamas ya da iyi, neeli bir ruh hli iinde olmak yardm davrann arttrd gzlenmi faktrlerdenD KAT dir. Acil durumlarda yardm davrann azaltt bilinilen bir bakaKdeiken ise ortamdaki insan saysdr. Baka bir deyile, bir acil duruma baka insanlarla beraber tank olmak, o duruma mdahale etme olaslmz drr, SIRA SZDE yavalatr. tepkimizi rnein, bir bekleme odasnda karnzdaki koltukta oturan kiinin sra d baz hareketlerde bulunduunu, bir ihtimal sara krizi geiriyor olduunu dnelim. AMALARIMIZ Aratrmalara gre, o odadaki dier tek insan sizseniz, hastann yardmna koma ya da kalkp bir yetkiliye haber verme olaslnz ve hznz odada bakalarnn da olduu senaryoya kyasla daha yksektir. Bunun balca sebebi, ortamda daha ok T A P kiinin bulunduu durumlarda sorumluluun bireyler arasndaK dalmasdr.
TE EVZY N Hayatlarmz birbirinin iine gemi kk ve byk gruplar LiindeOsrdrrz. Aile, arkada evresi, doduumuz ehir, doduumuz lke, cinsiyetimiz, ait olduumuz din, gittiimiz okul, tuttuumuz takm, desteklediimiz siyasi parti, mesleimiz, yesi olduumuz dernek, hep kimliimizi tanmlayanN gruplardandr. Bu TERNET gruplardan kimilerinin iine doarz, kimilerini ise bilinli olarak seeriz. Kimi gruplarla kendimizi daha ok, kimileriyle daha az zdeletiririz. Her durumda, bir gruba ait olmak ve bu grupla kendini zdeletirmek bir biz ve onlar algs yaratr. Sylememize gerek bile yok ki insanlar bizi (i grup), onlara (d grup) tercih ederler. grup kayrmacl (ingroup favoritism) ve d gruba ynelik dmanlk (outgroup hostility) byk lde benliimizi deerli grme ihtiyacmzn bir sonucudur. Kendi ait olduumuz gruplar dier gruplara stn grme ihtiyacmz o derece kuvvetli ve hatta otomatiktir ki aratrmaclar birbirini tanmayan denekleri yaz tura yardmyla iki gruba ayrdklarnda dahi, deneklerin kendi gruplarnn yelerine daha olumlu zellikler atfettikleri ve onlar d gruba tercih ettiklerini bulmulardr. Buna asgari grup etkisi (minimal group effect) denir. Biz ve onlar algsnn beraberinde getirdii bir baka yaygn eilim de d grup yelerinin kendi ilerindeki benzerliklerini abartmaktr. Kendi ait olduumuz gruplarn yelerini birbirinden ok farkl, ok renkli, zengin bir eitlilik arz eder grrz de konu baka gruplara gelince X deil mi, hepsi birbirinin ayn, birini grdn m hepsini grdn say kendini gibi genellemelere gitmekten ekinmeyiz. Bu, literatrde d grubun homojenlii yanlgs (outgroup homogeneity bias) eklinde geer.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gruplararas likiler
TELEVZYON
NTERNET
nyarg
nyarg, sosyal psikolojinin zerinde en ok allm konularndan biridir. Bireyler hakknda yalnzca grup yeliklerine (cinsiyet, din, milliyet gibi) baklarak oluturulmu ve genellikle olumsuz tutumlara nyarg denir. Buradaki kritik unsur, n-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
182 O R U S
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
yargnn hedefi olan kiinin kendine ynelen tepkiyi belirleyecek ahsi bir ey yapD KAT mam olmasKyalnzca belli bir gruba mensup bulunmasdr. nyarglar birer tutumdur ve her tutum gibi bilisel, duygusal ve davransal boyutlar vardr. Grup yelerinin besledii zelliklere dair inanlar nyargnn bilisel boyutunu olutururSIRA SZDE lar, ki bunlara kalpyarg (stereotype) da deriz. Kalpyarglar, en basit anlamyla bireylerin zihinlerinde gruplar hakknda var olan emalardr. Genellemeler ierirler ve AMALARIMIZ grup iindeki farkllklar grmezden gelirler. rnein btn talyanlarn neeli olduunu ya da btn kadnlarn kt srcler olduunu dnmek kalpyarg rnekleridir. nyargnn duygusal boyutunu ise sz konusu gruba yneltilen dK T A P manlk, hor grme, kskanlk, kzgnlk, tiksinme gibi duygular oluturur. Son olarak, nyargnn davransal boyutu, nyarg duyulan grubun yelerine yneltilen farkl, ayrmc davranlar ierir. Bir gruba mensup yelerle sosyal etkileimden kaTELEVZYON nma ya da onlara i vermeme buna rnek tekil eder. Nefret sular ve soykrm ise nyargnn davransal boyutta ulaabilecei en ar ve irkin noktalardr. nyarglarmzn Nbazen aka farkndayzdr. Bazense bilinli olarak farknda olmadan NTER ET belli gruplara ynelik olumsuz tutumlarmz, zihnimizde onlarla ilgili olumsuz armlarmz olabilir. Bu adreste deiik gruplarla ilgili rtk armlarnz Trke olarak test edip grebilirsiniz: https://implicit.harvard.edu/implicit/turkey/ nyarg ve beraberinde getirdii karanlk davranlarn nne nasl geebiliriz? Bu soruya cevap vermek iin, nyargnn sebeplerini iyi anlamak gerekir. Daha nce de deindiimiz gibi, sosyal hayat neredeyse otomatiklemi bir ekilde biz ve onlar kategorileri ekseninde alglamamz ve bizi deerli ve stn grmeye olan dknlmz nyargnn temel sebeplerinden biridir. Ancak nyargnn oluumunda sosyolojik faktrlerin de rol vardr. rnein, snrl kaynaklara erimek iin rekabet ediyor olmak gruplar arasnda nyarg ve dmanl arttran bir faktrdr. Baz lkelerde gmen iilere kar gelitirilen dmanca tutumlarn altnda bizim ilerimizi yapyorlar, bizim ekmeimizi alyorlar gerekelendirmesi vardr. Bazen siyasetiler de belli gruplar gnah keisi ilan edip nyarg ve dmanca hareketleri tevik edebilirler. Adolf Hitler, Birinci Dnya Sava sonras zorluklarla bouan Almanlara Yahudileri bir gnah keisi olarak gstermi, Almanlar Yahudi kartl zerinde ykselen ar bir milliyetilie srklemitir. nyarg ve gruplar aras dmanl krkleyen unsurlardan biri rekabet ise, bir dieri de cehalettir. nyarg beslediimiz gruplarn yeleriyle birebir etkileimimiz ou zaman snrldr; onlar tanmayz. Haklarnda bu kadar rahat genellemelere gidebilmemizin sebebi de budur. Oysa bu gruptan insanlarla i ya da arkadalk gibi balamlarda daha ok vakit geirdike nyarg azalr. Ancak gruplararas temasn nyargy azaltmada etkili olabilmesi iin olumlu gemesi gerekmektedir. Olumsuz etkileimler ters tepecek, nyarg ve dmanl daha da azdracaktr. nyargy alt etmenin en gvenilir yolu phesiz onlar bir ekilde bizin iine dahil etmektir. rnein iki grup arasndaki farkllklar deil de benzerlikleri vurgulamak, ya da ortak hedeflere doru beraberce almak nyargy azaltr. Nihayet, kendimizi o veya bu grubun deil, insanlk ailesinin bir ferdi olarak alglamak nyargnn zor ama baarl tedavilerden biridir.
NTERNET
183
zet
A M A
Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlarn psikolojik ihtiyalarna dair balca varsaymlarn belirtmek. Sosyal psikolojinin iki temel ilkesinden birincisi, dnyay olduu gibi deil olduumuz gibi grdmzdr. Alglarmzn, beklentilerimizin, emalarmzn kendi gerekliimizi biimlendirmede yadsnamaz bir rol vardr. Kendi kendini gerekletiren kehanet olgusu gerekliimizi yaratmadaki aktif rolmzn en etkileyici rneklerinden biridir. Sosyal psikolojinin ikinci temel ilkesi ise sosyal etkinin her zaman ve her yerde olduudur. Yalnz bamza olduumuz anlarda bile, duygu, dnce ve davranlarmz baka insanlarn ve toplumun iselletirdiimiz sesi etkiler. Sosyal psikologlar insanlarn temel psikolojik ihtiyacn vurgularlar. Bunlardan ilki, hayatmz zerinde hakimiyet sahibi olmaktr. kincisi sevmek, sevilmek ve ait olmak, ncs ise ben ve bizi deerli grmektir. Bu ihtiyalarn giderilememesi durumunda psikolojik ve fizyolojik rahatszlklar kanlmazdr. Sosyal biliin ne olduunu ve temel prensiplerini aklamak. Sosyal biliin konusu insanlar hakknda yarglara nasl vardmz, insanlar ve davranlarn nasl anladmzdr. Kii algsn inceleyen sosyal psikologlar, insanlarn bakalarn ok ksa srelerde, ince davran dilimlerine bakarak olduka doru bir ekilde tanyabildiini gzlemlemilerdir. Fiziksel zellikler de kii algsn etkiler. Gzel olan iyidir kalpyargs uyarnca, daha gzel insanlarda daha olumlu kiilik zellikleri grmeye yatknzdr. nsanlar ou zaman bilisel varyemezlerdir sosyal bililerini kullanrken gereinden fazla enerji sarf etmek istemezler. nsanlar alglarken emalardan ok yararlanrz. emalar, olgular hakknda zihnimizde var olan basitletirilmi resimlerdir. nsanlarla iletiirken onlar hangi ema erevesinde algladmz neye dikkat ettiimizi, neyi hatrladmz ve nasl tepki verdiimizi etkiler. Sosyal biliin bir paras olarak insanlarn davranlarn aklamaya alr, isel ya da dsal atflarda bulunuruz. sel atf, davrann sebebini kiinin isel zelliklerinde grr. Dsal atf yaptmzda ise olayn sebebini kiinin dnda ka-
lan, evresel faktrlere balarz. Bakalarnn davranlarn genelde dsaldan ok isel atflarla aklamaya yatknzdr buna temel atf hatas denir. Baarlarmz isel ve kalc, baarszlklarmz ise dsal ve geici atflarla aklama eilimimiz ise kendine yontan atf hatasdr. Nesnelere, kiilere ya da olgulara ynelik genel deerlendirmelerimize tutum denir. Tutumlar seimlerimizi kolaylatrarak hayat bizim iin daha kolay bir yer hline getirirler. Davranlarmzla tutumlarmz arasnda bir tutarszlk olduunda bilisel eliki dediimiz rahatszlk verici ruh halini yaarz. Ya davranmz ya da tutumumuzu deitirerek bu rahatszlktan kurtulmaya alrz. Sosyal etkinin ne olduunu ve trlerini ifade etmek. Sosyal etki, bakalarnn duygu, dnce ve davranlar zerinde sz sahibi olmaktr. ki farkl sosyal etki trn birbirinden ayrrz: nsanlar bilgilendirici sosyal etki altnda kaldklarnda, bunun kkeninde doru davrann ne olduunu bakalarndan renme ihtiyac vardr. Normatif sosyal etkide ise etki altnda kalmann sebebi grup tarafndan kabul grmek, dlanmamak arzusudur. Asch deneyi normatif sosyal etkinin gcn gzlerimizin nne sermitir. taat, bireyin kendine bir otorite figr tarafndan yneltilen talebe uymasdr. Milgram deneyi, artc bir ekilde ou insann kr bir itaat uruna bakalarna zarar verebileceini gstermitir. kna, insanlarn bir konudaki tutumlarn deitirme abas ve yntemidir. Birey ikna maksatl mesaj zenle incelemek iin gerekli motivasyon ve beceriye sahipse, daha kaliteli mesajlar daha ikna edicidir. Ancak bu konuda bir motivasyon veya beceri eksiklii varsa yzeysel adan cazip mesajlar daha ikna edici olacaktr. Sosyal kolaylatrma, sosyal kaytarma ve grup kutuplamas da sosyal etkinin deiik trlerindendir. Sosyal kolaylatrma, baka insanlarn varlnn iyi olduumuz konulardaki performansmz iyiletirmesidir. Sosyal kaytarma, ahsi abamzn tehis edilmeyecei durumlarda baka insanlarn varlnn motivasyonumuzu ve gsterdiimiz eforu drmesine denir. Grup kutuplamas ise, grup ii etkileimlerin grubun balangtaki eilimlerini arlatrmasna verilen isimdir.
AM A
AM A
184
Psikolojiye Giri
AM A
Saldrganlk ve yardm davranlarn arttran ve azaltan faktrleri aklamak. Saldrganln genetik ve biyolojik bir yn vardr. Yksek testosteron dzeyi saldrganlkla yakndan balantldr; nitekim nfusun testosteron dzeyi en yksek grubu olan gen erkekler, saldrganlk ve iddet ieren sularn bir numaral failidirler. renilmi faktrler de saldrganl arttrr: Aile iinde ve medyada iddet davranlarna tank olmak saldrgan davran iin bir risk unsurudur. Bunlarn yan sra psikolojik ve evresel faktrlerin de saldrganlktaki rol nemlidir. Kendini engellenmi ya da kk drlm hissetmek saldrganl arttran temel psikolojik srelerdendir. Keza scak hava, kt kokular, grlt, kalabalk, hava kirlilii, sigara duman gibi rahatszlk verici evre artlar ve ortamda saldrganl tetikleyecek silah gibi nesnelerin varl da saldrganl arttrr. Son olarak, kltrel normlarn deiik saldrganlk ve iddet davranlarn ne lde kabul edilir bulduu da bireylerin bu davranlarda bulunup bulunmamasn etkiler. Yardm davrann arttran psikolojik faktrlerin banda empati dzeyi yksek ve kendini bakalarnn refahndan sorumlu hisseden bir insan olmak yer alr. Ancak durumsal faktrler de bireylerin yardm edip etmeme kararlarn belirler. rnein yardma muhta kiinin bir ynyle bize benzemesi, acelemizin olmamas, iyi bir ruh hali iinde olmamz yardm davrann arttrr. Bir acil duruma bizden baka ok sayda insanla beraber tank olmak ise o duruma mdahale etme olaslmz drr.
AM A
nyargy ve kkenlerini aklamak. Bireyler hakknda yalnzca ait olduklar gruba baklarak ulalm ve genellikle olumsuz tutumlara nyarg denir. nyarglarn bilisel, duygusal ve davransal boyutlar vardr. Sosyal dnyay biz ve onlar ekseninde alglamaya neredeyse programlanm olmamz nyargya yol aan temel faktrlerdendir. Onlar kalpyarglar zerinden alglamaya ve birbirine benzer grmeye (d grubun homojenlii yanlgs) olan eilimiz nyarglar krkler. Sosyal faktrlerin de nyargya etkisi vardr i, para, eitim gibi snrl kaynaklara ulamak iin rekabet halinde olan gruplar birbirine kar nyarglar gelitirebilir. Baz gruplarn toplumda gnah keisi olarak grlmeye balamas da nyarglar beraberinde getirir. D gruptan insanlar tanmamak, bilmemek de kalpyarglar ve nyarglarn srp gitmesine izin verir.
185
Kendimizi Snayalm
1. Ate bir gece uyanyor ve evinin yanmakta olduunu fark ediyor. Evde kars, ocuklar, bykannesi, arkada Kvlcm ve kpekleri Deerli var. Yardm davranna evrimsel adan yaklaan psikologlara gre, Ate ilk nce kimi kurtarmaya ynelir? a. Karsn b. ocuklarn c. Bykannesini d. Kvlcm e. Deerliyi 2. Aadakilerden hangisi saldrganl arttrdn bildiimiz faktrlerden deildir? a. Yksek testosteron dzeyi b. Engellenme hissi c. Ortada braklm bir silah d. Souk hava e. Sigara duman 3. Muazzez, yapt pasta breklerin tad yerinde olduunda mutfakta ne kadar becerikli olduundan, ala apayr bir yetenei olduundan bahsediyor. Arada yapt yemekler kt ktnda ise, kulland tarifte hi i olmadn, bir daha asla o blogtan tarif almayacan sylyor. Muazzezin davrann hangi olguyla aklayabiliriz? a. Temel atf hatas b. Kendine yontan atf hatas c. Narsisizm d. Bilgilendirici sosyal etki e. likisel saldrganlk 4. Bakalarnn varl performans ________ ilerde iyiletirir; ________ ilerde ktletirir. a. skc; elenceli b. elenceli; skc c. kolay; zor d. zor; kolay e. anlaml; anlamsz 5. Pakize ve kocas komularnn verdii davetlere sektirmeden katlyor, ancak bunlara elleri bo gittikleri gibi herkesten de ok yiyip iiyorlar. Kendileriyse hi kimseyi evlerine davet etmiyor, srekli daha tam yerleemedik, bu aralar ok younuz gibi bahaneler buluyorlar. Bir noktadan sonra komular Pakizelerin bu tavrndan ciddi rahatszlk duymaya balyor. Bunun sebebi Pakize ve kocasnn hangi sosyal normu inemeleridir? a. Hayrseverlik b. Komuculuk c. Hrriyet d. Ben ve bizi deerli grme e. Mtekabiliyet 6. Kazm sevilmeye layk bir insan olmadna, hibir kadnn onu itenlikle sevemeyeceine inanyor. Bu yzden kendisine ilgi gsteren kadnlara kar tuhaf, mesafeli tavrlar sergiliyor, kendisine yaklamalarna izin vermiyor. Bir noktadan sonra kadnlar Kazmn bu yorucu tavrlarndan sklyorlar ve Kazm gerekten de yalnz kalyor. Kazmn bana geleni en iyi hangi olgu aklar? a. Varolusal kayg b. Temel atf hatas c. Normatif sosyal etki d. Kendi kendini gerekletiren kehanet e. Kifayetsiz muhterislik 7. Psikiyatristler, Milgram deneyinde ancak ________ kiiden birinin 450 volta kadar kacan tahmin etmilerdir. Oysa bu oran yzde ________ olmutur. a. 100; 45 b. 150; 30 c. 1.000; 65 d. 500; 75 e. 10.000; 25 8. Nalan evreye ok deer verdiini sylyor. Bunun zerine arkadalar ona srekli etrafa p attn, gnde iki kere du alarak ar su israfnda bulunduunu, ayrca arabasnn da ok fazla benzin yaktn hatrlatyorlar. Nalann bunlar duyduunda hissettii rahatszlk verici psikolojik hale ne ad verilir? a. Kendine yontan atf hatas b. Bilgilendirici sosyal etki c. Bilisel eliki d. kna e. Nevroz
186
Psikolojiye Giri
9. Grkem, kendi tuttuu futbol takmnn taraftarlarnn birbirinden net bir ekilde farkl olduuna, oysa rakip takmn taraftarlarnn az ok birbirine benzediine, ayn karakter zelliklerine sahip olduuna, ayn ekillerde dndne ve yaadna inanyor. Grkemin bu algs neye bir rnektir? a. D grubun homojenlii yanlgs b. D grup dmanl c. grup kayrmacl d. Asgari grup etkisi e. Grup kutuplamas 10. Aratrmaclar denekleri rastgele bir ekilde Maviler ve Morlar grubuna ayrdklarnda, Mavilerin kendilerini Morlardan, Morlarn ise Mavilerden daha stn grmeye baladn gzlemlemilerdir. Bu olguya ne ad verilir? a. Kalpyarg b. D grubun homojenlii yanlgs c. Asgari grup etkisi d. D gruba ynelik dmanlk e. Zevkler ve renkler tartlmaz ilkesi
Yaamn inden
imdi klasik olmu bir almada aratrmaclar huzurevi sakinleri zerinden insanlarn hayatlar zerinde hakimiyet hissetmesinin ne denli nemli olduunu gsterdiler. Bu almada, huzurevinin iki farkl katnda yaayan yallar iki farkl muameleye maruz kaldlar. lk gruba huzurevi ynetiminin her eyi onlar iin dnecei ve yapaca, kendilerinin hibir eye karmamalar ve hibir konuda kendilerini yormamalar gerektii sylendi. Btn sorumluluun bakclarnda olduu ve bakclarn her daim yardma hazr olduu vurguland. Dier gruba verilen mesaj ise Bu sizin hayatnz ve onu bu huzurevinde nasl geirmek istiyorsanz o ekilde geirmelisiniz idi. rnein, bu gruptaki yallar odalarnn dekorasyonunu gnllerince deitirebilecek, zamanlarn nasl deerlendirmek istediklerine kendileri karar verecek, ayrca kendi setikleri saks bitkilerine kendileri bakacaklard. Dier grubunsa her eyine ynetim karar veriyordu bitkilerini bile ynetim onlar iin semiti ve onlara bakmak bakclarn iiydi. hafta gibi ksa bir srenin ardndan bu iki grup karlatrldnda, hayatlar zerinde grece sz sahibi olan yallarn ok daha mutlu, zinde ve de aktif olduklar grld. Bir buuk yl sonra bakldnda ise, bu gruptaki yallarn daha salkl olduklar ve de lm oranlarnn ocuk muamelesi gren gruba gre daha dk olduu gzlendi. Bu aratrmann benzerleri daha sonra hapishanelerdeki mahkumlarla ve evsiz barnaklarnda kalanlarla tekrarland. Her defasnda bulunan, hayatlarnn en azndan belli ynleri zerinde kontrol sahibi olan bireylerin psikolojik ve de fizyolojik adan daha salkl olduuydu. Kaynak: Langer, E. J., & Rodin, J. (1976). The effects of choice and anhanced personal responsibility for the aged: A field experiment in an institutional setting. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 191-198 Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long term effects of a control relevant intervention with the institutionalized aged. Journal of Personality and social Pychology, 35, 897-902
187

1. b 2. d 3. b 4. c 5. e 6. d 7. c 8. c 9. a 10. c Yantnz yanl ise, birlii ve Yardm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Saldrganlk ve iddet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Davranlara Sebep Atfetme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Grup Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, birlii ve Yardm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, emalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, taat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tutumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gruplar aras likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Gruplar aras likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Aratrmalar gstermektedir ki, kt psikolojik olarak iyiden bariz bir ekilde daha gldr. Olumsuz olaylara kar hassasiyetimiz olumlu olaylara kar hassasiyetimizden ok daha fazladr. Kaybedilen 50YTLnin acs, kazanlan 50YTLnin sevincinden byktr. Kt iyiden gldr prensibinin ileyiini insan ilikilerinde de ok net grebiliriz: Mutlu, salkl bir iliki iin ilikideki kt/iyi orannn en azndan bire be olmas gerektiini gsteren almalar vardr. Baka bir deyile, yakn ilikide olduunuz biriyle yaadnz bir kt etkileimin naho izlerini silmek iin en azndan be iyi etkileim gerekmektedir. Dillerdeki duygu szcklerine baktmzda da olumsuz duygular ifade eden szcklerin olumlu duygular ifade eden szcklerden sayca ok daha fazla olduunu grrz. Son olarak, insanlar kendilerine gsterilen insan yz denizleri iindeki kzgn, tehditkar yzleri glen yzlerden ok daha hzl fark etmektedirler. Ktye kar iyiye olduumuzdan daha hassas olmamz evrimsel adan mantkldr: Atalarmz iin ortamdaki olumsuz uyaranlar (rnein zehirli bir ylan) fark etmekte beceriksiz olmak ortamdaki olumlu uyaranlar (rnein gzel bir iek) fark etmekte beceriksiz olmaya kyasla tahminen ok daha lmcld. Sira Sizde 4 Aratrmalara gre, erkeklerle kadnlar arasnda yardmseverlik dzeyi asndan bir fark yoktur fakat iki cinsiyet farkl tr yardmlarda bulunurlar. Erkekler kadnlara kyasla tanmadklar insanlara daha ok yardm ederler; acil kriz anlarnda ya da kahramanlk gerektiren durumlarda daha ataktrlar. Kadnlar ise aile ve yakn dost evrelerine daha fazla yardmda bulunurlar. Uzun srelere yaylm zveri gerektiren ilerde de (hasta yaknlarna bakmak, hayr kuruluunda gnlllk gibi) erkeklere nazaran daha yardmclardr. Bakasndan yardm grmeye gelince, kadnlar erkeklere kyasla net bir ekilde daha ok yardm alrlar. Erkekler de kadnlar da kadnlara yardm etmeye daha eimlidir.

Sra Sizde 1 Aratrmalar bebek yzl ocuklarn da, yetikinlerin de (aynen bebekler gibi) daha saf ve drst, korunmaya daha muhta, daha yumuak bal ve itaatkar olarak alglandn gstermektedir. rnein bir aratrma gya kaybolmu, zgemi ieren mektup bulan deneklerin, zgemiteki resim bebek yzl bir yetikine aitse mektubu sahibine iletme olaslklarnn daha yksek olduunu bulmutur. Bebek yzl olmann bu tarz olumlu baz getirileri olabilir, ama olumsuz getirileri de mevcuttur. Bunlardan biri, bebek yzl olanlara daha az zeki muamelesi yaplmasdr. rnein bir alma, yetikinlerin bir oyunu bebek yzl 4 yanda bir ocua anlatrken, daha olgun yzl bir 4 yandaki ocua kyasla daha yava konutuklarn bulmutur. Aratrmalar bebek yzl olmann insanlar bakalar tarafndan liderlik kapasitesi gerektiren iler iin uygun grlmemeye ittiini de gstermektedir. Sra Sizde 2 Bu sorunun cevab aslnda ok ak ve basittir ama cerrahlar hakkndaki emalarmz (cerrahlar erkek olur) bizi artp duraklatabilir. Cerrah elbette ocuun annesidir.
188
Psikolojiye Giri

Atkinson, R. L. (1999). Psikolojiye Giri. Ankara: Arkada Yaynlar. Baumeister, R. F., & Bushman, B. J. (2010). Social psychology and human nature (2nd ed.). Belmont, CA: Wadsworth. Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.) (2010). Advanced social psychology. New York: Oxford University Press. Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (Eds.) (2007). Encyclopedia of social psychology. Thousand Oaks, CA: Sage Fiske, S. T. (2004). Social beings: A core motives approach to social psychology. New York, NY: Wiley King, L. A. (2011). The science of psycology: An appreciative view (2nd ed.). New York: McGrawHill. Myers, D. (2010). Socil psycology (10 th ed.). New York: McGraw-Hill. Myers, D. (2010). Ppsycology (9 th ed.). New York: Worth Publishers. Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2010). Introducing psycology. New York: Worth.
7
Amalarmz indekiler
Psikolojiye Giri
PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Klinik psikoloji ve alma alann tanmlayabilecek, Normald davran tanmlamada kullanlan kriterleri, bunlarn gl ve zayf ynlerini aklayabilecek, Tan kategorilerini birbirinden ayrt edebilecek, Klinik Psikolojide klinik deerlendirmenin nemini aklayabilecek ve farkl deerlendirme tekniklerini tanmlayabilecek, Klinik Psikolojideki temel terapi akmlarn ve terapideki amalarn birbirinden ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Klinik Psikoloji Klinik Psikolojinin alma Alanlar Normald Davranlar Normald Davranlarn Snflandrlmas Klinik Deerlendirme Psikoterapi
Klinik Psikoloji
KLNK PSKOLOJNN TANIMI NORMALDII (ANORMAL) DAVRANILARIN TANI VE SINIFLANDIRILMASI TANI KATEGORLER KLNK DEERLENDRME KLNK PSKOLOJDE NORMALDII DAVRANILARIN TEDAVLER LE LGL TERAP YAKLAIMLARI
Klinik Psikoloji
KLNK PSKOLOJNN TANIMI
Daha nceki blmlerde de anlatld gibi psikoloji birok alt alandan oluan bir bilim daldr. Klinik psikolojinin ne olduunu birka kelime ile bir cmlede tanmlamak olduka zor olmasna ramen ok genel olarak daha geni bir disiplin olan psikolojinin bir alt alan olduunu sylemek mmkndr. Amerikan Psikologlar Dernei (APA) tarafndan yaplm olan resm tanmdan hareketle klinik psikoloji, zihinsel, biyolojik, psikolojik ve davransal uyumsuzluklar, yetersizlikleri ve skntlar aklamaya, yordamaya (tahmin etmeye) ve hafifletmeye ynelik aratrmalar yapan, eitimler veren ve tedavi yntemleri gelitirerek uygulayan psikoloji alandr (Resnick, 1991). Bu alanda hizmet veren ve klinik psikoloji ile ilgili faaliyetleri yrten psikologlara ise klinik psikolog ad verilmektedir. lkemizde ve dnyada klinik psikolog unvan alabilmek iin drt yllk psikoloji lisans eitiminden sonra niversitelerin klinik psikoloji yksek lisans ya da doktora programlarndan mezun olmak gerekmektedir. Lisans eitiminden sonra 2 yllk yksek lisans eitimini tamamlayan psikologlara uzman klinik psikolog, yksek lisans programnn ardndan 4 yllk doktora programn tamamlayan uzmanlara ise psikolog doktor unvan verilmektedir. Klinik psikologlar, psikolojik zorlanmalar olan bireylere yardm eden tek uzmanlk alan deildir. Bu alanda hizmet veren ve sklkla alma tanmlar birbiri ile kartrlan bir ok profesyonel bulunmaktadr. Bu profesyonellerin grev tanmlar arasndaki benzerlik ve farklar bilmek doru uzmana bavurarak yaanlan problemin zaman kaybetmeden zm iin son derece nemlidir.
Klinik Psikoloji bireyin duygusal, bilisel, davransal ve psikolojik skntlarn ve zorlanmalarn anlamak, bunlarn gelecekteki seyirlerini yordamak ve hafifletmek amacyla bilimi, teoriyi ve uygulamay birletiren psikolojinin alt alandr. Bu alanda uzmanlaan psikologlara ise klinik psikolog denilmektedir.
Birbiriyle Yakndan likili Ruh Sal Uzmanlk Alanlar

Klinik psikolojinin doasn, onu dier disiplinlerden ayran zelliklerini, aratrma yntemlerini, alma alanlarn ayrntl olarak incelemeden nce ruh sal alannda alan ve toplumda sklkla birbiri ile kartrlan dier meslek gruplarn ksaca tanmlamakta fayda vardr. Bu alanda en ok karklk klinik psikolog, psikiyatrist ve psikolojik danman arasnda yaand iin bu meslek gruplarn ksaca akladktan sonra klinik psikolojiye zg zelliklere gemenin faydal olaca dnlmektedir.
192
Psikolojiye Giri
Psikiyatr
Psikiyatr tp fakltesinden mezun olduktan sonra psikiyatri alannda uzmanlaan hekimdir. Bu nedenle psikiyatri anormal davranlarn tedavisinde ila kullanmakla, fiziksel hastalklar tedavi etmekle ve fiziksel inceleme yapmakla yetkili tp hekimlerinin oluturduu bir alandr. Bu anlamda psikiyatrlar zihinsel ya da psikolojik bozukluklarn tedavisinde konumaya dayal terapi yntemlerinin yan sra ila kullanma yetkisine sahip uzmanlardr (Trull, 2005).
Psikolojik Danman
Daha ok normal ya da orta dzeyde sknt ve uyum problemi yaayan birey ya da gruplarla alan meslek grubudur. Tarihsel olarak baktmzda psikolojik danmanlar daha ok eitim ve mesleki danmanlk alanlarnda faaliyet gstermilerdir. lkemizde Eitim Fakltelerinin Psikolojik Danma ve Rehberlik Blmlerinden mezun olan bu uzmanlar daha ok eitim kurumlarnn psikolojik danma servislerinde hizmet vermektedirler. Psikolojik danmanlarn hizmet verdikleri kurumlardaki alma faaliyetleri: (a) nleyici/koruyucu ruh sal hizmetleri, (b) danmanlk, (c) kiisel geliim programlar gelitirme ve uygulama, (d) mesleki danmanlk, ve (e) bir ile be oturum arasnda deien ksa sreli psikolojik danmanlk hizmeti vermek olarak zetlenebilir (Trull, 2005).
Sosyal Hizmet Uzman/Sosyal Hizmet alan

Sosyal hizmet uzman ya da sosyal hizmet alan ekonomik, sosyal ve kltrel ynden sknt iinde bulunan kii, grup ve topluluklarn sorunlarn tanmalar, sahip olduklar olanaklar kullanmalar, evredeki olanaklar aratrmalar ve yararlanmalarna ynelik hizmet veren uzmandr. lkemizde niversitelerin Sosyal Hizmet Blmlerinden mezun olan bu meslek grubundaki alanlar psikolog ve psikiyatristen farkl olarak daha ok aile ortam, alma koullar, okul ortam ya da sosyal evrede eitli dzenlemeler yaparak bireyin sorunlarnn azaltlmasna ve bireyin geliimine katk salamaya alrlar. rnein, zrl bir ocua sahip olan aileyi ziyaret ederek bu ocuun salkl gelimesine olanak verecek ekilde aile ortamnn dzenlenmesi, ailenin bilgilendirilmesi, evredeki eitim olanaklarnn aratrlmas, zrl ocuun doru okula yerletirilmesi, okulda gerekli dzenlemelerin yaplmas gibi faaliyet alanlarnda alma yaparlar (Trull, 2005).
Salk Psikologlar
Salk psikolojisi, son yllarda hzl bir gelime gsteren ve adndan ska sz edilen psikoloji alanlarndan biridir. lkemizde 4 yllk psikoloji lisans eitiminden sonra salk psikoloji alannda yksek lisans ya da doktora yaparak uzmanlaan meslek grubudur. Temel alma alan olarak hastalklarn nlenmesi, iyi salk koullarnn yaratlmas, gelitirilmesi ve devam ettirilmesi ya da tbbi bir rahatszla sahip kiilerin tedavi edilmesine ynelik aratrma ve uygulamalar yapar. rnein, sigara ile mcadele edilerek akcier kanserini nlemeye ynelik almalarn ve aratrmalarn yaplmas ya da kronik bbrek rahatszl olan bireylerin yaadklar psikolojik skntlar ve bunlarn zmne ynelik nerilerde bulunmak alma alanlar arasnda saylabilir (Trull, 2005).
7. nite - Klinik Psikoloji
193
Bir yaknnzn size, olmayan sesler duyduunu ve bu seslerin bakalarna zarar vermesiSIRA SZDE ne yol aacak eyler yapmasn emrettiini sylediini dnn. Psikolojik bozukluklar ile ilgili bir kitaptan bunlarn ciddi bir ruhsal bozukluun iaretleri olduunu ve mutlaka ila D EL M tedavisi uygulanmas gerektiini rendiniz. Klinik psikolog, psikiyatristNve sosyal hizmet uzmannn grev tanmlarn dikkate alarak yaknnzn tedavi srecinde nasl bir rol stlenebileceklerini ksaca aklaynz. S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Klinik Psikoloun alma Alanlar
Klinik psikolog, duygusal, davransal ve bilisel zorluk ve yetersizlikleri bulunan bireyleri tedavi etmeye ynelik almalar yapan uzmanlardr. Amerikan Psikiyatri SIRA SZDE Birlii (APA, 1991) tarafndan yaplm olan klinik psikoloji tanmndan yola karak klinik psikoloun alma alanlarn tanlama/deerlendirme, tedavi/terapi, aratrma/yayn, retim/spervizyon, danmanlk ve yneticilik olmak zere alt AMALARIMIZ temel alanda toplamak mmkndr (Trull, 2005). Bu alma alanlar ksaca aadaki ekilde zetlenebilir:
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tanlama/Deerlendirme
K T A P
K T A P
Deerlendirme, bireylerin davranlar, problemleri, zgn karakterleri, yetenekleri, zihinsel ve entelektel kapasiteleri hakknda bilgi toplamay Eierir. NToplanlan TEL VZYO bu bilgiler bireyin yaam olduu problemli davranlarn ya da skntlarn tansnn konulmas, uygun tedavi programlarnn ve tekniklerinin gelitirilmesi, bireyin tedavi srecinde gstermi olduu geliimin deerlendirilmesi bata olmak zere NTERNET bir ok amaca ynelik olarak kullanlabilir. Klinik psikologlarn gzledikleri, inceledikleri kiilerle ilgili kararlarn belirli bir temele oturtmak ve bunlar desteklemek iin kullandklar deerlendirme aralar temel balk altnda toplanabilir: grme, testler, ve gzlem. Bu deerlendirme yntemleri ilerleyen blmlerde biraz daha ayrntl olarak anlatlacaktr. Bu deerlendirme yntemlerini birbirinden ayr ve farkl yerlerde kullanlan yntemlerden ok birbirini tamamlayan yntemler olarak dnmek gerekir. rnein, bir klinik psikolog kendisine gelen bir bireyin depresyon dzeyini belirlemek iin depresyonun belirtilerini len bir z deerlendirme lei kullanrken ayn zamanda depresyonun hayatnda yol at fonksiyonel bozulmay belirlemek iin ayrntl bir klinik grme yapabilir ve bireyin grme srasndaki davranlarn gzlemleyerek deerlendirme srecinde edinmi olduu izlenimleri destekleyebilir. Klinik psikolojide deerlendirme byk bir aratrmann paras olarak toplanabilecei gibi klinik bir uygulama srasnda tek bir bireyden de toplanabilir.
TELEVZYON
NTERNET
z deerlendirme lekleri, bireyin bir dizi soruya kendisi iin en uygun seenei iaretlemesini ieren psikolojik testlerdir. Klinik psikoloun en nemli zelliklerinden biri doru ve etkili bir deerlendirme yapabilme becerisine sahip olmaktr. Bireyin probleminin ne olduunu doru bir ekilde anlamak ve buna ynelik en etkili tedavi plan gelitirebilmek doru bir klinik deerlendirmeye baldr.
Tedavi/Terapi
Klinik psikologlar, kiilerin yaam olduklar problemlerin nedenlerini daha iyi anlamalarna ve zmelerine yardmc olacak tedavileri gelitirerek uygularlar. Bu tedaviler, psikoterapi, psikolojik danma, davran dzeltme ya da klinik psikoloun benimsedii teorik yaklama ait spesifik terapi yntemlerini ierebilir. Klinik psikologlar arlkl olarak bireysel terapi uygulamalarnn yan sra grup terapileri, ift ya da aile terapileri de yapmaktadrlar. Psikoterapi bireyin yaam olduu sknt ve zorlanmann derecesine bal olarak hastanede yatakl servislerde yaplabilecei gibi kiinin gnlk hayatna devam ettii, haftann belirli gnlerinde klinie gittii ayaktan tedavi eklinde de uygulanabilir. Ayrca, terapi belirli bir probleme ynelik spesifik bir zm ierebilece-
Psikoterapi, bireyin yaam olduu problemleri ortadan kaldrmak ya da azaltmak iin belirli bir teorik anlay erevesinde belirli teknik ve yaklamlar kullanmay ieren sistematik mdahale srecidir. Bir mdahale ynteminin psikoterapi saylabilmesi iin mdahale yntemlerinin ila ve cerrahi yntemleri iermemesi gerekmektedir.
194
Psikolojiye Giri
i gibi kiinin kiiliinin yeniden yaplandrlmas gibi olduka karmak ve zor bir sreci de ierebilir. Bu dorultuda 2-3 seanslk ksa sreli bir terapi olabilecei gibi senelerce sren uzunlukta da olabilir. Tedavi sresi ve kullanlacak teknikler klinisyenin benimsedii tedavi yaklamna gre deiiklik gstermektedir. 2003 ylnda Norcross ve arkadalarnn 694 klinik psikoloun katlm ile gerekletirmi olduklar bir almada onlara profesyonel yaamlarnda ne tr almalar yrttkleri ve bunlara ne kadar zaman harcadklar sorulmutur. Aadaki figrde de grlecei gibi yaplan bir aratrmaya gre terapi etkinlikleri klinik psikologlarn en arlkl olarak faaliyet gsterdikleri alan oluturmaktadr (Norcross, Karpiak, & Santoro, 2004).
ekil 7.1 Klinik Psikologlarn Yrtm Olduu almalar Kaynak: Norcross, Karpiak, & Santoro (2004).
Deerlendirme 64% retim darecilik 49% 53% Klinik Spervizyon Konsltasyon 50% 47% Aratrma/Yayn 51% Psikoterapi 80%
Aratrma/Yayn
Psikolojik bozukluklar birbirinden ayran zelliklere, nedenlerine ve nasl tedavi edileceine, hangi hastala ynelik hangi terapi eidinin daha etkili olduuna ynelik aratrmalar yapmak klinik psikolojinin temel amalarndan birini oluturmaktadr. Aratrma yapmak btn psikoloji alanlarnn ortak zelliidir. Bu noktada klinik psikolojiyi dier alanlardan ayran noktay aratrma yapt konular oluturmaktadr. Klinik psikoloji bireyin yaamnda zorlanmaya, skntya ve uyumsuzluklara yol aan unsurlar belirlemeye, deerlendirmeye ve bunlar hafifletmeye ynelik bireylere nasl bir yardm sunulmas gerektiine ilikin konulara odaklanmaktadr.
Spervizyon, meslekte deneyimli bir uzmann daha az deneyimli bir kiiye, onun terapi srasnda karlat durumlarla baa kmada yeterliliini ve becerilerini gelitirecek bir ekilde, bilgi ve deneyim kazanmasna yardmc olmasdr.
retim/Spervizyon
Klinik psikologlar bazen tam zamanl bazen ise yar zamanl olarak niversitelerin lisans ya da lisans sonras programlarnda psikopatoloji, terapi teknikleri, psikolojik deerlendirme, kiilik ya da klinik psikolojiye giri gibi dersleri vermektedirler. retim etkinliklerine ek olarak ayn zamanda gerek akademik gerekse klinik ortamlarda psikolojik rahatszlklarn tedavisine ynelik hem rencilere hem de alanda alan dier klinik psikologlara spervizyon eitimi vermektedirler (Kurpius, Gibson, Lewis ve Corbet, 1991).
Konsltasyon (Danmanlk)
Dilimizdeki Bir bilene soralm sz konsltasyonu en iyi aklayan ifadedir.
Konsltasyon yani danma belirli bir konuyla ilgili olarak o konuda bilgi ve beceri sahibi birisi veya birilerinden bilgi ve gr almak demektir. Bu anlamda klinik psikologlar bazen dier kurum ve kiilere bir konu ile ilgili gr bildirebilirler. rnein polislere, halkn ruh saln korumak ya da onlarla daha iyi etkileim kurabilmek iin nasl davranmalar gerektiine ilikin danmanlk yaplmas, ya da baz televizyon kanallarna yapm olduklar programlarda ruh saln tehdit edi-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
195
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ci unsurlar en aza indirecek nlemlerin nasl alacaklarna ya da yapm olduklar bir programn halkn ruh saln nasl etkileyeceine ilikin gr sunulmas kliAMALARIMIZ nik psikologlarn konsltasyon faaliyetlerine rnek olarak verilebilir.
AMALARIMIZ
Yneticilik
Klinik psikologlar ok istemeseler bile baz yneticilik grevleri ya da dosyalama gibi resm srelerle ilgili faaliyetlerde de bulunabilirler. rnein, hastanelerde ya da zel sektrde baz programlarn direktrln yapmak, buralar ile ilgili resm TELEVZYON sreleri takip etmek, gerekli dosyalama ilerini yrtmek gibi faaliyetler klinik psikologlarn etkinlikleri arasnda saylabilir.
NTERNET Klinik psikolojinin temel alma alanlar aratrma, tanlama/deerlendirme, terapi/ klinik mdahale yapmaktr. Klinik psikolojinin faaliyetleri ile ilgili ayrntl bilgiye http://www.div12.org/about-clinical-psychology adresinden ulaabilirsiniz. SIRA Aadaki ifadelerin doru (D) mu, yanl (Y) m olduunu belirtiniz. SZDE 1. Klinik psikologlar konumaya dayal psikoterapiye ek olarak gerektiinde ila tedavisi de kullanabilir. DNELM 2. Klinik psikoloun en yaygn olarak yapm olduu alma yneticilik ve danmanlktr. S O R U 3. Hastann problemini doru bir ekilde anlamak ve etkili bir tedavi plan gelitirerek uygulamak kapsaml bir deerlendirmeye baldr. 4. Psikolojik danmanlar okullarda ok ar psikolojik problemleri Kolan rencilerin D KAT belirlenmesi ve tedavi edilmesinde yetkin meslek grubudur. 5. Klinik psikologlar dier psikologlarla kyaslandnda nadiren aratrma yapar. SIRA SZDE 6. Bir meslek grubu ya da kuruma i performanslarn artrmak iin sunmu olduklar yardm hizmeti klinik psikologlarn klinik spervizyon kapsamnda yrtm olduklar almalardr. AMALARIMIZ 7. Psikiyatristler tp eitimi alm hekimlerdir. 8. Sosyal hizmet uzmanlar bireyin sorunlarn artran sosyal ve evresel faktrlere odaklanrlar K T A P 9. Klinik psikoloun alma faaliyetleri deerlendirme, konsltasyon, retim, terapi, klinik spervizyon ve aratrma yapmaktr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliimi
TELEVZYON
TELEVZYON
Klinik psikolojinin tarihsel sre iinde nasl bir geliim seyri izledii temel zaman dilimine ayrlarak incelenebilir: ilk geliim dnemi ( 1800-1900), I. ve II. Dn psikolojinin, psikoya Savalar sreci ve sava sonras sre. Birok kiinin klinik N T E R N E T lojinin ortaya kmasyla paralel olarak hep varolduunu dnmesine ramen, klinik psikoloji ancak 19. yzyln balarnda psikolojinin ayr bir disiplini olarak kabul edilmitir. Hzl bir geliim gstermesi ise ancak II. Dnya Savann izleyen srete gereklemitir.
NTERNET
lk Geliim Dnemi (1896-1917)

1800lerin sonu ve 1900larn balangc arasnda geen srete klinik psikolojinin geliimine katkda bulunan birok olumlu gelime olmutur. Bu dnem psikolojinin insann zihinsel srelerini anlamaya ynelik bilimsel almalara arlk verdii bir dnemdir. Sir Francis Galton bireyleraras farklar ve bunlarn nedenlerini anlamaya ynelik ilk dzenli almay yrten bilim adamlar arasnda yer almtr.
196
Resim 7.1
Psikolojiye Giri
Galton tarafndan yrtlm olan almalar McKeen Cattell tarafndan yrtlm olan zihinsel sreleri ve yetenekleri Lightner Witmer lmeye ynelik almalar da etkilemitir. Cattell gelitirmi olduu testlere zek testleri adn vermitir (Thurndike, lk Psikoloji Kliniinin 1997). 1879da William Wundtun Almanyada William Jakurucusu mesin Amerikada ilk psikoloji laboratuarn kurmas modern psikolojinin balangc olarak kabul edilmektedir. 1896da ise Lightner Witmer ilk psikoloji kliniini kurarak Kaynak: http://www.guidetopsychology.com klinik psikoloji terimini kullanmaya balamtr. 1904-1905 akademik ylnda Pensilvanya niversitesinde resm olarak klinik psikoloji dersleri verilmeye balanmtr (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998). Bu dnemde, psikoanalitik teorinin kurucusu olarak kabul edilen Sigmund Freud alma arkada Josef Breuer ile psikolojik bozukluklarn tedavisinde ilk formal psikoterapi yaklam olan psikoanalizi gelitirmitir. Freud, Carl Jung and Alfred Adler gibi bir ok rencisi ile birlikte psikolojinin geliimine nemli katklarda bulunmaya devam etmitir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).
I. ve II. Dnya Savalar Dnemi

Birok uzmana gre eer dnya savalar srasnda psikolojik testlere ve ruh sal uzmanlarna ihtiya I. Dnya Sava duyulmam olsayd belki de klinik psikoloji gibi bir srasnda Amerikan alan hi gelimeyebilirdi. Amerikann I. Dnya Saaskerlerine Army Alpha ve Beta zek vana girmesiyle birlikte, askerlerin istenilen zihintestlerinin sel becerilere ve yeteneklere sahip olup olmadn uygulan belirleyecek testlere nemli bir ihtiya domutur. Bu ama dorultusunda 1920de Army Alpha ve Army Beta isimli iki test gelitirilmitir. Kaynak: http://www.igs.net/~pballan/C4P1.htm Bunu, 1920 ve 1930 yllar arasnda birbiri ardna birok baarl zek ve kiilik testlerinin gelitirilmesi izlemitir. Bu nedenle bu dnemde klinik psikoloji psikolojik testlerin gelitirilmesi, uygulanmas, puanlanmas, ve yorumlanmasna ynelik almalar zerinde younlamaya balamtr. kinci Dnya Savandan nce psikoterapinin daha ok psikiyatristler tarafndan yapld, klinik psikologlarn ise nadiren psikoterapi yapma frsat bulduu gzlenmitir. Ancak bir ok askerin savatan travma ile ilikili psikolojik problemlerle dnmesi var olan psikiyatri servislerinin gerekli ihtiyaca cevap verememesine neden olmu ve klinik psikologlar alanda yaygn olarak psikoterapi hizmeti vermeye balamlardr. Klinik psikologlarn alanda terapi hizmeti vermesinin bu ihtiyala snrl olarak geici olaca dnlmesine ramen klinik psikologlar kendilerini psikoterapi alannda da yetkin ruh sal uzmanlar olarak kabul ettirmilerdir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).
Resim 7.2
II. Dnya Sava Sonras Dnem

II. Dnya Savanda sonra klinik psikologlar deerlendirme ve tedavi anlamnda nemli gelimeler kaydetmeye devam etmilerdir. Zek ve kiilik testlerinin eski versiyonlar yenilenerek revize edilmi, yeni lm aralar gelitirilmi ve geerlilik -gvenirlikleri test edilmitir. 1950li yllarda psikiyatristler tarafndan yaynlanm olan ruh sal bozukluklarnn ilk kapsaml ve sistemli snflamasn ieren
DNELM S O R U
7. nite - Klinik Psikoloji DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
197
Zihinsel Bozukluklarn Tansal ve Saymsal El Kitab (Diagnostic and Statistical Manual for Mental Health Disorders, DSM) daha sonra klinik SIRA SZDE ve dier psikologlar ruh sal uzmanlar tarafndan da benimsenerek kullanlmaya balanmtr. Ancak ilk snflamann bir takm eksiklikler iermesi nedeniyle genellikle yanl tanAMALARIMIZ lamaya yol am ve bu nedenle sklkla revize edilerek yenilenmitir. u an DSMIV olarak bilinen drdnc versiyonu kullanlmaktadr (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998). K T A P Dnya savalarnn ardndan hmanistik ve davran psikoterapi akmlar gibi birok yeni psikoterapi akm ortaya kmaya balamtr. Ardndan psikoterapinin ne kadar etkin olduuna ynelik aratrmalar hz kazanmtr. V Z Y O N birlikte T E L E Bununla hangi terapi tekniinin hangi hastalk grubunda daha etkili olduuna ynelik almalar hz kazanmtr.
NT RNET Klinik Psikolojinin tarihsel geliimi ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmekEisterseniz APAnn Society for the History of Psychology sitesini ziyaret edebilirsiniz: http://historyofpsych.org/historyresources/teachingresources.html
Klinik psikoloji bugn, yaadklar birSIRA SZDE dizi soruna ramen, olduka iyi organize olmu bir alan olarak, klinik psikologlarn youn bir ekilde aratrma, AMALARIMIZ deerlendirme ve terapi hizmetleri verdikleri psikoloji alan olarak varln srdrmektedir. T A P K
TELEVZYON
NTERNET
NORMALDII (ANORMAL) DAVRANILARIN TANI VE SINIFLANDIRILMASI

Klinik psikolog normald davranlarn ve uyum problemlerinin zmnde bilimsel olarak etkinlii desteklenmi psikolojik prensipleri kullanmaya alr. Bu sre ncelikle bireylerin dnce, davran ve duygularn baarl bir ekilde deitirecek yntemleri kullanmay ierir. Bu yolda ya bireylerin uyumsuzluk dzeylerini azaltmaya ya da uyum dzeylerini ykseltmeye alr. Davran bozukluklarnn nasl tan ve snflandrldn aklamadan nce normald davrann ne olduunu tanmlamakta fayda vardr.
Normald (Anormal) Davran Nedir?

Normald davrann ne olduunu kesin olarak tanmlamak, snrlarn izmek ve herkes tarafndan kabul edilebilir tek tanm yaratmak ok zordur. imdi evrenizdeki 5 kiiye Normald davran nedir ? diye sorun. Byk olaslkla bu be kii size be farkl tanm sunacaktr. Kimileri anormal davran herkesde gzleyemeyeceimiz tuhaf davranlar olarak tanmlarken bazlar bireyde stres ve skntya yol aan davranlar, bazlar ise toplumun kltr ve deerlerine aykr olan davranlardr eklinde tanmlayacaklardr. Normald davrann btn boyutlarn kapsayacak tek bir kriterin ve tanmlayc zelliin bulunmamas ve normal ve normald davran arasnda ok net bir snrn olmamas normald davran tanmlamay zorlatren en temel iki neden arasnda saylabilir. Bu zorluktan hareketle, klinik psikolojide normald davrann tanmlanmasnda ekil 7.2de sralanm olan 3 kriter nerilmitir (Morris, 2002).
ekil 7.2
Normald Davran
Toplumsal Normlardan Sapma/statistiksel Seyreklik
Kiisel Rahatszlk Hissetme
levsellikte Bozulma
198
Psikolojiye Giri
Normlara Uygunluk: Davrann Nadir Olarak Gzlenmesi Ya da Toplumsal Normlarn hlal Edilmesi
Resim 7.3 Resimde grld gibi baz ergenlerin d grnleri, salar ve giyimleri toplumun genelinin sergilemi olduu normlardan belirgin farkllklar gsterebilir.
Anormal davrann bir yn bireyin davrannn toplumda yaygn kabul greren sosyal normlar ihlal etmesi, toplumun genelinin sergilemi olduu davranlardan belirgin farkllk gstermesidir. rnein, obsesif-kompulsif bir kiinin tuvaletten knca ellerini 50 defa ykamas, ya da psikotik bir bireyin srekli olarak sesli bir ekilde sanki karsnda biri varm gibi kfrl konumas normlarn ihlaline rnek olarak verilebilir. Ayrca bir davrann toplumda seyrek olarak gzlenmesi anormalliin dier bir zelliidir. Bir bireyin davrannn istatiksel olarak seyreklik gsterip gstermediine karar vermede normal eiri ya da an erisi kullanlr. Bu eride insanlarn ounun sergiledii zellikler ortaya yerletirilir ve insanlarn ok aznn iki uca yerleeceine inanlr. rnein, zek testinden normal zek dzeyi iin en dk puan 90dr. Bir bireyin bunun altnda bir puan olan 60 aldnda kolayca normal zek dzeyinde olmad sonucu karlabilir.
ekil 7.3 Normal Dalm Erisi Bir normal dalm iin koyu renkli alan, toplam alann %68'ini kapsar. Bu alan toplumun genelinde gsterilen eilimi yanstr. Kaynak: http://tr.wikipedia.org
0.2
0.3
0.4
34,1% 34,1% 2,1% 13,6% 2,1% 13,6%
0.1
0,1%
0,1%
0.0
-30
-2 0
-10
10
20
30
Gl Ynleri: statistiksel olarak bir davran ya da zelliinin toplumun genelinde gzlenme orannn belirlenmesi bir bireyin herhangi bir psikolojik testten alm olduu puann yorumlanmasn kolaylatrr. Zayf Ynleri: ncelikle bir toplumun iinde bir grup tarafndan yaygn olarak sergilendii iin normal kabul edilen bir davran baka bir grup tarafndan ok nadir sergilendii iin normald kabul edilebilir. Ayrca herkes tarafndan kabul grm bir kesme puan bulmak olduka zordur. rnein, zekda hangi puann altnda aldnda normalin altnda kabul edilecei hl tartma konusudur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sizce etrafnzda SZDE SIRA salarnn yarsn ok ksa yarsn uzun brakp bir yarsn mavi dier yarsn pembeye boyatan bir ergenin davran anormal olarak kabul edilip tedavi edilmesi gerekir mi? Cevabnz gerekeleri ile aklaynz?
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
199
Kiisel Rahatszlk Hissetme

Bu tanma gre normald davranlar bireyin kendisinde belirgin bir skntya, rahatszla yol aan davranlardr. rnein, bir rencinin snavdan nce elleri titremeye, nefes almakta zorlanmaya ve elleri kontrolszce terlemeye balyorsa ve bu durum kendisinde belirgin bir skntya ve zorlanmaya yol ayorsa bireyin snav kaygs normald bir davran olarak adlandrlabilir (Morris, 2002). Gl Ynleri: Bireye herhangi bir duygusal ya da davransal problem yaayp yaamad sorulduunda bunu rahatlkla ifade edebilir ve gerektiinde profesyonel yardma bavurabilir nk bu problemler bireyde belirgin bir skntya yolaar. Zayf Ynleri: Hasta olarak adlandrlan her birey bu durumdan dolay psikolojik bir sknt yaamayabilir. rnein, ok ar psikiyatrik vakalarda gereklikle balants kopmu bir ok kii deerlendirme yetisini kaybettii iin bu durumdan herhangi bir sknt duymayabilir. Ayrca baz bireyler evresine kar olduka ykc davranlar sergilemelerine ramen bu durumdan herhangi bir rahatszlk duymayabilirler. Ayrca ne kadar sknt duyduunda bunun anormal davran olarak kabul edilecei zerinde kesin bir yargya varmakta kolay deildir.
levsellikte Bozulma
Birey yaad psikolojik ya da davransal problemlerden dolay ilevsellii bozulmu yani normal hayatn srdrebilmesi belirgin bir ekilde zorlamtr. rnein, iinden dolay srekli seyahat etmek zorunda kalan ancak uak fobisi nedeniyle bu seyehatlere katlamayan bir alann bu durumu i hayatnda ilev bozukluuna yol amtr (Morris, 2002). SIRA SZDE Gl Ynleri: Sosyal ve i hayatndaki belirgin bozulma bireyleri problemlerine ilikin yardm arama davranna ynlendirir. Zayf Ynleri: Tpk dier kriterlerde olduu gibi i ve sosyal hayattaki hangi D NELM derecedeki bir bozulmann anormal olarak kabul edileceini belirlemek zordur. Ayn ekilde yeterli kabul edilebilir ilevselliin kriterlerini de tam olarak belirleS O R U mek zordur. Anormal davrann btn formlarn kapsayacak tek tanm, onu tanmlayacak yeterli tek DKKAT kriter bulunmamaktadr. Ancak yukarda sralanan zelliklerin hepsi birlikte anormal davran tanmlamak iin bir ereve sunabilir. Ayrca normal ve normald davran araSIRA SZDE sndaki snr net ve kesin deildir. Bu nedenle anormal davran tanmlamak bir para znellik yani yanllk iermektedir. Baz uzmanlara gre normal ve normald davranlar genellikle AMALARIMIZ farkllk derece olarak gsterirler ve bu uzmanlar davran bozukluklarnn snflanmasnda boyutsal yaklamn kullanlmas gerektiini ileri srmektedirler. K T A P Bir dier grup aratrmacya gre ise normal ve normald davranlar gece ile gndz gibi niteliksel olarak birbirinden farkldr. Bu aratrmaclar akl sal ile akl hastalklar snflamaya kategorik yaklam nermektedirler.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Anormal davrann tanmlanmasnda kullanlan temel tanmn avantajSZDE SIRA ve dezavantajlar nelerdir? rnek vererek aklaynz.
DNELM Normald (Anormal) Davranlarn Snflandrlmas
SIRA SZDE NE E M DN T E R N L T
S O R U
NTERNET
Amerikan Psikiyatri Birlii (APA) yaklak 40 yldr normald davranlarn trleS R U rini ve tan kriterlerini ieren resm bir el kitab yaynlamaktadr.O Zihinsel BozukDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
200
Psikolojiye Giri
Birincil kazan kiinin psikolojik rahatszlnn sknt ve kaygsndan kurtulmasdr. rnein, bir kaza sonucunda beynimizin kaza an ile ilgili olaylar hatrlamamz engelleyerek bizim ac ekmemizi engellemesinde olduu gibi. kincil kazan ise bireyin hastaln kendi karlar dorultusunda kullanmasdr. rnein, yaknlarndan daha fazla ilgi ve efkat grmek iin hastaln kullanmas gibi.
luklarn Tansal ve Saymsal El Kitab (DSM) olarak adlandrlan bu yayn ilk defa 1952 de yaynlanm ve gnmze kadar drt defa revize edilerek yenilenmitir. Gnmzde hlen kitabn 1994de yaynlanan ve DSM-IV olarak adlandrlan versiyonu kullanlmaktadr. DSM her bir tan kategorisi iin davran rntlerini zenle tanmlayarak ruhsal bozukluklarn tam bir listesini vermeyi ve bylece uzmanlar arasnda tutarl ve gvenilir tanlarn konulmasn salamay amalamtr. Davran bozukluklarnn kategorilere ayrlarak snflandrlmasnn en nemli avantajlarndan biri klinisyenler ve aratrmaclar arasnda bir tutarllk salamasdr. Ayn kriterleri kullanarak farkl uzmanlar ayn tany rahatlkla koyabilirler. Dier bir avantaj ise kategorilerin betimleyici olmas; yani herhangi bir teorik yaklam dikkate almadan bir rahatszla ilikin belirtileri sralamasdr. Bu nedenle tan koyan klinisyenin hangi kuramsal yaklam benimsediinden etkilenmez. Son olarak tan kriterleri ruhsal bozukluklar zerine bilimsel aratrma yapabilmeyi olanakl hle getirmektedir. rnein bir aratrmac depresyonu olan grup ile kayg bozukluklarna sahip olan grubu birbiriyle karlatrarak hangi hasta grubunun tedaviye daha abuk cevap verdii ile ilgili bir aratrma yapabilir (Davidson & Neale, 1997). DSM kategorilerine getirilen eletirilerin banda birok iyiletirmeye ramen DSM-IVte yeralan kategorilerden bazlarnn hl tartmaya ak olmas gerekmektedir. rnein bir bireyin depresyon tans alabilmesi iin A tan grubunda belirtilen kriterlerin en az altsn en az bir ay boyunca sergilemesi gerekmektedir. Ancak burada neden be ya da drt deil de alt ya da neden iki ay ya da 6 hafta deil de 4 hafta sorusunun yant net deildir. Tanlama ile ilgili dier bir tehlike ise tanlama ile birlikte bireyin etiketlenmesidir. Etiketleme baz bireyler iin zararl olabilmektedir, birey artk kendisinin tanl bir rahatszl olduunu dnerek daha da geriye gidebilmektedir. stelik evresindeki kiilerin bireye bak as olumsuz ynde deiebilmektedir. Ayrca birey birincil kazanlara ek olarak bu durumu ikincil kazanca da dntrebilir. rnein, dikkat eksiklii tans alan bir rencinin almamas sonucunda ald dk bir notu dikkat eksiklii tansn mazeret gstererek mazur gstermeye almas ve retmenlerinden bundan dolay ayrcalk istemesindeki gibi (Davidson & Neale, 1997).
TANI KATEGORLER
DSM-IV oul eksenli snflamay iermektedir; burada her birey be boyut yani eksende incelenmektedir. oul eksenli snflama her boyutta bireyin incelenmesini ierdii iin birok alanda bilgi toplamay zorunlu klmaktadr. Ayrca bireye bir tannn konulmas beraberinde birok dlayc tany ierdii iin tan koyan kiiyi ayrntl deerlendirme yapmaya zorlamaktadr. DSM-IVn ok eksenli snflamasnda Eksen I, kiilik bozukluklar ve zihinsel gerilik hari (bunlar Eksen IIde snflanmtr) btn ruhsal bozukluklar kapsamaktadr. Eksen III herhangi bir tbbi durumun bulunup bulunmadn, Eksen IV ise bireyin hayatndaki psikososyal ve evresel sorunlar iermektedir. Son olarak Eksen V ise bireyin normal hayat ilevselliinin ne derece bozulduunu deerlendirmektedir. Bu eksenlerde yer alan ruhsal bozukluklar aadaki tabloda zetlenmitir (APA, 1994, Davidson & Neale, 1997).
201
Tablo 7.1 DSM-IV ok Eksenli Snflama Sistemi Kaynak: Davidson & Neale, 1997den uyarlanmtr. s: 6061.
Eksen I Genellikle ilk Kez ocukluk ya da Ergenlik Dneminde Tans Konulan Bozukluklar Delirium, Demans, Amnestik ve Dier Bilisel Bozukluklar Madde Kullanm ile likili Bozukluklar izofreni ve dier Psikotik Bozukluklar Duygu Durum Bozukluklar Kayg Bozukluklar Psikosomatik Bozukluklar Somatoform Bozukluklar Dissosiatif Bozukluklar Cinsel Bozukluklar ve Cinsel Kimlik Bozukluklar Yeme Bozukluklar Uyku Bozukluklar Baka Yerde Snflandrlamayan Drt Kontrol Bozukluklar Uyum Bozukluklar Eksen IV: Psikososyal ve evresel Sorunlar
Eksen II Zihinsel Gerilik Kiilik Bozukluklar
Eksen III Genel Tbbi durumlar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Eksen V: levselliin Genel Deerlendirilmesi lei
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Ruhsal bozukluklar ve nedenleri ile ilgili ayrntl bilgiye kaynaka K T A P da belirtilen ksmnda Anormal Psikolojisi (Davidson & Neale, 1997) ve Psikolojiyi Anlamak (Morris, 2002) kitaplarndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Aadaki blmlerde Tablo 7.1de yer alan ruhsal bozukluklardan en sk rastlanan balca rahatszlklar ksaca aklanmaktadr.
Duygu Durumu Bozukluklar
NTERNET
NTERNET
Duygu durum bozukluklar tpk adndan da anlalaca gibi, duygu durumundaki rahatszlklar iermektedir. Her bireyin belirli ortamlarda ortamn beraberinde getirdii koullara bal olarak gsterdii bir duygu yelpazesi vardr. Baz ortamlarda olduka neeli, baz ortamlarda zgn, baz ortamlarda ise cesaretimiz krlSIRA SZDE m ve korkmu hissedebiliriz. Bu olduka normal bir durumdur. Ancak duygu durum bozukluklarnda bu eitlilik belirgin bir lde azalm ve koullardan bamsz olarak kutuplam bir ekilde srekli ya ok zgn ya Dda N E L M ar mutlu (forik) duygu durumu gzlenmeye balanmtr. Baz bireylerde ise fori ve znt ular arasnda srekli gidip gelmeler grlr. Duygu durum bozukluklar, depresS O R U yon, mani ve iki ulu bozukluk olmak zere balk altnda incelenebilir. Ruhsal hastalklara ilikin belirtilerin bir ksmn kendinizde grerek rahatsz hissedebiDKKAT lirsiniz. Bu olduka doal bir durumdur. Anormal davranlarn bir ou normal davranlarn ar ve uygunsuz durumlarda sergilenmesini ierir. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
202
Tablo 7.2 Duygu Durumu Bozukluklar
Psikolojiye Giri
Depresyon
En yaygn olarak gzlenen duygu durum bozukluudur. Ar znt, sululuk ve deersizlik en belirgin duygu tablosudur. Kiide belirgin bir znt, enerji seviyesinde belirgin dme, sosyal ilgide ve zevk alnan faaliyetleri srdrmede belirgin azalma ve kendini geri ekme, gnlk rutin ileri srdrmede zorluk, uyku dzeninde belirgin bozulma en nemli belirtileri arasndadr. Ciddi dzeyde depresyonu bulunan kiilerde yemek yeme dzeni iyice bozulmutur, ar kilo alm ya da diyet yapmakszn ar kilo kayb, uykusuzluk, cinsellie ilikin ilginin belirgin azalmas ve yinelenen intihar dnceleri ve hatta bazen giriimleri grlebilir. Bu durum birka ay sren youn bir znt dnemi eklinde ise Major Depresif Bozukluk, iki yl ve daha uzun srebilen, znt ve ilikili belirtilerin younluunun az olduu bir ekilde yaanyorsa Distimik Depresyon ad verilir. Depresyonun aksine bu bozuklukta kii forik ve grandiyozdr yani zsayglar ok iirilmi, gereki olmayan bir ekilde umutlu ve mutludur. Dncesizce drtsel bir ekilde davranabilir ve ar para harcayabilir. Drtselliinin bir sonucu olarak bazen ar saldrgan ve dmanca davranabilir. Depresyona oranla yaygnl daha az olan bir bozukluktur.
fori, hareket dzeyinin ar artmas iken grandiyoze, bireyin abartl bir benlik algsnn olmas, kendini ok deerli ve nemli grmesi durumudur.
Manik Bozukluk
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE ki Ulu Bozukluk Manik bir tablo kendi bana nadiren grlr. Genellikle kiinin ar forik ve grandiyoze olduu birka gnden birka ay kadar srebilen manik dnem ile depresyon dnemleri dng gsterir. Bu durum iki DNELM ulu bozukluk olarak bilinir. ki ulu bozukluk ok daha az yaygndr.
S iin Btn resimler O R UKaynak: http://www.helpguide.org
DKKAT
SIRA SZDE
Tm insanlarD zaman zaman kendilerini zgn, enerji seviyesi dm ve zevk alnan eyKKAT leri kar istekleri azalm hissedebilir. Depresif duygu durumu ile klinik depresyonu birbirinden ayrmak ok nemlidir. Klinik depresyonda belirti tablosu ardr, uzun sreliSIRA SZDE dir. Kiinin ilevsellii ciddi anlamda bozulmutur ve youn znt durumu sevilen bir kiinin kayb gibi stresli bir yaam olayna verilmi tipik bir tepki deildir.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Kayg Bozukluklar
K T A P
TELEVZYON
Korku btn dier duygular gibi olduka doal ve yaamsal fonksiyonu olan bir K T A P duygudur. Bizi tehlikeli bir durumda harekete geirerek kendimizi koruyacak nlemleri almamz salar. Ancak kayg bozukluklarnda kii ya korkusunun kaynan bilmez ya da hissetmi olduu kayg durumla orantsz bir biimde uygunsuzTELEVZYON dur. zgl fobi, sosyal fobi, ak alan fobisi, panik bozukluk, yaygn kayg bozukluu ve obsesif-kompulsif bozukluk kayg bozukluklarnn en sk rastlanlan tan gruplarn oluturmaktadr.
NTERNET
NTERNET
203
Tablo 7.3 Kayg Bozukluklar
zgl Fobi
Kiinin ykseklik, kan, enjeksiyon, rmcek, kedi, kpek gibi spesifik bir nesneye kar hissetmi olduu youn, ar ve mantk d korkusudur. Bu youn kayg korkulan nesne ile karlamamak iin yaamn bir ok alanna yaylan bir kanma davranna yol aar ve bireyin yaam ilevselliini bozar. Bireyin tipik olarak evden ayrlarak kamann zor olaca alveri merkezleri, toplu tam aralar, konserler gibi kamuya ak alanlara girmeye ilikin ya da arabayla, trenle ya da uakla yalnz seyahat etmek zorunda kald durumlarda yaad youn kayg durumudur. Ak alan korkusu yaam ilevsellii belirgin bir ekilde bozmutur. Baz kiiler ya evlerinden hi kamazlar ya da yalnzca birka kilometre uzaklaabilirler. Tekrarlayan panik ataklarla bilinen kayg bozukluudur. Panik ataklar, nefes almakta zorluk, kalp atnn belirgin hzlanmas, terleme, ba dnmesi ya da baylacak gibi hissetme gibi belirtilerle karakterize ani, beklenmedik ve bunaltc younlukta bir korku ya da dehet yaantsdr. Panik ataklar genellikle birka dakika srer ve hibir makul neden olmakszn yeniden balayabilir. Bireyin sosyal durumlarla ya da dier insanlarn nnde performans gstermeyle ilgili ar ve uygunsuz korkularna karlk gelir. Bu bireyler bir topluluk nnde konumaktan, bir toplulukta yemek yemekten, insanlarla yz yze konumaktan youn kayg duyarlar. Belirli bir nesne ya da duruma spesifik olmayan, yaamn genellikle bir ok alanna yaylm youn bir endie durumudur. Bu kiiler yaknlarnn sal, i durumlar, ekonomik durumlar, okul baarlar gibi bir ok alana ilikin uzun sreli, youn ve belirsiz bir kayg duyarlar. Obsesyonlar (saplantlar) bireyin istemesine ramen bir trl durduramad, srekli olarak aklna gelen, ierik olarak onu rahatsz edici trden olan istem d dnce ya da fikirlerdir. rnein, ellerinin kirli olduu ve kendine mikrop bulaaca dncesi, kapy ak unuttuu iin eve hrsz girecei dncesi, kontroln kaybederek ocuklarna zarar verecei dncesi gibi tekrarlayan srarc dncelerdir. Kompulsiyonlar (zorlantlar) ise bireyin obsesyonlarnn ortaya ckard kaygy ortadan kaldrmak ve olas bir tehlikeyi nlemek iin bireyin sergilemi olduu yineleyici ve trensel davranlardr. rnein, tuvaletten sonra 50 kere ellerini ykamak, kapy evden kmadan nce defalarca kontrol etmek, aklndan srekli ayn cmleyi tekrarlamak gibi.
Ak Alan Korkusu
Panik Bozukluk
Sosyal Fobi
Yaygn Kayg Bozukluu
Obsesif-Kompulsif Bozukluk (Saplant Zorlant Bozukluu)
Btn resimler iin Kaynak: http://www.helpguide.org
Psikosomatik Bozukluklar
Psikosomatik bozuklukta bireyin tbbi olarak kantlanabilir fizyoljik temelli bir rahatszl vardr ancak bu rahatszln nedeni byk lde stres ve kayg gibi psikolojik bir faktrdr. rnein, son dnemde iyerinde ok ciddi zorlamalar olan bir bireyin mide lseri olmas ve bu nedenle doktora gitmesi durumunda gzlendii gibi.
204
Psikolojiye Giri
Somatoform Bozukluklar
Psikosomatik rahatszlklardan farkl olarak somatoform bozuklularnda bireyin saptanabilir dorudan fizyolojik bir rahatszl olmakszn srekli srt ars, ba ars, karn ars ve ba dnmesi gibi belirtilerle yaknmas ve bunarln giderilmesine ynelik srekli tbbi bir yardm araynda bulunmasdr. Ancak saptanabilir fizyolojik bir neden bulunmad iin kii uygulanan tedavilere cevap vermez ve yaknmalar devam eder (APA, 1994).
Tablo 7.4 Somotoform Bozukluklar Konversiyon Bozukluu Hastalk Hastal (Hipokondriyak) Bu bozuklukta hastalarn fizyolojik bir nedeni olmayan belirgin yeti kayplar vardr. rnein, hibir fizyolojik nedeni olmamasna ramen bacaklarnn tutmamas ve yryememesi gibi. Bu bozuklukta kii baz kk ve nemsiz belirtileri ciddi fiziksel bir hastaln iareti olarak yorumlar ve yaplan btn tbbi incelemeler bunun aksini gstermesine ramen buna inanmaz, srekli baka doktorlara giderek ciddi bir rahatszl olduunu belirtir. Bu bozukluk hayali irkinlik olarak da ifade edilebilir. Kii bedeninin baz blmlerini beenmez ve bundan dolay kendini ok irkin hisseder. Zihni srekli olarak bedeninin beenmedii bu parasyla meguldr, baka bir eye odaklanamaz ve bu dncelerinden dolay sosyal yaam ciddi ilev bozukluuna uramtr.
Beden Biimine Takntl Bozukluk
Disosiyatif Bozukluklar
Disosiyatif Bozukluklar, bellek ya da kimliin bir blmnn ani kayb ile bilinlilikte ortaya kan geici ya da kalc deiiklikleri iermektedir.
Tablo 7.5 Disosiyatif Bozukluklar Disosiyatif Amnezi (Bellek Kayb) Disosiyatif Fg (Ka) Disosiyatif Kimlik Bozukluu (oul Kiilik Bozukluu) Depersonalizasyon (Benlik Yitimi) Bireyin tm gemiini ya da zamann belli bir blmn unutmas durumudur. Bellek kayb geici ya da kalc olabilir. Birey ani bir ekilde yaad yerden ayrlarak yeni bir yere gider, yeni bir hayata balar ve gemi kimliini ve hayatn hatrlamaz Deiik zaman dilimlerinde baskn olan bir ya da birden fazla kimliin ortaya kmasdr. Baz durumlarda kimlikler birbirinden haberdardr az durumlarda ise birey bir kimlikten dier kimlie getiinde dier kimlik hatrlanmaz. iddetli ve rahatsz edici bir kendine yabanclama ya da gerek dlk duygusu vardr. Birey sanki kendi bedeninin iinde kp hareket ettiini ya da aynaya baktnda kendini tanmadn ifade edebilir.
205
Cinsel Bozukluklar
Cinsel bozukluklar temel alan kapsamaktadr.
Parafili Bireyin cinsel doyum kaynann allm kaynaklardan sapmas, tek nesne ya da objeye odaklanmasdr. rnein, tehircilik (cinsel organn gstermekten haz almak), gzetlemecilik (birini gizlice izlemekten haz almak), sadizim (aci ektirmekten haz almak), mazohism (ac ekmekten haz alma) gibi. Bireyin orgazm (doyum) olamamak, cinsel olarak uyarlmamak ya da erkeklerde sertleememek ya da sertlemeyi devam ettirememek gibi nedenlerden tr normal cinsel dngy tamamlayamamasdr. Kendi anatomik cinsel zelliklerinden ar rahatsz olma, kendini kar cinsin yeleri ile zdeletirme ve onlar gibi olmak istemeleri durumudur. Tablo 7.6 Cinsel Bozukluklar
Cinsel lev Bozukluklar Cinsel Kimlik Bozukluu
Uyku Bozukluklar
DSM-IVte uyku bozukluklar dissomniya ve parasomniya olmak zere iki temel kategori altnda tanmlanmaktadr. Uyku bozukluklarnda kiinin uykusunun miktar ve nitelii ilevselliini bozacak lde deimitir.
Dissomniya Uykunun miktar (kii ya ar derecede ok ya da yeterli uyuyamamaktadr), nitelii (kii uyandnda dinlenmi hissetmemektedir) veya zamanlamas (kii olaan uyku zamanlarnda uyuyamamaktadr) bozulmutur Tablo 7.7 Uyku Bozukluklar
Parasomniya
Uyku srasnda uyurgezerlik ya da gece kbuslar gibi olaand bir olay ortaya kar.
Btn resimler iin Kaynak: http://www.helpguide.org Resim 7.4
Yeme Bozukluklar
Yeme bozukluklarnda ya anoreksiya nervozada olduu gibi belirgin bir biimde zayf olmasna kii ok kilolu olduunu dnerek yemekten kanr ve ayramen bunu SZDE SIRA rca ar egzersiz yaparak kilo kaybetmeye devam etmek is- SIRA SZDE kabul etmez. ter ve ar kilo kaybeder ya da bulimiya nervozada olduu gibi tkanrcasna yemek yedikten sonra ar sulu hissede- D N E L M DNELM Kaynak: rek kusma, ar spor yapma ve laksatif (yalarn kana karhttp://psychopathology.wikispaces.com madan vcuttan atlmasn salayan ila) kullanma gibi ynS O R U S O R U temlerle kilosunu kontrol etmeye alr.
DKKAT Anoreksiya nervoza ile bulimiya nervoza arasndaki en temel fark Bulimiada tknrcasna yemek yani bir kerede bir insann yiyebileceinin ok stnde bir miktar ok ksa srede yemek varken Anoreksiyada bu semptom grlmez. Ayrca Anoreksiya SZDE alabilmek SIRA tans iin kiinin boyu ile kilosu arasndaki farkn en az 20 olmas yani vcut kilo indeksinin belirgin oranda bozulmu olmas gerekir. ok kilolu Bulimik hastalar vardr ancak ok kiloAMALARIMIZ lu bir anokresik hasta yoktur. DKKAT
Anoreksiyada kii
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
206
Psikolojiye Giri
Kiilik Bozukluklar
Kiilik bozukluklar, srekli, deimeyen, uyumsuz ve iselletirilmi davran ve yaant rntleri olarak tanmlanmaktadr. DSM-IVte kiilik bozukluklar A kmesi (tuhaf ya da bizar zellikler ieren kiilik zellikleri), B kmesi (dramatik, duygusal ve hzl deien zellikleri ieren kiilik zellikleri) ve C kmesi (kaygl ya da korkulu, toplumsal izolasyonu yksek zellikleri ieren kiilik zellikleri) olmak zere temel kategori grubu altnda tanmlanmtr (Davidson & Neale, 1997).
Tablo 7.8 Kiilik Bozukluklar A Kmesi Kiilik Bozukluklar izoid Kiilik Bozukluu Kii sosyal evresine kar ilgisizdir, ok az arkada vardr. Ne eletirilere ne de vglere tepki gsterir, yaltlm bir hayat vardr ve bundan rahatszlk duymaz. Sosyal iletiim kurma yetenei zayftr ve dierleri tarafndan tuhaf, souk, duygusuz ve mesafeli olarak adlandrlrlar. Tpk izoid kiilik bozukluunda olduu gibi yakn ilikiler kurmakta byk glk yaarlar. Ancak bu zelliklere ek olarak dier insanlarn aklndan geenleri okuduklarna inanma, gzle grnmeyen eyleri grebilme, konumadan insanlarla telepati kurabilme gibi gibi tuhaf ve bysel inanlara sahip olabilirler. Konuurken normalde kullanlmayan, herkes tarafndan kolaylkla anlalmayan bir dil kullanabilirler. Bu kiiler ar pheci ve kukucudurlar. Srekli olarak evresindeki kiilerin kendilerine tuzak kurduklarn ve ktlklerini dokunacana inanrlar. rnein, ortada hibir neden ve delil yokken einin kendisini aldattn dnebilir ya da birinin sylemi olduu bir eyden kendisini aalad ve hor grd sonucunu karabilir.
izotipal Kiilik Bozukluu
Paranoid Kiilik Bozukluu
B Kmesi Kiilik Bozukluklar Narsistik Kiilik Kii kendisinin herkesten stn ve ayrcakl olduuna inanarak etrafndaki insanlarn deersiz ve nemsiz olduunu dnr. Srekli kendini nemser, ilgi bekler ve bakalarn smrebilir.
Antisosyal Kiilik Bozukluu
Genellikle onbe yandan nce balar. Evden ya da okuldan kama, saldrganlk, evresindeki kii veya nesnelere zarar verme, hrszlk gibi su ierikli davranlarda bulunur ve bundan herhangi bir rahatszlk duymazlar. Genellikle bakalarnn haklarna ve isteklerine sayg duymazlar, onlar dikkate almazlar. Bu kiiler iin dierlerinin ilgi ve dikkatini ekememek olduka kayg verici ve katlanlmaz olabilir. Bu nedenle baka bireylerin ilgi ve dikkatlerini srekli olarak kendi zerlerinde toplayacak hareketler sergileyebilirler. Dikkat oda olmak iin ar derecede batan karc ve kkrtc cinsel olarak tahrik edeci olabilirler. Kyafet, makyaj gibi d grnlerine ilikin unsurlar dikkat oda olacak ekilde seme eilimi gsterirler.
Histriyonik Kiilik
207
Tablo 7.8 devam Kiilik Bozukluklar
Snr Kiilik Bozukluu
Kiinin kendilik imgesinde, duygu durumunda ve kiiler aras ilikilerinde iki uta gidip gelen deikenlik belirgindir. ok deer verdii ve kendisini yakn hissettii biri ile birden kavga etmeye balayabilir ve onu yerin dibine sokarak deersizletirebilir. Ar drtsel davranabilirler, genellikle dnmeden hareket ederler, madde ktye kullanm ve intihar tehlikesi de ieren kendilerine zarar verme davranlarn sk sk sergiler.
C Kmesi Kiilik Bozukluklar ekingen Kiilik Bozukluu Genellikle dier insanlardan aada ve beceriksiz olduklarna inanarak reddedilecei, onaylanmayaca korkusuyla sosyal ilikilerden kanma, kar tarafn yaknlk kurma abalarn ise samimi bulmayarak kuku ile bakma eilimindedirler. Sosyal ortamlarda utanacaklar, kk decekleri bir ey yapacaklarna ilikin youn bir kayg duyar ve bu nedenle dier insanlardan olduka uzak ve izole bir hayat srerler. ok yakn arkadalar ve dostlar yoktur. Kendilerine z gvenleri ok dktr, bu nedenle tek bana doru karar veremeyeceklerini, bir eyi baaramayacaklarn dnerek sorumluluk almak istemezler ve yaknlarnn srekli olarak yanlarnda olmasn isterler. Bulunduklar ortamlarda dier insanlarn onayn kaybetmekten korktuklar iin inanmadklar hlde onlarn dncelerini destekleme eilimi gsterirler. Genellikle ok mkemmeliyetidirler, bu nedenle dier insanlar ve kendileri iin ulalmas zor yksek standartlar belirlerler. Kendi ve bakalarnn baarszlklar onlar ok kayglandrr. Her eyin belirli bir yaplma standard ve dzeni olduuna inanrlar ve bu dzenin bozulmas onlar ok rahatsz eder. Zihinleri srekli olarak ayrntlarla, planlarla, kurallarla meguldr. Her eyin kontrolleri altnda olmasn isterler ve kontrol kaybetme duygusundan ok rahatsz olurlar.
Baml Kiilik Bozukluu
Obsesif-Kompulsif Kiilik Bozukluu
Kaynak : http://helpingpsychology.com
izofreni ve Dier Psikotik Bozukluklar

izofrenik bozukluklar aylarca hatta yllarca sren genellikle gen yetikinlik yllarnda yani 20li yalarda ortaya kan dnce, dil, alg ve dikkat, duygu ve davran yapsndaki ar bozulmalarla kendini gsteren bozukluktur. Dier tan kategorilerinin aksine izofreni tans alan bireyler ok farkl yelpazede belirti gsterebilirler. izofrenisi olan kiiler sklkla varsanlar yaarlar. Yani gerekte olmayan sesleri duyma gibi hatal duyusal alglardr. Varsanlara ek olarak izofreni hastalarnn sanrlar (hezeyanlar) vardr. Sanrlar gerek temeli olmayan yanl inanlardr. Sanrlar nedeniyle izofreniler insanlarla kurmu olduklar ilikilerde karsndaki kiinin sylediklerini ve yaptklarn arptarak alglarlar. Bazlarnda konuma ierik olarak bozulduu iin anlaml bir btn ifade etmez ve dier insanlar ne sylediklerini anlayamazlar. izofreni hastalarnn birbirinden ok farkl ierikte belirti gstermesine ramen belirtileri temel kategori altnda toplanabilir.
Varsan, d bir uyaran olmamasna ramen ortaya kan duyusal yaantlardr. Olmayan bir sesi duymak, olmayan bir kokuyu almak ya da grnty grmek gibi. Sanr ise temeli olmayan gereklikle ilgisi olmayan inanlardr. rnein, normal konuan birinin kendisini aaladn, onun arkasndan i evirdiini dnmek gibi.
208
Tablo 7.9 izofrenik Bozukluklar
Psikolojiye Giri
Dank izofreni
Kiiler uygunsuz yerlerde glmeye balama, garip mimikler yapma, uygun olmayan yerlerde dklayp idrar yapma, anlamsz sesler kararak konuma gibi izofreninin ok garip belirtilerininden bazlarn gsterirler. Temel zellii motor hareketlerde ar bozulmadr. Saatlerce belirli bir pozisyonda durabilirler. Ellerine ve bacaklarna acayip ekiller vererek saatlerce bu durularn koruyabilirler. Dier uta amaszca ar hareket edebilir, ok hzl konuabilir ya da barabilirler. Ar pheci ve karmak sanrlar gsterirler. Devletin ok nemli srlarn bildii iin yabanc glerin kendisini karp ldrmek istediklerine inanabilirler. Sanrlar, varsanlar ya da anlalmaz konuma gibi izofreninin birka belirtisini gsteren ancak izofreninin alt tiplerinden hibirinin tipik zelliini gstermeyen kiilerdir.
Katatonik izofren
Paranoid izofreninin paranoid kiilik bozukluundan fark: paranoid kiilik bozukluunda garip sanrlar (kendini peygamber zannetme gibi) ve gereklikle ban koptuu ar bir tablo yoktur.
Paranoid izofreni
Ayrmam izofreni
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE Aadaki boluklara uygun psikolojik bozukluun adn yaznz. 1. Ali kalabalk nnde konuamamakta, ne zaman biri ile konuacak olsa sama sapan bir ey syleyerek rezil olacan dnmekte ve sosyal ortamlardan uzak durmaktaD N LM dr. BunagreEAli................bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 2. Emel yaklak bir aydr kendini ok zgn hissettiini, hibir eyden zevk almadn, uyuyamadn,Ubelirgin kilo kaybettiini ve hibir eye enerjisi olmadn sylemekS O R tedir. Psikiyatriste gittiinde kendisine...........tans konmutur. 3. Birsen kedilerden ok korkmakta ne zaman bir kedi grse ar kayglanmakta ve heD terk men ortam K K A Tetmektedir. Birsen........... bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 4. Mehmet, srekli yalan sylemekte, kamu mallarna zarar vermekte, insanlarla kavga ederek onlar dvmekte ve bundan herhangi bir rahatszlk duymamaktadr. Mehmet SIRA SZDE ........... bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 5. ..................bozukluunun temel belirtileri birden bire yaad yeri terk ederek baka bir yereAMALARIMIZ gemii unutarak yeni bir kimlikle yeni bir hayata balamaktr tanma ve 6. Mehtap son dnemde dncesizce ar para harcamakta, ok az uyumakta, ar enerjik ve mutlu grnmekte, kendine gereki olmayan ok byk hedefler koymaktadr. Mehtap.............bozukluunun belirtilerini gstermektedir. K T A P 7. Murat, skp kalabilecei, nefes alamayarak baylabilecei ya da istediinde kamasnn zor olacan dnerek kalabalk yerlere girememekte, evden ok uzaklaamamaktadr. Murat............bozukluunun belirtilerini gstermektedir. T E L E V Z kapacan dnerek insanlarla tokalamamakta, tokalatktan sonra 8. Irmak hastalk Y O N en az 50 kere elini ykamakta, evredeki neye dokunursa dakikalarca elini ykamaktadr. Irmak ...................... bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 9. Deniz, srekli bir sesin kendisi ile konutuunu, ona kt eyler yapmasn emrettiiNTERNET ni sylemektedir. Deniz ........... bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 10. yerinde rekabetin ok youn olduu bir irkette alan Efkan Bey midesi rahatszlanarak lser olmutur. Doktorlar bu duruma stresin yol atn ve kendisinin stresten uzak durmas gerektiini belirtmitir. Efkan Bey ............................bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 11. Emel burnunun ok byk olduunu dnerek bundan ok rahatsz olmakta, kendisini ok irkin hissetmekte ve zihninin srekli burnunun bykl ile megul olduunu baka bir eye odaklanamadn sylemektedir. Emel ........... bozukluunun belirtilerini gstermektedir. 12. Kadir ok zayf olmasna ramen kendini ok kilolu hissetmekte, yemek yemeyi reddetmekte, ne zaman yemek yese hemen kusarak yediklerini karmaktadr. Kadirin bu davranlar..................bozukluunun belirtileridir.
209
KLNK DEERLENDRME
Deerlendirme bir birey hakknda bir yargda bulunabilmek amacyla bir dizi bilginin toplanmas, analiz ve sentez edilmesi srecidir. rnein, okulda retmenlerimiz anlattklar bir konuyu bizim ne kadar anladmz deerlendirmek iin snav yaparak neyi ne kadar rendiimiz ile ilgili bir yargda bulunurlar. Bu bir deerlendirmedir. Ayn ekilde, okuldaki rehber retmenler rencileri kendi yetenek ve becerilerine en uygun meslee ynlendirmek amacyla bir dizi testler ve grmeler yaparak en doru ynlendirmeyi yapmaya alrlar buda bir deerlendirmedir. Bunun dnda ister fark edelim ister fark etmeyelim hepimiz karlatmz insanlarn gemileri, tutumlar, davranlar, karakterleri hakknda bir dizi bilgiler edinerek onlar hakknda bir yargda bulunmaya alrz. Daha sonra edindiimiz bu bilgiler erevesinde ya bu insanlarla yakn arkadalklar kurma ya da onlardan uzak durma kararlar alabiliriz. Klinik psikolojide ise deerlendirme amacyla yaplan bu bilgi toplama ilemi daha resmi ve sitematik bir ekilde yaplmaktadr.
Klinik Deerlendirmenin Tanm ve Amac

Klinik psikolojide deerlendirme, bireyin zayf ve gl ynlerini deerlendirmek, problemi ile ilgili en doru betimlemeyi yapabilmek ve skntlarnn azaltlmasna ynelik etkili zm yollar retebilmek amacyla birey hakknda ayrntl bilgi toplama srecini iermektedir. Dolaysyla klinik psikolojide deerlendirme bireyin problemine ynelik bir tedaviye karar vermeden nce problemin doas hakknda ayrntl bilgi toplamaktr. Bu sistematik bilgi toplama sreci bir dizi ardk basamak izlenerek tamamlanmaktadr.
ekil 7.4
Ynlendirilme (sevk edilme) nedenini anlamak ve netletirmek Deerlendirme iin gerekli bilgiyi toplama Toplanlan bilgiyi bir araya getirmek ve bir karara varmak Deerlendirme sonucunu ilgili yerlere iletmek
Deerlendirme srecini planlamak
Psikolojik Deerlendirme Basamaklar
Bu basamaklar ksaca aklayacak olursak: 1. Ynlendirilme(sevk edilme) nedenini anlamak ve netletirmek: Bu aamada ilk olarak klinik deerlendirme iin ynlendirilen kiinin ynlendirilme nedeni ile ilgili bilgi edinilir. Bu bilgi edinme ileminin doru yaplmas deerlendirme srecinde nasl bir yol izleneceini, hangi aralarn kullanlacan belirlemek asndan son derece nemlidir. 2. Deerlendirme srecini planlamak: Bu aamada kiinin ynlendirilme nedenine dayanarak nasl bir deerlendirme sreci gerekletirilecei, hangi alanlarda deerlendirme yaplaca ve hangi deerlendirme aralarnn kullanlaca gibi unsurlar kararlatrlarak deerlendirme sreci planlanr
210
Psikolojiye Giri
Klinik deerlendirmenin 4 temel amac vardr: tanlama, betimleme (tanmlama), tedavi plann gelitirme ve yordama (tahmin etme).
3. Deerlendirme iin gerekli bilgiyi toplama: Yaplan plan dorultusunda deerlendirme aralar kullanlarak hedeflenen alanlarda birey hakknda ayrntl bilgi toplanr 4. Toplanlan bilgiyi bir araya getirmek ve bir karara varmak: Farkl deerlendirme aralar ile farkl alanlara ilikin toplanm olan bilgiler bir araya getirilerek birey hakknda bir karara varlr 5. Deerlendirme sonucunu ilgili yerlere iletmek: Yaplan deerlendirme raporlatrlarak ilgili birimlere iletilir. Klinik deerlendirmenin temel amalarn drt balk altnda toplamak mmkndr: Tanlama, betimleme, tedavi plannn gelitirilmesi ve tahmin etme (yordama). 1. Tanya ynelik deerlendirme: Daha nce de belirtildii gibi I. ve II. Dnya Savalar sresince ve ardndan klinik psikologlardan arlkl olarak psikiyatrik hastalarn tansnn konulmasna ynelik deerlendirme yapmalar istenmitir. Gnmzde hl bireyin yaam olduu skntnn psikiyatrik tansn koymak deerlendirmenin en yaygn amalar arasnda yer almaktadr. Doru tanlama doru tedavi plan uygulamada son derece nemlidir. 2. Betimleyici deerlendirme (tanlama): Deerlendirmenin tek amac deildir. Doru tedavi plannn gelitirilmesinde doru tanlama son derece nemli olmasna ramen bir ok klinisyen iin problemim sadece tansnn konulmas ok fazla bir anlam ifade etmemektedir. rnein gelen bir hastann tansnn depresyon olmas onlar iin yeterli bir anlam ifade etmemektedir. Tanmlama, problemin nasl balad, hangi faktrlerin problemin yaanmasn iddetlendirdii, hangi faktrlerin bireyin skntsn azaltt, evresel koullar gibi bireyin probleminin ok boyutlu olarak tanmlanmas sadece tansnn konulmasndan nemli bir sretir. 3. Tedavi plannn gelitirilmesi: Tanlama ve betimleme amalarnn yan sra deerlendirme ayrca tedavi plannn gelitirilmesi amacyla da kullanlabilir. Deerlendirme sonucunda ulalan tan (rn., kayg bozukluu) genellikle tercih edilecek tedavinin kararlatrlmasna yol aar (rn., bilisel-davran psikoterapi). zetle, tedavi plannn gelitirimesine ynelik yaplan deerlendirme hangi tedavi hangi hastalklar iin en iyi alr? sorusu zerine temellendirilmektedir. 4. Tahmin etme (Yordama): Klinik deerlendirmenin en son amac insan davranlarna ynelik doru yordamalarda bulunabilmektir. Bu yordamalar, bireyin rahatszlnn gelecekte nasl bir seyir izleyebilecei, tedavinin nasl bir etkide bulunaca, birey gelecekte ne tr problemlerle karlaabilecei, bu problemlerin zmne ynelik neler yapabileceine ilikin tahminleri ierir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta bu yordamalar klinisyenin yapm oluu deerlendirmeye dayal bilimsel olarak geerli bilgilere dayal olmas gerekir, aksi durumda bu falclk diye adlandrabileceimiz tahminlerin tesine geemez.
Klinik Deerlendirme Yntemleri

Klinik psikolog etkili bir deerlendirme yapmak iin bir ok deiik yntem kullanabilir. Bu yntemlerin bazlar yaplandrlm yani sorularn ierii belirlenmi objektif z-deerlendirme leklerinden oluabilecei gibi bir ksm da bireyin daha belirsiz bir duruma ilikin cevaplarn ieren projektif testler de olabilir. Bu testlerin yan sra klinik psikolog eitli gzlem ve grme tekniklerini de kullanabilir.
211
Bireysel Grme
Grme, kiiden bilgi almak amacyla yaplan karlkl konuma srecidir. Grme genellikle bireyin neden tedavi almak istediine ynelik sorularla balar ve sorunun balang ve geliim seyrine ilikin dier sorularla devam eder. Kullanm amacna gre baz grmeler ierii ve sras nceden belirlenmi sorulardan oluabilecei gibi kiinin getirmi olduu problemin ieriine gre seyrini ve ieriini grmecinin belirledii yaplandrlmam grmelerde olabilir. Grme srasnda klinik psikolog ayrca hastann sorulara vermi olduu cevaplardaki ses tonu, beden dili gibi dier alanlarda gzlemler yaparak grme bilgilerini destekleyebilir.
Grmeyi yapan kiiye grmeci, sorulara cevap veren kiiye ise gren denilir. Bir grmecinin davran bozukluklarnn kkenine ilikin hangi kurama inand grme srasnda hangi sorular soracan ve bunlar nasl yorumlayacan etkiler.
Gzlem
Bireyin nasl davrandn ve problemlerini anlamann bir dier yolu, bireyin davranlarn problem yaadn syledii gnlk ve doal koullarda bir sre gzlemlemektir. rnein klinisyen, topluluk nnde konumaktan ok kayglandn syleyen bir hastasn bir toplant ortamnda gzlemleyerek probleminin boyutlarn, bireyin bu koullarda neler yaptn, nasl kayg yaadn, kaygsn yenmek iin neler yaptn gzlemleyerek yapt deerlendirmeyi zenginletirebilir. Gzlem doal ortamlarda olduu gibi grme yaplan ortamda bireyin problem davrann sergilemesi istenerek de yaplabilir. Gzlemin mmkn olduu kadar yanllktan uzak objektif bilgiler salamas iin sre daha saysal bilgiler elde edilecek hle dntrlebilir. rnein, kayg konusu incelenecek ise hangi davranlarn kaygl olarak kabul edilecei nceden belirlenebilir.
Baz durumlarda bireyin kendi davranlarn kendisinin gzlemesi ve kayt tutmasda istenebilir. Buna kendi-kendini izleme ad verilir. Kendi kendini izleme kendilik bilincini artrarak, davrann deimesine yani tepkimeye neden olabilir.
Objektif Testler
Deerlendirme aralarn kullanan uzmann yorum ve becerilerinden etkilenmeyen lme aralar gelitirme abas ile psikologlar objektif testleri gelitirmilerdir. Bu testler ya testi alan kiinin sorulmu olan sorulara evet veya hayr eklinde cevap verdii ya da birka seenek arasndan kendisine en uygunu semesini ya da belirtilen durumun derecesini iaretlemesini gerektirir. Klinik deerlendirmede en sk kullanlan objektif testler kiilik deerlendirme testi olarak kullanlan Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri, depresif ve kayg belirtilerini lmek iin kullanlan Beck Depresyon ve Kayg Envanterleri, obsesif-kompulsif belirtileri lmek iin kullanlan Maudsley Obsesif-Kompulsif Envanteri saylabilir.
Projektif Testler
Kiilerin kendi davranlarn nelerin belirlediinin farknda olmadna inanan psikodinamik kuramlar objektif testler yerine projektif testleri kullanmay tercih etmektedirler. Bu testlerde kiilere ya belirsiz resimler, ya yarm braklm anlamsz malzemeler sunularak bunlarn ne anlama geldii sorulur. Birok klinik psikolog bu belirsiz ve anlamsz malzemeye kiilerin gemilerinde bilin dnda yer etmi yaantlara dayal olarak anlam ykleyeceine ve bunlara cevap vereceklerine inanr. Klinik ortamda en sk kullanlan projektif testlere Rorschach mrekkep lekeleri testi ve Tematik Alg Testi rnek olarak verilebilir.
Resim 7.5 Rorschach mrekkep lekeleri test kartlarndan biri
212
Psikolojiye Giri
KLNK PSKOLOJDE NORMALDII DAVRANILARIN TEDAVLER LE LGL TERAP YAKLAIMLARI

Psikoterapi yapan kiiye terapist ya da psikoterapist ad verilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Psikoterapi, bu alanda eitim grm olan ruh sal uzmanlar tarafndan hastaya yaam olduu psikolojik problemlerin stesinden gelmesi iin yardm etmeyi amalayan profesyonel bir iliki srecidir. Herkesi memnun edecek tek psikoterapi tanm bulmak olduka zor olmasna ramen, bu tanm psikoterapide yer alan unsurun altn izmektedir: (1) Psikoterapide yer alan kiiler (hasta-terapist, baz uzmanlar daha ok danan-danman terimini tercih etmektedirler), temel alma erevesi (profesyonel bir ilikinin olmas), ve tedavinin temel amac (bireyin yaam olduu skntlarn azaltlmas). Avrupada Orta ada normald davranlarn bireyin iine girmi olan eytann ona yaptrdklar olduuna inanlan ve eytan kovmak iin yaplan barbarca uygulamalardan gnmzdeki modern yaklam ve terapi uygulamalarna doru gelinen srete klinik psikolojinin ok yol ald aktr. Baz aratrmaclar gnmzde 400 den fazla terapi eidinin olduunu belirtmesine ramen bu terapilerin bir ounun ortak birok ynn bulunduu aktr (Feltham, 2000). Gurman ve Messer (2003) tarafndan yaplan bir aratrmalar modern klinik uygulamay temelde 12 farkl terapi eidinin oluturduunu belirtmektedirler. Bu blmde kliSIRA SZDE nik psikolojide en yaygn olan terapi yaklamlar ksaca aklanacaktr. Yukarda da belirtildii gibi II. Dnya Savann ardnda klinik psikoloji hzla gelimeye D N E L etmitir. Bu blmde modern klinik psikolojide kullanlan teradevam M pi yaklamlarn etkilemi olan Psikoanalitik kuram, Getalt yaklam, Hmanistik kuramlar, Davran kuramlar ve Bilisel kuramlar ve bunlara temellendirilmi S O R U olan terapi yaklamlar zetlenecektir. Bu kuramlar D K K A T aklanmt. Burada sadece kuramlarn psikopatolojiye ilikin g1. nitede rleri ve tedavi yaklamlar anlatlacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
Biyolojik yaklama gre
Biyolojik Model
Biyolojik yaklam, normald davranlarn ve bireyin yaam olduu problemAMALARIMIZ lerin byk oranda sinir sistemi veya salg bezlerinde ortaya kan ve genellikle kaltmsal faktrlerden kaynaklanan yanl ileyiin bir rn olduunu varsayar. Gnmzde izofreni, depresyon ve kayg bozukluklar gibi birok zihinsel boK T A P zukluklara kaltmsal ve biyolojik faktrlerin yol atn destekleyen kantlar artmaktadr. Ancak gnmzde ok az kuramc sadece biyolojik faktrlerin zihinsel bozukluklar Eaklamak iin yeterli olduuna inanmaktadr. rnein, depresyon TEL VZYON beyindeki serotonin, izofreni ise dopamin dengesinin bozulmasnn sonucu ortaya kabilir. Davran bozukluklarnn nedenine ilikin bu varsaymlar tedaviye ynelik de arlkl olarak sinir sistemi ve salg bezlerindeki yanl iletii dzeltecek NTERNET ila tedavisi nerilmektedir.
SIRA SZDE
ruhsal bozukluklara yanl AMALARIMIZ
biyolojik ya da bedensel ileyi neden olmaktadr. Bu model ayrca tbbi model veya hastalk modeli olarak K T A P da adlandrlr.
TELEVZYON
NTERNET
Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi

Psikolojik bozukluklar bilindnda yeralan atmalardan kaynaklanmaktadr.
Freudun psikoanalitik kuramna gre insanlarn yaam olduu skntlar daha ok erken ocukluk dnemindeki yaantlarla ekillenen bilin dnda yer alan zlmemi atmalarn ya da cinsellik, saldrganlk gibi doyurulmam bastrlm ihtiyalarn bir ifadesidir. rnein, yetikinlik dneminde annesinden ayramam, ona ar bamllk gsteren, bamsz karar verip salkl ilikiler yaaya-
213
Resim 7.6 Psikoanalitik terapi srasnda terapist genellikle hastann kendisini grmeyecei bir ekilde oturur.
mayan bir hastann bu davranlar erken ocukluk dneminde babas ile olan atmalar zememi olmasnn bir sonucudur. Ayn ekilde, obsesif-kompulsif bozukluk anal dnemde ocua verilmi olan kat tuvalet eitiminin bir sonucu olabilir. Psikanalitik terapi hastann erken ocukluk yllarna ait atmalar ile yzleerek bu yllara ait bastrmalarn kaldrlmasna alr. Bu nedenle hipnoz, rya analizleri, serbest arm gibi teknikler kullanlarak bilindndaki yaantlara, zlmemi atmalara ulaarak bunlar aa karlmaya ve bunlarn sembolik bir ifadesi olan semptomlar ortadan kaldrlmaya allr.
Kaynak: http://www.minddisorders.com
Davran Model ve Davran Terapi

Davran modele gre normald davranlarda tpk dier davranlar gibi renme yoluyla yani yaantlar sonucunda kazanlmtr. Klasik koullanma, edimsel koullanma ya da sosyal renme ilkelerini kullanarak normald davranlarn nasl kazanldn aklamaya alr. rnein, parkta oynarken kpek tarafndan srlan (klasik koullanma) ya da bir bakasnn kpek tarafndan srldn (sosyal renme) gren bir ocuk kpeklerden ar korkmaya balayarak kpek fobisi gelitirebilir. Ayn ekilde bir eyleri krp dktnde anne-babasnn ilgisi ile karlaan bir ocuk saldrgan davranlar daha sk tekrarlamaya balayabilir (edimsel koullanma). Bu nedenle davran terapilerde hastaya fonksiyonel olmayan davranlarn deitirmeye yardmc olunmaya allmaktadr. Bunu yaparken ya istenmeyen davrana yol aan evre koullarn deitirmeye alrlar ya bireyin bir uyarcya vermi olduu tepkiyi deitirerek uyarc ile davran arasnda yeni bir ba oluturmaya ya da bireyin davrannn sonucunu deitirerek istenmeyen olumuz davran sndrmeye ve yerine yeni bir davran koymaya alrlar. Bazen model olarak olumlu bir davran nasl sergileyeceklerini de retebilirler.
Normald davranlarda tpk dier davranlar gibi renme yoluyla kazanlmtr. Davran terapiler hastann gemi yaantsna odaklanmazlar. Davran bugn devam ettiren koullar anlamaya ve deitirmeye alrlar.
Bilisel Davran Model ve Bilisel-Davran Terapiler

Yirminci yzyln balarnda renme ve bilisel psikoloji alannda grlen hzl gelimelere paralel olarak normald davranlarn nedenlerinin aklanmasna ynelik bilisel-davran modeller gelitirilmeye balanmtr. Bilisel-Davran modeller Skinner ve Watson tarafndan gelitirilen tamamen insanlarn gzlenebilir hareket ve davranlarna ve bunlarn nasl renildiine younlaan davran modellin genel ilkelerini kabul etmekle birlikte insan davranlarnn aklanmasnda dnce, alg, dikkat gibi dorudan gzlenemeyen bilisel srelerinde etkili olabileceini vurgulamaktadrlar. Aaron Beckin (1967) Bilisel-Davran Terapi ve Albert Ellisin (1955) AklcDuygusal (Rational Emotive Therapy) Terapi modellerinin ne kt bilisel-davran kuramlara gre bireyin normald davranlar yaam olduu olaylara
214
Psikolojiye Giri
yklemi olduu fonksiyonel ve gereki olmayan deerlendirmelerin bir sonucudur. Bu kurama gre bir olaya ilikin gsterilmi olan duygu ya da davranta olayn kendisi deil bireyin bu olaya ilikin yapm olduu bilisel deerlendirmeleri yani dnceleri belirleyicidir. Duygusal problemler yaayan bireyler olaylar ele alrken, ar genelleme, ya hep ya hi eklinde dnme, ar felaketletirme, gibi bir dizi dnce hatalar sergilerler. rnein, daha nce snavdan alm olduu yksek puanlar grmezden gelerek son ald snavdaki baarszlna odaklanan ve Ben her zaman ok baarszm ve yine baarsz olacam diyerek youn snav kaygs yaayan bir renci filitreleme dnce hatasn sergilemektedir. Bilisel-Davran yaklama gre bu renciyi kayglandran snav deil snava ilikin deerlendirmeleri yani dnceleridir. Bilisel davran modele gre yeni boanm bir bireyin yaad depresyon aadaki gibi aklanabilir.
ekil 7.5 Bilisel-Davran Modele gre OlayDnce-DuyguDavran Dngsne bir rnek
Dnce: Sevilmeye deer deilim, asla mutlu olamayacam Davran: nsanlarla grmemek iine kapanmak
Olay:Boanma
Duygu: znt, Umutsuzluk
Olumuz duygunun ve davrann nedeni olayn kendisi deil yorumlanma biimidir.
Bu nedenle, bilisel davran terapiler bireyin hatal dnme, olaylar arptarak ele alma eklini deitirerek bu fonksiyonel olmayan mantk d dncelerin yerine daha salkl ve gereki dnceler koymaya alr. Bilisel davran terapiler hastalarn kendileri ve yaam olaylar ile ilgili mantkd yorumlama biimlerini deitirmeye alr.
nsancl Yaklam ve Danan Odakl Terapi

Biyolojik, bilisel ve davransal yaklamlardan farkl olarak insancl yaklam psikolojik bozukluklar bireye zg olan dnyay alglay biimi ile ilikilendirir. nsancl yaklama gre bireyin tehlikeli olarak Resim 7.7 alglad birtakm duygulardan kanmak Carl Rogers iin gerek doru benlik deerlerinden uzaklamas kendine yabanclamasdr. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslowun almalarna dayanmaktadr. Bu perspektife gre, her insan biricik ek ve zeldir. nsanlar hayatlarnn ve davranlarnn kontroln ellerinde tutar ve herkes kendini gelitirmek, potansiyellerini ortaya karmak amacyla hareket etmektedir. Tm insanlar birbirlerinden farkl olduundan, bir kiinin davranKaynak: http://galeri.uludagsozluk.com/carl-rogers/177731 lar ancak o kiinin deneyimleri ve zellikleri zerinden anlamlandrlabilir. Terapide bireyin gerek benlii ile barmasna, an yaamasna, duygularn ve ihtiyalarna kabul etmesine ve ise bireyin kendini gerekletirme potensiyelerini ortaya karmasna yardmc olmaya alr.
215
Aye, ne zaman bir yere dokunsa mikrop kaptn dnerek ellerini ykamaya balamakSIRA SZDE ta ve ne kadar ykarsa ykasn bir trl temizlenmediini dnerek bu davrann durduramamaktadr. Gittii bir doktor kendisine obsesif-kompulsif bozukluk tans koymutur. DNELM Biyolojik, davran, bilisel-davran, ve psikoanalitik yaklama benimsemi drt farkl terapist Ayeyi tedavi edecek olsayd, hastalnn oluumunu ve uygulayaca tedaviyi nasl aklard? Ksaca aklaynz. S O R U
Psikoanalitik Psikopatolojinin nedenlerine ilikin temel varsaym Bireyin bugn sergilemi olduu davran bozukluklar bilindnda yer alan gemie ilikin zlmemi atmalar ve doyurulmam ihtiyalarn sembolik bir ifadesidir Bilind atmalar ve gemiin oluturmu olduu adaptif olmayan davran eleri Davran nsan davranlar koullanma, pekitirme ve benzer srelerin yani renmenin rndr BiliselDavran
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
nsancl
Bireyin zellikle Bireyin kayg, SIRA SZDE kendine ilikin korku gibi tehdit renilmi ierin olumsuz fonksiyonel duygulardan AMALARIMIZ olmayan kanmak iin dnce ve gerek benliine inanlar yabanclamas
K T A P
Tablo 7.10 Ana Terapi D K K A T Yaklamlarnn Psikopatolojinin SIRA Kkenlerine ve SZDE Psikoterapiye Bak Alar Kaynak: Kramer, G. P., Bernstein, D. A., & Phares, V. (2009). K T A P s. 66
AMALARIMIZ
TELEVZYON
TELEVZYON
Psikoterapinin Odakland Unsur
Spesifik dorudan gzlenen davranlar, bu davranlar tetikleyen koullar ve davran pekitiren sonular Ko: Hastann hatal davranlarn fark edebilmesi, bu davranlar ortaya karan koullar belirleyebilmesi ve deitirebilmesine yardmc olmak
Olay ile Ana odaklanmak, sonular Dorudan NTERNET arasndaki yaantlar ilikiye araclk eden fonksiyonel olmayan otomatiklemi dnceler, inanlar Bilim adam: Hastann fonksiyonel olmayan dncelerini analiz etmesine, bunlarn yerine alternatif daha doru, adaptif dnce ve inanlar koymasna yardmc olmak Ayna: Destekleyici duygusal bir ortam yaratarak hastann duygularn anlamak, kabul etmek ve onlara deer vermek
NTERNET
Terapistin Rol
Arkeolog: Hastann bugnk problemlerinin altnda yatan isel atmalarn kkenlerini anlamasna yardmc olmak
216
Psikolojiye Giri
zet
A M A
Klinik Psikoloji ve alma alann tanmlamak. Klinik psikoloji, zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine aratrmalar yapan, hastalara sorunlarnn stesinden gelmelerinde yardmc olacak terapi yntemleri gelitiren ve uygulayan psikolojinin alt daldr. Bu alanda alan ruh sal uzmanlarna ise klinik psikolog ad verilmektedir. Klinik psikolojini alma alanlar tanlama/deerlendirme, psikoterapi, aratrma/yayn, retme, danmanlk ve idarecilik olmak zere alt temel alanda toplamak mmkndr. Bu alma alanlar iinde terapi ve tedavi faaliyetleri en geni alan oluturmaktadr. Psikolojik rahatszlklarn tan ve tedavisine ynelik tek alan meslek grubu klinik psikologlar deildir. Tp fakltesi mezunu olan ve ila tedavisi uygulamaya yetkili tek meslek grubu olan psikiyatristler, daha ok hafif dzeyde psikolojik skntlar ile uraan ve arlkl olarak eitim alannda grev yapan psikoloik danmanlar ve sosyal alma alannda uzmanlaan sosyal almaclar ruh sal alannda hizmet veren dier meslek gruplardr. Ayrca son dnemde arlkl olarak koruyucu ruh sal hizmetleri veren salk psikologlar ruh sal alannda alan dier bir meslek grubunu oluturmaktadr. Normald davran tanmlamada kullanlan kriterleri, bunlarn gl ve zayf ynlerini aklamak. Normald (anormal) davran her ynyle tanmlayabilecek herkesi tatmin edebilecek tek bir tanm bulunmamaktadr. Bunun yerine bir davrann anormal olup olmadn belirlemede kullanlan birka zellik bulunmaktadr. Bunlardan ilki davrann istatistiksel seyreklik gsterip gstermedii ya da toplumsal normlar ihlal edip etmediidir. Bu kritere gre eer bir davran toplumun genelinin sergilemi olduu davrantan farkllap sadece ok az bir aznlk tarafndan sergileniyorsa ya da toplumsal normlar hie sayyorsa anormal olarak kabul edilmelidir. Ancak, insanlarn baz seyrek ya da toplumsal normlar ihlal eden davranlar bize anormal gelse bile bas davranlar iin bu kriterler yeterli deildir. kinci kriter vir davrann bireyde belirgin bir s-
kntya yol ap amaddr. Bu kriter bireye kolaylkla anormal davranlarn fark edip yardm isteme srecini kolaylatrsa da baz bireyler psikolojik rahatszlklaryla ilgili hibir rahatszlk duymayabilir. Son kriter ise davrann bireyde bir yeti yitimine ve ilev bozukluuna yol amasdr. Ayn ekilde hang derecede bir yeti yitiminin problem olarak kabul edilecei net deildir.
A M A
A M A
Tan kategorilerilerini birbirinden ayrt etmek. Amerikan Psikiyatri Birlii (APA) tarafndan normald davranlarn eitli trlerini tanmlayan, snflayan ve belirtilen tany almak iin gerekli olan tan kriterlerini belirlemek amacyla gelitirilmi olan Zihinsel Bozukluklarn Tansal ve Saymsal El Kitab (DSM) ok eksenli snflamay getirmektedir. DSMnin en son revize edilmi formu olan DSM-IVde be eksenli snflama bulunmaktadr. Duygu durum bozukluklar duygu durumundaki bozulmalar snflamaktadr. Bunlar, depresyon, manik bozukluk, iki ulu duygulanm bozukluklardr. Kayg bozukluklar ar ve geree uygun olmayan korkuyu ieren bozukluklar iermektedir. Bunlardan balcalar, panik bozukluk, genellenmi kayg bozukluu, obsesif-kompulsif bozukluk ve fobik bozuklulardr. Somotoform bozukluklar bir fizyolojik nedeni olmayan daha ok psikolojik nedeni olan fiziksel semptomlar ierir ve konversiyon bozukluu, hastalk hastal (hipokondri) ve beden biimine takntl bozukluk balca somotoform bozukluklardr. Disosiyatif Bozukluklar, Dissosiatif Amnezi, fg, kimlik bozukluu ve depersonalizasyonda olduu gibi, bellek ya da kimliin bir blmnn ani kayb ile bilinlilikte ortaya kan geici ya da kalc deiiklikleri iermektedir. DSMIVde cinsel bozukluklar cinsellik srasndaki normal dngnn bozulmas ya da cinsel doyumun allm kaynaklarn dna kmasndan oluan bozukluklar ierir. Uyku bozukluklarnda ise dissomniya ve parasomniyada olduu gibi uykunun miktar, zamanlamas ve nitelii bozulmutur. Yeme bozukluklar kategorisi anoreksiya nevroza ve bulimia nevrozadr. Anoreksiya nevrozann belirtileri normal arln korumay reddetme ve imanlamaktan ar
217
derecede korkma iken bulimia nevrozada tkanrcasna yemeyi izleyen kartma ilemleri grlr. izofrenik bozuklular ise dncenin, iletiimin, duygularn ve davranlarn ieriinin bozulduu varsan ve sanrlarn grld ar tablolardr. Btn bu bozukluklar DSM-IVde eksen Ide yer almaktadr. Eksen IIde ise kiilik bozukluklar ve zihinsel gerilikler yer almaktadr. Kiilik bozukluklar esnek olmayan, ar abartl ve kat dnme ve davran biimleridir. Bir grup kiilik bozukluu izoid ve paranoid kiilik bozukluklarnda olduu gibi garip ve bizar davranlarla bilinir. Bir dier kiilik bozukluu grubu ise kaygl ve korkulu davranlar ierir. Bu grup kangan ve baml kiilik bozukluklarn iermektedir. Son grubu ise narsistik, snr ve antisosyal kiilik bozukluklarnda olduu gibi dramatik, duygusal ve deiken davranlar iermektedir. Klinik psikolojide klinik deerlendirmenin nemini aklamak ve farkl deerlendirme tekniklerini tanmlamak. Klinisyenler, bireyin zayf ve gl ynlerini deerlendirmek, hastal ile ilgili en doru betimlemeyi yapabilmek, hastalnn nedenlerini anlamak, nleyici ve iyiletirici tedavi etkinlikleri gelitirebilmek birey hakknda ayrntl bilgi toplama srecini ieren bir deerlendirme sreci gerekletirirler. Bu sre her ne kadar aratrmac iin ayn amalar ierse de klinisyenin etkilendii psikopatoloji modellerinden etkilenmektedir. Klinik deerlendirme, tanlama, betimleme, tedavi plannn gelitirilmesi ve yordama (tahmin etme) olmak zere drt temel ama tamaktadr.Deerlendirme sresinde klinisyen karlkl konumaya dayanan bireysel grme tekniklerini, ya da bireyin bir davrannn izlendii gzlem tekniini kullanabilir. Bunlara ek olarak Rorschach Mrekkep Lekesi Testi ve Tematik Alg Testlerinde olduu gibi belirsiz uyarclara bireyin verdii cevaplar ve tepkileri deerlendiren projektif testleri kullanabilecei gibi Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri gibi kendini bildirim tr sorulara cevap verdii objektif psikolojik testlerde kullanlabilir.
AM A
AM A
Klinik psikolojideki temel psikoterapi akmlarn ve terapideki amalarn birbirinden ayrt etmek. Psikoterapi, eitimli bir profesyonelin (terapist veya danman) bir baka kiiye (hasta ya da danan) yaam olduu skntlar azaltmak ya da kullanlmayan/az kullanlan potansiyelini ortaya kararak ona daha iyi bir hayat srmesi iin yardm edilmeye allan sosyal bir iliki srecidir. Psikolojik bozukluklarn nasl gelitiine ve nedenlerine ilikin yaplm olan farkl yaklamlar beraberinde bu hastalklarn hafifletilmesi iin farkl psikoterapi yaklamlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Bu modellerden biri olan biyolojik yaklama gre normald davranlarn organik bir eksiklik ve bozukluktan kaynaklandn varsayar ve buna ynelik ila tedavisi kullanr. Normald davranlar Erken ocukluk dneminde ait atmalarn ve bastrlm doyurulmam ihtiyalarn sembolik bir ifadesi olarak gren psikoanalitik bak as bunun dorultusunda terapi srasnda bastrmamay kaldrarak bireyi bu yaant ve atmalarla yzletirmeyi amalar. Davran yaklam ise normald davranlar renme ilkeleri ile aklar ve gemie deil bugne odaklanarak davran devam ettiren koullar deitirmeye alr. Bilisel-Davran yaklam ise bireyin mantk d ve arptlm dncelerinin normald davranlara yol atn varsayarak terapi srasnda bu fonksiyonel olmayan dnceleri deitirmeye alr. Son olarak insancl yaklam ise bireyin kullanmad potansiyellerinin ve kendine yabanclamasnn psikopatolojileri dourduuna inanr ve terapi srasnda bireyin kendini gerekletirme potensiyelini ortaya karmaya alr.
218
Psikolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Birinci kolondaki aklamalar, ikinci kolonda yer alan psikoterapi yaklamlar ile eletirin. (1) Hastann bugnk problemlerinin altnda yatan bilindnda yeralan isel atmalarn kkenlerini anlamasna yardmc olmak (a) Biyolojik yakam 3. Aadakilerden hangisi klinik deerlendirmenin temel amalarnda birisi deildir? a. Betimleme b. Tanlama c. Teorem/kuram gelitirmek d. Tahmin etme e. Tedavi plann gelitirmek 4. Deerlendirme aralarn kullanan uzmann yorum ve becerilerinden etkilenmeyen bireyin birka seenek arasndan kendisine en uygunu semesini ieren deerlendirme yntemi aadakilerden hangisidir? a. Projektif Testler b. Davransal Gzlem c. Klinik Grme d. Objektif Testler e. Tematik Alg Testi 5. Aadakilerden hangisi DSM-IVde kayg bozukluklar kategorisinde yer almaz? a. Dissossiyatif fobi b. Sosyal fobi c. Panik bozukluk d. Obsesif-kompulsif bozukluk e. zgl fobi 6. Aadakilerden hangisi davran bozukluklarnn kategorilere ayrlarak snflandrlmasnn dezavantajlarndan biridir? a. Klinisyenler ve aratrmaclar arasnda bir tutarszla sebep olmas b. Kategorilerin betimleyici olmas bu nedenle tan koyan klinisyenin benimsedii kuramdan etkilenmesi c. Tan kriterleri ve ruhsal bozukluklar zerine bilimsel aratrma yapabilmeyi olanaksz hale getirmesi d. Tanlama ile birlikte bireyin etiketlenmesi e. Bireyin tansn ikincil kazanca dntrmesini engellemesi
(2) Hastann hatal davranlar- (b) Psikoanalitik n fark edebilmesine, bu Psikoterapi davranlar ortaya karan koullar belirleyebilmesine ve bunlar deitirerek olumsuz davranlarn deitirmesine yardmc olmak (3) Destekleyici duygusal bir ortam yaratarak hastann duygularn anlamak, kabul etmek ve onlara deer vermek (4) Hastann fonksiyonel olmayan dncelerini analiz etmesine, bunlarn yerine daha doru, adaptif dnce ve inanlar ve dnceleri koymasna yardmc olmak (5) Hastann bozulmu anatomik ileyiini dzeltecek ila tedavisi uygulamak a. b. c. d. e. 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-a 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-e 1-b, 2-d, 3e, 4-d, 5-a 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-e 1-b, 2-c, 3-e, 4-d, 5-a (c) Biisel-Davransal Psikoterapi
(d) Davran Psikoterapiler
(e) Hasta Odakl Psikoterapiler (insancl yaklam)
2. Aadakilerden hangisi klinik psikoloun alma alanlarndan biri deildir? a. Ruhsal bozukluklarn nedenlerine ynelik aratrma ve yayn yapmak b. Klinik deerlendirme yapmak c. Meslektalarna ve rencilere klinik spervizyon vermek d. niversitelerde ders vermek e. Psikolojik rahatszlklarn tedavisine ynelik ila tedavisi uygulamak
219

7. Genellikle kiinin ar mutlu, enerjik, olaan d konukan ve abartl bir benlik saygsnn olduu birka gnden birka ay kadar srebilen manik dnem ile depresyon dnemleri dng gsterir Aada yeralan ruhsal bozukluklardan hangisi yukarda tarif edilen belirtileri tamaktadr? a. izofrenik bozukluk b. Snr kiilik bozukluu c. Somotoform bozukluk d. Distimik despresyon e. ki ulu bozukluk 8. Kiinin kendisinin herkesten stn ve ayrcakl olduuna inanarak etrafndaki insanlarn deersiz ve nemsiz olduunu dnd kiilik bozukluu aadakilerden hangisidir? a. Antisosyal kiilik bozukluu b. Snr kiilik bozukluu c. Narsistik kiilik bozukluu d. izoid kiilik bozukluu e. Paranoid kiilik bozukluu 9. Aadaki kriterlerden hangisi anormal davran tanmlamada kullanlan kriterlerden biri deildir? a. statistiksel seyreklik b. levsellik ya da yeti kayb c. Bireysel sknt dzeyi d. Bireyin deerleri ile elimesi e. Toplumsal normlar ihlal 10. Klinik psikolojinin tarihsel geliimi dikkate alndnda klinik psikologlarn psikolojik deerlendirmenin yan sra psikoterapi hizmeti de vermeye baladklar dnem aadakilerden hangisidir? a. 1900lerin ncesi b. Birinci dnya sava srasnda c. kinci dnya sava sonras d. kinci dnya sava ncesi e. Birinci dnya sava ncesi 1. c 2. e 3. c 4. d 5. a 6. d 7. e 8. c 9. d Yantnz yanl ise Psikoterapi Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klinik Psikolojinin alma Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klinik Deerlendirme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klinik Deerlendirme Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kayg Bozukluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tanlama ve Snflama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Duygu Durum Bozukluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kiilik Bozukluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normald Davranlarn Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. c

Sra Sizde 1 Klinik psikologlar dier psikologlardan farkl olarak iki alanda beceri sahibidirler. Bunlardan birincisi lisans eitiminden sonra alm olduklar yksek lisans ve doktora eitimleri boyunca ruhsal bozukluklarn tan ve deerlendirme tekniklerini renirler yani bir bireyin gstermi olduu belirtilerin hangi tan grubuna ait olduunu anlamak iin gerekli olan deerlendirme tekniklerini renirler. kinci ise tanya ynelik tedavinin yani psikoterapinin nasl yaplacan renirler. Bu dorultuda sorudaki bireyin tansna ynelik ayrntl bir deerlendirme sreci gerekletirmek, gerekli test bataryalarn kullanmak klinik psikoloun yapabilecei almalardr. Ayrca tanya ynelik tedavi plann yaplandrmak ve psikoterapi uygulamak klinik psikologun yapabilecekleri arasnda saylabilir. Psikiyatr Tp Doktoras derecesine sahiptir. Tbbi derecesi sayesinde psikologlarn aksine psikiyatrlar ayn zamanda hekim olarak fiziksel muayene yapabilir ve gerektiinde ila tedavisi uygulayabilir. Soruda bireyin tedavisine ynelik olarak ila tedavisi gerektii iin bu tedaviye sadece psikiyatr karar verebilir. la tedavisinin yan sra eer isterse psikoterapiyi de kendisi yapabilir. Sosyal hizmet
220
Psikolojiye Giri
uzman/alan ise psikolog ve psikiyatrdan farkl olarak daha ok aile ortam, alma koullar, okul ortam ya da sosyal evrede eitli dzenlemeler yaparak bireyin sorunlarnn azalmasna ve bireyin geliimine katk salamaya alrlar. Sorudaki hasta iin ailesi ile iletiime geerek aile iinde ona yardmc olacak dzenlemeler yapabilir. Ayrca eer alyor ise iyeri ziyaretleri gerekletirerek orada hastann verimliliini artracak dzenlemeler ve almalar yapabilir. Sra Sizde 2 1. Yanl; Klinik psikologlar ila tedavisi kullanmazlar. 2. Yanl: Klinik psikoloun en yaygn olarak yapm olduu alma psikoterapi hizmetleridir. 3. Doru: doru bir tadavi plan ancak doru ve kapsaml bir deerlendirme ile mmkndr. 4. Yanl: Psikolojik danmanlar hafif ve orta dzeydeki psikolojik zorlanmalarn hafifletilmesine ynelik almalar yaparlar. 5. Yanl. Klinik psikoloji daha ok uygulamal bir alan olarak grlmesine ramen aratrma yapmak yaygn olarak yrttkleri almalardandr. 6. Yanl: Bu hizmet klinik spervizyon deil konsltasyon hizmetidir. 7. Doru. Psikiyatr Tp Doktoru derecesine sahiptir. 8. Doru: Sosyal almac daha ok evresel ve sosyal ortamn iyiletirilmesine ynelik almalar yaparlar. 9. Doru. Sra Sizde 3 Bir davrann anormal ya da normald olarak kabul edilebilmesi iin tek bir kritere bakmak ok doru bir yaklam deildir. Eer bu davran toplumsal normlardan sapmas ve istatistiksel olarak seyreklik gstermesi kriterine gre deerlendirecek olursan anormal olarak kabul edebliriz. Ancak burada mutlaka dier unsurlarda dikkate almamz gerekiyor. rnein, eer bu gen okuluna dzenli olarak devam ediyorsa derslerinde olduka baarl bir renci ise ayrca sosyal uyum becerileri olduka iyi, evresine duyarl ve sosyal sorumluluk becerisi yksek ise sadece sa tercihine bakarak onun normald davran sergilediini dnmek ve tedavi etmeye kalkmak ok doru bir yaklam olmaz. Bu nedenle, anormal davrana karar verirken tek kriteri dikkate almak doru deildir.
Sra Sizde 4 Daha ncede belirttiimiz gibi anormal davran tanmlamakta kullanlan kriterlerin hibiri tek bana doyurucu bir tanm ortaya karmamaktadr. lk olarak istatistiksel seyreklik ve toplumsal normlarn ihlal edilmesini ele alacak olursak dnya rekoru kran bir atletin bu davran da istatistiksel olarak seyrektir ancak anormal olarak nitelendirilemez. Ayn ekilde, toplumda herkesten ok fakl giyinen ancak herhangi bir uyum problemi ve ilevselsizlik gstermeyen bir bireyin davran da sadece toplumsal normlar ihlal ettii iin anormal olarak kabul edilemez. Ayn ekilde bir toplumda yer alan alt kltrlerin davranlar da tolumun genelinden farkllk gsterebilir ancak anormal olmayabilirler. Ayrca, kltrleraras farkllklar da dikkate almamz gerekir. Bu durumda her kltrn anormal davran snflandrmas farkllk gstermesi gerekir ancak bugn baz farkllklara ramen dnyann birok yerinde ayn tanlama sistemi kullanlmaktadr. Anormal davrann tanmlanmasnda dier bir kriter ise bireyin davranndan dolay kiisel rahatszlk hissedip hissetmediidir. Bu kriter bireyin anormal davrann kolaylkla fark ederek yardm arama davrann kolaylatrsa da kendi iinde kstllklar vardr. rnein, Antisosyal Kiilik bozukluunda birey soukkanllkla birok su ilemesine ramen bundan herhangi bir kayg duymaz ve rahatsz olmaz. Ayn ekilde psikoz aamasna girmi (bireyin gereklikle balantsnn kopmas) birok hasta gereklikle balants koptuu iin bu durumdan herhangi bir rahatszlk duymaz ancak bunu anormal davran kategorisine koymamamz mmkn deildir. Son olarak bireyin ilevselliinin bozulup bozulmad ya da bir yeti kaybnn olup olmad dier bir kriterdir. Rahatszlk hissinde olduu gibi yeti yitiminde de kesin bir snr yoktur yani hangi dereceden sonra yeti yitimi anormal olarak kabul edilecek bunun kriteri net deildir. rnein, fetiizm (normalde cinsel doyum kayna olmayan nesne ve objelerden cinsel haz ama durumu) DSM-IVde anormal davranlar kategorisinde yer almasna ramen bir ok fetiist iin herhangi bir yeti yitimi ya da ilevsellikte bozulma sz konusu deildir. Evlenirler, ilerine devam ederler. Bu nedenle bu kriter tek bana yeterli deildir.
221

Sra Sizde 5 1. Sosyal fobi, 2. Depresyon, 3. zgl fobi, 4. Antisosyal kiilik bozukluu, 5. Dissosiyatif ka (fg), 6. Manik bozukluk, 7. Agorafobi, 8. Obsesif-kompulsif bozukluk, 9. izofrenik bozukluk, 10. Somatizasyon bozukluk, 11. Beden biimine takntl bozukluk, 12. Anoreksiya Nevroza Sra Sizde 6 Biyolojik yaklam, Aye Hanmn bu rahatszlnn organik bir eksiklik ve bozukluktan kaynaklandn belirterek fazla ya da eksik salglanan bir hormonun normal dzeyde salglanmasn salayacak bir ila tedavisi kullanacaktr. Psikoanalitik yaklam benimsemi bir terapist ise Aye Hanmn bu rahatszlnn anal dnemde yaanm ve zlmemi olan atmalarn ya da bastrlm duygularn bir ifadesi olduunu belirtecek ve hipnoz, rya analizleri, serbest arm gibi teknikler kullanarak Aye Hanmn bilin dnda yeralan erken ocukluk dnemi yaantlar ile yzletirmeye ve atmalar zmeye alacaktr. Davran yaklam ise Aye Hanmn bu davranlarnn renme rn olduunu belirtecek ve ellerini ykadnda bunun kaygsn drdn ve rahatladn gren Aye Hanmn ne zaman kirlendiine ve mikrop kaptna ilikin bir dnce aklna gelse ve kayglansa ellerini ykayarak rahatlamaya devam ettiini belirtecektir. Tedavi srasnda uyarc ile tepki arasndaki eski ba krarak (Uyarc: Bir yere dokunmak ve kirlendiini dnmek, Tepki: Kayglanarak ellerini ykamak, Sonu: Rahatlamak) yeni bir uyarc tepki ba oluturmaya alacaktr. rnein, maruz brakma tekniini kullanarak onu bir yere dokunduracak ve ellerini ykamasa bile kaygsnn kendiliinden dtn grmesine yardmc olarak yeni bir uyarc-tepki ba oluturmaya alacaktr. Bilisel-davran yaklam ise Aye Hanmn bu davranlarnn eline mikrop bularsa ne olabileceine ilikin mantk d ve arpk dncelerinin bir sonucu olabileceini belirtecek ve bu dncelerini deitirmeye alacaktr. American Psychological Association (APA). (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4. Bask). Washington, DC: American Psychiatric Press. Beck, A.T. (1967). Depression: Clinical, experimental, and theoretical aspects. New York: Hoeber. Republished as Depression: Causes and treatment. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Davidson, G. C., & Neale, N. M. (2004). Anormal Psikolojisi. (. Da, ev.). (7. Bask), Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar. (Orijinal alma Basm Tarihi 1997). Ellis, A. (1955). New approaches to psychotherapy techniques. Journal of Clinical Psychology Monograph Supplement, 11, 1-53. Kramer, G. P. , Bernstein, D. A., & Phares, V. (2009). Introduction to clinical psychology (3. Bask). USA: Prentice Hall. Kurpius, D., Gibson, G., Lewis, J. & Corket, M. (1991). Ethical issues in supervising counselling practitioners. Counselor Education and Supervsion, 31, 48-57. Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi anlamak. (H.B.Ayvak & M. Sayl, ev.). (3. Bask), Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar. (Orijinal alma Basm Tarihi 1996). Nietzel, M. T., Bernstein, D., & Milich, R. (1998). Introduction to clinical Psychology (5. Basm). USA: Prentice Hall. Nocross, Karpiak & Santaro (2004). Clinical psychologist in the 2000s: Anational study. Resnick, J. H. (1991). Finally a defination of clinical psychology: A message from the president, Division 12. Clinical Psychologist, 44, 3-11. Trull, T. J. (2005). Clinical psychology (7. Bask), USA: Thomson Wadsworth.
8
Amalarmz
Adli Psikoloji Dadnklk Nevrotisizm Psikotisizm Ruh Sal
PSKOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Adli psikoloji alannn genel erevesini ve dier psikoloji bilimi alt alanlar ile ilikisini aklayabilecek, Suu aklayan temel psikoloji kuramlarn yorumlayabilecek, Adli psikolojide temel konular aklayabilecek, Trkiyede adli alanda grev yapan psikologlarn temel alma alanlar hakknda deerlendirme yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ceza Ehliyeti Sua Srklenen Genler Aile i iddet ocuk stismar
indekiler
BLM DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL PSKOLOJ SUU AIKLAYAN PSKOLOJK KURAMLAR ADL PSKOLOJDE TEMEL KONULAR TRKYEDE ADL ALANDA GREV YAPAN PSKOLOGLARIN TEMEL ALIMA ALANLARI
Psikolojiye Giri
Adli Psikoloji
Adli Psikoloji
BLM DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL PSKOLOJ
Son on ylda zellikle seri sularla ilgili Amerikan dizileri, filmler ve adli bilim uzmanlarnn almalarnn konu edildii belgesellerle poplerlik kazanm bir alan olan adli psikoloji, medyada yanstldndan daha kapsaml bir uygulama alanna sahiptir. Psikoloji biliminden, hukukun uygulanmasnda, adaletin salanmasnda eitli ekillerde yararlanlmaktadr. Hukuk ve psikolojinin kesiim alannda yer alan adli psikoloji iin adalet psikolojisi ve su psikolojisi e anlaml olarak kullanlan dier terimlerdir. Amerikan Psikoloji Birlii (APA) adli psikolojiyi u ekilde tanmlar: hukuk ve psikolojinin bir alt alan olan adli psikoloji, psikolojinin bilimsel ve mesleki donanmnn hukuk ve adalet sisteminde karlalan soru ve meselelere uygulanmasn amalayan bir alandr (APA, 2012). Trkiyede ise adli psikolojinin tanm u ekilde yaplabilir: hukuk davalar ve ceza davalarnda yasalarn uygulanmasnda, cezalarn dzenlenmesinde ve infaznda psikolojinin bilimsel bilgi ve yntemlerinin kullanld psikolojinin bir alt alandr (Akda ve Oral, 2006). Hukuk, insanlar tarafndan toplumsal yaay dzenlemek zere oluturulan kurallar btndr. Dier toplumsal yaama dair dzenlemelerden (gelenekler, adetler, vb.) fark yle aklanabilir: hukuk, kurallar ihlal edenlere somut yaptrmlar n grr, yani yasay ineyenlere ne ceza verilecei belirlenmitir. rnein, hrszlk ceza yasasnda su olarak tanmlanm, hrszlk suunun niteliine gre bu su eylemini gerekletiren kiiye nasl bir ceza verilecei yine ceza yasasnda belirtilmitir. te yandan adli psikoloji, kimlerin hrszlk suu iledii, kimlerin bu sutan madur olduklar, suun tekrar ortaya kmamas iin faile nasl bir cezai yaptrm uygulanmas gerektii, cezay takiben bu kiinin topluma karmasnn topluma tehlike arz etmeyecek ekilde nasl dzenlenebilecei gibi konular inceler. Dolaysyla, adli psikolojinin bir dier tanm da yle yaplabilir: adli psikoloji insanlarn yasalar, yasalarn insanlar zerindeki etkilerini inceleyen bilim daldr.
Psikolojinin bilimsel bilgi ve yntemleri sularn aydnlatlmasnda, cezalarn belirlenmesi ve yerine getirilmesinde kullanlmaktadr. Bu blm dnda psikolojinin temel alanlarna dair grdnz, rnein bilisel psikoloji, geliimsel psikoloji, sosyal psikoloji, klinik psikoloji alannda yer alan tm kuramlar ve aklamalar gerektiinde adli psikoloji alannda kullanlr. rnein, grg tankl, yani bir su eylemine tank olan kiilerin ifadelerine bavurulmasnda, en doru ifadenin elde edilmesi amacyla bilisel psikoloji alanna giren hafza ve hatrlamaya dair bilgi ve kuramlardan yararlanlr.
224
Resim 8.1
Psikolojiye Giri
Anthony Hopkinsin oynad Kuzularn Sessizlii filminde akl hastal ve seri cinayet arasndaki iliki konu edilmiti. A.Hopkinsin canlandrd Hannibal Lecter karakteri katilin psikolojik zmlemesini yapm ve bu sayede cinayetler aydnlatlmt.
Kaynak: http://cdn0.hark.com/images/000/001/620/1620/original.jpg
Adli Psikolojinin Tarihi

Adli psikolojinin resm tarihi ok da eski deildir. Gnmzde kazand poplariteden ok daha eskilere dayansa da psikolojinin bir alt alan olarak tanmlanmas iki binleri bulmutur. lk psikoloji-hukuk lisansst program ABDde 2000 ylnda eitime balamtr. Resm tarihi olduka yakn bir gemie dayansa da adalet-hukuk-psikoloji ilikisinin olduka eski bir tarihi vardr. zellikle iledii sutan dolay bir kiinin sorumlu tutulabilmesi iin sahip olmas gereken zellikler eitli hukuk sistemleri iinde ve filozoflar tarafndan tartlmtr. Su ileyen kiilerin sahip olduklar zelliklerin incelenmesi de erken dnemlerde adli psikolojinin tarihinde yer tutan konulardan birisiydi (Howitt, 2006). 14.yydan nce akl hastalklar ile su arasnda kurulan iliki eytani glerin hem akl hastalklarna hem de bu kiilerin iledii sulara neden olduundan ibaret olup bu glere kendini kaptrm olmas da kiinin kendi sorumluluu olarak grlrd. Dolaysyla akl hastalar da eylemlerinden tamamen sorumlu idiler. lk defa, 1505te ngilterede delilik nedeniyle bir ceza yarglamasnda beraat karar verildi. Ancak ceza davalarnda davalnn akl salnn yerinde olmamasnn cezai sorumluluu ortadan kaldrdna dair bir prensibin kabulu 1843 ylnda McNaughten davas olarak bilinen davada gerekleti. Modern psikolojinin temellerinin atld Leipzigde Wilhelm Wundtun 1875te ilk psikoloji laboratuvarn kurmas ile bu laboratuvarda yetien, deneysel yntem zerine uzmanlaan psikologlarn eitli mahkeme srelerine, eitli sularna aydnlatlmasna katk sunduklar grlmeye baland. 1896da Leipzigde bir mahkemede Von-Schrenk-Nortzing ilk defa adli psikolog rol ile katk sunmutur. Bu davada ad geen psikolog, sua ilikin basnda yer alan haberlerden tanklarn etkilenmeleri sonucu, su olayna dair orijinal hatralar ile okuduklarn kartryor olabileceklerine dair bir uzman gr sunmutur. J.M.Catell ise yine ayn yllarda Wundtun laboratuvarnda eitim aldktan sonra ABDye giderek adli alanla deneysel ve bilisel psikolojinin entegrasyonu zerine aratrmalar yapmaya balad. Balca aratrma konular arasnda grg tan ifadelerinin doruluunu arttrmak iin yeni yntemler gelitirmek gerekiyordu. Yine ayn laboratuardan ABDye giden bir baka psikolog H.Munsterberg de grg tankl ve Amerikan yarg sisteminde yer alan jrinin nasl karar verdii zerine
8. nite - Adli Psikoloji
225
aratrmalar yrtt. Munsterbegin rencisi bir baka psikolog W. Marston ise 1915te yalan syleyenlerin sinir sistemlerinin ileyiinde uyarlmaya bal baz deiiklikler olduu fikrinden hareketle ilk poligraf (yalan makinesi) prototipini icat etti. Yine 20.yy. balarnda K. Marbe ABDde ilk defa bir hukuk mahkemesinde, bir makinistin treni durdurabilmesi ile tehlikeyi grd sre arasnda belli bir zaman aral olabileceine dair uzman bilirkii grn sundu. Ceza davalar dnda ilk defa adli alanda psikologlardan faydalanlmas da bu dava ile gereklemi oldu (Howitt, 2006). Adli psikolojinin modern tarihine geldiimizde ise genel olarak bir disiplinin ayr bir bilim dal olarak tanmlanmas iin geerli srelerden adli psikolojinin de getiini grmekteyiz; alanda alanlarn rgtlenmesi, temel ders kitabnn baslmas, lisansst programlarn eitime balamas. Adli psikolojinin ilk temel ders kitab 1932de spanyol psikiyatr Royo tarafndan yazlsa da bu alanda bilimsel almalarn iki dnya sava sresince yavaladn grmekteyiz. lk defa spanyada 1970lerde ilk hukuk-psikoloji lisansst program oluturuldu. lk uluslar aras bilimsel toplantlarn dzenlenmeye balanmas yine 1970lerde gerekleti. 1981de Amerikan Psikoloji Birlii altnda Hukuk-psikoloji alt alan tanmland. 1991de adli alanda alma prensipleri ve meslek etik kurallar belirlendi. 2001 ylnda ise resmen bir uzmanlk alan olarak tanmland. Avrupada geliimi ise 1990 ylnda Avrupa Psikoloji ve Hukuk Derneinin 1990da kurulmas ile resm grnrlk kazanmtr (EFPA, 2012) Bir dier vurgulanmas nemli nokta da udur ki adli psikoloji alanndaki geliim, sosyal deiimler ve genel psikoloji alanndaki gelimelerden bamsz dnlemez. rnein 1960lardan itibaren sosyal psikoloji alanndaki ilerleme ve karar verme sreleri ve grup dinamiklerinin bireyin davran zerindeki etkisine dair yrtlen aratrmalar adli alann ileyiinde yer alan uygulamalara da yansmtr. Yine 1960lardan itibaren feminizm dalgasnn yaratt toplumsal hareketlerle birlikte gemite ihmal edilen aile ii iddet ve ocuk istismar gibi konular da birer mesele olarak tanmlanarak toplumun dikkatini ekmeye balamtr. 1970lerde zellikle ocuk istismar konusunda toplumsal farkndaln artmas ile birlikte adli alanda alan psikologlar ok daha fazla vakayla karlamaya balamlardr. zellikle cinsel istismar alannda geerli ve gvenilir deerlendirme yntemleri gelitirmek ve uygulamak ihtiyac ortaya kmtr. Ayn zamanda, toplumsal deiimler uygulamalar ekillendirdii gibi, yasal dzenlemeler de bu dnme elik etmitir. lkemizde ise Ankara niversitesi ve stanbul niversitesi Adli Tp Enstitlerine bal Adli Psikoloji ve Sosyal Bilimler lisansst programlar bulunmaktadr. lkemizde adli alanda psikologlara duyulan ihtiya hukuk sistemimizin modernizasyonu ile paralel olarak artmaktadr. 1990lardan itibaren, aile mahkemeleri, ocuk mahkemeleri, denetimli serbestlik brolar ile koruma kurullarnda ve ceza infaz kurumlarnda psikologlar uzman olarak grev yapmaktadr.
Poligraf: Yalan makinesi olarak da bilinen poligraf, bugn de su soruturmasnda kullanlan bir ara olmakla beraber gvenilirlii tartmaldr. Genel prensip, otonomik sinir sisteminin olaanst durumlarda uyard ve ynettii fizyolojik tepkilerin izlenmesi ile kiinin yalan sylerken gsterecei var saylan bu uyarlma belirtilerinin yakalanabileceidir. Bu uyarlma tepkileri arasnda kan basncnda, cildin iletkenliinde, nabz hznda deiiklikler balcalardr.
Adli Psikoloun Rolleri

Adli alanda alan psikologlar hem adalet sistemine hizmet etmek hem de kendi bilimsel snr ve ilkelerine bal kalmak durumundadr. Bu iki alana hizmet ederken psikologlarn uygulama alannda ve akademik alanda katk sunduklarn dnebiliriz. Howitt (2006) bu uygulama ve akademik alan bir eksen olarak ematize etmitir. Uygulama ucuna yakn psikologlarn stlendikleri roller:
Adalet sistemi: kiiler birbirleriyle veya yasayla ihtilafa dtklerinde karlatklar adalet sistemi, kolluk gleri, savclk, mahkemeler, ceza infaz kurumlarnn da iinde bulunduu bir sistemdir. Yasalar ve yasa uygulayclarn iinde bulunduu bu sistemin adli psikologlar da uzman olarak parasdrlar.
226
Psikolojiye Giri
Objektif testler: Kiilere testin konusu olan sorularn dorudan yneltildii, seenekler veya ak ulu cevaplar vastasyla bilgi, gr veSZDE SIRA tutumlarnn sorulduu test tipidir. rnein: ok defa sabahlar din ve dinlenmi olarak uyanrm. BiimindekiLbir test DNE M maddesine kiinin bana uygun veya bana uygun deil eklinde cevap vermesi S O R U beklenmektedir.
Polisiye ve yarg srecine ynelik hizmetler: su soruturmas ve ifadelerin deerlendirilmesinde polise yardm etmek, Klinik hizmetler: mahkeme ncesi ve srecinde lme, deerlendirme Ceza infazna dair hizmetler: cezaevinde psikolojik rehabilitasyon, denetimli serbestlik srecinde gzetim program oluturulmas ve izlenmesine ilikin hizmetler Akademik uca yakn psikologlarn stlendikleri grevler ise kendi uzmanlk alanlarna gre ekillenmektedir. rnein, biyolojik psikoloji alannda uzmanlam bir psikolog rnein, su ilemede genetik ve organik zellikler zerine aratrmalar yrtrken geliimsel psikoloji alannda uzmanlaan bir psikolog yetitirilme ile su davran ilikisine, geliimsel dnemlerle cezai sorumluluk arasndaki SIRA SZDE ilikiye ynelik aratrmalar yrtebilir. Bilisel psikoloji alannn katks alg ve hafza ile ilgili bilimsel bilgi retmek olabilirken, sosyal psikoloji toplumsal hareketlerin olumasnda, tanklk, su ihbar, medya etkileri zerine biDNELM limsel destek sunabilmektedir. Ayn zamanda lme deerlendirme yntem ve gerelerinin gelitirilmesi de akademik alanda alan psikologlarn katklar araS O R snda saylabilir. U Psikolojinin D Kdallarn birinci nitede renmitiniz. alt K A T lme deerlendirme rol adli alanda alan psikologlarn zellikle uyguSIRA SZDE lamada sklkla stlendikleri bir roldr. Kiilerin psikolojik salklarnn ve zeka dzeylerinin deerlendirilmesinde veya bir suun maduru olma durumunda oluanAMALARIMIZ hasarn miktarnn tespit edilmesinde olduu kadar, hpsikolojik kmllerin cezaevinde hangi rehabilitasyon programlarndan faydalanabileceklerinin belirlenmesinde, hkmleri sona ererken tehlikelilik durumlarnn K T A P deerlendirilmesinde veya denetimli serbestlik gibi hrriyeti kstlayc olmayan tedbirler uygulanmas halinde srecin ne ekilde dzenleneceine karar verilmesinde, klinik grmeler kadar objektif veya projektif testlerden yaTELEVZYON rarlanlmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE Projektif testler: Kiilere testin konusu olan sorularn dorudan yneltilmedii, eitli uyaranlar vastasyla, rnein resimler, AMALARIMIZ mrekkep lekeleri, yarm braklm cmleleri tamamlamas istenerek psikoloji deerlendirmesinin yapld K T testlerdir.ABuPtestlerde kiilerin i dnyalarn resme, ekle veya yarm kalm cmleye yanstarak ifade edecekleri var saylr. TELEVZYON
Resim 8.2
N T E R N E T testlerde Projektif NTERNET
mrekkep lekeleri, zel oluturulmu kartlara basl resimler kullanlabilir.
Kaynak: www.minddisorders.com
SIRA SZDE
Akademik alandaSZDE zerine aratrmalar yapan bir psikoloun aratrmalar sonucu SIRA hafza elde ettii, hatrlamaya dair bilgiler adli alanda uygulamaya ne ekilde yardmc olabilir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
227
SUU AIKLAYAN PSKOLOJK KURAMLAR

Adli psikolojinin temel odak noktalarndan birisi olan su konusu birok farkl disiplinin de ilgi alanna girmektedir. Dolaysyla su davranlarn aklamada farkl bilim dallar farkl inceleme ve aklama ereveleri kullanmlardr. rnein sosyoloji alan bireylerin su davrannda sosyal gerilimin etkisini merkeze koyarken biyolojik psikoloji alannda yaplan aratrmalarn merkezinde beynin ve sinir sisteminin ileyii bulunmaktadr. Howitt (2006), aratrma erevesine gre suu aklayan kuramlar makrodzey ve mikrodzey olarak ikiye ayrr.
Makro Dzey Kuramlar

Makro dzey kuramlar, suun ortaya kn toplumsal ve evresel etkilerle aklarlar. Aratrma birimi tek tek kiiler deil, kiinin iinde yaad geni toplum veya topluluklardr. Suu en geni toplumsal erevede aklayan R.Mertonun gerilim kuramna gre, refah ve baar gibi hedeflere toplumun snrl bir kesimince ulalabildiinden, toplumun geri kalan bu hedeflere ulamak iin yasa d yollara ynelebilirler (Howitt, 2006). inde yaanlan evrenin su davrannn ortaya knda etken olduunu iddia eden kimi kuramlar ise kiinin yaad mahallenin su ilemeyi kolaylatrc etkisinden sz ederler (sua karan baka kiilerin veya etelerin varl vb.). Grup ve sosyalizasyon etkisine vurgu yapan kuramlara gre ise su eylemleri kiinin aidiyet kurduu grupla etkileiminin bir paras olarak ortaya kmaktadr. rnein, sua itilen genlerin aidiyet duyduklar eteler iindeki sosyal statlerini ykseltmek iin sua ynelmeleri sz konusudur. eitli alt-kltrler iinde de yasada su olarak kabul edilen baz davranlarn kabul edilir grlmesi, hatta desteklenmesi mmkndr. rnein, bir yerleim blgesinde kapka veya yankesiciliin kk yatan itibaren bir beceri olarak renilmesi ve meslek olarak grlmesi gibi.
Sosyal stat: Toplumda kiinin haklar ve grevlerini belirleyen konumuna sosyal stat denir. Sosyal stat herhangi bir yetenee, baarya, bireysel abaya bal olarak kazanlabilecei gibi, doutan da edinilebilir. Bireyler, toplumsal statlerini koruma veya ykseltme amal eitli davranlar iine girebilirler (rnein, niversite snavna hazrlanmak, belirli bir meslee ynelmek, belirli tketim rnlerini tercih etmek veya etmemek, mesleinde ilerlemeye almak vb.) Alt-kltr: Hakim kltrle balantsn koparmam olan ancak kendisine ait ayr davran kalplar ve alkanlklar gelitiren ve hakim kltrden ayrt edilebilen farkl zelliklere sahip olan kltre alt-kltr denir (rnein, sokak altkltr, genlik alt-kltr vb.)
Mikro Dzey Kuramlar

Mikro-dzey kuramlar ise bireye ilikin zelliklerle su davrannn ilikisini incelerler. Psikolojinin suu aklamaya ynelik kuramlar daha sklkla bu erevede ele alnabilir.
Biyo-Psikolojik ve Nropsikolojik Yaklamlar

Biyo-psikolojik yaklamlar su davrannn ortaya kn aklarken beynin organik zelliklerini, kiilerin fizyolojik zelliklerini, genetik zelliklerini ve beynin ileyiini incelerler. 3. nitede beynin her bir blgesinin ayr bir ilev stlendiini renmitiniz. Su davranna ynelen kiilerin birounun kafa travmas yksne sahip olduklar eitli aratrmaclarca ortaya konmutur. Beynin n lobunun kabuk blgesinin (prefrontal korteks) karar verme, problem zme gibi st bilisel ilevleri yrtt bilinmektedir. Bu blgeye darbe alan kiilerin daha sonra davranlarn kontrol etmede ve drtlerini ertelemede baarsz olduklar, toplumsal kurallara uyumda glk ektikleri grlmektedir (Howitt, 2006).
228
Psikolojiye Giri
Ancak kafa travmas ve su ilikisini yorumlarken dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da udur ki kiilerin kontrolszce davranlarnn kafa travmasndan nce mevcut olup olmadna dair bilgiler snrldr. Yani hem kafa travmasna hem de su davranna, ortak baka nedenler yol ayor olabilir. rnein emniyet kemeri takmamak motorlu ara kazalarnda kafa travmas nedenlerinden biridir, ayn zamanda da kontrolszce risk alma davranlar ile kurallara uymamann bir rnei olabilir. Bu durumda kii zaten kurallara uymadndan kafa travmas geirecek ve yine kurallara uymayarak sua ynelebilecektir. Bir dier nemli nokta da bilimsel aratrma verilerinin ounlukla hastane ortamlar veya ceza infaz kurumlar gibi yerlerden toplanyor olduudur. Bu veriler sadece tbbi yardm almakta olan veya sular yargya intikal etmi, yakalanm kiilere ait verilerden olumaktadr. Hi yakalanmayan, aydnlatlmam sularn failleri hakknda bilgimiz yoktur. Yine de sonu olarak beynin duygular, drtsellii ve muhakemeyi etkileyen blgelerinin doumsal zorluklar, hastalklar, kazalar gibi nedenlerle hasarlanmasnn kiileri kontrolsz ve agresif davrana ynlendirdii sylenebilir. Aratrmalar, beynin organik yapsndaki farkllklar dnda, genetik yapya ilikin zelliklerin de kiileri agresif davranlarda etken olduu ve sula ilikili olabileceini gstermektedir (HarroResim 8.3 wer, 2003). Genetik zelliklerPhineas Gage, beyin le beynin ileyii arasndaki aratrmalar alanna aratrmalarda ikiz almalar bana gelen talihsiz kaza nedeniyle byk katklar nemli bir yer tutar. kizlerin olmu bir tren yolu iisidir. ayn genetik yapya sahip ol1848 ylnda bir patlama duklar bilgisinden hareketle sonucu P. Gagein sol n beyin lobu tamamen tahrip kardelerin birisinde grlen olur. Kaza ncesinde son bir zelliin teki kardete de derece sorumluluk sahibi, alkan ve nazik bir kii ortaya kma oran, sz konuA B olan P.Gage, kaza su zelliin kaltmla aktarlan sonrasnda hayatta kalm, yzdesini gsterir. rnein bayrme, konuma, hatrlama ilevlerini yeniden z miza zellikleri ile agresif kazanm, ancak kfrbaz, davrann bu ekilde aktarm gvenilmez ve fevri, fkesini sz konusudur. Ayn yumurta kontrol edemeyen birisine dnmtr. Yandaki resim ve ayr yumurta ikizleri arasnP.Gagein kiilik deiimiyle da sua ynelimin ne oranda sonulanan beyin C D yaralanmalarnn yerini ortak olduunu inceleyen 1929 gstermektedir ile 1977 arasnda yrtlen aratrmalar derleyen Bartol ve Kaynak: http://joeltalks.com/index.php?p=1_9 Bartol (2008), tek yumurta ikizlerinde bu orann % 26 ile %100 arasnda deitiini, ayr yumurta ikizlerinde ise % 0 ile % 60 arasnda deitiini gstermilerdir. Ayrca doumdan itibaren ayrlm ve ayr ortamlarda yetitirilmi ikizlerin ne kadar benzer zellikler gsterip gstermedii de bilim insanlarna sz konusu zelliin ne kadarnn genetik yapya ne kadarnn ise yetitirilme koullarna bal olduu hakknda bilgi vermektedir. Bir arada ve ayr yetitirilen ikizlerle ilgili su alanndaki aratrmalarn zellikle antisosyal davranlar zerine younlatn grmekteyiz. Antisosyal kiilik ile su arasnda iliki olduunu ortaya koyan eitli aratrmalar mevcuttur (Hollin, 2002; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Antisosyal davranlarn birbirlerinden
229
ayr yetitirilen ikizlerde de sklkla grlyor olmas kuvvetli genetik etkiye iaret etse de yetitirme koullarnn etkisini de vurgulamak gereklidir. Eer antisosyal eilimler tayan bir ocuk disiplinin ok gevek olduu, snrlarn net olmad, kural konmayan bir ortamda yetiirse genetik potansiyeliyle uyumlu olarak antisosyal kiilik zellikleri gsterecektir. Ancak ayn genetik zelliklere sahip bir ocuk kurallarn net olduu, davranlarnn sonularn grebildii disiplinli bir ortamda yetiirse uyumlu bir kiilik gelitirmesi mmkndr.
Resim 8.4 American Psycho filmi, Bret Easton Ellisin ayn adl romanndan (Trkeye thaki Yaynlar tarafndan Amerikan Sap olarak evrilmitir) uyarlanmtr. Film, Christian Balein canlandrd Patrick Bateman karakterinin antisosyal kiilii ile iledii seri cinayetleri konu eder Kaynak: http://www.imdb.com/title/tt0144084/ Kaynak: http://ciubos.com/heath-ledger/
Antisosyal kiilik bozukluu: kiilik bozukluklar arasnda yer alan antisosyal kiilik bozukluu, bakalarnn hakkna sayg gstermeme, kendi amalarna ulamak iin her yola bavurma, vicdan azab veya pimanlk duymama ile karakterize bir durumdur. Srekli olarak yalan syleme, ilikileri kendi amalar ynnde kullanma (maniplasyon), su ileme yatknl sk grlr. Miza: doutan gelen genetik yapyla ilikili, kiinin duygulanm ve davranmlarn etkiledii bilinen zelliklerdir. rnein, tezcanl veya ar olmak, ie veya da dnk olmak, nemli derecede mizala ilikili zelliklerdir. Miza, doutan gelir ve kiinin sinir siteminin zellikleri ile d dnyadan gelen uyarlar beyninin ileyi tarzna dair zlelliklerle aklanr.
Heath Ledgern canlandrd Joker karakteri de Batmanin Dn filminde antisosyal kiilie sahip bir katili tasvir etmektedir
Antisosyal kiilie sahip kiilerin sinir sisteminin ileyiinde farkllklar bulunduu, bundan dolay bu kiilerin ortalama nfusta endie uyandran tehditler karsnda fizyolojik olarak (rnein nabz, tansiyon vb.) ayn oranda endie belirtisi gstermedikleri ortaya konmutur. Ahlaki muhakeme konusunda da nfusun geri kalanndan ciddi farkllklar bulunmakta olduu beyin grntleme yntemleriyle de gsterilmitir. Antisosyal kiilik zelliklerinin belli baz genlerin d evreyle etkileimi sonucunda ortaya kt sonucuna varmak mmkndr (Moffitt, 1993; Moffitt, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008) Miza da biyo-psikolojik yaklamlar dhilinde ele alnan ve su davranlaryla ilikisi incelenen bir baka konudur (Cloninger, 2005; Kagan, 2005; Bartol ve Bartol, 2008). Kk ocuklarla ve bebeklerle gzlem yapma frsat bulanlar fark etmi olacaklardr ki yaamlarnn bandan itibaren d dnyadan gelen uyaranlara (ses, dokunma, grsel materyal vb.) tepki vermede bebekler arasnda ciddi farkllklar vardr. Bebekler temelde, duygulanm, aktivite dzeyleri, ve uyaranlara kar duyarllklar bakmndan farkllklar gsterirler. Baz miza zelliklerinin su davranyla ilikili olduu bildirilmitir. Olson ve arkadalarna (2005) gre, mizaca bal zellikler olan drtsellii yksek, kendi duygulanmn kontrol edebilme zellikleri zayf olan ocuklarn antisosyal davranlar edinmeleri daha olasdr. kiz almalarnn su davranlarnn nedenlerini anlamaya nasl katks olmaktadr? KiSIRA SZDE tabnzda bahsedilen aratrma bulgularndan yola karak su davran zerinde doutan gelen zellikler ile yetitiriliin ne ekilde etkileri olduunu syleyebilirsiniz?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
230
Psikolojiye Giri
Psikanalitik Kuram ve Su
Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud su davranlarn aklamada zellikle bir model nermemitir. Ancak Freudun kiiliin yaps ve psikopatoloji zerine nermelerinden yola karak klasik psikanaliz perspektifinden suun ortaya kn aklamak mmkndr (Harrower, 2003; Howitt, 2006). Freuda gre insan dnyaya tamamen haz peinde bir canl olarak dnyaya gelir. Haz igdsel drtlerin yaratt gerilimin boaltlmasndan kaynaklanr. Alk ve benzeri biyolojik ihtiyalarnn giderilmesi vastasyla, rnein anne bebei beslediinde, bebek gerilimden kurtulur. Freud, ayn ekilde agresyonun da haz drts gibi doutan gelen bir drt olduunu ve agresif drtlerin de tatmin edilmemesinin bebekte gerilim yarattn syler. Freud doduunda bebein haz alma ve agresyon drtlerinden ibaret (kiiliin bu unsuru id olarak bilinir) sosyal ve ahlaki kurallardan uzak, henz aklc muhakeme yetenei gelimemi bir canl olduunu ileri srer (Cloninger, 2005; Bartol ve Bartol, 2008). Bebeklikte, agresif drtler ve haz alma drts acil tatmin iin organizmay harekete geirse de bebeklikten ocuklua ve yetikinlie gei yolunda, ego ve sperego geliimiyle birlikte, drtlerin yaratt gerilimi gidermek iin sosyal ve ahlaki olarak uygun tatmin yollar arayan, d dnyann beklentileri ile igdsel drtler arasnda denge kurmayan alan bir kiilik rgtlenmesi oluur. Bu denklemde eer ego yeterince gl deilse kii ya speregonun ahlaki kurallar, yasaklar vurgulayan tehdidi altnda ar bir vicdani bask yaayacak ya da id kaynakl ne d dnyann gerekleri ne de speregodan gelen basklarla badamayan drtlere uygun hareket etmeye balayacaktr. Bu balamda ya haz almak iin ya da agresif drtlerin tatmini iin kii yasak olan eitli eylemlere ynelebilir. Bu yasaklar toplumsal olarak kabul grmeyecek eylemler hakknda olabilecei gibi yasaya da aykr olabilir. Ancak gl bir ego ile kii sz edilen karmak denge ve uyum ilemlerinin stesinden gelebilir. Ego gcnn balca gstergeleri ise drt tatminini erteleyebilme ve engellenme tolerans gelitirmedir. rnein, bir renci derste retmeninin bir davran vesilesiyle fkeye kaplsa da fkesini aka ifade etmenin sonularn zihninde gzden geirerek bu duygusunu retmeni yerine arkadayla paylamay tercih edebilir. Bu rnekte rencinin makul dzeyde ego gcne sahip olduunu dnebiliriz oysa henz ego ve sperego geliimi tamamlanmam kk bir ocuk kznca barp elindekileri frlatabilir. Klasik psikanalize gre de sua ynelen kiilerin egolar yeterince gl deildir; bu yzden uygun drt tatmin yollar gelitiremez, hrszlk, kavga, vb. gibi kabul grmeyen ve yasad yollara ynelebilirler. Bir dier sua ynelmede etken olabilecek zellik ise speregonun yeterince gelimemi olmasdr (Hollin, 2002; Howitt, 2006; Harrower, 2003). Sperego yasak veya toplumsal olarak ho grlmeyecek bir davran iine girdiimizde vicdan azab olarak bizi uyarr. Ya da en batan bizi yanltan uzak tutar. Eer bir ocuk yetiirken sosyalizasyon srecinde yeterince salam bir sperego gelitirmezse uygunsuz istekleri zerinde denetim sahibi olamayacak, yasa d veya iddet ieren davranlardan saknmayacaktr. Freuda gre, ocuun salam bir kiilik rgtlenmesi gelitirmede anne ile ve dier aile yeleri ile yaamnn ilk 6 ylnda kurduu iliki ok nemlidir. zellikle annenin uygun drt tatmini salamas, yetiirken kurallarn ve snrlarn retilmesi ile bebek bydke ego ve sperego geliimini salayacaktr. Freudun psikanaliz kuramna gre gen sululuu, ailenin ilevselliindeki veya annenin anneliindeki problemlere iaret etmektedir.
231
Anne ile kurulan ba ve bu ban ocuun i dnyasnn geliiminde temel neme sahip olduuna dikkat eken bir dier nemli yaklam ise John Bowlbyye ait balanma kuramdr (Bee ve Boyd, 2007). Bowlbyye gre erken dnemde anneyle veya uygun bir ebeveyn figryle salkl ve dengeli bir ba kuran bebekler bu iliki vastasyla sosyal normlar, kurallar ve uygun davranlar edinirler. Erken ocukluk dneminde anne ile (veya bakm veren temel balanma figryle) ilikide ciddi bir kopukluk veya kesinti yaanrsa sosyalizasyon srecinin de kesintiye uramas sz konusudur (Harrower, 2003; Howitt, 2006). Bu durumda ocuk ileride toplumsal yaamla badamayan, su tekil eden davranlara ynelebilir. Yetikinlikte de dier yetikinlerle scak samimi yakn ilikiler kurmas mmkn olmayabilir. Agresyonu aklayan psikolojik kuramlarla ilgili kapsaml bir derlemeye Eu makaleden MAKAL ulaabilirsiniz: A. Atamer, G. Oral, (2004), Psikolojik kuramlar ve agresyon zerine bir derleme, Adli Psikiyatri Dergisi, 1(1), 23-36.
MAKALE
renme Kuramlar ve Su
renme kuramlar genel olarak iddet ve su davranlarnn da dier davranlarn renildii gibi renildiini ortaya koymaktadrlar. renme kuramlarnn ortak yan bireylerin su ve iddete ynelmelerinin nedenini dsal etkenlerle aklamalardr. ocuklar yetitirilme koullarna gre anneleri, aileleri, arkadalar, yaadklar evre ve toplum vastasyla eitli davranlar edinirler. Psikanaliz yaklamndan farkl olarak insanlar doutan gelen igdsel agresif drtlerle su ve iddete ynelmezler, yanl renmeler veya renememeler neticesinde su davran ortaya kar. Bu durumda kritik neme sahip olan, renme ortamn oluturan evredir. renme kuramlar arasnda Pavlovun klasik koullanma kuramna gre su tekil eden davranlarn edinimi yle aklanabilir: ocuklar ebeveynlerinin uyar ve cezalaryla yasak olan ve olmayan ayrmn ok kk yatan itibaren renmeye balarlar. Klasik koullanma kuramna gre ocuk yasak olan bir eylemi gerekletirdiinde ebeveynin kendisine rahatszlk veren bir tutumu veya davran ile karlar. rnein sehpann zerindeki vazoya her uzannda kk Aliye annesi sesini ykselterek dokunmamasn syler, hatta dokunursa ona kzgnlkla parman sallar ve hayr! der (artsz uyaran). Ali annesinin bu davranndan, sesinin tonundan rahatszlk duyar. Birka tekrarla birlikte, Ali ne zaman aklndan vazoya dokunmay geirse veya sehpann zerine uzanmaya alsa (artl uyaran), aklna bu davranyla e zamanl yaad rahatszl (artl tepki) tekrar yaar. Artk anne barmasa, uyarmasa, kalarn atmasa da Ali vazoya dokunmann yasak olduunu renmitir. Annenin azarlamasyla hissettii rahatszl artk vazonun hatta sehpann zerine dokunma dncesiyle birlikte hissetmeye balamtr. Klasik artlanma terimleriyle annenin azarlamas dncesi bir artl uyaran, vazodan uzak durmak ise artl tepkidir. Dier yasaklar, rnein bakalarnn eyalarn izinsiz almamak, eyalara veya baka kiilere zarar vermemek vb. davranlardan uzak kalmak da ebeveynin mdahalesi ile yukardaki rnee benzer biimde renilir. Eer sosyalizasyon srecinde ebeveyn ve aile evresi, ocuun doru ve yanl klasik artlanma yoluyla renmesini salamazlarsa ocuk yasak davranlardan uzak kalmay salayacak rahatszlk duygusunu yaamaz. Bu ocuk, yasaktan uzak durmay renmediinden dolay ileride de yasada su olan davranlar iine girmesi sz konusu olabilecektir. (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)
232
Psikolojiye Giri
Skinnerin operant (edimsel) koullanma kuramna gre de su davranlarnn nasl renildii aklanabilir (Jeffery; 1965; Hollin, 2002; Bartol ve Bartol, 2008). Operant koullanma kuramnda ise organizma, eyleminin sonucunda meydana gelen deiiklie gre sz konusu eylemi tekrarlar veya tekrarlamaz. Yani renme eylemin sonularna baldr. Bu kuramda, eylemin sonucunda kii bir kazanca ulayorsa (dl) pozitif pekitirmeden, skntl bir durumdan kurtuluyorsa negatif pekitirmeden, bir zarara uruyorsa cezadan sz ederiz. rnein kk Ali yemeini bitirmediinde annesi televizyon izlemesine izin vermezse (ceza), Ali bir dahaki sefere byk olaslkla istedii izgi filmi karmamak iin yemeini bitirecektir. nk yaad ceza sayesinde Alinin yemeini bitirmeme davran azalacaktr. Yine kk Ali devlerini yemekten nce bitirdiinde annesi dl olarak yarm saat daha fazla izgi film izlemesine izin verirse bu dl sayesinde Alinin devlerini yemekten nce bitirme davran artacaktr. Eer kii su eylemi sonucunda bir kazanca ulayorsa byk olaslkla bu eylemi tekrar edecektir. Dolaysyla suun gereklemesi, sonucunda kiinin ne yaadna baldr diyebiliriz. rnein hrszlk sularnda somut sonu maddi kazantr (pozitif pekitirme/dl). Kii kazanca ulat srece bu davran tekrar eder. Ayn zamanda alma davran kiiyi yoksulluk nedeniyle yaamakta olduu skntlardan kurtaryorsa (alk, kt barnma koullar, iliki sorunlar vb.) negatif pekitirme ile alma davran yine tekrar edecektir. Gen sululuunda, maddi kazantan daha sklkla akran grubunda kabul grme, cesaretiyle hayranlk uyandrma vb. dl olarak alglanabilir. Yani dl veya cezalarn mutlaka maddi olmas gerekmez. te yandan eer kii su eylemi sonucu, yakalanr, yarglanr, cezalandrlr veya evresinden dlanr, aile iinde sorunlar vb. yaarsa davran bir kayba neden olmu olur (ceza), bu durumda sz konusu eylemin tekrarlamamas beklenir. Sonu olarak Holline gre (2002) kiinin sua ynelip ynelmemesi renme tarihesinde su tekil eden davranlarnn olumlu veya olumsuz sonularna baldr. Yukarda tarttmz renme kuramlarnda ortak zellik, kiinin dorudan, bizzat yaad tecrbeler vastasyla renmenin gereklemektedir. Bu yaklamlar takiben ortaya kan Bandurann sosyal renme kuramna gre ise insanlar dorudan tecrbe etmeseler de bakalarn gzlemleyerek model alma yoluyla onlarn dllendirilen davranlarn tekrarlamay, cezalandrlan davranlarndansa saknmay renebilirler. Orijinal olarak da Bandurann kuramn test ettii ilk deneyleri (Bandura, Ross ve Ross, 1961) agresif davrann ocuklar tarafndan model alma yoluyla nasl renildii zerinedir. Bu deneyde ocuklar aratrmacnn iddet davrann takiben dllendirildiini gzlemlediklerinde kendileri de bu davran taklit etmilerdir. Bylelikle kiilerin nasl davranacaklar, davranlarnn sonularna dair beklentileri ile de ekillenmektedir. Oysa daha nceki renme kuramlar sadece dorudan tecrbe edilen sonulara bal olarak renmenin gerekletiini ileri srmekteydi. Su eylemlerine karan kiilerin cezasz kaldklarn grmek, eitli kazanlar elde ettiklerini gzlemlemek de baz kiileri su davranlarna yneltebilmektedir. Ayn ekilde cezalar da kiilerin yasa d davranlardan saknmalarn salayabilmektedir. Sua ynelme sosyal renme kuramna gre ailede, yakn evrede ve geni toplumda kiinin gzlemlerine bal olarak ekillenmektedir. Gzlemlenen modelin stats de model alnmasnda, taklit edilmesinde nemli bir etken olmaktadr. Benzer bir renme mekanizmasyla televizyon prog-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA nite - Adli Psikoloji 8. SZDE
SIRA SZDE
233
ramlar ile bilgisayar oyunlarnn da ocuklar ve genleri iddete ynelttii ileri sAMALARIMIZ rlmtr (Hollin, 2002; Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). renme kuramlaryla ilgili detayl bilgiye TPD Yaynlar arasnda yer alan, Koullama ve K T A P renmenin Temelleri kitabndan ulaabilirsiniz (M.Domjan, 2004, ev: Hakan etinkaya) Hrszlk davrann Bandurann sosyal renme kuramna gre E L ESkinnern operant ve SZDE T SIRAV Z Y O N artlanma kuramna gre aklaynz. ki aklama arasnda temel farklar neler olabilir?
D ELM Hans Eysenckin Su Kuram: Biyo-psiko-sosyal NYaklam
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V SZDE SIRA Z Y O N
Hans Eysenckin biyo-psiko-sosyal su kuramnn, psikoloji alannda sua ilikin en kapsaml aklamay sunduu ifade edilmitir (Howitt, 2006; OBartol ve Bartol, S R U 2008). faktrl kiilik kuramn gelitiren Eysenck (Cloninger, 2005), kuramn renme kuramlar ile entegre ederek su davranlarnn ortaya kn aklamDKKAT tr. Kiilii oluturan faktrleri de genetik yapmzdan kaynaklanan sinir sistemimizdeki farkllklara bal olarak deerlendirmektedir. Dolaysyla, Eysenck, baz insanlarn fizyolojileri nedeniyle sua daha yatkn olduklarnSIRA SZDE Eer su ileri srer. yatknl olan bir kii, yetime ortamnda sutan saknmay renemezse yaamnda yasad ve iddet ieren eylemlere ynelmesi sz AMALARIMIZ konusu olacaktr. Bu kuramn daha nce deerlendirilen yaklamlardan farkl olarak genetik, nropsikolojik, kiilik zellikleri ile evre etkisini (renme) bir araya getirerek suu akladn grmekteyiz. A P K T Bu kurama daha yakndan bakarsak Eysenck kiilii biyolojik temelli temel zellik ile aklamaktadr. Bu zellii lmede kendi gelitirdii Bu faktr her biri birer eksen zerinde yer LalmakO N TE EVZY zere: iednklk-dadnklk, nevrotisizm (duygusal dengelilikdengesizlik), ve psikotisizmdir. Bu faktr lmede Eysenck Kiilik Envanterini (EPQ) kullanmaktadr. Her birimiz Eysencke gre bu N T E her eksen zerinde bir yere yerletirilebiliriz. Yine Eysencke gre R N E T bir eksende nerede durduumuz beynimizin ileyiindeki, genetik zelliklerimizden kaynaklanan farkllklarn sonucudur. nsanlarn byk ounluu nevrotisizm ve dadnklk-iednklk eksenlerinin ortalarna yakn bir blmde yer alsa da kimi insanlar bu eksenlerin ularna yakndrlar. ednklk-dadnklk ekseninde dadnklk ucuna yakn kiiler, genelde sosyal, drtsel, iyimser, ortam deiikliinden holanan, heyecan arayan kiilerdir. Bu kiiler, merkezi sinir sistemlerinin ileyiinden dolay dardan uyarma daha fazla ihtiya duyarlar. Eksenin da dnklk ucuna yaklatka heyecan ve uyarlma ihtiyac da artmaktadr. ednklk ucuna yakn olan kiilere fazla gelecek her trl uyaran (ses, hareket, kalabalk, renk, vb.) dadnklk ucuna yakn kiilerde yeterince fizyolojik uyarm yaratmaz oysa bu kiilerin uyarma ihtiyalar yksektir. Bylece merkezi sinir sistemleri bu ekilde ilediinden dolay, dadnkler daha youn uyarm peindedirler. Bu kiilerin fazlaca cesaretli olmak, yenilikleri denemede risk almaktan kanmamak, heyecan arama ve yasaklar ineme eklinde kendilerini sua yneltebilecek davranmlar iine girmeleri olasdr. Nevrotisizm ekseninin ise duygusal dengelilik-dengesizlik olarak iki ucu bulunmaktadr. Bu eksendeki yerimiz genetik, biyolojik zelliklerimizden dolay stres karsnda ne kadar fizyolojik tepki verdiimizle ilikilidir. Duygusal dengesizlik ucuna yakn kiiler stres karsnda sratle tepki verirler ve sakinlemeleri uzun s-
NTERNET
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
234
Psikolojiye Giri
rer. Dk stres ieren koullarda dahi bu kiilerin abucak keyfi kaar, moralleri bozulur, kaygl, alngan bir kiilik sergilerler. eitli bedensel ar ikyetlerinden yaknmalar olasdr. Kayg ve duygudurum bozukluklarna daha yatkn olduklar bilinmektedir. Bu kiilerin otonomik sinir sistemlerinin ileyiinde baz farkllklar bulunmaktadr. Eksenin dengesizlik ucuna yaklatka olumsuz duygulanmn abucak ortaya kt ve uzun sre deimedii dnlmelidir. Eysencke gre bu uca yakn kiiler sua daha eilimlidirler. nk youn ve sratle duygulanm zellikleri bu kiileri drtsel davranmalar ynnde harekete geirebilmektedir. Drtsel davranlar pek de sonular gz nnde bulundurulmadan gerekletirilen davranlar olduundan, olumsuz duygulanm younluu ve srati drtsellii arttracak, drtsellik de dnmeden davranmaya yol aacaktr. Bu kiiler Eysencke gre, eer antisosyal zellikli, iddet ieren davranlar edinmilerse kolayca ve sratle drtsel hale gelebildiklerinden bu tr zarar verici davranlar iine de girebilirler. Eysenck, dadnklk ile birletiinde duygusal dengesizlik ucuna yakn kiilerin en sklkla sua yneldiklerini ifade etmektedir. Psikotisizm ekseninde yksek puan ucuna yakn kiiler insan ilikilerinde souk, duygusuz, sosyal normlarn dnda kalan tercihleri olan, gaddar, ve evrelerine kar hasmane tutumlar iindedirler. Bu kiiler de yine genetik, biyolojik farkllklarndan dolay sinir sistemlerinin ileyiinde eitli farkllklara sahiptirler. Eysenckin ileri srdne gre, tekrar tekrar su ileyen, ar iddet suu failleri arasnda psikotisizm puan yksek kiiler nemli bir yer tutmaktadr. Eysenck yukarda zetlendii ekilde kiilik zelliinin genetik yapmza bal olarak kiiden kiiye farkllklar gsterdiini ifade etmitir. Yine de sinir sistemimizdeki farkl uyarlma eik ve sratlerinden meydana gelen bu deiikliklere ramen, her bir eksenin en ularnda yer alan kiiler genel nfusun kabaca te biri kadardr. Nevrotisizm, dadnklk ve psikotisizm puanlar yksek kiilerin sua yakn olaca akland. Ancak Eysenckin kuramnn nemli bir paras da sosyal evrenin kiinin su davran zerindeki etkisidir. Daha nce akland zere, renme kuramlarna gre su davran da dier davranlar gibi renilerek edinilmektedir. Eysencke gre su tekil eden davranlardan saknmak, klasik artlanma prensiplerine gre gerekleir. nk sosyal olarak kabul edilemez bulunan davranlar nce ebeveyn, sonra aile, okul ve sosyal evre tarafndan olumsuz tepkilerle karlanr. Bu srete iinde yetitii evrenin tm olumsuz tepkileri artsz uyaran, ocuun kabul edilemez grlen davranlar ve hatta bu davranlara teebbs etmesi dahi artl uyaran haline gelir. Sonu olarak ocuk yasak davran aklndan geirdiinde azarlanma veya cezalar karsnda yaad kayg ve sknty hissedecek, uygun renme ortam salanrsa (ebeveyn kural koyar ve tutarl olursa) yasak davranlardan uzak durmay renmi olacaktr. Eysenck, klasik artlanma kuramyla kendi kiilik kuramn yle bir araya getirmektedir: klasik koullanmada renmenin gereklemesi iin ocuun istenmeyen davran gerekletirmesi sonucu ebeveynin azarlamas ile karlatnda belli miktarda sknt ve kayg yaamas gereklidir. nk bu kayg vastasyla ocuk yasak davrantan uzak durmaya koullanacaktr. Ancak her ocuk ebeveynin azarlamas karsnda ayn miktarda kayg veya sknt yaamaz. Eysenck bu farkllklarn doutan geldiini ileri srer. Yukarda, dadnklk-iednklk ekseninin dadnklk ucunda yer alan kiilerin iednklere kyasla daha fazla uyarlma ihtiyac iinde olduklarn aklamtk. Bu durum bu kiilerin sinir sistemlerinin d dnyadan gelen uyaranlar yeterince iddetli alglamamasyla ilikilidir. Dolaysyla d-
235
adnk ocuklar, iednklere gre ebeveynin cezalandrmas karsnda daha az fizyolojik tepki verecekler, uyarm iednkler kadar iddetli alglamayacaklardr. Bu durumda iednklerin yasak davran gerekletirdiklerinde karlatklar ceza karsnda yaadklar kayg ve sknt dadnklerden daha iddetli olacandan bu gruptakiler birka denemeden sonra yasaktan uzak durmaya artlanacaklardr. Oysa dadnkler iin artlanmann yani yasak davrantan uzak durmay renmenin gereklemesi iin ok daha fazla sayda deneme gerekir. Dadnkler iednkleri kyasla daha ge artlanrlar. Sinir sistemlerinden kaynaklanan bu zellikleri nedeniyle dadnklerin yetiirlerken kurallar renmeleri, uygun davranlar gerekletirip yasaklanan davranlardan uzak kalmalar iin ok daha fazla defa cezaya maruz kalmalar gerekir. Daha ge renmeleri bu kiileri sua yatkn klmaktadr.
ADL PSKOLOJDE TEMEL KONULAR

Adli psikolojinin bir aratrma alan olduu kadar, bir uygulama alan olduu daha nce aklanmt. Bir sonraki blmde ele alacamz Trkiyede adli psikologlarn alma alanlarna zemin tekil etmesi asndan bu blmde ruh sal ve su ilikisi, sua itilen genler, aile ii iddet ve ocuk istismar, su ileyen bireylerin psikososyal rehabilitasyonu konular deerlendirilecektir.
Ruh Sal ve Su likisi

Psikiyatrik bozukluk sahibi kiilerin iledii ar iddet ieren sular popler medyann, sinema ve edebiyatn bolca kulland bir konu olmasna ramen, gerekte iddet suu ileyenler arasnda ciddi psikiyatrik bozuklulara sahip olanlarn oran dktr. Ancak eer ar psikiyatrik bozukluklara sahip kiiler iddet suu ilerlerse bu sular genellikle vahice ve kamuoyunu heyecanlandracak nitelikte olabilmektedir ki bu durum da medyann seici dikkatini bu olaylar zerine ekmektedir. Ayrca ar akl hastalar su ilediklerinde genelde kaacak, saklanacak, delilleri ortadan kaldracak yetiye de sahip deildirler. Bundan dolay yakalananlar arasnda bu tip bozukluklara sahip kiiler arlkta olabilir. Son olarak medyada akl hastas temsili genelde ne yapaca belli olmayan ve iddete yatkn birisi olarak gsterilmektedir. Bu durum da toplumun, aslnda akl hastalklar arasnda pek azna zg olabilecek bu zellikleri yaygn zannetmelerine neden olmaktadr. Bu zan da akl hastalarnn tehlikeli olduu inancn destekler. Hukuki metinlerde mental salk ve yeterlilik olarak geen durumlar, psikoloji, psikiyatrik bozukluklar ve zek gerilikleri ile yaygn geliimsel bozukluklar olarak adlandrmaktadr. Bu tip tanlara sahip olan kiiler hakknda aklanmas gereken iki husus vardr. Birincisi akl hastalklar ve zek geriliklerine sahip kiilerin normal nfusa kyasla tehlikeli olup olmadklardr. Dier konu ise akl hastalklar veya zek geriliine sahip kiilerin eer su ilerlerse bu sutan ne kadar sorumlu tutulabilecekleri, yine hukuksal ifadesiyle ceza ehliyetine sahip olup olmadklardr. Aratrmalara gre psikotik bozukluklar denen gerekle temasn ok zayflad ar psikiyatrik durumlar dnda herhangi bir psikiyatrik bozuklua sahip olan kiiler doru ve yanl ayrt edebilmektedirler (Hollin, 2002; Howitt, 2006). Su ileyenler arasnda bu tip hastalklara sahip olanlarn oran hakkndaki aratrmalardan gelen bilgileri deerlendirirken sz konusu kiilerin yakalanm failler olduu
236
Psikolojiye Giri
aklda tutulmaldr. Yukarda bahsettiimiz ekilde akl hastalar su ilediklerinde bu sular genelde sratle aydnlatlmaktadr. Dolaysyla kaanlar ve yakalanmayanlar hakknda bilgiye sahip bulunmamaktayz (Howitt, 2006). Genel olarak su failleri arasnda ar psikiyatrik bozukluklar ve zek geriliklerine sahip olanlarn oran yksek deilse de psikiyatrik bozukluklar tehis kategorileri arasnda bulunan alkol ve madde bamll iin ayn durum geerli deildir. Alkol ve madde bamll genel olarak su ileyen grup arasnda olduka yaygndr. Bir dier istisna, doru ve yanl ayrt etmeyle ilgili bir sknt yaamayan ancak su ileme ve iddet davranlarna zellikle yatkn olan antisosyal kiilik bozukluuna sahip kiilerin su ileyen grup arasnda oranlarnn yksek olduu bilinmektedir (Hollin, 2002; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Su ilemi ve psikiyatrik tanya sahip olanlar arasnda bu saydmz iki grup dnda kalanlar arasnda en sk izofreni paranoid tip, psikotik zellikli duygudurum bozukluklarn grmekteyiz. Yine de alt izilmesi gereken ok nemli bir husus su madurlar arasnda ar akl hastalklar ve zek geriliklerine sahip kiilerin orannn hasta olmayan gruba gre olduka yksek olduudur (Keene & Rodrigez, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Yani ar akl hastalar tehlikeli olmaktan ok tehlikedeler diye dnmek mmkndr. Zek geriliklerinde ise sklkla drtsellikle ilikili iddet sular ile bakalarnn telkini ile ilenen sular ve basit cinsel sulara sk rastlanr. Ceza ehliyeti hukukta bir kiinin iledii sutan dolay sorumlu tutulabilmesi durumudur. Bunun iin kiinin iledii suun anlam ve sonularnn farknda olmas ve eylemlerini ynlendirme yeteneinin yerinde olmas gerekir. Gerekle balants bozulmu ar bir psikiyatrik hastann veya ar zek engelli birisinin ceza ehliyetine sahip olduu dnlebilir mi? Bu kiilerin ou su eylemi esnasnda sahip olduklar bozuklukla ilikili bir belirtinin etkisi altndadrlar (hezeyanlar, halsinasyonlar, vb.). Eer kiinin gerekletirdii su, sahip bulunduu psikiyatrik bozuklukla ilikili bulunursa kiinin o sula ilgili ceza ehliyetinin azalm olduuna veya bulunmadna hkmedilir. Bu deerlendirmeyi gerek grmeler, gerek testler ve gzlem yoluyla adli psikologlarn da arasnda bulunduu uzmanlar gerekletirir. Bylesi durumlarda yarglama srecinde bilirkii gr almak zorunludur. Orta ve ar zek geriliklerinde ise kiinin ceza ehliyeti olmadna hkmedilir. Ceza ehliyetinin bulunmadna hkmedilen durumlarda kiiler hakknda Trk Ceza Kanununa gre eitli tedbirler alnr. Ceza ehliyetinin azalm olduuna hkmedilen durumlarda ise cezada indirim yaplr. Son olarak antisosyal kiilik bozukluuna sahip kiilerin ceza ehliyeti vardr. Alkol madde etkisi altnda ilenmi sularda, bamllk bir hastalk olarak kabul edilmekle beraber, ceza ehliyeti tamdr.
Sua Srklenen Genler

Genel olarak lkemiz iin de geerli olmak zere, su gen erkekler arasnda daha yaygn bir davrantr. Bu grubun iinde 18 ya alt, ergenlik dnemindeki kklere de giderek artan oranda rastlanmaktadr. Yukarda bahsi geen ceza ehliyeti hususunu etkileyen bir dier unsur da su eylemini gerekletiren kiinin yadr. lkemizde 12 yan altndaki ocuklarn eylemlerinin anlam ve sonularn ayrt edemedikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur. 12-15 ya ve 15-18 ya aralndaki genlerin gerekletirdii su tekil eden eylemlerin yarglanmas ise bu ya dnemi zellikleri gz nnde bulundurularak dzenlenmi zel mahkemelerde, ocuk mahkemelerinde gerekletirilir. 12-18 ya aras ergenlik dnemindeki kiilerin yetikinlerden farkl muhakeme ve davran kontrol zelliklerine sahip olduklar bilinmektedir. Dolaysyla gen sululuu adli psikolojinin en faz-
237
la aratrma yrtt alanlardan biridir. Balca aratrma sorular: genlerin hangi sulara yneldikleri, sua ynelme mekanizmalar, risk faktrleri, koruyucu faktrler, sua balama ya ile su davranlarnn devamllk gsterip gstermedii, farkl su trlerine gre ocuklarn zellikleridir (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). te yandan vurgulanmas gereken bir dier nokta, sua srklenen ocuklar teriminin tercih edilmesi gerekliliidir. ocuklarn kartklar sular bir yetikin gibi bilinli olarak ve davran denetimine sahip olarak ilemediklerinden hareketle bu alanda alanlar tarafndan sua srklenen ocuklar veya kanunla ihtilafa den ocuklar terimleri tercih edilmektedir. Genlerin sklkla iledikleri sularn mala kar sular (hrszlk, mala zarar verme), ahsa kar sular (gasp, tehdit, darp ve zor kullanma), uyuturucu sular olduu grlmektedir. Ayrca evden kama, 18 ya alt alkol ve ttn tketimi, okuldan kama gibi yasak davranlar iine girmelerine de sklkla rastlanmaktadr (Bartol ve Bartol, 2006).
Resim 8.5
Kaynak: Kaynak: http://crimeanddeviance.com/juvehttp://zacks4thplacelearning.blogspot.com/ nile-delinquency, 17/05/2012. 2011/02/canadas-youth-criminal-justiceact-main.html, 17/05/2012.
Trkiyede sua itilen genlerle ilgili oranlara bakldnda gen nfusun toplam nfusa oran yksek olmakla beraber sua itilen genlerin gen nfus iindeki oran olduka dktr. Cezaevi istatistiklerine gre 1997-2007 arasnda ocuk ceza infaz kurumuna ve eitim evlerine giren 12-18 ya aras ocuklarn yllk ortalamas 372dir (li-ahin, 2009). Mala ve ahsa ynelik sularn orannda pek fark yoktur. Ekim 2011 itibariyle Adalet Bakanl Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdrlnn aklad rakamlara gre Ekim 2011 itibariyle, ceza infaz kurumlarndaki ocuklar toplam tutuklu ve hkml saysnn % 2sini tekil etmektedirler (Adalet Bakanl, 2012). Aratrmalar baz aile ortamlar ve evrelere sahip olan ocuklarn daha sklkla sua yneldiklerini ve su tekil eden eylemlere yaam boyu devam ettiklerini gstermektedir. Baz ocuklar ise ergenlik dnemi ile snrl olarak su tekil eden davranlar iine girmektedirler (Howitt, 2006). Erken yata su eylemlerine balama ile yaam boyu srdrme arasnda iliki olduunu gsteren aratrmalar vardr. Bu grup iinde ergenlikte davranm bozukluu, ileriki yalarda ise antisosyal kiilik bozukluu tansna sklkla rastlanmaktadr (Farrington, 1995; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008) Erken yata su ilemeye balayan gruba dair eitli aratrmaclarca incelenen aile zellikleri yle sralanmaktadr (Howitt, 2006): cezalandrc (dayak da iermek zere) ebeveyn davran ve tutumlar, sevgisizlik ve ocuu reddeden ortam, gzetimsizlik ve gevek snrlar, dalm aileler, su ileme, uyuturucu vb. zel-
Davranm Bozukluu: ocukluk a dnemine zg psikolojik bozukluklardan birisi olan davranm bozukluu, evden ve okuldan kama, mala ve eyalara zarar verme, alma, yangn karma, insanlara ve hayvanlara eziyet etme gibi srekli ve tekrarlayan biimde uyumsuz davranlarla karakterize bir bozukluktur. Erken ocukluk balangl olabilecei gibi, ergenlik dnemi balangl da olabilir. Yetikinlikte tan olarak konulabilecek antisosyal kiilik bozukluu ile byk oranda ilikili bir bozukluktur.
238
Antisosyal davran: Antisosyal davran ve asosyal davran halk arasnda birbiriyle kartrlmakta ve ayn terim gibi kullanlabilmektedir. Bu hatal kullanmdan kanmak amacyla hatrlatlmaldr ki asosyal, sosyal olmayan, rnein giriken, dadnk davranmamayla ilikili davranlar gsteren demektir. Antisosyal davranlar ise toplumca kabul edilemez, toplum yaamna aykr, su tekil eden veya iddet ierren davranlardr.
Psikolojiye Giri
liklere sahip ebeveynler. Yoshikawa (1995) da bu aile zelliklerine ilaveten ocuklara ait u zelliklerden sz etmektedir: nrolojik ve biyolojik farkllklar, dk zek dzeyi ve buna bal dk okul baars, antisosyal davran gemii, ebeveynde alkol veya uyuturucu ktye kullanm, iddet eylemlerinin grld mahallelerde byme, ebeveynle gvenli bir balanma ilikisi kuramam olmak. Yoshikawa (1995), erken dnemde sua ynelen ocuklarla ilgili risklerin tespit edilmesi kadar koruyucu faktrlerin belirlenmesinin de nemine dikkat ekmitir. zellikle risk grubunda bulunan ocuklara ve ailelerine erken yatan itibaren salanacak destekleyici psikososyal almalarla riskin azaltlabileceini ortaya koymutur. Sua itilmi veya itilme riski tayan ocuklar iin bu tipte destekleyici ve rehabilite edici programlar oluturulmas adli psikolojinin nemli aratrma ve uygulama alanlarndan birisidir.
Aile i iddet ve ocuk stismar

Aile, birok toplum iin kutsal ve dokunulmaz, toplumsal dzenin temeli, yeleri iin de d dnyann tehlikelerinden snlan yerdir. Ancak her aile iin bu zellikler geerli olmayabilir. Aile ii iddet, 1960lardan itibaren tanmlanmaya balayan, kadn hareketinin de etkisiyle grnrlk kazanan her toplumda, her sosyoekonomik dzeyde grlen ok ciddi bir problemdir. lkeler kendi hukuk sistemleri iinde aile ii iddetin nlenilmesi iin eitli dzenlemeler yapmaktadrlar. Aile ii iddet gerek zelliklerinin belirlenmesi, risklerin tespit edilmesi ve nlenmesi, gerekse madurlarn ve faillerin rehabilitasyonu iin gerekli mdahale yntemlerinin gelitirilmesi amacyla adli psikolojinin nemli bir dier aratrma ve uygulama alandr. Aile ii iddet bal altnda adli makamlara en sk yansyan ve en yksek oranda gerekleen kadna eleri ve partnerleri tarafndan uygulanan fiziksel iddettir. Kadna ynelik iddet, kimi zaman kadnn ar yaralanmas veya lm ile sonulanan ciddi bir problemdir. Kadna ynelik iddet dnda, ocuklardan ebeveyne ynelik iddet, yal istismar ve ocuk istismar da dier aile ii iddet trleridir. Ev ii iddet olarak da kullanlan aile ii iddet kavram, aile yeleri ve birlikte yaayanlar arasnda gerekleen fiziksel, cinsel, duygusal, ekonomik iddet olarak tanmlanabilir. hmal de bir baka kt muamele trdr. Aile iinde iddet bir kez ortaya ktnda tekrarlama olasl olduka yksektir. iddetin dozunun giderek trmanc zellik gsterdii grlmektedir. Faillerin antisosyal zellikler gsterdii, sklkla alkol ve madde ktye kullanmlarnn bulunduu bilinmektedir (Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008) Bu alanda ayrca ele alnan ok nemli bir aratrma alan da ocuk istismardr. ocuk istismar, Dnya Salk rgt (WHO, 1999) tarafndan u ekilde tanmlanmaktadr: ocuun saln, fiziksel geliimini, psikososyal geliimini olumsuz etkileyen bir yetikin, toplumu veya lkesi tarafndan, bilerek veya bilmeyerek yaplan davranlar ocuk istismar olarak kabul edilir. Bu tanm, ocuun istismar olarak alglamad veya yetikinin de istismar olarak kabul etmedii eylemleri de kapsamaktadr. Polata gre (Polat, 1997, sf. 37): 0-18 ya grubundaki ocuun kendisine bakmakla ykml kii veya kiiler tarafndan zarar verici olan, kaza d ve nlenebilir, ocuun fiziksel ve psiko-sosyal geliimini engelleyen, gerekletii toplumun kltr deerleri dnda kalan ve uzmanlar tarafndan istismar kabul edilen bir davrana maruz kalmas ocuk istismar ve/veya ihmalidir. ocuk istismar ve ihmalinin trleri: fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmaldir. Birlemi Milletler ocuk Haklarna Dair Szlemeye gre 18 yan altndaki bireyler ocuk olarak kabul edilir. ocua bakmakla ykml, zerinde otorite sahibi kiiler tarafndan kt muamelede bulunulmas ve salk, eitim, beslenme, barnma
239
ihtiyalarnn ihmal edilmesi ileride ciddi psikolojik sknt ve bozukluklara yol aabilir. zellikle istismar aile iinde gerekleirse sonular ok daha ar olmaktadr. ocuk istismar hakknda elde edilen oransal rakamlarn hibir zaman gerei yanstmad bilinmektedir. Bu ciddi mesele ou zaman aile iinde gizli kalmakta, madurlar da eitli psikolojik dinamikler ve yaadklar travmann zelliklerinden dolay istismar aklayamamaktadrlar. zellikle cinsel istismar sz konusu olduunda vakalardan adli veya tbbi bir kriz ortaya kmad takdirde ancak yllar sonra madurlarn nadiren aklamalaryla haberdar olunmaktadr. Cinsel istismarda ocuun rzasndan sz edilemez. ocuk, tanm itibariyle cinsel eylemin anlam ve sonularn tam olarak anlayarak kavrayarak paras olamaz. Kz ocuklar daha sk cinsel istismar maduru olmakla birlikte, erkek ocuklarn da madur olmalar sz konusudur. Aile iinde gerekleen cinsel istismar eylemlerine ensest ad verilir. Ensest tanm iin kan ba aranmaz. SIRA SZDE Cinsel istismar eylemini gerekletirenlerin zelliklerinin belirlenmesi de adli psikolojinin alanna girmektedir. Bu grubun iinde bir ksm pedofili adl bir tr DNELM cinsel sapma (parafili) bozukluuna sahiptirler. Bu kiilerin tedavisinde de adli psikologlar alrlar. S O R U Cinsel istismar vakalar yargya yansdnda ou zaman madurlar yaadklarn tekrar tekrar anlatmak ve zorlu mahkeme srecinden gemek durumunda kalrlar ve bundan dolay tekrar travma yaamalar olasdr. Gerek ocuklarn ifadeD KKAT lerinin alnmasnn zel teknikler gerektirmesi, ve genel olarak istismar maduru ocuun travmatize olmu olmasndan dolay bu ocuklarla grme zel eitimli SIRA SZDE psikologlar tarafndan gerekletirilmelidir. Bu ekilde, ocuun yarg srecinde tekrar travma yaamasnn da nlenmesine allabilir. stismar maduru ocuun korunmas ile ilgili kararlarn alnmasnda da adli psikologlarn uzman gr AMALARIMIZ nem tar. (Akda Atamer, 2005; Howitt, 2006, Bartol ve Bartol, 2008) ocuk istismar ile ilgili detayl bilgiye u kitaptan ulaabilirsiniz: Ouz T A P (1997). VuK Polat. rursan Krlr. Analiz Yaynlar: stanbul. ocuk istismar ne demektir? Trleri nelerdir?
T SIRAV SZDEN ELE ZYO
Parafili: cinsel uyarm ve SIRA SZDE doyumun olaand nesne ve aktiviteler yoluyla mmkn olduu bir tr D NELM cinsel bozukluktur.Pedofili bir tr parafilidir. Pedofiller, cinsel uyarm ve doyum iin ergenlik ncesi S O R U ocuklara ynelirler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Su leyen Bireylerin Saaltm
SIRA SZDE TELEVZYON
Bir lkede cezalarn dzenlenmesi ile suun nedenleri ve cezann amalarna dair NT RNET benimsenen grler arasnda yakn iliki bulunmaktadr. CezannE amalar caydrS O R U clk, slah etme, toplumu koruma veya kamu vicdann rahatlatmadr. Bu amalardan hangisine daha arlk verildiine gre Kcezalarn miktar D KAT ve uygulanma ekli deiiklik gsterir. rnein suun nedeni olarak ilenen su sonucunda failSIRA SZDE lerin kazanl ktklar ve pek de bir kayba uramadklarna inanlyorsa (renme yaklam) ve ceza ile caydrclk amalanyorsa kat ve uzun AMALARIMIZ hapis cezalar ncelikli olur. te yandan, eer kiilerin sahip olduklar bilisel, davransal, duygusal, sosyal, eitimsel bir takm eksiklikler netiK T A P cesinde sua yneldiklerine inanlyorsa ceza infaz kurumlarn eitim ve rehabilitasyon amal dzenlemek ncelikli hle Tgelebilir.O N ELEVZY
DNELM
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
240
Psikolojiye Giri
Su tekrarnn nlenmesi ve slah amalarnn n plana kmasyla, ceza infaz kurumlarnn ve infaz srecinin faydac bir yaklamla dzenlenmesi gereklilii ortaya kmtr. Bu yaklama gre, sosyal ve yasal snrlarn dna kan bireyler yakalandklarnda ve kendilerine hapis cezas verildiinde, hkmleri sresince geen zaman tekrar su ilememeleri ve toplumla daha baarl biimde entegre olmalar amacyla deerlendirilmelidir (Howitt, 2006). ABD ve Avrupa lkelerinden sonra lkemizde de zellikle 2005 ylndan itibaren cezaevlerinde rehabilitasyon amal psikososyal destek programlar uygulanmaya balanmtr. Bu tr programlarda hkmllerin bilisel ve davransal deiim gstermeleri amacyla eitli grup almalar yrtlmektedir. Ceza infaz kurumlarnda grevli psikologlarn yrtt bu grup almalar tm cezaevlerinde standart bir uygulama salanmas amacyla klavuz kitaplar zerinden yrtlmektedir. Bu tarz eitim ve destek grup almalar arasnda, fke kontrol program, stresle ba etme, madde ktye kullanmyla ilgili grup almalar bulunmaktadr. Psikososyal destek programlarnn tekrar su ileme oranlarn azaltmada ciddi etkisi olduunu gsteren pek ok alma bulunmaktadr. Henz lkemizde bu konuda geni kapsaml bir alma yrtlmemitir. Ancak eldeki veriler, kat ve ar hapis cezalarndan ziyade, ceza infaz rejimlerinin faydac bir yaklamla dzenlenmesinin su oranlarn drmede yararl olduunu gstermektedir (Atamer ve Oral, 2005, Howitt, 2006).
TRKYEDE ADL ALANDA GREV YAPAN PSKOLOGLARIN TEMEL ALIMA ALANLARI Aile Mahkemeleri
Aile mahkemeleri aile ii uzlamazlklarda, boanma, velayet gibi konularda grev yapan zel mahkemelerdir. Aile mahkemeleri kadrosunda uzman sosyal almac olarak psikologlar grev yaparlar. Psikologlar, davaya hazrlk aamasnda veya dava srmekte iken eler ve/veya ocuklarla eitli deerlendirme grmeleri yaparlar. Bu deerlendirmeler yz yze mlakatlar eklinde olabilecei gibi, eitli lme-deerlendirme gerelerinin kullanlmasn da ierir. Psikolog, hkimin gerekli grd durumlarda, aile birliini tehdit eden anlamazln sulh yoluyla zlp zlemeyeceine dair kanaatini, ihtilaf durumunda velayetin ne ekilde dzenlenecei hakknda ocuun yksek yararn gzeten ve psiko-sosyal geliimine en uygun zmlere dair kanaatini, mahkemenin takdirine bir rapor olarak sunar.
ocuk Mahkemeleri
ocuk mahkemeleri yasayla ihtilafa den ocuklarla, haklarnda koruma veya tedbir karar verilmesi gereken ocuklarn davalarna bakan, yine uzman kadrosunda psikologlarn grev yapt zel bir mahkeme trdr. On sekiz yandan kklerin yarglanmasnda ocuk mahkemeleri yetkilidir. Bu mahkemelerin uzman olarak grev yapan psikologlar, sua srklenen ocuun savc tarafndan ifadesinin alnmasnda gerekli durumlarda hazr bulunurlar. Duruma ncesinde ocuu srece hazrlarlar. Duruma esnasnda yine mahkemede bulunmalar mmkndr. Hakknda koruma karar alnacak, madur ocuklarn durumalara hazrlanmasnda da bu uzmanlar grev yaparlar. ocuk Mahkemesi uzman olarak psikoloun en nemli grevi Sosyal nceleme Raporu hazrlamaktr. Sosyal nceleme raporu sua srklenme nedenlerini, ocuun biyopsikososyal zellikleri ile iddia edilen su eylemi arasndaki ilikiyi deerlendirmek amacyla dzenlenen bir rapordur. Bu raporu dzenlerken psikolog e-
241
itli bilgi kaynaklar (ocuun kendisi, ailesi, okulu, i yeri, tbbi gemii, vb.) ve bilgi toplama yntemlerinden (mlakatlar, testler, vb.) yararlanr. Psikolog, suun ortaya kma nedenleri kadar, ocuun tekrar sua srklenmemesi iin alnabilecek nlemlere dair uzman grn mahkemenin takdirine sunar. Sosyal nceleme Raporu cezann sresi kadar, infaz eklini de etkileyecek nemde bir belgedir.
Denetimli Serbestlik Brolar ve Koruma Kurullar

Hafif hapis cezas gerektiren sular ileyenlerle, zellikle ilk defa sua karm bulunan genlere hapis cezalar yerine, alternatif yaptrmlar uygulanmaktadr. Hapis cezalarna alternatif yaptrmlar arasnda denetimli serbestlik ve 18 yandan kkler iin gzetim programlar bulunmaktadr. Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurullarnda uzman sosyal almac olarak grev yapan psikologlar, yetikin ve genlerin sua ynelme nedenlerini inceleyerek, tekrar su ilememeleri iin kiiye zel programlar olutururlar. Bu programlar iine mesleki eitim, uyuturucu ve alkol bamll tedavisi, psikososyal rehabilitasyon gibi eitli mdahaleler dhil edilebilir. Programn uygulanmasnda kamu ve zel kurululardan ve sivil toplum rgtlerinden destek alnabilir. Gzetim delegesi veya denetimli serbestlik memuru olarak grev yapan psikolog sz konusu program oluturur, belli aralklarla denetim veya gzetim karar alan hkime programn gidiat ve gerekli deiikliklerle ilgili rapor sunar. Hkim kararyla denetim veya gzetim uzatlabilir veya sonlandrlabilir. Denetimli serbestlik ile amalanan hapis cezalarnn neden olduu sosyal, psikolojik, ekonomik maliyetlerin drlmesi, kiinin bir yandan iledii sutan tr bir yaptrma maruz kalrken ayn zamanda toplumsal yaamn paras olarak kalmasnn salanmasdr. Denetimli Serbestlik Brolar ve Koruma Kurullarnda grevli psikologlar ayn zamanda hapis cezasn tamamlam, tahliye olmu kiilerin toplumsal yaama entegrasyonu iin de eitli almalar yrtrler.
Ceza nfaz Kurumlar

Ceza nfaz Kurumlar, eitli gvenlik seviyelerindeki cezaevleri ve tutukevlerini kapsamaktadr. Kadnlara ve ocuklara zg farkl tipleri de bulunan ceza infaz kurumlarnn psikososyal servislerinde grevli psikologlar bulunmaktadr. Bu psikologlarn balca grevleri, personel ve tutuklular ile hkmllerle bireysel psikolojik danma grmeleri yapmak, yukarda bahsi geen rehabilitasyon ve eitim amal grup almalar dzenlemek, tutuklu ve hkmllerin aileleriyle ilikilerini srdrmelerinde kolaylatrc olmak, tahliye ncesi mahkmlar dardaki yaama hazrlama amal almalar yrtmektir.
Adli Tp Kurumu
Adli Tp Kurumu, resmi bilirkiilik kurumu olarak grev yapar. eitli ihtisas kurullar farkl disiplinlerden, uzmanlardan olumu olup farkl dava konularnda bilirkii raporu dzenler. Ruh sal ve ya kklne ilikin konulardaki ihtisas kurullarnda grevli psikologlar, bal bulunduklar kurul yeleriyle birlikte kendilerinden istenen deerlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen sank veya madurlara eitli lme-deerlendirme aralar uygularlar.
Emniyet ve Jandarma Tekilatnda alan Psikologlar

Emniyet ve Jandarma tekilat bnyelerinde sua srklenen ocuklar iin zel dzenlenmi ocuk ubeleri bulunmaktadr. ocuklarn ifadelerinin alnmasnda polis veya jandarma deil, bu ubelerde grev yapan psikologlar grevlidir. Ayrca tekilat yelerine rehberlik ve danmanlk hizmeti verilmesinde grevli psikologlar bulunmaktadr.
242
Psikolojiye Giri
zet
A M A
Adli psikoloji alannn genel erevesini ve dier psikoloji bilimi alt alanlar ile ilikisini aklamak. Adli psikolojinin hukuk davalar ve ceza davalarnda yasalarn uygulanmasnda, cezalarn dzenlenmesinde ve infaznda psikolojinin bilimsel bilgi ve yntemlerinin kullanld psikolojinin bir alt alandr. Psikolojinin bilimsel bilgi ve yntemleri sularn aydnlatlmasnda, cezalarn belirlenmesi ve yerine getirilmesinde kullanlmaktadr. Psikolojinin temel alanlarna dair grdnz, rnein bilisel psikoloji, geliimsel psikoloji, sosyal psikoloji, klinik psikoloji alannda yer alan tm kuramlar ve aklamalar gerektiinde adli psikoloji alannda kullanlr. rnein, grg tankl, yani bir su eylemine tank olan kiilerin ifadelerine bavurulmasnda, en doru ifadenin elde edilmesi amacyla bilisel psikoloji alanna giren hafza ve hatrlamaya dair bilgi ve kuramlardan yararlanlr. Adli alanda alan psikologlar bir yandan akademik zeminde bilgi retimine bir yandan uygulama zeminde adalet mekanizmasnn ileyiine katkda bulunurlar. Suu aklayan temel psikoloji kuramlarn yorumlamak. Suu aklarken makro ve mikro dzey kuramlardan sz edildi. Makro dzey kuramlar kiiyi evreleyen geni toplum, mahallesi, evresi, ait olduu alt-kltr ve ailesi ile ilikili etkenlerle suu aklamaktadrlar. Psikolojik kuramlar genelde bireye zg zelliklerle evrenin etkileimini de hesaba katan mikro dzey aklamalara sahiptirler. Biyolojik, genetik ve nropsikolojik aklamalar, zellikle ikiz almalarndan yola karak antisosyal davranlar, iddet ve agresyonun genlerle aktarlan ksmna dikkat ekmilerdir. Doutan gelen aktivite dzeyi, uyaranlara kar duyarllk gibi miza zellikleri ile su yatknl arasnda iliki kurulmutur. Ayrca baz kafa travmalarnn su ve iddet davranlarna kiileri yneltebildii ortaya konmutur. Psikanalitik kurama gre idin drtlerini uygun yollarla tatmin etmeye yetecek kadar gl bir ego geliimine sahip olmayan ve speregosu yeterince gelimemi bireylerin sua yneldiinden sz edilebilir. A M A
renme kuramlar da su davrann kiilerin renme tariheleriyle aklarlar. Klasik koullanma ve operant koullanma suun dorudan yaanan tecrbeler ve davranlar sonucunda kiilerin karlatklar sonulara bal renildiini ne srerken sosyal renme kuram su davranlarnn model alma, ve taklit yoluyla da renilebileceini gstermitir. Son olarak Eysenckin biyopsiko-sosyal su kuram, kiilii eksen zerinde deerlendirmekte olup kiinin her bir eksende nerede durduunun genetik zelliklerle belirlendiini ne srer. Bu genetik farkllklar fizyolojik ileyite eitli farkllklar yaratmakta ve baz insanlar sua daha yatkn hle gelmektedir. Dadnklk, duygusal dengesizlik ve psikotizm zellikleri yksek kiiler sua daha yatkndrlar. Ayrca evre etkisini de renme yoluyla kuramna dhil eden Eysencke gre, dadnklk zellii yksek kiilerin klasik koullanma yoluyla uygun davranlar renmelerinin daha zor ve ge olduunu, bundan dolay bu kiilerin sosyalizasyon srecinde yetersizlikleri olutuunu ve sua yneldiklerini ne srmtr. Adli psikolojide temel konular aklamak. Adli psikolojide temel konulardan birisi akl hastal ve su ilikisidir. Aratrmalara gre psikiyatrik bozukluklara sahip kiiler normal poplasyondan daha tehlikeli deildirler. Su ileyen grupta sklkla alkol ve uyuturucu bamll grlmektedir. Ar psikiyatrik bozukluklara sahip ve zek engelli kiilerin su maduru olma oranlar normal poplasyondan yksektir. Ceza ehliyeti hukukta bir kiinin iledii sutan dolay sorumlu tutulabilmesi durumudur. Bunun iin kiinin iledii suun anlam ve sonularnn farknda olmas ve eylemlerini ynlendirme yeteneinin yerinde olmas gerekir. Ceza ehliyeti ortadan kalkmsa kiiye ceza verilemez veya ceza ehliyeti ksmen azalmsa indirimli ceza verilir. Ceza ehliyetinin deerlendirilmesi adli psikologlarn alma alanlarndan birisidir. Adli psikolojide bir baka temel konu sua srklenen genlerdir. Ceza ehliyetini etkileyen bir dier husus su eylemini gerekletiren kiinin yadr. lkemizde 12 yan altndaki ocuk-
A M A
243
larn eylemlerinin anlam ve sonularn ayrt edemedikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur. 12-15 ya ve 15-18 ya aralndaki genlerin gerekletirdii su tekil eden eylemlerin yarglanmas ocuk mahkemelerinde gerekletirilir. 12-18 ya aras ergenlik dnemindeki kiilerin yetikinlerden farkl muhakeme ve davran kontrol zelliklerine sahip olduklar bilinmektedir. Dolaysyla gen sululuu adli psikolojinin en fazla aratrma yrtt alanlardan birisidir. ocuklarn kartklar sular bir yetikin gibi bilinli olarak ve davran denetimine sahip olarak ilemediklerinden hareketle bu alanda alanlar tarafndan sua srklenen ocuklar veya kanunla ihtilafa den ocuklar terimleri tercih edilmektedir. Trkiyede sua itilen genlerle ilgili oranlara bakldnda gen nfusun toplam nfusa oran yksek olmakla beraber, sua itilen genlerin gen nfus iindeki oran olduka dktr. Aratrmalar baz aile ortamlar ve evrelere sahip olan ocuklarn daha sklkla sua yneldiklerini ve su tekil eden eylemlere yaam boyu devam ettiklerini gstermektedir. Baz ocuklar ise ergenlik dnemi ile snrl olarak su tekil eden davranlar iine girmektedirler. Erken yata sua ynelme ile suun tekrar arasnda iliki vardr. Bu ocuklarn bireysel ve aile zellikleri incelenmitir. Bylece risk faktrleri ve koruyucu faktrlerin belirlenmesi ve hem ocua hem aileye ynelik riski azaltc psikososyal mdahale programlarnn gelitirilmesine allmaktadr. Aile ii iddet gerek zelliklerinin belirlenmesi, risklerin tespit edilmesi ve nlenmesi gerekse madurlarn ve faillerin rehabilitasyonu iin gerekli mdahale yntemlerinin gelitirilmesi amacyla adli psikolojinin nemli bir dier aratrma ve uygulama alandr. Aile ii iddet 1960lardan itibaren kadn hareketinin de etkisiyle grnrlk kazanan, her toplumda, her sosyoekonomik dzeyde grlen ok ciddi bir problemdir. Kadna ynelik iddet, kimi zaman kadnn ar yaralanmas veya lm ile sonulanan ciddi bir problemdir. Kadna ynelik iddet dnda, ocuklardan ebeveyne ynelik iddet, yal istismar ve ocuk istismar da dier aile ii iddet trleridir. Ev ii iddet olarak da kullanlan aile ii iddet kavram aile yeleri ve birlikte yaayanlar arasnda gerekleen fiziksel, cinsel, duygusal,
ekonomik iddet olarak tanmlanabilir. hmal de bir baka kt muamele trdr. Bu alanda ayrca ele alnan ok nemli bir aratrma alan da ocuk istismardr. ocua bakmakla ykml zerinde otorite sahibi kiiler tarafndan kt muamelede bulunulmas ve salk, eitim, beslenme, barnma ihtiyalarnn ihmal edilmesi ileride ciddi psikolojik sknt ve bozukluklara yol aabilir. ocuk istismar hakknda elde edilen oransal rakamlarn hibir zaman gerei yanstmad bilinmektedir. zellikle cinsel istismarn yllarca gizli kald bilinmektedir. Cinsel istismar vakalar yargya yansdnda ou zaman madurlarn tekrar travma yaamalar olasdr. Gerek ocuklarn ifadelerinin alnmasnn zel teknikler gerektirmesi, ve genel olarak istismar madurunun travmatize olmu olmasndan dolay bu konuda grme zel eitimli psikologlar tarafndan gerekletirilmelidir. Adli psikolojinin bir dier temel alan su ileyen bireylerin saaltmdr. Bir lkede cezalarn dzenlenmesi ile suun nedenleri ve cezann amalarna dair benimsenen grler arasnda yakn iliki bulunmaktadr. Eer kiilerin sahip olduklar bilisel, davransal, duygusal, sosyal, eitimsel bir takm eksiklikler neticesinde sua yneldiklerine inanlyorsa ceza infaz kurumlarn eitim ve rehabilitasyon amal dzenlemek ncelikli hale gelebilir. Bu yaklama gre, sosyal ve yasal snrlarn dna kan bireyler yakalandklarnda ve kendilerine hapis cezas verildiinde, hkmleri sresince geen zaman tekrar su ilememeleri ve toplumla daha baarl biimde entegre olmalar amacyla deerlendirilmelidir. lkemizde de cezaevlerinde hkmllerin bilisel ve davransal deiim gstermeleri amacyla eitli grup almalar, rehabilitasyon amal psikososyal destek programlar uygulanmaktadr. Ceza infaz kurumlarnda grevli psikologlarn yrtt psikososyal destek programlarnn tekrar su ileme oranlarn azaltmada ciddi etkisi olduunu gsteren pek ok alma bulunmaktadr.
244
Psikolojiye Giri
A M A
Trkiyede adli alanda grev yapan psikologlarn temel alma alanlar hakknda deerlendirme yapmak. Aile mahkemeleri kadrosunda sosyal almac olarak grev yapan psikologlar davaya hazrlk aamasnda veya dava srmekte iken hkimin gerekli grd durumlarda, aile birliini tehdit eden anlamazln sulh yoluyla zlp zlemeyeceine, ihtilaf durumunda ocuun velayetinin ne ekilde dzenleneceine, ocuun psiko-sosyal geliimine en uygun zmlere dair kanaatini, uzman gr olarak mahkemenin takdirine sunar. On sekiz yandan kklerin yarglanmasnda yetkili olan ocuk mahkemelerinde uzman sosyal almac olarak grev yapan psikologlar, sua srklenen ocuun savc tarafndan ifadesinin alnmasnda gerekli durumlarda hazr bulunurlar. Duruma ncesinde ocuu srece hazrlarlar. Duruma esnasnda yine mahkemede bulunmalar mmkndr. Hakknda koruma karar alnacak, madur ocuklarn durumalara hazrlanmasnda da bu uzmanlar grev yaparlar. ocuk Mahkemesi uzman olarak psikologun en nemli grevi cezann sresi kadar, infaz eklini de etkileyecek nemde bir belge olan Sosyal nceleme Raporunu hazrlamaktr. Hkim tarafndan, yarglanan kiiye hapis cezalarna alternatif yaptrm olan denetimli serbestlik veya gzetim karar verilmesi durumunda Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurullarnda uzman sosyal almac olarak grev yapan psikologlar, yetikin ve genlerin sua ynelme nedenlerini inceleyerek tekrar su ilememeleri iin kiiye zel programlar olutururlar. Bu programlar iine mesleki eitim, uyuturucu ve alkol bamll tedavisi, psikososyal rehabilitasyon gibi eitli mdahaleler dahil edilebilir. Programn uygulanmasnda kamu ve zel kurululardan ve sivil toplum rgtlerinden destek alnabilir. Gzetim delegesi veya denetimli serbestlik memuru olarak grev yapan psikolog sz konusu program oluturur, programn gidiatn izler ve raporlar. Ceza infaz kurumlarnn psikososyal servislerinde grevli psikologlarn balca grevleri, personel ve tutuklular ile hkmllerle bireysel psikolojik danma grmeleri yapmak, rehabilitasyon ve eitim amal grup almalar dzenlemek, tahliye ncesi mahkumlar dardaki yaama hazrlama amal almalar
yrtmektir. Resmi bilirkiilik kurumu olarak grev yapan Adli Tp Kurumu bnyesinde eitli ihtisas kurullar bulunmaktadr. Ruh sal ve ya kklne ilikin konulardaki ihtisas kurullarnda grevli psikologlar, bal bulunduklar kurul yeleriyle birlikte kendilerinden istenen deerlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen sank veya madurlara eitli lme-deerlendirme aralar uygularlar. Emniyet ve Jandarma Tekilatlar bnyelerinde sua srklenen ocuklar iin zel dzenlenmi ocuk ubeleri bulunmaktadr. ocuklarn ifadelerinin alnmasnda bu ubelerde grev yapan psikologlar grevlidir.
245
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi adli psikolojinin kapsamna girebilecek bir konu deildir? a. Su madurlar hakknda almalar yapmak b. Su ileyen kiilerin zelliklerini incelemek c. Genlere sutan uzak durmalar ynnde telkinlerde bulunmak d. Polise su soruturmasnda yardmc olmak e. Sua ynelen kiilere eitli testler uygulamak 2. Aadakilerden hangisi suu aklamaya ynelik makrodzey kuramlara rnek saylabilir? a. Toplumda imtiyazlara sadece belli kesimlerin ulaabildii inanc toplumun dezavantajl kesimlerine mensup kiilerin yasad yollara sapmasna neden olur. b. Ailelerde agresif davranlar soyaekimle aktarlr. c. Sua ynelen kiilerin zihinsel ve eitimsel yetersizliklerinden sz edilebilir. d. Ebeveynle ilikide yaanan kopukluklar ve uygun balanma ilikisi kuramamak sonucunda bireyler sua ynelirler. e. Toplumda kabul gren, hayranlk duyulan nl kiilerin uyuturucu kullanmalar onlar model alan genlerin de uyuturucu maddelere ilgisini arttrabilir. 3. Pavlovun klasik artlanma kuramna gre ocuklarn su davranndan saknmay renmeleri iin: a. Ebeveynler ocuun doru ve yanl ayrt edebilecei yaa kadar ocua ceza vermemelidirler. b. Ebeveynler ocuun uygunsuz davranna olumsuz tepki gstermelidirler. c. Egolar glenmelidir. d. Suun kabul grd evrelerden uzak tutulmalar gerekir. e. Her istekleri yerine getirilmemelidir. 4. Operant artlanma kuramna gre bir gencin evredeki dkkanlardan kk apta hrszlk yapmaya devam etmesinde aadakilerden hangisi pozitif pekitirme eklinde etkili olmu olabilir? a. evrede gvenlik kameralarnn bulunmamas ve yakalanmayacana inanmas b. stedii yiyecekleri satn alacak parasnn olmamas c. Ailesinde bu tip davranlarn sk grlmesi d. Kkken kafa yaralanmas yaam olmas ve davranlarn denetleyememesi e. Hrszlk maceralarn arkada evresinde anlatnca cesaretiyle vg toplamas 5. Eysencke gre, aadakilerden hangisi kiiliin bir boyutu deildir? a. Nevrotisizm b. Uyumluluk c. Dadnklk-iednklk d. Psikotisizm e. Duygusal dengelilik-dengesizlik 6. Aadakilerden hangi kiilik zelliine sahip bir kii Eysencke gre klasik artlanma yoluyla kurallar renmek iin daha fazla tekrara ihtiya duyar? a. Dadnklk b. ednklk c. Duygusal dengesizlik d. Duygusal dengelilik e. Psikotisizm 7. Psikiyatrik bozukluklar ve su ilikisi iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Akl hastalar toplum iin tehlike oluturmaktadr. b. Akl hastalar su maduru olmak ynnden risk altndadrlar. c. Uyuturucu bamllarnn ceza ehliyetleri yoktur. d. Antisosyal kiilik bozukluuna sahip kiilerin ceza ehliyeti yoktur. e. Zeka engelli olmak ceza ehliyetinin ortadan kalkmas iin bir neden deildir. 8. Sua srklenen genlerle ilgili aadakilerden hangisi sylenemez? a. Genlerin bazlar kk yata sua ynelir ve yaam boyu su davranlarn srdrrler b. Baz genlerin su davranna ynelmeleri sadece ergenlik dnemiyle kstldr. c. Sua srklenen genlerde dk zeka ve dk okul baarsna rastlanr. d. Su davran aileden kaynaklandndan bu genler hakknda devlet koruma karar almaldr. e. Sua srklenen genlerle ilgili risk faktrlerinin belirlenmesi nleme almalar iin nemlidir.
246
Psikolojiye Giri
9. Aadakilerden hangisi ocuk istismar davranlarna bir rnek olabilir? a. Fiziksel iddet; rnein, kaba dayak b. Duygusal iddet; rnein, aalama c. Ekonomik iddet: ocuun almasn ve ev ekonomisine katkda bulunmasn engellemek d. Cinsel istismar, rnein, ocua dokunma ieren cinsel yaklamlarda bulunmak e. hmal, rnein, ocuun beslenme ihtiyalarn karlamamak 10. Aadakilerden hangisi ocuk mahkemesinde grevli bir adli psikologun grevlerinden deildir? a. ocuun sua srklenme nedenlerin belirlemek b. ocua eitli testler uygulamak c. ocuun aile yeleriyle grmeler yapmak d. ocuun tekrar sua ynelmemesi iin alnmas gereken nlemleri belirlemek e. Sua srklenen ocua psikolojik tedavi hizmeti sunmak
Yaamn inden
Genlerimiz Su leme Eilimi zerinde Ne Kadar Etkili? Su ilemenin arkasnda yatan biyolojik nedenleri inceleyenler hibir sonuca ulaamad iin kriminologlar genetik faktrleri gz ard edip toplumsal nedenlere odakland. Fakat artk insann gen haritas kartld iin, kriminologlar ihtiyatl bir biimde bu alana geri dnyor. Kk bir grup uzman genlerin su ileme riskini nasl artrdn ve sua eilimin kaltsal olup olmadn aratryor. Kuzey Carolina, Durhamdaki Duke niversitesinden davran bilimci Terri E. Moffitt, Gnmzde en iddial su ve iddet teorileri, toplumsal ve biyolojik faktrleri birletiriyor diyor. Aratrmaclar genlerin su ilemede rol olduunu gsteren en az 100 alma olduunu tahmin ediyor. Haziran aynda Stockholm Kriminoloji dln kazanan Ulusal Adalet Enstitsnn Direktr John H. Laub, Aratrma metotlarndaki ilerlemeler geni kapsaml gen almalarnn yaplmasn salyor diyor. Buna karn o ve dierleri kiinin yaad evrenin genleri ekillendirerek iddet gdlerini bastrabildiini ya da tetikleyebildiini vurguluyor. Bu konu cevaplanmas son derece zor olan etik ve siyasi sorular gndeme getiriyor. Genetik eilim ceza hkmn etkilemeli mi? Sulularn her birine kiiye zg rehabilitasyon program hazrlamak iin genetik testlerden yararlanlabilir mi? Biyolojik olarak sua eilimli olan yetikinler ya da ocuklar tespit edilmeli mi? Bu alanda alan herkes bir su geni olmadn kabul ediyor. Aratrmaclarn asl arad ey, daha byk sulara yol aabilecek saldrganlk ve anti-sosyal davranlarla balantl kaltsal kiilik zellikleri. The Better Angels of Our Nature isimli kitab yaknda piyasaya kacak olan Harvard niversitesinden Psikoloji Profesr Steven Pinker, insanlarn artk iddete daha az eilim gsterdiini ne sryor ve genetik ve su arasndaki ilikiyi anlamak iin insan doasndan balamak ve sonra belli bir kiilik zelliinin ortaya kp kaybolmasna neyin yol atn sorgulamak gerektiini sylyor. Bu John ve
247
Billin birbirlerinden nasl ayrldklarna dair deil, her erkein nasl ayn olduklarna dair bir iddia diyor. iddetin genetiini anlamak, evrenin hangi ynne gz atmamz gerektiini gsterebilir. Pinker kiiyi sua gtren en byk risk faktrlerinden birine deiniyor: Bekr kalmak. Bu balanty Laub ve Stockholm dlne ortak olan Harvard sosyologu Robert J. Sampson ortaya kard. Pinkera gre evlilik erkeklerin enerjilerini dier erkeklerle rekabet etmek yerine ailelerine harcamalarn salayan bir anahtar grevi grebiliyor. Florida Devlet niversitesinden Kevin Beaver, kiinin saldrgan davranlarnn yzde 50sinin evreye bal olarak aktifleen yz hatta binlerce genden etkilendiini sylyor. kizleri ve kardeleri inceleyen Beaver, artc bir sonula karlat: Risk faktrlerine maruz kalmayan erkek ocuklarnda genler iddet ieren davranlarda hibir rol oynamyordu. Pozitif bir yetime ortam saldrgan davranlara neden olan genlerin aktiflemesini engellemiti. Ancak sekiz ya da daha fazla risk faktrne maruz olan erkek ocuklarnda, iddet davranlarnn yzde 80inin ardnda genler yatyordu. Yeni aratrmalar su vakalarnda srekli olarak bahsi geen umursamazlk ve empati yoksunluu gibi kiilik zelliklerine odaklanyor. Dier kiilik zellikleri gibi bunlarn da evresel ve genetik bileenleri olduuna inanlyor. 1972 ylnda Yeni Zelandada da doan bin bebein incelendii bir aratrmada, Moffitt ve meslektalar u sonuca vard: 3 yandaki bir ocuk ne kadar az otokontrol sergilerse, 30 sene sonra su ileme ihtimali o kadar yksek. Fakat genetik eilim kiinin kaderi olmak zorunda deil. Moffitt, Bir zelliin kaltsal olduunu bilmek, evre deiikliinin durumu dzeltip dzeltmeyecei hakknda bize hibir ipucu vermez diye yazd. Kriminologlar ve sosyologlar sua eilimi genetie balama konusunda psikologlara kyasla daha ekingen. Fakat yeni aratrmalar, belli bal kriminoloji platformlarnn dnda da kendini gsterdi. rnein Beaver ubat aynda Biological Psychiatry (Biyolojik Psikiyatri) dergisinde yaynlad makale, biyolojik ebeveynleri su ileyen evlatlk ocuklarn tutuklanma, artl tahliye edilme, hapse atlma ve birden fazla gz altna aln-
ma ihtimallerinin biyolojik ebeveynleri sua karmayanlara kyasla ok daha yksek olduu sonucuna varyor. Sampson, Sosyolojinin genetik aratrmalardan korkmasn gerektirecek bir neden yok. Genetik aratrmalar ne kadar derinleirse, sosyal faktrlerin nemini o kadar fazla gsterir diyor. Kaynak: Sabah, 18/05/2012 http://www.sabah.com.tr/NewYorkTimes/2011/ 07/04/genlerimiz-suc-isleme-egilimi-uzerinde-ne-kadar-etkili

1. c 2. a 3. b 4. e 5. b Yantnz yanl ise Adli Psikologun Rolleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Suu Aklayan Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise renme Kuramlar ve Su konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise renme Kuramlar ve Su konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hans Eysenckin Su Kuram: Biyo-psiko-sosyal Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hans Eysenckin Su Kuram: Biyo-psiko-sosyal Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ruh Sal ve Su ilikisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sua Srklenen Genler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile ii iddet ve ocuk stismar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Adli Alanda Grev Yapan Psikologlarn Temel alma Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. a
7. b 8. d 9. c 10. e
248
Psikolojiye Giri

Sra Sizde 1 Alg ve hatrlamaya dair hafza zerine yrtlen aratrmalardan elde edilen bilgiler, grg tanklarnn ifadelerinin en doru ve en gvenilir biimde alnmasnda kullanlabilir. Sra Sizde 2 kizlerin ayn genetik yapya sahip olduklar bilgisinden hareketle kardelerin birisinde grlen bir zelliin teki kardete de ortaya kma oran, sz konusu zelliin kaltmla aktarlan yzdesini gsterir. rnein baz miza zellikleri ile agresif davrann bu ekilde aktarm sz konusudur. Ayrca doumdan itibaren ayrlm ve ayr ortamlarda yetitirilmi ikizlerin ne kadar benzer zellikler gsterip gstermedii de sz konusu zelliin ne kadarnn genetik yapya, ne kadarnn ise yetitirilme koullarna bal olduu hakknda bilgi vermektedir. Antisosyal davranlarn birbirilerinden ayr yetitirilen ikizlerde de sklkla grlyor olmas kuvvetli genetik etkiye iaret etse de yetitirme koullarnn etkisini de nemlidir. Eer antisosyal eilimler tayan bir ocuk disiplinin ok gevek olduu, snrlarn net olmad, kural konmayan bir ortamda yetiirse genetik potansiyeliyle uyumlu olarak antisosyal kiilik zellikleri gsterecektir. Sra Sizde 3 Bandurann sosyal renme kuramna gre hrszlk yapan birisinin kazanl ktn ve bir kayba uramadn gzlemleyen bir kii, gzledii kiinin statsne de bal olarak model alma yoluyla hrszlk davranna ynelebilir. Operant artlanma kuramna gre ise kii eer hrszlk kapsamna girecek bir davran gsterdiinde bu davran sonucunda herhangi bir zarara uramazsa (ceza yoksa) maddi veya manevi bir kazanc olursa (pozitif pekitirme) veya hrszlk sonucu yoksulluk vb. bir skntsndan kurtuluyorsa (negatif pekitirme) sz konusu davran byk olaslkla tekrar edecektir. Su davran Banduraya gre model alma yoluyla edinilebilir, Skinnera gre ise dorudan yaanlan dl ve cezalara gre su davranlar renilir. Sra Sizde 4 On sekiz yandan kk bir ocua kendisine bakmakla ykml, ocuun zerinde otorite sahibi kii veya kiiler tarafndan fiziksel, cinsel ve duygusal kt muamelede bulunulmas ile salk, eitim, beslenme, barnma ihtiyalarnn ihmal edilmesi ocuk istismar kapsamna girer.

Adalet Bakanl. (2012). Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdrl, Ceza infaz kurumlarnda bulunan ocuklara ilikin istatistikler, http://www.cte.adalet.gov.tr/, 17/05/2012. Akda-Atamer, T.A (2005). ocuk stismar Tarama Anketi: Gelitirme, Geerlik ve Gvenirlik almas. Yaynlanmam Doktora Tezi, .. Adli Tp Enstits: stanbul. Akdas,A. ve Oral, G. (2006). Akademik Bir Disiplin ve Uygulama Alan Olarak Adli Psikoloji. Trk Psikoloji Yazlar, 9 (17), 71-90. APA. (2102), Division 41-Law and Psychology, http://www.ap-ls.org/, 05/05/2012. Atamer, A. ve Oral, G. (2004), Psikolojik kuramlar ve agresyon zerine bir derleme, Adli Psikiyatri Dergisi, 1(1), 23-36. Atamer, T.A. ve Oral, G. (2005). Cezaevlerinde Rehabilitasyon Programlar. (E. Grsoy-Naskali, H.E. Altun, Ed.) Hapishane Kitab, stanbul: Kitabevi Bandura, A., Ross, D., ve Ross, S.A. (1961). See aggression do aggression: transmission of aggression through imitation of aggressive models. Journal of Abnormal and Social Psychology, 63, 575-582. Bartol, C.R. ve Bartol, A.M. (2008). Criminal Behavior: A Psychosocial Approach (8th Ed.). NJ: Pearson /Prentice Hall Bee, H. ve Boyd, D. (2007) The Developing Child, (11th Ed), Pearson / Allyn & Bacon. Cloninger, S. (2005). Theories of Personality: Understanding Persons (4th Ed.), Pearson Pub. EFPA. (2012). Forensic Psychology Task Force, http://www.efpa.eu/ethics/efpa-guidelines, 05/05/2012. Farrington, D.P. (1995). The psychology of crime: influences and constraints on offending. R.Bull ve D.Carson (Ed.), Handbook of Psychology in Legal Contexts, Chicester: Wiley. Harrower, J. (2003). Applying Psychology to Crime, London: Hodder & Stoughton. Hollin, C. (2002). Psychology and Crime: An Introduction to Criminological Psychology, NY: Routledge.
249
li-ahin, T. (2009). ocuk, Su ve Sokak: Sokakta Yaayan, Su leyen ve Sua Maruz Kalan ocuklar. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, Genel Yayn No: 142, Yayn Serisi: Aratrma Serisi, http://www.athgm.gov.tr/upload/mce/eskisite/files/kutuphane_58_Cocuk_suc_ve_sokak.pdf, 17/05/2012. Kagan, J. (2005). Temperament, Encyclopedia on Early Child Development, http://www.enfant-encyclopedie.com/documents/KaganANGxp.pdf, adresinden 15/05/2012 tarihinde alnmtr. Lindesay, J. (1997). Phobic disorders and fear of crime in elderly. Aging Ment Health, 1(1), 81-85. Moffitt, T.E.(1993), Neuropsychology of conduct disorder. Development and Psychopathology, 5, 135-151. Moffitt, T.E. (2005), The new look of behavioral genetics in developmental psychopathology: gene-environment interplay in antisocial behaviors. Psychological Bulletin, 131, 533-534. Olson, S.L., Sameroff, A.J., Kerr, D.C.R., Lopez, N.L. ve Wellman, H.M. (2005), Developmental foundations of externalizing problems in young children: the role of effortful control. Development and Psychopathology, 17, 25-45. Polat, O. (1997). Vurursan Krlr, stanbul: Analiz Yaynlar. WHO (1999), http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/neglect/en/print.html, 06.04.2005. Yoshikawa, H. (1995). Long-term effects of early childhood programs on social outcomes and delinquency. The Future of Children, 5(3), 51-75.

Psikolojiye Giris

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psikolojiye Giris

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editr Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR

Psikolojinin Tanm ve Kapsam .............................................

Psikolojide Aratrma Yntemleri ......................................... 28

Sinir Sisteminin Yaps ve levleri......................................... 56

Bilisel Psikoloji ........................................................................ 96

ocuklukta Sosyal Geliim..................................................... 132

Sosyal Psikoloji......................................................................... 162

Klinik Psikoloji.......................................................................... 190

Adli Psikoloji............................................................................. 222

Editr Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR

Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji

ekil 1.1 Mller-Lyer yanlsamas

Ampirik Sistematik Nesnel Snanabilir/yanllanabilir Genellenebilir ve Geicidir .

TELEV ZYON 1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Psikolojide Z Y O N T E L E V zmleme Dzeyleri

Tablo 1.1 eitli zmleme dzeyleri ve rnekler

Negatif dnceler depresyona yol aabilir. Zihinsel dzey

Mutsuz evlilikler depresyona sebep olabilir. kili ilikiler dzeyi

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES

Antik Yunan Filozoflar

Fransz ve Alman Dnrler

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

ekil 1.2 Figr-zemin SZDE SIRA yanlsamalar (Rubin figr)

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

PSKOLOJNN ALIMA KONULARI VE DER BLMLERLE LKS

Psikolojinin Alt Dallar

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Endstri ve rgt Psikolojisi

Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Trk Psikologlar Dernei web sitesine bu linkten ulaabilirsiniz. http://www.psikolog.org.tr/

yerleri, devlet kurumlar ve organizasyonlar

Danmanlk SIRA SZDE %13

zel eitim %22 Geliim %7 Bilisel %3 Adli %3

PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIMALAR

1. Sorun: Doa - evre Tartmas (Nature vs. Nurture Controversy)

2. Sorun: Davranlarn Sebepleri Bilinli Mi Bilind Mdr?

3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

d. Endstri ve rgt Psikolojisi

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

1. nite - Psikolojinin Tanm ve Kapsam

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Psikolojide Aratrma Yntemleri

Psikolojide Aratrma Yntemleri

Psikoloji Biliminin zellikleri

Psikoloji Bilimi Gzlemlerle Snanabilir ve Yanllanabilir nermelerden Oluur

Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarn Dzeltecek Bir Mekanizma zerine Kurulmutur

Psikoloji Bilimi Birikerek lerler

2. nite - Psikolojide Aratrma Yntemleri

SIRA SZDE D NELM

SIRA KSZDE DK AT SIRA SZDE AMALARIMIZ

BLMSEL SRE: BLMSEL LKELERN SOMUTLAMI HL

AMALARIMIZ Psikolojiye Giri

2. nite - Psikolojide Aratrma Yntemleri

Szdebilimi Nasl Tanrz?

Szdebilim Test Edilip Doruluu Snanamayacak nermelerde Bulunur.

Szdebilim Bilimsel Sreten Kopuktur.