q

Yzak Yaynclk
Yzak Yaynlar ? Dizgi ve Mizanpaj Yzak Kapak ve Tasarm Yzak Grafik Bask Promat Basm ISBN : ?????????????? Sertifika No : ??????????????????? stanbul -? Adres YZAKI DERGS Toygar Hamza Mahallesi Hac Mutlu Sokak No: 7 K: 3 34672 skdar / STANBUL Tel: 0 216 532 44 44 Faks: 0 216 532 44 46 internet sitesi e-mail : www.yuzaki.com : kitap@yuzaki.com

Ksa Dnya Tarihi

Ahmet MERAL

NDEKLER

n Sz ....................................................................................................................................11 Mezopotomya Medeniyeti...................................................................................................23 Nuh Tufan ............................................................................................................................24 Dinlerin Evrimi Meselesi.....................................................................................................25 Smerler Ve Yaz ...................................................................................................................31 Dier Mezopotamya Medeniyetleri ..................................................................................32 Akatlar (.. 2725-2545) .....................................................................................................32 Bbil Medeniyeti (.. 2100 - 539) .....................................................................................33 surlular (.. 2000 - 612) .................................................................................................34 lka Mezopotamya Medeniyetlerine ..............................................................................35 Toplu Bir Bak......................................................................................................................35 Msr Medeniyeti ve Piramitlerin Srr ..............................................................................37 Msrn Siyas Geliimi ........................................................................................................38 Eski Krallk Dnemi ( .. 3000-2100 ).............................................................................38 Orta Krallk, Hiksoslar ve Hazret-i Ysuf (.. 2100-1600) ...........................................40 Hazret- Musa ve Firavun ...................................................................................................42 3400 Yllk Bir Anlamazlk.................................................................................................42 srailoullarna Uygulanan Bask ve Zulmler ................................................................43 Hazret-i Musa ve Firavun ....................................................................................................44 Msrn Zayflamas ve stllara Uramas.......................................................................45 Girit ve Miken Medeniyeti ..................................................................................................51 Yunan Medeniyeti ve Demokrasi ......................................................................................52 Pers-Yunan Savalar ............................................................................................................52 Eski Yunanda Bilim ve Felsefe ............................................................................................53 r Kavimlerin ndus Vadisine Gelii Ve Kast Sistemi ....................................................58 Hindistanda Dinler ..............................................................................................................60

A-Hinduizm ..........................................................................................................................60 B-Buda ve Budizm................................................................................................................61 Hint Medeniyeti Bat Medeniyetinin simetrisidir............................................................62 Modern Avrupann Habercisi: Matbaa, Barut ve Pusula ..........................................65 in Siyas Tarihinin Geliimi ..............................................................................................66 Dou Trkistan Cumhuriyetini Kurma abalar ............................................................67 inde slmiyetin Yayl ...................................................................................................68 Eski in Dinleri ....................................................................................................................69 Medler ....................................................................................................................................73 Persler.....................................................................................................................................74 Partlar (M.. 248-M.S. 226) ..............................................................................................76 Ssnler (M.S. 224-651)......................................................................................................77 srailoullarnn Dn ve Bugn.....................................................................................79 srailoullarnn Filistine Yerlemesi .................................................................................80 Hazret-i Dvud Dnemi ......................................................................................................80 Hazret-i Sleyman Dnemi ................................................................................................81 Blnme ve srailoullarnn Suktu ................................................................................81 Srgn Yllarnda srailoullar ..........................................................................................82 On Emir .................................................................................................................................83 Yahudiler Gnah Keisi Midir? ..........................................................................................83 skenderin Asya Seferi .......................................................................................................88 Byk skender, Zlkarneyn midir? ..................................................................................89 Krallk Dnemi (M.. 753- M.. 508) ..............................................................................94 Cumhuriyet Dnemi (M.. 508- M.. 27).......................................................................94 Gaius Julus Caesar ve Cumhuriyet Dneminin Sonu....................................................97 sa ncesi Roma Dnemine Toplu Bak..........................................................................97 Romada mparatorluk Dnemi Ve Hristiyanlk .............................................................98 Hristiyanlatrlm Roma ...........................................................................................104 Bizans ve Suktu .................................................................................................................104 Jstinyanus Dnemi (527-565) .........................................................................................105 Herakliyus Dnemi (610-641) ..........................................................................................106 kona Paralama Hareketler (konaklast) .......................................................................107 mparatorluun Dou Snr Ve Bizansn k ........................................................107 Dou Yllarnda Dnyada Ve Arap Yarmadasnda Genel Durum ...........................113 Mekke Dnemi (610-622) .................................................................................................115 Mekke Mriklerinin Artan Basklar .............................................................................116 Hzn Yl (619) .................................................................................................................117 Akabe Biatlar (621-622) ...................................................................................................117 Hicret ...................................................................................................................................118

Bedir Sava (624) ...............................................................................................................120 Uhud Sava (625) ..............................................................................................................121 Hendek Sava (627) ...........................................................................................................122 Hudeybiye Bar ...............................................................................................................123 Hazret-i Muhammed -Sallllhu Aleyhi Ve Sellem-in Hkmdarlara Davet Mektuplar ........127 Mektuplarn zellikleri .....................................................................................................130 Mektuplara Tepkiler ...........................................................................................................131 Hayberin Aln (629) ......................................................................................................132 Mekkenin Fethi (630) ........................................................................................................133 Huneyn Sava (630) ..........................................................................................................134 Tif Kuatmas .....................................................................................................................136 Mte Sava Ve Tebk Seferi .............................................................................................137 Hazret-i Peygamberin Ved Ve Vefat Ved Hacc ........................................................138 Ved Hutbesi .......................................................................................................................139 Hazret-i Peygamberin Hastalanmas ve Ebed leme Yolculuu ...............................142 Hazret-i Peygamberin ahsiyeti.......................................................................................143 Hazret-i Ebbekir Dnemi (632-634) .............................................................................147 ahsiyeti ...............................................................................................................................147 Hazret-i Ebbekirin Halfelie Seilmesi .....................................................................149 Yanl Hareket Edersem Beni Dorultunuz! ...............................................................150 sme Bin Zeydin Suriye zerine Gnderilmesi .........................................................151 Arap Yarmadasnda Birlii Salama abalar ...............................................................151 Yalanc Peygamberler ve Zekt Vermeyenlerle Mcadele.............................................152 Yarmada Dndaki lk Fetih Giriimlerinin Balamas ...............................................153 Bizansla atmalar Suriye ve rdne Ordu Yollanmas .............................................154 Ecnadin Sava: (634) .........................................................................................................154 Yermuk Sava: (634) ..........................................................................................................155 Kurnn Toplanmas..........................................................................................................155 Hazret- Ebbekirin Vefat ...............................................................................................156 Fetih, nce Gnllerde Gerekleti .................................................................................159 Bizanstan Suriye ve Filistinin Alnmas..........................................................................161 Hazret- mer Dnemi (634-644) ...................................................................................162 Msrn Aln ....................................................................................................................163 Ssn mparatorluunun Yklmas ve rann slm Hkimiyetine Girmesi ............164 slm Elileri Kisrann Saraynda.....................................................................................165 Kpr, Kadisiye, Celula ve Nihavent Savalar ...............................................................166 Hazret-i merin ahsiyeti ................................................................................................167 slm Devletinin Tekiltlandrlmas ..............................................................................168 Hazret-i merin ehid Edilmesi .....................................................................................169

Hazret-i Osmann Hayat Ve ahsiyeti ............................................................................173 Fetihler ve Siyas Olaylar ...................................................................................................174 Bizans Devletiyle likiler ..................................................................................................174 Kuzey Afrikaya Ordu Gnderilmesi ...............................................................................175 Ermenistann Fethi ............................................................................................................176 Anadoluya Dzenlenen Seferler ......................................................................................176 Denizlerdeki Mcadeleler ve Kbrsn Fethi ...................................................................176 Zts-Savr Sava (655) ..................................................................................................177 randaki Fetihlerin Tamamlanmas .................................................................................178 Kafkasyada Yaplan Fetihler ..............................................................................................178 Hazret-i Osmann Kurna Hizmetleri ............................................................................179 lk Ayrlk Hareketleri Ve Karklar ............................................................................179 Hazret-i Osmann ehid Edilmesi ..................................................................................182 Halfe Seilii .......................................................................................................................185 Cemel Vakas (656) ............................................................................................................187 Sffin Sava (657) ...............................................................................................................189 Hakem Olay .......................................................................................................................192 Nehrevan Sava ..................................................................................................................193 Hazret-i Alinin ehid Edilmesi .......................................................................................193 Hazret-i Alinin Hayat ve ahsiyeti ................................................................................194 Yezid Bin Muviye .............................................................................................................202 Kerbel Fcias (680) ..........................................................................................................203 Medine ve Mekkede Yezide Muhalefetin Bastrlmas: ................................................206 Harre Sava ........................................................................................................................206 Mekke Kuatmas ...............................................................................................................207 Yezidin lm ..................................................................................................................208 Siyas stikrarn Yeniden Tesisi ve Abdlmelik Bin Mervan Dnemi .........................208 Haccac Bin Yusuf un Valilie Getirilmesi ......................................................................210 tidale Doru... ....................................................................................................................212 Velid Bin Abdlmelik Dnemi .........................................................................................212 spanyann Fethi (711) .......................................................................................................213 Beinci Halfe ......................................................................................................................214 mer Bin Abdlaziz Dnemi (717-720) .........................................................................214 Emevler Hanedannn k .......................................................................................216 Endls Emevleri ..............................................................................................................217 Abbslerin ktidara Gelii ................................................................................................223 Ehl-i Beytin Rol ...............................................................................................................223 Abbs htilli .....................................................................................................................225 Harun Reid Dnemi .........................................................................................................227

Bakent Badat ....................................................................................................................228 Tercme Hareketleri ve Beytl-Hikme...........................................................................228 Abbslerin Ykl ve Mool stls ...............................................................................230 Trklerin Din Hayat .......................................................................................................234 Asya Hunlar (M. . 220-M. S. 216) ................................................................................236 Avrupa Hunlar (375-469).................................................................................................238 I. Gktrk Devleti (552-630) ............................................................................................239 II. Gktrk Devleti (681-744) ...........................................................................................240 Uygurlar Devleti (745-842) ...............................................................................................242 Kansu Uygurlar..................................................................................................................242 Sar Uygurlar (851-1010) ..................................................................................................242 Dou Trkistan Turfan Uygurlar (846-1209) ................................................................243 Dier Trk Topluluklar.....................................................................................................243 Satuk Bura Hann Mslman Olmas ve Satuk Bura Han Tezkiresi .......................248 randa slmiyetin Yayl ................................................................................................251 Trklerin Mslman Olmalar Srasnda Dnyada Genel Durum .............................253 Trklerin slmiyete Hizmetleri ......................................................................................258 lk Mslman Trk Devleti ..............................................................................................258 til Bulgar Hanl ...............................................................................................................258 Orta Asyada Kurulan lk Trk-slm Devleti Karahanllar ..........................................259 Gazneliler Devleti (963-1187) ..........................................................................................269 Brn ...................................................................................................................................269 Sultan Mesud Ve Gaznelilerin Ykl .............................................................................271 Byk Seluklular...............................................................................................................272 Seluklularn Tarih Sahnesine k ...............................................................................273 Turul Bey ve Seluklu Devletinin Genilemeye Balamas ........................................275 Turul Beyin Badata Girii ve Halfeyi Koruma Altna Almas ................................277 Anadolu Fatihi Alparslan ..................................................................................................278 Alparslan Dnemi (1064-1072) ........................................................................................279 Malazgirt Zaferi (Austos 1071) ......................................................................................279 Malazgirt Zaferinin Sonular ..........................................................................................283 Alparslann Vefat .............................................................................................................285 Seluklularn Zirve Yllar ................................................................................................286 Melikah .............................................................................................................................286 Berkyaruk (1094-1104) ......................................................................................................289 Sultan Sencer ve Seluklu Devletinin DaLmas..........................................................291 Seluklu Devletinin Paralanma Ve Ykl Sebepleri ...................................................292 Nizmlmlk, Gazl Vesnn-slm Geleneinin Messes Hle Gelii ....................293 Gazl Ve bn- Rd Karlatrmas...............................................................................297

Ksa Dnya Tarihi

10

Blm Ad

N SZ

Her alma belli bir gaye ve ihtiyacn rn olarak ortaya kar. Ben de bu almamda insanln ac-tatl servenini bir film eridi gibi gzler nne sermek istedim. nsanlk, bilim ve teknoloji alannda ard ardna gelen bir dizi gelimenin tabi sonucu olarak fizike birbirine daha yaknlat hlde, birbirini anlamay ve bar ierisinde yaamay ayn lde baaramad. zlerek kaydetmek gerekir ki, tarih boyunca gemi olaylar artran en uygun kelime; ne bar ne de dirlik ve dzen olmutur. nsanlk tarihi genellikle mcadelelerin, savalarn, bar adna yaplan kavgalarn tarihidir. Bunun sebebi, fert ve toplumu her trl yapp etmeye ynelten temel millerin insan psikolojisindeki zt karakterli kkenidir. nsan tabiat en temel drtler ve bu drtleri gemleyip denetleyebilme kabiliyetiyle donatlmken, insanlk biyo-psiik ihtiyalarn gidermede daha ok drtleriyle hareket etmeyi yelemitir. Fert olarak insan; beslenme, barnma, gven iinde yaama, soyunu devam ettirme, oalma, g ve servet sahibi olma, elde ettiklerini koruma gibi tabi drtlerle evresiyle sosyal mnasebetler kurmu, bu ilikilere itima bir boyut kazandrarak; hayat, en genel anlamda; hkim olma ve bu hkimiyeti her trl arala sonuna kadar koruma mcadelesi olarak deerlendirmitir. Bu sosyolojik yapy artran kilit kavramlardan birinin sava olmas bouna deildir.

11

Ksa Dnya Tarihi

Tarih, en genel anlamda hkimiyet mcadelelerinin maskeli veya maskesiz tezahrleriyle doludur. nsanlk ou zaman stnlk salama drtsnden kaynaklanan bir ihtirasla yeryznde kan dkme ve bozgunculuk karma eilimine kar koyamam, bu yzden de tarihi oluturan hdiseler zincirindeki ahlk dokuyu ancak ok snrl bir lde koruyabilmitir. Mukaddes retilerin gl motivasyonuyla zaman zaman hkimiyet ihtiraslarn denetleyebilmeyi baarmsa da, ou zaman bu retileri dah hkimiyet kurma hrsnn dn maskeleri olarak kullanmtr. Bu ynyle tarih; insan tabiatndaki hrs, bencillik ve sahip olma tutkularnn ynlendirdii stnlk kurma abalar ile yine insan tabiatndaki ahlk z harekete geiren mukaddes doktrinlerin yol at bar ve huzuru arama gayretlerinin toplamndan ibarettir. Bu almann ortaya kmasn salayan temel etken, insanl bir yerden alp bugnlere getiren sosyolojik srelerin bal olduu temel kanunlar kefetme merak olmutur. Tarih disiplinine bu perspektifle bakldnda, u sorulara en uygun cevaplarn bulunmas gerekmektedir: Tarihteki byk olaylar nasl ortaya kmtr? Bu hdiselerin grnr sebepleri ile grnmeyen arka pln arasnda nasl bir iliki vardr? nsan soyunun bitmeyen hrsn besleyen temel dinamikler nelerdir? demoullarnn yal dnyamza konuk olduu ilk gnden gnmze, toplumlar arasndaki belli bal atma noktalar neler olmutur? Gemi toplumlarn birbirleri zerinde hkimiyet kurma konusundaki atma ve uzlamalar hangi temel siklerle aklanabilir? nsanolunun nesiller boyu st ste koyarak bugne ulatrd belli bal kltr ve medeniyetlerin temel unsurlar nelerdir? Gerek medeniyetlerin eklektik yapsn belirleyen faktrler, gerekse gemi birikimlerden yeni sentezler reten ana aktrler kimlerdir? Milletlerin mevcut kltr ve medeniyetlerdeki paylarn gsteren temel parametreler nelerdir? Bu kltr ve medeniyetlerin ayrc vasflar hangi kstaslarla analiz edilebilir? alarn ak ierisinde iyi ile ktnn, hak ile btln, ak ile karann, zalimler ile mazlumlarn bitmeyen mcadelelerine

12

Blm Ad

yn veren en temel dinamik hangisidir? Tarihin derinliklerinden gnmze kadar uzanan srete, toplumlarn ahlk bir dorultuda ilerlemelerini salama iddiasyla ortaya km mukaddes mcadelelerin tarihe olan etkileri hangi seviyededir? Btn bu sorulara cevap bulma abalarmz bizi insanlk tarihini sistematik bir btnlk ierisinde kavrama ve kavratma noktasna gtrmtr. Barn yolu tekini anlamaya almaktan geer. dsturundan hareketle, kendi tarihimizi de ancak mukayeseli bir tarih okuma yntemi ve her aa has genel dnya telkkisiyle birlikte ele almamz gerektii kanaatindeyim. Bu sebeple tarihte iz brakm medeniyetleri ana hatlaryla aktarma ve alarnn ana temayllerini ortaya karma hedefi aratrmalarmzn zn tekil etmitir. Bu almada ortaya yeni ilm tezler atma iddias gdlmemi, tarih alanndaki genel uzlama noktalar temel alnarak ortalama bir tarih anlay sergilenmitir. nsanln bilinen 5.000 yllk tarihini birka yz sayfaya sdrma arzumuz, mecbur olarak birok tarih olgu ve olay ihmal etmemizi gerektirmitir. Btne bakarken parann ihmal edildii muhakkak olduundan, almamz bu ynden yaplabilecek her trl eletiriye aktr. 1789 Fransz htillinden sonra meydana gelen gelimeler dnya tarihini sosyal, ekonomik ve siyas alardan derinden etkiledii gibi, kltrn ve onun belli bal kayna olan din-toplum mnasebetlerinin de farkl bir tarzda ele alnmasna yol amtr. Mesel bu srete Dn Takvimin akl d iln edilmesi (1793), tarihin lik temaya gre ekillendirilmesi anlaynn ilk rneklerinden biri kabul edilir. phesiz kimilerince XVIII ve XIX. Yzyl Aydnlanmas olarak kabul edilen dnem, C. Darwinden ilham alarak bilime ait birok disiplinin Evrim Teorisine gre biimlendirildii bir dnem olmutur. Bu dnemin ideolojik kalplarnn dna kmay baaramayan birok tarihi, sosyolog ve iktisat; sosyal bilimlerde de benzer

13

Ksa Dnya Tarihi

bir nazariyeyi benimseyerek dinleri bu kat ideolojik perspektifleri ierisinde ele almlar, mukaddes metinleri ve uyarc peygamberleri deta yok saymlardr. Bu durum, dnin ve din tarafndan mukaddes saylan olgu ve olaylarn toplumlar zerindeki temel fonksiyonlarnn tmyle ihmal edilmesine yol amtr. Dinle aralarna mesafe koyan bu evrimci aydnlar, bata ilh dinler olmak zere tm dinleri ve dn kurumlar yok sayarak veya arlk kat saylarn dk tutarak dnin insanlk tarihindeki hayat roln anlamada belirgin bir alan krlne dmlerdir. almamz bir bakma bu alandaki ihmalin ve alan krlnn tespiti ynnde tarih disiplinine kk bir dipnot dmekten ibarettir. Sosyal bilimlerin gnmzdeki en nemli amaz olarak grnen bu ihmalin yeni bir bak asyla ele alnarak ortadan kaldrlmas, bunun gibi daha birok cidd almay gerektirmektedir. Btn tarihilerin ayn zihn handikaba dt iddiasnda olmamakla beraber, bu salksz ve eksik tarih anlaynn insanla ait tarih okumalarn ve ondan etkilenen mill tarih anlaymz son derece olumsuz etkiledii inancndaym. Liklii, devletle din arasnda hassas bir dengenin kurulmas ve hr dnin devlet ilerinden ayrlmas olarak anlamakta zorlanan radikal pozitivistler; bugn geriye dnp tarihi de kendi zihinlerindeki din anlayna gre likletirmeye ve bunu da ilm bir yntemmi gibi kabul ettirmeye almaktadrlar. Ksa Dnya Tarihi adl bu almamzda, lk a medeniyetlerinden balayarak gnmze kadar uzanan sreleri ele aldk. almamzn bu ilk cildi, insanlk tarihinin Hal Seferlerine kadar olan dnemini kapsamaktadr. Blm balarnda harita ve baz resimlere yer vererek ilgili blmlerin daha iyi anlalmasn hedefledik. Bu srete, srarl tevikleriyle beni tarih alanndaki gr ve dncelerimi yaynlamaya ynlendiren Yzak Dergisinin deerli genel yayn ynetmeni, air ve yazar M. Ali EMELye; bu srete ilgi ve destei ile her zaman yanmda olduunu hissettiren can dostum Hseyin ALTUNTAa teekkrlerimi ve minnettarlm ifade etmeyi bir bor

14

Blm Ad

biliyorum. Ayrca beni her trl artta destekleyen eim Hatice MERALe ve almalarm srasnda merakl sorular ve yorumlaryla bana deta okuyucu lboratuvarnda gezinti yaptran kzm Betl Sen ve olum Ali Tarka da teekkr ediyorum. Bu mtevz almann bu alanda yeni ve daha baarl aratrmalara yol aabileceini umuyor, yeni almalar iin bir kvlcm grevi grmsem bundan ayr bir bahtiyarlk ierisinde olacam ifade ediyorum. Arnold TOYNBEE; Merak duygusu insan tabiatnn ayrc melekelerinden biridir. der. mit ederim ki, Trk insannn tarihe olan merak, ortaya birok yeni tarih aratrmacsnn kmasn salar ve topluma, tarihin dedikodulardan ibaret bir magazin program konusu olmad uurunu kazandrr. Gelecek nesillerin kltr ve medeniyet alanndaki seviyeleri, teki de dhil, hfzalarndaki gemie ynelik salam bilgi birikimi sayesinde ykselecektir.
Ahmet MERAL 06.08.2009 SKDAR

15

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

Byk Trk tarihisi Filibeli Ahmed Hilmi, tarihi insanln biyografisi olarak tanmlar. Arnold TOYNBEE ise onu insanln hfzas olarak grr. ok eitli tanmlar olmakla birlikte onun bir disiplin olarak kabul edilmesi, ancak bir asr ncesine uzanr. A. J. Taylor tarih aratrmalarn u sorularn cevap aray olarak gsterir: Sonra ne oldu? Ve sonra kim geldi? Tenkiti tarih anlayn ilk ortaya koyanlardan biri olan bn-i Haldun, tarih determinizmin varln u szleriyle ifade eder: Tarih hdiseler suyun suya benzedii gibi birbirine benzerler. Materyalistler tarihin oluum dinamiklerini, ekonomik ilikilerin belirledii tezini ilemi, tm tarihi retim-tketim kavramlar ekseninde yorumlamay tercih etmilerdir. Baz tarihiler ise tarihin itici gcn biyolojik kurallarn oluturduunu iddia etmilerdir. Nitekim bu gr tayanlar hayatn bi-ztih bir mcadele olduu, tabi seleksiyon yasas gereince

Ksa Dnya Tarihi

ancak kuvvetlinin ayakta kalabilecei tezini ileri srmlerdir. Bu anlaya gre oalmayan nfusa, cemiyetlere ve cinslere tabiatta yer yoktur. Baz tarihilere gre tarihe yn veren messirlerin banda kahramanlar gelir. Tarihi; peygamberler, veller, byk kumandanlar ve liderler ekillendirir. Thomas CARLYLEnin dedii gibi, kahramanlar zamann artlarna gre ve cemiyetlerinin tesiriyle meydana kar ve kendi milletlerine yn verirler. Yetmi iki yl Fransa tahtnda kalarak baarl bir ynetim sergileyen ve Fransay modern Avrupa devletlerinin en bykleri arasna katan 14. Lui bu tarih anlayna uygun bir rnektir. Bugnk slm corafyasnn byk bir blmnn II. Halfe Hazret-i mer dneminde ekillendii de bir baka rnek olarak verilebilir. Saylan bu yaklamlarn tmnde hakllk pay olmakla beraber, bu izf tanmlar Mevlnnn mehur hikyesindeki krlerin fil tariflerini andrmaktadr. Dorularn bir ksmn ihtiva etmekle birlikte, bu anlaylarn hibiri geni, kapsaml ve kuatc bir tarih perspektifi ortaya koyamamaktadr. Bizce tarihi doru tanmlamak, onu gerek hliyle grmekten alkoyan tarih krlkten kurtulmakla mmkndr. Bunun anahtar da kinatn ve insann yaratl srrna nfuz etmek, insan geliimin madd ve rh srelerini doru olarak alglamaktr. Tarihin znesi olan insan, tarihe konu olan tm fillerini de kendi yapsnda bulunan potansiyel sevk, ynelim ve tepkileriyle gerekletirmektedir. Tm olaylarn arkasndaki bu kuvvetler, insann, zne ait bu ynelme tabiatna yerletirilen akn bir kaynakla da ilikili olarak hareket ettiini gstermektedir. Bu da, tarihi, doru tanmlamann ancak insan doru olarak tanmakla mmkn olabilecei anlamna gelmektedir. Bilim adamlar, dnyamzn milyonlarca yl nce Gneten koparak olutuunu savunmaktadrlar. demin yaratlnn ve yeryzne misafirliinin ise yaklak alt yz bin yl nce gerekletii kabul edilmektedir. Tarih ncesi dediimiz bu dnem, demin yeryzne ilk ayak izlerini brakt, kopard meyvelerin tadna ilk kez bakt, ta-

18

Blm Ad

biatta mamut ve dinozorlarla beraber yaad, sert iklim artlarndan dolay geimini ancak avclk ve toplayclkla salayabilecei bir zaman dilimiydi. Yerkrenin insanla enlendii bu dnemin ilk safhasnda, dem ve ei ilk aileyi kurmu, bylece tarihteki ilk sosyalleme de bununla balamtr. dem, bir yandan ei ve ocuklarnn yeme-ime ve barnma ihtiyalarn karlamaya alrken dier yandan da evltlarna ortamn tehlikesini anlatyor, yeryznde doru yaayn basit ve ilk ilh kurallarn hatrlatyordu. Ancak insanolunun yeryzndeki serveni, tarihi eilimlerin de net olarak ortaya koyduu gibi srekli rekabet ve mcadeleler iinde gemitir. Bu adan tm insanlk zor ve etin dnemler yaam, insan tabiatndaki iyi ve kt potansiyel glerin sevkiyle tm yeryz adaletle zulmn, bencillikle fedakrln, paylamayla tekelciliin, ahlkl bir hayatla aalk ve karc bir hayat algsnn sava alanna dnmtr. ou toplumsal ilikiler, kskanlkla zedelenmi, paylam problemi, stnln kabul ettirme igds, his ve tutkularnn esiri olmak gibi sebepler, topluluklar kanl kavgalarn iine srklemitir. te bu kavga Kbilin Hbili ldrmesiyle balar. nsanlarn gnmzde daha karmak ekle brnm olan hemcinsleriyle kavga ve mcadelesi, ou kez kanl savalar, toplu kymlar ve her ynyle eitli insanlk dramlarn gzler nne sermitir. Nitekim insanln tarihine pesimist bir gzle baklsa, Voltairein dedii gibi tarih cinayetler ve felketler silsilesi olarak grlr. Hatt bir Fransz tarihisi: Dnyann byk liderlerinin hayat detaylarn versek, insanlar tarihten nefret ederler. demektedir. Peki, insanlarn birbirleriyle mcadelesinin temel dinamiklerini neye balayabiliriz? Tarihin ekillenme srelerindeki verilerden, bugne de k tutacak sosyolojik balantlar karabilir miyiz? Bu sorulara birok sosyal bilimci tarafndan cevap verilmeye aba gsterilse de tarih olaylarn sebep ve sonularn irdelerken varlacak hkmlerin imdilik fen bilimleri iin geerli olan kesinlie ulamas mmkn grnmemektedir.

19

Ksa Dnya Tarihi

Bilimsel tarih yaklamnn hdiseleri filtre ederken kulland yntemler son derece titizlik ihtiv etmesine ramen, gnmz tarihiliinde en nemli amazlarn banda toplum-din ilikilerinin iyi deerlendirilememesi gelmektedir. Bu da Allah-insan-kinat ilikilerinin yerli yerine oturtulamamas, ilk insandan gnmze kadar sren hak-btl, iyi-kt ve zalim-mazlm mcadelesinin gz ard edilmesi sonucunu dourmaktadr. Tarihin aklanmasnda bu olgularn dikkate alnmas gerektii kadar, insanln uzun tarih yolculuunun ancak baskn eilimlerle aklanabileceinin de bilinmesi gerekmektedir. nk insanolunun ok karmak serveninden ancak ana eilimlerin tespit edilebilecei, daha ileri deerlendirmelerin abartl ve maksadn aan bir iddia olaca aktr. Bu ana eilimlerden birka unlardr: Ynetim yaplanmalar, insanln balangcndan itibaren fert eksenli monarilerden oulculuu esas alan demokratik ynetim modeline doru bir geliim sreci izlemitir. Tarihin oluumunda peygamberlerin, byk dinlerin ve dinler aras mcadelenin belirleyici bir rol olmutur. Hatt, Alman filozof ve tarihi Max MLLER, insanolunun hibir devirde dinsiz yaamadn belirterek; Tapnma ihtiyac, insanla kardetir. Vah ve meden kavimlerde, hatt maaralarda yaayan insanlarda bile bu ihtiya vardr. Geriye doru ne kadar gidersek gidelim, dinsiz bir milletin yaadn grmyoruz. demektedir. Eski Yunan tarihisi Plutarque de ayn tespiti; Dnyay dolanz; duvarsz, edebiyatsz, kanunsuz, servetsiz ehirler bulacaksnz; fakat mabetsiz ve mabutsuz bir ehir bulamayacaksnz. ifadesiyle yapmaktadr. Devletlerin kuruluu ve iktidarlarn oluumunda tespit edilebilecek ana eilim ise yeni iktidarlarn muhalefetteyken ya da madurken eletirdikleri eyleri iktidara geldikten sonra kendilerinin de yapmas ve muhalefetin sesine ou kez kulak tkamasdr.

20

Blm Ad

rnekleyebileceimiz bir baka eilim de: nsanln yerleik bir hayata geerek tarma balamasnn ve XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ngilterede gerekletirilen Sanayi Devriminin tm alarn en kkl inklplarndan ikisi olduu gereidir. Objektif tarihilik anlay, gnmzde belli bir mesafe almakla beraber, tarihe beyaz rkn stnlne gre bakma ve bat uygarlnn gereinden fazla merkezletirilmesi gibi kusurlardan da henz kurtulabilmi deildir. Tarih, bugn ve gelecei anlamak iin elimizdeki en nemli anahtardr. Kendi tarihimizi de gnah ve sevabyla ancak insanlk tarihindeki bu temel eilimlerle anlayabiliriz.

>

21

LK A MEDENYETLERNE FARKLI BR BAKI

Her uygarln ardnda vahiyle ulalm bir vizyon vardr.
Christopher Dawson

MEZOPOTOMYA MEDENYET
nsanlk tarihinin ilk medeniyet rneklerine Frat ve Dicle Nehrinin hayat verdii Mezopotomyada, Nilin yeerttii Msrda ve ndus Nehrinin sulad Hindistanda rastlanmaktadr. Frat ve Nil vadileri sadece ilk medeniyet merkezlerini oluturmakla kalmaz, ayrca ilk peygamberlerin boy gsterdii beldeler olarak da bilinirler. Eski dnyann bu byk nehirlerinin sulayarak verimli hle getirdii bu topraklar, sadece ilk zira gelimeyi gerekletirmi olmak bakmndan deil, ayn zamanda bilim tarihine yapt byk katklar asndan da nem tarlar. Bilimsel gelime seyrini balatan ivi yazs, tekerlek, 360 gnn bir yl olarak belirlenmesi, dairenin 360 derece olarak hesaplanmas, astrolojik amalarla da olsa astronomik hareketlerin ilk kez rasat edilip incelenmesi, drt ilemin temellerinin atlmas, matematik ve geometride ilk alan hesaplarnn ortaya kmas gibi ilk temel bulular, bu medeniyetin

Ksa Dnya Tarihi

ayrt edici zellikleri arasnda yer alr. Bu temel birikimi nce surlular yoluyla Anadolu havzasna, ardndan da Fenikeliler eliyle Yunan siteleri ve Roma medeniyet havzasna aktarlm, dolaysyla da kkenleri bakmndan gnmz Avrupa medeniyetinin temel balang noktasn oluturmutur. Medeniyetler tarihi, M.. 5000li yllarda kurulan Ur, Uruk, Nippur, ve Ki gibi Smer ehir devletlerini insanln ilk siyas organizasyonlar olarak tespit etmektedir. Bamsz olan bu ehir devletleri, birbiriyle atr, bu atmalardan glenerek kan bir tanesi, dierlerine boyun edirerek gl bir imparatorlua dnrd. Bu dnemin ehir devletleri, Patesi ve Ensi adndaki rahip krallar tarafndan ynetilirdi.

NUH TUFANI
Kesin bir tarih verilememekle birlikte. Nuh Tufannn erken Smer ehir devletlerinin boy gsterdii dnemden de daha eski bir tarihte gerekletii sanlmaktadr. Smer kkenli Tufan ve Glgam destanlarnn da bu olaya yer vermesi, bata Kurn olmak zere dier mukaddes metinlerin ayrntl olarak ortaya koyduu Nuh Tufannn varln gsterir. Tek tanrl dinlerin, insanln sosyolojik evrimiyle ortaya kt iddiasnda olan baz pozitivist sosyal bilimciler, tufana ait rivayetlerin bu eski metinlerde gemi olmasn, kendi tezleri iin bir dayanak kabul edip onlarn mukaddes kitaplarndaki tufan kssasna kaynaklk ettii iddiasnda bulunmaktadrlar. Oysa ayn verileri, tam tersi bir hkmn doruluunu gsteren karineler olarak kabul etmek akla daha uygun grnmektedir. yle ki, yazyla kayda geirildii dnemlerde bile tabiat kanunlarna aykr olarak destan bir anlatmla ifade edilen bu byk su baskn, meydana geldii tarihten destan ekle girdii o dneme kadar ok uzun bir zamann geti. Bylece anlatmdaki ana tema olan tufann hayal bir muhtevay-

24

Blm Ad

la zenginletirilerek daha sonraki toplumlarca destanlatrld intibn vermektedir. Bu da ad geen destann mukaddes kitaplarca da ortaya konan tufan olaynn insanlk hfzasndaki gerek kalnt ve izlerini gstermektedir. Tufana benzer anlatmlarn dnyann birok farkl blgesinde ve zellikle de eski kta ile ilikisi birka on bin yl kesik kalan Amerika corafyasndaki yerli medeniyetlerden nka ve Aztek destanlarnda da yer ald gz nnde tutulursa, merkezi Ortadou olarak kabul edilen bu anlatmn gler yoluyla dnyann dier blgelerine de tand anlalr. Bu durum Glgam destanndaki anlatmn mukaddes kitaplardaki tufan olayna kaynaklk ettiini deil, insanln genel hfzasnda bir tufan gereinin varlna iaret eder. Nitekim Smer metinlerindeki Tufan destan da bu olay, insanlarn tanrya isyan sebebiyle meydana geldii eklinde anlatr. Lkin urupakn adam Ubar Tudunun olu bunu hissetti. Birisi ona kalk evini yk dedi, bir gemi yap, servetini terk et, hayatn kazan! Mlkten nefret et, hayatn kurtar, btn hayat tohumlarn gemiye getir! Yapacan geminin eni-boyu eit olacak. Sonra onu okyanusa indir! Ubar Tudun da denileni yapt. Yaknlarn ve her hayvandan iftini alarak gemiye bindi. O anda yle bir yamur yad ki, tm yeryzn sular altnda brakt. Geriye kalan tm canllar mahvetti. Alt gn sonra tufan sakinleti. Acaba tufan genel olarak tm dnyay kapsayan bir su baskn mdr, yoksa Frat ve Dicle havzasn sulan altnda brakan mahall bir zellik mi tamaktadr? Her iki gr savunanlar olmakla beraber bu olayn insanln nemli kilometre talarndan biri olduundan phe yoktur.

DNLERN EVRM MESELES

lka medeniyetlerini ele alan William H. Mc. NEL, H. G. Wels, Emile DURKHEM, Auguste COMTE ve A. J. TAYLOR gibi batl birok tarihi ve sosyal bilimci, XIX. yzyl aydnlatmac pozitivist modaya uyarak insanln din hayata ibtida paganist (putperest) bir inan dnemiyle baladn zamanla putperestlik ve ok tanrcl aarak tek

25

Ksa Dnya Tarihi

tanrc bir inanca dntn iddia etmilerdir. Oysa tarih verilerden byle bir sonuca gitmenin ne bilimsel kaynaklarca desteklenen bir temeli, ne de lka kaynaklar arasnda saylan mukaddes metinlerin bu tezi dorulayan bir tespiti vardr. Arkeolojik bulgularn bu temel kabul dorultusunda ve tek yanl olarak yorumlanmas, biyolojik emarelerin evrimci bir anlayla aklanmaya alld o gnk hkim paradigmann bir yansmasdr. lh dinlere zt bir perspektifle oluturulan biyolojik evrim teorisi, sadece hayatn tek hcrelilerle balayp st organizmalara doru bir evrim geirdii iddiasyla kalmam, en st organizma olan insann ortaya koyduu ekonomik, sosyal ve rh faaliyetlerin de ayn evrim yasalarn izledii iddiasn eksen edinen yeni bir sosyal bilim anlaynn da domasna yol amtr. Bylece tarih, ekonomi, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinlere de uygulanan bu evrimci perspektif, 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln balarndaki bilimsel faaliyetleri de basks altna alan ideolojik bir muhteva kazanmtr. Bu erevede ele alnan resim ve heykel gibi kltr rnleri tmyle putperest bir hayat idrakinin emareleri olarak kabul edilmi, bunu dorulamak iinde o dneme ait tm vesikalar vahiy kaynakl iz, iaret ve delilleri gz ard eden seici bir filtre kullanlarak kitaplara geirilmitir. Bata Kurn olmak zere tm mukaddes metinler, insanln temel sapmalarndan birinin yaratc Tek Tanr hakkndaki yanl deerlendirmelerden kaynaklandn bildirmekte, tm peygamberlerin de nce bu sapmalar dzeltmekle grevlendirildiklerini vurgulamaktadr. Yine ayn metinler, bu peygamberlerin grevlendirildii medeniyet alanlarnda yaygn bir oktanrclk bulunduundan bahsetmekte, bu oktanrc kltr ortamnda statkoyu temsil eden varlkl ve etkin gruplarn peygamberlere iddetle direndiklerini dile getirmektedir. Bu sebeple, sanat deeri tayan ve yazl arkeolojik bulgulardaki bu yaygnl gsteren bilgilerden dinlerin oktanrclktan tektanrcla dntn sylemek, akla cazip grnse bile akln en byk tuzakla-

26

Blm Ad

rndan biri olan genellemeci ve indirgemeci bir anlaya tipik bir rnektir. Sebep ve sonu arasndaki hiyerariyi bozan bu tuzak, verilen rnekte olduu gibi itici gcn ilh dinlere kar souk ve mesafeli davranma meylinden almaktadr. Hristiyanln bir bilim adamn tatmin etmeyen krizli ilhiyat, o kltr ormanndaki bilim adamlarn nce dinden soutmu, sonu olarak da ayn bilim adamlarnn her bulguyu dini biraz daha zayflatacak bir kurguyla yorumlamalar sonucunu dourmutur. Oysa mukaddes kitaplar, zaten oktanrclk kltrnn yaygnlndan bahsetmekte, peygamberlerin temsil ettii tek tanrc izginin bu kltre daima itiraz ettii zerinde durmaktadr. Mukaddes kitaplarn temel mesajlarnda birinin kendi mensuplarn daima sadelie, samimiyete, fedakrlk ve fergat gibi mnev deerlere ynelttii gz nnde tutulduunda; byle bir inanla beslenen kesimlerin dnyev arzu ve heveslerinden beslenen ok tanrc kltrler kadar arkalarnda elle tutulur materyaller brakmamas allabilir bir durumdur. Mukaddes metinlerin tasvir ettii tek tanr inancna sahip dindar fert veya toplumlar, arkalarnda ne atafatl heykeller, ne de zerlerine abanan servet ve tesir sahibi kesimlere oranla tarihe bol yazl malzeme brakabilecek bir durumdadrlar. nsan haklarnn yzyllar iinde adm adm gelitii, buna ramen yeryznde hl inan zgrl konusunda skntlar yaand gz nnde tutulursa, oktanrclk kltr karsnda az olduklar mukaddes metinlerce de bildirilen tek tanr inanlarnn, temel haklar uurunun gelimedii o dnemlerde nasl bir yok saylmayla kar karya kaldklar daha da iyi anlalr. oktanrclk tabiat gerei baskc ve zorba; tek tanrc evrensel gelenek ise tabiat gerei sade, Samim ve alakgnlldr. Mukaddes kitaplarda anlatlan dindar fertlerin kltr kodlarn anlama titizlii gstermeyen pozitivist sosyal bilimciler, tarihi oluturan insann rh tecrbelerinin izlerini de yeterince kefedememilerdir. Btn bunlara ramen bak alarn daha ihtimaml kuracak bylesi bilim adamlar bile, ele alp yorumladklar arkeolojik veriler arasnda yine de tektanrcla ait birok iaret ve kantlar bulacaktr.

27

Ksa Dnya Tarihi

Tek tanrc inan, her ne kadar tabiatndan kaynaklanan sebeplerle ok tanrc kltrler kadar geride izler brakm grnmese de, sz edilen tm bulgulara sinmi olan genel bir imajdan da mahrum deildir. Bu imaj, tm toplumlarda grlen yaratc tanr inanc, ldkten sonra ulalacak ikinci bir hayat inanc, mukaddes kitaplarla paralellik tayan ahlk deer hkmleri gibi benzerliklerdir. Arkeolojik bulgulardaki ok tanrc izler, gerein sadece bir yann grmeye ynelten yanltc bir tablodur. Kltrleri gerei demir ayakkablar giyen bir taraf ile kltrleri gerei yalnayak yaayan dier taraf arasnda yaplan bir savata, sava alanndaki kayalar zerinde sadece demir ayakkablarn izleri kalacaktr. Tarihe intikal eden bu arkeolojik izler, gerein tek parametresi olarak grlrse, ortaya ok yanltc bir tablonun kmas da tabi bir netice olacaktr. nsanlk tarihini seici ve eleyici bir yaklamla deil, gerei her yanyla ortaya koyma sorumluluunu stlenerek tespit etmek gerekir. Tek tanrc kltr ile dier kltrler arasnda var olan temel zihn, ahlk, ekonomik ve sosyal kod farkllklarn zenle zmek, tarihin sadece mahhas (somut) kalntlardan ibaret olmadn grmekle mmkndr. nk insanla yn veren temel deerler tarihe her zaman madd malzemeler brakma frsat bulamam olsa da, varln insanlk uuruna katt ahlk deer hkmleriyle her zaman hissettirmi ve saduyunun snr talarn oluturmaya devam etmitir. Bu sebeple, gnmze intikal etmi olan her trl madd ve yazl malzemenin arasnda tek tanrc dnya grnn izlerini de arayp bulmak, bilim yapmann da sosyal bilimci olmann da temel artlarndan biridir. Hazret-i dem ve Hazret-i tten sonra Hazret-i Nh ve Hazret-i brahim Peygamberler de tek tanr inancn ve bunun ortaya karaca hayat anlayn yaymaya fevkalde aba gstermitir. Hazret-i brahimin, Bbilin Ur kentinde karak Urfa, Filistin, Msr ve Arabistan diyar diyar dolamas, kendilerine bildirilen ilh davet gerei putperestliin izlerini silmek gayesiyleydi. Bununla beraber blgede ve dnyann her yerinde tek tanr inancndan sapmalar meyda-

28

Blm Ad

na gelmeye devam etmi peygamberlerin teblileriyle beraber ok tanrl inanlarda varlklarn srdrmlerdir. zelde Mezopotamya ve Msrda, genelde ise tm lka medeniyetlerinde yaygn putperest izlere rastlanmakla beraber, her dnemde bu sapknlkla mcadele eden etkin ve srekli bir tek tanrc anlay da varln devam ettirmitir. lh kitaplardaki Hazret-i brahim-Nemrut, Hazret-i Musa-Firavun mcadelesi buna rnektir.

>

29

TARH DEVRELERNE GE YAZININ BULUNMASI VE MEZOPOTAMYA BLM

Nn. Kaleme ve yazdklarna andolsun!
(el-Kalem, 1-2)

SMERLER VE YAZI
Hi phesiz yaznn bulunmas insanlk tarihinin en nemli hdiseleri arasnda yer alr. Tarih alarn balatan bu gelimenin balangcn .. 8000lere kadar indirenler olsa da, genel kabul gren teze gre yaz .. 3500 ylnda Aa Mezopotamyada yaayan Smerler tarafndan bulunmutur. Yaznn bulunmas ile ilk siyas oluumlar kabul edilen ehir devletlerinin kurulmas arasnda e zamanllk dikkat ekmektedir. Bilgileri insan hfzasnn zaaf ve yetersizliinden koruma arac olarak gelitirilen yaz, muhtemelen o dnemdeki ilk devletlerin brokratik kaytlarn tutma ihtiyalarndan domutur. Nitekim Denise Schmend ve Pierre Amiete gre yaznn ilk kullanm defter tutma-muhasebe amal olmutur. Din adamlar mabetlere getirilen hediyelerin kayda geirilmesi srasnda baz rn ve hayvan adlarn artran ekiller izerek yaznn oluumuna n ayak olmulardr. Zamanla Smer yazs, insan ve eya isimlerini ieren 1200 logo-grafik (resim benzeri) sembollerden oluan bir iletiim arac hline gelmitir. Bu sembolik yazlar giderek bir izgi

Ksa Dnya Tarihi

formu kazanm, daha sonra da alfabe benzeri ekillere dnmtr. Yaz, dier Mezopotamya medeniyetlerini etkiledii gibi, gler yoluyla da Msr hiyeroglif yazsnn olumasna ve gelimesine sebep olmutur. Kil tabletlere ivilerle ekil verme biiminde balayan yaznn ktla bulumas olduka uzun bir dnemi gerektirmitir. Kil tabletlerden papirse, mumlu levhalara, parmene, nihayet kda geen harfler her malzemede ayr bir ekil almtr. Eski bir medeniyet merkezi ve surlularn bakenti olan Ninovann harabeleri arasnda sur hkmdar Banibala ait bir kitaplk bulunmu, iindeki kitaplarn tmnn lleci amurundan yapld tespit edilmitir. Ktipler bu sistemde yazlarn olduka byk ve kaln hazrlanan levhalara keli sivri omakla yazard. omak amurun iine batrlp hzla ekilince, kaln balayp incecik kuyruk hlinde biten bir iz meydana gelirdi. Bylece levhalar dzgn ve incecik satrlar hlinde ivi yazsyla abucak doldurulmu olurdu. Bu i bittikten sonra tabletler dayanakl olmalar iin mlekilere verilir, piirilmeleri salanarak ta gibi dayankl kitaplar elde edilirdi. Kil zerinde ok baarl olamayan Bbilliler uzun anlatmdan vazgeerek kelimenin ilk hecesini gstermekle yetindiler. Fenikeliler .. 2000lerde Smerlerin ivi yazs ile Msrn hiyeroglif yazsn gelitirerek yirmi iki iaretten oluan ilk alfabeyi buldular. Fenikeliler daha sonra deniz kolonicilii yoluyla Ege Blgesinde bulunan Yunan ve yon medeniyetlerini etkileyerek alfabenin bu blgeye de yaylmasn saladlar. Bylece alfabe, ilk an en gelimi bu iki medeniyetinden Romaya gemi ve gnmz Ltin alfabesi ortaya kmtr.

DER MEZOPOTAMYA MEDENYETLER AKATLAR (.. 2725-2545)

Smerlerin devam kabul edilen Akatlar, Smi topluluundandrlar. Akatlar tarihte ilk dzenli orduyu kurarak ilk imparatorluk rnei-

32

Blm Ad

ni oluturmulardr. Smer Medeniyetini btn Mezopotamyaya yayan Akatlarn kurucusu Sargondur. Efsaneye gre Sargon, doduunda annesi onu bir sepetin iine koyarak Dicle Nehrine brakr. Sular onu bir bahvann bahesine kadar srkleyerek kyya atar. Bahvan onu alr, bytr, mabede hizmeti olarak verir. Sargon byr, barahip olur. Ve zalim kral Lugal Zagiziyi ldrerek yerine geer. Hkmdar olduktan sonra devletin snrlarn n Asyaya doru geniletir. Sargonun efsnesi ve ahsiyeti bize mukaddes kitaplardaki Hazret-i Musa kssasn hatrlatmaktadr. Sargonun torunu Naramsin dnemi Akatlarn en parlak dnemidir (.. 2645-2604). Bu kral, tabletlerdeki bilgilere gre: On yedi kralla savatm. Yedi kral kesin olarak yendim. Onlarn birliini dattm ve hkimiyetimi yrttm. demektedir. Dnemin belgelerinden anlaldna gre komular Elamllar, zellikle ran dalar blgesinde yaamakta olan Gutilerle savamtr. Daha sonralar batya ynelerek Suriye ve Filistin topraklarn ele geirmi, hkimiyetini kendi ifadesiyle drt iklime yaymtr. Bu devlet bir i isyan sonucu tarih sahnesinden ekilmitir.

BBL MEDENYET (.. 2100 - 539)

Smi kavimlerinin hkimiyetini Mezopotamyada pekitiren Bbillilerin en nl hkmdar Adaletin Kral unvann alan Hammurabidir. Hammurabi, Smerlerin fidye esasna dayal Urgakina Kanunlarn gelitirerek ksas esasna dayal yeni bir hukuk sistemini yrrle koymutur. Bylece hukukun geliimine ok nemli katk salamtr. Hammurabi Kanunlarna unlar rnek verilebilir: Birini itham eden ispata mecburdur, yoksa lr. Bir hrsz duvar delerek bir eve girerse, hrszlk yapt evin nnde idam edilir.

33

Ksa Dnya Tarihi

Birinin gzn karann gz karlr. Babasn dvenin iki eli kesilir. Karsn boayan bir adam, kadnn evlenirken verdii paray geri demekle ve ocuklarn geimini salamakla mesuldr. nl Bbil Kulesi (Ziggurat), bu medeniyetin astronomide at rn bykln gstermektedir. Bulunan astronomi ile ilgili tabletlerden Bbillilerin matematikteki fonksiyon kavramn bildikleri anlalmaktadr. Rahipler yldzlara ve yeni kesilen hayvanlarn cierlerine bakarak kehanette bulunmaktaydlar. Dnyann yedi harikasndan biri kabul edilen Bbilin Asma Baheleri, Medyadan gelen prensesin vatan hasreti ekmemesi iin yaplmt.

SURLULAR (.. 2000 - 612)

sur Devleti Mezopotamyada kurulan en etkili devlettir. Douunda ve bymesinde asker zellikleri n plna kmtr. Demirden silhlarla donanm sur Ordusu atl-arabal birliklerden olumaktayd. Bu sayede hkimiyetlerini Mezopotamyadan Msr ve Anadolu ilerine kadar uzanan geni bir alana yaymlard. Sert karakterli asker ynetimlerin ilk rneini oluturan surlular, kara kolonicilii yaparak ticareti gelitirdiler. Kayseri-Kltepede braktklar ivi yazsyla yazlm kil tabletlerden anlaldna gre, Anadolu medeniyetleriyle ticar ilikilerde bulunmular, bylece bu medeniyetlerin yazl tarih dnemlerine gemelerine n ayak olmulardr. Dnyann ilk ktphanelerini Ninovada oluturarak dnya kltrnn gelimesine ok nemli katk salamlardr. Ninovada surbanipaln kitaplnda eitli devletlere gnderilen mektup sretleri korunmaktayd. Bu da diplomasiye ne kadar nem verdiklerini gstermektedir.

34

Blm Ad

surlular, Bbili ele geirdikleri gibi srail Devletine de son vermi, Yahuda Devletini vergiye balamlardr. Med askerleri gneyden gelen mttefikleri Bbil askerleriyle birlikte sur lkesini yamaladlar, Ninova ehrini yerle bir ettiler. surlular Mezopotamyann en gl devletiydi.

LKA MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNE TOPLU BR BAKI

Tevrat ve Kurn- Kerimde ad geen birok peygamberin bu blgede yaad gz nnde tutulduunda, ad geen peygamberlerin tebli ettii ilh deer ve emirlerin bu blge medeniyetlerine etkide bulunduu kolayca anlalr. Bu sebeple, Hazret-i brahimsiz Uru, Hazret-i Ynussuz Ninovay dnmek mmkn deildir. zellikle Hammurabi Kanunlar, ilh dinlerin rettii adalet anlayndan etkilenildii izlenimini vermektedir. Hazret-i Ynusun Ninovada yaad ve mukaddes metinlere gre kavmini topluca mana ynelttii dnlrse, bu etkilerin sur kltrne ilham kayna olmu olabilecei de ihtimal d saylamaz. Peygamberlerin getirdii vahiy ve insanln deneye-yanla gelitirdii birikimlerin ilk lboratuvar Mezopotamya olmutur. Peygamber etkilerini grmezden gelen bir Mezopotamya tarihi sadece eksik deil, insanln balang dnemini ve bu dnemde oluan inanlmas g bilim damlalarn da yanl bir temele oturtmak anlamna gelir.

>

35

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

MISIR MEDENYET
Onlar, yeryznde dolap kendilerinden ncekilerin sonunun nasl olduuna bakmadlar m? Onlar kendilerinden daha kuvvetli idiler. Yeryzn srp ilemiler ve oray kendilerinin mar ettiinden daha ok mar etmilerdi.
(er-Rm, 9)

MISIR MEDENYET VE PRAMTLERN SIRRI

Msr medeniyeti, yeryznn en eski ve parlak medeniyeti olduu gibi, gemi dnemlere ait iz ve ykntlarn da gnmze kadar ulatrmay baaran bir medeniyettir. Habeistan dalarndan doarak tropikal yalarla beslenen, karlarn erimesiyle Heredota gre 100 gn boyunca taarak coan Nil, tartmasz Msrn gerek hayat iksiridir. Bu zelliinden dolay Nil Nehrinin tamas eski Msrllarca bayram kabul edilmekteydi. nk nehir, sularn ekilmesi sonrasnda geride verimli alvyonlar brakmakta, bu da vadiyi, deta llerin hayata; Merhaba! dedii bir cennet bahesine dntrmekteydi.

Ksa Dnya Tarihi

Nitekim Msra hayat veren bu byk nehrin tebeddltn hayretengiz ifadelerle kaleme alan Msr fatihi Amr bn-i As, bu durumu Halfe Hazret-i mere yle rapor etmitir: Y Emirel-Mminin! Ksr bir l ve iki da arasnda muhteem bir vadi tahayyl et ki, bu dalarn biri kum tepeleri eklinde, dieri ise zayf bir at karn veya deve hrgc biiminde olsun. te Msr byledir. Btn verimi ve zenginlii, bunlarn arasndan hametle akan bir nehirden gelir. Sularn oalmas ve azalmas gnele ayn yrmesi kadar muntazamdr. Muayyen bir zaman vardr ki; o zamana gelince dnyann btn bulaklar ve aylar, kudretin kendine balad bu nehirler padiahna vergilerini getirir verirler. O vakit sular oalr, yatandan frlar, bereketli amurlarn brakmak iin Msrn sathn sular. O vakit bir kyden dier kye hurma yapraklar kadar hafif kayklardan baka gidip gelmek vastas yoktur. Ondan sonra bu itaatli rmak arzn snesinde saklad hazineleri toplatmak iin kudretin kendine izdii hudutlar iine girer. Y Emirel-Mminin! te bylece Msr lkesi, dnml olarak nce ksr ve kumlu bir lden sulak ve parlak bir ovaya; sonra da siyah ve kaln bir amurla rtl bataklktan yeil ve dalgal bir ayrla, trl trl renkte ieklerle donanm bir yayg ve sararmakta olan bir ekin tarlas manzarasna kavuur.

MISIRIN SYAS GELM

Msrda ilk ehir devletleri .. 4000de grlrken, birleik Msr tarihi Kral Menesle balar, Perslerin .. 525te Msr igallerine kadar devam eder. Bu dnem ierisinde yer yer kendilerini tanr olarak kabul ettirmeye kalkan 26 Firavun sllesi vazife banda kalr.

ESK KRALLIK DNEM ( .. 3000-2100 )

Firavunlarn en parlak dnemi olarak kabul edilen bu dnemde en nemli gelime piramitlerin inasdr. lk ina edilen piramit Sakkaradaki

38

Blm Ad

basamakl piramittir (.. 2800). Daha sonra Kahire yaknlarnda Gizzede Keops, Kefren ve Mikerinos adl piramitler yaplmtr. Bu piramitlerin hepsi de, yz binlerce klenin dnml olarak zorba bir biimde onlarca yl altrlmasyla yaplabilmitir. Bu muazzam eserlerin yapmndaki ileri teknoloji, bugn bile grenleri byk bir hayranlk duygusuna sevk etmektedir. Sadece Keops piramidinin 10-15 ton arlnda 2.300.000 adet blok tan st ste koyulmasyla olutuu, Heredotun anlatsna gre ar granit bloklarn st ksmlara karlmas ilemi iin 925 metre boyunda, 19 metre geniliinde bir rampa hazrland bilinmektedir. Ykseklikleri, ilerindeki galeri ve lbirentler, altlarndaki saraylar, duvarlarndaki resimler, mumyalanm Firavun cesetleri ve ina edildikleri pltolarn akustik dzenleri gibi ilgin ve gz alc niteliklerinden dolay piramitler, eski dnyann en byk ve en baarl mhendislik eserleri olarak kabul edilmektedir. Baz bilim adamlar bu devs eserlerin ortaya kmasn bilim-kurgu nevinden bir yaklamla yorumlayarak fantastik bir sonuca ulamaktadrlar. Mesela Eric Von DANKEN bu piramitleri uzayllarn yaptn iddia ederken, Andrew COLLNS de, Cennetin Tanrlar adl kitabnda olay mitolojik bir temele yaslamakta, bu tapnak ve antlarn yapmn bir tanrlar rknn eseri olarak gstermeye kalkmaktadr. Bilim adamlar ar ta bloklar havaya kaldrmann nasl mmkn olabildiini, sert kayalara delikler amak iin ses teknolojisinin kullanlp kullanlmadn, Atom Uzman Prof. Lois BULGANin iddia ettii gibi, bu konuda nkleer enerjiden yararlanlp yararlanlmadn aratrmaya devam etmektedirler. Msrn, tarihin seyri iinde arkeolojik bir hasat blgesi olma zelliini srdrecei anlalmaktadr. phesiz Msr, eski alardan beri zengin bir lkedir. Zaman zaman kendilerini tanr kral eklinde empoze eden Firavunlar, tarm alarnn en zengin lkesi Msrda ok gl bir brokrasi oluturmular, tarm ve ticareti gelitirerek salam gelir kaynaklarna sahip olmulardr. Hkimiyet alanlarn douda Msrdan Filistin ve Suriyeye, gneyde Habeitan ve altn rezervleriyle nl Nbya blgesine kadar geni-

39

Ksa Dnya Tarihi

letmilerdir. Kral mezarlarndan kan drt tekerlekli altndan gemiler ve altn sava arabalar, bu dnemdeki refahn en nemli gstergeleri olarak saylabilir. Yunanllar ve Fenikelilerle yaplan ticaretle Msrn zenginlii daha da artmtr. Piramitler gibi muazzam yaplarn kaynan baka yerlerde deil, bu medeniyetin ulam olduu zenginlikte aramak gerekir. Bu eserlerin meydana gelmesi iin gerekli olan ilm arka plna Msr medeniyeti fazlasyla sahipti. Buna rnek olarak geometride pi saysn bilmeleri, Nilin tama ve ekilme gnlerini hesaplayabilmek iin oluturduklar gnmze kadar uzanan gne takvimini bulmu olmalar, tp ve eczaclkta zengin bir birikime sahip olmalar bu ilm gelimilie rnek olarak gsterilebilir. Fakat yararsz bir g gsterme yarna girmiler, lmsz bir saltanat sahibi olma arzularn dnyann en faydasz fakat en pahal yaplarn ina ederek ortaya koymulard. Ancak btn bu zenginliklerine ramen kendilerini tanr yerine koymalar, toplumlar katmanlara ayrarak tarafgir davranmalar ve halkn byk bir kesimini kle yapmalar gibi sapknlklar, sonlarn getirmitir: Oysa biz onlardan gelip-geen nice kuaklar helk ettik. yle ki, onlar dnyev g ve d grn olarak berikilerden daha stndler.
(Meryem, 74)

ORTA KRALLIK, HKSOSLAR VE HAZRET- YSUF (.. 2100-1600)

Ktlk yllarnn basksyla Asyadan gelerek Msra hkim olan Hiksoslar, oban Krallar diye de anlr. Hiksoslar, gl asker birlikleriyle Msrn tamamnda siyas birlik salamalarna ramen hibir zaman yerli unsurlarla tam bir kaynama salayamadlar. Farkl kltrel ve din gelimelerin yaand bu dnemde Smi dilini kullanarak Avarisi bakent yaptlar. Msr tarihinde ilk peygamber olarak bilinen Hazret-i Ysuf un

40

Blm Ad

Hiksoslar dneminde yaad kabul edilmektedir. Hazret-i Ysuf, Hazret-i brahimin olu olan shakn olu Hazret-i Ykubun oludur. Kardelerinin kskanl sonucunda bir kuyuya atlr, kervanclar tarafndan bulunarak Msrda kle olarak satlr. Sarayda gnl ve ahlk gzellii yannda yz ve fizik gzellii ile de vezirin hanmn ve Msr sosyetesini akna evirir. ehvetperest basklara, nefsinin btn zorlamalarna ramen, vezirin hanmnn sfl, azgn ve ftursuz taleplerini reddetmesi zerine iftiraya urar ve zindana atlr. Hazret-i Ysuf, zindanda rya yorumlar ile peygamberlik vazifesinin temel fikirlerini birlikte sunmay baarr. Baarl rya yorumlar sonrasnda saraya arlr, gemiteki sulamalardan aklandktan sonra Msrn mal ynetiminde grev alr. Ktlk yllarnn yaand bu dnemde ald tedbirlerle Msrda kurakln getirdii olumsuzluklar giderir, Msrn mal ynden rahatlamasna yol aar. Bu arada kardelerine ve babasna nemli faydalar salar. Bu gelimeyle birlikte srailoullar Msra yerleir ve zamanla oalrlar. Bir mddet Ysuf Peygamberin yayd tevhid inanc Msrda etkili olur. Hiksoslarn Msrdan karlmasndan sonra lkeye Teb prensleri hkim olur. Bu prenslerin ynetiminde Msr, Afrika ve Asyadaki en geni snrlarna ular. Zamanla ynetimler tarafndan halka Amon, Ra gibi yerel tanrlar empoze edilir. Ancak IV. Amonofis dneminde tekrar tek tanrl inanca benzer Aton isimli (gne tanrs) bir inan yaygnlar.

>
41

Ksa Dnya Tarihi

HAZRET- MUSA VE FRAVUN

Bir dem gelir, Musa olur. Yz bin mncatlar klur. Bir dem girer kibr evine. Firavn ile Hmn olur.
Ynus Emre

3400 YILLIK BR ANLAMAZLIK

Msrn yar resm yayn organ el-Ehram Gazetesinin Kasm 2000de Londrada baslan ngilizce nshas ilgin bir su duyurusu yaynlad. Bu duyuruya gre, bir hukuk profesr ve avukat olan Nebil Hilmi, otuz drt asr nce Hazret-i Musa ile birlikte Msrdan kaan Yahudilerin, Msrllara ait kymetli altn ve gm eyalar da beraberinde gtrdklerini iddia ederek lkesi adna ykl bir tazminat talebinde bulundu. Prof. Hilmi bu iddiasna delil olarak Tevrat gstermekte, Tevratn srailoullarnn hrszlklarn gsteren saysz deliller iermekte olduunu dile getirmektedir. Msrllardan alnan eyalarn hibirisinin geri getirilmediini kaydeden Hilmiye gre, yllk % 5 faizi de eklendiinde Yahudilerin bugnk Msrllara yaklak 9 milyon ton altn borcu vardr. Bu tarih bir gerektir ve Msrllarn hakk boa gitmemelidir. Msrl avukatn bu teebbsne kar Yahudiler de tepkilerini gstermekte gecikmediler. Bir hafta sonra, srailde yaynlanan Jerusalem Post Gazetesinde Moe KOHN, kar bir dv ile Hilminin giriimine cevap verdi. Tevratn k blmndeki anlatma dayanarak srailoullarnn Msrda kaldklar 430 yl boyunca Msrllara klelik yaptn ve 600.000 erkein 430 yl boyunca onlar iin cretsiz almak zorunda kaldklarn dile getirmektedir. Bu durumun gz nnde tutularak srailoullarna denmeyen alacaklarn, Hilminin kartt borla karlatrlmas ge-

42

Blm Ad

rektiini belirtmekte, ayrca bu birikmi emein karlna yllk % 5 faiz eklenmesini istemeyi de ihmal etmemektedir. Kohna gre gndelii bir dinardan hesaplandnda Msrllarn sadece yz yl iin verecekleri para iflslarna yetecektir. Yazar ayrca iddialarna Tevratn dnda Kurn yetlerinden de mesnet gstermektedir. Bu ilgin dvlarn nasl sonulanaca ve hangi iddialarla zenginletirilecei nem tamamakla beraber, bu anekdot, gerek Msrllar ile srailoullarnn tarih ilikileri, gerekse bu kavmin dnya tarihindeki gz ard edilemez yeri hakknda bize ip ular vermektedir.

SRALOULLARINA UYGULANAN BASKI VE ZULMLER

srailoullarna yaplan bask ve zulmn Msrda XVIII. slle dneminde balad bilinmektedir. O dnemde srailoullarnn Msrda tevhid anlaynn en gl savunucular olduu grlr. Hazret-i Musann Firavuna kar giritii hrriyet, hak ve adalet mcadelesinde peygamberlerinin yan banda olmular, madur ve mazlum bir kitle olarak ynetimden bask ve zulm grmlerdir. Basklarn younlamas II. Ramsesin babas I. Seti dnemine rastlar. Kaynaklar Hazret-i Musann doum yllarnda ibanda bulunan Firavunun II. Ramses olduunu iddia etmektedir. Bu dnemde srailoullarna yaplan basklardaki iddet ve dozajn dayanlmaz bir biimde artt anlalmaktadr. Nitekim Ahd-i Atik ve Kurnn verdii bilgilerden, o gnk firavunun srailoullarnn erkek ve kadn yetikinlerini kle olarak kulland, yeni doan erkek ocuklarn ldrp kz ocuklarn sa brakt anlalmaktadr. Kurna gre Firavun, ilhlk iddiasnda bulunacak kadar kendini beenen, byklk taslayan, Hazret-i Musann tanrsna ulamak iin alayc bir ed ile Hmna kule yapmasn emredecek kadar kstahlaan, taknlk gsteren, halkn kmseyen, onu frkalara blen, zayflar ezen, gereklere srt eviren bir kiidir.

43

Ksa Dnya Tarihi

Hazret-i Musann musr/ada kabul edilen Firavun II. Ramses, srailoullarna ve halkna zulm ve baskda, ayrmclkta, kleletirmede alen ilhlk iddisnda bulunmada sembol bir isim olmutur. Esasen firavunlar, ilk dnemlerde kendilerini delta blgesi tanrs Ozirise nispet ederlerdi. Daha sonra gne tanrs Horusun temsilcileri olarak gstermeye baladlar. V. Hanedan dneminden sonra (.. 26002500) tanr Rya izfe edilmeye balandlar. Orta mparatorluk dneminde ise Tanr Amonla ilgi kurularak Amon-R ile aynlatrldlar. Ksacas Hazret-i brahimin, Hazret-i Ysuf un, Hazret-i Musa ve kardei Hazret-i Hrunun srailoullar eliyle Msrda ykseltmeye alt tevhid arlar, her dnemde olduu gibi Musa dneminde de Firavun, Hmn ve Krun ls eliyle perdelenmeye allmtr. .. 1300lerde Msr tahtna geen II. Ramses, Suriye yznden Hititler ile savar. Anadolunun bu gl devleti ile sur tehlikesi yznden dnyann ilk yazl anlamas olan Kadei imzalamak zorunda kalr. (.. 1280) Msrn gvenlii iin bu nemli tedbiri aldktan sonra ite gl ve baskc bir ynetim kurar. Ynetimini vezir Hman ve mal alanda Krunla glendirir. Yaayan her canlnn kendisine sayg duymas ve korkmas iin dalarn iini oydurarak rperti uyandran Eb Simbel tapnan yaptrd gibi yanna da kendisinin dev boyutlardaki drt adet heykelini yerletirir.

HAZRET- MUSA VE FRAVUN

Gemite byk itim dalgalar oluturan peygamberler gibi Hazret-i Musa da Allahtan ald elilik vazifesinin bir paras olarak Firavunu ve onun zlim ynetimini uyarm, onlar hak ve adalete, kulluun snrlarna, gkte ve yerde tek ilh olarak sadece Allha itaat etmeye davet etmitir. Hazret-i Musa, Firavunun karsna kar kmaz, aralarnda mthi bir mcadele balar. Hazret-i Musa insanlk tarihinde hak, adalet ve saduyuyu temsil eden nbvvet zincirinin bir halkasn olutururken, Firavun da, Krun ve Hman gibi taraftarlaryla zulmn, irkin, ayrmcln, kibrin, ilh llere kartl-

44

Blm Ad

n ve duyarszln o adaki temsilciliini stlenirler. Firavun, btn gcn Hazret-i Musann arsn ortadan kaldrmak iin seferber eder. Hazret-i Musa ise hem Firavun ve evresini, hem de kendi halkn uyarmay srdrr. Oysa Firavun, Allhn elisini dinlemez, ona kar gelmeyi srdrr. Bu yzden Firavun ve ailesi, yllarca ktlk ve rn azl ile imtihan edilir. Su basknlar, ekirge srlerinin istillar, kurbaa ve kan gnderilmesi sretiyle bir dizi felketlere uratlr. Nihayet Firavun ve beraberindekiler Kzldenizde boulur. slm kaynaklar Firavunun boulmak zereyken man ettiini, ancak bunun kabul edilmediini, cesedinin ise daha sonra gelenlere ibret olmas iin saklandn kaydeder. Nitekim Cebeleyn mevkiinde mumyalanmad hlde hi bozulmam bir ceset bulunmutur. Btn firavun cesetleri mumyaland hlde, o cesedin mumyalanmadan gnmze kadar ulam olmas, onun bir mcize olarak korunduunu dorulayan bir bulgudur. Nitekim British Museumda muhafaza edilen bu cesedin en az 3000 yllk olduu tespit edilmitir. Mehmed kif de, konuyla ilgili bir iirinde bu hdiseye yle tems etmitir: Ne intikm- lh, ne sermed hsran: Gelen geenlere ibret, yatar sefl ryn! Soyulmadk eti kalm, bilinmiyor kefeni; Akta, mumyas hl dalmayan bedeni.

MISIRIN ZAYIFLAMASI VE STLLARA URAMASI

II. Ramses ve olu Merneptahn lmnden sonra imparatorluk hzla yklma vetresine/srecine girmitir. Gneyden gelen Habeliler, gney Msra hkim olmalarna ramen Msr birliini salayamadlar. Msr, .. 671 ylnda surlularn istil ve yamalarna ahit olur. Onu bu durumdan Yunanllarn yardmyla Sais ehri prensleri kurtarr. Buna ramen bu kez de Perslerin hkimiyeti altna girer. (.. 525)

45

Ksa Dnya Tarihi

.. 332de ise byk bir ordunun banda Byk skender Msr topraklarna ayak basar. Pers hkimiyetine son verir. skenderiye ehrini kurarak dou-bat kaynamasn esas alan Helen kltrnn yaylmasna hizmet eder. .. 30 ylna dek Helenlerin elinde kalan Msr, bu tarihten itibaren Romallarca ynetilir. mparatorluun ikiye ayrlmasndan sonra da (.S. 395) Dou Roma mparatorluunun nemli bir merkezi olma zelliini korur. Romallar dneminde antik Msr medeniyetinin izleri giderek silinmitir. Oysa Antik Msr Medeniyeti, bata Yunan Medeniyeti olmak zere tm eski kta uygarlklarn asl yapsyla kkl bir ekilde etkilemitir. Msr 646 ylndan itibaren, Hazret-i mer dneminde Mslmanlarn hkimiyetine girer. slm dneminde srasyla Emev, Abbs, Tolunoullar, Akitler, Ftmler, Eyybler ve Memlklar dnemleri yaanr. 1517den itibaren de 1881deki ngiliz igaline kadar Osmanl mparatorluuna bal bir eyalet olarak kalr.

>

46

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

AVRUPA MEDENYETNN OLUUMU

nsan her eyin lsdr.
Pratogoras

Gnmz Avrupa medeniyetinin kkeninin eski Yunan olduu ok genel bir kabuldr. Nitekim ilk dnem cumhuriyet yazarlarmzdan smail Habip SEVK (1892-1954) bu konuda unlar sylyor: Bugnk Avrupa medeniyeti, Yunan ve Ltinden gelen hmanistlie dayanr. Avrupa, Byk Rnesansa o sayede erdi. Bugnk medeniyet u veya bu Avrupa milletlerinin deil, Yunan ve Ltine eklenmi Avrupanndr. Arada Ortaa Hristiyanl da alanarak Yunan ve Ltini Rnesansa balayan ve Rnesanstan zamanmza kadar uzanan yekpare bir Avrupa medeniyeti... Bu kl halinde bir nur cephesidir. Hangi millet bu nurlu cepheyi btn endamyla kendi diline aksettirebilmise, o tam Avrupal olur. Avrupal millet demek, Avrupa corafyasnda bulunan demek deil; Avrupal millet evvel btn Antikiteyi yani Yunan ve Ltinin belli bal eserlerini, sonra dier Avrupa milletlerinin de yine belli bal kitaplarn kendi diline nakledendir. Yazarmzdan ok daha nce Alman dnr ve yazar F. Schiller (1759-1805) de Alman toplumunun kimlik araynda Yunanistan bir

Ksa Dnya Tarihi

toplumun nasl hr vatandalar oluturabileceinin bir rnei olarak gryordu. Ayn dnemde bir dier Alman yazar da Greklere hayranln yle ifade ediyordu: Biz, bilim renmedeki yalnlyla Greklerin mill karakterinin aralna asla ulaamayz. yisi mi gelin, olabileceimiz kadar olalm ve Greklerden sadece karakterimizin izin verdii lde kopya ekelim. Gayet tabidir ki, Avrupa toplumlarnn Yunan medeniyetine hayranl Almanlarla snrl kalmam, tm Avrupa milletlerini de iine almtr. Nitekim 1821 ylnda Osmanl Devletine kar Mora Yarmadasnda kan Yunan ayaklanmas hemen btn Avrupa milletleri ve Rusya tarafndan desteklenmi; siyas, mal ve asker katklarla gnmz Avrupa medeniyetine beiklik ettii kabul edilen Yunanistann bamszl salanmtr. Bu srete Franszlar, Yunan isyanna destek amacyla gnll asker gndermiler, banka hesap numaralar aarak isyann mal kaynaklarna katkda bulunmulardr. ngiliz, Fransz ve Rus donanmalar birleerek Morann gvenliini salayan Osmanl donanmasn Navarinde yakmlardr. Egede yani ilkan bu en gelimi medeniyet havzasnda .. 3000lerde balayp .. 600lere doru ykselen, .. 500-400 yllarna doru daha da ilerleyerek dehya doru koan bir medeniyete rastlyoruz. Nitekim bu medeniyetten gnmze intikal eden veriler, Attikadaki Antik Yunan dnce atlyelerinin en ser retimleri gerekletirdiklerini, akl unsurlarn armonik kaynamasndan bir deh oluturduklarn gsteriyor. Egede oluan yz dnyaya dnk bu medeniyetin oluumunda, blgenin doudan batya giden, kuzeyden gneye inen ticaret yollarnn kavak noktalarnda bulunuyor olmasnn nemli bir pay vardr. Nitekim Grekler; denizcilik ve ticaret yoluyla Msr, Bbil ve surdaki gelimi astronomi ve matematik bilgilerinden byk lde yararlandlar. Thales ve Pythagorasda olduu gibi bu konudaki temel bilgileri oralardan aldlar. Ne var ki, Grek filozoflar, ad geen medeniyetle-

50

Blm Ad

rin sadece pratikte yararlandklar bu bilgilerin dayand temel yasalar tespit ederek onlara ilm bir hviyet kazandrdlar. Bylece, ulatklar matematik bilgisi, felsefe yapmalarnn ve akl yrtmelerinin de nn at. Sonuta Grek felsef dnce gelenei daha da zenginleti. Efltunun kendi kurduu akademinin kapsna yazdrd u sz, o gnk akl bilimlere verilen nemi gstermektedir: Matematik bilmeyenler buraya giremez!

GRT VE MKEN MEDENYET

.. 3000lerde ortaya kan Girit medeniyeti sadece Egenin deil, Avrupann da en eski medeniyeti olarak kabul edilir. Denizcilikte ileri giden, topraklar tarma elverili olmad iin ticarete arlk veren Giritliler, kendi lkelerine Sicilyadan kalay, Kbrstan bakr, Yunanistandan arap ve zeytin, Msrdan tahl ve dokuma rnleri ithal ettikleri gibi, dier lkelere de nl Girit anak ve mleklerini pazarlamlardr. Ticaretle zenginleen adallar dnyann bilinen ilk ehircilik rneini vermiler, esiz mimar gzellikte ev ve saraylar yapmlardr. Knossos Saraynn duvarlarndaki freskler veya boyanm al kabartmalar, kral ve ailesinin rahat yaantsn ve Girit halknn elenceye olan dknln gsteren nemli sanat eserleridir. .. 2000de Yunanistana gelip yerleen Akalar (Mikenler), Girit medeniyetine son verdikleri gibi btn Ege adalarna da hkim oldular. Bylece devraldklar Girit medeniyetinin tesirlerini Yunanistan, Bat Anadolu ve Ege adalarna da yaydlar. Homerosun lyada Destannda, Aka Kralnn Truvallarla giritii Ege Denizindeki stnlk mcadelesi anlatlr. Bu hikyeye gre Akallar tahtadan yaplm bir at Truvaya hediye ederler, tahta atn iine gizlenen savalar daha sonra ortaya kp rakiplerini hile ile alt ederler. ato ve Kuyu mezarlar ile nl Miken medeniyeti, Yunanistana Balkanlardan gelip yerleen Dorlar tarafndan ortadan kaldrlmtr.

51

Ksa Dnya Tarihi

YUNAN MEDENYET VE DEMOKRAS

Dorlar, .. 1200lerde Girit ve Rodos dhil, Mora Yarmadas ve tm Egeye hkim oldular. Asker disiplinleri ile baskc bir ynetim oluturarak halka zulmettikleri iin halkn bir ksm Yunanistandan ve adalardan Dou Akdenizdeki Fenike ehirlerine yerletiler. Bu gmenler yerli halka gemicilik sanatn rettiler. Anadoluya gelenler ise yon ehir devletlerini kurdular. .. 600l yllardaki yonya, tecrb bilimlerin ilk boy att bir blge olmas bakmndan bilim tarihinde nemli bir yer igal eder. Geometride geni bir daire iine oturtma kuramn ortaya atan, cisimlerin yksekliini glgelerinin boyuyla lme tekniini bulan Thales; yl ile mevsimlerin uzunluunu hesaplayan Anaksimandros; anahtar bulan Teodoros; tp biliminin kurucusu, tbba klinik gzlemi ilk getiren, anjin ve barsak eridi hastalklarn isabetle tehis eden Hipokrotas; atom mefhumunu bugnkne yakn biimiyle ilk kullanan Demokritos; bilimsel anlamda ilk astronom olan Anaksagoras ve dnyann yuvarlak olduunu ilk syleyen Pythagoras gibi Antik Ege medeniyetinin sembol isimleri hep yonyada yetitiler. Dorlarn kt ynetimiyle snflara ayrlan halkn eitli araylar sonucunda ibtida seviyede de olsa ilk demokratik ynetim modeli ortaya kt. Bylece Yunan ehir devletlerinde, kadn ve klelerin oy haklarnn olmad ilk dorudan demokrasi uygulamasna geildi. Drakon ve Solon isimli kanun adamlarnn (Arhon) klelik ve snf farkllklarnn ortadan kaldrlmas ynnde att admlar Klistenesle beraber daha katlmc bir noktaya ulat. Ancak klelere yine de hak verilmedi.

PERS-YUNAN SAVALARI
Persler batya doru ilerleyerek Bat Anadoluda Lidyay ve yon ehirlerini ele geirdiler. Perslerin bu zengin ehirlere koyduklar ar vergilerden dolay halk arasnda isyanlar kt. Yunanllarn da bu isyanlar

52

Blm Ad

desteklemesi sonucunda .. 490da balayan Pers-Yunan Sava yaptklar taktik hatalar yznden Perslerin yenilgisiyle sonuland. Bu sava Yunanllarda millet uurunun ortaya kmasna yol at. Yunan ehir Devletleri birleerek Pers istilsna kar Delos birliini oluturdular. Bu yenilginin intikamn almak isteyen Persler, bu kez Pelaponnes hari Atinaya kadar ilerlediler. Pers Kral Keyhsrev bu ehri yakp yktrd. Bu olay dier ehirlerdeki direnii artrdysa da igalleri nleyemedi. .. 480 ve 479da yaplan dier savalarda ise Persler, Yunanistan ve adalardan ekilmek zorunda kaldlar. Son kez Mikale Savanda donanmas yanan Persler, Yunanllarla bar yapmak zorunda kaldlar. Bu bara gre Persler ve Fenikeliler Ege Denizinden ekilecekler, yon ehirleri de bamszlklarn elde edeceklerdi. Ancak Atina ve Isparta arasndaki tarih gerginlik tekrar nksedince, yon ehirleri de bir mddet daha Pers hkimiyetinde kaldlar.

ESK YUNANDA BLM VE FELSEFE

Atinada bilim yaplan balca merkezler, halk okullar, tiyatrolar ve ak hava meclisleriydi. Yunanllar on sekiz yana kadar okula devam ederlerdi. Sokrates, kurduu dnce mektebinde insanlara kendilerini tanmalarn, faziletli, akll ve bilgili birer vatanda olmalarn tavsiye etmiti. Sokratesin bu dncesi, Yunan putperestliine kar bir hareket olarak alglanm, Yunan tanrlarna olan inanc zayflatt gerekesiyle zehirlenerek ldrlmesine hkmedilmitir. Epikr ve arkadalarnn ortaya koyduu tenperest felsefeye it antik putperestliin ilkel biimini gnmzde de yeertmek isteyenler, Yunan kaynakl tiyatro, drama, gsteri vesair sanatlarda btnyle ahlki kaytlardan syrlmak suretiyle, seleflerinin sapland sfliyet bataklnda boulmaktadrlar. Bu da gsteriyor ki, bilim ve felsefede ok ince bir zihin iilii dzeyine ulaan Yunanllar, mnev hakikatleri kefetme bakmndan ayn

53

Ksa Dnya Tarihi

performans gsterememi, bu konuda i aydnlanmalarn gerekletirme abas gsteren ahlkl dnrlere tahamml edememitir. Bilim ve felsefe alanlarnda ulat zenginlii, doru ve ahlk bir yaratl anlayyla kaynatramamann sonucu olarak birka yz yl iinde o grkemli parlakln yitirmi, bin yldan fazla sren bir unutulua mahkm olmutur. Eer slm bilginlerinin hikmeti kendi yitii sayan engin ufku olmasayd, bu unutulu daha da uzun srecek, belki de bir daha tarih sahnesine bile kamayacakt. Yunan dncesi, kymetli bir beer tecrbe birikimi olmas bakmndan btn insanln bilimdeki kilometre talarndan biridir. Mesel Aristo mant, yzyllarca bir dnce ablonu olma nitelii tamtr. Efltun da, zengin i dnyasnn lbirentlerinde hakikati aram, el yordamyla bulduu ipularndan hareketle tek tanr inancna ulamtr. Hatta srf tektanrc olduu iin slm filozoflarnca mteber bir dnr olarak kabul edilmitir. zellikle .. 400l yllardaki bu filozoflar, kendilerinden nceki Homeros ve Hesiodos gibi air ve tarihilerin aktardklar Antik-Yunan mitolojisine ait anlatlar ciddye almamlar, almadklar gibi iddetle eletirmilerdir. Ne yazk ki, Rnesansla birlikte gelien sanat ve edebiyat akmlar Yunanl bu byk filozofun eletirdii Yunan mitolojisini tekrar gndeme getirmitir. Bylece dnce zenginlii ile ahlk bir dnya algs arasndaki atlaklk yine onarlamam, Eski Yunann hurfeleri, bat sanat ve edebiyatnn ilham kayna olmay bugne kadar srdrmtr. Yunan ve bat medeniyetinin kavrayamad husus udur ki; gerek akl ve gerekse gnl itibariyle olsun insan, vahiyle beslenmemesi hilnde dnce kmazlar ve arpk hislerin girdabndan asl kurtulamaz. Onun iin Hazret-i Mevln: Akl, Mustafya kurban olsun! diyerek btn zirvelerin anahtarlarn eline alm, akli ynden de kalb ynden de yceldike ycelmitir.

>
54

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

HNT MEDENYET
XIII. yzylda douyu gezen batl seyyahlardan Marco Polo, Hindistan anlatrken Hindlarn u ilgin trenlerine dikkat ekmektedir: Kral bile zel bir giysi giymemesine ramen elmas tal bir yaka, yz adet inci ve drt adet yakut tal bir kolye, kollarnda ve bacaklarnda altn bilezikler, parmaklarnda inci yzkler tard. Be yz karsyla beraber birok raca da gittii yerde krala elik ederdi. Kral lp yakldnda, onu ikinci hayatnda takip etmek zere bu insanlar da atee atlarlard. Kimi Hindlar din trenlerde ylesine byk bir coku yaarlard ki, sk sk kendilerini putlara kurban ederlerdi. Byle fanatik bir Hind nce arkadalar tarafndan omuzlar zerinde sokak sokak tanr, sonra da intihar edecei iln edilirdi. Hind, daha sonra putun karsnda kollarna, bacaklarna, karnna ve gsne baklar saplar, vurduu her bir darbede: Kendimi bu put iin kurban ediyorum. derdi. Son darbeyi de kalbine vurur ve ylece lrd. Marco Poloyu ayn derecede etkileyen bir baka olay, kadnlarn da kocalar ldkten sonraki l yakma treninde kendilerini atee atmalaryd. Bunu yapanlara sayg duyuluyor, yapmayanlarsa dlanyordu. ndus ve Ganj Irma evresinde gelien Hint medeniyetinin tarihi, . . 4000lere kadar uzanr. Dnyada ilk kez pamuun yetitirildii

Ksa Dnya Tarihi

ndus vadisi, halknn tarmla urat geni ve verimli topraklara sahipti. Tarmla beraber ticaret de gelimi, komu lkelerle girdii ticar ilikiler sonucunda Mezopotamya, ran ve in medeniyetleriyle karlkl bir etkileim iine girmiti. Hint medeniyetinin erken dneminde astronomi, astroloji ve matematik bilimi olduka gelimiti. Balangta Hintlilerin oyun kurma amacyla oluturduu rakamlar, blgeye gelip yerleen Mslmanlar tarafndan daha da gelitirilerek bugnk rakamlara dntrlmtr. Mslmanlarn gelitirdii bu rakamlar daha sonra batllar tarafndan da alnarak, Roma rakamlar yerine kullanlmaya balanmtr. Bugnk rakamlarn menei olan Hindistanda o dnemde bir eit resim yazs kullanlmaktayd. Tarm, ticaret ve kltr alanlarndaki kadar Hint tbb da ileri bir dzeyi temsil etmekteydi. Cerrahlk konusunda yeni teknikler gelitiren Hint tbb, Ssn ve Araplar eliyle Avrupay da etkilemitir. Hintliler mimarde de varlk gstermiler, su basknlarn nlemek iin surlar, tarmdaki gelimiliklerini gsteren buday depolar, su ve kanalizasyon ebekeleri ina etmilerdir.

R KAVMLERN NDUS VADSNE GEL VE KAST SSTEM

Zenginliinden dolay daima evresindeki kavimlerin itahn kabartan Hindistan, . . 800lerde r kavimlerin istil ve igallerine uramtr. Bu istil ve igaller, imdiki Pakistan ve Banglade blgeleri dhil, kuzeyden gneye, yarmadann tmn ve Hint Okyanusundaki adalar da iine almtr. At ve demiri Hindistana getirmi olan r oban kavimler, lkeyi daha iyi ynetebilmek iin halk mesleklerine ve renklerine gre snflandrdklar bir kast sistemi oluturdular. Ayrcalkl beyaz snf; brahmanlar, ynetici soylular ve askerler olutururken, siyahlar da

58

Blm Ad

topra ileyen kyller ve iiler, ayrca zamanla glenen tccar ve sanatkrlar oluturmaktayd. Snflar aras geie asla msaade edilmezdi. Birbirlerinden kopuk olarak yaayan insanlar, babalarndan devraldklar meslekleri srdrmek zorunda kalrlard. Bu durum Hintlilerin millet olma uurunu engellemi, lkenin deiik dnemlerde birok kez igallere uramasna sebep olmutur. Bir Hind prensi olduu hlde yeni bir din tefekkr ortaya koyan Buda ve takipileri kast sistemine kar kmlar, onu bir miktar zayflatmakla beraber ortadan kaldrmaya muvaffak olamamlardr. Buna karlk erken slm dneminden itibaren Hindistanda hkm sren Mslman yneticiler kast sistemiyle mcadele etmiler, bilhassa Gazneli Mahmud Han zamannda kast sisteminin etkinlii iyice zayflatlmtr. Hinduizmden beslenen bu gayr-i insan uygulama, ancak 1949 ylnda yaplan yeni Hint anayasas ile ortadan kaldrlabilmitir. Hindistanda ilk siyas birlii salayan Gubtalar (320-550) olmutur. Akhunlar Kuzey Hindistan ele geirerek Gubtalarn varlna son vermilerdir. Akhunlarn hkimiyetleri de ancak Gktrk ve Ssn devletlerinin ibirlii yaparak bu devleti ykmalarna kadar srebilmitir. O tarihten sonra Hindistanda irili-ufakl birok krallklar olumu, Emevler dneminde Araplarn ndus vadisine inmeleriyle beraber Hindistanda slmiyetin etkili olduu yeni bir dnem balamtr. slmn etkinliinin artmasyla beraber blgeye baz Afgan, ran ve Trk boylar da gelip yerlemitir. Hindistandaki slmlamann en nemli aktr, bu topraklara on yedi sefer yapan Gazneli Mahmuddur. Buna ramen gneyi de hkimiyeti altna alan asl byk devlet, bir Mslman-Trk Sultanl olan Babrllerdir. Hindistann 1858 tarihinde ngilizler tarafndan igaline kadar bu topraklarda muhtelif Mslman hanlklar varlklarn devam ettirmilerdir.

59

Ksa Dnya Tarihi

HNDSTANDA DNLER A-HNDUZM

Fevkalde bir eitlilik gsteren Hind din gelenei, birbirine zt inanlar bnyesinde barndran ve temelde mistik mefhumlardan olumu son derece karmak bir yapya sahiptir. Hindlarn mukaddes kabul ettii metinler olan Vedalar Sanskritede bilgi anlamna gelmektedir. lhleri, kurban merasimlerinde kullanlan din tabirleri, sihir ve by ile ilgili dualar ihtiva eder. Drt Veda derlemesinin en nemlisi, bin yirmi sekiz ilhden oluan Rig Vedadr. Tanrnn Trks anlamna gelen Bhagavat Gita ise Hind inan temellerini ifade eden nemli bir destann parasdr. Hinduizm, birbirinden ayrt edilmesi zor ilh ve devleri, acayip mitolojik anlatmlar ve yinleri ile anlalmas zor bir din ve inanlar manzmesidir. Dnyay bir gereklik olarak deil, bir maya ve hayal olarak telkki eden Hinduizm, tanrnn zaman zaman insan veya hayvan ekline brnerek yeryzne indii inancn barndrd gibi, Vedalardaki muhtelif metinlerde de tevhid inancnn arpc izlerine rastlanmaktadr. Nitekim Upaniadlardaki bir iirde yle denilmektedir: Btn varlklarda bulunan bu tek tanr Her eyin balangc, sonu ve imdisidir. Arzu ettiim her eyin, Grdm her eyin kayna Odur. Bhagavat Gitann Mahatma Gandhiye ait bir yorumunda da yle denilmektedir: Btn bunlara, yok (gelip-geici) olmayann nfuz ettiini bil. Deimez olan varl kimse yok edemez. Ebed olan, yok olmayan ve llemez olan mahhaslam (somut hle gelmi) tekin bu bedenleri ise sonludur.

60

Blm Ad

Hint dinlerinin temel inanlarndan biri de reenkarnasyon (ruh g, tensh) inancdr. Hinduizm ve Budizmin ortaklaa sahip olduu bu inan ilkesi, insanlarn ldkten sonra insan veya hayvanlara ait baka bir bedende tekrar hayata geldiine ve rh geliimini bu deiik hayatlarda srdrmeye devam ettiine inanmay ifade etmektedir. Hint mistisizmi, dier dinlere ait mistik tecrbelere de ksm etkilerde bulunmutur. Hinduizmin iki temel ilkesi olan panteizm ve reenkarnasyon inanlarnn izleri, tarih sre ierisindeki baz ar ve istikamet d mezhep ve mistik okullarda da grlmektedir.

B-BUDA VE BUDZM
Gnmzde yaayan evrensel dinlerden biri olan Budizm, temelde Hinduizme bir tepki olarak ortaya kmtr. Asl ad Sidharta olan Buda, . . VI. yzylda Hindistann kuzeyinde domutur. yi bir eitim aldktan sonra ada soylu racalar gibi debdebe dolu aylak bir hayata dalmt. Hayatn amacn sorgulama srecinin bir paras olarak babasnn sarayndan ayrld. Bulabildii arkadalaryla ormana dalarak meditasyon rendi. Rhunun huzurunu uzun sreli alkla da salayamayacan grerek, bir incir aacnn altna ekilip uzlete dald. Transtan ktnda yeniden domu, Buda olmutu. Artk uyanm ve aydnlanmt. Budistlerin bu anlatm, Budann Hinduizmden ayrlarak farkllaan din tefekkrnn de ipularn tamaktadr. Nitekim Buda, Hinduizmin tanrlarna, hurfelerine, kurtulu reetesi gibi grnen kast sistemine kar km, fakat sesini kendi lkesi olan Hindistanda, mcadele ettii bu sistemin ancak st katlarna duyurabilmitir. Ona gre kurtulua ermek iin; doruluk, saflk, bilgelik, dnmek ve nefsini slah etmek yeterlidir. Bakasnn malna ve namusuna dokunmamak, canl ldrmemek, yalan sylememek, iki imemek, ktlk edenlere

61

Ksa Dnya Tarihi

bile iyilik etmek kurtulua ermenin dier gerekleridir. Budizmin zeti olan bu kurtulu fikri nirvana kavram ile ifade edilir. Karma inanc Dhammapada adl Buda vecizelerinde yle yer alr: Uzak diyarlardan sa salim dnen adam Sevinle kabul grr dost ve akrabalarndan Ayn ekilde iyi adam ayrldnda bu dnyadan Yapt iyi ilerden dolay kucaklanacaktr br taraftan. Gnmzde yaklak yedi yz milyon Hind yaad hlde, doduu topraklarda yeterince tutunamayan ve daha evrensel bir din tefekkre sahip olan Budistlerin says bir milyarn zerindedir. Hinduizmin mill bir karakter tamasna karlk, Budizm, ihtiva ettii evrensel mesajlardan dolay bata in, Japonya ve Kore olmak zere btn uzak Asya lkelerinde yaylmtr. Hinduizmin ok tanrc yapsna karlk Budizmin belirgin ve vurgu yaplm bir tanr inanc bulunmaz. Bu yapsyla insann i dnyasn kuatan kapsaml bir akdeden ok, bir felsef dnceler ve ahlk tler manzmesini andrr. Hindistanda Hinduizm, Budizm ve slmiyet gibi byk dinlerin yannda, ballarnn says az olan Jainizm ve Sih dini gibi dinler de yaamaya devam etmektedir.

HNT MEDENYET BATI MEDENYETNN SMETRSDR

Hint medeniyeti, bugnk bat medeniyetinin tam bir simetrisi olma niteliini tamaktadr. imdiki hliyle Avrupann dna taarak, kresel bir mahiyet kazanan bat medeniyeti, yz daha ok dnyaya ynelik muhteris bir medeniyet olarak ortaya kmtr. Daha ok retim, dnya ticaretini denetleyerek azam kar salama, doymak bilmeyen bir ihtiras, dnyay denetim altna alarak ondan azam yararlanma, ekonomik gc ferd haz ve zevklere dntrme eilimi, denetimsiz bir cinsellik, toplum

62

Blm Ad

yerine ferdi ne karacak hukuk ve sosyal dzenlemeler, baka medeniyetlere kar mstan ve marur bir tavr sahibi olma gibi temel vasflarla kendini ne karan bu medeniyet, bu yapsyla gemiteki otantik Hint mistisizminin temsil ettii tm deer ve bak alarna zt bir konumda yer almaktadr. Hlbuki Hint medeniyeti, ferdi deil toplumu, madd refah deil, i dnya zenginliini, ihtiras deil, mnzev bir hayat, dnyev zevk ve hazlar deil rhun ycelmesini saladna inanlan ile ve mahrumiyetleri ne karan, kapsaml ve dengeye kavuturulmam illetli bir mistik zihniyet zerinde ina edilmitir. Tanr inanc ve mukaddeslerin zayflamasna elverili bir dnya algsna dayanan bat medeniyetine kar, Hint medeniyeti de her eyin mukaddesletirildii, milyonlarca ilha izin veren politeist bir inancn hkm srd mistik bir dnya algsna dayanmaktadr.

>

63

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

N MEDENYET
MODERN AVRUPANIN HABERCS: MATBAA, BARUT VE PUSULA
Kadm in medeniyeti, aralksz olarak en uzun sre ayakta kalmay baaran, gnmzde de yz milyonlarca kiiyi ekillendiren bir medeniyettir. Bugn yeryznde yaayan insan nfusunun yaklak bete birinin yaad in, Yontma Ta Devrinden tibaren dtan gelen Trk, Mool, Tunguz ve Tibet kltrleriyle karlkl tesirler neticesinde zengin bir medeniyet meydana getirmitir. inliler, .. 4000lerden itibaren Sar Nehir ve Yeil Nehir vadisi ile in Denizi ky eridinde tarmla uraan bir halkt. Onlar, ok iyi ina edilmi evlerde yayor, ipekli elbiseler giyiyor, iskemlelerde oturuyor, tabakla yemek yiyor, o dneme has arabalarla dolayor ve emsiye tayorlard. Ayrca gne saatleriyle zaman da lebiliyorlard. Bu medeniyetin insanln hizmetine sunduu matbaa, barut ve pusula; phesiz, edebiyatn, savama tarznn ve denizciliin tmyle deimesine yol am ve modern bat dnyasnn ekillenmesinde barol oynamtr. slm dnyas eliyle Avrupaya gemeden nce in matbaas, tahtadan imal edilmi basm kalplarndan oluuyordu. Araplar I. yzylda kt imal etmek iin yeni bir yntem gelitiren inlilerden, Talas Sava sonrasnda

Ksa Dnya Tarihi

kt imalatn renmi, kdn parmene olan bariz stnln grerek kullanmn benimsemilerdi. Kt yapm sanat, Ortadoudan Kuzey Afrikaya oradan da spanyaya geerek batya doru durmakszn ilerlemi, Semerkand, Badat ve Kurtuba yoluyla Avrupaya ulamt. Barut, inliler tarafndan nceleri hava fiek imalinde kullanlrken X. yzylda Tang hanedanl zamannda, duman ve ate reten frlatclarn iine yerletirilmeye baland. Bylece barut; oklarla ynlendirilen, bo bir bambunun iinde patlamay fitilleyen roket zelliine kavumu oldu. inliler, manyetik pusulay erken dnemlerden itibaren bilmelerine ramen, denizcilik alannda ilk kez XI. yzylda kullanmaya balamlard. Ayrca gemi halatlar, metal rgl zrh, pergel, tatar yay bu medeniyete mahsus olduu gibi, ini ve seramik yapm da in sanat ve estetiinin gnmzde de etkili olan rnleriydi.

N SYAS TARHNN GELM

in siyas tarihi birbirini takip eden hanedanlklarn tarihidir. .. 1450-1050 yllar arasnda ynetimde olan hang hanedanl in mill kltrel karakterini tayan ilk byk hanedandr. M.. 770 ylnda hou sllesi merkez kontrol kaybedip Loyanga tannca in, 250 yl sren i karklklar iinde kald. 100 kadar kk feodal devlet birbirleriyle arprken bu buhranl dnemde Lao e ve Konfys inin mill geleneklerine dayal dnce okullarnn temellerini attlar. inde, Han, Sui, Tang hanedanlarnn ardndan yaanan be slle devrinin sonlarna doru inin, siyas birliinin bsbtn paralanmas, 1220 ylnda Moollarn ini igal etmesini kolaylatrd. inin btn blgelerine hkimiyetini yaymay baaran Moollar; bata Trkler olmak zere inli Mslmanlara ve aznlklara ynetimde ok etkili grevler verdiler. Bu dnemde aalanan yerli halk-

66

Blm Ad

ta in mill uuru geliti. Yerli halkn bu uurunu iyi organize etmeyi baaran Ming hanedan Mool hkimiyetine son vererek yeni bir dnem balatt. 1644 ylndan sonra Manu hanedan dneminde inin Orta Asyaya ilgisinin artmas Rusya ile gerilim ve rekabetin yaanmasna yol at. Bu dnemde bata Mslmanlar olmak zere aznlklara dayanlmaz basklar yapld. 1821-1850 yllar batllarn ini smrgeletirme abalarnn younlat bir dnem oldu. Misyonerlik faaliyetleriyle inde tutunmay baaran ngilizler, Afyon Savan kazanarak stn donanmalaryla konumlarn glendirmilerdi. Manu hanedannn devrilmesinden sonra, 1912 ylnda cumhuriyete geildi. karklklarla geen yllarn ardndan in, 1949 ylndan itibaren Mao Ze Tungun Uzun Yry sonrasnda komnist bir ynetim tarzn benimsedi.

DOU TRKSTAN CUMHURYETN KURMA ABALARI

1850 yllarndan sonra eitli eyaletlerde muhtelif isyanlar meydana gelmiti. Yunnan eyaletindeki Mslmanlarn merkez ynetime kar balatt isyan baarya ulanca bu blgede yaklak yirmi yllk Mslman hkimiyetine dayal bir ynetim olutu. in merkez ynetiminin youn bask ve kymlarnn yaand Trkistanda ise MslmanTrk hkimiyetini kuran Yakup Han, kurduu bu devletin Osmanl Devletine bal olduunu iln ederek Sultan Abdlaziz adna camilerde hutbe okuttu. Bu ball kabul eden Osmanl Devleti blgeye asker uzmanlar ve eitli heyetler gndererek Trkistana destek verdi. Ancak blgede gl bir Mslman-Trk Devleti istemeyen in ve Rusya anlaarak bu devletin varlna son verdi. Osmanl Devletinin Dou Trkistana ilgisi bununla da snrl kalmad. Nitekim II. Abdlhamid, blgeye ilim heyetleri gndererek in Mslmanlar ile temaslar kurmu, ibirlii yollar aram ve baz blgelerde adna hutbe okutmay baarmt.

67

Ksa Dnya Tarihi

NDE SLMYETN YAYILII

Tannm inli lim Liu Chih (. 1730) Peygamber Hayat adl eserinde Mslman Araplarn inle ilk temaslarnn 628 ylnda olduunu ifade etse de, Mslmanlarla in arasndaki mnasebetlerin Hazret-i Osman dneminde in sarayna gnderilen bir eliyle balad kabul edilmektedir. slmiyetin inde yaylmaya balamas ise, Arap ve ranl tccarlarn deniz yoluyla inin ky blgelerine yerlemeleriyle mmkn olmutur. slm dnyasyla in arasndaki gelien ticarete paralel olarak, ine gelen ran ve Arap tccarlarn says giderek artmt. in pazarlarnda; deerli talar, fildii, baharat, cam, inci gibi mallar satlyorken, Badatta; ipekli kuma, porselen, ay ve ham ipek gibi in mallarnn sat iin pazarlar kurulmutu. Trklerin ve Orta ve Dou Asyann kaderini derinden etkileyen Talas Sava (751) sadece slmiyetin Trkler arasnda yaylmasna yol amakla kalmad. slmiyetin blgede ve inde arlnn da artmasna yol at. Ancak slmiyetin inin btn blgelerine yaylmas, Moollarn ini ele geirmesinin (1220) ardndan gereklemiti. Moollarn ynetiminde vazife ve sorumluluklar stlenen Mslmanlar, elde ettikleri ticar imtiyazlarla gl bir mevkie ykselmilerdi. Nitekim 1342 ylnda ini ziyaret eden bn-i Batta gzlemlerinde u ifadelere yer vermektedir: Mslman kesimlerdeki pazarlar Mslman lkelerdeki gibiydi. ehirlerde camiler, ezan okuyan mezzinler vard. Ayrca bn-i Batta, Mslman tccarlarn deniz ticaretinde nemli mevklerde bulunup zengin bir konumda olduklarn da seyahatnamesinde anlatmaktadr. Ming hanedan dneminde de zaman zaman baz kstlamalara urasalar da Mslman inliler, gl bir aznlk olarak varlklarn korumulard. Ancak 1644 ylndan itibaren cumhuriyete kadar i banda kalan Manu hanedan dnemi yer yer Mslman kymlarnn yaand bask ve asimilasyonlarn artt bir dnem olmutu.

68

Blm Ad

Nitekim 1900lerde ini ziyaret eden Trk seyyah Abdurreid brahim indeki Mslmanlarn bu durumunu yle anlatyordu: Bugn nfus says itibaryla in lkesinde seksen milyon Mslman olduu hlde, bunlarn Mecs inlilerden det, ahlk ve hayat tarz itibaryla ilk bakta ayrt edilebilecek olanlar, ancak Dou Trkistanda bulunan Trklerdir. Bunlarn da miktar on iki milyon civarndadr. Geri kalan tamamen asimile olmutur. Trklerde bile in ve Mecs detleri galebe almtr. Manuryadaki Mslmanlar da inliden ayrt edilemiyor. Yine Trk seyyah, gezdii medreselerde hocalarn son derece chil olduklarn ve din bakmdan olduka yetersiz bir durumda bulunduklarn ifade etmektedir. Gnmzde, inde 52 etnik gruptan 10 tanesi Mslman olup, yaklak 70 il 100 milyon aras Mslmann yaad, bunlarn ierisinde Dou Trkistanllarn nfusunun 15-20 milyon civarnda olduu kabul edilmektedir.

ESK N DNLER
Eski inde din anlayta en belirgin vasflardan biri, atalara tapma ve onlara gsterilen ar hrmetti. inliler cedlerinin ruhlarnn lmszlne inanr, ruhlarna kurbanlar takdim ederdi. inlilerin bir dier inan esas da, tabiat kuvvetlerine tapma idi. Gk ve yeryznde meydana gelen her hdisenin, Yang ismini tayan yksek aydn, erkek prensip ile Ying, yani derin, karanlk, dii prensip arasndaki karlkl etkileimden meydana geldii kabul edilirdi. Bu inana gre Yangn dourgan, gnee bal kuvveti ilkbahar ve yazda artard. Ying ise aya bal olup, sonbahar ve kta kuvvet almaktayd. Ayn zamanda devler onun hkm altndayd. in dininin en nemli tasavvurlarndan birini de Tao inanc olu-

69

Ksa Dnya Tarihi

turur. Bu kelime yol, doruluk, tabi dnya nizam, dnyann deitirilemez kanunlara gre gidii demektir. Tao, tabiatn dzeni ve yaratl ile toplumun btnln, her tr hdisenin denetimini salayan ilkedir. Bu ilkeye gre gerei deitirecek her trl davrantan kanmak ve sadece seyretmekle yetinmek gerekmektedir. inlilerin en eski mill dini olan Tao inancn, yazlaryla Lao-e yorumlamtr. Konfys: (.. 551-479) in tarihinin en nemli, mteber ve mukaddes kiileri arasnda yer alr. Hayat yoksulluklar ierisinde gemi, 15 yandan itibaren kendini ilme vermi, 20 yandayken at okulda renci yetitirmeye balamt. Onun hedefi yeni grler ortaya koymak deil, eskilerin hikmetli szlerini aktarmakt. .. 136da Konfysn fikirleri resm inan olarak benimsendi. Adna mabetler ina edilerek grleri din metinlere dntrld. Kendisi de ilhlatrlarak 2000 yl boyunca inin resm ve mill dini hline getirildi. Oysa o, in geleneklerine ve aile yapsna sk skya bal, bata yneticiler olmak zere byklere mutlak sayg ve itaati nceleyen ahlk reformcusuydu. Baz hmanistler onun ahlk anlayn sekler temele balam, kendisini inansz bir kii olarak gstermeye almtr. Oysa Konfysn geleneksel in din inancnn bir paras olan Gk Tanr inancna bal olduu, birok din merasimi kabul ettii, kurban ve dier mill trenleri onaylad bilinmektedir. in medeniyetinin dier illetli mistik Asya medeniyetlerinden farkl bir konumu yoktur. Kr krne atalarna tapma, kuatc bir Allah inancn benimseyememi olma, dua ve yakartan mahrumiyet, kuru bir din anlaynn olmas, ister istemez kalplerin zarafetini aa karamam, bu durum merhametten uzak bir toplum yapsnn olumasna zemin hazrlamtr. Bu sebeple gemiten gnmze in kanunlar kat, sert ve acmasz bir zellik tamtr. Annesinin lm zerine mezar banda 27 ay kalacak kadar dengeden uzak bir mistik anlay tayan Konfys, karlkl sevgi ve saygya, ibirliine, yardmlamaya sadece eitimle ulalamayaca gere-

70

Blm Ad

ini gz ard etmitir. Nitekim izleyicisi Hsn-u, insann tabi olarak, bencil ve g sahibi olma tutkusu ile dolu olduunu, bu durumun yumuatlma ve giderilmesinin yalnzca bu dorultuda dzenlenmi bir eitimle mmkn olmadn, bunun yan sra, insanlara kuvvet, disiplin ve bir dzen duygusunun yerletirilmesiyle ahlk ve din snrlarnn iyice kabul edilmesi gerektiini ileri srmtr. Budizm: Hindistanda doarak daha ok in ve Gneydou Asyada yaylan Buda inanc, inde in mill dni Taoizm ve Konfysn fikirleriyle i ie geerek yeni sentezlerin oluumuna yol amtr. ounluu Tibet blgesinde yaayan orijinal Budistler, in toplumunda sayca azalmtr. Hristiyanlk: XIX. yzylda ngilizler ve smrgeci Avrupallar inde misyonerlik faaliyetleri sonrasnda hatr saylr bir Hristiyan toplumunun olumasna zemin hazrladlar. Gnmzde in nfusunun yaklak % 3nn Hristiyan olduu tahmin edilmektedir.

>

71

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

ANTK RAN MEDENYET

-Medler, Persler, SsnlerMEDLER
Antik ran medeniyeti, bugnk ran lkesinde yeermi olmakla beraber, etkisi ktaya yaylan ilk medeniyet ve ilk imparatorluk rneidir. Snrlar, douda Orta Asya ve Hindistana, gneyde Arabistan ve Msr dhil Habeistana kadar uzanyor; batda ise btnyle Anadolu ve Trakyay iine alarak Ege Denizine ulayordu. ran medeniyetine ait bilgilere ilk defa M.. IX. yzyla ait sur kaynaklarnda rastlanmaktadr. Hint-Avrupa kkenli kavimlerden olan Medlerin Urmiye Glnn gney dousunda, Perslerin ise batsnda yaad anlalmaktadr. Persler daha sonra gneye inerek gnmzdeki Fars ad verilen blgeye yerletiler. randa ilk byk imparatorluu oluturmay baaran Medler, ncelikle Fars blgesinde yaamakta olan Persleri hkimiyetleri altna alarak, Kafkaslar ve Karadenizin kuzey dzlklerinde hkim olan skitleri yenilgiye urattlar. Sonra da Bbillilerle birlikte satvetli mzsinden gnmze ancak harabeleri ve masallar ulaabilen sur mparatorluunu kerttiler. Mezopotamya medeniyetinden etkilenen Medler, M.. 580 yllarndan itibaren i isyanlarla zayfladlar. Pers kabilelerini birletiren Byk Kyros, Medlerin bakenti Ekbatanay (imdiki Hemedan)

Ksa Dnya Tarihi

alarak bu devletin siyas varlna son verdi ve Med lkesini kendi lkesinin bir eyaleti hline dntrd.

PERSLER
Pers mparatorluunun temellerini atan Byk Kyros, (Keyhsrev M.. 556-530) merhametli ve dil bir ynetici olduu kadar, yakn arkn muzaffer komutanlarn bnyesinde barndran imparatorluk ordusunun da cretkr ve deerli bir kumandanyd. Kyros, asker ve idar tekiltlanmalarnn stnl sayesinde stn baarlara imza att. Nitekim ksa zamanda Anadoluda elde ettii zaferler sonrasnda Bbili ele geirerek yurtlarndan srlm olan branlerin Kudse geri dnmelerine izin verdi. Ardndan Suriye ve Filistini ele geirdi. Anadoludaki baarlarn Lidya kral Kroisosu yenilgiye uratp bakentleri Sard alarak talandrd. Daha sonra Yunan kentlerini de hkimiyet altna ald. II. Kyrosun olu Kambyses dneminde de (M.. 530-522) Ahamenid mparatorluunun genileme siyaseti Msrn M.. 525te ele geiriliiyle devam etti. Kambyses Msrda iken Gautama adn tayan bir Zerdt rahibi Perslerin kurduu ilk byk hanedanlk olan Ahamenid Hanedanlnn randaki merkezini ele geirdi. Ancak bu durum, I. Dariusun (Dara M.. 521-484) on drt yl sren bir mcadeleyle i karklklar bastrmasndan sonra tekrar deiti. Darius, hanedanl yeniden kurmakla kalmayp ona btn dnemlerin en ihtiaml yllarn yaatt. Devletin yapsnda kkl reformlar yaparak lkeyi 23 eyalete ayrd, her birinin bana merkeze bal satraplar tayin etti. Satraplar memleket nighbn, tacn koruyucusu ve bir nev Hidiv gibiydiler. Darius, imparatorluunu douya doru ndus vadisine kadar genilettikten sonra, batya ynelerek Trakyay ve Ege sahillerindeki ehirleri ele geirdi. Heredotun anlatmna gre, Ahamenidler bakentleri Sustan imdiki Efes yaknlarndaki Lidya bakenti Sarda kadar uzanan

74

Blm Ad

Kral Yolunu gelitirdiler. lkan bu nemli ticar yolu zerinde her yerde kraliyet istasyonlar, mkemmel konaklama yerleri oluturdular. Bu yolun tamam meskn ve gvenilir topraklardan geiyor, gzergh boyunca atl posta tekilat dzenli bir biimde grev yapyordu. I. Darius, Yunan site devletlerinin yonya ve Egedeki Persler aleyhinde kard karklklar yznden kan Marathon Savanda Yunanllara yenildi. (M.. 490) Daha sonra olu I. Xerxes kumandasnda byk bir orduyu Yunanllar zerine gnderdi. Bu ordu kara savanda baarl olduysa da, Salamiste yaplan deniz savan kaybetti. Bu durum blgede rann siyas etkisini azaltt. Bylece Ahamenid hanedanlnn batya yry sona ermi oldu. Xerxesten sonra Pers mparatorluu politik, asker, kltrel ve ahlk k ierisine girdi. Hanedan yelerinin lks ve sefahate dayal bir hayat yaamalar, adal trenler dzenleyerek halka g gsterilerinde bulunmalar, krallarn halk kendilerine secde ettirmeleri gibi ahlk bozukluklar ve sapknlklar Pers hkimeyetinin giderek zayflamasna ve kmesine yol at. Mesel; Bbil-sur Satrapl, Ahamenid krallarnn sarayna be yz gen hadm aas gndermekle mkellef tutuluyordu. mparator Kambesses, Herodotun kaytlarna gre kz kardeiyle evlenmiti. Oysa daha nce Perslerde byle bir gelenek yoktu. mparatorluk bakenti Persopolis ve Susta muhteem saraylardaki gz kamatran debdebenin yannda, Pers asilzadeleri de btn satraplklarda atolar oluturmular, ydklar servetlerle hudutsuz bir sefahate dalmlard. Persler III. Darius dneminin i karklklarn yaarken Makedonya kral Byk skender de Dou Seferlerine km, Anadolu ilerinde ilerlemekle meguld. Anadoludan sonra Suriye ve Msr da alarak ard ardna elde ettii byk zaferler sonrasnda skender, rana yneldi ve M.. 331 ylnda Ninova yaknlarnda yaplan sava kazanarak Ahamenidlerin hkimiyetine son verdi. Persler, bu dnemde mterek bir Akdeniz medeniyeti olumas-

75

Ksa Dnya Tarihi

n saladklar gibi, dou-bat medeniyetleri arasndaki iletiimin hzlanmasnda da ok nemli bir rol oynamlardr. Persler, peygamberlerin doduu topraklardaki Mezopotamya ve n Asya kltrnn Yunan, Msr, Hint ve in blgelerine ulamasnda araclk rol oynamtr. Balangta dil bir ynetim gstererek bal eyaletlerdeki kltrel birikimlerin ve din hrriyetin en geni snrlarda yaanmasna n ayak olmalar, ayrca dil bir vergi dzeni kurmalar Perslerin en ayrt edici zelliklerindendir. Nitekim Bisutunda bulunan Darius Ie ait yaztlarda u ifadeler yer almaktadr: Kral Dara bildirir ki: Sen ki sonradan kral olacaksn. Yalan karsnda ok dikkatli ol. Eer lkem, gl olsun! diye dnyorsan, yalan ua olan adam sert bir ekilde cezalandr! Sadakatsiz olmadm, ne ben ne de kavmim yalan uaklar ve zorba olmadklar iin, Ahra-Mazda ve burada olan dier tanrlar bana yardm ettiler. Adalete gre davrandm. Ne bir zayfa ve ne de bir glye zor kullandm. Perslerin nispeten faziletli bir ynetim oluturmalarn, Mezopotamya meneli peygamber teblilerinin tesirine balayabiliriz. ran medeniyeti, ilkan imparatorluk dzeyinde tek tanrl ilk byk medeniyeti olmutur. Zerdt dini tek tanrl inancn ve peygamber n akde ve yinlerine yanstan bir dindi. Ancak zamanla Persler tarafndan sapkn elerle byk lde deiiklie uratlmtr. Mesel; Ahra-Mazda balangta tek tanr Allh, Ehrimen ise eytan ifade ediyorken, zamanla birbirleriyle mcadele eden eit gteki iki tanr gibi alglanmtr.

PARTLAR (M.. 248-M.S. 226)

Byk skenderin gen yata lm ve kurduu byk imparatorluun kendi kumandanlar arasnda paylalmasndan sonra ran ve etkisindeki Mezopotamya ile Suriye topraklarnda Selefkoslar Devleti kuruldu. Ancak Selefkoslar btn glerini batya ynelterek dou snrla-

76

Blm Ad

rn ihmal ettiler. Bu durum ran topraklarnda Part hkimiyetinin olumasnn yolunu at. Bylece douda Perslerin yerini Partlar alrken batda da Yunan yerine Roma mparatorluunun etkili bir ekilde glendii yeni bir dneme girildi. Nitekim pek Yolunun ele geirilmesi amacyla M.. 53 ylnda Romallar, Partlar ile savat. Nihayet Romallar Mezopotamyaya girerek Selefkoslarn eski bakenti Antakyay alarak Partlarn zayflamasna yol atlar. Bir sre sonra Partlar Fars blgesindeki isyanlar sonucunda ykld.

SSNLER (M.S. 224-651)

Zerdt inancnn en etkili olduu Fars eyaletinde bir ategede muhafz Sasan tarafndan kurulduu iin bu isimle anlan Ssn mparatorluu I. apur dneminde, Msr ve Bat Anadolu dnda eski Ahamenid Devletinin snrlarna ulamt. Yine onun dneminde Maniheizm, imparatorluun bnyesinde yaylmaya balamtr. Batda ise Konstantinin Hrstiyanl kabul etmesinden sonra Roma mparatorluu ikiye blnm, Dou Roma (Bizans) Ssnlerin en byk rakibi hline gelmitir. Akhunlara kar Gktrklerle ibirlii yapan Ssnlerin daha sonra Gktrklerle de aras alm, onlarla girdii mcadeleler sonucunda iyice ypranarak Bizansa ve hemen sonrasnda gelien slm ilerleyiine kar gsz bir hle gelmitir. Tarih belgeler, Ssnlerin en parlak gnlerini Enuirvan nvanl I. Hsrevin ynetiminde yaadn gstermektedir. I. Hsrev, ite ortak mlkiyeti savunan Mazdek isyann bastrdktan sonra da ynelerek Bizansa kar baarl mcadelelerde bulunmutur. pek Yolunu daha iyi kontrol edebilmek iin Yemeni alan I. Hsrev, oray da kendi eyaleti hline getirmitir. Ssn Devletinin yklmas; Hazret-i merin hilfeti (634-644) dneminde yaplan Kpr, Kadisiye, Celula ve Nihavent savalaryla gereklemitir.

77

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

BRAN MEDENYET
SRALOULLARININ DN VE BUGN
branler, -srailoullar- insanln madd ve mnev geliimine nemli katklar salam bir millettir. srailoullarnn tarihi (Yahudi tarihi) M.. 1650de Hazret-i brahimle balar. Hazret-i brahim ve oullar Mezopotamya ve Filistin civarnda bir dnem yaadktan sonra, ktlk yllarnn balamas zerine, brahim -aleyhisselm-n torunu, Hazret-i Ykubun olu Hazret-i Ysuf dneminde Msra yerleirler. Hazret-i Ykubun dier bir ad da srail olduundan, bu dnemden itibaren branler srailoullar diye anlmaya balanr. Semv ilk byk din olan Musevlie bal branlerin Msr serveni 430 yl devam eder. Msrn ynetimi yerli Firavun hanedannn eline getikten sonra srailoullar bask ve aalanmaya maruz kalrlar. Hazret-i Musa liderliinde Firavunun zulm ve basklarna kar byk bir direni ierisinde olduka alkantl bir hayat srdrrler. Hazret-i Musa, madur ve mazlum srailoullarn Firavunun iddetli eziyetlerinden kurtarmak iin onlar Msrdan karr. Nihayet branler Firavunun Kzldenizde boulmasndan sonra, nce Snya sonra da Kenan lkesi diye bilinen mukaddes Filistin topraklarna ynelirler.

Ksa Dnya Tarihi

SRALOULLARININ FLSTNE YERLEMES

srailoullarnn, blgede yaayan rmler, Maabllar ve daha nce deniz yoluyla Filistine gelip yerleen Filistlerin tm engellemelerine ramen M.. 13. yzylda Filistine yerlemeye baladklar kabul edilir. Zamanla dnya tarihinin en etin ve kritik ekimelerine sahne olan bu topraklara yerlemeyi baaran srailoullar, nceleri kabileler hlinde dank bir ekilde yaamakta ve birbirlerine kar husmet ierisinde bulunmaktaydlar. lerinden bir grup dier bir grubu yurtlarndan karmaktayd. Ayrca blgede yaayan yerli halklarla da ekime ierisindeydiler. Ksa bir sre sonra blgedeki g dengelerine kar daha kuvvetli bir siyas oluum ierisine girme ihtiyacn hisseden bran kabileleri, M.. 1075te Samuelin (smail) emri altna girdiler. Filistlere kar birleerek baarl mcadeleler veren srailoullar, Saul (Tlt) kral setiler. Yeni kral, Maabllar bata olmak zere Filistler, rmler ve dier topluluklarla yorucu bir mcadeleye giriir. Nihayet Saul, Filistlerle yapm olduu Gelboe Savanda lnce, srailoullarnn bana damad Hazret-i Dvud geer.

HAZRET- DVUD DNEM

Hazret-i Dvud dneminde srailoullar birok asker fetihte bulunurlar. Peygamberlik ve hkmdarlk vazifelerini birlikte yerine getiren Hazret-i Dvud, gl ve dil bir ynetim kurmay baarr. Peygamber olarak gnderildii srailoullarn iyiye, gzele ve doruya davet eder; kendisi de tevhid ve adaleti ne kararak hkimiyetini asker ynden de glendirir. Nitekim hkmdar olarak zrhl gmlek yapp giyen ilk insan olmas yannda, peygamberlik vasfyla da insanlarn rh gzelliklerini gelitirme ynnde admlar atan ili bir nebdir. Hazret-i Dvud, Kuds Kalesini alarak oray srailoullarnn ynetim merkezi hline getirir. nem verdii dil bir siyas tekiltlanmay baaryla tamamlar. Bylece dzenli bir ordu, salam bir vergilendirme ve dil bir hukuk sistemi zerinde Hazret-i Musann eriatna uygun bir kamu ynetimi oluturur. te

80

Blm Ad

yandan Hazret-i Dvud, nebev grevinin bir gerei olarak srailoullarna hayatlarn tevhid inanc ve Allah sevgisi dorultusunda srdrebilmeleri iin gnllerine inirah verecek olan Mezmurlar (ilhiler) retir.

HAZRET- SLEYMAN DNEM

Hazret-i Dvuddan sonra srailoullarnn bana Hazret-i Sleyman geer. Krk yl devam eden hkmdarl boyunca otoritesini sadece srailoullar zerinde kabul ettirmekle kalmaz, Suriye ve Irakta yaayan dier topluluklara da kabul ettirir. Peygamber/hkmdar Hazret-i Sleyman, siyas stnln Saba melikesi Belksn lkesi Yemene kadar uzatmay baarr. Hazret-i Sleyman siyas g ve otoritesini tevhid dnya grn yayma ynnde kullanarak bu ynde admlar atar. Dneminde siyas ve din etkisi Orta Asya, Afganistan, Hindistan ve ine kadar uzand gibi, kuts kaynaklarda da mnev ynden nemli destekler ald, cinlerin ve rzgrn emrine verildii, kular leminin sultan olduu kaydedilir. Hazret-i Sleymann yapt en nemli ilerden biri de mukaddes Kudste Mescid-i Aksy (BeytlMakdis) ina etmi olmasdr.

BLNME VE SRALOULLARININ SUKTU

Hazret-i Sleymann lmnden sonra devleti, srail ve Yahudi Devleti olmak zere paralanarak ikiye ayrlr. M.. 721de surlular, srail Devletini ortadan kaldrarak, Yahudi Devletini de vergiye balarlar. Bir sre sonra sur Devleti, Bbilliler tarafndan yklr ve bu defa Bbilliler Filistine girerek onlarca kez yaklp, yklm ve daha sonra da yklacak olan, btn semv dinlerin mukaddes kabul ettii Kuds tahrip ederek srailoullarn kltan geirirler. Sa kalanlar ise Bbil kral Nebukadnezar tarafndan M.. 587 ylnda zincirlenerek Bbile srgne gtrlr. Yaklak elli yl orada kalan Yahudiler, Bbili fetheden Pers kral Keyhsrev tarafndan esaretten kurtarlr. Bylece branler M.. 539da yeniden lkelerine dnmeyi baarrlar.

81

Ksa Dnya Tarihi

Yahudiler, Makedonyal Byk skenderin Filistin istilsna kadar Perslere bal, iilerinde serbest bir satraplk (valilik) eklinde ynetilirler ve nispeten rahat bir hayat yaarlar. Byk skender dneminde kardklar isyanlar sebebiyle kleletirilen ve kymlara urayan srailoullar/Yahudiler, baskc Roma idaresinde de isyanlarn srdrnce, M.. 70 ylnda Kudsten karlarak yaklak 2000 yl srecek olan srgn hayatna maruz kalrlar. Bu dnemle beraber varlklarn devam ettirebilmek iin yeryznn btn blgelerine dalrlar. Nitekim Kurn- Kerimde de srailoullarnn srgne gnderilii yle anlatlr:
(M.. 330)

Ve onlar ayr topluluklar hlinde yeryzne dattk; onlardan bazlar drst ve faziletli kimselerdi, bazlar ise byle deildi. Bu sonrakileri hem ba ve bolluk ile hem de darlk ve sknt ile snadk ki, belki doru yola dnerler. (Arf, 168)

SRGN YILLARINDA SRALOULLARI

Yahudiler, ilk alardan itibaren yeryznn paraya en yakn topluluklar olarak bilinirler. Gittikleri ve yaadklar yerlerde ticarette ileri giderek zenginleirler. Mukaddes metinlerde: Peygamberlerine itaat etmeme, hatt onlar ldrme, birbirlerini yurtlarndan karma, Tevratn hkmlerine ve on emre uymama, Cumartesi gnnn ibadetlerle geirilmesi emrini dinlememe, birbirlerinin kanlarn dkme... gibi crmleri ilemekle anlan Yahudiler, bu davran biimlerini srgn yllarnda da devam ettirdiler. Yaadklar toplumlarla kaynamay bir trl baaramayan srailoullar, dier topluluklarn da nefretlerini zerlerine ektiler. Yahudiler, 1492 ylnda Mslmanlarla birlikte spanyadan karldlar. Benzer srgn ve tecritleri deiik aralklarla Fransa, ngiltere, Almanya, Rusya ve orta Avrupa lkeleri bata olmak zere, dier btn lkelerde de yaadlar. Bunun tek istisns Osmanl ynetiminde yaadklar huzur ve gven dolu dnemdir.

82

Blm Ad

Yahudilerin maruz kald insanlk d muamele, kendilerinden olmayan insanlara tepeden bakmalar, kendilerini yeryznde Allhn zel ve seilmi kullar olarak grmeleri, menfaatleri iin her trl hile ve desseye bavurmaktan ekinmemeleri gibi tarih yanl bak ve hareketlerinden kaynaklanmtr. Hlbuki Hazret-i Musann getirdii ve dier mukaddes kitaplarn da muhteva olarak benimsedii On Emir srailoullarnn ve tm insanln ba stnde tutaca umdelerden olumaktadr.

ON EMR
1. Benden baka tanrn olmayacak. 2. Put yapmayacaksn. Putlarn nnde eilmeyecek, onlara tapmayacaksn. 3. Tanr Rabbin adn bo yere azna almayacaksn. 4. Alt gn alacak, btn ilerini yapacaksn. Ama yedinci gn bana, Tanrn Rabbe abat Gn olarak adanmtr. 5. Annene-babana sayg gstereceksin. 6. Adam ldrmeyeceksin. 7. Zin etmeyeceksin. 8. almayacaksn. 9. Komuna kar yalan yere ahitlik etmeyeceksin. 10. Komunun hibir eyine gz dikmeyeceksin.

YAHUDLER GNAH KES MDR?

phesiz Tevratn hkmlerine uyanlar olmakla birlikte, tarih boyunca srailoullarnn temel davran karakteristii daha ok olumsuz elerden olumutur. Yahudilerin btn milletler tarafndan dlanmasna yol aan tavrlarndan yola klarak bu olumsuzluklarn tarihte sadece srailoullar tarafndan ilendii ve ayet Yahudiler olmasayd

83

Ksa Dnya Tarihi

dnyann bar ve esenlik iinde olaca eklinde bir yoruma gidilemez. Arap aydnlarnn ounun, Filistin meselesini eksen alan yakn dnemdeki siyas ekimelerin de etkisiyle, Yahudilere dair mevcut olumsuzluklar srailoullarnn cibilliyetlerine baladklar grlmektedir. Oysa Kurn ve dier mukaddes metinlerde tenkit konusu yaplan ey, Yahudilerin ftrat ve cibilliyetleri deildir. srailoullarnn ahsnda peygamber mesajlarn dinlemeyen, onu ardna atan, halk frkalara ayran, karlar iin her trl hileyi mubah gren, kendilerini stn sayan her topluluk ayn kategoride kabul edilmelidir. Zaten srailoullar bu temel hatalarnn bedelini saysz kym ve srgnler yaayarak demilerdir. phesiz Yahudilerin hlen srdrdkleri temel yanllardan biri de dinlerini rkletirme konusundaki tutumlardr. Yahudilerin: Seilmi milletten olunmaz, seilmi doulur. eklindeki yanl anlaylar kimi toplumlara ovence duygular ilham etmi, yeryzn cehenneme eviren rk siyas hareketlerin ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Gnmzde tesirini arttrarak siyas stnl ele geiren Milliyeti Yahudilik Hareketi (Siyonizm), tarihten gerekli dersleri karp zeletiri yapmad takdirde, srailoullarnn yeni felketler yaamasna yol aabilecek vahim bir sreci tetikleme ihtimali tamaktadr. Yahudi aydnlarnn bu ihtimali dikkate alarak, Musevlii siyas bir ideoloji eklinde alglamaktan vazgeip yeniden bir din arnma yolu olarak deerlendirmeleri dnya bar iin byk ve hayat bir nem tamaktadr.

>

84

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.

Alexis de Tacqueville

ASYAYI ELE GEREN LK BATILI:

BYK SKENDER

Dnya tarihinin en nemli smlarndan biri olan byk skenderin asl ad Aleksandrostur. M.. 356 ylnda Makedonya kral II. Filipin olu olarak imdiki Yunanistan snrlar ierisinde bulunan Pellada dnyaya geldi. Babas II. Filip, kendi dneminde (M.. 359-336) Makedonya Krallnn snrlarn, Yunanistana ve Balkanlarn byk bir ksmna ulatrmay baarmtr. Olu Aleksandrosa dnemin en byk bilginlerinden dersler aldrm, onu gen yata felsefe, bilim ve siyaset bilgeleriyle tantrmtr. skender henz on yanda iken Aristoya renci olmu, yl sre ile ondan; dil, tarih, felsefe, edebiyat ve siyaset alannda bilgiler alm, bu sretle ufkunu gen yata geniletmitir. Babasnn M.. 336 ylnda siyas bir suikastla ldrlmesinden sonra 20 yanda, tahtnda 12 yl 8 ay kalaca Makedonya Krallnn bana geti. Byk skender nce Trakyay itaat altna ald. Sonra Tebai ve Atinadaki bakaldrlar kanl bir biimde bastrd. Tebai ehrini yerle bir ettii hlde Atinaya dokunmad. Bylece Yunan ehir devletleri Byk skenderin hkimiyetini tanmak zorunda kaldlar.

Ksa Dnya Tarihi

SKENDERN ASYA SEFER

Byk skender, babas II. Filipin de ideali olan Perslerden intikam almak ve onlarla hesaplamak gayesiyle Asya Seferine karar verdi. Bat tarihinde, Avrupa snrlarn Orta Asya kaplarna tayacak olan bu nemli sefer iin gerekli hazrlklar yaptktan sonra mimar, mhendis, tarihi ve ilim adamlarnn da bulunduu byk bir ordu ile yola kt. skender, Pers ordusunu ilk defa anakkalede Biga ay kysnda malp ederek Anadoluya girdi. Gneye ynelerek yon ehir devletlerini teker teker itaat altna ald. M.. 333 yl baharnda Anadolunun gneyine indi ve Adana Drtyol yaknndaki Deliay kysnda, Pers imparatoru III. Daryus ile karlaarak Pers ordusunu bozguna uratt. mparator III. Daryus, Bbile kat. Muzaffer kumandan skender, hibir byk engelle karlamadan, nce Suriyeye ardndan da Msra girerek bu topraklar lkesine katt. Msr halkna ve onlarn din deerlerine son derece saygl davranan byk skendere Ammonun Olu unvan verildi. Ele geirdii lkelerde yetmi civarnda yeni ehir kurdurdu. Bunlarn en by Nil deltasnn ucunda kurdurduu skenderiye ehridir. Msrda yeni bir dzen oluturduktan ve k orada geirdikten sonra Suriye ve Iraka geti. Ninova ve Erbil arasndaki Gavgamela ovasnda bir milyonluk Pers ordusuyla karlat. Bylece Perslere nc ve son darbeyi vurdu. III. Daryus katysa da yakalanarak kendi adamlar tarafndan ldrld. Bu baardan sonra skender, gneye inerek stratejik neme sahip Bbili ald. Ardndan Zagros Dalarn aarak Perslerin bakenti Persapolisi ele geirdi. ehri yamalad ve yakp ykt. I. Xeserkesin sarayn atee verdiinde bir bakma Pers mparatorluunu da kller altnda brakm oldu. Medyann bakenti Ekbatanay aldktan sonra kuzeyde Hazara kadar btn Pers topraklarn itaat altna ald. Ele geirdii bu topraklarda Perslerin ynetim emalarna uygun yeni bir dzenlemeye gitti. Kk krallklar yerinde brakarak ark ynetim tarzn benimsedi. Pers mparatorluunun tacn da bana geirmi olan Byk skender, dnya imparatorluk idealini gerekletirmek zere Afganistan ve Hindistan

88

Blm Ad

yolunu takip ederek Asya ilerine doru ilerlemeye devam etti. Afganistanda Bakhtia prenseslerinden Roksana ile evlendi. M.. 327de ordusu ile ndus Irman geti. Hindistann fethi iin yerlilerden engebeli arazide dvebilecek dayankl otuz be bin kiilik yeni bir ordu kurdu. lk kez filleri savata devreye sokarak asker dehsn ortaya koydu. Bu ordunun nnde baarl savunmalar yapan Hint Hkmdar Porosu tutsak aldysa da kahramanlna hayranlk duyarak onu balad ve tahtn kendisine geri verdi. skender, Ganj Irman gemek istediyse de uzun sredir vatanlarndan uzakta yaayan ordusunda kan huzursuzluklar yznden daha ileri gitme isteinden vazgemek zorunda kald. Hydespes Irma kysnda ina ettirdii liman kentinde bin gemilik bir deniz filosu oluturdu. Bylece Cebelitarktan Hint Okyanusuna uzanan blgede yeni bir deniz ticaret a oluturmu oldu. ndus Deltasnda bir liman ve tersane yaptrdktan sonra dn hazrlklarna balad. Karadan Bbile dnen Byk skender, Makedonlarla Persleri kaynatrp yeni ve dinamikkozmopolit bir kltr meydana getirme siyasetinin bir paras olarak kurmaylarn ranl kadnlarla evlilie tevik etti. Kumandan ve askerlerinden on bin kiiyi bu kaynatrma evliliine tb tuttu. Fakat bu evlilikler lmnn ardndan zlp dald. Byk skender, Bbilde sulama kanallar atrma plnlar zerinde alt srada ikili bir elencenin ardndan hastaland. Malarya denilen ateli stma hastalndan Bbilde ld. Cenazesi skenderiyeye gtrlerek altn bir tabuta kondu. Hemen ardndan grkemli imparatorluu da kumandanlar arasnda bitmez-tkenmez iktidar mcadeleleri sonucunda paralanarak Helenistik Krallklara dnt. Bu krallklarn etkinlikleri Romann bir g olarak tarih sahnesine kmasna kadar devam etti.

BYK SKENDER, ZLKARNEYN MDR?

Gz kamatran zaferleriyle bilinen, dnyann yarsndan fazlasn hkimiyeti altna almay baaran ve kurduu usuz bucaksz imparatorluun grkemiyle btn dnyay hayrete dren Byk skender, bu yap-

89

Ksa Dnya Tarihi

tklaryla destan bir kahramana dnmtr. ark edebiyatnda nemli bir yer tutan skender-nmeler bylece ortaya kmtr. Hatt baz slm bilginleri daha da ileri giderek skendere ve zaferlerine mukaddes bir boyut da katm, onu Kurnda ad geen Zlkarneyn olarak gstermitir. Kehf Suresinin 83 il 99uncu yetlerinde gnein iki ucuna varmay baaran hkimiyet sahibi bir kul olarak nitelendirilen Hazret-i Zlkarneyn, dil kiilii ve mnev ynden desteklendii belirtilerek rnek bir iktidar sahibi olarak tantlmaktadr. Hazret-i Zlkarneynin Byk skender olmad grn savunan slm limleri, Byk skenderin kiiliinin Kurnda ad geen Zlkarneyn -aleyhisselmile badamadn, ahlk, amel ve mnev ynden tezatlar ierisinde olduunu ifade ederler. Baz bilgin ve tarihiler ise adaleti ve hogrl ynetimiyle hret bulan Pers hkmdar Keyhsrevin (Hsrev) Zlkarneyn olabilecei grndedirler. Zlkarneynin bu tarih ahsiyetlerden bakas olabilecei de ileri srlen iddialar arasndadr. Mesel byk Trk astronomi bilgini ve seyyah Eb Reyhan El Birn, el-srul-Bkiye adl eserinde Kurnda zikri geen Zlkarneynin Himyer kabilesine mensup bir melik olduunu ileri srer. Zira Gney Arabistanda hkim olan Himyer Krallarnn adlarnn bana mutlaka Z ekinin getirildiini belirten Birn, Zlkarneynin asl adnn frike olu Ebbekir olduunu sylemektedir. frike, oullar ile beraber Tunus ve Merakee varm, orada frikiye adl ehri kurmutur. Afrika Ktas da adn bu ehirden almtr. Als dhil slm bilginlerinin birounun Byk skenderi Zlkarneyn olarak grmelerinin, yakn arkn hfzasnda tazeliini koruyan Byk skenderin zaferlerinin ancak mnev yardmla olabilecei dncesinden kaynakland anlalmaktadr. Ayrca, ayn slm bilginlerinin, byme istidd gsteren ark meliklerine: Eer siz de bymek istiyorsanz Zlkarneyn gibi adaleti ayakta tutun ve mnev deerlere herkesten ok sahip kn. Byle

90

Blm Ad

yaparsanz siz de Byk skender gibi grkemli bir mlk ve saltanata kavuursunuz. demek isteyerek onlara idealize edilmi bir tarih perspektifi kazandrma gayesi gttkleri de bir gerektir. Helenistik kltr kendi tabi havzasndan karp n Asya, Afrika ve Hindistana kadar yaymay baaran, dou ve bat kltrlerini kaynatrma konusunda belli bir mesafe kat eden Byk skender, lrken kendisine mparatorluu kimlere brakacaksnz? diye soran adamlarna u tarih cevab vermitir: En iyisine...

>

91

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

ROMA MEDENYET
deal politika; her yerde ayn kanunlarn geerli olduu herkese eit haklar ve eit konuma hrriyetinin tannd bir ynetimin uyguland ve halknn haklaryla hrriyetlerine sayg duyan bir kral tarafndan yrtlen politikadr.
Markus Aurilys

Gnmz bat medeniyetinin temel sacayaklarndan birisi de hi phesiz Roma Medenyetidir. Roma tarihi denilince ilk ada Roma dhil, btn talya ve Akdeniz kvimlerinin mterek tarihi anlalr. Roma mparatorluu tm Akdenizin tek bir siyas at altnda toplanmasnn ilk ve son rnei olmutur. Gelimi Helen site devletlerinden imparatorlua geii, Fernand BRAUDELin tasvir ettii; Zeytin aacnn kuzey snr ile palmiyenin gney snr arasnda kalan blgede yani Akdenizde hkimiyet kurarak Roma baarmtr. Tm bat Avrupada ve talyada M.. 3000lere kadar Akdeniz asll kavimlerin kabile yaaylarna dair izlere rastlanmaktadr. Ancak, Roma tarihinin bilinen en eski topluluklar talikler ve Etrsklerden nceki dnem hakkndaki bilgilerimiz olduka yetersizdir.

Ksa Dnya Tarihi

Roma Medeniyetinin siyas tarihi devirden olumaktadr: 1. Krallk Devri (M.. 753- M.. 508) 2. Cumhuriyet Devri (M.. 508- M.. 27 ) 3. mparatorluk Devri (M.. 27- M.S. 395)

KRALLIK DNEM (M.. 753- M.. 508)

Etrskler, Ege ve Anadoludan talyaya gelerek ehir kltrn getirmi, uzun mcadellerden sonra Roma Devleti bnyesinde talik, Fenikeli ve Yunanllardan oluan topluluklar bir birlik altnda toplamay baarmtr. stanbul gibi yedi tepe zerine kurulmu olan Romann imarnda Etrsklerin nemli katklar olmutur. Ltin kylerini birletirmeleri ve Roma kentinin inasnda yerli halk zorla altrmalar Etrsklere kar derin bir nefret uyandrm, zamanla glenen Aristokratlar, baskc son Etrsk kral Muhteem Tarkaviniusu lkeden kovarak krallk ynetimine son vermilerdir. Krallar seimle i bana gelir, iktidar deiiminde senato meclisi etkili olurdu. Ancak uygulamada, kral, hkimiyetini saladktan sonra bu meclisi devre d brakrd.

CUMHURYET DNEM (M.. 508- M.. 27)

Roma, insanlk tarihinde ilk byk cumhuriyet olup bu zelliiyle modern devletin ncs olarak kabul edilmektedir. Ltincede halk iin anlamna gelen Respuclica daha sonra bat dillerine Republic olarak gemitir. Bu anlamda Roma Cumhuriyeti, halkn % 10unu oluturan Roma soylular Patriciler tarafndan kurulmutur. Kurulan bu cumhuriyet, nitelik itibaryla aristokratik bir cumhuriyetti. Byk toprak sahibi soylular, bir yl iin geni yrtme salhiyetlerine sahip iki konsl seerler, kontrollerinde tuttuklar senato ve meclis eliyle denetlenen bir ynetim olutururlard.

94

Blm Ad

Romallar, kabile ve oymaklar eklinde yayor, toplum ise sosyal talepleri farkl, snflardan oluuyordu. Patriciler; Romann asl yerlileriydi ve tam vatandalk hukukuna sahip toprak sahibi aristokratlard. Plepler ise Romaya sonradan gelip yerleen ve ancak ksm haklara sahip kimselerden oluuyordu. lerinde azt edilmi kleler de vard. Kleler; hibir hakka sahip olmayan sava esirleri ve satn alnan kiilerden oluuyordu. Cumhuriyet dnemine geildikten sonra iktidar fiilen ele geiren Patricilere kar siyas ve hukuk ynden eitlik arayan Plepler, devlet topraklarndan pay alma, ynetime katlma, soylularla evlenme ve din adam olabilme talepleriyle mcadeleye giritiler. Bu haklar elde etmek iin giritikleri mcadele sonucunda 12 Levha Kanunlar oluturuldu. On hukukudan oluan bir komisyon bizzat Atinaya giderek Drakon ve Solon kanunlarn ile Romann rf ve detlerini incelediler. On yllk bir alma neticesinde derlenen kanunlar tuntan on iki levha zerine kaznd. Bylece Romada hukuk devleti dzenine doru nemli bir adm atlm oldu. Plepler, Patricilerin senatosuna karlk hem kendi Plep meclislerini kurdular hem de soylularla evlenme hakkn elde ettiler. Bu snf mcadelesinin bir baka nemli neticesi de bor yznden doan kleliin kaldrlmas olmutur. (M.. 451) Roma hukuku, din ve ahlkn tam birliinden meydana geliyordu. Bu ahlk anlay, Mezopotamya, Msr ve Yunan medeniyetlerinin nebev hikmet ve ftrat birletiren dorularn ieriyordu. Mesel; drst yaamak, bakasna hakaret etmemek, herkese payn vermek gibi... (Luris praecepta sunt haec; honeste visere, alterum non laedere, suum cuigue tribuere) Cumhuriyet dneminde ieride youn snf atmalar yaanrken, darda Romann snrlar hzla geniliyordu. M.. 493te Romann otuz Ltin kent ile kurduu Ltin Birlii giderek Roma Birliine dnt. M.. 448de Roma bir yandan tuz ve zeytin ticaretiyle Akdenizde tam bir ekonomik kontrol salarken, bir yandan da

95

Ksa Dnya Tarihi

hem karadan hem denizden snrlarn geniletmeye devam etti. M.. 272den sonra Roma, Gney talyadaki Yunan kent devletlerini ele geirdi. M.. 264te Akdeniz zerindeki hkimiyet uruna Kartaca ile 120 yl sren Pn savalarna giriti. Bu savalarn sonunda Romann Bat Akdenizdeki stnl kesinleti. Kartaca, dnyada eine ender rastlanan bir soykrmla tarihten silindi. Kartaca yaklp ykld gibi, tek bir ot bile bitmemesi iin topraklarnn zerine tuz atlarak sava arabalaryla inendi. Daha sonra, stn Roma ordusu, douya ynelerek nce Makedonyay sonra da Yunanistan topraklarna katmay baard. Hi phesiz bu nemli zaferlerde disiplinli Roma ordusunun ok nemli bir pay vard. Roma ordusu hr iftilerden oluuyordu. Konsl Marius dneminde Roma ordusunda kkl deiiklikler yaplarak cretli askerler (lejyonerler) Roma vatanda askerlerin yerini almaya balad. Kazanlan zaferlerden sonra g ve zenginlik Roma halkn sefahate srkledi. Mal ve kle ticareti geliti. Rvet ve yolsuzluk, ahs hrslar ve agzllk, cumhuriyetin ilk yllarndaki vatanseverliin ve zverili tavrlarn yerini almaya balad. Bu dnemde yneticiler sadece askerleri denetim altnda tutmay ncelediler ve halk ihmal ettiler. Septumus Severusun; Askerleri zenginletir, gerisine aldrma. ifadesi Romann kne zemin hazrlayan nemli bir yaklamd. M.. 70 ylnda Spartacus nderliinde byk bir kle ayaklanmas gerekleti. Kleler, geceleri zincirlere vuruluyor, katklarnda kolay yakalanabilmeleri iin balarnn yars tra ediliyordu. Evlenmeleri yasakt, uzuvlar koparlabiliyor, hatt ldrlebiliyorlard. Bazen de arenalarda vah hayvanlarla dvtrlmek zere satlabiliyorlard. Bir kle, efendisini ldrdnde evdeki btn kleler armha gerilirdi. Bu durum isyann byyp Romay tehdit edecek boyuta ulamasndaki en nemli faktrd. Spartacus, gladyatr klelerden oluan ordusuyla Roma zerine yrd. Bu etkili ayaklanma, balangta, st ste kazanlan zaferlerin ardndan Romay sarstysa da M.. 71de yenilgiye uratlan Spartacusn ldrlmesi zerine baarszlkla sonuland.

96

Blm Ad

GAUS JULIUS CAESAR VE CUMHURYET DNEMNN SONU

Roma tarihinin en renkli smlarndan biri olan Julius (Jl) Sezar iyi yetimi bir komutan, iyi bir hatip ve yazard. Konsl seildikten sonra Msr Romaya balad. Daha sonra Suriye zerinden Anadoluya yrd. Ardndan Pontus Kraln yenilgiye uratarak imparatorluk snrlarn tahkim etti. Oradan Romadaki bir dostuna yazd mektupta yaptklarn kelimeyle zetledi; Geldim, grdm, yendim. (Veni, Vidi, Vici.) Romaya dndkten sonra M.. 45te mr boyu devlet bakanlna seildi. Senatrler, Sezarn Romann zgrln daha da kstlayaca endiesine kapldlar ve onu bir komployla evltl Brtse hanerleterek ldrttler. Sezarn ardndan karklarla geen bir dnem yaand. Devleti tekrar toparlayan Sezarn yeeni Oktavianus oldu. M.. 27de Oktavianusun kendini imparator iln etmesiyle Romada cumhuriyet dnemi sona erdi.

SA NCES ROMA DNEMNE TOPLU BAKI

Roma medeniyetinin bat medeniyetine katklarn yle zetleyebiliriz: ehirleme, vatandalk uurunun olumas, cihanml (evrensel) ve tam devlet anlaynn ortaya k, klelik anlaynn trplenmesi, 12 Levha Kanunlaryla meden hukuk fikrinin oluturulmas, takvimin Msrdan alnarak gelitirilmesi. Ayrca Romallarn dnya kltrne nemli bir katks da Fenike alfabesini Yunanllardan alarak gelitirmeleri ve gnmz bat dillerinin temeli olan Ltincenin oluumuna zemin hazrlamalardr. Romay bir kent devletinden bir dnya imparatorluuna dntren unsurlar, dzenli devlet rgt ve emirkomuta zinciri iinde alan disiplinli bir orduya sahip olmasdr. Roma, Mezopotamyadan balayarak dalga dalga Msr, Anadolu ve Ege zerinden ksm krlmalarla dnyaya yaylan peygamber mesajla-

97

Ksa Dnya Tarihi

r ve Yunan dnce atlyelerinde bir sistematie kavuturulan beer bilginin etkisiyle, belli bir kamu ve meden hukuk sisteminin temelini atm, yzyllar aarak gnmz hukuk anlayn belirleyerek ekillendirmitir. Dnemin artlarna gre, halkna hizmet eden bir devlet aray Roma medeniyetinin dnyay etkileyen bir dier arts olmutur. Ne yazk ki baskn putperest inanlar, gc yerinde ve doru kullanmalarn nlemi, kamu gcn eline geirenler bu gc halkn aleyhine kullanmaktan ekinmemilerdir. Yunan medeniyetinin temel zaaflarndan biri olan ahlk knt Roma medeniyetinin de sonunu hazrlamtr. Batl bir medeniyet tarihisi olan Will DURANT, Roma medeniyetinin cins ve ahlk sapknlklar asndan gnmz bat medeniyetinden daha kt bir durumda olduunu belirtmektedir.

ROMADA MPARATORLUK DNEM VE HIRSTYANLIK

Augustus olarak bilinen Oktavianusa Romaya hizmetleri karl olarak Ordularn Bakomutan unvan verilmesiyle birlikte imparatorlua doru nemli bir adm atlm oldu. Augustus g ve yetkileri birer birer elinde toplayarak, Senato dhil nemli cumhuriyet messeselerini fonksiyonsuz hle getirmi ve gl bir ordu oluturarak ann en byk asker diktatrln kurmutur. Msrdan elde ettii dillere destan hazineden askerlerine cmerte paylar ayrarak onlar kendisine balam, bir yandan da 300 bin aile reisine nakd yardm ve buday datarak halkn sevgisini kazanmay baarmtr. Oktavianus dneminde Roma, baardan baarya koarak Trakya, Kapadokya, Ermenistan, Kuzey Arabistan ve ngiltereyi de iine alan byk bir imparatorlua dnr. Bu dnemde Romann altyaps tamamlanrken, nemli imar projeleri devreye sokularak imparatorluk bnyesinde byk mabetler ina edilir, yollar yaplr, lke bir batan bir baa arenalar, tiyatro binalar ve eitli sanat eserleriyle sslenir. Romann i bar salayarak ekonomik ynden kalknmas, ede-

98

Blm Ad

biyat, mimar ve gzel sanatlara ilginin de zirveye kmasna sebep olmutur. Ltin zevki Antik Yunan kltryle birleerek bu dnemde en gzel meyvelerini vermitir. Augustus yarm asra yaklaan saltanatnda gerekten de; Tuladan bir ehir bulmu; Mermerden bir ehir ve mamur bir imparatorluk brakmtr. M.S. 14te: Rolm bitti, el rpn ve alklayn beni! diyerek lr. Oktavianusun ardndan Tiberius vey babasnn politikalarn devam ettirmitir. Bu dnem, Hazret-i sann Yahudilerin sert muhalefetine ramen ilh mesajlarn Filistinde yaymaya balad dnemdir. Claude ve Neron dnemleri ise imparatorlukta saray ekimelerinin zirveye kt, cinayetlerle dolu bunalml bir dnem olarak bilinir. Neronun iktidar yllarnda Romada byk bir yangn kar. Neron bu yangnn suunu ilk dnem Hristiyanlarna atarak onlara eziyet ve ikence eder. Oktavianus dneminin son imparatoru Neronun kanl korku rejimi, senatoda halk dman iln edilerek bir asker darbeyle ldrlecei korkusuna kaplp, 69 ylnda intihar semesiyle son bulmutur. Roma, bu devirden itibaren deiik sllelerce ve daha ok asker diktatrlkler tarafndan ynetilmitir. Batda Germenlerin asker basklar, douda Ssnlerle sren mcadeleler imparatorluun asker ynden zayflamasna yol at gibi, askerlerin imparatorluk ynetimindeki rollerinin artmasna da sebep olmutur. 235 ylndan itibaren senatonun rol tamamen ortadan kaldrlm, Hristiyanlara ar basklar yaplarak topluca mezarlara gmme, inananlar arenalarda vah hayvanlara canl canl paralatarak bu vaheti zevkle izleme, II. ve III. yzyllarda oka rastlanan bir durumdu. nananlara bask zellikle Diokletianus dneminde dayanlmaz boyutlara ulamtr. 375 ylnda lkeyi uzun sreli karklklar iersine sokan Kavimler G yaanmtr. Trk soyunun bir kolunu oluturan Hunlarn Avrupada ilerlemesi, Dou Avrupa ve talyann kuzeyinde yaayan Cermen, Got, Frank ve Vandallarn Roma imparatorluk topraklar-

99

n aarak kard uzun sreli karklk yaklak yirmi yl srmtr. Byk Theodosius: Roma ehri asker bakmdan snrlardan uzak ve burada cumhuriyet taraftarlar oktur. diyerek 395 ylnda imparatorluu iki olu arasnda bltrm, bylece Roma mparatorluu dou ve bat olmak zere ikiye ayrlmtr. Dou Romay Arkadiusa, Bat Romay ise kk olu Honoriusa brakmtr. Dou Roma, Konstantinusun kurduu stanbulu bakent yaparak 1453e kadar bir devlet olarak varln devam ettirirken, Bat Roma 476da yklmtr. Bat Romann yklmasyla Avrupada yllarca devam edecek olan derebeylik dzenine geilmitir. Papa ve kilisenin yllarca srecek gl otoritesinin temelleri atlmtr.

>

HAZRET- SA, HIRSTYANLIIN DOUU VE YAYILII

Bir nefesle Meryemi dem-sz- Cibrl eyleyip Rh verdin kleb-i mevhmu s eyledin.
Yeniehirli Avn

Putperestler ve Yahudiler dnda hemen herkesin mukaddes bir ahsiyet olarak grd Hazret-i sa, Filistinin Nsra ehrinde Hazret-i Meryemin olu olarak dnyaya gelmitir. Hazret-i demin yaratln hatrlatan bir mcizeyle babasz olarak dnyaya gelmi olmas, hem Hristiyan hem de Mslmanlarn ortak inanlarndandr. Kendisine ncil isimli mukaddes kitap verilmitir. Matta, Markos, Luka ve Yuhanna isimli nciller milad III. asrda derlenmitir. Tevhid peygamberlerinin en nemli halkalarndan birini tekil eden Hazret-i sa, Roma mparatorluuna bal Filistinde davetine balar; krleri iyi eden, lleri dirilten, czzaml ve fellileri iyiletiren mcizeleriyle ksa zamanda dikkatleri zerine toplar. Hazret-i sa, Grek-Roma putperest din anlayna ve gly stn tutan kat hukuk kurallarna kar kalpleri katlam Roma ve Yahudi halklarn tevhide, sevgiye, merhamete, gzel ahlka arm; arnmay ve sade yaamay ne karmtr. Bugn, batnn dnya sahnesinde yaptklar ile Hazret-i sann sylediini ifade ettii cmleler arasndaki uyumu kyas etmek bakmndan, u cmleleri rnek vermek istiyorum:

Ksa Dnya Tarihi

Dmanlarnz sevin, sizden nefret edenlere iyilik yapn, size lnet edenler iin iyilik dileyin, size hakaret edenler iin dua edin. Bir yananza tokat atana br yananz da evirin. Abanz alandan mintannz da esirgemeyin. Sizden bir ey dileyen herkese verin, malnz alandan onu geri istemeyin. nsanlarn size nasl davranmasn istiyorsanz siz de onlara yle davrann. Eer yalnz sizi sevenleri severseniz, bu size ne vg kazandrr? Gnahkrlar bile kendilerini sevenleri sever. Size iyilik yapanlara iyilik yaparsanz, bu size ne vg kazandrr? Gnahkrlar bile byle yapar. Verdiinizi geri almak umudunda olduunuz kiilere dn verirseniz, bu size ne vg kazandrr? Gnahkrlar bile verdikleri kadarn geri almak artyla gnahkrlara dn verirler. Ama siz dmanlarnz sevin, iyilik yapn, hibir karlk beklemeden dn verin. (Matta 5. Blm) Havarler, Hazret-i sann lmnden sonra Hristiyanl Filistin ve civarnda yaymaya devam etmiler, zellikle Pavlusun almalaryla bu yeni din Roma mparatorluunun merkezinde de tutunmay baarmtr. Mesih merkezli teslis inanc Pavlusun fikri olup bat Hristiyanlnn da temelini oluturmutur. Bu inancn fakir halk ve kleler arasnda hzla yaylmas zerine Roma, inananlara kar gittike artan eitli bask, takip ve ikenceler uygulamaya balad. Ynetimin bu ar zulm ve takiplerine ramen ilk dnem Hristiyanlarnn stn abalaryla Hristiyanlk gizliden gizliye hzla yaylmaya devam etti. zbe ve dalk blgelerde ina edilen manastr ve kiliselerle putperestliin izlerini silmeyi hedeflemi olan bu yeni inan, giderek nemli bir g hline geldi. Nihayet mparator Konstantinius, 313 ylnda yaynlad Milano Ferman ile Hristiyanl tand ve faaliyetlerini serbest brakt. Bu fermana gre Hristiyanlara ve dier dinlere mensup olanlara din ve mezhep bakmndan serbestlik saland gibi, haklarndaki kovuturma kaldrlarak tutuklanan kiilere ait ev ve kiliselerin iadesi kararlatrld. nk Hristiyanlk, tahrif olmu ve artk putperest kltrn arzu ettii noktaya gelmiti.

102

Blm Ad

Konstantinusun 330da Hristiyan olmas Romann Hristiyanlama srecinin hzlanmasna yol at gibi, bu dinin imparatorluun resm dini hline gelmesine de yol amtr. Bu da stanbulu imparatorluun ve dou Hristiyanlnn bakenti hline getirdi. Roma resm kurumlarnn ve devlet hiyerarisinin etkiledii Hristiyanlkta gr ayrlklar ortaya kt. Bu ayrlklar gidermek amacyla znikte 325 ylnda toplanan Konsil gr farkllklarn gideremedii gibi, bu ayrlklarn derinlemesine ve mezheplerin ekillenmesine yol at. Nitekim 451 ylnda gerekletirilen Kadky Konsilinin ardndan Fener stanbul Kilisesi Romadan ayrlarak Ortodokslukun merkezi hline geldi. Bat ve Ltin dnyas ise Roma merkezli Hristiyanlk anlayna bal kalmaya devam etti. XV. ve XVI. yzyllarda Bat Avrupada Katolik Kilisesine kar ykselen itirazlar, Protestan mezheplerinin olumasna yol aacak ve bylece Hristiyan dnyas; dousu Ortodoks, bats ise Katolik ve ondan ayrlan Protestan mezhepleri olmak zere ana mezhebe blnecektir. Sonu itibaryla Hristiyanlk; kndan bir mddet sonra Hazret-i sa -aleyhisselm- ile ilgili deerlendirmelerinde temel bir sapma gstermi, Hazret-i sann Allhn olu olduu anlay giderek temel inan olarak belirlenmitir. Gnmzde de byk lde korunan bu teslis inanc Hristiyanln Mslmanlara gre teolojik krizini oluturmaktadr. nk Kurn- Kerme gre sa -aleyhisselm- btn stn zelliklerine ramen bir insan ve kuldur. Hibir zaman kendisinin tanr edinilmesini sylememi ve yalnz Allha kulluu tlemitir: sa: Muhakkak ki Allah benim de Rabbim sizin de Rabbinizdir. yleyse Ona kulluk ediniz. te doru yol budur. (l-i-mrn 3/51)

>
103

Ksa Dnya Tarihi

HIRSTYANLATIRILMI ROMA BZANS VE SUKTU

III. yzylda Romann asker, ekonomik ve itima buhranlarla hzla kuvvet kaybettiini hisseden Konstantinus, imparatorluun birletirici gcn Hristiyanlkta grp bu yeni dinin hmliini stlenir. Romay kendi hline terk ederek, imparatorluun arlk merkezini batdan douya tar. Byzantionu bakent edinir, karar iki hafta sren enliklerle kutlanr. Konstantinus bu yeni ehrin ihtiamnn Romadan daha fazla olmas iin ehrin etrafn surlarla epeevre kapatr. Asrlarca imparatorluk merkezi olacak olan kenti, 300 bin kiilik nfusu, emniyetli tabi liman ile dou Avrupadan Anadoluya uzanan Ortaan en canl kltr ve ticaret merkezi hline getirir. 395te blnme kesinleir ve Dou Roma mparatorluu Bizans olarak Balkanlar, Anadolu, zengin ve kalabalk dou eyaletlerinden oluan gl bir devlet hlinde ortaya kar. Bizans tarihisi George OSTROGORSKYnin de ifade ettii gibi, bu yeni imparatorluun Roma devlet tarznn, Grek kltrnn ve Hristiyanlk inancnn bir terkibi olarak ortaya kt ve Romann doudaki devam olduu hemen herkes tarafndan kabul edilir. Kilise, Roma mparatorluunda inanlmaz bask, takip ve zorbalklara cesaretle kar koyan, gnllerde taht kurmay baaran bir davet merkezi iken Konstantinusla beraber dnyev gle uzlar. Hristiyanlk, izbe manastrlarda din yinleri ve ahlk tleri terennm eden saf ve mistik bir hareket olma zelliini kaybederek sadece grkemli kilise ve manastrlarda gsterili trenler icr eden, halka devletin g ve otoritesini hissettirmekle vazifeli bir duruu benimsemi ve krallara ta giydiren bir kurum hviyetine dnmtr. Artk devlet ve kilise el ele verecek, yeni bir tarz deneyerek st ste toplad konsllerle Hristiyanln yeni mentsn ekillendirecektir. Bylece Ortodoks Kilisesi devletten ald destekle Slvlarn Hristiyanlamasn salayacak, bu da ehir prensliklerinin birlemesini kolaylatrarak Rusyann byk bir g

104

Blm Ad

olarak tarih sahnesine kmasna zemin hazrlayacaktr. Akabinde Rus ve Slv sanatnn yeermesi ve gelimesinde de barol oynayacaktr. Bizans, V. yzylda bir yandan douda ok nemli bir imparatorluk olan Ssnlerle amansz bir mcadele iine girmiken, te yandan Orta Avrupada ok nemli bir g hline gelen Hun Trklerini ve onun glmeyen komutan Atilly ancak Balkanlar onlara terk ederek ve ykl bir vergiyi kabul ederek durdurabilmiti. Bununla da yetinmeyen Bizans, bir takm siyas oyunlarla Atilly Bat Romaya doru yneltir. Atill, dzenledii seferlerle Bat Romay iyice zayflatnca barbar bir kavim olarak bilinen Gotlar da Bat Romann varlna son darbeyi vururlar. Bylece Bizansn Bat Roma ynndeki fetihlerinin n tamamen alm olur.

JSTNYANUS DNEM (527-565)

mparator Jstinyanus dneminde Bizans, arln batya ynelterek Bat Roma mparatorluunun boluunu doldurmak zere fetihlere giriir. Adriyatik kylar ve talya bu dnemde imparatorluk bnyesine katld gibi, eskiden Romann smrgeleri olan Kuzey Afrika kylar da hkimiyet altna alnr. Ancak baty yeniden fethetmek Bizansa ok pahalya mal olur. Ssnler bu durumdan faydalanarak Suriyeyi ele geirir. Buna ramen Bizans, byk lde eski snrlarna ulam olur. Jstinyanus, saltanat boyunca douda yeni bir sava ranllara ar haralar deyerek nleme yoluna gider. Jstinyanus, imparatorluk kudretinin Tanrnn inyetinden geldii bilincini tayan Hristiyan bir hkmdard. Putperestlikle mcadelesinin bir paras olarak Atina Akademisini kapatm, din dman akademisyenleri kovmutu. te yandan bata Ayasofya olmak zere Bizansn en nemli ve parlak mimar eserleri onun dneminde ina edilmitir. Bizans medeniyeti, Helen ve dou sanatnn sentezinden oluan en gzel rneklerini bu dnemde vermitir. Bizansl sanatkrlar hayranlk duyduklar eski Yunan ve Helen sanat eserlerini stanbula

105

Ksa Dnya Tarihi

tamlar, mozaik ve fresk sanatnn inceliklerini bata kiliseler olmak zere birok mimar yapda byk bir baaryla uygulamlardr. Bizansn sembol olma niteliini tayan Ayasofya bu dnemde onlarca ton altn ve gm kullanlarak ina edilmi, grkemli kutlamalarla ibadete almt. Grenleri hayran brakan bu nl mabet, 1204 ylnda gya Hal Seferlerine katlmak zere Bizansa gelen Ltinlerin yama ve ykmna maruz kalmtr. 1453te stanbulun fethiyle beraber camiye evrilen Ayasofya, Trkler tarafndan yeniden onarlarak hat ve tezyin sanatnn en gzel rneklerinin sergilendii esiz bir bide hline gelmitir. Bylece bir kilise olarak ina edilen Ayasofya o tarihten sonra hillin haa stnln sembolize etmeye balamtr. Jstinyanusun yapt nemli ilerden biri de, Roma hukuku ile Hristiyan gelenek ve greneklerini birletiren ve bylece gnmz bat dnyasnn siyas ve hukuk zihniyetini ekillendiren Kodeksi hazrlatmasdr.

HERAKLYUS DNEM (610-641)

Herakliyus, bunalmlarn artt bir dnemde ibana gelmiti. Nitekim Avarlar Slvlarla birleerek Bizansa ait Balkan arazilerini ele geirmiler, akabinde de stanbulu tehdit etmeye balamlard. te yandan Ssnler de bu durumdan yararlanarak Suriye, Filistin, Msr ve bir ksm Anadolu topraklarn igal etmilerdi. Bu kt durum, Bizansta dirlik ve dzenlik brakmad gibi, sivil ve asker idarenin sarslmasna, ekonominin kne, ahlk yapnn da rmesine yol amt. Asker reformlar yaparak ve THEMA diye bilinen tmar sistemine benzer bir toprak dzenini yrrle sokarak devleti iine dt kmazdan kurtaran Herakliyus, 629 ylna gelindiinde tm bu tehlike ve igallere son vermeyi baarm, imparatorluu yeniden eski gcne kavuturmutur. Herakliyusun Bizans tahtnda oturduu yllar, ayn zamanda slmiyetin de dou yllaryd. Nitekim peygamberler zincirinin son halkas ve tevhid dininin son teblicisi olan Hazret-i Peygamberin slma

106

Blm Ad

davet mektuplarndan biri de o srada Kudste bulunan Herakliyusa gnderilmiti. Arap Yarmadasnda ykselen Hazret-i Muhammed -sallllhu aleyhi ve sellem-in teblii ok ksa bir zaman ierisinde Bizansn dou eyaletlerini de etkisi altna ald. Drt Halfe Dneminde Suriye, Filistin ve Msr, Mslman topraklar arasnda dhil oldu.

KONA PARALAMA HAREKETLER (KONAKLAST)

Bizans tarihinin nemli olaylarndan biri de ikona/tasvir krclk hareketleridir. mparator III. Leonun balatt Hristiyan azizlerinin ve Meryem Ana resimlerinin tahrip edilmesi hareketi, yaklak yzyl boyunca imparatorlukta sert din tartmalara ve kan dklmesiyle noktalanan gruplamalara sebep olmutur. Bu tartmalarda imparator, ordu ve dou eyaletleri bir tarafta, reformlara itiraz eden papalk ve manastrlar ise kar tarafta yer almlard. kona paralama fikrinin sadece slmiyetin etkisiyle ortaya ktn ileri srmek yeterince ikna edici deildir. Hristiyanlar arasnda aziz resimlerine ibadet edercesine sayg duyulmasna kar kan ve bunu putperestlikle badatran kiilerin olabilecei de hesaba katlmaldr. Hatt bu hareketi manastrlardaki keilik messesine kar bir tavr olarak yorumlamak da mmkndr. mparatorie Eirine (780-802) dneminde resim konusundaki bu yasak kaldrlarak ikona yapm ve sergilenmesine yeniden nem verilmeye balanr. Bu dnemin Bizansl sanatlar tarafndan retilen Helenistik tarzdaki eserlerde, aziz resimleri kadar Artemis veya Zeus gibi paganist Yunan mitolojisi kahramanlarna da yer verildii grlr.

MPARATORLUUN DOU SINIRI VE BZANSIN K

Kilisenin monofizit Hristiyanlara kar taknd baskc tavr, valilerin despot tavrlar, devlet gelirlerinin azalmas sonucunda artan ar vergi yk, devlet kademelerinde bitmeyen entrikalar ve iyice kokuan ahlk yap, dou vilayetlerinin kolayca Mslmanlarn eline geme-

107

Ksa Dnya Tarihi

sine msait bir zemin oluturmutur. Nitekim Bizans, daha Emevler dneminde karadan ve denizden yaplan kuatmalarla iyice tehdit altna girmiti. Trkleri Anadoludan ataca iddiasyla stanbulda tahta kan mparator Romen Diyojen, Malazgirtte slmiyetin taze gc ve ylmaz bekileri olan Seluklu Trklerine yenilmi, a esir derek ar bir antlamay kabul etmek zorunda kalmtr. stanbuldaki taht deiiklii yznden bu antlama uygulanamasa da Mslman Trkler bir daha kmamak zere Anadoluya yerlemeye balam, gney blgelerindeki eski Mslman unsurlarla birleerek Diyr- Rmu Diyr- slma dntrmeye muvaffak olmulardr. Bizans, bu dnemde Hallar kkrtarak Trk ilerleyiini durdurmak istemise de, bu amacna bir trl ulaamamtr. Ltinler 1204 tarihinde IV. Hal Seferi srasnda stanbulu ele geirerek Bizans Devletine fiilen son vermilerdir. galden kaan baz Bizans prensleri znik ve Dou Karadenizde kk Ortodoks Rum devletleri kurmular, 1261 ylnda tekrar stanbulu ele geirerek Ltin igaline son vermilerdir.

>

108

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

SLMYETN DOUU
Ey anl Peygamber! Biz Seni gerekten bir ahit, bir mjdeci, bir uyarc, Onun emriyle insanlar Allha aran, aydnlatc birkandil, yol gsterici bir rehber olarak gnderdik.
(Ahzab, 45-46)

slmiyetin douu ve ksa zamanda, bata Ortadou olmak zere ktada yaylmas, sadece n Asya tarihinin deil, dnya tarihinin de en nemli kilometre talarndandr. Bu son ilh dinin Hazret-i Peygamber eliyle yaylmaya balamas, yepyeni bir teblile putperestliin tm izlerini silmesi, ok ksa bir sre ierisinde bata Ortadou olmak zere birok blgedeki glerle hesaplamaya girmesi ve bu gleri kendine rm etmesi harikulde gelimelerdir. ok deil on be yl gibi ksa bir sre ierisinde Filistin, Suriye, Irak, ran, Kirman, Horasan, Afganistan, Kuzey Hindistan, Msr ve Libya gibi coraf blgeler bu yeni mesajn etkisine girecek, buralarda yaayan milletler deta yeniden doarak tarihin gidiatn sonsuza kadar deitirecektir. Muhtelif medeniyetlerin etkisi altnda kalm olan bu blgeler, zamanla hayatn her alannda tevhid dnya

Ksa Dnya Tarihi

grnn briz etkilerini tayan tek bir medeniyet havzasna dnecektir. Gnmze kadar uzanan slm toplumlarnn maceras, gayet tabidir ki, Hazret-i Muhammed -sallllhu aleyhi ve sellem-in yeryzn ereflendirmesiyle balar. Bu sebeple: Hazret-i Peygamber kimdir? Getirdii mesaj neleri ihtiva etmektedir? Bu din toplumlar tarafndan nasl anlalmtr? Bu dinin ekillendirdii milletlerin oluturduu sosyo-kltrel kurumlar nelerdir? gibi sorular cevaplandrlmadan slm toplumlarnn ne dn ne de bugn anlalabilir. Oysa bugnk tarihilerin nemli bir ksm dine ve mukaddesata kar nyarglarla dolu, pheci ve kaytsz bir bak asna sahiptirler. XVIII. yzylda modern bilimlerin temelleri atlrken ideolojik saplant sonucunda din ve bilim kar karya getirilmi, dinle ve dince mukaddes saylan deerlerle mcadele etmek kr krne takip edilen bir gelenek hline getirilmitir. Fen bilimlerinde balayan bu sre zamanla sosyal bilimlerin analiz ve deerlendirilmelerine de uyarlanmtr. deolojik bir saplant olarak devam eden bu anlay, aydn kesimlerde kendi medeniyetlerini doru anlamalarn nleyen bir alan krl oluturmutur. Bu anlayn sonucu olarak sosyal olaylarn oluum ve geliiminde dinlerin rol ya yok saylmaya ya da ihmal edilebilir bir dzeye indirilmeye kalklmtr. Birok yazar ve sanatnn dine kar lkayt tutumu, kltrlerin en nemli fenomeni olarak kabul edilen Dinin Medeniyetlerin Oluumundaki Pay ve Etkisini doru bir biimde anlamay gletirdii gibi, sosyal olaylarn dilini zmemizi de nemli lde zorlatrmtr. Oysa dnyay aklama biimi olan kltrn temel belirleyicisi* ya da en nemli bir paras olduu hemen btn sosyal bilimciler tarafndan kabul edilmektedir.** Yine birok sosyologa gre din, ak fonksiyonu yannda aile, eitim, ekonomi ve siyaset kurumlarna da kaynaklk eden, dier itima (toplumsal) kurumlarn kendisinden doduu temel kurumdur.

112

Blm Ad

DOU YILLARINDA DNYADA VE ARAP YARIMADASINDA GENEL DURUM

slm gneinin klarnn yeertici etkisinin Ortadouda grlmeye balad yllarda Bat ve n Asyada gcnn zirvesinde bir devlet olan Bizans, douda ise bu devletle mcadele hlindeki Ssnler VII. yzyl balarndaki en byk iki siyas g durumundayd. slm Peygamberinin bnyesinden kt Arap Yarmadasnda ise Chiliye Devri diye adlandrlan putperest bir hayat tarz hkm srmekteydi. Hazret-i brahimin olu smaille birlikte ina ettii Kbe kurulu amacndan oktan uzaklam, iine yerletirilen yzlerce putla putperestliin merkezi hline getirilmiti. Buna ramen bu tarih mabet, milyon kilometrekareyi bulan yarmadann en nemli din merkezi olma zelliini elinde tutmaya devam ediyordu. Araplar arasnda koyu bir kabilecilik taassubu sryor, bitmeztkenmez ekime ve kabile savalar birlik ve huzura imkn vermiyordu. Kadnlar insan yerine konmuyor, kz ocuklar insanlk d bir muameleyle hor ve hakir grlyor, hatt diri diri gmlyorlard. Toplumun ileri gelenleri kleletirdikleri zavall insanlar zerinde her trl insanlk d muameleyi mubah gryorlar, katlayarak tahsil ettikleri faizle daha da zenginleerek mreffeh, mark ve azgn bir hayat yayorlard. Mekke-am arasnda kervanlarla ticaret yaplyor, sk sk dzenlenen iir yarmalarnda birinci gelen eserler Kbenin duvarna aslyordu. Byk ilgi gren bu iirlere Muallka deniyordu. Chiliye dneminin en mehur airi mril-Kays idi. Onun gnmze kadar ulaan eseri ise Kbeye aslan Yedi Muallkadan biridir. Her eye ramen Hazret-i brahimin yolundan giden ve putlara tapmayan az saydaki Hanif de toplumdaki varln srdryordu. Ayrca Necran blgesinde bir miktar Hristiyan da hak dinin son elisinin geliini gzlemekteydi.

113

Ksa Dnya Tarihi

571 ylnn Nisan aynda Allhn son elisi, semav dinleri tashih ve takviye ile vazifeli Hazret-i Muhammed -sallllhu aleyhi ve sellem- Mekkede dnyaya gelerek yeryzn ereflendirdi. Babas Kurey kabilesinin Haimoullar boyundan Abdlmuttalibin olu Abdullah, annesi ise ayn kabilenin Zhreoullar boyundan Vehbin kz minedir. Hazret-i Peygamber, babadan yetim olarak domu, daha sonra da annesini kaybederek ksz kalnca nce dedesi Abdlmttalibin, onun lmnn ardndan da on iki yandan itibaren amcas Eb Talibin himayesi altna girmitir. Bu dnemde Haimoullarnn reisi ve kendisini peygamberlikten sonra da destekleyecek olan amcasnn ticaret kervanlaryla ama kadar gittii bilinmektedir. Herkes tarafndan sevilen ve gvenilir bulunan bir gen olarak peygamberlik ncesinde bile Muhammedl-Emin olarak anlmaya balanmt. ocukluk ve genlik yllarnda bile hibir zaman putlara tapmam, chiliye dneminin kabile kavgalarna itirak etmemi, chiliye Araplarnn ikili elencelerine ve fal oklaryla icr ettikleri kumar oyunlarna da iltifat etmemitir. Mekke genleriyle Hlful-Fudl isimli bir cemiyet kurmu, soyulan veya hakszla urayan mazlum ve madurlarn yardmna komutur. Hazret-i Peygamberin, Kbe tamir edildikten sonra HacerulEsvedin yerine konulmas aamasnda kabileler arasnda meydana gelebilecek kargaay nlemede gsterdii zm yolu btn kabilelerin memnuniyetini salam ve toplumda kendisine duyulan gveni daha da artrmtr. Hacerul-Esvedi hrkasnn zerine koyarak onu btn kabile reislerinin beraberce tamalarn salam, bylece bu erefe dierlerini de ortak ederek ekimeyi tatl bir biimde sonlandrmtr. 25 yana geldiinde kendinden yaa byk ve lnceye kadar tek e olarak yaad, Mekkenin soylu ve zengin hanmlarndan Hazret-i Hatice ile evlenmitir. 40 yana geldiinde Nur Dann Hra Maarasnda iken kendisine Cebril tarafndan ulatrlan:

114

Blm Ad

Oku! Yaratan Rabbinin adyla O insan bir kan phtsndan yaratt. Oku!.. melindeki ilk vahiyle peygamberlik vazifesine balamtr. Bylece brahim peygamberler zincirinin son halkas da tamamlanyor, Ahmet bin Hanbelin Msnedinde kendisi iin: Ben dedem brahimin duas, kardeim sann mjdesi, annemin ryasym., bir baka hadsinde de: Ben gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim. diyen bir neb olarak insanlk tarihinin seyrini deitirecek zor ve meakkatli grevine balam oluyordu.

MEKKE DNEM (610-622)

Hazret-i Peygamber ilh vahye muhatap olup neb seilmesinin ardndan evine gelerek hdiseyi nce mbarek hanm Hazret-i Haticeye anlatr. Birlikte Hazret-i Haticenin amcazdesi olan ve Hazret-i sann haber verdii Peygamberin geliini bekleyen Varaka bin Nevfele giderler. Durumu ona anlattklarnda bu bilge zat, Hazret-i Muhammedin peygamberliini tebrik eder, kendisine gelen melein btn peygamberlere vahiy getiren melek olduunu syler. Raslullah, bata akrabalar olmak zere yakn evresindeki insanlar slmiyete davet etmeye balar. Davetin z udur: Allahtan baka ilh yoktur. ldkten sonra insanlar yaptklarndan hesaba ekileceklerdir. yilik yapanlara mkfat, ktlk yapp gnah ileyenlere de hak ettikleri cezalar verilecektir. nsanlara bir fayda veya zarar salamayan putlar Allha ulamak iin vesile saymak, insan doru yoldan karan temel bir yanltr. Kalplerin ilc Allah sevgisidir. Yaratc ile gnl ba kurmak iin namaz gibi i disiplini salayc ibadetler zenle yerine getirilmelidir. efkat, merhamet, adalet, cmertlik, alakgnlllk, doruluk, gvenilirlik, yardmseverlik, fedakrlk, balayclk, nezket ve incelik insan faziletli bir hayat yaamaya ynelten temel ahlk meziyetlerdir. Allha ortaklar yaktrmak, cana ky-

115

Ksa Dnya Tarihi

mak, zin ve fuhu yapmak, hrszlk, yalanc ahitlik, zulm ve hakszlk insan kt bir sona srkleyen byk gnahlardandr. Raslullhn davetine ilk icbet eden ahs, bizzat sevgili ei Hazret-i Hatice olmutur. ocuk yataki amcazdesi Hazret-i Ali, kzlar Zeynep, Rukiye ve mm Glsm, arkadalar Hazret-i Ebbekir, Zeyd bin Hrise, Osman bin Affan, Zbeyr bin Avvam, Abdurrahman bin Avf, Cfer bin Eb Talib, Erkam bin Erkam ilk Mslman kiilerdi. nananlar Erkam bin Erkamn evinde toplanyor, byk bir gizlilik ierisinde ilk vahiylerde yer alan yetleri Hazret-i Peygamberin huzurunda tilvet ediyorlard. lk mesajlarda tevhid inanc, hiret gnne kar duyarllk, insan ilikilerde adalet ve gzel ahlka ar vurgulanyordu.

MEKKE MRKLERNN ARTAN BASKILARI

Mekke mrikleri bu yeni davete iddetle kar ktlar. Onlar allm toplum ilikilerini sarsan, daha ok kle ve zayf kesimlerin ilgisini eken bu yeni dinin kendi zorba hkimiyetlerini sarsacan anlayarak inananlara: Rabbim Allahtr! dedikleri iin her trl bask, hakaret ve eziyetlerde bulunmaya baladlar. Putlarn ardna gizlenerek oluturduklar eytan dzenlerinin kknden sarsldn grdkleri iin Hazret-i Peygamberi ve inananlar toplumda karklk karmakla suladlar, bozgunculukla itham ettiler. Bu dnemde Hazret-i Hamzann Mslman olmas inananlara byk bir moral kayna olmutu. Hazret-i merin Mslman olmasyla saylar 40a ulaan Mslmanlar, bunun zerine daveti aktan yapmaya baladlar. Mrikler buna basklarn daha da artrarak cevap verdiler. Mslmanlara kar sosyal ve iktisad boykot arsnda bulunarak bunu acmaszca uygulamaya koyuldular. Ancak Allah Raslnn daveti her eye ramen kalplerde yer ediyor ve ilh davet, nlenemez bir ekilde yaylyordu. Artan basklar 615 ylnda Habeistana ilk hicre-

116

Blm Ad

tin gerekletirilmesine sebep oldu. Hazret-i Peygamber nce Hazret-i Osmann, ardndan da 80 kiilik bir grupla Cfer bin Eb Talibin hicretine izin verdi. Habeistana giden Mslman grup, dil bir Hristiyan kral olan Nec tarafndan iyi karland. Kendi lkesine gelen mazlum Mslmanlara kol-kanat geren Nec: Bu din ile sann getirmi olduu din ayn kaynaktan kyor. diyerek; Bunlar siyas suludur, onlar bize iade edin. diyen Mekke mriklerinin taleplerini geri evirdi.

HZN YILI (619)

Basklarn iddetle artt, inananlarn ilk ehidlerini verdii bu dnemde ard ardna iki ac hdise daha vuk buldu. Peygamberimiz nce zevcesi Hazret-i Haticeyi, ksa sre sonra da hayat boyunca kendisini himaye eden amcas Eb Talipi kaybetti. Bu iki ac hdise Peygamberimizi ve inananlar byk zntye bodu. Bundan dolay bu yla Hzn Yl denildi.

AKABE BATLARI (621-622)

Hazret-i Peygamber, Kureylilerin kendisine ve inananlara kar tavrlarn sertletirmeleri zerine teblie devam etmek iin Mekke dna yneldi. eitli kabilelerle temas yollar arad gibi, Yesrib halkyla da temas kurmaya alt. Bunun sonucunda, Yesribden gelen alt kiilik bir grup slm davetini kabul ederek Mslman oldular. Gruptan Esad bin Zrre bir yl sonra tekrar Akabede Rasl-i Ekreme buluma sz verdi. Bu faaliyet sonrasnda birok Yesribli, Mslman oldu. Bu gelimelerden sonra yine Akabede 12 Yesribli: Allha ortak komayacaklarna, zin etmeyeceklerine, ocuklarn ldrmeyeceklerine, birbirlerine iftira atmayacaklarna ve Raslullahn emirlerine uyacaklarna... dair sz verip Peygambere ballk bildirdi-

117

Ksa Dnya Tarihi

ler. Bu sz ve ballk, tarihe I. Akabe Biat olarak geti. Biattan sonra Hazret-i Peygamber Yesrib halkna Kurn ve slm retmesi, onlara namaz kldrmas iin Musab bin Umeyri gnderdi. Musabn almalar ok nemli meyveler verdi, Medinede Kurnn gndeme gelmedii hemen hemen hibir ev kalmad. Bu sayede pek ok kii bu yeni davetin huzur ve kurtulu iklimine can att. Bir sonraki yl hac mevsiminde ikisi kadn, 75 Yesribli Mslman, II. Akabe Biatna katlarak Hazret-i Peygambere ballk bildirerek Onu Yesribe davet etti. Hicret gerekletii takdirde Onu ve Mekkeli Mslmanlar kendi canlarn, ocuklarn, kadnlarn ve mallarn koruduklar gibi koruyacaklarn ve her artta kendisine itaat edeceklerini taahht ettiler.
___________________ * Clifford GEERTZ, Peter L. BERGER, Mircea ELEDA ve Talcot PARSONS. ** Max WEBER, Sorokin, Durkheim.

HCRET
Mekkenin ileri gelenleri, ehir meclisinde yaptklar tartmal toplantda Hazret-i Peygamberin Medineye hicretini kesin bir ekilde nlemek iin Onu ldrme karar almlard. Karara herkes katlmakla birlikte Haimoullarnn tepkisinden ekiniliyordu. Bu tepkiyi azaltmak maksadyla her kabileden birer gen seildi. Bu genler hep birlikte hareket ederek menfur cinayeti beraberce ileyeceklerdi. Bylece btn kabileler ortak sorumluluk yklenmi olacak, herhangi biri tek bana sulanmayacakt. Basklarn ok fazla artt bu atmosferde Peygamber Efendimiz -sallllhu aleyhi ve sellem-, arkada Hazret-i Ebbekir ile gizlice Mekkeden Medineye meakkatli bir yolculua kt. Yatana Hazret-i Aliyi brakarak mriklerin suikast plnlarn boa karan Hazret-i Peygamber, bu zorlu ve uzun yolculukta sk bir takibe uradysa da gzleri perdeleyen ilh yardm neticesinde yakalanmaktan kurtulmay baard ve yolculu-

118

Blm Ad

unun sekizinci gnnde Medineye bir saat mesafedeki Kubaya ulat. Orada slm tarihinin ilk mescidini ina ederken Mekkede kalan Hazret-i Ali de iki haftalk bir yolculuktan sonra Hazret-i Peygambere ulat. Medine halk, uzun bir sredir Peygamber Efendimizin yolunu gzlyordu. Allah Rasln grmenin arzu ve heyecann yaayan Medineliler, kadn, erkek, ocuk hep bir azdan iirler syleyerek Hazret-i Peygamberi, anl eliye yarar cokulu bir biimde karlayarak barlarna bastlar. Daha sonra Allah yolunun yardmclar olarak ensar unvanyla vlecek olan Medineli Mslmanlar, bylece Akabede verdikleri szn takipileri olduklarn bu cokulu sahiplenmeyle gstermi oldular: Ved tepelerinden dolunay dodu bize! Allah iin yapt davet iin kretmek gerekir hlimize Ey bizden gnderilen Peygamber! Sen boyun ememiz gereken bir emir ile geldin. Artk yeni bir dnem balyordu. Mekke mriklerinin dayanlmaz takip, bask ve zulmlerinden uzak, inananlarn gsn gererek: Rabbim Allahtr! diyebilecei, emniyetli ve huzurlu bir ortama adm atlm oluyordu. Artk Allhn son elisi grevini ok daha iyi artlarda yerine getirebilecekti. Nitekim hicretle beraber, slmiyet ve onun getirdii hayat tarznn esaslarn anlatan Kurn- Kermi renmek, yaamak ve sonraki kuaklara aktarmak daha da kolaylat. Hazret-i Peygamber, Medineye ulatnda devesinin durduu yer satn alnarak sonradan Mescid-i Nebev diye anlacak olan mescidin inasna baland. Yedi ay sren bu caminin yapm srasnda Hazret-i Peygamber Eb Eyyb el-Ensrnin evinde misafir olarak kald. Daha sonra da caminin bitiiindeki evine tand. Artk Mslmanlar Mekkedeki korku ve endielerden uzak bir ekilde kblesi Kudse dnk olarak bu mescitte ibadet ediyor, eitli konulardaki Peygamber tlerini orada dinliyor, haftalk kongre niteliindeki Cuma namazlarn da orada ed ediyorlard.

119

Ksa Dnya Tarihi

Hazret-i Peygamber, yaknlarn, evlerini ve mallarn doup bydkleri topraklarda brakarak Medineye g eden muhacirler ile onlar scak bir ilgiyle barlarna basan ensar arasnda benzeri grlmedik bir yaknlk ba kurdu. Her bir muhaciri Medineli bir Mslmanla karde iln ederek ellerindeki imknlarn paylalmasn salad. Bylece tarih boyunca devam edecek olan din kardeliinin temellerini atm oldu. Allah Rasl, yerli ve gmen Mslmanlar arasndaki birlik ve kardelii saladktan sonra, Medine toplumunun tmne ynelerek birbirleriyle ekime iinde yaayan Evs ve Hazrec kabileleri ile yine Medinede yaayan Yahudi kabileleri arasnda i bar gerekletirmek zere kapsaml bir szleme yapt. Yaygn olarak Medine Vesikas olarak bilinen ve tarihin ilk yazl anayasa rnei olarak kabul edilen bu anlamayla Medine kentinde bulunan topluluklarn bir arada, bar ve huzur ierisinde yaamalar hedefleniyordu. Szlemede Medinede yaayan Mslmanlarn, mriklerin ve Yahudilerin karlkl hak ve devleri belirlendii gibi, dtan gelebilecek tehlikelerin nlenmesi konusunda da sorumluluklar paylatrlyordu. Ancak farkl gruplar arasnda oluacak anlamazlklarn zm konusundaki son noktay Hazret-i Peygamberin koymas karar altna alnyordu. Yaplan bu ilk itima (toplumsal) szlemede din ve vicdan hrriyeti aka temel bir ilke olarak yer alyordu.

BEDR SAVAI (624)

Medinede yaayan btn gruplarn uzlaarak Hazret-i Peygamber liderliinde oluturduklar bu ehir devletinde hkm sren bar ortam, en iyi bir biimde deerlendirilmi ve inananlarn says hzla artmtr. te yandan Mslmanlarn Mekkede braktklar btn mallara mrikler tarafndan el konulmu, bu mallar kervan ticaretinde kullandklar sermayeye kartrlmt. Mslmanlar, otoritesi hl tm Arap Yarmadasnda etkili olan Mekke mriklerine ekonomik darbeler vurmak ve orada brakmak zorunda kaldklar mallar geri almak amacyla amdan Mekkeye dnmekte olan Eb Sfyan ynetimindeki ticaret ker-

120

Blm Ad

vann ele geirmek zere Medineden yola ktlar. Mslmanlar, am kervannn Bedir Kuyular civarnda konaklad srada bir basknla sonuca gitmek istedilerse de, Eb Sfyan, sorumluluu altndaki kervan Kzldeniz yoluna ynelterek bu baskndan kurtulmay baard. Bununla yetinmeyip Mekkeye de haber gndererek cil yardm talebinde bulundu. Bylece slmiyetin geleceini de etkileyecek olan ilk savan eiine gelinmi oldu. 900 kiilik Mekke mriklerinin ordusuna Eb Cehil komuta ediyordu. Mslmanlar ise 300 kii kadard. Hazret-i Hamza, Hazret-i Ali ve Eb Ubeyde bin Cerrahn stn abalarnn sonunda sava Mslmanlarn stnlyle sona erdi. Eb Cehil bata olmak zere Mekke ileri gelenlerinden 70 kii ldrld. Mslmanlarn kayplar ise 14 ehidden ibaretti. Bylece slmiyetin ilk byk zaferi gerekletii gibi, daha sonra mcizev baarlara imza atacak olan slm ordusunun da ilk ekirdei ortaya km oldu. Bu zaferle Mslmanlarn kendilerine gveni, Peygamberlerine ball artt gibi, gayr-i mslim Arap kabileleri arasnda Mslmanla geiler de hzland. Bedirde alnan sava esirlerinden her biri 10 Mslmana okuma-yazma rettii takdirde serbest braklacakt. Ayrca Hazret-i Peygamber, Bedir Sava ncesinde ve sonrasnda verdii emirlerle dman cenazelerine dokunulmamasn, llerinin zlarnn kesilmemesini, dman llerinin ortalkta braklmayarak gmlmesini, esirlere iyi mumele yaplmasn, elbisesi olmayanlara giyecek datlmasn buyurarak bugn bile insanln baarl neticeler sergileyemedii Harp Hukukunun temellerini atmtr. Hazret-i Peygamber, Bedir Savandan ksa bir sre sonra, anlamalara uymayan ve kskanlktan kaynaklanan ihnetleri grlen Ben Kaynuka Yahudilerini Medineden kararak srgne gnderdi.

UHUD SAVAI (625)

Bedirde ar bir yenilgi alan Mekke mrikleri, 13 aylk bir hazrlktan sonra, intikam duygularyla dolu olarak 3000 kiilik bir orduy-

121

Ksa Dnya Tarihi

la Medine zerine yrd. Mdafaa hazrlklarn yrten Hazret-i Peygamber, sava Medinede karlamak istediyse de, genlerin srar zerine Uhud Dann eteklerine gitmeye karar verdi. ki ordu kar karya geldiinde, Mslmanlar nce dmanlarna kar belirgin bir stnlk saladlar. Bunun zerine mrik ordusu dalarak geri ekilmeye balad. Reslullahn asker adan stratejik olan tepeye yerletirdii ve: artlar ne olursa olsun buray terk etmeyeceksiniz. diye emrettii okular, sava bitti dncesiyle bulunduklar yeri terk ederek dierlerinin arasna kartlar. Bundan yararlanan mrikler, Mslmanlarn arkasndan dolanarak savan seyrini lehlerine evirmeyi baard. Bata Hazret-i Hamza olmak zere 70 sahbe ehid oldu. Bu savata Hazret-i Peygamberin mbarek dileri de krlmt. Hatt ld haberinin yaylmas Mslmanlar arasnda tam bir panik ve bozguna yol amt. Buna ramen ksa srede toparlanan ve tekrar harekete geen mminler, mriklerin kesin bir sonu almasn nlemeyi baardlar. Hazret-i Peygamber geri ekilen mrik ordusunu takip ederek psikolojik stnl korumay ihmal etmedi. Bu sava mminlere, Peygambere itaatin ne denli nemli olduunu gsteren tarih bir ibret tablosu oldu. te yandan Ben Ndir kabilesi mensuplar, Uhud Sava esnasnda mriklerle ibirlii yapmalar ve baz suikast teebbslerinden dolay nce uyarldlar, sonra tekrar anlamaya davet edildikleri hlde buna yanamadlar ve direndiler. Bu sebeple 15 gn boyunca kuatma altna alndlar. Baarl bir muhasarann ardndan Medineden karldlar.

HENDEK SAVAI (627)

Uhud Savandan da istedii neticeyi alamayan Mekkeli mrikler, bu kez niha olarak slmiyetin gcn yok etmek ve tam bir zafer elde etmek amacyla gizli mttefikleri Yahudilerden de destek alarak Eb Sfyan liderliinde, eitli kabilelerden oluan 10.000 il 12.000 kiilik gl bir

122

Blm Ad

orduyla Medine nlerine geldiler. Ancak beklemedikleri ve Araplarn bilmedii srpriz bir sava taktii ile karlatlar. Hazret-i Peygamber Selmn- Frisnin teklifiyle Medinenin etrafna hendekler kazdrarak artc bir savunma hatt hazrlamt. 20 gn devam eden kuatma srasnda kk apl baz atmalar meydana geldiyse de, mrikler hendekleri ap ehre girmeye muvaffak olamadlar. iddetli bir frtnann ardndan kuatmay kaldrarak Mekkeye geri dnmek zorunda kaldlar. Bu muharebede Hazret-i Peygamberin diplomatik nlemleri de savan Mslmanlarn lehinde sonulanmasnda nemli rol oynamtr. Yeni Mslman olan Gatafan kabilesinden Nuaym bin Mesudu Yahudilerle Mekke mriklerinin arasn amas ve birbirlerine olan gvenlerini sarsmas iin gizlice diplomatik temaslar yapmakla grevlendirdi. Nuaym ince ve ustaca giriimleriyle Yahudi-Mekke ittifakn kertmeyi baard. lk iki savan sonrasnda olduu gibi, Ben Kureyza adl Yahudi kabilesi mensuplar da, Hendek Sava srasnda Medine Szlemesindeki grev ve sorumluluklarn yerine getirmemeleri, Mslmanlara kar hince davranmalar ve mriklerle ibirliine gitmeleri sebebiyle savan hemen ardndan Medineden karlarak cezalandrldlar. Mriklerin bu son saldrs, artk asker ve psikolojik glerinin son bulduu ve slmn ilerleyiini durdurma umutlarnn tkendii yeni bir srecin de balangc olmutur. Eer onlar bara yanarlarsa Sen de ona yana ve Allha tevekkl et. nk O, hakkyla iitendir, hakkyla bilendir. (Enfal Sresi, 61)

HUDEYBYE BARII
Hazret-i Peygamber hicretin altnc ylnda Mekkeyi ziyaret etmek amacyla 1.500 kiilik bir kfileyle yola kt. nanlar uruna doduklar topraklar terk ederek Raslullah ile beraber Medineye yerleen muhacirlerin bu yolculua iltifatlar Medineli ensardan daha fazlayd.

123

Ksa Dnya Tarihi

nk yllardr kendi z memleketlerinden uzak olmann hasretiyle yayorlar, Mekkeye dnebilecekleri gnn gelmesini yrekten arzu ediyorlard. Kbeyi ziyaret etme amacyla da olsa, bu hasreti gidermek ve doup bydkleri topraklar grmek zere dzenlenen bu yolculuk, Mekke mriklerinin byk direniiyle karlat. Kureyliler Mekkeye giri yollarn kesmek zere Hlid bin Velid ve krime bin Eb Cehili yetkilendirerek onlar gerekli tedbirleri almakla grevlendirdi. Hazret-i Peygamber ncelikle Mekkeye 17 kilometre uzaklktaki Hudeybiye mevkiine ulat ve orada bir mddet konaklayarak amalarnn sadece umre niyetli Kbe ziyareti olduunu, bu yzden bu teebbslerinin engellenmemesi gerektiini bir eliyle Mekkeye bildirdi. Ancak karlkl gven salamaya ynelik bu diplomatik giriimden mspet bir netice alamad. Bunun zerine Mekkeliler nezdinde itibar yksek bir aileden olan Hazret- i Osman eli tayin ederek onu Kurey ileri gelenleriyle daha ayrntl grmeler yapmak zere Mekkeye gnderdi. Vazifesi hem mriklerin durumlarn anlamak ve hem de amalarnn sadece umre ziyareti olduu konusunda Mekke ileri gelenlerini ikna etmek olan Hazret-i Osmandan uzun sre haber alnamad. Bylece elinin geri dnnn gecikmesi Mslmanlardaki mevcut sknt ve kayglar daha da artrd. Bir ara Hazret-i Osmann Mekkelilerce ldrld haberi bile yayld. Mekke mriklerinin Hlid bin Velid komutasnda 200 kiilik bir svari birlii gndererek savaa yol aacak hasmne bir tutum ierisine girmeleri, gerginlii daha da artrd. Bir atmann kanlmaz hle gelecei ihtimalini gren Hazret-i Peygamber, Mslmanlar bir araya toplayarak onlardan lnceye kadar direnip mcadele edecekleri konusunda biat/ballk sz ald. Heyecan ve gerginliin son haddine vard o anda kararl bir tutum gsterilerek Mslmanlar yok etmek amac tayan bu teebbs bertaraf edildi. Bu gelimeler olurken Mekkeliler de yeni zm araylar gelitirmekle meguld. Nihayet kendilerine bir strateji belirleyerek tecrbeli bir mzakereci olan Sheyl bin Amrn bakanlnda bir grme heyetini Hudeybiyeye gnderdiler.

124

Blm Ad

Uzun ve gergin geen mzakerelerin ardndan Mslmanlar ile Mekkeliler arasnda 10 yl sreli bir bar antlamas imzaland. lk bakta Mslmanlarn aleyhineymi gibi grnen bu anlamaya gre o yl umre ziyareti yaplmayacak, buna karlk bir sonraki yl Mslmanlarn Kbeyi ziyaretine msaade edilecekti. Ancak Mslmanlar bu ziyaret iin Mekkede ancak 3 gn kalabilecekler, yanlarnda da sadece kl tayabileceklerdi. Antlamann dier bir maddesine gre vellerinin izni olmadan Mslman olup Medineye iltic eden Mekkeliler geri verilecek, slmdan dnp Mekkelilere katlmak isteyenler ise Mslmanlar tarafndan engellenmeyecekti. Civardaki Arap kabileleri taraflardan istedikleri herhangi biriyle ittifak etmekte zgr olacakt. Ancak her iki taraf da kendi himayeleri altndaki kabilelere asker yardm yapmayacakt. Antlamann imzalanmasnn ardndan Kurey delegeleri daha kararghtan ayrlmadan ba delege Sheylin olu Eb Cendel gelip Mslmanlara katlmak istedi. Ancak Sheyl yaplan anlamann derhl uygulanmas talebinde bulunarak olunun kendilerine teslimi konusunda iddetle direndi. Bunun zerine Hazret-i Peygamber antlama artlarna uygun olan bu talebi kabul ederek Eb Cendeli babasna teslim etmek zorunda kald. Hdise, inananlar arasnda derin bir zntye ve aknla yol at... Antlamann artlar Mslmanlarn aleyhineymi gibi grnse de, ok gemeden Mslmanlarn lehinde sonular vermeye balad. Nitekim Mslman olup Medineye iltic eden baz Mekkeli Mslman genler Mekkeye iade edilmeyi kabul etmeyip Medineden ktktan sonra Suriye yolu zerinde yas adl yerde toplandlar. Saylar bir grup oluturmaya ular ulamaz, Mekke kervanlar zerinde nceden tahmin edilemeyen bir tehdit unsuru oldular. Bu durum Mekkelileri son derece rahatsz etmiti. Bunun zerine Medineye bavurup antlama mzakereleri esnasnda kendi lehlerine olarak kabul ettirdikleri bu maddenin iptalini istediler. Hazret-i Peygamberin bu talebi kabul etmesi zerine, Mekkeden ayrlp Mslmanlara katlmak isteyenlerin n alm oldu. Bu anlamann en nemli sonularndan biri de mriklerin

125

Ksa Dnya Tarihi

Mslmanlarn varln resmen kabul etmi olmalaryd. Artk bu gven ortamnda, arda, pazarda, hurma bahelerinde, kervanlarn urad istasyonlarda ve hemen her yerde slmiyetin tevhid anlayna dayal yeni mesaj serbeste konuulabiliyor, iki kesim arasnda salkl iletiim kurabilmesinin nndeki tm engeller ortadan kalkm oluyordu. te yandan bandan beri Mslmanlar bozgunculukla sulayan mrikler, Hazret-i Peygamberin getirdii yeni dinin kalplerde ne denli gl man leleri oluturduunu; nce inananlarn kendi aralarnda, daha sonra da Mslmanlar ile Medineli ehl-i kitap ve dier topluluklar arasnda nasl gl bir birlik ve beraberlik saladn yaknen grm oluyorlard. Bu yeni birliin ana gvdesi olan Mslman toplum tmyle slm Kardelii temeli zerine ina edilmiti. Sadece Allaha boyun emeyi, Ona sevgi ve ballk duyarak yaamay, hirette hesaba ekilme bilincini, ferd ve itima sorumluluk duygusunu esas alan bu yeni hayat biimi nce Arap Yarmadasnda, ardndan da tm dnyada akislerini gstermeye balad. Bu bar ortamnn getirdii olumlu artlar sayesinde ok gemeden inananlarn says katlanarak artm, gnllerde putlara kar derin bir nefret ve soukluk meydana gelmiti. Bu olumlu deiimin hemen peinden, mann ve ilh akn oluturduu heyecan sayesinde Arap Yarmadasnda stnlk Mslmanlarn eline geti. Bata genler olmak zere Mekkenin ileri gelen aileleri ard arda Mslman oluyor, Hazret-i Peygamberin getirdii Kurnn canl birer sayfasna dnyorlard. Yine Kureyin hmndan ekinen civardaki dier Arap kabileleri de bu antlama sayesinde Mslmanlarla daha rahat temas kurabilmeye baladlar.

>
126

Blm Ad

HAZRET- MUHAMMED -SALLLLHU ALEYH VE SELLEM-N HKMDARLARA DAVET MEKTUPLARI

Hazret-i Peygamberin 628 ylnda Mekkeli mriklerle Hudeybiye Antlamasn gerekletirmesinden sonra Arap Yarmadas nispeten bar ortamna kavumu, bunun sonucu olarak da slmiyetin yayl hzlanmt. Hicaz Blgesinde bu gelimeler olurken, Peygamberimiz bata Bizans ve Ssn mparatorluklar olmak zere komu hkmdarlara slma davet mektuplar yazmaya karar vermiti. Mekkedeki gizli ve ak arnn ardndan sra daha geni ve cihanml bir davete gelmiti. Nitekim Kurn- Kerimdeki: lemlere uyarc olsun diye kulu Muhammede hakk btldan ayran Kurn indiren Allah, yceler ycesidir. (Fetih, 25) ve; Ey Muhammed! Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik. (Furkan, 1) yetleri, ilh mesajn, insanl kapsayacak ekilde genilemesi gerektiine iaret ediyordu. Bu sebeple Hazret-i Peygamber, dnemin hkmdarlarna mektuplar gndererek onlar slma davet etmi, mesajn o dnemde yaayan dnyann en nemli merkezlerine ulatrmay baarmtr. slm kaynaklarnda Mslimin Sahhinde, Vkidde, Eb Ubeydin el-Emvlinde, bn-i Kayymn Zdul-Mednda, Sheylnin er-RavdulUnf unda ve Nevevnin Tehzbl-Esmnda ve bunlar gibi bir ok klsik eserde bu mektup ve davetlerle alkal tafsilatl bilgiler verilmektedir. Bu mektuplar son dnem slm aratrmaclar tarafndan da geni bir incelemeye tb tutulmu ve gn yzne karlmtr. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah ve byk Trk-slm tarihisi M. Asm KKSALn aratrma ve almalaryla bu belgelerin orijinallerine ulalm ve neredilmitir. Daha nce sadece siyer kitaplarnn naklettii bu mektuplarn gereklii zerinde oluturulmak istenen pheleri giderici bu ilm abalar her trl takdirin zerindedir. Bu arada byk dnya tarihi yazar H. G. WELLS de A Short History of the World adl eserinde bu belgeleri ka-

127

Ksa Dnya Tarihi

bul ve doruluunu teyit etmektedir. Baz oryantalistler ise mektuplarn ilgili devletlerin arivlerinde kaytl olmamasn sebep gstererek pheyle karlamlardr. Ancak bu aratrmaclar ilgili devlet arivlerinin geirmi olduu yangnlar, felketler ve karklklar srasnda bu belgelerin kaytlarnn kaybolabileceini dikkate almamaktadrlar. Hazret-i Peygamber, Amr bin meyyeyi -radyallhu anh- mektubunu gtrmek zere eli olarak Habeistana gnderir. Mektupta u ifadeler yer almaktadr: Allhn Rasl Muhammedden Habelerin kral Necaye: Kendisinden baka tanr olmayan Mlik, noksan sfatlardan (mnezzeh) ber, yce sfatlarla muttasf, selmet verici, mahlklarn koruyucu, yardm edici Allha hamd senlarm, sana bildiririm. Ve tasdik ederim ki, Meryem olu sa Allhn Rhul-Kuds ve bakire, faziletli, kendisine dokunulmam Meryeme brakt kelimesidir. Allah, demi kendi eli ile yaratt gibi onu da rhu ve flemesiyle yaratt. O hlde: Seni bir olan Allha aryorum. Onun orta yoktur. Beni takip et ve bana bildirilene man et, zira ben Allhn Raslym. O hlde seni ve tebaan Kdir-i Mutlak ve byklk kendisine mahsus olan Allha aryor, nasihatlerimi kabul etmenizi tavsiye ediyorum. Amcamn olu Cferi beraberinde az sayda Mslman ile size gnderiyorum. Sana gelir gelmez onlar misafirperverlikle karlaynz, yersiz her trl gururu bir tarafa braknz. Selmet, hidayete ittib edenlere olsun.* Mhr: (Muhammed/Raslullah) Hazret-i Peygamberin, uca bin Vahab el-Esed ile Gassan Emrine gnderdii mektup ise yledir: Allhn Rasl Muhammedden Gassan hkmdar Hris bn-i Eb amire:

128

Blm Ad

Rahman ve Rahim olan Allhn ad ile. Allhn Rsl Muhammedden, Hris bn-i Eb amire: hidayete tb olan, Allha inanan ve bunu iln edene selm olsun! Mlknn sende kalmas iin seni hibir orta olmayan Allha mana davet ederim. Mhr: (Muhammed/Raslullah) Hazret-i Peygamber, Dhye bin Halif el-Kelbyi aadaki mektupla Bizansa gnderir: Allhn Rasl Muhammedden Bizans mparatoru Herakliyse: Rahman ve Rahim olan Allhn ad ile. Allahn selm Hak yolda olanlara olsun. Seni slm kabule dvet ediyorum. Mslman ol ki kurtulua eresin. Allah da sana ifte mkfat verecektir. Davetimi kabul etmez, bundan yz evirecek olursan, btn aryesilerin (ballarnn) gnah sana olacaktr. De ki: Ey kitap ehli! Sizinle bizim aramzda msv olan bir Sze gelin: Yalnz Allha kulluk edelim ve Ona hibir eyi ortak komayalm. Bir ksmmz Allh brakp dier ksmmz Rabler edinmesin. Eer yz evirirlerse deyin ki: ahit olun, bizler Mslmanlarz. Mhr (Muhammed/Raslullah) Hatib bin Eb Baltaa Hazret-i Peygamber tarafndan bir mektupla Msra gnderilir: Rahman ve Rahim olan Allhn ad ile. Allhn Mukavksa: kulu ve Rasl Muhammedden, Kptlerin Reisi

Hidayete ittib edene selm olsun! Ben seni slmn btn davetiyle aryorum. slmiyeti kabul et ki selmete eresin. Allah sana ifte sevap verecektir. Eer yz evirirsen, btn Kptlerin gnahn zerine alm olacaksn.

129

Ksa Dnya Tarihi

Ey ehl-i kitap, sizin ve bizim iin ayn olan bir kelimeye geliniz ki, o, Allahtan bakasna ibadet etmemek, her ne olursa olsun hibir eyi Ona ortak komamak ve aramzdan bazlarmzn Allh brakp da bazlarmz Rab ittihaz etmemeleridir. Eer yz evirirlerse deyin ki: ahit olun, bizler Mslmanlarz. Mhr (Muhammed/Raslullah) Abdullah bin Huzfe Es-Sehm ise Hazret-i Peygamber tarafndan Ssn mparatorluu bakenti Medayine gnderilir: Rahman ve Rahim olan Allhn ad ile. Allhn Rasl Muhammedden Byk Kisraya: Hidayete ittib eden, Allah ve Raslne inanan, ei ve orta olmayan Allahtan baka tanr olmadna, Muhammedin Onun kulu ve Rasl olduuna ahdet edenlere selm olsun! Ben, seni slmn btn daveti ile aryorum, zira ben her canly dine davet etmek, kfirlere kar Allhn szn yerine getirmek iin btn insanlara gnderdii Raslym. O hlde slm kabul et ve selmet bul! ayet reddedersen Mecuslerin gnah senindir. Mhr (Muhammed/Rslullah)

MEKTUPLARIN ZELLKLER
Mektuplar; hikmetli ve ak bir slpla kaleme alnmtr. fadeler olduka msamahakrdr. Davet etmekte, ancak tehdit etmemektedir. Hkmdarlarn veya reislerin itibarn drmemekte ve onlara unvanlaryla hitap etmektedir. Bylece derecelerini kabul edip saltanatlarnn slmn glgesinde de devam edeceine iaret etmektedir. lemlere rahmet olarak gnderilen Peygamberin saltanat peinde olmad, bir teblici sfatyla hareket ettii anlalmaktadr. Her hkmdara durumuna gre hitap edilmektedir. Eer muhatap ehl-i kitap ise semv dinler ara-

130

Blm Ad

sndaki irtibata iaret edilmekte, deilse insanln Allahtan baka ilhlara tapmamas gerektii ve Allha dnmesi hatrlatlmaktadr.

MEKTUPLARA TEPKLER
slm kaynaklarnda bu mektuplara hkmdarlar tarafndan farkl tepkiler verildii ifade edilmektedir. Kaynaklar; Yemen ve Umman hkmdarlarnn bu davete icbet ederek Hazret-i Peygambere tb olduunu bildirmektedir. Gassan Reisi ve Ssn Kisrasnn bu davete kar sertlikle mukabele ettikleri, hatt ran hkmdarnn daha da ileri giderek mektubu yrtt, kendi adnn ikinci srada gsterilmesine tahamml edemeyerek kstaha: O benim klem durumunda iken, bu mektubu bana nasl yazabilir?!. dedii nakledilmektedir. Bazlarnn ise Mukavks gibi Hazret-i Peygamberle mtareke yaparak kendisine hediyeler gnderdii ve dostluk temeline dayal bir yaklam gsterdii bilinmektedir.
____________________ (*) Yatk yazlmayan bu ksm, baz kaynaklarda yer almamaktadr.

>

131

Ksa Dnya Tarihi

HAYBERN ALINII (629)

Hudeybiye barndan sonra Hazret-i Peygamber ksa bir hazrlk yaptrd ve iinde yarallarn bakmyla ilgilenecek 20 gnll hemire kadn da bulunduu, 1.400 yaya, 200 atl Mslmanlardan oluan bir orduyla Hayber zerine yrd. Hayber, Medineye 150 kilometre mesafede, Suriye yolu zerinde, Yahudilerin yaad, stratejik neme sahip bereketli topraklardan olumu bir vahayd. inde 7 kale bulunan bu vahada eitli sebze ve meyvelerin yetitirildii byk iftlikler ve hurma baheleri bulunuyordu. Daha nce Ben Kaynuka, Ben Ndir ve Ben Kureyza Yahudileri Medineden karlarak Haybere srgne gnderilmilerdi. Buna sebep olan crmleri; yaplan szlemeyi uygulamamalar, Mslmanlara gizli ve alen dmanlk yapmalar, mriklerle ibirliine girmeleri, hatt Medine pazarnda Mslmanlara saldrya cret edecek kadar ileri gitmeleriydi. Bu ihnetlerinin bedelini Medineden karlarak Haybere yerlemek sretiyle demilerdi. Dmanlklarn her vesile ile burada da srdren Yahudiler, Mslmanlarn am-Suriye ticaret yolunu baltalam, dier Arap kabilelerini mriklerle ibirliine tevik ederek her iki taraf Mslmanlara kar savaa kkrtm, Mslmanlar yok etme gayesi etrafnda sinsice cephe oluturmaya yeltenmilerdi. Medinedeki mnafklarn ba Abdullah bin bey ile srekli temas hlinde bulunan Yahudiler, yarmadann en sava topluluu olan Gatafan Kabilesinden de yardm istemilerdi. Ancak bar anlamasnn etkisi ile Mslmanlardan ekinin Gatafanllar yardm yapamayacaklarn bildirince Yahudiler ak bir meydan savan gze alamamlard. Hazret-i Alinin byk asker baarlarnn grld bir buuk aylk kuatmann ardndan Yahudiler teslim olmak zorunda kaldlar. leri gelenlerinin yakarlar neticesinde Hazret-i Peygamberin affna urayan ve yeni bir srgnden kurtulan Yahudiler, yaplan anlamaya gre

132

Blm Ad

Hayber blgesinde kalacaklar, fakat bu topraklar 1.600 Mslman adna ileyerek geimlerini yarclkla srdrebileceklerdi.

MEKKENN FETH (630)

Hudeybiye barnn ardndan Mslmanlar Mekke yaknlarnda yaayan Huzaa Kabilesi ile dostluk anlamas yapmlard. Bu iki kabile arasnda eskiden beri sregelen bir dmanlk vard. Bir sre sonra iki kabile arasnda kan bir atmaya Mekkelilerin de taraf olmas ve mttefikleri Bekirolularna yardm etmeleri, Hudeybiye Antlamasnn aka ihlli anlamna geliyordu. Bylece Hazret-i Peygamber derhl harekete geerek anlamay bozan Mekkeye son darbeyi vurmak zere hazrlklara balad. Sava hazrlklar srerken tela kaplan Mekkeliler, Eb Sfyan Medineye eli olarak gnderdilerse de bir sonu alamadlar. Artk Mekke, direnecek tkattan mahrumdu. Hazret-i Peygamberin on yllk mcadelesi srarl arlar ve bunun sonucunda ortaya kan ahlk inklb tm Arap Yarmadasnda etkisini gstermiti. Baskc, zlim, inat, putperest Mekkeli liderlerden Velid bin Mure , Eb Cehil ve Utbeler birer birer sahneden ekilirken, ayn srete Ammarlar, Ysirler, Habbablar, Aliler Billler ve merlerden oluan ve kalpleri yalnz Allah sevgisi ile dolu mminler topluluu Hazret-i Peygamberin etrafnda tek bir vcut gibi kenetlenmiti. Bu altn nesil, man va ahlkn en gzel birleimini temsil eden asr- saadeti/mutluluk asrn hayatlaryla rneklemiler, salam temeller zerine kurulu anlaml bir hayatn unutulmaz rneklerini vererek gelecek yzyllara tevhid dnya gr hakknda kalc izler brakmlardr. slmn nasl bir dnya grne sahip olduunu kendi hayat tarzlaryla gsteren bu rnek nesil, slm medeniyetinin kymete kadar takip edilmesi gereken mnev rotasn da kymete kadar belirlemilerdir. Mekke, yarmadann kalbiydi. Kureyin suktu, kfrn ve irkin de suktu olacakt. Artk vakit gelmiti. Mslmanlar cidd bir direnmeyle karlamadan drt koldan yaklaarak Mekkenin etrafn evreleyen te-

133

Ksa Dnya Tarihi

pelere yerletiler. Psikolojik bask teknii uygulanarak geceleyin yaklan binlerce ate deta slmiyetin nrunun irkin zifiri karanln nasl ortadan kaldrdn sembolize etmekteydi. 10.000 kiiden oluan slam ordusu Hazret-i Peygamberin liderliinde muzaffer olarak ok gemeden Mekkeye girdi. Hazret-i Peygamber ordunun zafer sarholuuna dmesine nledii gibi. Kin ve kan dkmeye yol amadan, en azl dmanlardan bile intikam almaya kalkmadan balayc bir tavrla genel af iln etti. Hazret-i Peygamber, Mekkelilere yapt tarih konumada kimsenin malna ve canna dokunulmayaca garantisi vererek ehirde bar ve gvenlik atmosferi oluturdu. ok zel sular olan 8 kii dnda kimse cezalandrlmad. Af kapsam ylesine geni tutuldu ki, direniin bandaki komutan krime bin Ebu Cehil dhil hemen herkes affedildi. Bu arada kader yllarca direni gsteren sembol isim Eb Sfyann da Hazret-i Abbas araclyla koruma altna girdiini ve slamiyetin gcne teslim olduunu gsterdi. zellikle belirtmek gerekir ki, Hazret-i Peygamber fetih gn kadnerkek btn Mekkelileri Safa Tepesine arm, onlar Allha ortak komamalar, iftiradan, zindan, hrszlktan saknmalarn ve kz ocuklarn diri diri gmmemeleri konusundan uyararak kendilerinden sz almtr. Yine o, Mekkenin yamalanmasn nledii gibi, Kureylilere yaplabilecek her trl bask ve aalamaya da izin vermemitir. ehre girdii ilk anlarda doruca Kbeye doru ynelmi, gnllerden temizlemeyi baard putlar bizzat Kbeden de temizleme yoluna gitmitir. Btn bu hogrl ve lml tavrlar Mekkeliler zerinde olumlu tesirler yapm, bundan dolay da slmiyete boyun eerek kendi istekleriyle Mslman olmulardr. ...Allah, Raslnn ve mminlerin zerinde kalplere huzur veren rahmetini indirdi. Gzle grmediiniz ordular gnderdi de kendisini tanmayan kfirleri azaba uratt. (Tevbe Sresi, 25-26)

HUNEYN SAVAI (630)

Fetihle beraber Mekke mriklerinin sngleri dm, Mslmanlar Arap Yarmadasnn byk bir ksmnda asker ve psikolojik stnl

134

Blm Ad

kesin olarak ele geirmilerdi. Ancak baz bedev Arap kabileleri ykselen bu yeni gce kar direnlerini srdrmeye devam ediyordu. Nitekim Havzin ve Sakif isimli putperest kabileler yanlarna Tif lileri de alarak 20 bin kiilik bir kuvvetle Mekkeye 10 kilometre mesafedeki Huneyn Vadisinde toplandlar. Amalar bir basknla muzaffer slm kuvvetlerini datmak, Mekkelilerin baaramadn baarmakt. Havzin kabilesi sava hazrlklarn byk bir titizlik ierisinde tamamlam, kararllklarn gstermek iin de sava alanna hayvan srlerini, elerini oluk ve ocuklarn getirmilerdi. Bu nemli gelime zerine Hazret-i Peygamber, aralarnda henz inanlarn deitirmemi baz Mekkeli putperestlerin de bulunduu 12 bin kiilik orduyla Huneyn Vadisine ulat. Mriklerle balayan atmann ilk devresinde durum nce Mslmanlarn aleyhine geliti. nk Mekkeyi dize getirmi olmann gururuna kaplarak kendilerini yenilmez grmeleri ve geveklik gstermeleri inananlar zaafa uratm, bu da beklemedikleri youn saldr karsnda abucak dalmalarna yol amt. Erken bozgun havas btn slm birliklerine yaylm, aknla den birlikler yenilginin eiine gelmiti. Ancak daha sonra zaafn fark ederek toparlanan slm ordusu derhl Hazret-i Peygamberin etrafnda kenetlenmi, iddetli bir mukavemetin ardndan sava kendi lehlerine evirmeyi baarmtr. Bu esnada nce Hazret-i Alinin dman ordusunun bayraktarn saf d brakmas, ardndan da Mslmanlarn kar saldrya geerek basklarn arttrmas, Havzin ordusunun bozularak dalmasndaki en nemli millerden biri olmutur. Bu durum Kurnda yle ifade edilmektedir: And olsun ki Allah, bir ok yerde ve Huneyn Savanda da size yardm etmiti. Hani okluunuzu sizi kendine beendirmi, fakat sizi hezimete uratmaktan kurtaramamt. Yeryz btn geniliine ramen size dar gelmiti. Sonra Allah, Raslnn ve mminlerin zerine kalplere huzur veren rahmetini indirdi. Gzle grmediiniz ordular gnderdi de kendisini tanmayan kfirleri azaba uratt. (Tevbe 25-26)

135

Ksa Dnya Tarihi

Bu ar darbeden sonra mriklerin yeniden toparlanarak tekrar saldrya gemelerine izin verilmedi. Saldrlara devam edilerek putperest topluluklar kesin darbelerle datld. 6.000 civarnda esir alnd gibi, bol miktarda ganimet de ele geirildi. Hazret-i Peygamber hem orduya yeni katlm Mekkelilere, hem de Mekkede kalarak slmiyete girmek iin kendisinden sre isteyenlere, ganimetten bolca pay vererek onlarn kalplerini slmiyete snmasna gayret gsterdi. Bylelikle Mekkenin alnmasna ramen hl kalplerden silinememi olan baz tereddtlerin datlmas hedeflenmi, bu hedefin gereklemesiyle toplumdaki birlik ve kardelik balarnn pekitirilmesi salanmtr. Bir sre sonra Havzin kabilesinden 14 temsilci, Tif kuatmas srasnda Hazret-i Peygambere mracaat ederek Mslman olduklarn, mallarnn ve esirlerinin kendilerine iade edilmesini talep ettiler. Raslullah da kendilerine ya mallarn ya esirlerini tercih etmeleri teklifinde bulundu. Gelen heyet esirlerinin serbest braklmasn tercih edince, Mslmanlar da Hazret-i Peygamberin tavsiyeleri zerine ellerindeki esirleri seve seve serbest braktlar.

TF KUATMASI
te yandan Huneyn bozgunundan kurtulmay baaran ve ounluunu Sakif lilerin oluturduu bir topluluk Tif kentine snm, ehrin kalelerini onararak oraya yerlemilerdi. Havzin kabilesi reisi Mlik bin Avf da Tife snanlar arasndayd. Zaferlerinin sonularn toplamak isteyen Mslmanlar ok gemeden Tif kentini de muhasara altna ald. Hazret-i Peygamber kuatmadan yllar nce de bu kente gelmi, slmiyeti yaymak amacyla orada yapm olduu faaliyetler ac htralarla noktalanmt. Kmseme, hakaret, hatt irkin saldrlara uram, yaralanarak snd bir bada mrik kavmi iin hidayet yakarlarnda bulunmutu. Tif kenti; gl kaleleri, 2.000 metreye yaklaan rakm ve sert iklimiyle kuatmaya iddetli bir direni gsterdi. Kuatmann uzamas zerine Hazret-i Peygamber ordusunu kentin nnden ekerek muhasara-

136

Blm Ad

ya son verdi. Tif liler de bir yl sonra bir eliyle Hazret-i Peygambere mracaat ederek slmiyeti kabul ettiklerini bildirdiler. Huneyn zaferi ve Tif lilerin slmiyeti kabul etmeleri, Mekkenin fethini tamamlayan iki nemli hdisedir. Bu iki olay sonucunda Hicaz bata olmak zere Arabistann byk bir ksm slm dinine girdii gibi, Hazret-i Peygamberin putperest Arap kabileleriyle olan mcadelesi de sona ermitir.

MTE SAVAI VE TEBK SEFER

629 ylnda bir Mslman keif birlii Suriye snrlarnda Bizansn mttefiki Gassanler tarafndan ldrlm, bunun zerine Hazret-i Peygamber evltl Zeyd bin Hrise kumandasnda 3.000 kiilik bir orduyu Suriye zerine gndermiti. Mte mevkiinde meydana gelen savata Mslmanlar kendilerinden kat kat gl Bizans ve Gassan karsnda dalmam, fakat bata Zeyd bin Hrise olmak zere deerli komutann pe pee ehid vermitir. Orduyu bu g durumdan drdnc olarak komutan olarak seilen Hlid bin Velid kurtarm, daha fazla zyiat vermeden askerlerini slimen Medineye geri dndrmeye muvaffak olmutur. Hlid bin Velide, bu baarsndan dolay Hazret-i Peygamber tarafndan Seyfullah: Allhn Klc unvan verilmitir. Mte Savandan yaklak bir yl sonra Medineye Bizans mparatoru Herakliysn byk bir orduyla Arabistan zerine yrd haberi ulat. Bu yia zerine Hazret-i Peygamber 30 bin kiilik bir ordu hazrlayarak Suriyeye doru yola kt. Yaz scaklarnda ve hasat mevsiminde yaplan ok meakkatli bir yolculuktan sonra ordu Tebk mevkiine geldi. Hazret-i Peygamber, Arabistann kuzey snrlarn gvence altna alacak tedbirler iin her tarafa keif birlikleri gnderdi. Bizans ordusunun blgeye geliinin aslsz bir haber olduu anlalnca civardaki Hristiyan ve Yahudi kabileleriyle anlamalar yaparak onlar slm devletinin himayesi altna ald. Mslmanlarn gayrims-

137

Ksa Dnya Tarihi

limlerden bir gvenlik vergisi olarak aldklar cizye de bu anlamalarla balamtr. Tebk Seferi Hazret-i Peygamberin son seferi oldu. Canm kurban olsun Senin yoluna Ad gzel kendi gzel Muhammed!
Ynus Emre

HAZRET- PEYGAMBERN VED VE VEFATI VED HACCI

Hicretin 10. ylnda Hazret-i Peygamber, ashb ile beraber mukaddes topraklar ziyaret etmek amacyla 22 ubat 632 gn Medineden ayrlarak Mekkeye doru yola kt. Onun btn insanlar arnmaya, birlikte ibadete, yoksullar gzetmeye ard bu ilk ve son hacc slm tarihinde Ved Hacc olarak anlr. Bu hac esnasnda (8 Mart 632) Hazret-i Peygamber Arafatta yaklak 120 bin kiiden oluan mminler topluluuna son ikazlarn yapm, onlarla helllemi, gnl bayla bal olduu bu sekin toplulua bir bakma ved etmitir. Nitekim bu hutbeden ok az bir sre nce inen u yette Hazret-i Peygamberin grevinin tamamlandna iaret edilmitir: Bu gn dininizi kemale erdirdim. zerinizdeki nimetimi tamamladm. Ve size din olarak Mslmanl verip ondan honut oldum. (Mide 3) Ved Hutbesi olarak bilinen bu tarih konumasnda Hazret-i Peygamber, Allaha man ve ball vurgulam, insan haklarna ve zellikle kadn haklarna sayg ve zen gsterilmesini istemitir. slm kardeliinin nemle vurguland konumada, chiliye dneminin kt izlerinin tamamen silinmesi amacyla kan dvlarnn ve faizin mutlak anlamda ayaklar altna alnd ifade edilmitir. Hazret-i Peygamber tarih konumasn zellikle Kurna sk skya bal kalnmas ve snnetinin titizlikle takip edilmesi eklindeki vasiyetiyle bitirerek kendisini dinleyen mminler topluluundan grevini yerine getirdiine dair onay almtr.

138

Blm Ad

VED HUTBES
Ey insanlar! Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle burada bir daha buluamayacam. nsanlar! Bugnleriniz nasl mukaddes bir gn ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz (Mekke) nasl mbarek bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her trl tecavzden korunmutur. Ashbm! Muhakkak Rabbinize kavuacaksnz. O da sizi yaptklarnzdan dolay sorguya ekecektir. Sakn benden sonra eski sapklklara dnmeyiniz ve birbirinizin boynunu vurmaynz! Bu vasiyetimi, burada bulunanlar bulunmayanlara ulatrsn. Olabilir ki, burada bulunan kimse bunlar daha iyi anlayan birisine ulatrm olur. Ashbm! Kimin yannda bir emanet varsa, onu hemen sahibine versin. Biliniz ki, faizin her eidi kaldrlmtr. Allah byle hkmetmitir. lk kaldrdm faiz de Abdulmuttalibin olu (amcam) Abbasn faizidir. Lkin anaparanz size aittir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Ashbm! Dikkat ediniz, chiliyeden kalma btn detler kaldrlmtr, ayamn altndadr. Chiliye devrinde gdlen kan dvlar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan dvs Abdulmuttalibin torunu Iyas bin Rabiann kan dvsdr. Ey insanlar! Muhakkak ki, eytan u topranzda kendisine taplmasndan tamamen midini kesmitir. Fakat siz bunun dnda ufak-tefek ilerinizde ona uyarsanz, bu onu memnun edecektir. Dininizi korumak iin bunlardan da saknnz. Ey insanlar! Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allahtan korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlar Allhn emaneti olarak aldnz ve onlarn namusunu kendinize Allhn emriyle hell kldnz. Sizin kadnlar zerinde hakknz, kadnlarn da sizin zerinizde hakk vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz; yatanz hi kimseye inetmemeleri, holanmadnz kimseleri izniniz olmadka evlerinize almamalardr. Eer gelmesine msaade etmediiniz bir kimseyi evinize

139

Ksa Dnya Tarihi

alrlarsa, Allah, size onlar yataklarnda yalnz brakarak sakndrmanza izin vermitir. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar, mer rf ve dete gre yiyecek ve giyeceklerini temin etmenizdir. Ey mminler! Size iki emanet brakyorum, onlara sarlp uyduka yolunuzu hi armazsnz. O emanetler, Allhn kitab Kurn- Kerim ve Peygamberin snnetidir. Mminler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman Mslmann kardeidir ve bylece btn Mslmanlar kardetirler. Bir Mslmana kardeinin kan da, mal da hell olmaz. Fakat maln gnl holuu ile vermise o bakadr. Ey insanlar! Cenb- Hak her hak sahibine hakkn vermitir. Her insann mirastan hissesini ayrmtr. Mirasya vasiyet etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zin eden kimse iin mahrumiyet vardr. Ey insanlar! Rabbiniz birdir. Babanz da birdir. Hepiniz demin ocuklarsnz, dem ise topraktandr. Arapn Arap olmayana, Arap olmayann da Arap zerine stnl yoktur. stnlk ancak takvda, Allahtan korkmaktadr. Allah yannda en kymetli olannz Ondan en ok saknanzdr. zs kesik siyah bir kle banza mir olarak tayin edilse, sizi Allhn kitab ile idare ederse, onu dinleyiniz ve itaat ediniz. Kimse kendi suundan bakas ile sulanamaz. Baba, olunun suu zerine, olu da babasnn suu zerine sulanamaz. Dikkat ediniz! u drt eyi kesinlikle yapmayacaksnz: Allha hibir eyi ortak komayacaksnz. Allhn haram ve dokunulmaz kld can, haksz yere ldrmeyeceksiniz. Zin etmeyeceksiniz. Hrszlk yapmayacaksnz.

140

Blm Ad

nsanlar! Yarn beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz? Sahbe-i kiram hep birden yle dediler: Allhn eliliini f ettiniz, vazifenizi hakkyla yerine getirdiniz, bize vasiyet ve nasihatte bulundunuz, diye ahdet ederiz! Bunun zerine Rasl-i Ekrem Efendimiz -sallllhu aleyhi ve sellem- ahdet parman kaldrd, sonra da cemaatin zerine evirip indirdi ve yle buyurdu: hit ol y Rab! hit ol y Rab! hit ol y Rab!

>

141

Ksa Dnya Tarihi

HAZRET- PEYGAMBERN HASTALANMASI VE EBED LEME YOLCULUU

Hazret-i Peygamberin nbvvet vazifesini tamamlayp ayrlk iaretlerini vermesi, kavray yksek sahbeleri derin bir zntye sevk etmiti. Raslullah Medineye dnnn hemen ardndan sme bin Zeydi Bizansa gzda vermek, Suriye hududu zerindeki slm nfuzunu takviye etmek ve Mte Savann intikamn almak amacyla hazrlklar yapmak zere ordu komutan tayin etti. Ancak ok gemeden Hazret-i Peygamber rahatszland. Humma hastal zaman zaman ate nbetleri ile mbarek vcudunu btap dryordu. Gen smenin byk ordusu Medineden ayrlmadan Hazret-i Peygamberin hastal iddetlendi. Ve 63 yllk lekesiz hayat hicretin 11. ylnda 8 Haziran 632 ylnda sona erdi. bn-i Himn naklettii bir rivayetten, Hazret-i Peygamberin Hayberin Fethi srasnda kendisine bir kadn tarafndan ikram edilen et yemeinden ksmen zehirlendii, bu zehirlenmenin etkisinin daha sonra da devam ettii anlalmaktadr. Nitekim ayn eserde Raslullhn: Zaman zaman bu zehirden muzdarip oldum ve imdi beni ah damarmdan vurdu. buyurduu yer almaktadr. Allhn son elisinin bu zehirlenmenin etkisiyle vefat ettii, dolaysyla ehid olduu, bir ksm limler tarafndan kabul edilmektedir. te yandan hastalnn artt dnemde hicret arkada Hazret-i Ebbekirin Hazret-i Peygamberin yerine Mslmanlara namaz kldrd, soyunun devam ettii sevgili kz Fatmaya: Baban bugnden sonra hibir ac ekmeyecek! diyerek ona yaknda vefat edeceini m ettii, ardndan da kendisine en erken kavuacak olann kendisinin olacan belirttii rivayet edilmektedir.

142

Blm Ad

HAZRET- PEYGAMBERN AHSYET

Gnmzde yaklak iki milyar Mslmann Peygamberi olan Hazret-i Muhammed -sallllhu aleyhi ve sellem-in hayat kendisinden nce gelmi tm peygamberlerden ok daha ak ve nettir. Gerek lmnden sonra titizlikle korunan snneti, gerekse siyer ve megaz kitaplar yoluyla tevtren gnmze kadar ulaan uygulamalar, mminlerin Ona gnlden balanmalarnda ok nemli bir rol oynamtr. Hazret-i Peygamberin sahip olduu beer hususiyetleri ve elilik nitelikleri; Onu birok mnev liderden ayrc temel vasf olmutur. Yahudilerin zeyir Peygamberi, Hristiyanlarn da Hazret-i say -Allhn olugstermek sretiyle iine dtkleri akde krizini Mslmanlar hibir dnemde yaamamlardr. Zerdt, Buda, Konfys gibi din liderlerde grnen mitolojik tortu zamanla bu kiiliklerin anlalmasn sadece zorlatrmam, bu kiilerin derin bir sapknlkla tanr olarak alglanmasna da yol amtr. Oysa Hazret-i Peygamber, Kurn vastas ve rehberlii ile kendisinin sadece Allhn kulu ve Rasl olduu gereini vurgulam, ilh emirlerin ilk muhatap ve sorumlusunun kendisi olduu uuru iinde mminlere tam bir rneklik gstermitir. yle ki, Hazret-i ie onun ahlkn soranlara: Onun ahlk Kurndan ibarettir. Siz hi Kurn okumuyor musunuz? diye cevap vermitir. O, birok yette; inancndaki sebt, Allha ball, ibadete dknl, tvbe ve istifar konusundaki titizlii, Allah yolunda kararl oluu, her bakmdan mminlere rnek oluu, sabr ve sebt, insana saygl, mminlere dkn oluu, canllara efkatle muamele edii, affedicilii, tevzuu, drstl, adaleti ve nihayet stn ahlk vasflar ile anlatlmaktadr Yine kaynaklarda yer alan rivayetlerden Hazret-i Peygamberin konumasnn ak ve anlalr olduu, zl szlerle herkese anlayaca tarzda hi-

143

Ksa Dnya Tarihi

tap ettii bilinmektedir. Bizzat 26 gazaya itirak etmi, 36 gazaya da kumandan tayin etmitir. Ancak gerek katld, gerek ynlendirdii btn savalarda en az sayda insan kaybnn olmas iin ok zel aba gstermitir. Ayakkablarn kendi eliyle onarr, elbiselerini de kendisi yamard. Herkes gibi yere oturarak yemek yer, kendisine ayrcalk yaplmasndan holanmazd. Arkadalarna kar vefal ve kadirinast. Bir arkadan gn grmese sorar, hasta ise ziyaretine giderek durumunu renir, onunla gnl ban kuvvetlendirirdi. Kendisi otururken bakalarna i grdrmeyi sevmezdi. Hi phesiz Hazret-i Peygamberi anlatmak, Hazret-i Mevlnnn tabiriyle; Denizi testiye dkmekten farkszdr. Dnya, Onun getirdii ahlk inklba her zamankinden daha ok muhtatr. nsanolu, giderek seklerleen modern hayatn madd ve mnev mutsuzluk milleriyle ba edebilmek iin, gerek karlkl sevgi, sayg ve hakkniyeti temel alarak beer mnasebetlerini yeniden ekillendirmede ve gerekse aile ilikilerini, ticar faaliyetlerini ve her trl gnlk ilerini yeniden dzenleyebilme konusunda Hazret-i Peygamberin yaayp rnekledii stn nitelikli ahlk kidelerden ilham almaya mecbur grnmektedir. Doruluk, drstlk ve fazileti hayat biimine dntrecek bylesi bir ahlk dnme ancak Hazret-i Peygamberle kurulacak gnl bayla ve getirdii yce deerlere sk skya balanarak varlabilir. Bu sebeple Hazret-i Peygamberin yeni bir toplumu baaryla ina ederken hikmetle ortaya koyduu ahlk umdeler, getirdii dnin ve kendisinin en belirleyici vasf olmutur.

>
144

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

RD HALFELER DNEM (HULEF- RDN)

Bir hayr karrsan onu yakalamaya al, ulanca da onu ge!
Hazret-i Ebbekir-i Sddk -radyllhu anh-

HAZRET- EBBEKR DNEM (632-634) AHSYET

Rid halfeler dneminin ilk halfesi Hazret-i Ebbekirin, Hazret-i Peygamberden iki ya da ya kk olduu kabul edilmektedir. Yine kaynaklarmzda, ocukluu hakknda fazla malmat bulunmamakla birlikte putlara tapmad, iki kullanmad, son derece drst kiiliiyle chiliye dnemi Mekke toplumunda mteber bir yerinin olduu anlalmaktadr. Hazret-i Ebbekir, elbise ve kuma ticaretiyle megul bir tccard. slmiyeti ilk kabul edenler arasnda yer alan Hazret-i Ebbekirin, slmiyeti kabul ettii dnemde 40.000 dirhemlik bir servetinin olduu, ticaret kervanlaryla Suriye ve Yemene seyahat ettii bilinmektedir. Hazret-i Peygamberin en yakn halkas arasnda yer alan Hazret-i Ebbekirin Mekkedeki Mslmanlara eziyetlerin yaand dnemde bask, iddet ve aclarn azaltlmasnda etkin ve koruyucu roller stlendii bilinmektedir. Onun; Hazret-i Osman bin Afvan, Talha bin Ubeydullah, Sad bin

Ksa Dnya Tarihi

Eb Vakkas, Zbeyr bin Avvam, Abdurrahman bin Avf ve Eb Ubeyde bin Cerrahn slmiyeti semelerinde dorudan etkili olduu bilinmektedir. slm tarihinin en nemli dnemelerinden biri kabul edilen hicret hdisesinde de Hazret-i Ebbekirin yol arkada olarak Peygambere elik ettii, Onunla birlikte trl korku ve endielere katlanarak bu ulv yolculuun btn eziyetlerine gs gerdii ve hicreti anlatan Tevbe Sresinin 40. yetinde bahsi geen iki kiiden birinin Hazret-i Ebbekir olduu kabul edilmektedir. Muhammede yardm etmezseniz bilin ki; inkr edenler Onu Mekkeden kardklarnda, maarada bulunan iki kiiden biri olarak Allah Ona yardm etmiti. Arkadana (Hazret-i Ebbekire); zlme, Allah bizimledir. diyordu; Allah da Ona gven vermi, grmediiniz askerlerle Onu desteklemi, inkr edenlerin szn alaltmt. Hazret-i Ebbekir hicretten sonra Peygamberin mescit yaplmasn uygun grd arsay kendi parasyla satn alarak nemli bir fedakrlkta bulunduu gibi, Bedir, Uhud savalar, Hudeybiye grmeleri gibi slmiyetin dou yllarndaki asker ve diplomatik birok faaliyetlerinde Rasln yannda yreiyle var oldu. O Peygambere ball ile sddk eitli konularda kendisiyle istiare ettii iin Peygamberin veziri olarak anlr. Mekkenin Fethinden sonra hac emirlii grevini baaryla yrtt. 632 Maysnda Hazret-i Peygamberin Ved Haccnn ardndan rahatszlanmas zerine mescitte Mslmanlara namaz kldrma erefi kendisine verildi. Hazret-i Ali ve Abbasn kollarnda gsz ve tkatsiz bir ekilde mescide gelen Hazret-i Peygamberle saken son defa grt. Nitekim Hazret-i Peygamberin bu grmeden birka saat sonra vefat ettii bilinmektedir. Buhrdeki mehur anlatma gre: Hazret-i Ebbekir ac haberi alr almaz Peygamberin odasna girerek mbarek alnn pt. Yce slm Peygamberinin lmnn Mslmanlar zerinde yaratt aknl u szlerle ortadan kaldrmay baard:

148

Blm Ad

Ey nsanlar! Her kim Muhammede tapyorsa bilsin ki Muhammed lmtr. Allha tapanlar bilsinler ki Allah diri ve lmszdr. Cenb- Hak yle buyuruyor: Muhammed ancak ve ancak bir peygamberdir. Ondan nce de nice peygamberler gelip gemitir. lr ya da ldrlrse kelerinizin zerinde geriye mi dneceksiniz? Kim geri dnerse Allha hibir zarar vermi olmaz. Allah kredenleri mkfatlandracaktr.

HAZRET- EBBEKRN HALFELE SELMES

Bilindii gibi hicretle beraber Hazret-i Peygamberin liderliinde oluan slm devletinin siyas hkimiyeti Mekkenin Fethinden itibaren hemen hemen btn Arap Yarmadasna yaylmt. Yakn gelecekte insanlk tarihinin bilinen en kkl deiim ve inklplarna imza atacak olan kadrolar, Hazret-i Peygamberden sonra toplumdaki idar sorumluluklar stlenecek, toplumu derleyip toparlayacak bir siyas ynetim ihtiyacyla kar karyaydlar. Tarihin ilgin bir tecellsi olarak bu ynetim, hayret uyandracak bir hzla gerekleti. Hazret-i Peygamberin vefatnn hemen ardndan Ben Sade ardanda toplanan ensarn ileri gelenleri halfe semek zere derhl harekete getiler. Bu toplantda ilgi Hazrec Kablesi lideri Sad bin Ubdeye ynelmi, halfe seilmesi neredeyse kesinlemiti. Ensarn halfe semek zere grmeler yaptn renen Hazret-i Ebbekir, yanna Hazret-i mer ve Eb Ubeyde bin Cerrah da alarak toplant yerine gitti. Yeni katlanlarn da grlerini ortaya koyma frsatn bulduklar mzakerelerde eitli grler ortaya kt. Ensarn gr, Medineli ve Mekkeli Mslmanlardan birer tane olmak zere iki emir seilmesi ynndeydi. Bu srada sz alan Hazret-i Ebbekir, nce Medinelilerin slma hizmetlerini, Hazret-i Peygambere sahip klarn ve dindeki samimiyetlerini ifade ettikten sonra Mekke muhcirlerinin de bu din iin yaptklar fedakrlklarn kmsenemeyeceini, bu yce mesaja ilk uyanlarn onlar olduunu ve slm uruna hicret dhil her trl fedakrl yaptklarn belirtti.

149

Ksa Dnya Tarihi

Ayrca Araplarn Kurey kabilesine itaatinin kolay olacan, esasen ensarn Evs ve Hazrec kableleri arasnda var olan nzik ekimenin Araplarn birliini salamada engel tekil edebileceini belirtti. Daha sonra iki ayr emir seilmesinin doru olamayacan, bunun slm birliine zarar getireceini izah ettikten sonra yannda bulunan Hazret-i mer ve Hazret-i Ubeyde bin Cerrah aday gsterdi. Fakat bata yanndaki muhcir arkadalar olmak zere ensardan ileri gelen sahbeler halfelie kendisinin uygun olduunu belirterek Hazret-i Ebbekire biat ettiler. Bylece Hazret-i Peygamberden sonra Hazret-i Ebbekirin halfe seilmesiyle slm devletinin siyas ynetimi ekillenmi oldu.

YANLI HAREKET EDERSEM BEN DORULTUNUZ!

Hazret-i Ebbekir, seilmesinin hemen ardndan Hazret-i Peygamberin ev halk tarafndan yrtlen Hazret-i Rasln tehiz ve defin ilemleri hakknda Hazret-i Aliden bilgi ald. Ertesi gn Mescid-i Nebevde yaplan biat toplantsna slm toplumunun ileri gelenleri, kable reisleri ve birok zevt katld. Hazret-i Ebbekir bu sekin topluluun huzurunda, takip edecei siyasetin genel esaslarn yle ifade etti: Ey Mslmanlar, en iyiniz olmadm hlde bakanlk makamna getirilmi bulunuyorum. Grevimi hakkyla yerine getirirsem bana yardm ediniz, yanl hareket edersem beni dorultunuz. Doruluk emanet, yalanclk hynettir. Gsz olannz eer haklysa hakkn alncaya kadar benim yanmda gldr. Gl olannz haksz ise kendisinden hak sahibinin hakkn alncaya dek benim katmda gszdr. Bir millet Allah yolunda cihad brakacak olursa, Allah behemehl o milleti zillete uratr. Herhangi bir millette ktlkler yaygn olursa, o millete de umum bir bel verir. Allha ve Raslne itaat ettiim mddete bana itaat ediniz. ayet Allha ve Raslne kar gelirsem bana itaat etmekle mkellef deilsiniz.

150

Blm Ad

SME BN ZEYDN SURYE ZERNE GNDERLMES

Hazret-i Peygamber, vefatndan ksa bir sre nce Mte Savanda ehid olanlarn intikamn almak ve kuzey snrlarnda Bizansa kar teyakkuz durumunu srdrmek iin Suriyeye gndermek zere sme bin Zeyd komutasnda bir ordu hazrlatmt. Ancak Hazret-i Peygamberin arlamas zerine bu ordu sefere kamamt. Hazret-i Ebbekirin ilk ii gen sme komutasndaki bu orduyu yola karmak olmutur. Baz sahbeler dinden dnme olaylarn ve i karklklar gereke gstererek tecrbesiz zadl bir klenin liderliinde ordunun yola kmasnn sakncalarn ne srdyse de Hazret-i Ebbekir, Hazret-i Peygamberin yola kard bu orduyu engellemeyeceini kesin bir dille ifade etti. Ayrca sme atl, kendisi yaya olarak bir mddet yrdkten sonra askerlere u hitbede bulundu: Allah yolunda kfirlerle savan, hinlik etmeyin, ganmet malna zarar vermeyin, ocuklar, kadnlar ve yal insanlar ldrmeyin, meyve veren aalar kesmeyin, yemek ihtiyalar dnda koyun, sr ve develeri boazlamayn, manastrlara ekilmi kimselere dokunmayn. Hazret-i Ebbekirin bu tavr, dinden dnmelerin ve kabile karklklarnn yaand dnemde art niyetli kiilere ve frsat kollayanlara kar cidd bir g gsterisiydi. Ayrca sme de 2,5 ay kadar sren bu seferinde yol gzergh zerindeki dinden dnme hareketlerini bastrd gibi slma bal olanlar tevik ederek din ve siyas birliin salanmasna hizmet etmitir.

ARAP YARIMADASINDA BRL SALAMA ABALARI

Hazret-i Peygamberin vefatna kadar Arap Yarmadas genel olarak slm dinine girmiti ancak hl bedev baz kabilelerin slmn temel mesajlarn ve inceliklerini kavradklar sylenemezdi. Medine, Mekke,

151

Ksa Dnya Tarihi

Tif gibi kent merkezleri slmn rhuna uygun bir yaam tarz benimsemiken, kentler dndaki birok kabile slm kimliklerini henz tamamlam saylmazd. Daha Rasl-i Ekrem zamannda slma girmeyi artlara balamak isteyen kabileler mevcuttu. Bu kabileler ln insanlara dayatt kayt d yaama arzularn bir trl terk ederek tek bir otorite etrafnda toplanmak istemiyorlard. Ayrca Yemen blgesinde var olan Hristiyan tesirleri henz tam olarak silinemedii gibi kuzeyde de Bizansn civar kabileler zerindeki etkileri tamamen ortadan kaldrlamamt. Hazret-i Rasln getirdii dinin insanlardan istedii ruh olgunluu ve cemiyet dokusunu sevgi ve adalet temeline dayandrma gibi deiimler btn Arabistana istenilen dzeyde temil edilememiti. Nitekim slm hkimiyetin Mekkenin hemen yan bandaki Tif ehrine yerlemesi de ancak Tebk Seferinden sonra mmkn olabilmiti. Btn bunlara ramen slm, Arap Yarmadasnda ncelikle ehirler ve ldeki kabileler arasnda bir realite olarak siyas birliin mayasn oluturacak dinamiklere sahipti.

YALANCI PEYGAMBERLER VE ZEKT VERMEYENLERLE MCADELE

Hazret-i Peygamberin grevini tamamladktan sonra hastalanmas, peygamber olduunu ileri sren baz yalanclara cesaret vermiti. Onun vefat ile beraber bu tip hareketler isyana dnmt. Baz kabileler de namaz klmakla birlikte slmn ferde ykledii mal ykmllklerinden olan zekt vermeyeceklerini iln etmilerdi. stelik yeni Mslman olmu baz kabileler Medine ile siyas ve din irtibatlarn kesmiler hatt bununla da yetinmeyerek yalanc peygamberlere destek vermeye balamlard. Yalanc peygamberlerle savalmas gerektii konusunda Medine Mslman toplumu arasnda ihtilaf olmamakla beraber zekt vermeyenlere kar kuvvet kullanlmas fikri problem olmutu. Hazret-i mer Kelime-i

152

Blm Ad

Tevhidi syleyenlerle savamann doru olmayaca grndeydi. Baz sahbeler ise zekt konusunda esneklik gsterilmesi grndeydi. Hazret-i Ebbekir ise kararl tutumu ile btn bu tartmalara son vermitir. Bu dorultuda namaz ile zektn birbirlerinden ayrlamayacan, bu ayrm yapanlarla mcadele edeceini belirterek bu konuda sahbelerin yardmn istedi. Hazret-i Ebbekir nce Fezre kabilesinin zektna el koyup Medineye saldrmak zere olan Harse bin Hsn el Fezrnin zerine giderek sleri datt. Bylece slm bakentinin gvenlii salanm oldu. Hazret-i Ebbekir, bata yalanc peygamber Tuleyha bin Huveylid olmak zere, karklk peindeki dier mrtedlerin zerine bizzat gitmek istediyse de, Hazret-i Ali ve dier sahbeler gvenlik meselesini ne srerek bunu engellediler. Hazret-i Ebbekir dinden dnenlerle savamak zere 11 birlik tekil ederek her birine bir komutan tayin etti. Bu komutanlardan Hlid bin Velid stn baarlar gstererek yalanc peygamberler Tuleyha, Secah ve Mseylemetl-Kezzabn ortadan kaldrlmasnda barol stlendi. Yemen ve Hadramuttaki isyanlar Muhcir bin Eb meyye komutasndaki ordu ve mahall valilerin gayretleri sonucunda bastrld. Bahreyn ve Ummandaki isyanlarn da ayn biimde sona erdirilmesiyle ok kritik bir dnem alm, saylar birka milyonu bulan bu isyan ve irtidat atei sndrlm, artk Arap Yarmadasnn gerek anlamda din ve siyas birlii salanm oldu.

YARIMADA DIINDAK LK FETH GRMLERNN BALAMASI

Hazret-i Ebbekir slm dinini tebli etme konusunda Hazret-i Peygamber dneminde balayan stratejiyi devam ettirerek Ssnlerin elinde bulunan Fratn aa blgelerine ordu gndermeye karar verdi. Bu dnemde Ssnlerin banda III. Yezdcerd bulunuyordu. Bu blgeye daha nce hkim olan Hire Krall Ssnler tarafndan ortadan kaldrlmt. Ordu gnderilen blgenin nfusu be-alt milyon civarnda iken

153

Ksa Dnya Tarihi

Ssn ehinahl 40 milyon nfusuyla Bizansla ba edebilecek gte orduya sahipti. Yz binlerce askeri bulunan bu ordunun sava tekniini iyi bilen, meydan savan ustalkla ynetme becerisine sahip tecrbeli komutanlar vard. ran, Horasan, Azerbaycan ve Ermenistan iine alan ve Hindistana kadar uzanan bir hkimiyete sahipti. Bir avu askerden oluan Haris bin Msenn komutasndaki slm ordusu, Ssnlerle mcadeleye girerek stn bir baar gsterdi. Ancak Irak blgesindeki fetihlerin bakahraman, Hazret-i Ebbekirin blgedeki Mslman kuvvetlere nce yardm daha sonra da komuta etme greviyle gnderdii Hlid bin Velid oldu. Dnya tarihinin bu esiz kahraman, Basra Krfezindeki nemli yerleim merkezlerini birer birer fethetmeye muvaffak oldu. Ayrca yaz bin Ganem adl komutan, Adiy bin Htemin yardmyla bugnk Badatn bulunduu Anbar kenti ve civarn ele geirdi. blle ve Kazma kentleri alnrken nl ranl Komutan Hrmz de ldrlenler arasndayd. 100 bin dirhem deerindeki tac da Mslmanlarn eline gemiti. Bylece Irak byk lde slm devletinin snrlar ierisine girmi, burada yaayan gayrimslimler de savasz cizyeye balanmt.

BZANSLA ATIMALAR SURYE VE RDNE ORDU YOLLANMASI ECNADN SAVAI: (634)

ran snrndan balayp hzla yaylarak Suriye-Bizans snrna dayanan slm fetihleri Bizansllarn kayglarn artrmt. Bizansllarla Mslmanlarn temaslar daha Hazret-i Peygamber zamannda yaplan Mte Savayla balam, Tebk Seferiyle devam etmiti. Bizansllarla yaplan bu savalarn hedefi, blgenin gvenliini salamak ve orada yaayanlarn urad zulm ve hakszlklara son vermekti. Suriye evresindeki Hristiyan Araplarn asker toplayp Mslmanlara saldracaklar ve kuvvetli bir ordunun blgeye sevk edildii haberi zerine, Hlid bin Velid Suriyeye yneldi. Bizansllar blgeye gl ordu-

154

Blm Ad

lar sevk etmi ve Ecnadin denilen yerde karargh kurmulard. Burada yaplan sava Mslmanlarn zaferiyle noktaland ve Filistinin kaplar Mslmanlara alm oldu.

YERMUK SAVAI: (634)

Hazret-i Ebbekir 633 ylnn sonbaharndan itibaren 3.000 kiiden oluan ayr birlii Suriyenin gney ve gneydou blgesine gndermi, ksa bir mddet sonra ordunun mevcudu 7.500e ulamtr. Hlid bin Velid, Amr bin As, Yezid bin Eb Sfyan ve Hlid bin Said komutasndaki slm ordusunun blgedeki kentleri, kasabalar ve kyleri birer birer ele geirmesi zerine teknik adan stn Bizans ordusuyla slam ordusu 30 Temmuz 634 gn kar karya gelmitir. Hlid bin Velidin komutasnda kyasya devam eden savan sonlarna doru Hazret-i Ebbekirin lm haberi geldi. Hazret-i mer halfe seilmi ve Eb Ubeyde bin Cerrah cephede yeni komutanla tayin edilmiti. Eb Ubeyde savan sonuna dek bu emirnmeyi aklamad. Hlidin komutasnda balayan sava yine onun komutasnda sona erdi. Artebun komutasndaki Bizans birlikleri bozguna urayp dald. Mslmanlar da byk kayplar vermilerdi. krime bin Eb Cehil, Hiam bin As, Ndir bin Hris ve Eban isimli nemli komutanlar ehid olurken bir dm noktas olan bu savatan sonra Bizans lkesinin Suriye kaps da slm ordularna alm oldu. Bylece Bizans Suriyeye veda etmek zorunda kald.

KURNIN TOPLANMASI
Hazret-i Ebbekir dneminde yaplan en nemli ilerden biri de, Kurn yetlerinin kitap (Mushaf) hline getirilmesi olmutur. Nzil olan yetler nceleri vahiy ktipleri tarafndan deri, tahta, ta, hurma yapra gibi malzemeler zerine yazlyor ve hfzlar tarafndan ezberleniyordu. Bu hfzlardan nemli bir ksmnn yalanc peygamberlerle mcadele ve i karklklarn bastrlmas srasnda ehid olmalar zerine, gelecek-

155

Ksa Dnya Tarihi

te Kurn zerinde ihtilaf kmasn nlemek amacyla Kurn yetlerinin toplanarak kitap hline getirilmesine karar verildi. Bu amala Hazret-i merin teklifiyle Zeyd bin Sbit bakanlnda bir heyet oluturuldu. Zeyd bir yl sren titiz bir almayla bu zor grevi tamamlad. Bylece Kurn- Kerim gnmze kadar hibir kelimesi deimeden gelmi oldu.

HAZRET- EBBEKRN VEFATI

Hazret-i Ebbekir, slm ordularnn Suriye blgesinde zafer stne zaferler kazand bir srada 23 Austos 634 ylnda vefat etti. Hazret-i mer cenaze namazn kldrd ve ilk slm halfesi Hazret-i Ebbekir, Hazret-i Peygamberin yanna defnedildi. Hazret-i Ebbekir sadece ahlk, hitabet gc, cmertlii ve Hazret-i Peygambere sadakati ile deil, Hazret-i Peygamber sonras Arap Yarmadasndaki slm birliinin salanmas, i karklklarn giderilerek salam bir devlet organizasyonun gerekletirilmesindeki baarsyla da tarihe yn vermi bir slm bydr. Onun dnemi sadece ite rh olgunluun tamamland rnek bir toplum olma zellii ile deil, ayn zamanda slm ordularnn koldan Arap Yarmadas dna taarak slmn evrensel (cihanmul) mesajnn dier rk ve toplumlara ulatrlmaya baland bir dnemdir.

>

156

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

HAZRET- MER DNEM

(634-644)
Kenar- Diclede bir kurt arsa bir koyunu, Gelir de adl-i lh sorar merden onu!
Mehmed kif ERSOY

FETH, NCE GNLLERDE GEREKLET

Hazret-i Ebbekirin lmek zereyken yapt tavsiye zerine Mslmanlarn ikinci halfesi seilen Hazret-i mer, Hazret-i Ebbekir dneminin de perde arkasndaki en nemli ve etkili kiisiydi. Hazret-i merin ynetimde kald on yl, slmn Ortadou corafyasna yayl asndan en hzl, asker zaferleri asndan da en grkemli yllar oldu. slmiyetin Ortadou halklarnn gnlnde taht kurduu, ordularyla inanlmaz gerekletirdii, Suriye ve Anadolu zerinden Bizans dize getirmeye balad, Kuds, Filistin ve Msrn Mslmanlar eline getii dnem de yine bu dnemdir. aknlk kadar hayranlk da uyandran bu baarlarn ardndaki nemli messirlerin banda, slm ordularnn ulv bir gaye etrafnda birleerek her trl fedakrla katlanmalar ve daveti kimliklerini asker kimliklerinin nne geirmi olmalar vard. slm zaferlerinin anl fihristine en byk kaytlar d-

Ksa Dnya Tarihi

ren bu muzaffer ordu, yallara, kadnlara, ocuklara ve mbetlere ekilenlere dokunmuyor, yakp-ykma ve tahrip etme siyaseti izlemiyordu. Hkim olduklar topraklarda dil bir vergilendirmeye gidiyor ve en geni anlamda din ve mezhep hrriyeti salyordu. slm ordularnn gerek bu yksek ahlak seviyesi ve gerekse Hazret-i merin dillere destan olmu adaleti sayesinde fethedilen blgelerde slmiyet hzla yaylmakta ve deta blgedeki gayrimslim evrelerin bile tercih ettii kurtarc bir ynetim olarak alglanmaktayd. Nitekim Bizans mparatoru Herakliysn ok byk bir orduyla saldrya geeceini haber alan slm ordular komutan Eb Ubeyde bin Cerrah, igal tehlikesiyle kar karya kalan Suriye blgesindeki ehirlerin valilerine daha nce halktan topladklar cizye vergilerinin derhl iade edilmesini emrediyor ve halka hitaben u aklamay yapyordu: Byk bir dman kuvvetinin zerimize doru ilerlediini haber aldk. Aramzdaki szlemeye gre bu vergi karlnda sizi himaye edecektik. Fakat imdiki durumda bu himayeyi salayamyoruz. Bu sebeple dediiniz cizyeleri size geri veriyoruz. ehrin ileri gelenleri bu licenapla yle karlk vermilerdi: Ey Mslmanlar! Bizansllar bizim dinimizde bulunmakla beraber sizi onlara tercih ederiz. nk bize verdiiniz sze sadakatle bal kaldnz. Siz, bize kar daha merhametlisiniz. Bize adaletsizlik yapmaktan saknyorsunuz. Sizin idareniz onlarnkinden elbette daha iyidir. Onlar bizim mallarmz aldlar ve evlerimize el koydular. Bu szlerle yetinmeyip slm ordusunun baars iin de dua etmilerdi. Bir baka rivayete gre ise: Bize asker brakn, sizinle beraber ehrimizi sonuna kadar savunalm. diyerek Mslmanlardan yana aka tavr koymulard. te yandan ayn durumla kar karya kalan Hristiyan Emessa halk, kale kaplarn Herakliysn askerlerine kapamlar ve Mslmanlara: Sizin hkmetinizin adaletini kesinlikle Bizansllarn hakszlklarna tercih ederiz demilerdi.1

160

Blm Ad

BZANSTAN SURYE VE FLSTNN ALINMASI

Hazret-i Ebbekir dneminde balayan Yermuk ve Ecnadin savalar bu artlar altnda baaryla tamamlanm, Suriye ve Filistin tamamen slm ordularnn eline gemitir. Nitekim iki yllk bir direniin ardndan Kuds halk teslim olmu, yaplan bir akitle Patrik Sofranyus ehrin anahtarlarn Hazret-i mere teslim etmeyi kabul etmitir. Bunun zerine Hazret-i mer, kan dklmesini ve mukaddes meknlarn tahrip edilmesini nlemek ve Kuds bar yoluyla teslim almak zere Medineden yola kt. Byk bir sadelik ve alakgnlllk ierisinde Kuds kentine girdi. Bu yolculuk srasnda tek binekleri olan deveye klesiyle nbetlee binmesi, ehre girmek zereyken srann klesine gelmesine ramen sray bozmamas Hazret-i merin faziletleri arasnda dilden dile dolam ve slm edebiyatnn sayfalarn altn harflerle sslemitir. Yaplan anlama icab, Hristiyan ileri gelenleri byk bir sayg ierisinde ehrin anahtarlarn Hazret-i mere teslim ettiler. Hazret-i mer Kudste nce Mescid-i Aksy, ardndan da dier Hristiyan kilise ve mukaddes meknlarn ziyaret ederek ehri tand. Bu gezisi srasnda yanndakilere namaz klaca uygun bir yer sorduunda patrik, kendisine iinde bulunduu kilisede klabileceini ifade etti. Ancak Hazret-i mer, orada namaz klmas hlinde kendisini izleyen Mslmanlarn da ayn eyi yaparak o mekn bir Hristiyan mbedi olmaktan karabileceklerinden endielendi ve teklifi kabul etmedi. Hazret-i mer, Kuds Hristiyanlarna verdii emannamede Ortadounun yeni sahiplerinin dil, hogrl ve hrriyeti ynetim anlayn u tarih szlerle ortaya koydu: Bismillhirrahmnirrahim. Allhn kulu ve mminlerin emiri mer tarafndan Kuds halkna verilen emannamedir: Emrul-mminin, hasta veya salkl tm halkn mal ve can emniyetinin korunacan garanti eder. Ayn zamanda mbetlere, dinlerine

161

Ksa Dnya Tarihi

veya din sembollerine karmayacana teminat verir. Kiliseler mesken hline getirilmeyecektir. Daha nceden sahip olduklar haklar aynen korunacaktr. Halkn sahip olduklar eylere herhangi bir zarar verilmeyecektir. Mezhepleri konusunda kendilerine bir bask yaplmayacaktr. Hi kimseye hibir ekilde zarar verilmeyecektir.2
___________________ 1 Eb Yusuf, Kitbul-Harac. 2 Taber.

HAZRET- MER DNEM (634-644)

Fetihleri kolaylatran en nemli unsurlardan biri de Bizansa bal o blgelerdeki baskc ve zalim ynetimlerdi. Antakya Patrii byk Mihail, mevcut ynetimlerin bu zulmn Chronique adl eserinde yle anlatyor: Her eye kdir olan, fnlerin kurduklar imparatorluklar istedii yolda deiikliklere uratan, onlar dilediine veren, dkn en ste kartan, Romallarn bize yapt ktlklere ahit olan Cenb- Hak, hkim olduklar memleketin her tarafndaki kiliseleri yama eden bu merhametsizlere kar bizi Romallardan kurtarmak ve onlardan intikam almak zere gneyden smailoullarn gnderdi. Bylece Romallarn zulmlerinden, ktlk ve gaddarca uygulamalarndan kurtulduk. Bizansn Suriye ve Filistin blgelerinden kolayca karlmasn Mslmanlarn sadece asker maharetlerine veya yeni dinin ahlk retisini uygularken evrelerine verdikleri olumlu intibalara balamak elbette ki eksik bir deerlendirme olur. Bizansn blgedeki knn en nemli sebeplerinden biri de, hi phesiz stanbul Rum Kilisesinin dou Hristiyanlarna ar din basklar yapmakta oluuydu. stanbul Patrikliinin kendi itikad ablonlarn blge Hristiyanlarna zorla dayatmaya kalkmas ve kabul etmeyenlere eitli eziyetlerde bulunmas, Bizansn zlnde gz ard edilmemesi gereken ana dinamiklerden biridir.

162

Blm Ad

MISIRIN ALINII
Tpk Suriyede olduu gibi Msrn kpt sakinleri de monofizit bir Hristiyan inanc tamaktaydlar. Bu sebeple stanbul Rum Kilisesinin dayatmalarna iddetle kar kmaktaydlar. Nitekim Bizans imparatoru Herakliyus, Msr 628 ylnda Ssnlerden geri aldnda Kpt Monofizit Kilisesini bakentteki imparatorluk kilisesiyle birletirmek ve aradaki srtmeleri ortadan kaldrmak istedi. Bu amala 631 ylnda Yrus (Muvakks) adndaki bir piskoposu skenderiye Patrii ve sivil otoritenin bakan olarak Msra gnderdi. Ancak Bizansn bu yeni kilise ve vergi politikas, uzak Msr eyaletindeki karmaay nlemekte baarl olamad. zellikle vergilerin arl karmaay daha da artrmt. Yeni karlan kelle vergisi dnda meslek erbabndan ar vergiler alnyor, kadnlar, ev eyalar hatt llerin gmlmesi bile vergiye tb tutuluyordu. Ayrca merkezden gnderilen btn asker ve idar grevlilerin yiyecek, iecek ve barnma dhil tm masraflar yerli halktan karlanyordu. slm fetihleri iin bylesine elverili bir durumda Amr bin As Hazret-i merden izin almakszn Msr zerine yrd. Hazret-i mer bu davranndan dolay Amr bin Asa kzmasna ramen Zbeyir bin Avvam komutasndaki yaklak be bin kiilik yardmc bir kuvveti arkasndan Msra gnderdi. Amr nce Helipolisi ve daha sonra da Zbeyir bin Avvamn yardmyla Babilyon ehrini fethetmeyi baard. Herakliysn lmnden sonra (ubat 641) Mslman-Arap ordularnn Msr ilerindeki ilerlemesi devam etti. Bu srada Bizans mparatorluu taht kavgalar ierisinde alkalanyor, bir taraftan da bat yakasnda, talyada Longobardlarla sava hlinde bulunuyordu. Bu durum Bizansn Msra takviye g gndermesini bsbtn engelliyordu. 642 yl Eyllnde muzaffer slm ordularnn uzun sren kuatmalarna dayanamayan tarih skenderiye ehri de sonunda teslim oldu. Byk skender tarafndan kurulan ve Bizansn denizden asker yardmna ramen teslim olmaktan kurtulamayan skenderiye ehri ile beraber Msr topraklar da yaplan bir bar anlamasyla slm devletinin himayesine girdi.

163

Ksa Dnya Tarihi

Bu muazzam tarm lkesinin arazisi, fetihten sonra yerli halka braklm, idar, adl ve ekonomik yeni dzenlemelere gidilerek eski dzenin kt izlerinin silinmesi devletin ana politikasn oluturmutur. Tarmn daha verimli hle getirilmesi iin sulama kanallar alm, Nil Nehrinin tamasn nleyen ek tedbirler alnarak yerli halkn durumu iyiletirilmitir. mar faaliyetlerine hz verilmi, bu amala Fustat ehri kurularak asker ve idar ynden Msrn merkezi yaplmtr.

SSN MPARATORLUUNUN YIKILMASI VE RANIN SLM HKMYETNE GRMES

Hazret-i mer ynetiminin en nemli asker baars, hi phesiz dounun byk ve kkl imparatorluklardan biri olan Ssn mparatorluunun ortadan kaldrlmas olmutur. Bu muazzam gelime, bereketli hill olarak bilinen verimli topraklarn ard ardna Mslmanlarn eline gemesine yol amtr. Ssn mparatorluunun kmesiyle slm devletinin snrlar Irak, ran ve Horasana kadar genilemi, buna bal olarak daha sonraki dnemlerde gittike geliecek olan klsik devlet kurumlar da slm devletinde ilk defa o dnemde kurulmutur. Bu fetihler, talyan tarihi Caetaninin iddia ettii gibi: Alk ve yoksulluk ierisindeki heyecanl bir halkn pek orak olan sahralar brakarak komularnn daha zengin ve verimli topraklarna saldrs... olarak izah edilebilecek bir durum deildi. nk yzyllardan beri o verimli topraklar orada bulunmasna ramen Araplar bedev bir hayat tarz ierisinde sadece birbirleriyle didimekle kalm ve tarihe kayt decek hibir birliktelik becerisi ortaya koyamamlard. Nitekim bizzat Ssn mparatoruna karak onu slma ve Allhn emirlerine boyun emeye aran slm elileri ile onlarn bu marur ve cretkr tutumlar karsnda akna dnen ran hkmdar arasnda geen ilgin diyalog tarihin kaytlar arasndadr.

164

Blm Ad

SLM ELLER KSRANIN SARAYINDA

Kisrann: Sizi buralara kadar getiren ey nedir? Bu lkeye ve benim yanma ne maksatla geldiniz? sorusuna slm davet heyetinin bakan olan Hazret-i Numan bin Mukrin tarafndan u ifadelerle cevap verilmitir: Ey padiah! Biz ok deil, ksa bir sre nce gayet yaban, medeniyetten uzak, chil bir millet idik. Fakat Allah bize doru yolu gsteren, iyilie sevk edip fenalktan sakndran bir eli gnderdi. Bize dnya ve hiret saadeti vadeden bu elinin dinine girdik. O hak Peygamber bize bu dinin mesajn komularmza da duyurmamz, onlar da hidayet yoluna armamz istiyordu. Bu Peygamber emri gereince zamann halfesi bizi size gnderdi. Sizi bu hak dine davet ediyoruz. slmiyet iyiyi kabul edip beenen, ktlklerden uzaklatran bir dindir. steyerek slmiyeti benimseyenlerin eref ve itibarlar artar. Eer siz bundan kanrsanz sizin iin ehven olan cizye vermektir. Onu da kabul etmezseniz bizimle sizin aranzdaki hukuku sava belirler. Bu mealdeki szler zerine ran Hkmdar Yezdcerd: Yeryznde sizden daha zavall, says az ve daha fena hlde bir millet bilmem. Biz eskiden beri sizin idarenizi Hirelilere terk etmitik. Sizin hakknzdan daha iyi geldii iin rana kar ayaklanmay aklnza bile getirmezdiniz. Sonucu tehlikeli ve bo kacak hayallere kaplp aldanmaynz. Yok, eer geliiniz ihtiyatan ise fakirlerinize yiyecek, reislerinize giyecek veririz. Size anlayla davranan bir emir tayin ederiz. Kisrann bu szlerine Kays bin Zrre u karl vermitir: Ey hkmdar! Bunlar Arapn erafdr. Eraf eraftan utanr. Eraf, erafa hrmet ve sayg gsterir. Ya cizye, ya kl... kisinden birini se! Yahut slmiyeti kabul ederek dinde kardeimiz ol!* Bu szlerden son derece rahatsz olan Kisra:

165

Ksa Dnya Tarihi

Benden evvel bir eli ldrm ceddim olsayd, ben ikincisi olur sizi ldrrdm. unu iyi biliniz ki, hepinizi Kadisiye hendeine gmmek ve ehirlerinizi apurdan daha iddetli bir biimde inemek iin Rstemi gndermek zereyim! diyerek hiddetini ortaya koymutur.

KPR, KADSYE, CELULA VE NHAVENT SAVALARI

Ssnlerle ilk sava Zapsuyu kprsnn ran yakasnda meydana gelmi, savan kaderini ise filler belirlemiti. Nitekim Eb Ubeyde bin Cerrahn komutasnda saldrya geen slm ordusundaki atlar fillerin homurtusuyla rkerek paniklemi ve ordunun dalarak bozguna uramasna yol amt. Bu durumu nlemeye almak amacyla Eb Ubeyde fillerden birinin hortumunu kesmi ancak azgn fil tarafndan inenerek ehid dmtr. Msennnn komutay ele almas da bozgunu nleyememi, ok sayda ehid verilmitir. Buna ramen ran bakenti Medinde kan isyan, uranlan hezimetin boyutlarn biraz olsun hafifletmiti. Bu gelime Hazret-i meri ok zmt. nce civardaki baz Arap kabilelerini Msennya yardm iin grevlendirdi, dier yandan da Sad bin Eb Vakkas komutasnda yeni bir orduyu Iraka gnderdi. 636 ylnda Kfeye otuz kilometre uzaklkta bulunan Kadisiyede drt gn sren sava, Hill bin Alkamenin nl ran komutan Rstemi ldrmesi zerine Mslmanlarn stnlyle noktaland. Bylece Frat nehrinin batsn ele geiren slm ordusu, Kisrann ehri terk etmesi zerine Ssn bakenti Medini kolayca teslim ald. slm ordularnn nlenemez ilerleyiiyle Cella denilen yerdeki Ssn ordusunun son direnii de krld ve Kisra bu kez de Horasana ekilmek zorunda kald. slm tarihine Fetihler Fethi (Fethl-Fth) diye geen Nihavent Sava (642) ise sadece Ssn mparatorluunun sonunu getirmekle kalmam, ran, Azerbaycan ve Taberistan topraklarnn birer birer Mslmanlarn eline gemesinin de yolunu amtr.

166

Blm Ad

HAZRET- MERN AHSYET

Kurey kabilesinin Ben Adiyy koluna mensup olan Hazret-i mer, slmn ilk doduu gnlerde ona iddetle diren gstermi hatt yeni dine girenlerin gittike arttn grnce Hazret-i Peygamberi bizzat ldrmeye niyetlenmiti. Bu amala yola km ancak kz kardeinin evinde Kurndan etkilenerek yolunu Saf Tepesinin eteklerinde bir slm eitim yuvas olan Erkamn evine evirmitir. Orada iyi karlanm ve Raslullhn arsyla Mslman olmutur. merin slma girii slm tebli tarihinde nemli bir dnm noktas olarak kabul edilmitir. Onunla beraber Mslmanlarn says krk (ocuklarla beraber yz) gemi, bu Mslmanlarn Kbede ilk defa topluca namaz klmas ancak onun katlmyla mmkn olabilmitir. Herkesin Medineye gizlice hicret ettii bir dnemde o kendi kiiliine uygun olarak aktan hicret etmi, klcn kuanp Hareme giderek Kureyin ileri gelenlerine yle hitap etmitir: Annesini alatmak, hanmn dul, ocuklarn yetim brakmak isteyen benim hicretime engel olsun! te gidiyorum! Onun bu tavr cesaret ve yiitliinin boyutlarn gstermektedir. Hazret-i Peygamberin btn asker faaliyetlerinde rol ald gibi, Onun hikmet dolu uygulamalarnn da hidi olmutur. Hazret-i Ebbekirin seiminde ok nemli rol oynad gibi, yeni kurulan slm devletinin siyas, ahlk ve asker stratejilerinin olumasnda da halfenin bir numaral yardmcs olmutur. Sert kiilii, hasb tavrlar, efkat dolu yrei, alakgnlll ve adalet prensibine ball onun yzyllar aarak gnmze ulaan sembol kiiliinin tezahrleridir. Halfe seildiinde ilk icraat Fedek Bahesini Hazret-i Peygamberin vrislerine iade etmek olmutu. Fedek Bahesi Hazret-i Peygamberin mal olup onu hayatnda iken kz Ftmaya balamt.
_________________
* Hayati LK, slm Tarihi

167

Ksa Dnya Tarihi

SLM DEVLETNN TEKLTLANDIRILMASI

Yeni fetihler sonucunda snrlarn fevkalde genilemesi ve ynetilen nfusun ncekine gre kat kat artmas, ynetimin yeni artlara gre tekiltlanmasn zarur hle getirmiti. Bu amala Hazret-i mer tepeden trnaa idar, adl, asker ve mal alanda yeniden yaplanmaya gitti. Onun gerekletirdii bu deiiklikler ve kurduu messeseler yzyllar boyu ilham kayna olmaya devam etmitir. Bunlar yle sralayabiliriz: ller oluturuldu ve bu illere merkezden valiler atand. lk adl tekilat kuruldu, mahkemelere kadlar tayin edilerek geni yetkilerle donatld. Fethedilen lkelerde Kfe, Basra, Fustat gibi yeni ehirler oluturuldu. Buralara Mslmanlar yerletirildi. Bu kentler uzun sre hem ilim merkezi oldular hem de asker adan nemli vazifeler grdler. lk defa dvan (danma-ra meclisi) oluturuldu. Eitime nem verildi, zellikle yeni fethedilen blgelerin ve slm ile yeni tananlarn din adan aydnlanmalar iin camiler ald. lk ordu tekilt kuruldu, dim ordular ve ordughlar oluturuldu. Memurlara, gnll askerlere ve din adamlarna maa baland. kta isimli toprak dzeni yrrle girdi. Bu sistemle toprak gelirlerine karlk asker yetitirme esas benimsendi. Fethedilen yerlerde ilk defa gayr-i mslimlerin gvenlikleri ve asker mufiyetlerine karlk onlardan cizye vergisi alnmaya baland. Vergide adalete titizlikle uyuldu ve eski ynetimlerin ar vergileri hafifletildi. Hazret-i Alinin teklifi zerine hicr takvim benimsenerek ilk defa uygulamaya konuldu.

168

Blm Ad

HAZRET- MERN EHD EDLMES

Medinede Fruz isimli, knyesi Eb Lle olan Zerdt bir kle yayordu. 642 ylnda Ssn devletinin yklmasna yol aan Nihavend Savanda esir alnmt. Mure bin ubenin klesi olarak Medinede almakta ve kazancn sahibine vermekteydi. Eb Lle, Hazret-i mere, sahibinin kendisinden almakta olduu cretin fazlaln ikyet etti. Hazret-i mer, kendisine ne i yaptn sordu. Fruz marangozluk ve demircilik yapt cevabn verdi. Hazret-i mer: Bu kazanl meslee gre senden alnan miktar ok deildir deyince kzarak yanndan ayrld. Fruz ertesi gn sabah namaznda Hazret-i meri elbisesinin iinde saklad bir hanerle ar bir ekilde yaralad. Yakalanmaktan kurtulamayacan anlaynca da intihar etti. Hazret-i merin yaras da hayat tehlike arz ediyordu. Yaralanmasnn nc gn Kasm 644te ehid oldu.

>

169

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

HAZRET- OSMAN DNEM

(644-658)

Hazret-i mer -radyallhu anh-n bir suikast sonucu ar yaralanmasnn ardndan yeni halfenin kim olaca nemli bir mesele olarak ortaya kmt. Hazret-i mere kendisinin gr sorulduunda, deiik kanaat ve tereddtlerden sonra yedi kiilik bir kurulun bu meseleyi gn ierisinde zmesini tavsiye etmiti. Tavsiye ettii Hilfet ras sadece rey hakk bulunan Abdullah bin mer dnda u alt byk sahbeden olumaktayd: Abdurrahman bin Avf: Zhreoullar kabilesine mensup zengin bir tccard. Uhud Savanda 20 yerinden yaralanm ve hafif aksak kalmt. Ya ve fizik yaps ar hilfet grevini yerine getirmeye pek elverili olmad gibi kendisi de bu vazifeye talip olmamt. Sad bin Eb Vakkas: Zhreoullar kabilesinden olup, Ssnlerle yaplan savalardaki baarlaryla ne km gzde bir komutand. Emirlii yrtp yrtemeyecei konusunda Hazret-i merin tereddtleri vard. Zbeyr bin Avvam: slmiyetin yaylnda nemli yararllkla-

Ksa Dnya Tarihi

r grlen bu sahb, Esedoullarndan olup, ticarette nemli baarlar gstererek ok zengin olmutu. Bandan beri makam ve mevkie dkn deildi. Ayn zamanda Hazret-i Ebbekirin damadyd. Talha bin Ubeydullah: Uhud Sava srasnda Hazret-i Peygamberi korumaya alt srada kolundan yaralanarak sakat kalan bu sahb, Teym kabilesindendi. Hazret-i Ali bin Eb Tlib: Eb Tlibin olu olan Hazret-i Ali, Hazret-i Peygamberin hem amcaolu hem de damadyd. ocuk yata Mslman oldu, ilmi, dindarl, takv sahibi olmas ve ecaati ile tannrd. Hazret-i mer de onun baarl ve yetenekli bir ynetici olduunu takdir ediyor, ancak onun hilfete gelmesiyle Himoullarnn baskn hle gelecei ve dolaysyla Emevler bata olmak zere birok kabilenin rahatszlna yol aaca endiesini tayordu. Hazret-i Osman bin Afvan: Emev ailesinden takv ve hayrseverliiyle mehur, Hazret-i Peygamberin iki kez damad olmu ve bu yzden iki nur sahibi anlamna gelen Zinnreyn lkabyla anlan bir sahbiydi. Halim-selim ve hogrl mizacndan Emev ailesinin istifade edeceinden korkuluyor ve bu durumun dhil ekimeleri krkleyecei endiesi tanyordu. Hilfet rasnda Hazret-i Abdurrahman bin Avf belirleyici oldu. Uzun mzakerelerden sonra Mescid-i Nebevde Hazret-i Osmana biat edilmi, bylece Hazret-i merin genileterek muazzam bir corafyaya yayd slm devletinin yeni halfesi Hazret-i Osman olmutu. Onu, son derece zor bir grev bekliyordu. slm yaylnn snr tanmaz bir noktaya ulat bu devirde, eitli din, mezhep ve soydan meydana gelen unsurlarn kaynatrlma zorluklar, yeni fetihlerin muhtemel glkleri elbette takv sahibi yeni halfenin yal omuzlarnda bir yk olarak duruyordu. Hazret-i Peygamber sonras idar, adl, mal ve itima alanlarda devlette kkl yeni dzenlemelere gidilmi, kadrolama asndan da ok nemli admlar atlmt. Yeni halfe Hazret-i Osman, bir yandan idar yaplanmalar kurum hline dntrme, te yandan da fetihlerin aksatlmadan devam ettirilmesi gibi mhim meselelerle kar karyayd.

172

Blm Ad

HAZRET- OSMANIN HAYATI VE AHSYET

577 ylnda Tif te doduu rivayet edilen Hazret-i Osman, Mminlerin Emiri olarak seildiinde 67 yanda olmaldr. Kureyin Emev kolundan, ticaretle zengin olmu bir aileden hayata adm atm olan Hazret-i Osman, babasndan sonra ticaretle bizzat ilgilenmi ve bylece zenginliinin yannda seyahatlerle de bilgi ve grgsn artrmt. Yumuak mizac, cidd, efendi ve oturakl tavrlaryla Mekke toplumunda mmtaz bir yeri vard. Hazret-i Peygamber slm teblie baladnda, Hazret-i Osman 34 yanda bulunuyordu. Yakn dostu Hazret-i Ebbekirin telkin ve tevikiyle Mslman olmu ve ilk Mslmanlar arasnda yer almt. slmiyet ncesinde Hazret-i Peygamberin ailesi Himlerle, meyyeoullar arasnda her alanda var olan amansz rekabet ve ekime yznden kabilesi meyyeoullarndan ar basklar grm ve ikenceye varan szl ve fiil saldrlara direnme baarsn gstermiti. O, Mslmanlara Mekkedeki eziyet ve basklarn ekilmez ve dayanlmaz bir seviyeye ulat zorluk yllarnda ailesiyle Habeistana hicret eden heyette yer almt. Hazret-i Osman slm kabul ettikten sonra Hazret-i Peygamberin kz Rukiye ile evlenmi onun rahatszlanmas yznden Bedir Savana katlamam ve iyi bir e olarak ona bakmt. Onun vefat zerine Hazret-i Peygamber, dier kz mm Glsm kendisiyle nikhlayarak onu ereflendirmi ve hsmlk ban da devam ettirmitir. Hazret-i Osman baz asker seferlere katlmasna ramen sava bir kiilie sahip deildi. O daha ok cmert ve uyumlu tavrlaryla tebarz etmi mmtaz bir ahsiyetti. O, zenginliini slmiyetin emrinde kullanmaktan kanmaz, bu uurda gpta edilecek fedakrlklar ierisinde olurdu. Tebk Gazvesine katlan binlerce askerin ihtiyalarn salam ve sava erlerinin atlarnn temininde byk yararllklar gstermiti. slm davetinin nndeki en byk engellerden birinin ald Hudeybiye barna giden srete Mekkedeki akrabalarnn okluun-

173

Ksa Dnya Tarihi

dan dolay eli olarak o seilmiti. Mekkede alkonulduu hlde, ldrld yolunda bir yia mminlere ulanca Rdvan Biat akdedildi ve Hazret-i Peygamber, bu szlemede bir elini dier elinin stne koyarak Hazret-i Osman adna biat gerekletirdi. Hazret-i Osman fakirlere yardm eder, ihtiyalarn giderir, akrabalarna da olduka mfik davranrd. O; sevgi, efkat ve merhamet duygusu ok yksek kiilii yannda edep ve haysyla da gerek toplumda gerekse Hazret-i Peygamberin yannda deerli bir mevkie sahipti. O, Hazret-i Peygamberin ardndan grev yapan Hazret-i Ebbekir ve Hazret-i mere de devlet ynetiminde yardmc olmu, o ztlarn en yakn mavirleri arasnda yer almt.

FETHLER VE SYAS OLAYLAR

Hazret-i Osmann halfelik vazifesine balad Kasm 644te ilk ii, yeni fethedilen lkelerde meydana gelen karklklar ve tehlikeli isyanlar bastrmak olmutu. Bu dnemde slm devleti, bir yandan Bizansn kaybettii topraklar yeniden ele geirme giriimleri asndan tedbirli ve duyarl bir tutum gelitirmi, te yandan da douda ve Kuzey Afrikadaki slm fetihlerinin hzla devam ettirilmesi yolunu izlemiti.

BZANS DEVLETYLE LKLER

Bizansllar Msr geri almak amacyla 645 ylnda skenderiye Limanna denizden ok sayda asker karmlar, ancak Kpt halkla birleen kentin Mslman muhafzlar baarl bir savunma yapm, kente saldran gl Bizans kuvvetlerinin giriimini boa karmlard. Sonu alamayan Bizans kuvvetleri, Msrn i ksmlarna doru ilerlemise de Msr Valisi Amr bin As komutasndaki slm ordusuna yenilerek dalmlard.

174

Blm Ad

KUZEY AFRKAYA ORDU GNDERLMES

Hazret-i Osman, Kuzey Afrikann fethi iin Abdullah bin Sad bin Eb Serhi byk bir orduyla Afrikaya gndermiti. Bu zat, Mekkenin aln srasnda genel af dnda braklm, gemite azl bir slm dman idi. Ancak Hazret-i Osman, stkardei olan Serhi araclk ve ricalaryla affettirmeyi baarmt. Msra vali gnderilmesinin ardndan Amr bin As ile anlamazla dm, Amrn azledilmesi zerine tek bana Msrn hkimi hline gelmiti. Hazret-i Osman yeni Msr valisinden fetihleri Afrika istikametinde yaymasn istemi, bu amala da kendisine merkezden takviye kuvvetler gndermiti. Bu yardmc kuvvetler iinde Abdullah bin Mesud, Abdullah bin mer ve Abdullah bin Zbeyr de bulunuyordu. Bu gl slm ordusu 649650 yllarnda Bat Afrika sahillerini birer birer ele geirerek nemli baarlar elde ettiler. Bu asker gelimenin ardndan Bizansn blgedeki gleri datlm, Rum genel valisi ldrlm, bata Libyadaki Subaytula ehri olmak zere birok kent ve Tunus ele geirilmiti. Artk Atlas Okyanusuna kadar btn yerler slm ordularnn aknlarna msait hle getirilmiti. Bu arada on be ay devam eden fetihlerde byk ganimetler ele geirilmi, Abdullah bin Zbeyr tarafndan Medineye gnderilmiti. Elde edilen bu ganimetlerin paylalmasnda glk ekilmi bu yzden ganimetlerin toptan satna karar verilmiti. Hazret-i Osmann amcasnn olu ve ktibi Mervan bin Hakemin bu ganimetleri satn alp parasnn tamamn deyememesi ve kalan borcunun Hazret-i Osman tarafndan affedilmesi eitli dedikodulara yol am, halk arasnda honutsuzluk meydana getirmiti. Ayrca Abdullah bin Serhe nce ganimetlerin bete birinin bete biri hediye edilmi, tepkilerin olumas zerine tekrar Beytlmle kaydedilmiti. Mslmanlar bu dnemde keif mahiyetinde de olsa ilk defa Endlse ayak basm ve Kuzey Afrikada Bizansn siyas ve asker etkisi giderek kaybolmaya yz tutmutu.

175

Ksa Dnya Tarihi

ERMENSTANIN FETH
Habib bin Mesleme komutasndaki slm ordular bu dnemde Bizansa bal Ermenistan btnyle ele geirmiti.

ANADOLUYA DZENLENEN SEFERLER

Medinedeki hilfet deiiklii yznden slm devletinin birok eyaletindeki isyan ve karklklardan istifade etmek isteyen Bizans, sadece Kuzey Afrikaya asker karmakla kalmam, gneye de birlikler sevk etmiti. Mavriyan isimli Bizansl kumandann ynetiminde byk bir ordunun Sivas ve Malatya yrelerine gelmesi zerine Hazret-i Osman, Iraktaki ordularn amdaki slm kuvvetlerine yardma gitmesini emretmi, Bizansn bu asker giriimine, baz Anadolu kalelerini ele geirmekle cevap vermiti. slm ordularnn Antakya ve Tarsusu ap Kapadokyaya kadar uzanmas dmana gzda vermi, ayn ordu dnte de ukurova blgesindeki kaleleri glendirerek savunma tedbirlerini artrmt.

DENZLERDEK MCADELELER VE KIBRISIN FETH

Hazret-i Osman dneminin en nemli gelimelerinden biri de, Suriye sahillerinde ilk slm donanmasnn kurulmu olmasdr. Bu yeni asker g, slm devletinin denizlerde de rakipleriyle baarl mcadele vermesine ve ilk deniz fetihlerinin gereklemesine imkn salamtr. Daha Hazret-i mer dneminde Suriye valisi ve gelecein Emev devletinin kurucusu Muaviye bin Eb Sfyann, bir donanma kurmak iin halfeye yapt mracaat kabul edilmemiti. Hazret-i merin izin vermemesinde, bu gl valinin nfuzunu kontrol altnda tutma dncesi rol oynam olabilir. Belki de Bizansla iki blgede sren savaa bir yenisini eklemenin, iinde bulunulan duruma uygun olmayaca

176

Blm Ad

dnlmtr. Yoksa Hazret-i merin deniz gc oluturmay prensip olarak reddetmesi muhtemel gzkmemektedir. Bylece ilk slm donanmasnn oluturulmas Hazret-i Osmann, Suriye valisinin mracaatn olumlu karlamas sretiyle meydana gelmiti. Suriye ve Msr valilerinin gnlllerden hazrlad donanma ile ilk deniz seferi Kbrsa dzenlendi. Bu ilk sefere sahbenin ileri gelenlerinden Eb Zer, Ebud-Derd, Ubde bin Sbit ve ensardan mm Haram isimli bir kadn da itirak edip, ok nemli yararllklar gsterdi ve ilk Mslman kadn deniz ehidi olarak tarihe geti. Youn atma ve mcadelelerin ardndan Kbrs fethedilmi, ok sayda esir ve ganimet de ele geirilmiti. 7.000 altn yllk cizyeye balanan Kbrs, anlamann bozulmas zerine gnderilen takviye kuvvetlerle bir kez daha itaat altna alnmtr. Bu hdiseden sonra Dou Akdenizin gvenliine titizlik gsterilip, adaya Mslmanlar yerletirilerek kalc hkimiyet kurma yoluna gidilmitir.

ZTS-SAVR SAVAI (655)

slm tarihine Yelkenler Sava olarak geen bu sava Bizans donanmasyla slm donanmasnn ilk byk karlamas olmutu. slm ordularnn Bizans Kuzey Afrikada, Anadolu ve Akdenizde, Kbrs cephelerinde ar yenilgilere uratmas, denizar lkelerde de hkimiyet kurmaya balamas zerine Bizans mparatoru Konstantin Mslmanlarn deniz gcn yok ederek Suriye ve Msr sahillerine yeniden yerlemek amacyla ok gl bir donanmayla Akdenize gelmiti. 500 paradan oluan Bizans donanmasyla Finike aklarnda bir atma meydana gelmi ve Bizans donanmas denizlerde de ar bir yenilgiye uratlm, mparator Konstantin yaral vaziyette cann zor kurtarabilmiti. Bylece Mslmanlar ilk byk deniz savan kazanrken Bizansla denizlerde de boy lecek gce ulatn hatt stnln kabul ettirmitir. Bu zaferin ardndan slm donanmas Girit ve Maltaya seferler dzenledii gibi, Rodos Adasn da ele geirmitir.

177

Ksa Dnya Tarihi

RANDAK FETHLERN TAMAMLANMASI

Hazret-i mer dneminde ran fetihleri tamamlanm olmasna ramen, gl medeniyetlere ev sahiplii yapm bu topraklarda, yer yer isyanlar ve cidd karklklar meydana gelmiti. te bu dnemde bir yandan bu isyanlar bastrlrken te yandan blgeye Mslmanlar yerletirilerek yerli halk, slmiyete sndrlmaya allmtr. 651 ylnda Ahnef bin Kays komutasndaki slm ordusu Crcan, Horasan ve Toharistan ald gibi Ceyhun Irma alm ve Trklerle ilk temaslar meydana gelmiti. Gneyde ise Taberistann tm ve Sind blgelerinde baz yeni topraklar da ele geirilmiti.

KAFKASYADA YAPILAN FETHLER

ran fetihlerinin tamamlanmasndan sonra slm ordular Kafkas dalarn aarak Hazar lkesine girdiler. Hazarlarn nemli ehirlerinden Belencir nnde yaplan savan baarszlkla sonulanmas zerine Mslmanlar, Kafkaslarn gneyine ekilmek zorunda kaldlar. Bylece yneticileri Msevlii kabul etmi tek Trk topluluu olan Hazarlar, slm ordularnn Kafkaslar aarak Orta Avrupaya girmelerini engellemi oldu. dareleri altnda Hristiyan, amanist ve dier dinlere ait topluluklar bulunan Hazar Trkleri, ticarette olduka ileri gitmi bir toplumdu. Ayrca Bizans ile asker ve ticar ibirlii ierisindeydi. Hazret-i Osman dnemi bir bakma blgede Hazret-i merden sonra slm arln korunmas ve kalc bir hkimiyetin yerletirilmesi ynnde nemli admlarn atld bir dnem olmutur. Nitekim Hazret-i merin vefatnn ardndan Azerbaycan ve Ermenistanda karklklar km, bu karklklar normal vergilerin dah denmedii tam bir kargaa ortamna dnmtr. Bunun zerine blgeye seferler dzenlenmi, istikrar salanarak otorite yeniden tesis edilmitir.

178

Blm Ad

HAZRET- OSMANIN KURNA HZMETLER

Bilindii gibi, Kurn- Kerim Hazret-i Ebbekirin devrinde toplanarak mushaf hline getirilmiti. Onun vefatnn ardndan Hazret-i mere geen bu resm mushaf, onun ehid edilmesinden sonra da kz Hazret-i Hafsaya emanet edilmiti. Hazret-i Enes bin Mlikten gelen bir rivayete gre, Azerbaycan ve Ermenistan seferlerine katlan Suriye ve Irakllar arasnda Kurn- Kermi okumada farkllklar meydana gelmiti. Bu ihtilftan mteessir olan Huzeyfe bin Yeman, Hazret-i Osmana mracaat ederek bu farkl okuyu ekillerinin ileride slmiyet iin tehlikeli sonular douraca uyarsnda bulundu ve meseleye zm bulunmasn istedi. Bunun zerine Hazret-i Osman, Hazret-i Hafsadan ricada bulunarak yanndaki mushaf emanet olarak kendisine yollamasn istedi. Hazret-i Ebbekirin dneminde hazrlanan bu ilk Kurn- Kerim nshas, Zeyd bin Sbit bakanlndaki komisyon tarafndan esas alnarak oaltld. oaltlan bu nshalar, 651 ylnda Mekke, Basra, Kfe, am ve Msr valiliklerine gnderildi. Bir rnei de Medinede brakld. Bu yedi nshadan biri bugn zbekistann Takent ehrindeki bir ktphanede duvara gml elik bir kasa iinde muhafaza edilmektedir. Ayrca Hazret-i Osmann bizzat kendi el yazsyla yazd kabul edilen bir Kurn- Kerim de bugn Topkap Saray Mukaddes Emanetler blmnde sergilenmektedir.

LK AYRILIK HAREKETLER VE KARIIKLAR

Hazret-i Ebbekir dneminde Arap Yarmadasnn dna taan fetih faaliyetleri, Hazret-i mer ve Hazret-i Osman dneminde daha da artarak devam etmitir. Neticede slm devletinin snrlar olduka genilemi ve pek ok blgeye hkim vaziyete gelmitir. Drt be asrdr Bizans ve Ssn hkimiyeti altnda yaayan eitli din, mezhep ve etnik gruba ait topluluklar, fetihlerle beraber slmiyeti esas alan bu yeni devletin hki-

179

Ksa Dnya Tarihi

miyetini kabul etmitir. Ancak hzla slmlamalarna ramen eski inan ve pratiklerini tmyle terk edemeyen bu topluluklarn slmiyetin tevhid esasna dayal birletirici potasnda erimeleri tamamyla mmkn olamamt. Bu yeni topluluklar her ne kadar slm dalgann etki alanna girmi, slmiyetin yksek adalet prensiplerine dayal siyas ynetimine rz olmu, hatt slmiyeti kalben benimseyerek din olarak semilerse de, bu yeni dinin gereklerini istenilen seviyede zmseyememilerdi. Bu yzden toplumun deiik katmanlarnda az da olsa hl eski din ve geleneklerini, btl alkanlklarn srdrenlere rastlanmaktayd. Blgenin 10-15 yl gibi ksa bir srede halla pamuu gibi harmanland ve eski ynetimlerin kertildii bu dneme, kukusuz, Rid Halfelerin ve onlara yardmc zatlarn stn abalar damga vurmutu. nsanlk tarihinin bu en byk deiim ve dnm ncelikle yarmaday ayaa kaldrm, bu byk ilh dalgann akisleri daha sonra Atlas Okyanusundan Mverannehire kadar olan blgelerde yaayan btn kitlelerde deiik oranlarda yank bulmutur. Ancak bu sratli deiime kitleler arzu edilen bir biimde ayak uyduramamt. Ne yazk ki, bu yeni kitleler slmiyetin dhil derinliini, nezaket ve zarafetini, yksek ideallerini yeterince kavrayamamt. Tm abalar, Allah sevgisiyle, cehennem korkusunu iliklerine kadar hisseden ve yaayan Medinedeki bir avu sahbe ile yeni Mslman olmu kitleler arasndaki duyu, dn, yaay ve anlay farkn kapatmaya yetmemiti. te yandan Hazret-i Peygamber sonrasndaki bu muazzam fetihlerin getirdii ganimetlerle toplum; sratle zenginlemi, bunun neticesi olarak da servet ve refahn yol at baz menf davranlar toplumda yava yava yaygnlamaya balamt. Birden zenginlemenin getirdii hazmszlk ve iktidar hrs baz kesimlerin hayatlarndan tevzu ve sadelii ekip alm, dinin i derinlii olan zhd ve takvy unutturmaya balamt. zellikle ikinci kuak iin durum biraz daha vahimdi. Onlar byk zahmetlere katlanmadan, kolay gerekleen fetihlerle nemli mevkilere, muazzam gelirlere, bolluk ve refaha kavumulard.

180

Blm Ad

Hazret-i Osman dneminin sonlarna doru meydana gelen fitne ve ayrlk hareketlerinin kmasnda servet ve refahn oluturduu bu rmenin de etkili olduu asla gz ard edilmemelidir. Bu derin ihls kaybndan meydana gelen kavga ve hiziplemenin figranl da henz slmiyeti istenilen ekilde zmseyememi yeni kitleler tarafndan yaplmaktayd. Fitne ve ayrlklarn palazlanmasndaki bir baka etki de malp milletlerin intikam duygular ile yaptklar teebbslerdi. Bu teebbsler slm tarihinde, belki de bir efsane, bir mevhum ahsiyet olan Abdullah bin Sebe ile sembollemi ve onun zerinden tevhid inanc tahrif edilmeye allmtr. Bu fitne olaylar incelenirken Yahudi, Hristiyan ve dier aznlklarn gizli emel ve amalar dikkate alnmal, ancak etkileri abartlarak btn fitnelerin onlardan kaynaklandna odaklanlmamaldr. nk her ne kadar cazip ve aklayc grnse de, bu kolayc yaklam tarihin deiim ve dnm kaidelerine uymamaktadr. Nitekim Yce Allah: Allah bir toplulua verdiini, o topluluk kendisini bozup deitirmedike deitirmez. (Rad, 11) buyurarak deiim ve dnmn bizzat o toplumun kendi z tavr ve davranlarndan beslendiini hatrlatmaktadr. Bu fitne ve karklklarda katalizr ilevi gren en nemli etkilerden biri de, tm iyi niyetine ramen Hazret-i Osmann siyas sistemde Emev ailesine belirleyici bir rol vermesidir. Tarihiler bu konuda hemen hemen ittifak hlindedir. Hazret-i merin titizlikle koruduu siyas dengeler, bu ailenin ynetime getirilmesiyle tm yapy altst edecek biimde bozulmutur. Emev ailesinin birok ferdi, ge saylabilecek bir dnemde, ancak Mekkenin fethinden sonra slm dairesine girmiti. Bu aileye mensup kiilerin ayn dnemde en st seviyedeki grevlere getirilmesi, ekono-

181

Ksa Dnya Tarihi

mik, sosyal ve siyas yapy menf bir ekilde etkilemekle kalmam, ou liyakatsiz ve sicilleri tartmal olan bu kiilerin uygulamalar yznden halk ile idarenin aras da almtr. Bylece ynetimle halk arasnda ilk defa gven bunalm meydana gelmitir. Hazret-i Osman, yaratl itibaryla yumuak huylu ve yaknlarna dknd. Ayrca zahid ve takvl kiiliiyle temayz etmiti. Kimseyi krmamaya almas zellikle hilfetinin son yllarnda istenmeyen ynetim zaaflarnn ortaya kmasna yol amt. Kendisi hilfetin merkezi Medinede Hazret-i Peygamberin snnetini, slmn rf ve detini titizlikle muhafaza etmeye alrken Basra, Kfe, am ve Msr gibi nemli vilyetlerde devlet grevlilerinin yanl tutum ve davranlar halkn youn ikyetlerine sebep olmaktayd. yle ki, Kfe Valisi Velid bin Ukbe iki itii ikyeti zerine geri arlm ve kendisine had cezas tatbik edilmiti. Onun yerine gnderilen Said bin As da Kfelileri aalayan konumalar sebebiyle halkta derin bir nefret uyandrmt. Msr valisi Abdullah bin Eb Serhin ve am valisi Muaviyenin uygulamalar da toplumun eitli katmanlarnda huzursuzluklarn artmasna yol amt. Hazret-i Osman iyi niyetle greve getirdii hrsl akrabalarn kontrol edemiyor, belki onlarn yanl bilgilendirmelerine maruz kalyordu. Bu arada siyas ikbal peinde koan veya grevinden azledilen valilerin evirdii entrikalar, ynetimin halkn gznden dmesine yol amt. Ayrca kin ve nefretle slm birliini paralamak isteyen baz aznlklarn gayretleri de sinsice srmekteydi.

HAZRET- OSMANIN EHD EDLMES

Kargaa ve isyann ilk ak belirtisi Kfede grlm, olaylar ksa zamanda Basra ve Msra sramt. Nihayet 656 ylnda 500 kiilik bir grup, isyan devletin merkezi Medineye ulatrd. syanclar aralarndan seerek grevlendirdikleri iki kiiyi ikyetlerini bildirmek zere Hazret-i Osmana gnderdiler. Msrl isyanclar, valileri Abdullah bin Sad bin Eb Serhten ikyet ediyorlar ve grevinden alnmasn istiyor-

182

Blm Ad

lard. Hazret-i Osman Msrllarn ikyetlerini dinledikten sonra kendilerine hak vererek Muhammed bin Ebbekiri Msra yeni vali olarak grevlendirdi. Hazret-i Osmann bu karar, heyetin yatmasna ve memnun bir biimde Medineden ayrlmalarna yol at. Ancak dn yolunda yakaladklar bir kiinin zerinde ele geirilen uydurma bir ferman, isyann yeniden nksetmesine sebep oldu. Hazret-i Osmana ait olduu ss verilen bu fermanda eski vali Abdullhn grevinde brakld bildiriliyor, ayrca Muhammed bin Ebbekirin Msra geldiinde tutuklanmas ve isyanclarn ileri gelenlerinin ldrlmesi isteniyordu. Bylece Msrllar tekrar Medineye yneldiler ve Basra ile Kfe ehirlerinden gelen isyanclarla birleerek Medineyi kuatma altna aldlar. syanclar, sahbenin ileri gelenlerinden Hazret-i Ali, Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyri ziyaret ederek onlardan destek istediler. Ancak hibiri bu destei vermedii gibi, onlar iddetle azarlayp kovarak durumu Hazret-i Osmana bildirdiler. Hazret-i Ali bununla da yetinmeyerek can gvenlii tehlikesine kar oullar Hazret-i Hasan ve Hazret-i Hseyini Hazret-i Osmann yanna gnderdi. Ayrca Ubeydullah bin mer ve Abdullah bin Zbeyr de isyanclarn artan taknlklarn nlemeye ve Hazret-i Osman korumaya altlar. Hazret-i Osman slerin artan basklarna ve gittike daralan kuatmalarna aldrmadan mescidde namaz kldrmaya devam etmekteydi. Sahbenin ileri gelenlerinin, olaylarn yatmas konusunda yapt teebbsler ise Mervan bin Hakem engeline taklm, kaos ortam hzla trajik bir boyuta doru trmanmtr. Hazret-i Osman byyen ve etrefil bir hl alan isyann sert bir biimde yattrlp slerin Medineden karlmasna Mslman kan dklecei gerekesiyle rz olmad. Nihayet 22 gnlk kuatmann ardndan byk bir fcia gerekleti. syanclar Hazret-i Osman korumaya alan baz sahblerin engelleme abalarna ramen Hazret-i Hasan da yaralayarak Hazret-i Osmann evine girmeye muvaffak oldular. Bu srada Kurn okumakta

183

olan Hazret-i Osman acmaszca ehid edildi. (17 Haziran 656) syanclar ayrca Medinede taknlklarn srdrdler ve baz yama faaliyetlerine de katldlar. Olay bata Medine olmak zere btn slm dnyasnda byk zntye sebep oldu.
_______________ KAYNAKLAR: 1. Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef. 2 . ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, slm Tarihi. 3. Prof. Dr. Neet AATAY, slm Tarihi.

>

HAZRET- AL DNEM (656-660)

HALFE SEL
Hazret-i Osmann ehid edilmesi zerine Emev ailesine mensup olanlar Medineden sratle uzaklam ve ehir tamamyla isyanclarn hkimiyetine girmiti. slm devletinin ynetimi bu kargaa ierisinde bir hafta kadar bo kalmt. Medine halk ve isyanclar, Hazret-i Sad bin Eb Vakkas, Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr bin Avvma slm devletinin ba olarak halfe olmalar iin ayr ayr mracaat etmilerdi. Ancak ileri gelen sahbenin hibiri byk bir karmaann yaand siyas belirsizlik ortamnda bu zor grevi stlenmek istememilerdi. nk vilyetlerden gelen zorba isyanclar hl hkimiyetlerini srdrmekte, karklklardan medet uman bir takm kar evreleri de kabilecek imknlar iin pusuda beklemekteydi. Bu kemeke ortamndan kabilmek iin nde gelen sahbler Medine mescidinde bir araya gelerek mzakerelere baladlar. Bu mecliste Hazret-i Ali kendisine srarla teklif edilen halfelik grevini reddetmi:

Ksa Dnya Tarihi

Beni halfe deil, kendinizden biri yaparsanz daha rahat edersiniz. diyerek bu grevi orada bulunan Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyre yneltmiti. Ancak gerek ileri gelen sahbenin, gerekse isyanclarn ar basklar sonucunda hilfet grevini kabul etmek zorunda kalmt. (Haziran 656) Hazret-i Peygamberin vefatnda 34 yanda olan Hazret-i Ali, halfe seildiine 58 yalarnda bulunuyordu. Ali bin Eb Tlibe ilk biat edenler Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr olmu, ardndan Medine halk da ona balln bildirmiti. Hazret-i Ali, seiliinin ardndan halka kendi ynetim anlaynn ayrc zelliklerini ve takip edecei yntemi anlatt bir hutbe okudu. Raslullah dnemindeki ekonomik ve siyas anlaylarn baz kkl deiimlere uradn, mminlerin kinata, hayata ve eyaya bak alarnda nemli krlmalar olduunu, temel deerlerin sarsldn dile getiren Hazret-i Ali, topluma; yeniden Peygamber izgisi istikametinde bir siyaset takip edecei iaretlerini verdii hutbesinde unlar sylemiti: Hi phe yok ki, n yce Allah, insanlar kurtulua gtren bir kitap indirdi. Bu kitabnda hayr ve erri aklad. yleyse hayra sarln, erri terk edin. Farzlar Allah iin yerine getirin, sizi cennete gtrsn. Allah ikr olan bir haram koydu ve Mslmann hrmetini btn haramlardan daha ileride tuttu. hlsa ve Mslmanlarn birliine nem verdi. Mslman, hak edilen durumlar dnda, insanlarn elinden ve dilinden emin olduu kimsedir. Mslmana eziyet vermek, ancak eziyetin vacip olmas halinde hell olur. Umumun iini grmek iin kouun. zellikle lenlerinize son hizmeti yerine getirin. Zira insanlar nnzden, kymet ise arkanzdan sizi kuatmtr. Glk karmaynz ki, ayplarnz gizli tutulsun. Zira insanlar bakalarna bakarlar. Allhn kullarna kt davranmaktan kann. Ondan korkun. zerinde bulunduunuz topraklardan ve hayvanlardan sorumlusunuz. Yce Allha itaat edin ve Ona isyanda bulunmayn. Hayr grdnzde onu aln, er grdnzde ise terk edin. Hatrlayn, bir zamanlar siz yeryznde az ve gsz idiniz... (Nehcl-Bela)

186

Blm Ad

CEMEL VAKASI (656)

Hazret-i Alinin halfelii, Emev ailesi tarafndan kabul edilmemiti. zellikle am Valisi Muviye bin Eb Sfyan, Medineden kap yanna snan Emev ailesiyle birlikte mer halfeye muhalefetin ban ekiyordu. O, Hazret-i Osmann ktillerinin yakalanp cezalandrlmam olmasn en nemli gereke gstererek Hazret-i Alinin hilfetini tanmayacan iln etmiti. Hazret-i Ali hilfet dizginlerini eline alr almaz, kendinden nceki dnemde halkn ikyetlerinin youn olduu yneticileri deitirmeye balad. Tayin ettii yeni valilerin bazlar yeni grevlerinin bana geerken am valisi Muviye, halfenin gnderdii yeni valiyi ama sokmad. Muviye, Hazret-i Osmann ehdetinin dourduu hznl ortamda, muhalefetini kendince mer ve masum bir temele dayandryor, Hazret-i Osmann kann dv ediyordu. Hazret-i Osmann kanl gmlei ve ei Nilenin kesik parmaklar am mescidinin minberine aslmt. Bu kemeke iinde siyas arl olan baz ashab ile Hazret-i Peygamberin ei ve mminlerin annesi Hazret-i ie de Hazret-i Ali hilfetine ters dmeye balamt. Halfe Hazret-i Ali ktilleri korumak ve saklamakla itham olunuyordu. Bu arada Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr de Hazret-i Aliye gelerek Hazret-i Osman ldrenlerin ksasla cezalandrlmasn istemilerdi. Oysa ne Hazret-i Osmann ei Nile, ne de Hazret-i Ebbekirin olu Muhammed, Osmann kim tarafndan ldrldne ahitlik edemiyordu. Saylar binleri bulan bir kalabalk; Osman hepimiz ldrdk! diyordu. Daha da nemlisi, ayaklanmay gerekletirenler hl Medinede hkim durumdaydlar ve bu ii hep birlikte yaptklarn sylemekten kanmyorlard. Bu tavrlar, onlarn kesinlikle kendi aralarndaki gerek ktilleri teslim etmeye rz olmayacaklarn gstermekteydi. stelik halfenin ehre tamamen hkim durumda olmay, slerle hemen baa kamayaca ok akt. Bu durumda ortaln yatmasn beklemek en doru yol olarak gzkyordu. Nitekim Hazret-i Ali, Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyre;

187

Ksa Dnya Tarihi

Kardelerim, yaplmas gerekenleri ben de biliyorum; fakat isyanclar ehre hkimdir, durum mdahale iin uygun deildir. Bana yardmc olunuz, ileri hl yoluna koyalm, sonra gereini yaparz! demiti. Yeni halfeyi bu karara sevk eden bir dier etken de kendisine yalnz Medinede biat edilmi olmas ve dier vilyetlerdeki durumun henz netlememi olmasyd. Emev ailesinin oyunlarnn da tetikledii Cemel Vakas bu nazik ortam ierisinde gerekleti. ok gemeden Hazret-i Osmann kanl gmleiyle sembolleen duygu smrs ilk meyvesini verdi ve Hazret-i ie halfeye bayrak at. Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr de Hazret-i ienin yannda hareket ettiler. Bu sahbnin daha nce Hazret-i Osmann baz uygulamalarna kar ktklar, muhalefet ettikleri Medine halknca da biliniyordu. Hazret-i ie nderliindeki hareket giderek bym, Yemen valisi de elindeki beytlmalle onlara itirak etmiti. Hazret-i ie, Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr, Basraya giderek Hazret-i Aliye kar kuvvet toplamaya baladlar. Hazret-i Ali bunlara nce nasihatlerde bulundu. Bo yere Mslman kan dklmemesini istiyor ve fitneyi nlemeye alyordu. Denedii birok bar teebbsnden de sonu alamaynca Medineden ayrlarak Kfeye geldi. Aslnda Muviye zerine gitmeye hazrlanrken mecbur olarak Basra zerine yrmek zorunda kalmt. kiye blnen Basra halkn birletirmek ve fitne alevini sndrmek amacyla olu Hazret-i Hasan ve Ammar bin Ysiri ehre eli gnderdi. Kendisi de iinde yetmi Bedir savasnn bulunduu ordusuyla Basra nlerine geldi. Hazret-i Talha ve Hazret-i Zbeyr ile grp bu anlamsz srtmenin nne gemek istediyse de sonu alamad. ki ordu arasnda meydana gelen savan arlk merkezi Hazret-i ienin bindii devenin evresiydi. Bundan dolay bu savaa Cemel Vakas denmitir. Hazret-i Zbeyr, Hazret-i Alinin kendisine: Rasl-i Ekremin: Sen Aliyle haksz olarak savaacaksn! dediini hatrlyor musun? diye sormas zerine, bu sz hatrlad ve sava

188

Blm Ad

alanndan ekildi. Ancak Medineye dnerken yolda kendi ordusundan Amr bin Cermus tarafndan ldrld. Dier sahb Hazret-i Talha da kendi ordusunda bulunan Mervan bin Hakem tarafndan; Osman ldrenlerden biri kat, biri de ayrlmak zere. diyerek okla ldrld. Gemite Hazret-i Osmann ktibi olan Mervan, Hazret-i Osmann ldrlmesine yol aan olaylarn da ba aktrlerinden biriydi. Bu ahs Emevler dneminde 684 ylnda halfe olacaktr. Sava sonucunda Hazret-i ie ve taraftarlar yenildi. Ancak bu savata ounluu yenilen taraftan olmak zere iki taraftan yaklak 15 bin kayp verildi. Hazret-i Ali, Hazret-i ieye hrmet ve sayg gstererek onu kendi yannda arpan kardei Muhammed bin Ebbekir ve hanmlardan oluan bir heyetle Medineye yolcu etti. phesiz, bir hi uruna ve kk krgnlklarla balayan bu kavgann en nemli saik amda siyas ve ekonomik palazlanmasn tamamlamakta olan Emev ailesinin siyas hrsdr. Bunun doru olarak tespiti, ilerideki olaylarn aklanmasna da yardmc olacaktr. Asr- saadetin erefli sayfalarna kara leke dren bu hdise, slm dnyasn sarsan i savalarn da balangcn tekil etmitir. Hazret-i Ali sava sonras Medineye dnmeyerek hilfet merkezini Kfeye tad. Hazret-i ienin daha sonraki dnemde bu savaa katldna piman olduu, mrnn sonlarna doru alamaktan gzlerini kaybettii rivayet edilmitir.

SIFFN SAVAI (657)

Hazret-i Ali, Cemel Vakas sonrasnda ite birliin salanmas yolunda admlar atmaya devam etti. Bilindii gibi, Hazret-i Alinin hilfetinin nndeki en nemli engel am valisi Muviye idi. Muviye uzun sre valilik yapt Suriye blgesinde kendine has bir ynetim kurmu ve gcn her geen yl biraz daha artrmt. Dnyev siyaset leklerinde Arap tarihinin nemli drt dhsinden

189

Ksa Dnya Tarihi

biri kabul edilen Muviye sabrl, temkinli ve hedefi yolunda gz pek birisi olarak tarif edilmektedir. phesiz onun hedefi hilfetten baka bir ey deildi. Esasen bu yolda nemli mesafeler de kat etmiti. Babas ve o, slmn hkimiyetini ancak ge bir dnemde kabul ederek Mslman olmulard. Tabidir ki, erken bir dnemde slm ynetimine talip olmalar hem eyann tabiatna, hem de kendisinin ve ailesinin siciline uygun dmyordu. Ancak geen zaman ierisinde gerek amdaki valilii srasnda gerekse Hazret-i Osman dneminde iktidar alann tm Suriyeye yayarak siyas ve asker g toplamay baarmt. Verimli Suriye topraklarndan salanan ekonomik gle etrafn nimetlendirmi ve mevkiini glendirmiti. Suriye halkn kendi taraftar yapt gibi, nceki halfeler dneminden balayarak nemli bir ordu da hazrlamt. Hem halka hem de akrabalarna cmertliiyle nl Hazret-i Osmann tm ihls, samimiyet ve arballna ramen onun dnemi Muviyeyi hilfete tayacak nemli birikimlerin hazrland bir devir olmutur. Hazret-i Osmann fec bir biimde katledilerek ehid edilmesi, Muviye iin bir dnm noktas oldu. Nitekim Muviye Hazret-i Osmann lm sonras ashbn ileri gelenlerine yazd mektuplarda Hazret-i Alinin, ktilleri sakladn, ktilleri vermezse kendisiyle savaacan, Hazret-i Osman sevenlerin yanna gelmesini istiyordu. Medineli sahbler mektuba son derece ierleyerek ok sert cevap vermilerdi. Hazret-i merin olu Abdullah, cevab mektubunda u satrlarn altn iziyordu: Beni kendine uymaya, ensar ve muhcirine kar savaa kkrtyorsun. yice anlalmtr ki, Hazret-i Osmann kann istemekteki amacn, ahs rtbe ve mevk salamaktan baka bir ey deildir. Hazret-i Aliden ayrlp da senin emrine gireceimi sanman byk yanltr. Allah etmesin, ben Hazret-i Aliye kar olur da ona direnir miyim? Ey Muviye! Bilmi ol ki, ben Mslmanlarla savamaktan geri duruyorum ama iimden Hazret-i Alinin yanndaym; ikinizden birini se-

190

Blm Ad

ecek olsam Hazret-i Aliyi seerim nk onun slmda deeri byk, Allah katnda mertebesi ycedir. Emirlik onun hakkdr. Rasln ashbnn en faziletlisi ve Peygambere en yakndr. Seilmi mer halfe Hazret-i Alinin devletin birliini ve mmetin vahdetini salama yolunda Cemel Vakas gibi ac bir hdiseyle karlamas onun gcn zayflatmt. Siyasetini takv ve fazilet temeli zerine bina eden Hazret-i Ali, bu ac olaydan sonra Muviyeyi tekrar biata davet etti, ancak yine bir sonu alamad. Muviye bununla da yetinmeyerek Hazret-i Osmann kann dv ederek Hazret-i Aliye kar bir ordu hazrlad. Hazret-i Aliye kar g birlii yapmak zere Hazret-i Osman dneminde Msr valilii grevinden alnan Amr bin As da ama ard. Amr bin As, tarihilerin Arap dhleri arasnda kabul ettii bir ahstr. Muaviye ve Amr bin As, birlikte hazrladklar gl bir orduyu Rekke yaknlarnda Sffine getirdiler. Yaklak drt ay sren bar araylarndan ve sava hazrlklarndan sonra sava balad. Uzun sren savan nc ayna gelindiinde, Hazret-i Ali, nl kumandan Mlik bin Eterin de stn gayretiyle Muviye ordusuna son darbeyi indirme aamasna geldi. Bunu gren Muviye midini kaybederek sava alann terk edip kamaya karar verdi. Tam bu srada Amr bin As devreye girerek Muviyeye onu ar bir yenilgiyle yok olmaktan kurtaracak bir hile teklif etti. Kurn yapraklarn mzraklar zerine asarak: Siz ve biz birbirimizi yok ettikten sonra snrlarmz kim koruyacak? Allhn kitab aramzda hakem olsun! diye nida eden arclar kard. Bunun zerine Hazret-i Alinin ordusunda dalgalanmalar meydana geldi. Byk bir ounluk: Allhn kitab hakem olsun, bu durumda savaamayz. dedi. Hazret-i Ali ordusuna uyarda bulunarak bu durumun bir hile olduunu, savan mutlaka neticelendirilmesi gerektiini belirtti. Fakat

191

Ksa Dnya Tarihi

btn uyarlar sonusuz kald. leri gelenlerin ayak diremesi zerine hakem kararna bavurulmas teklifini kabule mecbur kald.

HAKEM OLAYI
Hazret-i Ali, gelien bu olaylarn ardndan tahkim kurulunda kendisini temsil etmek zere Abdullah bin Abbas semek istediyse de, sava durduranlarn ar basks yznden Eb Musa el-Earyi istemeyerek semek zorunda kald. Oysa Muviyenin tayin ettii hakem Amr bin Ast. Muviyenin hakemi Amr bin As ile Eb Musa bir araya gelerek anlamazla bir zm bulmakla grevlendirilmiti. Ancak kendilerinden ilk yapmalar istenen ey, hakl ve haksz olan tespit etmekti. Fakat Amrn bir hilesiyle hakemler Abdullah bin meri halfe seip Hazret-i Ali ve Muviyeyi azletme karar aldlar. Eb Musa aldklar karar aklamak zere krsye kt ve: Parmamdaki yz nasl karyorsam Aliyi de halfelikten yle karyorum ve Abdullah bin meri seiyorum. dedi. Onun ardndan krsye kan Amr bin As ise: Bu yz parmama nasl geiriyorsam Muviyeyi de hilfete yle geiriyorum. dedi. Bylece hakem olay krizi zmek bir tarafa daha da derinletirmi oldu. Hazret-i Ali cephesinde zaten var olan gr ayrlklar bsbtn artarak nceleri Kurnn hakem olmas ve savan durdurulmas ynnde halfeye bask yapanlar bu kez tutum deitirerek hakeme gidilmesini kabul ettii iin Hazret-i Aliyi kfre girmekle suladlar. Bylece Sffin Sava ve Hakem Olayndan sonra slm dnyas yeni bir problemle kar karya gelmi oldu. slm tarihinin daha sonraki yllarnda zaman zaman nemli faaliyetleri grlecek olan Hricler ilk bu olaylar srasnda ortaya km, Hazret-i Ali, nemli bir yekn tekil eden bu toplulukla da uramak zorunda kalmtr.

192

Blm Ad

NEHREVAN SAVAI
Hazret-i Ali, Muviye engelini bertaraf etmede Sffin Sava ve Hakem Olay gibi trl engellerle karlamtr. Muviye ile mcadele ederken bu defa karsna Hricler kmt. Ayrlk Hricleri ikna etmek ve kendi asker gcn tekrar glendirmek iin Nehrevana hareket etti. stn hitabetiyle pek oklarn ikna ederek kendi tarafna ekmeyi baard. Ancak hl bozgunculuunu srdren, fitne ateini krkleyen mfrit Hriclerden binlercesini de bertaraf etmek zorunda kald. Bu sath dnceli mutaassp topluluk sayca az olsa da sava ve etkiliydi. Ashabdan Abdullah bin Habbab ve hamile eini srf kendi grlerini paylamadklar iin ldrmlerdi. Daha sonraki dnemde de hemen her eye kar kan, muhalif bir grup olarak tesirlerini devam ettirdiler. Hatt kendi dnemlerini de aarak bir dnce ve mantk yrtme yntemi olarak etkilerini gnmzde de hissettirmeye devam ettiler. Mminlerin Emiri Hazret-i Ali, Muviye ile yrtt mcadelede bu olaydan dolay da g kaybna uramt. Bu yzden sler zerine ordu hazrlayp gndermekte zorlanyordu. Ortam ve insanlar deimiti. Saadet devrindeki slm kayglarn yerini dnyev tasalar almaya balamt. Talarn tevhid ve adalet temeli zerine yeniden oturtulmas anlamna gelen bu fazilet mcadelesinde Hazret-i Ali bu hric artlar yznden srekli g ve irtifa kaybediyordu. Nitekim ok gemeden Msr da Hazret-i Alinin kontrolnden kt. Amr bin As komutasndaki birlikler Msra girerek Hazret-i Alinin valisi ve Hazret-i Ebbekirin olu Muhammedi ldrp cesedine trl eziyetler yaptlar. Bu ac olay renen Hazret-i ienin bir daha et yemedii rivayet edilmitir.

HAZRET- ALNN EHD EDLMES

Hazret-i Ali, Hakem Olayndan sonra Kfeye ekilip Muviyeye kar yeni bir sefer iin hazrlklara balad. Fakat sebatsz, savamaktan bkm Irakl askerlerden yeterli destei gremedi. Nihayet byk gay-

193

Ksa Dnya Tarihi

ret ve zorluklardan sonra 40 bin kiilik bir ordu tekil etti. O, tasarlad son sefere kmak zereyken Hricler de Mekkede hazrladklar eylem plnna son eklini vermekteydiler. Hricler Hazret-i Ali, Muviye ve Amr bin As ldrerek kendilerince halfe meselesine bir zm getirmeyi plnlamlard. Bu amala her ahs iin birer suikast grevlendirmilerdi. Hazret-i Alinin ldrlmesiyle grevlendirilen kii Abdurrahman bin Mlcemdi. Bu ahs, yardmclaryla birlikte Kfeye gelerek Kfe Camiinde mevzilendi. Sabah namazn kldrmakta olan halfenin arkasna sokularak onu bandan yaralad. Bu yara ar ve ldrcyd. Dodu doal Allahtan bakasnn nnde eilmeyen ba, yz ve sakal kanlar ierisinde kalan Hazret-i Aliden: Kbenin Rabbine and olsun, kazandm! szleri duyuldu. ok gemeden -iki gn sonra- ehdet mertebesine ulat. (Ocak 661) Bugnk Irakn Necef kentine defnedildi.

HAZRET- ALNN HAYATI VE AHSYET

Gerekten o slm okulunun ilk rencisiydi. Hazret-i Raslun elinde ve evinde yetimiti. slmn Mekke ve Medine dnemleri de dhil btn nemli anlarda Hazret-i Peygamberin yan banda, Onun vefatndan sonra da izgisinin en sdk ve dikkatli izleyicisiydi. Hazret-i Peygamber tarafndan Eb Trab olarak isimlendirilen Hazret-i Alinin el-Murtaz ve Esedullhil-Glib gibi lkaplar da vardr. Onun; slmn ilk gnlerinden itibaren ilim, takv, ihls, fedakrlk, efkat, kahramanlk ve ecaat gibi yksek ahlk ve insan vasflara sahip olarak yaad, btn kaynaklarda yer alr. Gerek przsz ve ideal slm ahsiyeti, gerekse Kurn ve snnete derinliine vukufiyeti herkes tarafndan takdirle karlanan ndir ahsiyetlerdendi. Hazret-i Ali slm kltrnde ve zellikle slm irfannn olumasnda ad geen sembol isimler arasnda yer almtr. slm okulunun ilk kaytl rencisi olma erefini tamakla kalmam, Hazret-i Peygamberin;

194

Blm Ad

Ben ilim ehriyim, Ali ise kapsdr. iltifatlarna mazhar olmutur. Kurn ve snnete yrekten ball ve dnyev hrslardan alabildiine uzak kal onu sekin bir ahsiyet yapan en temel zellikleriydi. Cemel, Sffin, Nehrevan gibi talihsiz olaylar srasnda gzya dkp murzlarnn basiret, man ve hidayetleri iin dua edecek kadar hassas, takv sahibi bir mmindi. O, mcadelelerle geen mrnde siyas izgisi ve tercihleriyle eletirilmi ve hasmlarna stnlk salayan trl desselere ve taktiklere bavurmad iin beceriksizlikle de itham edilmitir. Ancak Hazret-i Raslden grd uygulamalar tavizsiz srdrmeyi siyasetinin mihverine yerletirmi ve sonular ne olursa olsun bu ilkeli ve ahlk izgiyi srarla srdrmtr. ktidarn Hazret-i Rasl dneminde olduu gibi adalete ncelik veren bir konuma oturtma kararllndan asla taviz vermemitir. Sratli yayln salad gven ve refah, kitlelerin yava yava yzlerini daha ok dnyaya evirmesine yol amt. Bu durum slm hkmetinin ynettii corafyada halkn ekonomik, hukuk ve sosyal mnasebetlerinde baz problemlerin ortaya kmas sonucunu dourmutu. Bu problemler giderek derinlemi, sosyal karklara ve yer yer isyanlara dnmt. Bu vahim olaylarn Hazret-i Osmann Medinede ehid edilmesi noktasna kadar ilerlemesi, Hazret-i Aliyi hi istemedii hlde halfelii kabul etmek zorunda brakmt. Nitekim duruma hkim olur olmaz, zellikle slma yeni girenlerin eitilmesi iin Medinede bir merkez oluturmutu. Bununla da kalmam, gemite halkla ynetim arasnda oluan kopukluu giderecek nemli tedbirler almt. Hazret-i Ali yneticileri ve halk sade yaamaya davet eder, bilhassa yneticilerin bu konuda dikkatli olmalar ynnde titizlik gsterirdi. Nitekim Basra valisi Osman bin Hunayf n yoksullar brakp zenginlerin davetlerine katldn duyunca onu bir mektupla uyarm ve onun yoksul kitlelere daha ihtimaml davranmasn tembih etmiti. Kendisi de yoksul ve sade bir hayat srer, bunu takvl bir ndere yakacak davranlarla hayatn her alannda rneklerdi. Bu zelliiyle Hazret-i Ali, sonraki dnemlerde Mslman toplumlar derinden etkileyen irfan okullarnn en nemli sembol kiiliini oluturmutur. Nitekim;

195

Ksa Dnya Tarihi

evremde a karnlar ve susuz cierler varken doymu bir karnla m yataym? Dnyann glklerini halkla paylamadktan sonra kendime Mminlerin Emiri denmesine rz m olaym? Hayatn zorluklar karsnda onlara bir rnek olmal deil miyim? derdi. Onun siyasetinin ana izgileri, vali ve devlet grevlilerine gnderdii emirnamede aka grlr: Halka kar daima iinizde sevgi ve nezket duygular besleyin, onlara bir canavar gibi davranmayn ve baarnzn onlar azarlayp sert davranmakta yatt fikrine kaplmayn! O, btn bu emirleri kendi nefsinde eksiksiz uygulayan bir halfeydi. Glkler skntlar ve savalarla geen be yllk hilfet sresi boyunca sonraki dnemlere rnek tekil edecek kalc izler brakt. Ynetimi boyunca i karklarla urat. Cemel, Sffin, Hakem Olay ve Hriclerle mcadelesi dneminin en nemli siyas olaylardr. Bu trajik olaylar nleme yolunda youn abalar gstermise de, dnyaya iltifat edenlerin hilfeti saltanata dntrmesinin nne geememiti. Ancak gerek liderler dnyev bir baar elde etmi olma lsyle deerlendirilmezler. Bazen yaad ada yeterince anlalamayan liderler yzyllar tesine gnderdikleri iaretlerle cemiyet apnda deiim ve dnmlere ilham verirler, adalet ve zgrlk araylarnn tututurucu mealesi olurlar. Hazret-i Ali de bu zellikleriyle anl Peygamberin yolunun ve bu yolun yolcularnn olmutur. Gerek baar budur. Zaten kendisi de ehdet erbetini ierken: Kbenin Rabbine and olsun, kazandm! derken bu geree iaret etmitir.

>
196

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

EMEVLER DNEM (661-750)

Hazret-i Alinin ehid edilmesinin ardndan taraftarlarndan 40 bin kii, olu Hazret-i Hasana ballklarn bildirmiti. Mekke, Medine, Hicaz ve Yemen halk da halfe olarak Hazret-i Hasana biat ettiler. Ancak teden beri plnl bir ekilde Suriyede gcn artrmakla megul olan am valisi Muviye ve onun etkisindeki Msr, Hazret-i Hasana biat etmedi. Bir sre sonra Muviye amda halfeliini iln etti. Bununla da kalmad, 60 bin kiilik bir kuvvetle Irak zerine yrd. Hazret-i Hasan kendisine destek veren topluluklarla birlikte Muviyeye kar tedbirler almsa da bu topluluklarn elikili tavr ve davranlar, samimiyetten uzak tutumlar yznden onurlu bir anlamayla iktidar Muviye bin Eb Sfyana brakmak zorunda kald. Bu anlamaya gre Muviye Hazret-i Aliye hakaret edilmeyeceine ve ehlibeyte iyi davranacana dair teminat veriyor, kendisinden sonra olu Yezidi halfe tayin etmeyeceini kabul ediyordu. Ayrca Hazret-i Hasandan nce lrse halfelik Hazret-i Hasana geecek veya Hazret-i Hasana sorulmadan yeni bir halfe seilmeyecekti. Bylece slm tarihinde yeni bir dnem balam oldu. Drt Halfe

Ksa Dnya Tarihi

dneminin aksine, bu yeni dnemde hilfet saltanata dntrld ve cumhuriyete benzer nitelikteki istiar ynetim biimi btnyle sona erdi. Yaklak 90 yl boyunca Emev ailesinden kiiler art arda hilfet grevine getirildiler. Ben meyye ailesinin Hazret-i Ali ve ehlibeyte kar mcadele ederek kurduklar Emev Devleti, ie ynetim merkezini Kfeden ama tamakla balad. Yaptklar kkten deiikliklerle ynetme biimini deitirdikleri gibi, yneten ile ynetilenler arasndaki ilikiyi de nceki dnemden tamamen farkl bir eksene oturttular. Zamanla Emev ynetimi baskc ve etnik stnlk iddias gden bir anlaya kapld gibi, hilfet de tamamen dnyev bir makam hline geldi. Baz sahbler Muviyeyi hilfeti saltanata dntrmekle itham etmekle birlikte, toplumu i savalara gtrecek isyanlardan kanarak mevcut durumu kabullenmeyi tercih etmilerdir. Bir ksm sahbe ise Emev zulmne kar giriilen baz isyan hareketlerine ak veya gizli destek vermilerdir. Fetihlerle artan zenginliin bir sonucu olarak sadece Emev ailesi deil, bata byk eyaletlerin valileri olmak zere, toplumun ileri gelenleri de refah ve konfor ierisinde saraylar ve evler yaptrmlard. Nitekim Emev Devletinin kurucusu Muviye de amda Bizans ynetim kltrnn etkilerini yanstan el-Hadr adnda bir saray yaptrmt. Unvan halfe kalmakla beraber, artk fiilen melikti ve iktidarn ilk melik olarak tamamlad. Zaten Suriye valilii srasnda toplad asker ve ekonomik gle kendi iktidarn tahkim etmi, meliklie giden yolda gl bir altyap oluturmutu. Selefi Hazret-i Aliden farkl olarak siyasetin menfaate dayal tm kurallarn uygulam, bu sayede ynetim arklarnn kendi istedii istikamette dnmesini ustaca salamt. Muviye, iktidarn pekitirir pekitirmez, devletin siyas btnl ve istikrarn yeniden tesis etmek amacyla youn bir alma ierisine girdi. Bu amala Mure bin ubeyi Kfe valiliine atam, onun kabiliyetleri sayesinde Hazret-i Ali taraftarlarn ve Hricleri kontrol altna almay baarmt. te yandan Amr bin As Msr valiliine atayarak lkenin bat snrlarn gvenceye almay da ihmal etmemiti. Mervan bin

200

Blm Ad

Hakemi Medine valiliine getirerek ensar ve muhcirnin kendi iktidarna kar muhtemel tepkisini nlemiti. Gl komutan ve muktedir ynetici Ziyad bin Ebihi Basra valisi yapt. Onun sadece yetkilerini artrmakla kalmad, baz kimselerin Eb Sfyann olu olduu yolundaki ahdetini esas alarak onu kardei iln etti. Muviyenin Emev Devletini kurma yolundaki yntemlerinden birisi de, salad madd karlarla rakiplerinden nemli kiileri kendi saflarna katmasdr. nsanlarn mala ve mevkie olan zaaflarn ok iyi deerlendirmitir. Nitekim Hazret-i Hasann ordusunu asker bakmdan zaafa drmek iin nc kuvvetlerinin komutan Ubeydullah bin Abbsa yars pein yars Kfede denmek zere bir milyon dirhem gibi yksek bir mebl teklif etmi ve onu kendi saflarna katmay baarmtr. Genel olarak Emev ynetimi, Arap kabile dengeleri zerine oturmaktayd. Ynetim, ou zalim ve siyas hileleri kullanan valilerin etkisiyle ayakta kalm, bask ve zorbalkla da olsa ite birlii salamtr. Emevler bazen Mslman halktan bile cizye almaktan kanmam, gemi uygulamalarn aksine, devletin gelir politikasn zengin veya yoksul tm halktan ar vergiler almak zerine kurmulardr. Ziyad bin Ebih, Haccac bin Yusuf, Hlid bin Abdullah Kasr gibi her biri zorba vali ve brokratlar Emev tarihinin ekillenmesinde nemli roller oynamlardr. Yaptklar zalimce uygulamalarla sadece bir medeniyet havzasn deil btn insanlk tarihini kirletmilerdir. Byk lim Ebbekir bin Cessas, o gnn valisi Haccac iin; Bu adamn Kurnda bahsi geen gnahlardan ilemedii yoktur. diyerek onun zulm ve hakszlklarna iaret etmitir. Muviye bir yandan gl ve muktedir valileri yoluyla ite otoritesini salamlatrrken, dier taraftan da uzun sredir i karklar yznden durmu olan fetih hareketlerine devam etti. Kartacaya kadar seferler dzenleyerek Kuzey Afrikada kontrol salad. te yandan slm donanmasn glendirerek hkimiyet alann Sicilyaya kadar geniletti. Rodos Adas alnd gibi, Bizansllara kar kara ve deniz savalarn kendinden ncekilerin hepsinden daha srarl ve aralksz olarak devam ettirdi. Bu amala bizzat elini

201

Ksa Dnya Tarihi

iki defa dman bakentine uzatt. stanbul kuatmalar gerekletirildi.2 669 ylnda yaplan stanbul Seferine Peygamberimizin yakn arkadalarndan olan Eb Eyyb el-Ensr de katlm ve Bizans surlarnn dibinde ehid olmutur. Bu dnemde Mslman Araplar, idareci olarak Trkistandan Pirene Dalarna, Toroslardan Hint Okyanusuna uzanan geni snrlar ierisinde lkenin her tarafna yayldlar.
________________ 1 el-Ykb. 2 Julius WELLHAUSEN; Arap Devleti ve Suktu.

YEZD BN MUVYE
Muviyenin vefatndan sonra (680) yerine daha nceden veliaht olarak iln ettii olu Yezid geti. Bu durum Suriye hari slm leminin her tarafnda honutsuzlukla karland. Bu honutsuzluk zellikle Hazret-i Hseyin ve Abdullah bin Zbeyr -radyallhu anhmevresinde ortaya kan bir muhalefet hareketine dnt. Yezidin halfelii slm adan tam bir yozlama dnemi olmutur. Ynetim anlaylarndaki baskc eilimler Emev ailesinin ahlk yapsna da sirayet etmi ve halfe unvanl Emev krallar din bakmdan pek ok snr zorlamaktan kanmamlardr. Halfe Yezid bu bakmdan bir zirveyi temsil etmektedir. Belzrnin kaydna gre, arap imeyi, arklarla elenmeyi, avclk yapmay, arkc cariyeler ve kleler edinmeyi, maymun ve horozlarla elence tertip etmeyi ilk balatan Yezid olmutur. Hayatn fsk ve fcur ierisinde srdrmekteyken bu tavr ve davranlar kardei Mesleme bin Muviye tarafndan bile eletirilmitir. darecilerin sefahat ve dnyev kayglarla halkn mallarna gz dikmeleri, hakszlklar, zorbalklar, Mslman halktan bile cizye alacak kadar sapmaya uramalar normal bir durum olarak kabul grmekteydi. Oysa Hazret-i mer dneminde dil bir vergilendirme dzeni kurulmu,

202

Blm Ad

baz durumlarda Hristiyanlardan bile vergi alnmamtr. Eb Yusuf, elHarac adl kitabnda Hazret-i mer ile ilgili yle bir olay nakleder: Hazret-i mer bir evin nnden geerken yal, gzleri grmez, dilenen bir adamcaz grr. htiyarn koluna girerek: Sen hangi ehl-i kitaptansn? diye sorar. Adam Yahudi olduunu syleyince, Hazret-i mer: Peki, niin byle dileniyorsun? diye steler. Bunun zerine yal adam: Benden cizye isteniyor. Yam ve ihtiya iinde olduumu gryorsun. eklinde cevap verir. Hazret-i mer, adam elinden tutarak kendi evine gtrr ve bir eyler verdikten sonra hazine grevlisine: Bu ve benzerlerine dikkat et! der. Vallahi eer bunun gibilerden genliinde faydalanp ihtiyarlaynca onlar perian edersek adaletli davranm olmayz. phesiz ki zekt fakir ve miskinlere verilir. Fakirler Mslmanlardan olur. Bu gibiler ise miskinlerden, yani ehl-i kitaptandrlar. diye ekler. Bylece hem o ihtiyardan, hem de benzerlerinden cizye kaldrlm olur. Halfe Yezid, ahs mal gibi kulland devlet hazinesinden ykl ulfeler ile toplumun ileri gelenlerinin ounu kendine balam, ynetimine kar gelenleri ise en acmasz yntemlerle sindirmitir.

KERBEL FCASI (680)

Hazret-i Hseyin Yezidin halfeliini kabul etmemi, bu konudaki tehdit ve basklara da boyun ememiti. Hazret-i Ali taraftar kabul edilen Kfe halkndan 150 kii kendisine mektup yazarak ballklarn bildirmi, iktidara kar harekete gemesi hlinde Emev valisi Numan bin Biri kentlerinden srp karacaklarna dair kendisine sz vermilerdi. Bu davet zerine Hazret-i Hseyin, amcasnn olu Mslim bin Akli Kfeye yollad. O srada Yezid de bece-

203

Ksa Dnya Tarihi

riksiz bulduu Kfe valisini grevden alarak onun yerine Basra valisi Ubeydullah bin Ziyad atamt. Vali Ubeydullah Kfeye gelir gelmez Yezid adna biat almaya ve muhaliflere gzda vermeye balad. Nitekim Kerbel fciasnn biraz ncesinde, Hazret-i Hseyinin Kfeye gelmekte olduunu haber vermekle grevli Kays bin Misher, ayn zamanda Ziyad bin Ebihin de olu olan Kfe valisi Ubeydullah tarafndan yakalatld. Ubeydullah bin Ziyad, Kays huzurunda azarladktan sonra onu: u sarayn zerine k ve yalanc olu yalanc Hseyin bin Aliye hakaret et! diye tazyik etti. Sarayn zerine kan Kays, Allha hamd ve sen ettikten sonra halka: te bu, Allhn kullarnn hayrls Hseyin bin Ali, Raslullhn kz Ftmann olu! Ben onun elisiyim. Onun geleceini size haber veriyorum. Ona tb olun! dedi. Sonra da Ubeydullha ve babasna lnet etti, Hazret-i Ali iin de istifarda bulundu. Bunun zerine Ubeydullah bin Ziyad onun oradan aa atlmasn emretmi, Kays bin Mihser sarayn zerinden aa atlarak ldrlmtr. Tarihi Mesd de babas Ziyadn Kfede insanlar saraynn nnde toplayp Hazret-i Aliye lnet etmeye zorladn, itiraz edenleri ise klla tehdit ettiini belirtmektedir. Ayrca muhalefeti krmak iin aka rvet datt da nakledilenler arasndadr. Taber, Kfeden gelen Mcemma bin Abdullah el-mirnin Hazret-i Hseyine ehrin ileri gelen erafnn ok rvet ald, kasalarn doldurduklar ve kar tarafa getikleri ynnde bilgi verdiini kaydetmektedir. Hazret-i Hseyin Mekkeden Kfeye doru bu artlar altnda yola kmtr. Hazret-i Hseyini yolundan evirmek iin bata Abdullah bin mer ve Abdullah bin Abbas Kfelilere gvenmemesi ynnde ona gr bildirmiler, Kfe halknn dnekliini hatrlattklar hlde onu yolundan dndrememilerdir.

204

Blm Ad

Hazret-i Hseyin, oluk-ocuu, hsm ve akrabasyla kafile hlinde Kfe yolunu tuttu. Yolda nl air Ferazdaka rastlad. Ferazdak Hazret-i Hseyine; Halkn yrei seninledir ama kllar meyyeoullaryla birliktedir. Kaza gkten iner ve Allah diledii gibi yapar. dedi. Hazret-i Hseyin ac kaderine doru akarken biraz daha ilerleyince Kfeye gnderdii elisinin ldrldn ve kendisine bal olanlarn daldn haber ald. Bunun zerine yanndakilerden isteyenlerin geri dnebileceklerini syledi. Bylece sonradan katlan bir ksm taraftar daha kendisinden ayrlm oldu. Kfe valisi Ubeydullah bin Ziyad, Yezidden ald talimatla Kerbelya kadar yaklaan Hazret-i Hseyinin zerine mer bin Sad grevlendirmek istedi. merin Hazret-i Hseyinin zerine gitmek istememesi zerine Genel Vali Ubeydullah: Dediimi yapmazsan Rey valiliine atanman emrini geri ver! diyerek onu bu alak ve en ie azmettirdi. mer bin Sad geceleyin derin dncelere dald, vicdannn sesi ile dnyev ikbal arasnda bir sre tereddt ettikten sonra tercihini ikincisinden yana yapt. Oysa btn yaknlar, Hazret-i Hseyinin zerine gitmesi ve bu yzkaras ii gerekletirmesi hlinde hiretini tmden kaybedecei ynnde kendisini uyarmlard. Nihayet merin 5 bin kiilik ordusu Frat Nehri kysnda mevzilenerek Hazret-i Hseyini bir avu taraftaryla sktrd. Hazret-i Hseyin ve kafilesinin su almalarna bile msaade edilmedi. Srf bu amala 500 atl su yollarn denetim altna almt. ok gemeden katliam balad. Ehlibeytten oluan kafile, bata Hazret-i Hseyin olmak zere olukocuk 72 kiiydi. Gerek Hazret-i Hseyinin ve yanndakilerin Kerbelda susuz braklarak fec bir ekilde ldrlmeleri, gerekse Peygamber soyu hakkndaki akl almaz sz ve davranlar btn Mslmanlar Emev ikti-

205

Ksa Dnya Tarihi

darna kar derin bir nefrete sevk etmitir. Bu menfur olayn ardndan Emev saltanat kknden sarsld. Batan beri Emev saltanatnn merkezi olan Suriye hari, Hicazda ve dier slm beldelerinde Emevler aleyhine iddetli rzgrlar esmeye balad. Kerbeldaki trajik olay slm dnyasndaki ayrlklar daha da keskinletirmi ve i-Snn ayrmn iyice kkletirmitir. Yreklerde derin yaralar oluturan bu talihsiz cinayette Hazret-i Hseyini 18 bin biatle (ballk bildirerek) Kfeye davet eden Irakl ikiyzl topluluun da nemli bir pay olmutur. Nitekim Irakl birinin bn-i mere ihraml birinin sinek ldrmesi hakkndaki dncesini sorduunda Hazret-i merin olu ona: u Irak halkna bakn! Hazret-i Peygamberin kznn olunu ldrdler, bana sinek ldrmenin hkmn soruyorlar. Hlbuki Raslullah: O ikisi [Hasan ve Hseyin] Benim dnyada iki reyhanmdr. buyurmutur diyerek karlk vermitir. Hazret-i Hseyinin Emev hanedannn baskc ve kibirli iktidarna kar cesurca meydan okumas, onu tarih boyunca hakszlklara, zulme kar bakaldrnn bir sembol hline getirmitir. Hazret-i Hseyin, dedesinin tebli ettii risaletin gerektirdii ahlk sorumluluu temel kalk noktas yaparak zulme kar gelmi, g hesab yapmadan, sonucu ne olursa olsun hakkn stn gelmesi konusunda cann ve cnnn feda ederek sonraki nesillere mmtaz bir rneklik brakmtr. Zalimlerle birlikte yaamaktansa lmeyi tercih ederim. diyerek btn insanla nasl dik durulacan retmi, mminlerin izzet ve erefinin baardan daha nemli olduunu bizzat hayatn vererek gstermitir.

MEDNE VE MEKKEDE YEZDE MUHALEFETN BASTIRILMASI: HARRE SAVAI

Kerbel Facias bata Mekke ve Medine olmak zere btn slm dnyasnda Emevlere kar itimat buhran oluturmu ve bu ynetimin meruiyetini tartlr hle getirmiti.

206

Blm Ad

zellikle Peygamber kenti Medinede Yezide ve onun ahsnda Emev ynetimine kar giderek derin bir nefret dalgas olutu. inde Medinenin ileri gelenlerinin de bulunduu geni bir kitle, Yezide ve onun otoritesine kar karak ayakland. Ayaklanmann bymesi zerine Yezid, Numan bin Beiri halk ikna etmesi iin Medineye gnderdi. Fakat Numann abalar sonusuz kald. Bu arada isyanclar Medinede bulunan Emevleri Mervann evinde kuatma altna alarak isyann siyas boyutunu ileri bir noktaya tadlar. Bu gelime zerine Yezid, Mslim bin Ukbeyi 12 bin kiilik bir orduyla Medine zerine gnderdi. taat altna girmeyen Medine ileri gelenleri birer birer ldrldler. Halkn mal ve canna kar acmasz ve hunharca bir tutum izlendi. Savunmasz birok masum insan ldrld, ehir gn sreyle yama edildi. Sonuta halk, Yezide zorla biat etmeye davet edilerek itaat altna alnd. (683 Austos)

MEKKE KUATMASI
Yezid iktidar, tarihe zorbaln hkim olduu karanlk bir dnem olarak geti. Yezid iktidarnn cinayetler zincirinin nemli bir halkas da Mekkeye yaplan saldr ve bu saldrda Beytullhn mancnklarla dvlmesi hdisesidir. Yezid, Emev iktidarnn zulmlerinden dolay sarslan devlet otoritesini tekrar salamak amacyla Mekkeye Husayn bin Numeyri gndermiti. Mekkeliler ise Yezide kar Abdullah bin Zbeyrin etrafnda kenetlenmilerdi. Mslmanlarn en kuts mekn olan Kbe bu saldrda byk tahribata urad. Ancak Yezidin lm haberinin Mekkeye ulamas zerine bu vah saldr da sona erdi. Nitekim Husayn bin Numeyr kuatmay kaldrarak ordusuyla birlikte ama geri dnd. Baz kaynaklarda kuatmay gerekletiren komutann Abdullah bin Zbeyr ile uzlama yolu arad, hatt onu ama ararak kendisine halfelik teklif ettii, Zbeyrin ise bu teklifi reddettii rivayet edilmektedir. phesiz, bata Kerbel Fcias olmak zere Medine ve Mekkede meydana gelen bu olaylar da Emevlere kar nefretin giderek artmasna hatt halk tarafndan lnetlenmesine yol amt.

207

Ksa Dnya Tarihi

YEZDN LM
680-683 yllar arasnda akl almaz cinayetlerin yaand bir dnemde halfelik yapan Yezid, amda n bir ekilde ld. Yezid, zulm, hakszlk ve Peygamber htrasna saygszlk konularnda slm tarihine kara bir leke olarak geti. Ancak ynetiminin tm ehliyetsizliine, Mslman ileri gelenleri cebir ve tehditle sindirmesine, acmaszca gerekletirdii siyas katliamlarna ramen henz bu byk fitnenin ulamad snrlarda slmiyetin yayl tm ihtiam ve srati ile devam etmekteydi. Nitekim bu dnemde Kuzey Afrikada fetihler devam etmi, Ukbe bin Nf adl komutan slm devletinin faaliyet alann Atlas Okyanusunun sahillerine kadar geniletmeyi baarmtr. Ukbenin okyanus sahilinde dile getirdii; Allhm, eer u deniz nme kmasayd Senin rzan iin devam eder, geri dnmezdim! szleri, Mslmanlarn ftuhatta ne kadar kararl olduunu gsteren bir belge olarak tarih kitaplarna gemitir.

SYAS STKRARIN YENDEN TESS VE ABDLMELK BN MERVAN DNEM

Welhausenin de ifade ettii gibi, Yezidin lmyle beraber Emev iktidar tm slm corafyasnda kme eilimine girmitir. Kendisinden sonra olu II. Muviye halfe olduysa da, onun hilfeti ancak ay srmtr. Kaynaklar II. Muviyenin babasndan farkl olarak olduka drst bir kiilie sahip olduunda birlemektedir. Ancak babasnn dnemindeki ei-menendi olmayan cinayet ve hakszlklar, o i bana geldiinde hl slm toplumunun hfzasnda tazeliini korumaya devam etmekteydi. Hazret-i Hseyinin ehdetinin ardndan Emevlere olan muhalefet Mekke ve Hicaz blgesinde byk itibar olan Abdullah bin Zbeyrin etrafnda toparlanmt. Abdullah, Yezidin lmnden sonra halfeliini iln etmi ve halktan aktan aa biat almaya balamt. Hicaz blgesi ona itaat ettii gibi, Msr ve Yemen de ballklarn bildirmiti.

208

Blm Ad

Emevlerin karargh olarak bilinen Suriyedeki baz kabileler bile tavrlarn Abdullah bin Zbeyrden yana koymulard. Emevler otoritelerini Irak ve Horasanda da kaybetmilerdi. Tam bir siyas kriz yaanmaktayd. Yaklak alt ay sren bu karmaa ve karklklardan sonra halfelik grevi Mervan bin Hakeme verildi. Onun ynetime gelmesiyle beraber kriz ortamndan kld, dzen ve istikrar yeniden saland. Mervann hilfetiyle beraber iktidar, hanedann iinde el deitirmi ve Emevlerin Mervnler kolu i bana gelmi oldu. Mervan, ncelikle Suriyedeki karklklar ortadan kaldrd. Peinden, Haccac ve babas sayesinde Msr Emevler adna yeniden itaat altna almay baard. Medine ve Irak zerine ordular gnderdi. Ancak Medineye gnderilen Emev ordusu Abdullah bin Zbeyrin kuvvetleri tarafndan bozguna uratld. Irak zerine gnderilen birlikler ise Mervann lm haberi zerine daha yolda iken geri dndler. Mervann 685 ylnda lmesi zerine, olu ve Emevlerin en gl hkmdar olan Abdlmelikin iktidar dnemi balad. Abdlmelik ilk i olarak Ubeydullah bin Ziyad komutasnda bir ordu hazrlayarak Irak zerine gnderdi. Bu ordu yolda Hazret-i Hseyinin Kerbelda ehid olmasndan kendilerini sorumlu tutan ve bu sebeple Emevlerden intikam almak zere yola km olan Tevvabn adl toplulukla karlat. am ordusu, kendilerine direnen fakat cidd bir asker hazrlklar olmayan bu mttak insanlar hunharca kltan geirdi. Emevlere ynelen nefret seli bu defa Muhtar Eb Ubeyd es-Sakaf ile Kfede ortaya kt. Ehlibeyt sevgisini istismar ederek ilerin desteini alan bu hareket, ksa srede Kfeyi ele geirdi. Bu gelime, Irakta etkili olmaya alan dier muhalif Abdullah bin Zbeyrin de harekete gemesine yol at. Nitekim Abdullah Irakta gittike glenen Muhtar tehlikesini bertaraf etmek zere Kardei Musab Basra valiliine atad. Musab, ordusuyla Kfe zerine yryerek Muhtara bal kuvvetleri datmay baard. Muhtar da yakalayarak idam ettirdi. Bu gelimeleri amda byk bir memnuniyetle izleyen Abdlmelik, rakiplerinin ypranarak g kaybetmesini kolluyor, saldr iin de uygun bir zaman bekliyordu. Nitekim bir sre sonra Hric

209

Ksa Dnya Tarihi

saldrlaryla g kaybeden Musabn zerine yrd. Onu malp ederek Kfe ve Basraya girdi. Ardndan bu blgelerde Emev hkimiyetini yeniden tesis etti. Ancak Hricler potansiyel bir g olarak varlk ve faaliyetlerini daha uzun bir mddet korumaya devam ettiler.

HACCAC BN YUSUFUN VALLE GETRLMES

Emevlere sadkatinden dolay kendisine Kleyb (Kpek Yavrusu) lkab verilen, uygulamalarndaki acmasz tavrlarndan dolay da Zlim sfatyla anlan Haccac, devlet hizmetine Mervan dneminde girmiti. Ancak yldz Halfe Abdlmelik dneminde parlam ve devletin siyas istikrarnn salanmasnda ok nemli bir rol stlenmitir. Hicazdaki Abdullah bin Zbeyr hkimiyetini ykmakta gsterdii iddet, kendisine slm tarihinde ok kt bir n kazandrmtr. Pervasz bir saldrganlkla Mekkeyi kuatma altna alm, hac mevsiminde Kbeyi mancnklarla taa tutturmu, Abdullhn kahramanca direncini krarak onu ehid etmitir. Bununla da kalmam, ban kestirerek Mekkelilere gzda vermek amacyla halka tehir etmitir. Abdullah bin Zbeyrin saf d braklp Mekke ve Medinenin itaat altna alnmasyla hkimiyet mcadelesi Emevlerin galibiyetiyle sonulanm oldu. Haccac bu kritik baarsnn ardndan Hicaz dnda Irak valilii ile de grevlendirildi. Onun bir trl tam itaat altna alnamayan bu blgede nasl bir ynetim tarz uygulayaca, Kfe camiinde yapt u tarih hutbesiyle ortaya kt: Benim durumumu, hretimi hepiniz bilirsiniz. Ben; dnyann scan, souunu grm bir kiiyim. Ben; ktl sahibine yklerim, kiileri yaptklarna gre sorguya eker, kat kat cezalandrrm. Karmda; kesim ve devirme zaman gelmi olgun balar gryorum, kanlara bulanacak sark ve sakallara bakyorum. Ey Irak halk! Siz, elde ettiiniz nimetlerin deerini bilmeyip nankrlk ettiniz. Halfe oklarn yayd, birer birer yoklad, en salam, en gls olarak beni buldu, buraya vali yapt, sizin boaznza att. nk bozgun-

210

Blm Ad

cu, blc, nifak ve ikak ehlisiniz. oktandr azdnz, azgnl det ettiniz. Szme inann, doru yolda yryn! Size aalanma tadn tattrrm, derinizi yzerim, sizi odun gibi keserim, ben dediimi yaparm! Ben, cemiyet ve toplu davranlar istemem! Herkes, kendi iiyle-gcyle urasn! irkeflikten, dedikodudan vazgein, doru yoldan ayrlrsanz vallhi boynunuzu vururum, karlarnz dul, ocuklarnz ksz brakrm! Mhellebin yanndan kap geldiinizi rendim, gne dek onun yanna dnmeyenlerin boyunlarn vuracam, evlerini yama edeceim. Kfe halkn bu ekilde tehdit ettikten sonra Basraya gitti. Orada da byle bir nutuk att. Basrada ve Kfede kk bahanelerle buralarn ileri gelenlerini ldrterek halka gzda verdi. Hricler zerine st ste kuvvetler gndererek onlar asker bask altna aldrd, yakaladklarn tereddt etmeden ldrd. Ancak Hricler inanlmaz bir direni gsterdiler. Haccac amansz bir takiple Irak dna kaarak oralarda hkimiyet oluturmaya alan gruplar Midyat, Nusaybin, Rey gibi ehirlerde veya bulduu her yerde tenkil etmekten geri durmad. Haccacn bu zulm, Emev iktidarn gayrimer grerek iktidarn ehlibeyte iadesini isteyen ulemya da ulat.2 Nitekim Basrann en nemli ilim adamlarndan mam b bin urahbil, youn bask ve ikencelerden sonra inzivaya ekilmek artyla cann zor kurtarabildi. Tbin dneminin nl fakihlerinden Said bin Cbeyr ise Haccacn zulmnden korunmak amacyla Mekkede dervi hayatn setii hlde yine de yakalanarak idam edilmekten kurtulamad. Abdlmelik dneminin en nemli gelimelerinden biri de byk apl fetihlerin yeniden balatlmasdr. Bu amala Kuzey Afrika, Anadolu ve Hindistan istikametinde yeni fetih hareketlerine giriildi. slam ordular batda Atlas Okyanusuna kadar olan blgelerdeki stnln pekitirerek tam bir hkimiyete dntrd. te yandan Anadolu ilerine ynelen fetih ve gaza hareketleri ayn dnemde tm hz ve ihtiamyla devam ettirildi. Ayrca Ermenistann slm hkimiyetine alnmas da bu dnemde gerekletirildi. Abdlmelik, Arapay resm dil olarak kabul etti. Oysa devle-

211

Ksa Dnya Tarihi

tin kaytlar Suriyede Rumca, randa ise Farsa tutulmaktayd. Halfe Abdlmelik, bu teebbsyle devlete Arap karakteri kazandrm oldu. Abdlmelik dnemini nemli klan bir dier gelime de gerekletirdii para reformudur. lk slm sikkesi bastrlarak slm dnyasnn para konusunda Bizansa bal olmaktan kurtarlmas saland.
______________________
1 2

Neet AATAY slm Tarihi. S. elik; Emev Devlet Otoritesinin Tesisi, Haccac bin Yusuf es-Sakafnin Fonksiyoner Rol

TDALE DORU... VELD BN ABDLMELK DNEM

Abdlmelikin vefatnn ardndan hilfet makamna olu Velid gemitir. Velid bin Abdlmelikin dnemi, Emev ve slm tarihinin fetihler asndan en parlak dnemlerinden biri olmutur. Bu dnemde Emevler kaybolan itibarlarn dine ve dindarlara sayg gstererek tekrar kazanma politikas izlemilerdir. Bu dorultuda olmak zere, bata amdaki ihtiaml Emev Camii olmak zere ilk byk camiler bu dnemde ina edilmitir. Douda yavalayan fetihler Velid dneminde Kuteybe bin Mslim eliyle yeni bir ivme kazanmtr. Velidin bu fetihlerdeki pay ok byk olmutur. Henz slmiyetten habersiz ve siyas birlikten mahrum olarak yaayan Trk boylarn itaat altna almay baarm, Semerkant, Buhara, a, Hocend ve Ferganay Emev hkimiyetine sokarak Mvernnehirin gerek fatihi olmutur. Kuteybenin bu fetihlerde uygulad siyas ve asker tarz byk eletirilere uram, en byk destekisi Haccac bin Yusuf gibi acmasz ve gaddar bulunmutur. Baz tarihiler bu zorba komutann dneminde TrkArap mnasebetlerinin gerginliine iaret ederek Trklerin zorla Mslmanlatrld iddiasn ileri srmlerdir. Oysa Kuteybenin slmlatrma gibi din bir hedefinin olmad bilinmektedir. Onu bl-

212

geye komutan olarak atayp her adan destekleyen Haccacn Kbeyi mancnkla tahrip edecek kadar ftursuz hareket eden bir anlaya sahip olduu, Mekke ve Medinenin ileri gelen Mslmanlarn acmaszca ldrd bilinmektedir. Bu anlaya sahip siyas kadronun faal bir yesi olan Kuteybenin de Mvernnehirde Trklerin slmiyete gemelerini zorlayc bir siyas hedefi benimsemi olmas mmkn grnmemektedir. Nitekim Trklerin Mslmanlama sreci daha sonraki dnemlere rastlamaktadr. Halfe Hiam dneminde (724743) tebli ve davet iin Eb Seyda isminde bir zat Mvernnehire gnderilmi, bu ztn almalar sonucu birok kii slmiyeti kabul etmitir.2 Zaten Haccacn 714teki lmnden sonra onun tarzn Mvernnehir ve Toharistanda uygulamaya sokan Kuteybe de grevinde daha fazla kalamam ve ldrlmtr. Talas Savandan sonra Arap-Trk yaknlamasnda yeni bir dneme girilmi, bu dnemde Trkler gnll olarak slmiyete girmeye balamlardr. Velid dnemindeki nemli gelimelerden biri de slmiyetin Mslman tccarlar eliyle Hindistanda yaylmaya balam olmasdr.

SPANYANIN FETH (711)

Dnya askerlik tarihinin en parlak zaferlerinden biri de spanyann 711 ylnda Mslmanlar tarafndan fethedilmesidir. spanya fatihi Trk bin Ziyad, Emevlerin Afrika kuvvetleri komutan Musa bin Nusayrn alt komutanlarndan biridir. Musa bin Nusayr, Kuzey Bat Afrikadaki btn topraklar fethettikten sonra Trk bin Ziyad keif iin spanyaya gnderdi. Trk, spanya topraklarna ayak bastktan sonra askerlerini byk fethe u szlerle hazrlamt: Ey yeryznn, maribin yiitleri! Ey Mslman yiitler! Nereye giderseniz ve gaflete kaplarak hangi yere kamak isterseniz, nnz dman, arkanz derya-denizdir. Yapmanz gereken, Allhn vadettii yardm umuduyla, salam karakterinize dayanarak ayaklarnz bu cenk meydannda sbit tutmanzdr. Ve ey svariler! Benim hareketimi taklit eyleyiniz!

Bu mehur hitbesinden sonra atn dmana doru srm, sa ve soluna rast gelenleri cehenneme gndererek dmann sancann olduu yere kadar gitmitir.3 Vizigot Kral Rodrik ile yapt Kadiks Savan kazanan Trk, Vizigot bakentine ynelerek Toledoyu (Tuleytula) ele geirmi, Vizigotlarn hkimiyetine son vermitir. Musa bin Nusayr ve Trk bin Ziyad Pirene dalarna kadar btn ber Yarmadasn fethettiler. Bu muazzam slm ilerleyii ancak Fransa nlerindeki Puvatya Savayla durdurulabildi. 732 ylnda gerekleen Puvatya malbiyetiyle birlikte Pirene Dalar her iki toplum ve medeniyet arasnda tabi snr oldu. Fetihten sonra Mslmanlar spanyaya Endls ismini verdiler. Yaklak 800 yl sren slm hkimiyeti dneminde Mslmanlar bata spanya olmak zere bat Avrupada kalc kltr izleri braktlar.
________________
1 2 3

Nihal ATSIZ, Emre KONGAR, Tarih ile Yzlemek, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000. slam Yayl Tarihi, Mevln Muhammed. Endls Tarihi, Ziya Paa, Selis Kitaplar, 27.

BENC HALFE MER BN ABDLAZZ DNEM (717-720)

Velidin lmnden sonra hilfete olu Sleyman bin Melik (715717) getirildi. Elenceye ve zevk u safaya yatknl ile bilinen bu emir dneminde stanbul birka kez Mslman kuvvetlerce kuatld. Baarszlkla sonulanan bu kuatmalar Araplarn stanbulu fethetme konusundaki son teebbsleri oldu. Kendi yetersizliinin farknda olan Sleyman, amda oturan bir limin tesiri ile halfelii dindar ve dosdoru bir kii olan amcasnn olu mer bin Abdlazize brakt. Rid Halfelerin beincisi kabul edilen mer bin Abdlaziz, damarlarnda zevk ve gda deil, man ve takv kan dolaan bir kii olarak

tannr. ldnde terekesinden sadece on drt dinar kan mer bin Abdlaziz, takv ile akl- selmi kaynatran kiiliiyle deta Emevler dneminin halka dnk biricik yz olmutur. Uygulamalaryla daima anne tarafndan akrabas olan Hazret-i mer dneminin adaletli devlet ynetimini hatrlatmtr. Daha valilii srasnda ortaya koyduu takvya dayal ynetim anlayn iki buuk yl devam eden halfeliinde de srdrmtr. Keyf ve zalim uygulamalarda bulunan dier valilerin aksine, Medine valilii srasnda on limden oluan bir danma meclisi kurmu ve nemli kararlar ancak bu danma meclisinde grp karara baladktan sonra uygulamaya koymutur. Batan itibaren Emev ynetimi fethedilen topraklardaki halka ikinci snf insan muamelesi yapm, hatt Mslman olmalarna ramen onlardan da hara alma ynne gitmitir. slm ilkelerine aykr olan bu uygulama ancak mer bin Abdlazizin giriimiyle sona erdirilmitir. O, hangi rktan olursa olsun, btn Mslmanlarn eit hukuka sahip olduklar ilkesinden hareket ederek Arap olmayan Mslmanlardan hara alnamayacan karara balamtr. mer bin Abdlaziz, Mslman ve gayrimslim vatandalarn haklarna ok dikkat ederek hakk ve adaleti yeniden stn ilkeler hline getirdi. Ehlibeyte dil uzatanlarn iren hakaret ve szlerine mn oldu. Bilhassa camilerde Hazret-i Aliye yaplan tan ve svg eklindeki din ve ahlkla badamayan hutbe uygulamasn kaldrarak btn toplum kesimlerinin sevgi ve gvenini kazand. Kendinden nceki Emev halfelerinin aksine, idar grevlere mtedil ve dindar kimseleri tayin etmeye zen gsterdi. mer bin Abdlaziz, din ve siyas tarzn oturttuu temel ilkelerini u szleriyle aklamtr: Ey insanlar! Peygamberinizden baka bir peygamber gelmeyecek, Ona indirilen kitaptan baka bir kitap da indirilmeyecektir. Allhn Peygamberinin diliyle hell kld ey kymete kadar helldir; Peygamberin diliyle haram kld ey de kymete kadar haramdr. Allhn Raslnn

Ksa Dnya Tarihi

ve Onun halfelerinin yaptklarn rnek almak, onlarn kitabna sarlmaktr; dinini glendirmek demektir. Hi kimse onlarn yaptklarn deitiremez, bakalatramaz. Onlar rnek alan doruyu bulur, onlara ynelen muzaffer olur; onlar terk edip de mminlerin gittii yoldan ayr bir yne sapanlar Allah bir baka yne ynlendirir ki ne kt sondur.1 mer bin Abdlaziz slmiyeti bar yntemlerle yaymaya nem vermi, en byk ideal olarak insanlarn topluca slma dnn salamay benimsemiti. Nitekim onun devri bu alanda en baarl dnemlerden biri oldu. Bu dnemde insanlarn hayat tarz ve kalitesi belirgin ekilde ykseldi. Mesel; Kfedeki valisi Zeyd bin Abdurrahmana gnderdii bir emirnamede: Ordunun ihtiyalarn verdikten sonra bir miktar parann arttn bildiriyorsun. Onunla borlu olanlarn borlarn hakszlk yapmadan de veya paras olmad iin evlenemeyenleri evlendir. demitir.2 Msrdaki kilise arazileri onun dneminde belli vergilerden muaf tutulmutur. Hazret-i merin yapt gibi, mer bin Abdlaziz de Emevlerin byk mlk sahibi olmalarn yasaklam ve haksz mallarn beytlmle iade ettirmitir. Sade ve tertemiz bir hayat iar edinen Halfe II. mer, pek ok kaynakta yer alan rivayetlere gre krk yanda iken menfaatleri zedelenenlerce zehirlenerek ehid edilmitir.

EMEVLER HANEDANININ K
II. merden sonra halfelik makamna gelenler, bu byk slahat halfenin tm dil uygulamalarndan vazgeerek ksa srede eskiye dndler. Mslim-gayrimslim tm halk yeniden bask altna alnd. Bata halfeler olmak zere yneticiler yeniden zevk u safaya daldlar. Yazlk ve klk saraylarda arkc kadnlarla elenceler tertip edilmeye, airlerle ak ve arap zerine iret geceleri dzenlenmeye baland. zensiz bir ynetim, sorumsuz bir iktidar anlayn iar edinen Emevler artk hzla ykla doru srkleniyordu. Bata Irak olmak

216

Blm Ad

zere dou vilyetleri isyanlarla alkalanmaya balamt. Referanslarn Hazret-i Aliden ve ehlibeytten alan isyanlar giderek yaylma eilimine girmi, son gl hkmdar Hiam dneminde isyan dalgasna Kuzey Afrikadaki Berberler de katlmt. Emev ailesi ierisindeki bitmeyen iktidar mcadeleleri merkezin gcn zayflatrken, Hazret-i Ali ve evltlarnn urad maduriyetleri kendi muhalefetlerinin meriyetine ustaca let etmeyi baaran Abbslerin organize muhalefeti gittike gleniyordu. Horasanda Eb Mslim Abbslerin komutan sfatyla muhalefetin isyan lideri olarak doudan batya doru emin admlarla yrmeye devam ediyordu. Son Emev halfesi Mervan bin Muhammed, Horasan syannn nne gemek iin giritii sava kaybederek Harran ve am zerinden Msra kamay denedi. Ancak Busir kentindeki son direnii de krlarak ldrld. Bylece Suriye ve amda Abbslere direnecek hibir g kalmam oldu. Emev iktidarnn 750 ylndaki trajik kbeti; ksa sreli mer bin Abdlaziz dnemi hari, genelde ehliyetsiz ve zalim bir ynetim anlayna sahip olmalarnn neticesiydi. Bask, korku ve iddete ak bu ynetim anlay, liminden sradan insanna kadar herkesi etkilemitir. Hazret-i Peygamberin ev halkna inanlmaz ve anlalmaz dmanlklar, Hriclerin muhalefetinin krlamay, Emev ailesi iindeki iktidar ekimeleri, Arap olmayan Mslmanlara kar kt ve yer yer rkla varan tutumlar, fetihlerin durmas, Emev Devletinin yklndaki balca millerdir.
__________________ 1 Endls Tarihi, Ziya Paa, Selis Kitaplar, 27. 2 Ahmet e-arbas; Ezher niversitesi eski rektrlerinden, mer bin Abdlazizden setiklerim.

ENDLS EMEVLER
756 ylna kadar am ve Badat merkezli byk slm Devletine bal olarak ynetilen Endls, Emev ailesine mensup I. Abdurrahman tarafndan ana devletten ayrlarak yeni bir devlete dntrld.

217

Ksa Dnya Tarihi

Avrupada kurulan bu ilk slm devleti, tarihe Endls Emev Devleti olarak geti. Kuzeyde Frenklerle ve kk Hristiyan devletleriyle mcadele eden Endls Emev Devletinin en parlak dnemi III. Abdurrahman dnemidir. Bu dnemde lkenin her yannda medreseler ald. Bu medreselerde Mslman renciler yannda, Avrupann eitli lkelerinden gelen renciler de eitim gryordu. Bylece Avrupallar hem slm kltrn hem de eski Yunan ve Helenistik medeniyet eserlerini tanma frsat bularak Rnesans yolunda kkl bir etkileim iine girmilerdir. Mslmanlar spanyay fethettiklerinde yerli halk tam bir cehalet ierisindeydi. slm kaynaklarnda bu konu ile ilgili enteresan bilgiler kaytldr. Mesel Mslmanlarn fetih yllarnda Hristiyan spanyallardan ilk tandklar dman olan Galicia halk iin, yle denilmektedir: Onlar zalim ve kt ahlkldr, temizlenmezler ve ylda ancak biriki kez souk suyla ykanrlar. zerlerinde paralanncaya kadar elbiselerini ykamazlar, vcutlarndaki terden oluan kir tabakasnn, bedenlerine yarayl olduuna inanrlar. Giydikleri elbiseleri ok dardr ve yrtmalarndan vcutlarnn eksersi grnr. Gldrler ve arpma nnda kamazlar.1 Mslmanlar Endlste ok byk ehirler kurdular. Yalnz Kurtuba ehri iki yz bin hane idi. Kurtubada 600 cami, 500 hastane, 800 medrese, 9 hamam bulunuyordu. Pirin, eker kam ve pamuu Avrupaya Endls yoluyla Mslmanlar soktular. Buharlaarak azalmasn nlemek iin suyu yeraltndan kanallarla nakletmeyi, kt imalini, palamut ve hurma aalarndan katran elde etmeyi Avrupaya reten yine Endlsllerdir. Mslman Endlsn etkisi bunlarla da snrl deildir. zellikle mimarde Avrupay kkl bir ekilde etkilediler.

218

El-Hamr sarayn, Medinetz-Zehr adl mehur ehri, milyonlarca eserle dolu Kurtuba ktphanelerini oluturarak dnya kltrne katk saladlar. 1031 ylnda i ekimeler, zevk ve sefahate dalma yznden zayflayan Endls Emev Devleti dald. Birbirleriyle mcadele eden 14 beylik ortaya kt. Bu durumdan yararlanan Kastilya Krall Endlse saldrlarn artrd. Endlsller ok sayda ehir ve kasabay Hristiyan devletlere kaptrdktan sonra Kuzey Afrikadan yardm istemek zorunda kaldlar. Murbtlar Endlse geerek Kastilya Kralln yenilgiye uratt. Yusuf bin Tafn, Endlsteki beylikleri Murbt Devletine balayarak Hristiyan krallklarla mcadele etti. 1147de Murbt ynetiminin Endlste zlmesi zerine yeni bir g olarak kuzey Afrikadan doan Muvahhidler 1212ye kadar Endls Mslmanlarn himaye altna aldlar. Bu dnemde papa liderliinde Mslmanlar spanyadan atma mcadelesi hz kazand. Aragon kral IV. Ramon Berenguer ve papalk arasnda yaplan bir anlamayla; Tapnak valyeleri diye bilinen ve amac Mslmanlar yok etmek olan bir Hristiyan tarikat (Templier, Aziz Yakup Cemaati) desteklenmeye baland. Bu tarikata muayyen baz vergileri toplama yetkisi verildi ve kendilerine baz kaleler tahsis edildi. Kurtubann 1236da kaybedilmesi zerine Mslmanlarn spanyadaki varlklar lkenin gneyindeki dar bir alana skm oldu. Artk gneydeki slm hkimiyeti ancak kuzeydeki Hristiyan devletlere eitli tavizler vererek varln devam ettirebiliyordu. Ben Ahmer Devleti (1232-1492) siyas bir g olmaktan ok, kltr ve medeniyet alannda byk bir ilerleme gsterdi.

Ksa Dnya Tarihi

Kastilya kraliesi sabella ve Aragonya kral Ferdinand evlenerek beraberce spanya birliini salamaya yneldiler. Ben Ahmer Devletini ar asker bask altna alarak Grnatay teslim olmaya zorladlar. Nihayet 1492de son slm ehri de dt. Bylece spanyadaki 781 yllk slm hkimiyeti sona ermi oldu. Barbar spanyollar, slm kltr ve medeniyetinin en gzde eserlerini harabeye evirdiler. Byk katliamlar yaptlar. Camileri ve sanat eserlerini yakp yktlar. spanyada kalan Mslmanlar engizisyon ve srgn cezalar yannda ayrt edici kyafetler giymek, belirli semtlerde yaama mecburiyeti ve ar vergiler demek gibi insanlk d uygulamalarla sindirildiler. Bu srete, dnyada bir ilk olarak Mslmanlara barts yasa getirildi. Bir ara bu yasak 30 yllk bir sreyle ertelendiyse de basklarn artmas zerine tekrar yrrle kondu. Ayrca zorla Hristiyanlatrma faaliyetlerine hz verildi. Nihayet 1609 tarihinde son Mslmanlar da spanyadan srgn edildi. Bylelikle dnya tarihinde Mslmanlara ait altn bir sayfa kapanm oldu. slmiyetin Avrupa ile ilk tems spanyann fethiyle olmutur. Bu fetihten itibaren slm, yzyllar boyunca Bizansa ve Ltin batya hem gzda, hem de ticaret ve medeniyet alannda bir ufuk kayna olmutur.2
_______________________________ 1 Ltfi eyban, Endlste Mslman-Hristiyan likileri, s. 372. 2 Ltfi eyban, Endlste Mslman-Hristiyan likileri, s. 43.

>
220

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

ABBSLER DNEM

(750-1258)

ABBSLERN KTDARA GEL EHL- BEYTN ROL

Hazret-i Peygamber dneminde gnllerde balayan kkl deiim, ncelikle Arap Yarmadasnda idaresini Hazret-i Peygamberin yrtt bir slm devletinin olumasna yol amt. Ancak Drt Halfe dneminde meydana gelen inanlmaz zaferlerin ardndan giderek bir imparatorluk byklne ulaan slm Devleti; Emevler dneminde, slmiyetin rhuna yani devletin var olu felsefesine taban tabana zt birok uygulamayla kar karya gelmiti. En azndan idare temelinde inananlar asndan utan verici ve izahnda zorluk ekilen yanllar istisna bir durum olmaktan kmt. ounluu Drt Halfe dneminde olmak kaydyla slmiyete giren blgelerdeki yeni Mslman olan milletlerin eitimi ihmal edilmi, kabullendikleri Mslman kimlii derinletirilememiti. Ba dndrc bir sratle slmiyete geen ve slm devletinin tebaas olan kitlelere, ayn sratle

Ksa Dnya Tarihi

Hazret-i Peygamber dneminin merhamet ve adaleti ne karan slm anlay kazandrlamamt. Emevlerin, bata Hazret-i Peygamberin ev halkna taknd dmanca tavr olmak zere, geni kitleler zerinde kurduklar bask, baz sahblere kar gsterdikleri hrmetsiz tavr ve Araplardan bir, Arap olmayandan iki vergi almak gibi slmiyetin rhuna aykr uygulamalar ok geni bir muhalif kitlenin ortaya kmasna yol amt. Emevlere muhalefetin nne geilemezdi. Ancak muhalefet acaba hangi temel deerler ve manivel zerinden yaplacakt? Emev tarihine baknca satr balarn incelemek bile bu hareketin alternatifinin kim olabileceinin ve neleri bayrak yapabileceinin ipularn tamaktayd. Hazret-i Peygamberin damad, rid halfe Hazret-i Alinin ehid edilmesinden sonra ynetimi ele geiren Emevler, kendileri iin en byk siyas tehdit olarak grdkleri Hazret-i Peygamberin ev halkn (ehlibeyt) gzetim altna almlard. Bu dnemin bir paras olarak Hazret-i Hasan, hilfeti kendilerine devretmeye mecbur brakmlar, direnen Hazret-i Hseyini ise ehid etme cret ve kstahlndan saknmamlard. mer bin Abdlaziz dnemi dnda hemen hemen tm Emev tarihi boyunca hutbelerden Hazret-i Aliye tan ve svg sradan bir crm hline getirilmiti. Gayet tabidir ki, Haimoullarndan Hazret-i Alinin evltlar da kaynak ve delillerini bizzat Peygamber evinde yaanm deerlerden alarak Emevler aleyhinde bir muhalefet gelitirmilerdi. Emevler; sadece Hazret-i Peygamberin ev halknn temsilcisi olan Hazret-i Ali ve evltlarna deil, sahbe ve tbinden mteber birok zta da zulm ve baskdan geri durmamlard. te yandan Emevlere nemli bir muhalefet de Hriclerden geliyordu. Dar dnceli, kt akll, firset ve basretten mahrum olsalar da, Hricler diye bilinen bu topluluk; temel kayglar tetkik edildiinde, dini daha iyi yaama istekleri ne kan bir kimlie sahiptiler. phesiz muhalefetin topluluk olarak malzemesi yeni fethedilen topraklarda yaayan halk kitleleriydi.

224

Blm Ad

Abbsler, Emevlerin baskc ynetimine kar muhalefeti ok iyi organize etmilerdi. Daha Hiam bin Abdlmelik dneminden itibaren gizlice tekiltlanm, meriyetlerini; iktidarn Hazret-i Peygamberin ehlibeytine ait olduu kabul zerine oturtmulard. Hazret-i Peygamberin amcas Hazret-i Abbasn soyundan geldikleri iin kendilerini de ehlibeyte sahip kma konusunda yetkili grmekteydiler. Nitekim Emevlerin son otuz ylnda, gttkleri dvnn ehlibeytin haklarn koruma olduu tezini ileyerek muhalefetin olgunlamasn beklemilerdi. Bu zaman zarfnda Hazret-i Alinin evltlar etrafnda kmelenen sevgi hlesini gryorlar, onlarla atmadan, onlarn gcn kendi lehlerine kullanmann altyapsn hazrlyorlard. Nihayet 750 ylnda Horasan eyaletinde Eb Mslim nderliinde balayan ve kartopu gibi byyerek etkisini artran isyan, amn ele geirilmesi ile baarya ulat. Ancak Peygamberimizin ehlibeytini bayrak edinerek iktidara gelen Abbsler, ksa bir sre sonra Hazret-i Alinin evltlarna, Emevler dnemindeki haksz muamelenin bir benzerini reva grmekten ekinmediler. Ehlibeyt savunucularnn ve dolaysyla iktidarn mer temsilcisinin kendileri olduunu ileri srerek Hazret-i Alinin evltlaryla yollarn ayrdlar. Oysa Abbsler adna halk ynlendiren davetiler, kendilerini bir iktidar isteklisi olmaktan ok, Allah tarafndan istenilen deiikliin araclar olarak tantmlard. leri srdkleri dv, hakszla kar hakkn korunmas dvs idi. Beyati de kendileri adna deil, ileride Peygamber ailesinden ittifakla belirlenecek bir ahs adna almlard.

ABBS HTLL
750 ylnda Ebul-Abbas Abdullhn Kfede halfe iln edilmesiyle yeni bir dnem balam oldu. Hazret-i Peygamberin vefatndan 118 yl sonra ibana gelen Abbslerle birlikte slm devleti, hkim Arap karakterinden syrlarak ran etkisinin ar bast bir slm devletine dnt. Bylece Araplar da, Arabistan da bu yeni devletin hkim unsuru olma

225

Ksa Dnya Tarihi

roln kaybetmiti. yle ki, Abbs halfesi kendini Ssn medeniyetinin vrisi olarak grmekteydi. Devlet, Ssnlerin saray rf ve detini, medeniyetini, mimarsini ve zenginliini benimsemiti. Oysa Emevler Hazret-i Peygamberin cihanml slm devletini giderek bir Arap devletine dntrmler; ynetim ve orduda Araplar, mevlye (Arap d unsurlara) stn tutan bir anlay benimsemilerdi. Esasen Araplar da tarihte izini srebilecekleri bir devlet tecrbesine sahip deillerdi. Drt Halfe ve Emevler dneminde gerekletirilen fetihlerle Mslman Araplar Mezopotamya, ran ve Msr gibi kadm medeniyetlerin yer ald blgelerin byk bir ksmn ele geirmilerdi. Abbsler bu geni memleketlerde gnlk hayat sevk ve idare edecek, vergi toplayacak, askerlik ve gvenlikle ilgili ileri yoluna koyacak devlet birimlerinin oluturulmasnda mevlden (Arap olmayan unsurlardan) nemli lde yararlandlar. Bununla beraber dier milletlere yaplan ikinci snf insan muamelesine son vererek daha hogrl bir devlet yaps oluturdular. mmet uuruna daha yatkn olan bu tavr, Arap olmayan milletlerin slmiyete geilerini hzlandrd. ranllar ve Trkler bu dnemde hzla slmiyete getikleri gibi, slm devletinde eitli grevler de stlendiler. Yeni devletin maliye ve ynetim ileri, rann Toharistan blgesinden Bermekoullar tarafndan dzenlendi. Trkler iin husus olarak Samarra ehri kurularak onlarn asker ynnden faydalanld. Nitekim Harun Reidin oullar Memun ve Mutasm dnemlerinde Trklerin orduda ve dolaysyla devletteki arlklar artmt. Kaynaklar Memun dneminde ordudaki Trk askerlerinin saysn 8-10 bin olarak gstermektedir.* Halfe Mutasm ise zaten Trklerin destei ile halfe olmutu. Abbs htillinin ar ykn omuzlarnda tayan Horasanllar yeni devletin yksek makamlarn paylatlar. Hareketin asker lideri Eb Mslim byk bir nfuz ve iktidar sahibi oldu. lk halfe Seffah deta onun glgesinde kalmt. Halfe Mansur, Eb Mslimin bu hkimiyetine daha fazla tahamml edemeyerek onu ldrtt. Bermek ailesi

226

Blm Ad

devlet iinde btn brokrasiyi elinde tutan kudretli bir konumda idi. 803 ylnda Harun Reid bir bahane ile Bermek ailesini bertaraf etti.
____________________ * Prof. Dr. Hakk Dursun YILDIZ, slmiyet ve Trkler.

HARUN RED DNEM

Be yz yl devam eden Abbsler dnemi slm tarihinin drdnc byk halkasn oluturur. Bu dnemin en parlak yllar Harun Reidin iktidar dnemidir. Bu dnemde, Bizansla yaplan savalarda baarl olmak, snr gvenliini salamak ve slm dinini yaymak amacyla Diyarbakrdan Tarsusa uzanan hat boyunca Avsm ismi verilen ordugh ehirleri oluturuldu. Bizansa aknlar tekrar balad. Abbs ordusu Konyaya kadar geldi. Zor durumda kalan Bizans mparatoriesi rene ylda 90 bin dinar vergi vermeyi kabul edince ordu Badata geri dnd. Bizansla savalrken Bat Avrupa ile daha ok bara ynelik bir iliki gelitirilmiti. Nitekim Frenk Kral arlman, Harun Reide eliler gndererek Hristiyanlarn Kuds serbeste ziyaret etmelerine izin verilmesini istedi. Harun Reid, arlmann bu ricasn kabul etmekle kalmam, ona eliler vastasyla ierisinde henz Avrupada bilinmeyen alar saatin de bulunduu hediyeler gndermiti. IX. yzyl balarnda halfelik; dnyann en zengin ve gl devleti, bakenti Badat da medeniyetin merkeziydi. Bu kentte bin tane diplomal hekim, cret alnmayan byk bir hastane, dzenli bir posta hizmeti, bazlar inde ube am olan birok banka, mkemmel bir su kanal ebekesi, bir atk su sistemi ve bir kt imalthanesi bulunmaktayd. Su kanal ebekesi; Harun Reidin, bu i iin 23 milyon dinarlk ba yapan ei tarafndan finanse edilmiti. nl romanc Amin Maalouf, douya geldiklerinde henz deri zerine yazmakta olan batllarn buday samanndan kt imal etme sanatn Suriyede reneceklerini yazarak Badatta ykselen slm kltr ve medeniyetinin geldii noktay ortaya koymaktadr.

227

Ksa Dnya Tarihi

BAKENT BADAT
Bakent Badat, ticaret yollarnn kesitii bir noktada kurulmutu. Anadolu ve bata in olmak zere Uzakdoudan gelen yollar burada birleiyordu. Orta Asyadan Endlse kadar uzanan slm dnyasnn nl bilginleri ksa zamanda bu yeni kentin cazibesine kapldlar. Filozoflar, matematikiler, airler, sanatlar, toplum fertlerini nefsin azgn isteklerine kar hazrlayan cemaat liderleri akn akn gelerek Badatta toplandlar. Badat, bin bir gece masallarnda anlatlan refahn doruuna Halfe Harun Reid zamannda ulat. lerleyen dnemlerde tarma dayal zenginlii artan Badat, ayn zamanda blgenin nemli bir ticaret ve kltr merkezi hline geldi. Ortaada dnyann hibir ehrinin nfusu henz 100 binlere ulamazken, btn slm dnyasnn merkezi konumuna gelen Badat, ok sayda fikir ve ilim adamnn yaad, akademi apnda okullarn ald, bir milyona ulaan nfusuyla gz kamatran bir dnya ehri idi.

TERCME HAREKETLER VE BEYTL-HKME

slm dnyasnda limlerin yetimesinde ktphaneler nemli rol oynamlardr. lk ktphane Badatta Harun Reid zamannda kuruldu. Harun Reidin veziri Cfer bin Yahya el-Bermek ise ilk kt fabrikasn kurmutur. Temelini Harun Reidin att ve Memunun eitli kitaplarla zenginletirdii Beytl-Hikme, Abbsler dneminde Badatn en byk ktphanesine sahipti. Beytl-Hikme Araplara ait her eit kitab ihtiva eden halka ak bir ktphane idi. Hiznetl-Hikme veya Hiznetl-Ktb denilen ktphaneler birer retim messesesi olarak da byk hizmet vermilerdir. Bunlarn en nemlileri Beytl-Hikme, Bveyh veziri Sabur bin Erdeirin ktphanesi ve Mustansriyye Medresesi ktphaneleridir. Beytl-Hikmenin binalar tarihte ilk defa Dicle nehrinin solunda

228

Blm Ad

Rasafe blgesinde 800 ylnda Harun Reidin kz mm Habib adna ina edilmitir. Halife el-Mansurla birlikte youn tercme faaliyetleri, felsefe metinleri ve farkl bilim dallaryla ilgili kitaplar slm dnyasnda tenkit mantnn geliimine zemin hazrlad. Bu dorultuda yeni telif eserler yazld. Mslmanlar tercme eserler yoluyla dn aldklar Antik-Yunan bilimini yeniden yorumlayarak bambaka bir ehreye brndrmeyi baardlar. Hristiyan dnyas da Yakn Dounun hkimi Mslmanlarn ran, Suriye ve Msrdan tadklar bilgilerden yararland ve bilhassa spanya; Arap-Yunan medeniyeti ile bat medeniyetinin kltr takasnn yapld yer oldu. Araplar, Suriye ve ran fethettikleri zaman, Yunan ve Hint dncelerinin bulumasyla zenginlemi ileri bir medeniyetle iliki kurdular. Bir yandan Ssnlerin yayd Yunan kltrnden yararlanrken bir yandan da Hint medeniyetinin ve felsefesinin elemanlarn slm ilkeleriyle birletirerek yepyeni bir karm ve oluum meydana getirdiler. IX. yzyldan itibaren muazzam slm corafyasnn tek bir merkezden ynetilmesinde byk glkler ba gsterdi. Bu durumu amak iin geni yetkilerle donatlm emr-i merlk sistemine geildi. Bu sistemin gerei olarak eyalet valilerinin yetkileri olduka artrlmt. Bu yetkileri daha da abartarak yorumlayan blge valileri, zamanla slm dnyasnn paralanmasna yol aacak yeni bir dnemi balattlar. Bu dnemin sonunda halfeler, siyas etkilerinin sadece Irakla snrl kald, dier slm beldelerinde ise sadece rhn arl olan gsz bir vaziyete dtler. Esasen Abbsler, Emevlerin aksine, dnyev otoriteden daha ok rhn otoriteye eilimli bir iktidar anlayna sahipti. Halfeler toplum ierisinde din merasimlere dikkat eder, rhn liderliklerine zarar verecek alen uygunsuzluklardan kanrlard. Paralanma sreciyle beraber Kuzey Afrikada Alebler, Fatmler;

229

Ksa Dnya Tarihi

Msrda Tolunoullar ve hidler; Suriyede Hemdnler; Horasanda Bveyhoullar; ran ve Horasanda Smnoullar bu paralanmann mahall yansmalarn oluturmulard. spanyada Endls Emevleri zaten 756 ylnda istikllini iln etmiti. Bu dnemden itibaren slm dnyas bir daha btn Mslmanlar kapsayan bir btnlemeyi yakalayamad. Bu btnle en ok yaklaabilen slm devleti, 15 ve 16. yzyllarda Osmanl Devleti oldu.

ABBSLERN YIKILII VE MOOL STLSI

13. yzyla gelindiinde Abbs halfeliinin madd ve mnev nfuzu giderek azalmt. Halfenin siyas gc Irakn ancak yarsn kapsamaktayd. Byk Seluklu Devleti paralanm, Msrda Eyybler, Gneydou Anadoludan Hicaza kadar uzanan bir hkimiyet kurmulard. slm dnyas youn Hal saldrlar altnda byk bir alkant ierisine girmiti. Dier taraftan Moollar; Cengiz Han idaresinde ine kar yaptklar baarl aknlardan sonra, 1218 ylndan itibaren batya ynelerek slm dnyasn istl etmeye baladlar. Hrizmahlar Devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra ran ve Irakta Moollarn karsnda duracak kuvvet kalmamt. Moollar Semerkant, Buhara, Takent, Hrizm, Belh gibi ehirleri yerle bir ederek batya doru ilerliyorlard. Cengiz Handan sonra da Mool stls devam etti. Onun torunlarndan Hlg, randa son mukavemetleri krarak 1258 ylnn Ocak aynda Badat nlerine geldi. Badat Moollara kar dayanacak gte deildi. Bar teebbslerinden de hibir mspet netice alnamaynca son Abbs Halfesi Mustasm, devlet erkn ile birlikte teslim olmak mecburiyetinde kald. Hlg, teslim olanlarn hepsini idam ettirdi. Kuruluundan ksa sre sonra parlak dnemi i ekimelerle solan, bykl ve zenginlii sebebiyle devaml saldrlara urayan, be asrdan beri slm dnyasnn baehri durumunda olan Badat, 1258 ylnda 800 bin kiinin kltan geirildii Mool

230

Blm Ad

stlsyla bir daha eski ihtiamna ulaamayacak ekilde ykma urad. Btn slm ehirlerinde olduu gibi Badat da dnya tarihinde eine pek az rastlanr cinayetlere ahit oldu. Btn meden messeseler Moollar tarafndan yerle bir edildi. Camiler ahr hline getirildi; ktphaneler tahrip edildi, kitaplar yakld veya Dicle Nehrine atld. Moollarn Badat igali slm tarihinde byk bir felket olarak kabul edilmektedir. 750-1258 yllar arasnda hkm sren Abbsler, slm tarihinde Osmanllardan sonra en uzun mrl hnedandr.

>

231

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

TRKLERN CAHLYE DNEM SLMYET NCES ORTA ASYADA HAYAT

Trklerin tarih sahnesine kt coraf blge Orta Asyadr. Dier topluluklarla beraber eitli Trk boylarnn da ilk vatan olan Orta Asya, dousunda Kingan Dalar, batsnda Hazar Denizi, kuzeyinde Sibirya dzlkleri, gneyinde de Himalaya Dalar bulunan geni bozkrlarla dolu bir blgedir. Yaplan son aratrmalar, Trklerin youn olarak Tanr Dalarnn etekleri ile Altay Dalarnn kuzey bat blgelerinde yaadklarn gstermektedir.1 slmiyet ncesi Trk topluluklarnn bozkr kltrne ait tehlikelerle dolu, maceral hayatlar hayvanclk temeline dayal idi. Boylar hlinde yaayan Trklerin ve dier gebe kabilelerin balca geim kayna, yetitirdikleri canl hayvanlar pek Yolu gzerghnda satmak veya ipekli in rnleri ile deitirmekti. Trk, Mool ve dier Orta Asya kabileleri arasnda yaanan hkimiyet mcadelesi g dengelerinin sk sk deimesine sebep oluyordu. Bu rekabetin dourduu savalar Trklere sert bir karakter kazan-

Ksa Dnya Tarihi

drm, bir bakma asker kimlii Trk boylarnn temel vasf olmutur. Youn atma ortam, bozkr insanlarn hem dayankl hem de tekilt klan en mhim faktrd. Frtna gibi gelen ve ku srleri gibi birden bire kaybolan Trkler, ok atmada mahir ve her an savaa hazrdlar. Sahip olduklar at, sr, koyun ve deve srleri Trklerin hayat tarznn ayrlmaz birer parasyd. Yazlar yaylak, klar da klaklarda konaklamak zere, srleriyle su ve yeni otlaklar peinde srekli gerlerdi. Etten baka bir ey yemezler, deriden elbiseler giyerler ve pstekiler zerinde yatarlard. Konakladklarnda kee adrlarda kalrlard.2 Yce hkmdarlar veya yabgular atlarn yal olduu sonbaharda kurultay toplar, insanlar ve srlerin saym yaplrd. Bozkrn bu sava topluluklar zaman zaman ine saldrlar dzenlemeyi det edinmilerdi. Talan ekonomisi anlayyla yaptklar bu saldrlar, bte aklarn giderecekleri nemli bir gelir kayna olarak grmekteydiler. Zengin ve kkl bir medeniyete sahip olan in, tarih boyunca bata Trkler olmak zere, pek ok kabilenin dmanlna maruz kalmtr. in, bu ardk saldrlara kar nl in Seddini ina etmekle kalmam, tatl dil, gler yz ve kymetli hediyelerle oluturduu kurnaz politikalar sayesinde Trk, Mool ve dier kabilelerin saldrlarndan her seferinde az zararla kurtulmay baarmtr.

TRKLERN DN HAYATI
Trklerin inanc, Tanrya tapma ve baz dalar kutlu saymaktan ibaret olan belirsiz bir amanizm3 idi. Balangta amanizm; Trklerin, slm ncesi dnemde mensup olduklar bir din sistemi olarak anlalm, ancak sonradan yaplan aratrmalarla amanizmin, Trklere has olmayp btn Asyada yaygn olan bir sihir sistemi olduu gr arlk kazanmtr. Ayrca, amanizmin Trklere Moollardan getii, Mool stls ncesi Trk tarihinde amanizme ait hibir kayda rastlanmad grlmtr. Gk Tanr inanc, Trklerin slmiyeti kolay-

234

Blm Ad

ca benimsemesine yol amtr. Trklerin, kendi tarih dinleri yannda Maniheizm ve Budizm gibi mistik dinlere de ilgi gsterdikleri ancak btnyle meyletmedikleri anlalmaktadr. Trkler yaklak 4 bin yllk tarihleri boyunca Orta Asya steplerinden zaman zaman deiik blgelere g etmek zorunda kalmlardr. Bu glere iklim deiikliklerinin dourduu kuraklk, mera darl, in ve Mool basks ve boylar aras hkimiyet mcadelesi yol amt. Bu g dalgalar in ve Sibiryaya, Karadenizin kuzey dzlklerini aarak Balkanlar ve Orta Avrupaya, Kafkaslar ve ran blgelerine doru akmtr. Milttan nce 1000li yllarda balayan ve deiik aralklarla devam eden bu gler sonunda, gerek in ve Sibiryaya gerekse Balkanlar ve Orta Avrupaya yerleen Trk ve Mool boylar, mill benliklerini muhafaza edemeyerek asimile olmulardr. Glerden sonra Trklerin youn olarak yaad Orta Asyada srasyla Hun, Gktrk ve Uygur devletleri kurulmutur. Trklerin Mslman olmadan nce kurduklar bu devletlere gemeden nce unun gzden uzak tutulmamas gerektiini ifade edelim ki, bu devletler henz boylar hlinde yaanlan, millet olma uurunun gelimedii bir dnemde kurulmutur. Millet olma uurunun Fransz htilliyle balayan modern zamanlara ait sosyolojik bir hdise olduu gz nne alndnda, Trk mill kimliini de dnya apndaki genel geliimden bamsz olarak ele almamz gerektii aktr. Bu sebeple millet kavramn asrlarn birikmi hdiselerinin glgesinde deerlendirerek, gemii bugnn sosyolojik kavramlaryla anlamaya kalkmak ve mill kimliklerin olumasndan nceki binlerce yl kapsayan dnemde bir millet uuru varsaymak, gemie ynelik topik bir kurgu olarak deerlendirilmelidir. Oysa millet denilen itima vka, yakn alarn ekonomik ve siyas bir rndr. Ancak 11. asrda Orta Asyadan ran pltolarn aarak Anadoluya gelen Trk boylar, girdikleri slm Dininin yce deerleriyle kendi seciye ve ahsiyet zelliklerini harmanlam, slm kardeliinin motive ettii bir anlayla Avrupadan yzyllar nce millet olmay baarmtr. Nitekim baka blgelere yerleen Trk boylar asimile olarak kimliklerini kaybetmilerdir.

235

Ksa Dnya Tarihi

ASYA HUNLARI (M. . 220-M. S. 216)

Orta Asyada kabileler hlinde yaayan gebe Trk topluluklarnca kurulduu bilinen en eski devletin Hun Devleti olduu kabul edilmektedir. Teoman, (M.. 220-209) bu devletin bilinen ilk hkmdardr. Hun mparatorluunun en parlak dnemi, Teomann olu Mete ile balamtr. Efsne bir kiilik olarak kaynaklarda adndan oka sz edilen bu byk hakan, giritii mcadeleler sonrasnda Orta Asyann Trk, Mool, Tunguz ve Yeiler gibi birok kabilesini Hun hkimiyetine sokmay baarmt. Nitekim Mete bu zaferlerini, Dou Trkistan ele geirdikten sonra in mparatoruna yazd mektupta yle ifade etmitir: Bunlarn hepsi Hun oldular. Yay ekebilen okularn hepsi bir tek aile hline gelip birletiler. imdi kuzeydeki btn lkelerde dirlik ve dzeni kurdum. Silhlar bir tarafa koymak, subay ve birliklerimizi dinlendirmek, atlarmz beslemek istiyorum. ocuklarmz ve genlerimiz bysnler, yallarmz ise huzur iinde yaasnlar. Mete, bu mektubunda Asyada Trk devletine bal kavim ve ehir devletiklerinin saysn 26 olarak ifade etmekteydi.4 Btn inli tarihiler, Hunlar, anszn ortaya kan, insanlar, srleri ve mallar silip spren, sonra da ganimetlerini ykleyerek dmann kar hcumundan nce geri ekilen amansz yamaclar olarak nitelemitir. Mete, ite birlii saladktan sonra ine gzda vermi, ok gemeden saldrlarn younlatrarak ini kesin bir malbiyete uratmay baarmtr. Ancak bu kesin galibiyetine ramen ini igal etmemi, sadece vergiye balamakla yetinmiti. Bunda en nemli saik, asimilasyon korkusuydu. Nitekim in prensesini Hun hakanna gelin olarak gtrmekle grevli inli vezir Yen, Hunlarn inlileme tehlikesini yle ifade etmitir:

236

Blm Ad

Hunlarn btn halkn toplasanz, indeki bir ilin nfusu kadar bile tutmaz. in daha gl saylr. Ayrca onlarn yiyecekleri ile elbiseleri de ayrdr. Bu sebeple, inde bu gibi mallara balanmak doru deildir. imdi siz, Hun Hakan Majesteleriniz, geleneklerinizi deitirip inde bulunan mallara sahip olmak isterseniz, in mallarnn hi olmazsa bete birini satn almak zorunda kalacaksnz. Bylece Hun halknn hepsi hep ine bakacak ve inin tesiri altna girecektir. in ipeklilerini alsanz ve elde etseniz bile, siz Hunlar, allar ve dikenler arasnda, hep at zerinde dolamaktasnz. Giyecekleriniz ile pantolonlarnz az zamanda allar arasnda yrtlm olacaklar. Elbette ki, ipekli elbiseler, imdiye kadar giydiiniz yn ve kee elbiseleriniz kadar mkemmel ve sizin hayatnza elverili olamazlar. Yiyecek meselesine gelince; in yiyeceklerini elde etseniz bile, onlar da az zamanda tkenip gidecekler veyahut da yemeyip atacaksnz. Bu da bize gsteriyor ki, in yemekleri sizin kmz ve yourtlarnz kadar lezzetli ve size uygun yiyecekler deildirler.5 Bu dnemde inle yaplan anlamalarn arl ekonomik maddelerle snrlyd. Anlamalar, souk blgelerde yaayan Hun halknn yiyecek ihtiyacn karlamaya ynelikti. Kendilerine yiyecek verilirse Hunlar da ine akn dzenlemeyeceklerdi. Yoksa aknlarn nn almaya Hun hakan dhil hi kimsenin gc yetmeyecekti. Bylece ine gitmeye gc yetmeyen Hunlar, gzlerini batnn bereketli topraklarna diktiler. ok gemeden in de; gerek kkl bir medeniyet oluu, gerekse kalabalk nfusu ve siyas entrika becerileriyle Hunlar aleyhine yeni teebbslere yneldi. nce bir tr kabileler federasyonu olan Hun Devletini paralad, daha sonra da bu paralar birer birer kendine balad. phesiz Hun birliinin paralanmasnda ve knde slmiyet ncesi Trk devletlerindeki hkimiyet anlaynn pay byktr. Bu anlaya gre, devlet; hkmdar ve ailesinin ortak mal kabul ediliyordu. Orhun bidelerinde de aka grld gibi, hkmdarn Gk Tanr tarafndan gnderildiine inanlyor, hkmdar ve ocuklar mukaddes kabul ediliyordu. ktidar mcadelesine giren prenslere

237

Ksa Dnya Tarihi

avantaj salayan bu anlay yznden prensler arasnda sk sk taht mcadeleleri yaanyordu. Paralanmaya tesir eden mhim faktrlerden biri de boy ve kabileler arasnda yaanan menfaat atmalaryd. Otlak blgelerini ele geirme ve devlet idaresinde daha ok sz sahibi olma maksadyla karlan atmalar, g dengelerini etkiliyor ve taraflar farkl ittifaklara ynlendirebiliyordu. Daha ok prensesler vastasyla devreye giren in de bu ayrlk ateini krklyor ve son darbeyi vurarak o devletin siyas hkimiyetine son veriyordu. Nitekim M. S. 48 ylnda Hun Devleti, Gney ve Kuzey Hunlar olarak paralanm, ok gemeden Gney Hunlar, in hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmt. Hatt inle ibirliine girerek Kuzey Hun Devletinin in hegemonyasna girmesine yol amt.

AVRUPA HUNLARI (375-469)

Asya Hun Devletinin dalmasndan ve inin hkimiyetine girmesinden sonra, hr yaamay arzulayan Hunlarn bir ksm rana g ederek orada Akhun Devletini kurdular. Bir dier kalabalk Hun grubu ise olduka sistematik bir yer deitirme ile Orta Avrupaya doru ilerledi. Kavimler Gn douran bu gelime Batda ok nemli deiikliklerin meydana gelmesine sebep oldu. Btn Avrupay elinde tutan Roma mparatorluu paraland. Hazar Denizinin kuzeyinden Avrupaya giren Trkler, Karadenizin kuzey dzlklerinde yaayan Gotlarn hkimiyetine son vererek Dou Avrupann hkimi oldular. imdiki Macaristana yerleerek Avrupa Hun Devletinin temellerini attlar. Orta Asyadan gelen Trk boylarnca kurulan bu yeni devlet, Budapete (Ekzelburg) ehrini kendine bakent edinmiti. Avrupay ynlendiren politikalaryla sahneye kan Hunlar, Attil nderliinde Bizansa yldrc seferler yaptlar. Bir taraftan Bizans asker bask altna alarak vergiye baladlar, dier taraftan da barbarlarn iyice ypratt Bat Roma mparatorluunu himayeleri altna aldlar. Bir tr ka-

238

Blm Ad

vimler federasyonu eklinde rgtlenmi olan Hunlar, Attilnn lmnden sonra Avrupada tutunamam, boy kavgalar, i isyanlar ve Bizans saldrlar sonucunda yklmtr. Dalan Hun boylar Slv halklarna kararak asimile olmu, Attilnn nl Alman destan Nebulungende brakt izler dnda tarih sahnesinden silinmitir (M. S. 469).
__________________ 1 Bahaeddin GEL, Hun mparatorluu. 2 Rene GRAUSSET (Trc: M. Reat UZMEN), Bozkr mparatorluu. 3 Metin BOZKI, Trklerin slmiyeti Kabul, Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi. 4 Bahaeddin GEL, Hun mparatorluu. 5 a.g.e.

I. GKTRK DEVLET (552-630)

Bu devlet Trklerin tarihte kendi adlaryla kurduklar ilk devlettir (552). Bakenti tken olan Gktrk Devleti, Bumin Kaan tarafndan 552 ylnda kurulmutur. Devletin en parlak dnemi Mukan Kaan zamandr. yi bir komutan ve devlet adam olan Mukan Kaan, amcas stemi Yabgunun yardmyla Avarlarn son direnilerini de krm, lke snrlarn batda Hazar Denizine kadar geniletmitir. Mool soyundan Ktanlar ve kuzeyde Krgzlar itaat altna alnarak Orta Asyada stn bir hkimiyet kurulmutu. pek Yolunun denetimini ele geiren Gktrkler, stemi Yabgunun teebbsyle Ssnlerle ibirlii yaparak Akhun Devletini de ortadan kaldrmtr. Yine bu dnemde ine yaplan ypratc seferler sonucunda u ve i hanedanlklar bask altna alnarak vergiye balanmtr. Mukan Kaan, in mparatorunun kzyla evlenerek in ile ilikilerini gelitirdi ve yapt ticar ibirlii ile blgede mhim bir g olduunu ortaya koydu. Mukan Kaann lmnden sonra yerine Tapo Kaan geti. Bat blgesini baaryla idare eden stemi Yabgunun lm zerine tahta Tardu Kaan geti. Bu dnemde yaanan siyas i ekimeler hem idarenin zayflamasna hem de Trk illerinde huzursuzluklara sebep oldu. ok gemeden Tapo Kaann lmyle (581) birlikte Gktrkler resmen blndler. Bu durum

239

Ksa Dnya Tarihi

inlilerin Trk illeri zerindeki basksnn artmasna yol at. Dou Gktrklerinin son kaan Kie-Li inlilere esir dnce lkenin hkimiyeti tamamen sona erdi. inliler Gktrk lkesini kendilerine bal birok hanlklara ayrdlar. Bat Gktrk kaan Tardu, tkende bamszln iln edip Gktrkleri tekrar birletirmek iin abaladysa da, lmnn ardndan i ayaklanmalar karan in, Bat Gktrk hkimiyetine son verdi.

II. GKTRK DEVLET (681-744)

681 ylnda Kutluk Kaan, inin kuzeyine yerlemi Trk boylarn yeniden toparlad. tken vadisinde kurulan yeni Gktrk Kaanl, inle baarl bir mcadeleden sonra, Orta Asyann rakip Trk ve Mool kabilelerini tekrar kontrol altna ald. Yeniden istikllini kazanan II. Gktrk Devletine, Kutluk Devleti de denir. Kutluk Kaann oullar Bilge ve Kltiginin yalar kk olduundan, ldnde yerine kardei Kapgan Kaan geti. Kapgan Kaan (691-716) siyas ve asker ynden baarl olmu ve kendisine nl Trk veziri Tonyukuk yardmc olmutur. Kapgan Kaan, Trklerin ilk devirlerden beri srdrdkleri ini bask altna alma ve ite birlii salama politikalarn gerekletirmek amacyla ine 25 kez sefer dzenlemitir. Yeenleri Bilge ve Kltiginin bu savalarda byk yararlar grlmtr. Kapgan Kaann pusuya drlerek bir dier Trk boyu Bayrkular tarafndan ldrlmesi zerine, oullar arasnda taht kavgalar meydana geldi. Kltigin, Kapgan Kaann oullarn tesirsiz hle getirdikten sonra tekrar otoriteyi salad ve aabeyi Bilge Kaan tahta oturtarak kendisi de bakumandanlk grevini stlendi. Bilge Kaan zamannda Basmiller, Karluklar, Krgzlar ve Trgiler yeniden Gktrk hkimiyetine girdi. Bilge Kaan, Trk tarihinin yetitirdii byk devlet adamlarndan biridir. Orhun bidelerinde yer alan

240

Blm Ad

ifadeleri bize slmiyet ncesi Trklerin hayatndan ve devlet anlaylarndan sahneler sunmaktadr: Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan, bu zamanda oturdum. Szm tamamyla iit! Bilhassa kk karde, yeenim, olum, btn soyum, milletim, gneydeki adpt beyleri, kuzeydeki Tarkat, buyruk beyleri... Otuz Tatar... Dokuz Ouz beyleri, milleti! Bu szm iyice iit, adamakll dinle! Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar, onun iindeki millet bana tbdir. Bunca milleti hep dzene soktum. O imdi kt deildir. Trk Kaan, tken ormannda otursa, ilde sknt yoktur. Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize ulamama az kald. Gneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulamama az kald. Batda nci nehrini geerek Demir Kapya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayrku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yrttm. tken ormanndan daha iyisi hi yokmu. l tutacak yer tken orman imi. Bu yerde oturup in milleti ile anlatm. Altn, gm, ipei, ipekliyi skntsz ylece veriyor. in milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti ylece yaklatrrm. Yaklatrp konduktan sonra, kt eyleri o zaman dnrm. yi bilgili insan, iyi cesur insan yrtmezmi. Bir insan yanlsa, kabilesine, milletine, akrabasna kadar barndrmaz imi. Tatl szne, yumuak ipek kumana aldanp ok ok Trk milleti, ldn: Trk milleti, leceksin! Gneyde oay ormanna, Tgltn ovasna konaym dersen, Trk milleti leceksin! Orda kt kii yle retiyormu: Uzak ise kt mal verir deyip yle retiyormu. Bilgi bilmez kii o sz alp, yakna varp, ok insan

241

Ksa Dnya Tarihi

ldn: O yere doru gidersen Trk milleti, leceksin! tken yerinde oturup kervan, kafile gnderirsen hibir skntn yoktur. tken ormannda otursan ebediyen il tutarak oturacaksn.* II. Gktrk Devletinin son byk hkmdar Bilge Kaann lmnden sonra i isyanlar yeniden alevlendi. Uygur, Karluk ve Basmiller birleerek Gktrk hkimiyetine son verdiler (744).

UYGURLAR DEVLET (745-842)

Kutluk Bilge Kl Kaan tarafndan yine tken vadisinde kurulmu olan bu Trk devletinde in devlet ve medeniyetinin tesirine fazlasyla rastlanmaktadr. Sava ve gebe zelliklerinden vazgeerek yerleik hayata geen Uygurlar, tarm ve ticarete arlk vererek ilk yerleik Trk medeniyetini kurdular. Uygurlar arasnda Gk Tanr inancyla birlikte baka dinlere de geiler olmutur. Bu dinlerin banda inle yakn ilikilerin etkisiyle yaylan Mani ve Budizm dinleri gelmektedir. Uygurlar, stn tarm faaliyetleri yannda matbaay da kullanan ilk Trk topluluudur. Bakenti Karabalasagun olan Uygur Devleti, Krgzlar tarafndan bakentlerine yaplan kanl bir baskn sonucunda dalarak yklmtr.

KANSU UYGURLARI SARI UYGURLAR (851-1010)

Krgz baskn ve Uygur kaannn ldrlmesinden sonra dalan Uygurlarn bir ksm Kansu blgesine yerleti. Kansu Uygurlar olarak bilinen bu devlet, inle ticar faaliyetlerini gelitirme, akrabalk balarn kuvvetlendirme sretiyle bir sre daha varln devam ettirmeyi baard. Ancak asker ynden gsz kalan Sar Uygurlar, nce birbiriyle rekabet hlindeki in hanedanlklarnn mcadelesinde taraf olmann ypratc etkileriyle zayfladlar, sonra da Cengiz Hann sahneye kmasyla Moollara balanmak zorunda kaldlar. Moollar; y-

242

Blm Ad

netim, hayvanclk, dil, yaz ve kltr ynlerinden etkiledikleri kabul edilmektedir.

DOU TRKSTAN TURFAN UYGURLARI (846-1209)

Dalan Uygurlarn bir dier kolu da Turfan Uygurlardr. Gneye inerek Turfan, Bebalk, Kagar, Hami ve Kua kentlerinde asker ynden sadece mdafaay dnen; sanat, edebiyat ve ticaret sahasnda ykselen yeni bir devlet oluturdular. inde slmiyetin yayl ilk kez Uygurlar araclyla gerekletii iin o blgedeki Mslman inlilere de; Uygur denilmitir. Gnmzdeki Sincan zerk blgesi ve in Mslmanlar, varlklarn Uygurlara borludur. Turfan Uygurlar, Cengiz Han dnemine kadar varlklarn korudular. Ancak 1209 ylnda Moollara balandlar. Moollar kltr ynnden etkileyerek onlarn Trklerle benzemesinde rol oynadlar.

DER TRK TOPLULUKLARI

Hun, Gktrk ve Uygurlarn dnda, yneticileri Msevlii benimsemi olan Hazarlar, stanbulu iki kez kuatan Avarlar, Orta Avrupa ve Balkanlara gelip yerleen Macarlar, Bulgarlar ve Peenekler, slm ncesi en nemli Trk topluluklardr.
_____________________ * Muharrem ERGN, Bilge Kaan bidesi.

>

243

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

TRKLERN SLMYETE GR

Aratrmalar Trklerin slmiyetten nceki dinlerinde kalan gruplarn tarih sahnesinden silindiklerini veya asimile olduklarn gstermektedir. Trklerin slmiyet ile tanmalar Emev ordularnn Mvernnehire girmesinden sonra olmutur. Ksacas VIII. ve X. yzyllar arasnda kalan zaman dilimi, Trklerin slmiyete giri yllardr. Halfe mer bin Abdlaziz, Emev kumandan Kuteybe bin Mslimin asker hkimiyet kurduu Trk yurtlarnda slm fidannn yetimesi iin ok byk gayret sarf etmi, onun dneminde slm dininin yaylmas, devletin ncelikli hedefi olmutur. Bu sayede blgede slm dinine kar byk bir tevecch meydana gelmitir. Bata Semerkant Trk beyi Akit Guzek (Oguzbek) olmak zere birok Trk beyi Mslman olmutur. Hilfetin Abbslere gemesiyle birlikte slma giri hareketinde belirgin bir hzlanma gzlenmitir. Trk tarihinin en nemli krlma noktalarndan biri phesiz Talas Savadr. Yeni kurulan Abbs

Ksa Dnya Tarihi

idaresi, Emev ynetiminden farkl olarak ranllara ve Trklere daha kardee ve dostane davranmay yeni ynetim anlaynn temel prensiplerinden biri olarak benimsemiti. Bu anlay ierisinde doudaki fetihlere yeniden arlk verilmitir. Trk topluluklaryla daha iyi ilikilere giriilmi, Trklerin youn olarak yaad Bat Trkistan snrlarnda Talas Irma kysnda inlilerle savamak zorunda kalmtr. Daha nce topraklarn ine kaptrm olan Trkler, kendilerine daha yakn hissettikleri Araplarla birleerek bu savata ine kar Mslmanlarn yannda yer almtr. Bu stratejik ibirlii Talas Savann Mslmanlarca kazanlmasna yol at gibi, taraflar da psikolojik olarak birbirine yaklatrmtr. Bunun tabi sonucu ise Trklerin kk gruplar hlinde de olsa slmiyetle tanmalar olmutur. Bu nemli olayn ardndan Yama, iil ve Karluk Trklerinden baz kabileler Mslman olmutur. ok gemeden bu slma giri dalgasnn asker, siyas ve sosyolojik sonular grlmeye balanm, slmiyete geen Trklere bata asker vazifeler olmak zere eitli kademelerde idarecilikler de verilmeye balanmtr. Mslman Araplarla nce dmanca balayan, daha sonra da yaknlamayla devam eden ikili ilikilere ramen Trk topluluklar 650-900 yllar arasnda topluca Mslman olma yoluna gitmemilerdir. Trk topluluklar arasnda 900 ylndan sonra balayan topluca slma giri hareketleri Trklerin slmiyeti zorla deil, kendi arzular ile kabul ettiklerini gstermektedir. Bu gnll slmlamay kolaylatran temel faktrler; Trklerin slmiyeti, onun hukuk ve felsef anlayn kendi din, hukuk ve felsef grlerine; Mslmanlarn ekonomik imknlarn ve onlarla yapacaklar ticareti kendi ticar ve ekonomik menfaatlerine; slmiyetin insan ilikilerini ve cihad anlayn da kendi sosyal ve asker grlerine uygun bulmu olmalardr. slmiyetin balangta bir ksm Trkler arasnda Mani, Budizm ve amanizmin mistik taraflaryla benzeen i-Btn kanallardan yaylm olmas mmkndr. Ancak bu, Trklerin daha sonralar da hep bu kanallarla Mslman olduklarn gsteren bir durum deildir.

246

Blm Ad

zellikle belirtmek gerekir ki, slm dininin bir hidayet frtnas hlinde Orta Asyada yayl ve Trk boylarnn birbiri arkasndan Allhn dinine komalar sadece Trk tarihinin deil, slm tarihinin, hatt dnya tarihinin en nemli olaylarndan birisidir. Zira Trk boylarnn slm dinine girmesiyle beraber Mslmanlar asker alanda nemli bir destee kavumu, bu g sayesinde eski dnya ktalarnn kesitii byk kltr ve medeniyet merkezlerinde Mslmanlar tarafndan ok daha byk imparatorluklar kurulmutur. Bunun tabi sonucu olarak dnyann siyas ve asker konjonktrnde slm dini lehine byk deimeler olmu, gerek medeniyet gerekse siyas ve asker alanlarda slm dini mstesn bir siyas g hline gelmitir. Arap-slm ordular Aa Trkistana doru fetih aknlarn Emevler dneminde balatmlardr. nceleri bu aknlar fetih hareketinden ok taciz etme ve basknlar yapma tarznda, yama ve ganimet hareketleri olarak srdrlmtr. Kuteybe bin Mslimin (. 715 m.) Horasana vali olarak atanmasyla birlikte fetih hareketleri hzlanm, Baykent, Buhara ve Semerkant gibi nemli ticaret merkezleri slm ordularnn eline gemitir. Ne yazk ki, Vali Kuteybe; asker sahada gsterdii baary slm dininin yaylmasnda gsterememi, fethettii yerlerde yldrc faaliyetlerde bulunmutur. Karakterlerine tamamen uygun olan slm dininin neden Trkler arasnda daha hzl yaylmad gibi bir soru akla gelebilir. Tarih kaytlar iyi analiz edildiinde, bunun Emev ynetiminin yanl politikalarnn bir sonucu olduu anlalmaktadr. Bu politikalar Trklerin Araplara kar kin ve nefret duygularn artrm, bu da slmiyetin kabuln uzun sre geciktirici bir etki meydana getirmitir. Emev idarecilerinin slmiyetin yaylmasndan ok Arap saltanatnn siyas gcne nem vermesi, Trkler arasnda slmiyete kar istenen seviyede ilgi gsterilmemesine yol amtr. Ancak bu psikolojik engel, Abbs ynetiminin i bana gelmesiyle ksa zamanda ortadan kalkmtr. Abbsler, ynetimi ele geirmek iin

247

Ksa Dnya Tarihi

yaptklar mcadelelerde kendilerine destek veren Trk ve ran unsurlarna nem vermiler, ynetimlerinde Trklere idar, siyas ve asker kadrolarda grevler vermilerdir. Bir bakma Emevlerin Arap milliyetilii tavrna tepki olarak kendi ynetimlerinde Araplar dlayan bir siyaset uygulamaya balamlardr. Trkler Abbslerin ilk yllarndan itibaren devlet hizmetinde vazife almlardr. Halfe Memun ve Mutasm dnemlerinde bu durum artarak devam etmitir. Bu iki halfenin Trklere olumlu yaklam, Aa Trkistan halknn byk ounlukla slmiyeti kabul etmeleriyle sonulanmtr. zellikle Memun dnemi (813-833), slmiyetin Asyada yayl asndan ok nemli bir kilometre ta olmutur. Anne tarafndan Trk olan Memun, Trkistan blgesindeki mahall hkmdarlar slma kazandrmak iin husus bir gayret gstermitir. zellikle o blge yneticilerine yumuak davranr, izzet ve ikramda bulunur, tevik amacyla onlar ltuf ve ihsanlara board. Olu Mutasm da bu tevik siyasetini devam ettirmi, askerlerinin byk ounluunu Aa Trkistan, Sod, Fergana, a ve Urusana gibi Trklerin youn olarak yaad blgelerden oluturmutu. phesiz bu durum Trklerin slma giriini kolaylatran bir unsur olmutur.

SATUK BURA HANIN MSLMAN OLMASI VE SATUK BURA HAN TEZKRES

IX. asrdan sonra Abbslerin merkez otoriteyi kaybetmesi, Trklerin yaad blgelerde yeni hanedanlklarn ortaya kmasna yol amtr. Bu hanedanlardan Horasanda hkimiyet kuran ran asll Smnoullar, slm tebli faaliyetine hz vererek yeni bir gaz ve cihad faaliyetini balatan bir devlet hline gelmitir. Baykent, Buhara ve Semerkant ehirlerinde yaayan Mslman tacir ve derviler, bu sayede, gebe Trklere kolayca ulama imkn bulmulardr. Smnoullarndan sonra Trklere slmiyeti ulatrma vazife-

248

Blm Ad

sini Mvernnehir blgesinin hkimi olan Karahanllar stlenmilerdir. Trk tarihinin ilk Mslman devleti olan Karahanllar dneminde Trklerin slmlama oran giderek yzde yzlere yaklamtr. Trkler arasnda bir man kasrgasna dnen bu slmlama dneminde, mrn Trklerin hidayetine adayan ve bu uurda at koturup dalar aan byk devlet adam Satuk Bura Handr. Bura Han, Eb Nasr isimli Smn prensinin telkin ve tevikiyle Mslman olmu ve Abdlkerim adn almtr. Abdlkerim Satuk Bura, 955 ylnda vefat edinceye kadar halkn slma arm, onun bitmez tkenmez abalar sonucunda Trkler yz binleri aan byk kitleler hlinde Mslman olmulardr. Kaynaklar bu dnemde on binlerce adrdan oluan gebe Trk topluluklarnn topluca Mslman olduklarn kaydetmektedir. Gnl, halknn Mslman olmas iin yanp tutuan gen Karahanl hkmdarnn slmla ereflenmesi ve bu erefi milletine de ml etme urunda yaptklar, ona destans bir hviyet kazandrmtr. Kaynaklarda; Satuk Bura Han Tezkiresi olarak geen tarih rivayette Satuk Burann Mslman olmas zetle yle anlatlmaktadr: Kk Satuku hidayete ulatrma grevi, Peygamber tarafndan bir ilh irade gerei Smnoullarndan Eb Nasr adnda dindar bir Allah dostuna verilmiti. Bu zat bir gece ryasnda Hazret-i Peygamberi grm ve ondan u buyruu almt: Kalk, hemen Trkistann yolunu tut! Orada Satuk Tekin hidayete ulamak iin senin telkin ve delletini bekliyor. Dier taraftan, Satukun hayatnda da ok ilgin olaylar olmutur. Zira Eb Nasr Trkistana gnderen ilh irade, bu kez de Satuk iin tecell etmi ve gen Karahanl prensi bir gece yatanda uyumaya alrken rya ile gerek arasnda ilh bir ses duymutur. Sanki bir adam gkten inmi, sonra da ona gzel bir Trkeyle hitap ederek; Mslman ol! Dnya ve hiret mutluluuna ula ve kurtul! demitir.

249

Ksa Dnya Tarihi

Eb Nasr, bu ilh tebli grevini aldktan sonra Kagara gelmi, hi beklenmedik bir zaman ve ortamda Satuk Tekinle karlamtr. Bu karlamada ona Allhn dinini tebli etmi, bylece o da Mslman olmutur.1 Byk slm corafyacs el-Makdis, 966 yllarnda Karahanl hkmdarlarnn slm dinine hizmetlerini yle anlatmaktadr: Dou iklimi (Mvern-nehir), iklimler arasnda, byk adamlar ve limleri en ok olan, hayrn kayna, ilmin karargh, limlerin oca, ayrca slmn muhkem dayana ve en gl kalesi saylan bir iklimdir. Bu iklimin hkmdarlar (Karahanl hakanlar) hkmdarlarn en by, ordusu ise ordularn en hayrlsdr. Bu iklimde mekn tutanlar ise; kuvvetleri yce, grleri doru, isimleri ulu, mallar bol, ayrca at, asker ve parlak zafer sahibi kimselerdir. Hazret-i mere de bildirildii gibi, onlarn elbiseleri demirden, yiyecekleri kurutulmu etten, itikleri ise buzdandr. Buralarda fakihler hkmdarlar derecesinde sayg grr. Burada kt olanlar baka yerde hkmdar olur. Trkler balangta slmiyeti normal artlarda olduu gibi bilginler eliyle deil, daha ok tasavvuf yn ar basan derviler eliyle renmilerdir. slmiyeti kabul ederek ehirlerde yaayan Trkler, zamanla devletin destekledii medreselerde retilen kitaba dayal din icaplar benimseyip dinin emirlerini yerine getirmeye almlardr. Bunun yannda srekli gebe hayat yaayan, slmiyetin bilgiden ziyade hiss ynn n plnda tutan ve slmiyeti eklen ve sath bir ekilde benimseyen Trkmenler ise daha ok, eski Trk inanlarna bal bir din hayat srdrmeye almlardr.2 Gebe Trkmenler ehirlerden farkl olarak medreseden habersiz ve ondan mahrum bir hayat yaamak zorunda kalmlardr. Zira srdrdkleri gebe hayat, bilgiye dayal Mslmanln icaplarn kavramaya ve yerine getirmeye imkn vermemitir. ounluu okuma-yazma bilmeyen bu insanlar, slmiyetin inan esaslar ile namaz ve oru gibi fedakrlk ve disiplin isteyen ibadetleri ne kavrayabilmi ne de yerine getirebilmitir. Bu sebeple derviler bu gebe Trklere slmiyeti yu-

250

Blm Ad

muak bir ruh ve mn ile anlatmlar, bylece Trklerin slmla ereflenmesinde nemli katklar salamlardr. Bu Mslmanlk anlay, gebe Trkler eliyle XI. yzyldan itibaren Anadoluya tanmtr. Ancak Cem Vakf Bakan zzettin DOANn; Ahmed Yesevlerle, Ynus Emrelerle Anadoluya tanan bu Mslmanlk anlayn, kaytlardan tamamen arndrlm ve din mkellefiyetleri sath hle getirilmi bir slm anlay olarak takdim etmesi, hatt; Trklerin slmiyet yorumu olarak sunmas; biim olarak tamamen, muhteva olarak ise ok byk oranda yanltr. phesiz, Anadolu Alevlii, Doann da belirttii gibi youn slm izler tamakla beraber, kitb bir kltr yerine aktarmac ve szl anlatmla yaatlmaya alld iin gemiteki aman kltr ve bir dnem slm dnyasn ksmen etkilemi olan Btn akmlarn tesirleriyle ekillenmitir. Oysa anl bir gemie sahip olan Mslman-Trklerin ezici bir ounluu; temel slm anlaylara uygun olarak inan, ibadet ve mumeltta ayrm kabul etmeyen, gnl zenginliiyle ibadetlerin ekl tarafn yan yana yaatan bir anlay tamaktadr ve gemite olduu gibi gnmzde de Trkler, slm dnyasnn en kibar ve en ok gelecek vadeden topluluklarndandr.

RANDA SLMYETN YAYILII

ran, Hazret-i mer dneminde (642-650) yedi-sekiz yllk bir mcadelenin ardndan Mslman-Arap ordular tarafndan zaptedilerek Kfeye bal bir eyalet hline getirilmiti. randa yaayan topluluklarn slma girii ilk devirlerde balamakla beraber, tamamen Mslman olmalar zaman almtr. Hazret-i Peygamberin kendi ehlibeytinden sayd Selmn- Frisnin de kavmi olan ve ou, Mecs inanlara sahip ran kabilelerinden Deylemliler, Glanlar ve Sodlarn Mslman olmas 850-900 yllar arasnda tamamlanmtr. Zerdtler, eski mezhepleri ile yeni gelen din arasnda baz benzer noktalar grmek sretiyle slmiyete kolayca intikal etmilerdir. nk

251

Ksa Dnya Tarihi

ranllar eski mezheplerinin temel hkmlerinden birounun tahrife uramam bir ekilde Kurn- Kerimde bulunduu kanaatine varmlardr. Bu srete eski dinlerindeki Ahra-Mazda ve Ehrimen dualizmi; doru ve tek bir Allh inanc ve tanr deil insann dman olan eytan varlnn kabul ile karlanyordu. nceki din metinlerinde geen; ldkten sonra dirili, melekler, cihann alt devrede yaratlm olmas, ilk insann ezeldeki masumiyeti, cennet ve cehennemin varl gibi hususlara slmiyette katksz ve tertemiz bir srette tekrar tesadf ediyorlard. slmiyete giren ranllara namaz eski mukaddes kabul ettikleri kitaplar Avestada geen gnde be kere ibadetin asl, bozulmam ekli gibi geliyordu. T.W. Arnold; ntir- slm Tarihi adyla lisanmza tercme edilen eserinde, ranllarn slmiyeti hibir zorlama olmadan ve isteyerek kabul etmi olduunu belirtir. VIII. asrn sonlarna doru Belh ehri asilzadelerinden Smn adl zat, Horasan valisi Esad bin Abdullahtan grd sayg ve himaye zerine slm kabul etmi, hmsine nispetle oluna da Esad ismini vermiti. 874-999 yllar arasnda hkm sren Smnoullar hanedan bylece olumutur. Karahanllarn slma girilerinde bu hanedann ok cidd mnev destei olmutur. IX. yzyln balarnda da Kbsiye hkmdar Kerim bin ehriyar Mslman olmutur. 873 senesinde Deylemde Nsrul-Hak Eb Muhammedin nfuzuyla ok sayda ateperest de slma girmitir. Hazar Denizinin sahillerinde oturan Aliye hanedanndan Hasan bin Ali ise 912 ylnda, slm irfan sayesinde, putperest ve deiik sapk mezheplerdeki Taberistan ve Deylem halknn nemli bir ksmnn Mslman olmasna vesile olmutur. Yine Deylem halkndan EbulHasan Mihyar, ateperest iken kendisine iir ve yaz sanatn reten mehur airlerden erif Rza tarafndan slma sndrlmtr. Byk corafyac bn-i Hurdadbihin dedesi de Bermeklerden birisinin nfuz, telkin ve tevikiyle slm kabul etmitir. Oysa ecdad Belh ehrindeki Nev-Bahar ategedesinin khini ve barahibi idi.3

252

Blm Ad

limde deerli bilginler yetitirmi olan Farsllar; tebli asndan da slmiyetin Orta Asya, in, Afganistan ve Kuzey Hindistana yaylmasnda ok nemli roller stlenmilerdir. Oryantalistlerin ve slm dnyasn da etkisi altna alan ayrmc ve dlayc, rk aydnlarn, ran etkisindeki topraklarda Mecsliin yeni slm anlaylar temellendirdiini iddia etmeleri salam delillerden mahrumdur. Gnmzdeki Fars kltr ve irfannn temellerini tpk Trk kltrnde olduu gibi Kurn ve snnete dayal slm kltr oluturmaktadr. Gemi ran ve etkisindeki topraklarda Mecs varl ve tesiri yok denecek kadar azdr. Burada slm toplumlarnda mezheplerin ekillenmesi ve rekabeti ayr bir kulvarda yorumlanmas gereken bir meseledir. Batllarn, slm dnyasnda var olan cereyanlar mmkn olduu kadar eitlendirme ve var olan ayrlklar derinletirme gayreti daima gz nnde tutulmaldr.
________________ 1 Prof. Dr. Zekeriyya KTAPI; Trklerin Mslman Olmas. 2 M. ERZ; Trkiyede Alevlik ve Bektlik, stanbul, 1977 s. 203. 3 T. W. Arnold; ntir- slm Tarihi, s: 213-214.

TRKLERN MSLMAN OLMALARI SIRASINDA DNYADA GENEL DURUM

711 ylnda Talas Savayla balayan Trklerin slmiyetle tanma ve Mslman olma sreci 250 yl srm, 1000li yllara gelindiinde Trk topluluklarnn tamam Mslman olmutu. Trk topluluklarnn Mslman olmas slm dnyasna yeni bir soluk katm, taze ve dinamik bir kuvvet kazandrmt. nk bu srecin younlat X. yzyln ikinci yarsnda slm dnyas siyas, asker ve itima adan son derece kt bir durumdayd. Bu olumsuz sreci balatan birok sebep vard. Hazret-i Peygamber ve Drt Halfe dnemindeki heyecan ve coku azalm, yneticilere refah ve zenginliin rehaveti kmt. Emevler dneminden itibaren Hilfet merkezinde Bizans ve Ssn gelenekleri yer tutmaya balam, debdebeli hayat ve sefahat bata yneticiler olmak zere toplumda zaaf

253

Ksa Dnya Tarihi

ve rmelere yol amt. Bu da dolayl olarak din yolunda, yiitlik ve bahadrlk peinde olanlarn giderek azalmasna yol amt. Bu sebeplere bal olarak X. yzyln sonlarna doru slm dnyas cdd bir ykmn eiine gelmiti. Hilfete bal eyaletlerde byk bir belirsizlik ve siyas karmaa hkm srmekteydi. Bakent Badatn eyaletler zerindeki g ve otoritesi iyice zayflam, kontrol altna alnamayan isyanlar sonucunda merkeze pamuk ipliiyle bal ok sayda devletik meydana gelmiti. Sosyal ve siyas anari taciz boyutuna ulaarak i gvenlikten eser brakmamt. Emirler ve komutanlar birbirleriyle stnlk yarna girdiinden, snr gvenlii de byk lde tehlikeye dmt. Snrlardaki bu gvenlik zaaf ehl-i salbin itahn kabartacak seviyeye gelmiti. Dnemin byk Hristiyan devleti Bizansn, slm dnyasndaki bu danklktan yararlanmaya kalkmamas beklenemezdi. Nitekim 960 ylnn yaz aylarnda Bizans komutanlarndan Nikephoros Phokas byk bir deniz filosunun bana geerek Girite bir sefer dzenledi. Btn k boyunca sren sert bir kuatmadan sonra Nikephorosun kuvvetleri 961 Martnda adann bakenti Kandiyeyi yeniden ele geirdi. Bylece bir buuk yzyl kadar Araplara ait olan ve Akdeniz havzasndaki deniz glerinin en nemli ss olan Girit Adas yeniden Bizans mparatorluunun hkimiyeti altna girdi. Bizansllar uzun yllardan beri bylesine byk bir zafer elde edememilerdi. Nikephoros Phokas stanbulda kendisi iin yaplan muhteem bir trenden sonra Anadoluda Seyfddevleye kar yrtlen mcadelenin bana geirildi. Nikephoros bu harekt da baar ile tamamlayarak hretini iyice artrd. Nikephorosun gleri Kilikyadaki Anzerbos, Mara, Raban ve Dlk ehirlerini bir bir ele geirdi. Zor bir kuatmann ardndan 962 Aralk aynda Seyfddevlenin bakenti Halep de dt. Nitekim hretli komutan dl olarak gen imparatorie Theophanonun teklifiyle, imparator oldu, ta giydi. Nikephoros 965 ylnda donanmasyla Kbrs igal ederek Dou Akdenizde Bizans Devletinin konumunu iyice glendirdi. Bizans mparatorluundaki toparlanma Nikephoros Phokastan sonra

254

Blm Ad

Cimiskes ve Basilios IInin zamannda da srd. mparatorie olan fettan ve dessas Theophano, komutan Cimiskesin metresiydi ve yatak odasnda kocas Nikephorosun ldrlmesinde de barol oynamt.1 Hristiyan saldrlar ok gemeden ber Yarmadasndaki Endls slm Devleti zerine yneldi. Bu blgedeki Hal saldrlar sadece Endls Mslmanlarn zayflatmakla kalmam, uzun yzyllar srecek Byk Hal Seferlerinin de nn amt. Bylece slm dnyasnn kalbi Kudse kadar uzanacak olan Hal saldrlarnn ayak sesleri duyulur hle gelmiti. Ayn dnemde Kuzey Afrikada gl bir siyas figr olarak Btni Ftmler ortaya kt. Abbs Halfelik merkezi Badat ise benzer arlklar tayan Bveyhoullarnn siyas ablukas altna girdi. Bveyhoullar bununla da yetinmedi, gcn Badat esaret altna alma ve haraca balama seviyesinde bir baskya dntrd. eitli karmak akmlarn ortaya kmas ve temel slm akidelerin andrlmas slm limlerini endieye sevk etmi, bu endienin sonucu olarak 700-750 yllar arasnda slmiyetle ilgili ekoller/mezhepler messes hle gelmiti. limler arasndaki ton farkllklarna ramen temel kayg daima slmiyetin istikll ve beksn korumak, Kurnn temiz akdesini ve Hazret-i Peygamberin salam snnetini mdafaa etmek, slmiyetin ilk dnemlerdeki rhunu korumak ve yaatmak olmutur. slm-irfan okullar da yine bu dnemde benzer kayglardan yola karak ferdin nefisle mcadelesiyle ilgili asr- saadetten beri var olan eitli yol ve yntemleri sistemletirmilerdi. Ancak zellikle VI. ve VII. yzyllarda gerekleen byk fetihler srasnda birok toplum hzla slm dairesine sokulabilmi ancak ayn hz ve baar bu kitlelerin slm derinlie kavuturulmasnda gsterilememiti. zellikle ran, Afganistan ve ndus Nehri boyunca uzanan topluluklarda, slm inan ve kltryle mahall Mecus ve putperest gelenekler arasnda kaln bir izgi izilememiti. Bu durum zamanla eklen slm motifler tayan, ancak muhteva asndan eski din ve geleneklerin karm mahiyetinde birok tehlikeli ve sapkn akmlarn or-

255

Ksa Dnya Tarihi

taya kmasna yol amt. Trklerin Mslman olduu yllar bu adan da skntlarn yaand bir dnem olmutu. slm dnyas bu kanl felketler ierisinde mitsiz ve perian, ard ardna yaanabilecek fcialarn dehet verici hayetiyle titrerken tarih bir olay gerekleti: Trkler slmiyetle tantlar. Altay eteklerinin bu grbz ve cesur evltlar; Hazret-i Peygamber devrinin mcahidlerindeki samim ve heyecanl bir manla en kesif zulm bulutlarn trumar ettiler, keskin ve devaml imekler gibi slm ufuklarn aydnlatmaya baladlar. slmiyetle ereflenen Trk boylar batnn slm dnyas zerindeki basksn datacak, kimsesizlere sahip kacak, slm medeniyetine byk katklar salayacak taze ve yeni bir g olarak artk tarih sahnesine girmiti. Ancak slm dnyasndaki mevcut cereyanlarn ister istemez slmiyeti yeni benimseyen Trklerin gebe kesimlerine de intikal ettii, henz tam benimsenmemi din deerlerin iine Trk boylarnn kendi kadm inan ve detlerinden de szmalar olduu unutulmamaldr. Balangta Trkler asker ynden kendilerinden yararlanlan bir g olarak Abbs Devleti bnyesinde yer alm, bu durum zamanla Trklerin asker ve siyas alanlardaki arlklarnn artmasna yol amtr. phesiz Trklerin Orta-Asya, Kafkaslar, Afganistan, Hint ve ine uzanan blgelerde slmiyet urunda aktif bir ekilde mcadele etmeleri insanlk tarihinin seyrini deitirmi, bu blgelerdeki meden seviyenin ykselmesinde belirleyici bir etkiye yol amtr. Nitekim bn-i Fadlan isimli nl Arap seyyah, Orta Asya zerinden kt seyahatte eitli Trk ve ran topluluklarn resmettikten sonra Volga Nehri eteklerinde grd Rus toplum hayatn seyahatnamesinde yle dile getirmitir: Bunlar boylu-poslu, aka-paka, sarn, grbz insanlardr. Bellerinde iri baltalar tar ve vcutlarna dvme yaparlar. Kadnlar yar-plak dolanr, mutlaka bir gerdanlk tarlar. Gslerini hukka denilen metal kapaklarla kapatrlar. Gzel bir rk olmalarna ramen

256

Blm Ad

pistirler, domuz yer ve ar kokarlar. er ier szar, nadiren aylrlar. Kadnlaryla milletin iinde yatar-kalkar, kuldan da utanmazlar. Suyla bark deildirler ancak sabahlar hanc kadn leen iinde su tutar. Srayla yzlerini ykar, azlarn alkalar, burunlarn smkrtp kaba atarlar. Sonra ardndaki kii ayn suyla ayn ileri yapar. Su katran kesilir. Bilerek deitirmezler, bunun kirlisini makbul tutarlar. Henz putperesttirler. Ticaretleri yolunda gitsin diye totemlere hayvan adarlar. Hastalar bir bana arazide brakrlar. yileip de dnerse ne l, yok dnmezse adryla beraber yakarlar. Geri hastalanmadan lenleri de yakar, bunun iin ssl bir kayk yapar, nadir kumalarla donatrlar. Canl canl paraladklar srlar, atlar, horozlar tekneye atarlar. Cariyelerini kenara eker; Mevtayla cennete gitmek isteyen hanginiz? diye sorarlar. lerinden biri ne kar, ona kralie gibi davranr, all-morlu giydirir, arap iirip akln bandan alrlar. Sonra kz bir adra kapatrlar, lnn akrabalar pe pee adra girer, zavallya bayltasya tecavz eder, cann karrlar. lklar duyulmasn diye dardakiler sopalarla kalkanlara vururlar. htiyar ve atletik cadlar adra girer, kz dorar. Onu da lnn yanna tekneye atar ve atr atr yakarlar. Kazr rzgr karsa ok sevinir; Bak, Tanr yanna ald! diye barrlar.2 Ruslarn medeniyetten uzak utan dolu vaziyeti sadece bir rnektir. Dereceleri farkl olsa da benzer durum Orta Asya, Kafkaslar ve Gney Asya kavimleri iin de geerliydi. Oysa Badattan Grnataya kadar slm kentleri o dnemde bilimde, mimarde, sanatta ve en nemlisi insanlkta zirve noktasnda bulunmaktayd.
_________________ 1 Georg OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi, s. 265. 2 bn-i Fadlan Seyahatnmesi.

>
257

Ksa Dnya Tarihi

TRKLERN SLMYETE HZMETLER LK MSLMAN TRK DEVLET TL BULGAR HANLII

Bulgarlar nceleri Gktrk Kaanlnn idaresi altnda yayorlard. Ancak 630da Gktrk Kaanlnn fetret devrine girmesi zerine Bulgarlar Byk Bulgarya Devletini kurdular. Fakat bu devlet uzun mrl olmam, 665 ylndan sonra komu Hazar Kaanl tarafndan paralanmt. Bu paralanmadan sonra Asparuh idaresindeki kalabalk Bulgar ktleleri Tunaya ynelmi ve Balkanlara girerek Tuna Bulgarlar Devletini kurmutur (621). Zamanla Tuna Bulgarlar Slavlam ve Boris Hann 846da Ortodoksluu resmen kabulyle de Hristiyan olmulard. te yandan bir ksm Bulgarlar da Volga ve Kama rmaklar blgesine yerleerek Orta Asya ve Kafkaslardan gelen tccarlar eliyle Mslman oldular. phesiz bu tccarlar rnek kiilikleriyle slmiyetin yaylmasnda nemli bir rol stlendiler. Doru terazi ve arn kullanan, mukaddes gayeler tayan tccarlar bir tr kara kolonicilii yoluyla blgenin ticar hayatn ekillendirmilerdir. Badattan balayp ran zerinden Harezme ve Volgaya uzanan ticaret kervanlar yoluyla bu tccarlar blgede slmiyetin tannmas ve yaylnda etkili oldular. Bylece slmiyet, Trkler arasndaki ilk byk baarsn slm topraklarndan ok uzaklarda Volga ve Kama Bulgarlar arasnda Karanlklar lkesinde elde etmi oldu.1 Bulgar tccarlar, slm dnyasndan, daha ok; dokuma kuma, silh, lks eyalar, anak ve mlek ithal etmekteydiler. Buna karlk; krk, at-kei derileri, oklar, kllar, zrh, sr ve doanlar satmaktaydlar. slm dnyasyla iliki ierisine girmeleri sonucu Bulgar lkesinde deri tabaklama, kunduraclk ve tarm alannda byk ilerlemeler meydana geldi. Nitekim 900 tarihlerinde Bulgarlar arasnda slm dinini kabul edenler ounluktayd. Nihayet elkey olu Yltaver (lteber) Almn

258

Blm Ad

slm dinini benimsemesiyle til Bulgarlar Mslmanl devlet dini olarak kabul ediyorlard. Alm Han 920 tarihlerinde Abbas Halfesine din limleri ve mimarlar gndermesi iin mracaatta bulunmu, ayrca isim ve unvann da Emir Cfer bin Abdullah olarak deitirmiti. Halfe Muktedir-billh da din adamlaryla mimarlardan oluan bir heyet gnderdi. Aralarnda nl seyyah ve bilgin bn-i Fadlnn da bulunduu bu heyet 922 Maysnda Bulgar lkesine ulamt.2 O tarihten sonra Bulgar lkesi Abbs Halfelerine bal bir Mslman yurdu, Bulgarlar da dou Avrupada Trk-slm kltrnn temsilcisi olmulard. Bulgarlar ok uzun bir sre refah iinde yaadlar. 1236 ylndaki Mool saldrsndan sonra ise btn ehirleri harabeye dnd ve byk bir katlima maruz kaldlar. Tekrar toparlandlarsa da, 1361de Altnordu Devletinin, 1391de de Timurun seferleri sonucu ehirleri yeniden tahrip oldu. Bulgarlar bundan sonra Kazan Hanlna bal olarak yaadlar. Bu hanln nfusunu Bulgar, Kpak karm Mslman halk oluturuyordu. Gnmzde Kazan Trkleri Rusyada yaayan Mslman milletlerin en etkili ksmn oluturmaktadr. til Bulgar Trklerinin halefleri olan Tatarlar, bugnk Rusya Federasyonuna bal topraklarda yaplan cami, mescid ve medrese gibi kurumlar bina eden topluluktur. Bu toplumun nesli ve dilinin bugn, genellikle uvalar tarafndan srdrld kabul edilmektedir.

ORTA ASYADA KURULAN LK TRK-SLM DEVLET KARAHANLILAR

Karahanl Devleti, tken vadisinde hkm sren Uygur Devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan yklmas zerine Orta Asyada tarih sahnesine kmtr. Karluk ve Yama isimli Trk boylar bu devletin ilk kurucu unsurlaryd. Karahanllar Bat Trkistanda hkm srm ilk Trk-slm devletidir. Esasen bir baka ynyle de Karahanllar dnemi Orta Asya ve Trk dnyasnn btnyle slm dairesine girdii dnem olarak kabul edilir.

259

Ksa Dnya Tarihi

lk hkmdarlar Bilge Kl Kadir Han olan Karahanllar, eski Trk kltrnden slm kltrne geii salayan bir kpr devleti olmutur. Mill motifleri ne km olan bu devlet, klsik Trk devlet geleneine uyularak iki kanat hlinde idare edilmekteydi. Karahanllarn ilk Mslman hkmdar olan Satuk Bura Han, amcasna kar giritii taht mcadelesini kazandktan sonra slmiyeti yayma grevini stlenmi, Orta Asya bozkrlarnda Mslman olmayan Trk boylarna kar mcadele ederek slmiyetin bayraktarln yapmtr. Abdlkerim adn alan Satuk Bura, gayrimslim Karahanllara ve dier Trk boylarna kar giritii mcadelede Mslman gnlllerden de istifade etmitir. Abdlkerim Satuk Bura Hann; halk Mslman olmaya tevik edii, bilginlere verdii destek ve bizzat slmiyeti yayma konusundaki kararl tutumu, onu Trklerin tarihinde efsane isimlerden biri yapmtr. Onun eliyle on binlerce adr halk bek bek Mslman olmu ve slmiyetin dou blgesinde in snrlarna kadar yaylmas da bylece mmkn olabilmiti. Yusuf Has-Hcib Kutadgu Bilig adl eserinde bu yeni devletin yapsn ve hedeflerini yle ifade etmektedir: Gk grledi nevbet davulunu vurdu: imek akt, hakann tuunu ekti. Biri knndan knca, ona memleketler sunar: Biri nam ve hretini dnyaya yayar. Byk Tavga Bura Han dnyaya hkim oldu: Ad kutlu olsun. Tanr onu her iki cihanda aziz etsin. Ey dinin izzeti, ey devletin kurucusu, ey milletin tc, ey eratn hdimi. Tanr btn dileklerini verdi; bundan sonra da Tanr daima sana destek olsun.

260

Blm Ad

Ey dnyann ss, ey ululuun ziyneti, ey saltanatn nru, ey dnek huylu saadetin ban elinde tutan, Devran sana memleket ve taht verdi; tanr bu taht ile bahtn daim etsin. Hakan tahta oturunca, dnya syi buldu. Bundan dolay dnya ona hne hediyeler gnderdi. Kimi doudan binlerce armaan sunmaktadr; kimi batdan hizmetine komaktadr. Saadet hizmet iin gelmi, kapda durur. Kapda duran kulluk iin durur. Dnya kulluk iin byle hazrland; dman boyun edi, ortadan kayboldu. Hakann nm, n dnyaya yayld. Onu gremeyen gzlerin uykusu kat. Dnya syie kavutu ve nizam kuruldu. O adn kanunla ykseltti. Kim cmert yz grmek isterse, gelsin hakann yzn grsn. Kim mesut, kimseyi incitmeyen ve vefakr birini grmek dilerse onun yzn grsn. Onun her ii vefadr. Zarar grmeden, kendine hep fayda salamak dilersen, beri gel, hizmet et, gnl ver, sn. Asil, alakgnll, efkatli ve yumuak huylu bir kimse grmek istersen, gel onu gr ve gnl rahatna kavu. Ey iyi tabiatl ve asil nesepli hakan, dnya senden mahrum kalmasn! Ey devletli hkmdar, Tanr sana saadet verdi; adn bin kere zikrederek ona kr lzmdr.3

261

Ksa Dnya Tarihi

teden beri slm bilginlerinin yerleerek cidd ilim havzas hline getirdii Kgar, Buhr ve Semerkant Karahanllarn nemli merkezleri oldular. Zamanla btnyle Mvernnehir havzas, dou ve bat Trkistan, Karahanl hkimiyetine girmiti. Trkler Mslman olduktan sonra son derece sdk ve samim bir tutum taknmlard. Nitekim Araplarn Orta Asyaya yayllar esnasnda ecdatlarnn mukavemetini zntyle karlayan efsaneler bile retmilerdi. Kgarl Mahmuda gre Fergana ve kni arasnda oturan halk, burada Hazret-i Peygamberin ashbn malp etmi; bu sebeple Hazret-i merin bedduasna urayarak gr sesleri kslm; bu gnahn cezas evltlarna da intikal etmi ve onlarn da seslerinin ksk kaldna inanlmt.4 Smnoullar Devletini 999 ylnda tamamen topraklarna katan Karahanllar, bu kez bir baka Trk devleti olan Gaznelilerle kar karya gelmilerdi. Fetih politikalarn Uygurlar zerine ynelten bu devlet, ok nemli zaferlerin ardndan Uygurlar da itaat altna almay baarmt. Karahanllarn coku dolu ftuhat ve gaz anlay Satuk Bura Hann lmnden sonra oullar tarafndan da devam ettirilmitir. Eski Trk devletlerinin en nemli zaaf olan i ekime ve ehzadelerin mcadelesi bu devletin de zayf noktasn oluturmu, bu durum devletin nce paralanmasna, ardndan da yklmasna yol amtr. Dou Karahanllara Moollarn bir kolu olan Karahtaylar, Bat Karahanllara ise Harzemahlar son vermitir.
_________________ 1 Jean Paul ROUX, Trklerin Tarihi, s. 192. 2 Erdoan MERL, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, TTK. 3 Kutadgu Bilig; s. 18-19. eviren Reit Rahmeti ARAT, 1988, TTK. 4 Trklerin slmlama Sreci, Dr. Bekir BER, s. 102.

262

TARH VE ANA ELMLER

Gemiten karlan yanl dersler, tarihi hi bilmemekten daha zararldr.
Alexis de Tacqueville

GAZNELLER DEVLET GAZNEL DEVLETNN KURULUU

(963-1187)

Smnoullar Devletinin kyle Gazneliler yeni bir MslmanTrk devleti olarak bugnk Afganistan topraklarnda tarih sahnesine kt. Kuzey Hindistan tarihini, sosyal ve kltrel adan kkl bir biimde etkileyen Gazneliler; ranl hkmdarlarca ynetilen Smnoullar Devletinin devamyd. Ancak hkimiyet alanlarn ndus Vadisi ve Hindistan ilerine kadar geniletme becerisini gstermilerdi. Smnoullarnn zayflayarak dalma srecine girdii 1000li yllarda Karahanllar, bu devletin topraklarnn bir ksmn ele geirmiti. te yandan kmekte olan devletin Trk asll komutan ve Herat Valisi Alptekin, ite yaanan taht mcadelelerinden yararlanarak Smn ynetimini ele geirmek istediyse de baarl olamad. Kendisine bal kuvvetlerle Gazneye gelerek mevzi bir hkimiyet elde etti. Bylece Gazneli Devletinin ilk nvesi bu tarih kentte bir Trk komutan tarafndan atlm oldu. Trkler daha IX. yzyldan itibaren gl Smnoullarnn tevik ve yardmlaryla Mvernnehir yoluyla slm dnyasna girmeye balam, Abbs Halfelerinin ve eyaletlerdeki Arap ve ranl valilerin hiz-

Ksa Dnya Tarihi

metinde daha ok asker roller stlenmilerdi. Bu yzden ran, Horasan ve Afganistan topraklarnda ok sayda Mslman olmu Trk askerine rastlanmaktayd. Alptekinden sonra yerine geen komutanlardan Sebktekin, Gazne Devletinin hkimiyet snrlarn ksa zamanda geniletmeyi baard. Toharistan, Zebulistan, Gur, Zemindaver ve Belcistan topraklarn ele geirerek Gazneliler Devletinin asl kurucusu oldu. Zaman ierisinde Gazneliler, Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistanda hkimiyet kurarak istikrarl bir iktidar oluturmulard. Devletin kurulduu yllarda Abbs Halfelii siyas btnln kaybetmi, halfeliin eyaletlerdeki nfuzu ve otoritesi de olduka zayflamt. randa hkimiyetlerini geniletme eilimi tayan Bveyhoullar Abbs bakentinin korkulu ryasyd. Orta Asyada Mvernnehir blgesinde Karahanllar hkm srmekteydi. Kuzey Afrikada ve Msrda hkm sren smil Ftmler, Abbsleri batdan siyas bask altnda tutmaktayd. te yandan slm dnyas genel bir durgunluk ierisine girmi, slmiyetin yaylnda da hissedilir bir yavalama ba gstermiti. arkn en byk Hristiyan devleti Bizans mparatorluu, Basilios II iktidarnda en parlak dnemlerinden birini yaamaktayd. Anadoluda ve Tunaya kadar Balkanlarda, Bizansta oktandr grlmeyen gl bir siyas birlik bulunmaktayd. Basilios II dneminde Kafkaslardaki asker baarlar sonucu imparatorluk douda genilemeyi srdrm blgedeki kk Hristiyan devletleri ve beylikler itaat altna alnmt. Olduka nemli bir baka gelime de Kiev Prensliinin Hristiyan olmasdr. Bizansn aile balar kurarak gerekletirdii deiim sonrasnda prenslik, stanbul Patrikliine baland. Bu durum Bizansn siyas ve kltrel gcn ve etkisini artrmakla kalmam, zamanla Rusyann ok byk bir g olarak ortaya kmasna sebep olmutur. Kaderin cilvesi, tam bu dnemlerde yaayan Gazneliler; putperest ve Mecs Kuzey Hindistann slmla ereflenmesinde barol oynayacaklardr.

266

Blm Ad

GAZNEL MAHMUD VE HNDSTANIN FETH

Gaznelilerin gerek kurucusu Sebktekinin vefatnn ardndan olu Gazneli Mahmud, devletin yeni hkmdar olmutur. Kudretli sultan, Smn Devleti topraklarnn byk bir ksm zerinde hkimiyetini kabul ettirmi, bu devletin 999 ylnda ortadan kalkmas zerine mirasn Karahanllarla paylamt. Gazneli Mahmud daha sonra, Hindistan kuzeyden fethe girierek burada slm dinini yayma konusunda srarl teebbslerde bulundu. Yeni ve gelimekte bulunan bakent Gaznenin, Kuzey Hindistan ovalarna hkim yksek bir yaylann tepesinde bulunmas, bu seferlerin yaplmasnda byk kolaylklar salyordu. Mahmud, Hindistana on yedi sefer yapt. Bu seferler onun saltanat devrinin byk bir ksmn doldurmutur. Sultann Hindistan seferlerinin en nemlisi, 1025-1026 yllarndaki Somnat Seferi idi. Etkili sonular douran bu seferin olumlu yanklar sratle btn slm dnyasnda grld. Bu fetih Sultan Mahmudun slm dnyasnn kahraman olmasna, nnn yaylmasna yardm etti. Abbs Halfesi tarafndan sultan ve ailesine yeni eref lakaplar gnderildi.1 Somnattaki put, yaklak drt metre uzunluunda ve trl mcevherlerle ssl idi. Oradan kaldrlarak Gazneye gtrld. Sultann Gaznede ina ettii mehur byk caminin eiine konuldu. Altndan bir zincir ile puthane tavanna aslm yaklak 1200 kilogram arlndaki altn an ile kymeti pek fazla olan talar ve mcevherler, birok gm kap-kacak Gazneye nakledildi. Somnatn zapt sayesinde Hindistanda slmiyetin yayl kolaylamt. Daha nce sadece biraz yaklalabilmi olan Hindistan gibi byk bir ktay slm lemine kazandrmak erefi Gazneli sultann nmn, tarihin en anl sayfalarna kaydettirmitir. Mahmud Sebktekin, yapt etkili ve baarl seferlerle Hindistanda byk bir itima inklbn esaslarn hazrlamt. Hintliler, kocas len kadnlar kocalarnn nalaryla beraber diri diri yakyor, lleri mukaddes

267

Ksa Dnya Tarihi

kabul ettikleri Ganj Nehrine atyorlard. Birinci det menfur bir vahetti. kinci anane de bulac hastalklarn yaylmas iin balca sebebi tekil ediyordu. Gazneli Mahmud bu detlerin her ikisini de iddetle yasaklad.2 Hindistan seferleri, madd bakmdan da Gaznelilere byk faydalar salam ve bol miktarda sava ganimeti ele geirilmiti. Seferler sonucunda Gazneliler Devleti devrinin en zengin ve grkemli lkeleri arasna girmiti. Bu byk inklb gerekletiren Sultan Mahmud; devlet ynetimindeki baars, siyas ve asker alandaki dehs ve gz kamatran fetihleriyle Trk-slm tarihinin en gzide kiileri arasna girmitir. 45 yln sava meydanlarnda geirmi, cesur ve tedbirli bir komutan olarak ordularn sevk ve idare etmi, filleriyle yneldii btn blgeleri itaat altna almay baarmt. lk kez sultan unvnn kullanan Gazneli Mahmud, devlet ynetiminde muktedirdi; ancak zulm yoluna sapmam, adaleti ile hret kazanmt. Gazneli hkmdar, Kuzey Hindistanda giritii olaanst abalardan sonra birok sava yaparak devletini imparatorluk dzeyine karmt. O, sadece Hindistana slmiyeti yaymakla kalmam Asyann sarp ve dalk arazilerinde yaayan cesur, sava ve inatlyla nl Afgan yerlilerinin de slm dinine girmelerine vesile olmutur. Sultan Mahmud, bilim adamlarna deer vermi, onlar saraynda barndrm, Afganistan ve Hindistanda Nizamiye Medreselerinden ok daha nce birok medreseyi faaliyete geirerek Badat, am, Hemedan, iraz gibi byk slm kltr havzalarnn benzerlerini oluturmutu. Esasen slm medeniyeti X. ve XI. yzyllarda adalarndan kat kat yksek bir konumdayd. slm bilim ve medeniyeti; tp, astronomi, geometri, corafya ve tarih gibi birok ilm disiplinin formatlarn ekillendirmekteydi. Mesel; bn-i Sn ve ada Brn, sadece Trk ve slm dnyasnn deil, dnyann da en byk bilim adamlarndan saylmaktayd. Sultan Mahmud, Harizm blgesinin hkimiyetini ele geirmesinin ardndan Gazneye dnerken burada yaayan Brn ve hocala-

268

Blm Ad

r Eb Nasr, bn-i Irak Mansur, Abdussamed ve yine Grgen kentinde yaayan bilim adam Ebul Hayr el-Hammar Gazneye gtrmt.
_________________________ 1 Erdoan MERL, Mslman Trk Devletleri Tarihi s. 37. 2 Filibeli Ahmet Hilmi, slm Tarihi s. 381.

GAZNELLER DEVLET (963-1187) BRN

Gazneli Mahmud, slm dnyasnn ve insanln gelmi gemi sayl byk bilim adamlarndan biri olan Brnye byk hrmet gstermi, onu himaye etmi ve; Brn saraymzn en deerli hazinesidir! diyerek kendisine iltifat etmitir. Ayrca Hazinenin banda grevlendirerek ona en st seviyede gvendiini ortaya koymutur. Yaad aa damgasn vurarak; Brn Asr denmesine sebep olan zek hrikas bilgin, hayatnn bu yeni dneminde Hint dil ve kltrn yakndan inceleme frsat bulmutu. Brn; elinden kalem dmeyen, gzn kitaptan ayrmayan, man dolu kalbi, alar tesine taan tefekkr ile phesiz nemli bir dh idi. Arapa, Farsa brnce, Rumca lisanlarn biliyordu. Matematik, astronomi, kimya, tp, eczaclk, tarih, filoloji, jeoloji, dinler ve mezhepler tarihi alanlarnda ilm almalarda bulunarak eserler verdi. bn-i Sn ile adat; onunla ilm mnakaalarda ve mnazaralarda bulundu. Brn hastalklar tedavi konusunda deerli bir uzmand. Yunan ve Hint tbbn incelemi, Sultan Mesdun gzn tedavi etmeyi baarmt. Ona ait 180 eserden en mehur birka unlardr: 1. el-srul-Bkye anil-Kurnil-Hliye: Gemi asrlardan kalan eserler. 2. el-Knnul-Mesd: En byk eseridir. Astronomiden corafyaya kadar birok konuda yenilik, keif ve bulular iine alr.

269

Ksa Dnya Tarihi

3. Tahkku m lil-Hind: Hint tarihi, dini, ilmi ve corafyas hakknda geni bilgi verir. Brn, Sultan Mahmudun vefatndan sonra onu Zamann Yegnesi ve lemin Arslan sfatlaryla nitelemiti; aralarnda son derece dostne bir iliki bulunmaktayd. Brn, hak ettii ilgi ve iltifat Gazneli Mahmudun olu Sultan Mesud zamannda da grm ve birok byk eserini bu dnemde yazmtr. XI. yzyln ilk eyreinde matematik temelli corafyann mstakil bir disiplin olarak gelimesinde en nemli rol, slm kltr evresinin en byk bilginlerinden birisi olan Brnye aittir. O, corafya tarihinde esiz bir teebbste bulunmutur. Gazne ile Badat arasndaki nemli yerlerin enlem ve boylam derecelerini astronomik gzlem, mesafe lmleri ve krev trigonometrinin temel kurallarn kullanarak belirlemitir. Onun tarafndan ulalan 60 yerin boylam bilgilerinin bugnk deerlerle llen hatalar, sadece 6 ve 45 dakika arasndadr. Onun tespitleri slm dnyasnn dou ksmnda kendisinden sonra devaml olarak srdrlen yer belirleme almalarnn temeli olmutur. slm dnyasnn Badatn batsnda kalan ksmnda baaryla gerekletirilmi boylam dereceleri zerindeki dier tashihler, daha XI. yzyln ilk yarsnda Akdenizin bat-dou ekseninin 44 ila 45 dereceye (bugn 42) indirgenmesi ve bunun sonucu olarak sfr meridyeninin Atlantike, Kanarya Adalarnn batsna ve Toledonun batsna konumlandrlmasyla sonulanmtr.* Sultan Mahmud, aralarnda nl air Firdevsnin de bulunduu 400 civarnda airi saraynda arlam, onlar tevik etmi ve desteklemitir. Firdevs slmiyet ncesi ran tarihini anlatt 55 bin beyitten oluan ehnme adl eserini Sultan Mahmuda sunmutur. Sultan Mahmud, renkli ve dil kiilii ile dnemin edeb kaynaklarnda halk kahraman ve insaf timsali olarak yer almtr.

270

Blm Ad

SULTAN MESUD VE GAZNELLERN YIKILII

Sultan Mahmudun 1030 ylnda vefatnn ardndan Gazneli saray taht kavgalaryla alkaland. Sonunda kardeini saf d brakan Sultan Mesud hkmdar oldu. Babasnn fetih politikalarn devam ettirmek iin aba gsterdiyse de Sultan Mahmud kadar tedbir sahibi ve toparlayc bir kii olmadndan baarl olamad. Gazne Devletinin Hindistan zerindeki hkimiyetini srdrmesi iin gereken arlk blgeye verilemedi. Bu ihmale; bir yandan Karahanllardan Ali Teginin hasmne faaliyetleri, dier yandan da bamsz yurt arayna km Seluklularn Horasana izinsiz szma ve g etme gayretleri sebep olmutu. Nitekim ok gemeden Seluklular Horasanda Merv, Serahs ve Feraveyi ele geirmeyi baardlar. Sultan Mesud, Seluklular Horasandan atmak iin byk aba gsterdiyse de onlar Horasandan karmay baaramad. Nihayet 1040 ylnda Dandanakan denilen yerde iki Mslman-Trk topluluunun hkimiyet savan ar ve Turul Beylerin idare ettii Seluklular kazand. Bylece yeni bir Trk devleti kuruluunu tamamlarken Gazneliler yklma srecine girdi. Horasan Seluklulara kaptran Sultan Mesud, ok gemeden kan bir isyann ardndan ldrld. Artk Gaznelilerin i karklklarla geen k yllar balamt. Bundan sonra Gazneli sultanlar arlklarn Kuzey Hindistana ynelttiler. Hkimiyet kurmada zorlandklarndan varlk ve hkimiyetlerini Seluklularn siyas destekleriyle koruyabiliyorlard. Ancak Seluklu Sultan Sencerin kendi lkesinde Trkmenlere esir dmesi Gaznelilere yardm edememesine yol at. Siyas destekten mahrum kalan Gazneliler, bugnk Afganistan topraklarnda Gurlular diye bilinen Afgan yerlilerinin basklarn karlayamaz hle geldi. Sava Gurlular; Gaznelilerin nce Afganistandaki hkimiyetine, ardndan da 1187 ylnda Kuzey Hindistandaki hkimiyetine son verdi.

271

Ksa Dnya Tarihi

Bugnk Pakistan, Benglade ve Kuzey Hindistan ktasnda yaayan Mslman topluluklar, varlklarn bu devlete borludurlar.
_______________________ * Prof. Dr. Fuat SEZGN, slmda Bilim ve Teknik 3. cilt, s. 12

BYK SELUKLULAR
Trklerin tarih boyunca kurduklar etkili devletlerin en byklerinden biri de Ouzlar tarafndan kurulan Byk Seluklu Devletidir. Trkler bu devleti ina ederken, mill hasletlerinin ve yeni girdikleri slm medeniyetinin esaslarndan yararlanarak muazzam messeseler oluturmay baarm ve ardndan gelen Trk-slm devletleri de bu messeseleri gelitirerek devam ettirmilerdir. Bu messeselerden en nemlileri: Osmanllarda tmar sistemi olarak anlan ikt isimli toprak dzeni; Osmanllarda Kapkulu adn alacak olan hassa ordusu; Abbslerden alnp yaps ve fonksiyonu gelitirilen dvan; Mehur vezir Nizamlmlkn kurup yaygnlatrd ve byk lde Gazl tarafndan biimlendirilen medrese dzenidir. Bu messeseler Seluklular eliyle Anadoluya getirilmi; Eyybler, Memlklular ve bilhassa Osmanllar tarafndan da benimsenmitir. Seluklular; XI. yzylda siyas btnln ve genileme istddn kaybetmi olan slm dnyasna yeni bir soluk getirmi, slm medeniyetinin stn birikimini Trklerin tekiltlanma kabiliyetiyle birletirerek Bizansa kar fetih rhunu dirilten yeni bir g olarak ortaya kmtr. Horasan blgesinde doup ran ve Anadolu topraklarnda genileme baarsn gsteren Seluklular; slm dnyasn Bizansa kar koruduklar gibi, 1096 ylnda balayp 175 yl srecek olan Hal saldrlarna da ilk el-

272

Blm Ad

den gs gererek slmiyetin batya doru ilerleyiini durdurmak isteyen Hristiyan glere kar tarih direni hattn oluturmutur. Gerek kurucusu Turul Bey, Anadoluyu Trklere vatan yapan Alparslan, Seluklu hkimiyetini Horasandan Marmara Denizine kadar genileten Melikah ve Sultan Sencer gibi ynetici ve komutanlar; tarihe, slm adna gerekletirilen byk fetihlerin lmsz kahramanlar olarak getiler.

SELUKLULARIN TARH SAHNESNE IKII

Devlete adn veren Seluk Bey ve ailesi, Ouzlarn Knk boyuna mensuptur. Selukun babas Dukak, konarger Trk boylarnca kurulan ve Aral Gl civarnda hkm sren Ouz Yabgu Devletinin ordu komutanln yrten nemli bir ahsiyetti. lmnden sonra ayn greve olu Seluk Bey getirilmiti. Ouz Yabgu Devleti coraf olarak slm leminden Hazar lkesine ve Volga Bulgarlarna giden ticaret kervanlarnn gzergh zerinde bulunmaktayd. Ouzlar; Mslman tccarlarla kurduklar mnasebetler sonucunda slmiyete ynelmi, Seluk Bey de bu temas ve telkinlerin ardndan Mslman olarak kendisine bal Ouzlarla birlikte Aral Glnn kuzeydousundaki Cent ehrine yerlemiti. Seluk Bey, nfusunun ounluunu Mslmanlarn oluturduu Cent ehrine yllk vergisini tahsil iin gelen Ouz yabgusunun vergi memurlarn; Kfirlere hara vermeyeceini syleyerek ehirden uzaklatrd. Bu giriimiyle blgedeki siyas arln artran Seluk Bey, Cent ve evresini Yabgudan ayrarak mstakil saylabilecek bir idarenin temellerini atm oldu.1 Seluk Bey liderliinde ilk siyas klarn gerekletirildii 1000li yllarda Trklerin youn olarak yaad Mvernnehir ve Horasan blgeleri byk siyas ekimelere sahne olmaktayd. Horasan blgesi, Afganistan ve Kuzey Hindistan da yneten Gaznelilerin elinde bulunuyordu. Mvernnehir blgesinde ise Karahanllar hkm srmekteydi. Smnoullarnn topraklarn paylaarak bu devleti ortadan kaldran Gazneliler ile Karahanllar, blgede stnlk mcadelesi vermekteydi-

273

Ksa Dnya Tarihi

ler. Seluklularn byk bir devlet olarak ortaya kmalarnda bu ekimenin phesiz nemli bir pay vard. Seluk Beyin yz yanda Cent ehrinde vefatndan sonra Seluklularn bana drt olundan Arslan Bey geti. Ancak onun Gazneli Mahmud tarafndan Kalincar kalesinde tutuklanmas zerine, Seluk Beyin len olu Mikilin Turul ve ar isimli oullarnn n ald ve beyliin idaresi birbiriyle uyumlu bu iki kardein eline gemi oldu. ar ve Turul Beyler balangta iki byk Trk-slm devletinin arasnda ayakta kalma, yurt edinme ve hkimiyet alanlarn geniletme konusunda byk zorluklar yaadlar. Hatt yaadklar Cent kentindeki basklarn artmas zerine kendilerine yeni bir yurt aramak zorunda kaldlar. Kaynaklar, bu dnemde ar Beyin liderliinde Anadoluya keif ve yurt edinme amacyla seferler dzenlendiini kaydetmektedir.2 Basklarn artmas zerine Seluklular izinsiz olarak 1035 ylnda Gaznelilerin hkimiyetinde bulunan Horasan blgesine girip yerlemek zorunda kaldlar. Bu durum pek tabi olarak Seluklular ile Gaznelileri kar karya getirdi. Horasann hkimiyeti iin Gazneli-Seluklu ilikilerinde merhaleli bir mcadele sreci yaand. Mcadelenin ilk safhas Nesa ehri evresinde gerekleti. Seluklular kazandklar ilk byk asker zaferin sonunda Nesay da iine alan bu blgede tutunmay baardlar. Horasann hkimiyeti konusundaki ikinci merhale de 1038 ylnda gerekleti. ki devletin ordular bu tarihte Serahs ehri yaknlarnda kar karya geldi. Bu mcadelede de kazanan taraf ar Beyin stn gayretleriyle Seluklular oldu. Bu asker baarnn ardndan Horasan; byk lde Seluklu hkimiyetine girdii gibi, Niburda da Turul Bey adna hutbe okunmaya baland. Seluklularn bu zaferi o gnk Abbs Halfesi tarafndan da tebrik edilerek Seluklu hkimiyeti ve meriyeti onayland ve ar Beye unvanlar takdim edildi. Seluklular ile Gazneliler arasndaki mcadelenin nc merhalesi ise

274

Blm Ad

bir Mslman-Trk devletini yklma srecine sokarken bir dier MslmanTrk devletini de tarih sahnesine karan nih bir savala gerekleti. 1040 ylnda Gazneli Sultan Mesud, 300 fille destekli 50 bini akn askerden oluan byk bir orduyla Horasan blgesine doru sefere kt. Amac bir sredir hkimiyet ve prestij kaybettikleri Horasandan Seluklular atmak ve Gazneli otoritesini yeniden tesis etmekti. Ordusunda bulunan dnemin tarihisi Beyhakye gre, Gazneli ordusu; btn Trkistan kuvvetleri birlese de mukavemet edilemeyecek kadar gl ve donanml bir orduydu. Seluklular; Serahs blgesinde ilerleyen Gazneli ordusunun karsna dorudan kmak yerine, ypratc vur-ka taktiklerine dayal bir mcadeleyi tercih ettiler. Nihayet taciz edici ve ypratc vur-ka saldrlaryla g durumda braktklar Gazneli ordusunu Merv yaknlarndaki Dandanakan Hisar nnde bir kez daha kesin bir bozguna urattlar. Sultan Mesud hazinelerini ve sava malzemelerini brakmak zorunda kalarak kendisine bal az sayda askeriyle katysa da kendi adamlar tarafndan ldrld. Neticede Gazneliler btnyle Horasan blgesini kaybederken Turul Bey de Seluklular adna yeni devletin sultan iln edildi.

TURUL BEY VE SELUKLU DEVLETNN GENLEMEYE BALAMASI

Bu gelimenin ardndan Seluklu ileri gelenleri Mervde devletin kurulu, tekil ve tanzimini grmek amacyla bir kurultay dzenlediler. Yaygn bir rivyete gre Turul Bey kurultayn alnda eline ald bir oku aabeyi ar Beye vermi ve ondan bu tek oku krmasn istemitir. ar Bey isteneni yaparak tek oku kolayca krm, ok says ikiye ktnda da onlar krmakta zorlanmamtr. Ne var ki, oku glkle krabilmi, drt ok yan yana geldiinde ise hibirini krmay baaramamtr. Bunun zerine Turul Bey bir konuma yaparak birlik hlinde bulunmalarn, yoksa tek oklar gibi kolayca krlabileceklerini ifade etmitir.

275

Ksa Dnya Tarihi

Dandanakan Sava; Trkistan, Orta-Asya ve Trk-slm dnyasnda siyas dengeleri btnyle deitirmiti. Seluklular birlik ve beraberlik ierisinde hareket ederek yeni konjonktrden yeni mevziler elde etmeyi baarmlar, bu baarlaryla da nemli bir inisiyatif elde etmilerdir. Bylece hkimiyetlerinin snrlarn da bata ran ve Afganistan olmak zere Orta-Asya ynnde geniletmeye muvaffak olmulardr. Turul ve ar Beyler tam bir mutabakat ierisinde hareket ederek kuzeyde Kafkasyadan gneyde Yemene kadar uzanan topraklar birlikte denetim altna almay baardlar. imdiki rann bakenti Tahrana 22 kilometre uzaklktaki Rey kenti bakent yapld ve Trk ilerleyii batya doru kaydrlmaya baland. Bylece Bizans mparatorluunun denetiminde olan Anadolu ve imdiki Ermenistan snrlarna kadar ulald. slm dnyas iin byk bir tehlike tekil eden Bizansllarla ilk atma 1048 ylnda Pasinler Ovasnda gerekleti. Bu ilk atma Seluklularn zaferiyle sonuland. Seluklularn Erzuruma kadar ilerleyii Bizans harekete geirmi ancak Grc kral Liparitle birleen Bizans ordusu Trkler nnde bozguna uramt. Bu, Bizans ve mttefikleriyle Anadolu iin yaplan ilk sava oldu ve; Anadolunun kaplarn Trkler iin tklatan sava olarak nitelendi. Malazgirt zaferinin deta habercisi olan Pasinler savann ardndan anlama yollar arayan Bizansla olduka baarl bir anlama gerekletirildi. Bu anlamayla Seluklular diplomatik ve siyas stnlklerini Bizansa kabul ettirmeyi baardlar. Nitekim yaplan anlamaya gre Grc kral fidye demeden serbeste lkesine dnebilecekti ancak bunun karlnda stanbulda Emevler dneminde yaptrlm olan cami onarlacak ve bu camide okunan hutbelerde Abbs Halfesi ile Turul Beyin ad anlacakt. Seluklular bu anlamayla Dou Anadoludaki hkimiyetlerini oruh Irmana kadar genilettiler. Ayn zamanda Anadoluya ok sayda Trkmen yerletirilmeye ve Bizansa ait mstahkem kalelerin tahrip edilmesi ynnde admlar atlmaya baland.

276

Blm Ad

TURUL BEYN BADATA GR VE HALFEY KORUMA ALTINA ALMASI

IX. asrdan itibaren slm dnyasnn siyas paralanmaya uramas ve birok devletin ortaya kmas Abbs Devletinin siyas etkisini iyice daraltm, hkimiyet alann Badat ve evresiyle snrl hle getirmiti. Ancak slm dnyasnn mnev otoritesini temsil etmeleri ve slm dnyasnda siyas gc eline geirebilenlere meriyet salama imknlar Abbs Halfelerini yine de gl klan faktrlerdi. Asker gc hayli azalan Abbs Halfelii, Turul Bey zamannda Bveyhler ve Trk askerleri kumandan Arslan Besasirnin siyas ve asker basks altnda idi. Ayrca Arslan Besasir Msrdaki Ftm Devleti ile de temasta idi. Bu durum karsnda Abbs Halfesi srarla Sultan Turul Beyi Badata davet etmi ve kendisini bu g durumdan kurtarmasn istemiti. Nihayet bu davetler sonucu Turul Bey harekete geerek 1055 ylnda slm dnyasnn o zamanki merkezi Badata girdi.3 Arslan Besasir, sultann gelmesi zerine Badattan kendisi iin daha gvenli bulduu yerlere ekilirken Badattaki Bveyh hkimiyetine de son verildi. Badat, muhaliflerin basklarndan kurtarld ve halfe adna nizam ve intizam yeniden tesis edildi. Turul Bey bir sre Badatta kaldktan sonra Arslan Besasirnin zerine Rahle yolunda sefere ktysa da Arslan Besasirnin kamas zerine Cizre ve Sincar hkimiyeti altna ald. Musulu da Seluklu beylerinden brahim Ynala brakarak tekrar Badata dnd. Seluklu sultannn bu yardm halfeyi olduka rahatlatmt. Turul Bey erefine Badatta byk bir merasim dzenledi ve onu; Dounun ve Batnn Sultan iln ederek taltif etti. Bylece halfe; slm leminin dnyev otoritesini, Turul Beye devretmi oluyordu. Bu durum baz aydnlar tarafndan abartl bir biimde din ve devlet ayrmnn, yani laikliin Trk ve slm dnyasndaki ilgin bir rnei olarak nitelendirilmitir. Oysa laiklik ok daha kapsaml ve girift bir konudur. Devlet idaresinin dayand temellerin dinden arndrlmasndan, ynetici kadrolarn dinlere kar tarafsz tutum almalarna kadar varan konularda, ne Seluklularda ne de onlarn izinden giden dier Trk-slm devletlerin-

277

Ksa Dnya Tarihi

de byle bir ayrmadan bahsetmek mmkn gzkmemektedir. Ancak bata Seluklular olmak zere Trk-slm tarihinin btn devirlerinde samim bir hogrnn hkim olduu grlmektedir. Turul Bey batda ve slm dnyasnn merkez blgelerinde Seluklularn g ve otoritesini artrrken kardei ar Bey de douda Mvernnehir ve Afganistan ilerine kadar seferler dzenleyerek Karahanllar Seluklulara baml hle getirmitir. ar Bey son derece cesur ve eine ender rastlanan bir komutand. steseydi kendisi sultan olabilirdi, ancak kendi elleriyle bilge bir kii kabul edilen kardei Turulu tahta oturtmutur. Kaynaklar 1060 ylnda Serahs kentinde vefat ettiini bildirmektedir. Turul Bey, devletini salam temeller zerine oturtup snrlarn douda Ceyhun rmandan batda Frata kadar geniletmi ve 1063 ylnda Bakent Reyde yetmi yanda iken vefat etmitir. Sultan Turul; dirayetli, adaletli, dindar ve zeki kiiliiyle tannan bir hkmdard. Yaklak yirmi be yllk saltanat dneminde, temelini att Byk Seluklu mparatorluunun yakn douda dn anlamazlklar giderici, syii yerletirici vasf ile de sarslmaz bir siyas teekkl olarak gelimesini temin etmitir. Bu itibarla Turul Bey, Trk-slm tarihinde sekin bir yer tutmaktadr.4
___________________ 1 lk Trk-slam Devletleri Tarihi; Prof. Dr. Nesimi YAZICI. 2 Mslman-Trk Devletleri Tarihi; Erdoan MERL, s. 49. 3 Mslman-Trk Devletleri Tarihi; Erdoan MERL, s. 50. 4 brahim KAFESOLU; Seluklu Tarihi, s: 41.

ANADOLU FATH ALPARSLAN

Padiahn, btn fenalk isteyenlerden gam ekmeyecek ve endie duymayacak kadar akll ve diryetli olmas lzmdr. Nizmlmlk; Siyasetnme

278

Blm Ad

ALPARSLAN DNEM (1064-1072)

Turul Beyin ocuu yoktu. Vasiyeti zerine Seluklu tahtna kardei arnn olu Sleyman getiyse de, ar Beyin dier olu Alparslan ve yine Seluklu ailesinden Kutalm bu durumu kabul etmeyerek taht mcadelesine giritiler. Alparslan ksa zamanda bu mcadeleyi kazanarak rakiplerini saf d brakmay baard. te dzeni ve birlik-beraberlii salayp vezirlie nl Nizmlmlk getirdikten sonra, bat istikametinde fetihlere yneldi. Alparslann ilk yneldii blge Kafkaslard. Azerbaycan zerinden Ermenistan ve Grcistanda fetihler gerekletirdi. Trkmenlerle takviye edilen Seluklu kuvvetleri ksa zamanda Anadolu nlerine kadar gelerek Bizansl generallerce ok iyi korunan ve asla fethedilemez kabul edilen mstahkem Ani kalesini ele geirdi. Alparslan, Karsa girmekle sonulanan bu baarl harektla gney Kafkasyay denetim altna ald gibi, Anadoluya olan ilgisini de aka ortaya koymu oldu. zellikle Anideki en byk kiliselerden biri olan katedrale hill diktirmesi, tarih kaytlara, mthi asker baarlarnn arkasndaki mukaddes amaca iaret eden sembolik bir hareket olarak geti. Zamanla bu hill Osmanl mparatorluunun ve slm dnyasnn sembol hline geldi.1 Alparslan, devlet otoritesini pekitirmek ve devletin snrlarn dou ynnde geniletmek amacyla Trkistan Seferine kt. Hazar Denizi ile Aral Gl arasnda yaayan ve henz slmla ereflenmemi olan amanlar ile Kpaklar itaat altna alarak bu iki etkili Trk topluluunu Seluklu kltr ve medeniyetinin nfuz alanna soktu. Alparslan, Mvernnehire yakn baz blgeleri de lkesine katp dou snrlarn teminat altna aldktan sonra tekrar batya yneldi.

MALAZGRT ZAFER (AUSTOS 1071)

Alparslan, Anadolu nlerine gelmeden nce Trkmenleri plnl bir biimde Marmara Blgesine doru keif amal ve ypratc seferlere ynlendirdi.

279

Ksa Dnya Tarihi

Bu arada Kafkaslar tam itaat altna almak amacyla Grcistan zerine yrd. Tiflisin fethiyle sonulanan bu baarl seferle Grc ve Ermeni krallarn da kendisine baml hle getirdi. Bu arada Mekke Emri de huzuruna gelerek Alparslana balln bildirip Cuma hutbelerinde adnn Abbs Halfesinden sonra okunduunu ifade etti. Anadolu snrlarnda bu hareketlilik yaanrken Bizans mparatoru Konstantinos Dukasn lm (Mays 1067) zerine lke ynetimi, ei Eudokiann ellerinde kalmt. Bizans mparatorluu, iine dt bu siyas alkantlar yznden douda ve batda topraklarn koruyamayacak kadar zorlu ve sarsntl bir dnem geirmekteydi. Nitekim Gney talyada Normanlar byk asker baarlar kazanarak Bizans snrlarn zorlamaya balamlard. Macarlar kuvvetli saldrlarnn ardndan Tunann asker bakmdan kilit noktas saylan Belgrat ele geirmilerdi. Gney Rusya ovalarndan karak Bizansa ait Balkan topraklarna doru ard ardna gelen Peenek, Ouz ve Kuman saldrlar yaanm, bu kitle saldrlar sonucunda blgede yamalama ve byk ykm meydana gelmiti.2 Bizansn; lkenin her tarafnda artan istikrarszla bir son vermesi, asker nlemlerle imparatorluu iine dt bunalmdan kurtarmas ve bilhassa Byk Seluklu ilerleyiini durdurmas gerekiyordu. Gl bir idareciyi ve kuvvetli bir asker gc gerektiren bu siyas tablo, Romanos Diogenesi Bizans tahtnn yeni sahibi yapt. mparatorie Eudoika, aile ii muhalefete ramen Roman Diagonesle evlenerek, Peeneklere kar yaplan savalarda ne km olan bu kymetli ve karizmatik kumandan imparatorluk makamna getirmiti. Diagones, tahta geer gemez ilk i olarak Seluklu tehlikesine kar,

280

Blm Ad

ierisinde ok sayda paral askerin de yer ald bir orduyla Anadoluya bir sefer dzenledi. Amac, bozulan Bizans otoritesini yeniden tesis ederek snr gvenliini salamakt. Nitekim Kayseri ve Sivas zerinden Toroslara ve Halepe kadar uzanan asker harekt sonucunda ksm bir baar elde ederek Bizans varln o blgede yeniden hissettirdi. Ancak Trk aknlar durmuyordu. Niksar ve Eskiehir yaknlarna kadar uzanan rahatsz edici ve ypratc seferlerin artmas zerine, yeni imparator iki ayr orduyu bu aknlar nlemek ve bozulan istikrar yeniden temin etmek zere dou snrnda grevlendirdi. te yandan Alparslan mukadder bir Bizans-Seluklu atmasnn ncesinde Msrdaki Ftm devletini de etkisiz hle getirmek amacyla nce Suriyeye ynelmiti. Bu durumdan yararlanmak isteyen Bizansn marur imparatoru, ierisinde Uz ve Peeneklerden paral askerlerin de bulunduu 200 bin kiilik bir orduyla Anadolu seferine kt. Hedefi kesin olarak Mslman-Trklerin ilerleyiine bir son vermekti. Diagones, Seluklu bakentine kadar ilerlemeyi hedeflemekteydi. Nitekim kendisine iletilen bar arsn; Bar, Seluklu bakenti Reyde olacaktr. diyerek kesin bir dille reddetmiti. Alparslan, Diagonesin ordusunun Malazgirt Ovasna indii haberini aldnda Suriyede bulunmaktayd. 50 bin kiilik bir orduyla derhl Malazgirt Ovasna intikal ederek hazrlksz yakaland bu hamleyi savuturmak zere baz asker tedbirler ald. Bir taraftan da Bizans ordusundaki henz Mslman olmam Peenek ve Uzlarla irtibata geti. Ayrca akllca hareket ederek bu byk Bizans asker gcne kar Abbs halfesinin ve slm dnyasnn desteini almay da ihmal etmedi. Nitekim Halfe Kim bi-emrillh, Seluklular adna Bizansla bar giriimlerinde bulundu ve diplomatik yollarla bu byk tehlikeyi atlatma yollarn arad. Ancak bu giriimler herhangi bir sonu vermedi. Bunun zerine

281

Ksa Dnya Tarihi

halfe, Cuma gn btn camilerde sava Seluklularn kazanmas iin dular ettirdi. Tarih kaytlara gre bu du yledir: Allhm! slm sancan ycelt ve slma yardm et! irki, ban ezmek ve kkn kazmak sretiyle yok et! Sana itaat iin canlarn fed edip; kanlarn Sana tb olma hususunda aktan; Senin yolunun mchidlerini, onlar kuvvetlendirerek yurtlarn gvenlik ve zaferle dolduran yardmlarndan mahrum klma! Mminlerin Emrinin Burhn olan ahinhul-zam (Alparslan)n Senden diledii yardm esirgeme ki, o bu sayede hkmn yrtr, nn yaylr klsn ve zamann glkleri karsnda kolayca yerinde tutunabilsin. Senin dnini erefli ve yce tutabilmek iin onu, ltufkr ve her zaman etkili olan desteinden mahrum klma! nk o, Senin ulu rzan iin rahatn terk etti; mal ve canyla buyruklarna uymak amacyla Senin yoluna dt.3 Halfenin bu destei ksa zamanda etkisini gsterdi ve civardaki btn Mslman unsurlar derhl Seluklu saflarna katldlar. Gneydou Anadoludaki Krt beyleri de 10 bin kiilik bir kuvvetle Malazgirtte Alparslann yannda saf tuttular. ki taraf da karlkl olarak 26 Austosta ordularn sava dzenine soktular. mparator Diagones, ordusunu dz bir hat boyunca sa kol, sol kol ve merkezden oluan ksmdan ibaret klsik sava tertibine gre hazrlamt. Alparslan ise askerlerinin bir ksmn meydanda tutarken nemli bir blmn de dman ordusunu arkadan evirecek ekilde yerletirmiti. Sultan Alparslan, ordusunun mneviyatn glendirmek ve girdikleri mcadelenin mukaddesliini hatrlatmak amacyla Cuma namazn ovann ortasnda ordusuyla beraber kld. Gz pek ve kahraman Seluklu hakan, zerine ehidlii hatrlatan beyaz bir elbise giymiti. Beyaz atna kuyruunu kendi eliyle balayarak bindi.

282

Blm Ad

Ordusunun nne geerek ksa ve son derece etkileyici bir konuma yapt. Askerlerini coturan bu nutkunda Alparslan; ehid derse vurulduu yere gmlmesini, kendisinden sonra olu Melikaha itaat edilmesini vasiyet ederek bir hkmdar gibi deil, din ve devlet yolunda bir er gibi savaacan dile getirdi. Ayrca savatan korkanlarn ekip gitmekte serbest olduklarn belirterek askerlerinden ehid olanlarn cennete gireceklerini, kalanlarn da dnya nimetlerine kavuacaklarn hatrlatt.4 Sava, beklendii gibi kalabalk Bizans ordusunun hcumuyla balad. Alparslan bu hcuma; sahte ricat diye bilinen taktikle cevap verdi. Bizans ordusunun arlk merkezinden uzaklatrlarak tuzaa drlmesiyle gerekleen bu taktik, Seluklulara kesin bir zafer getirdi. Bu muazzam zaferde Uz ve Peenek askerlerinin saf deitirerek kendileri gibi Trke konuan Mslman-Seluklularn tarafna gemesinin de pay vard. Muhteem bir zaferle Bizans ordusu tamamen etkisiz hle getirildii gibi, mparator Diogenes de esir dm, slm tarihinde ilk kez bir Basileus Mslmanlarn tutsa olmutu.
________________________ 1 Jean Paul ROUX; Trklerin Tarihi, s. 214. 2 Bizans Devleti Tarihi, s. 317. 3 Ali SEVM; Trkiye Tarihi, s. 68. 4 Do. Dr. Salim KOCA; Trk Yurdu Dergisi, say: 72.

MALAZGRT ZAFERNN SONULARI

Kaynaklar, Sultan Alparslann esir hkmdara kar ok iyi davrand konusunda birlemektedir. Alparslan; esirine ok iyi davranmakla kalmam, kendisiyle bir anlama yaparak lkesine geri dnmesine de yardmc olmutu. ki taraf arasnda yaplan bu anlamayla Bizans mparatorluu Trklere bal hle geliyordu. Bizans; Dou ve Gney Anadoluda baz ehirleri Seluklulara brakt gibi, imparatorun serbest braklmas karlnda Seluklulara fidye demeyi de kabul ediyordu.

283

Ksa Dnya Tarihi

Ancak bu anlama Romen Diyojenin stanbula dnerken yeni imparatorun adamlar tarafndan ldrlmesi yznden uygulanamad. Ne var ki, Malazgirt zaferi Trkmenlerin Anadoluya olan ilgilerinin daha da artmasna yol amt. Bu yakn ilgi, Anadolunun kesin bir Mslman yurdu olma srecinin de balangc oldu. Romanosun Bizans tahtndan uzaklatrlp ldrlmesi, Seluklularn savan sonularndan daha fazla yararlanmasna yol at. Nitekim bu gelime zerine Alparslan; Seluklu ehzade ve emirlerine, Trkmen beylerine btn Anadolunun fethini emretti.1 Gayeleri cihad ve gazadan baka bir ey olmayan alperenler ile gneyde dalk blgelerde yaayan ve Hazret-i mer zamanndan beri slmiyete yrekten ballk gsteren Krtler, birlik ve beraberlik ierisinde Anadoluyu iskn ve ina etmeye koyuldular. Trkmenlerin bizzat Alparslann tevikiyle Anadoluya ynelen ilgileri, Bat Anadolu ynnde Seluklu ilerleyiini daha da hzlandrd. Trkler tarafndan on asrdr kutlanan Malazgirt Zaferi, Anadolu nfusunun yce deerler etrafnda kaynamasna ve Anadolunun Mslman yurdu yaplmasna temel tekil etti. Bu zaferle beraber Bizansn slm dnyas zerindeki tehditleri ortadan kalkm, slm dnyasnda cihad ve gaza rhu yeniden canlanmtr. Bu tarih roln Malazgirti yeni Trkiye tarihinin balang noktas yapt herkese kabul edilen bir gerektir. te yandan, gerek Seluklularn bu zaferi ve Bizans sktrmalar, gerekse Sicilya Mslmanlarnn Papal vergi vermeye mecbur etmeleri ve Endlste gelien olaylar, uzun sreden beri uyumakta olan Hristiyan leminin uyanarak Papaln buyruu altnda toplanmasna sebep oldu. 1073 ylnda Kastille kral VI. Alfonso, Bourgogne dk I. Huguenin de desteiyle Tuleytule (Toledo)ya bir sefer dzenledi. Papa VII. Gregorius bu sefere katlanlar kutsad ve bylece bat literatrne Reconquista diye geen spanyann Yeniden Zapt harekt balam oldu. 1085 ylnda Toledo, VI. Alfonso tarafndan ele geirildi. 1091 ylnda Sicilyadaki son

284

Blm Ad

Mslman yerleim merkezi ortadan kaldrld. 1096 ylnda ise umum Hal Seferleri balad.2 Bu dnem ayn zamanda Bat Avrupa Hristiyan dnyasnda manastr yapmna hz verildii bir dnem oldu. Yine bu yllarda, resm kilise yaplanmas dnda, Trklerdeki alperenlerin yetitii gnl mekteplerine benzer bir Hristiyan dervi sistemi yaygn bir uygulama alan buldu. Malazgirt Zaferinden sonra zellikle spanyada yaayan Mslmanlar ac ve zor gnlerle karlatlar. Papaln dorudan himaye ettii Tapnak valyeleri tarkatnn Mslmanlara ynelttii saldrlar ise dayanlmaz boyutlara ulat.

ALPARSLANIN VEFATI
Elde edilen baarlarn ardndan Alparslan tekrar douya yneldi ve 200 bin kiilik ordusuyla Karahanllar zerine byk bir sefer dzenledi. Blgedeki otoritesini pekitirmek ve Karahanllar kendisine baml hle getirmek amacyla dzenledii bu sefer srasnda esir alnan bir mahall komutann suikastyla yaraland. Bu yaralardan dolay Kasm 1072de vefat ettiinde 45 yandayd. Na Merve defnedildi.3 Trk tarihinin en byk ve efsane komutanlarndan biri olan Alparslann lm btn slm dnyasn yasa bodu. Alparslan; yiitlii, disiplini, bitmez-tkenmez enerjisi ve adaletiyle tannmt. Merhametli, dindar ve alakgnll bir hkmdard. lkesindeki fakir ve dknlere yardm eder, onlara maa verirdi. Alar doyurmak zere sarayndan koyun etinden yaplm yemekler datlrd. En nemli zelliklerinden biri de slmiyetin cihad ve gaza anlayna olan sarslmaz ball idi. Sultan Alparslan, btn bu nitelikleriyle bugn bile Anadolu ve Trkler iin byk bir anlam ifade etmektedir.
_________________ 1 E. Meril; Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 55. 2 Prof. Dr. Bekir KARLIA; slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 146. 3 Prof. Dr. Nesimi YAZICI; lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 222.

285

Ksa Dnya Tarihi

SELUKLULARIN ZRVE YILLARI MELKAH

Alparslann gen yata vefatnn ardndan olu Melikah, vezir Nizamlmlkn destei ve ulemnn onayyla Byk Seluklu tahtna oturarak devletin yeni hakan oldu. (25 Kasm 1072) Melikah, saltanatnn ilk iki senesini devletin mevcut snrlarn koruma ve i karklklar nleme abalaryla geirdi. Bu amala Gazneli ve Karahanl devletlerinin lkenin dou snrlarna yapt hcumlar baar ile gsledi. Batda ise amcas Kirman Meliki Kavurdun tehlike arz eden isyann bastrd. Melikah, yaanan i karklklara son vererek birlii saladktan sonra devlet merkezini sfahana nakletti ve merkeziyeti politikalar izleyerek devletin daha gl hle gelmesini salad. Seluklular; Nizamlmlkn de stn gayretleriyle onun yirmi yllk iktidarnda en parlak dnemini yaam, lke snrlar Horasandan Marmara Denizine kadar genileyerek imparatorluk boyutuna ulamtr. Bu srete; Msr hari slm dnyas btnyle Seluklularn siyas nfuz alanna girmi, douda snrlar ine dayanmtr. Trk yurtlar olan Buhr, Semerkand, Kgr Seluklularn hkimiyetini kabul ettii gibi, Karahanllar da ballklarn bildirmek zorunda kalmtr. te yandan ar Beyin oullarndan Kavurdun zaptettii Kirman, Fars, Umman blgeleri kesin olarak Seluklu denetiminde bulunmaktayd. Melikah; Abbs halfesine ballk gstermi, ykselen bu Trk devletinin mnev adresi olan hilfet makamna gerekli sayg ve ihtimam gstermekten hibir zaman kanmamtr. Bu dnemde Badat, slm imparatorluunun mnev merkezi olma zelliini hl korumakta idi. Ayrca Seluklu sultan, kzn halfeyle evlendirerek bu samim ilikiyi daha da pekitirmiti. Suriyede Sultan Alparslan zamanndan beri faaliyet gsteren Atsz Bey; emrindeki Trkmenlerle Kuds zapt etmi, daha sonra da am ele geir-

286

Blm Ad

miti. Fakat Msr Ftmlerin elinden almak iin giritii sefer sonrasnda Kahire nnde Ftm ordusuna yenilmiti. Onun bu malbiyeti ve baarszlklar zerine Melikah, kardei Tutuu Suriyeye gnderdi. Bylece am ve civarnda Seluklu otoritesi yeniden tesis edildi. Tutuun bu teebbs, Suriye Seluklular devletinin kurulmasnn da ilk adm oldu. Ancak mahall yneticilerin babozuk tutumlarna, merkez yneticilerin keyf ynetim arzularna son vermek amacyla harekete geen Melikah, 1086da Suriyeye giderek nce Halep Emrini itaat altna ald, ardndan da yeni bir hamleyle Antakya ehrini teslim ald. Suriyenin Akdeniz sahillerini erefle tem ettikten sonra iki rekt kr namaz kld. Atyla denizin dalgalarna girerek klcn suya arpt ve devletin hudutlarn babasndan ileriye gtrd iin Allha olan krlerini tekrarlad. Tarih kaynaklar, Melikahn denizden gtrd kumlar babasnn mezarna serperken; Ey babam, sana mjdeler olsun! Kk yata braktn olun, devletinin hudutlarn karalarn nihayetine kadar gtrd! dediini nakleder. Bu szler, Melikahn kendi dnemindeki zafer ve ihtiam gstermesi bakmndan nemlidir.1 Malazgirt zaferinden sonra Sultan Alparslann buyruu ile Anadolu ilerine aknlar yapan Trk beyleri, Sultan Melikah zamannda da bu faaliyetlerine devam ettiler. Trk beyleri Anadolu ilerinde ilerleyilerinde Bizansn i karklklarndan yararlanm, bazen bizzat imparatorlarla bazen de slerle ibirlii yaparak hkimiyet alanlarn zmite kadar geniletmilerdi. Seluklu ailesinin bir kolu olan Kutalm oullar da Anadoluda etkili olmaya balam, bata Urfa ve Birecik olmak zere Anadoluda arlklarn artrmay ve kendilerine yer edinmeyi baarmt. Kutalm oullarnn rakip bir g olarak Anadoluda boy gstermelerine izin vermek istemeyen Melikah, idar birlii salamak ve Anadoludaki inisiyatifi elden karmamak iin Emir Porsuku Anadolu topraklarn gzetmekle grevlendirdi. Harekete geen Emir Porsuk, Kutalm olu Mansurla giritii mcadeleyi kazanarak onu ortadan kaldrmay baard. Ancak bu durum Mansurun kardei Sleyman h daha gl hle getirdi. Nitekim Sleyman ah,

287

Ksa Dnya Tarihi

Bizansn i karklklarndan da yararlanarak znik ve etrafndaki kaleleri ele geirdi ve Trkiye Seluklu Sultanlnn temellerini att.2 Batda olduu kadar douda da fetihlerini srdrp Antakyay yeniden Ermenilerin elinden alan Sleyman ah, bir sre sonra Halepi de kuatt. Onun bu hamlesi Seluklularla kar karya gelmesiyle ve iki g arasnda bir atma ortamnn domasyla sonuland. Melik Tutu ve Artuk Bey, Seluklular adna duruma mdahale ederek Halep yaknlarnda Sleyman ah ile savaa tututular. Yenilen Sleyman ah zntsnden atn nehre srerek intihar etti. (Haziran 1086) Melikah dneminin nemli gelimelerinden biri de Diyarbekir, Meyyafrkn (Silvan) ve Mardin vilayetlerini iine alan Gneydou Anadolu Blgesinde hkm sren Mervnler Devletinin ortadan kaldrlmasdr. Nitekim Vezir Nizamlmlkn damad olan Fahrddevle Muhammed bin Cheyr, Mervn Devletinin zenginliini ileri srerek blgeye yaplacak bir sefer iin Sultan Melikah tevik ve ikna etmiti. Melikah, Diyarbekir emirliini Fahrddevleye vererek ierisinde Artuk Bey ve Arap emri Seyfddevlenin de bulunduu bir orduyu Diyarbekire gnderdi. Seluklu ordusu ksa zamanda Diyarbekir ve Meyyafrkn ehirlerini zapt ederek Mervn Devletini ortadan kaldrd. Melikah dneminde; ykc etkileri gittike artan, arlklaryla tannan ve terr yntemiyle esrarl dvlarna hizmet etmekte olan smil hareketlerle de mcadele edildi. smil propagandasnn en renkli smlarndan biri olan Hasan Sabbah, yrtt gizli faaliyetler neticesinde Kazvin yaknlarndaki Elburz dalarnda Alamut Kalesini ele geirmiti (1090). Sultan Melikah, Alamut ve Khistandaki smillere kar Yorun Ta, Aslan Ta ve Kzl Sark gibi kumandanlar gndererek bu mezhep taraftarlaryla etin bir mcadeleye giriti. Mridlerine haha iirip Seluklu devlet adamlarna kar amansz ypratma ve terr faaliyetlerini srdren bu smil akmlarla mcadele, sultann lmyle durdu. Nitekim esrr bugn bile tam olarak zlemeyen smil Btnler, nl vezir Nizamlmlk sfahan-Badat yolu zerinde Shne mevkiinde ldrecek kadar etkili olmulard (1092).3

288

Blm Ad

Melikah; Bahreyn, Yemen ve krfezde etkisi grlen Karmatlerle de baarl mcadelelerde bulundu. Karmatler, Badattaki Snn-slam halfeliinin temsil ettii slm anlayndan uzak, sertlikleri, arlklar ve Btn anlaylaryla ne kan bir gruptu. Melikah, daha nce birok seferde yararland Artuk Beyi el-Ahsa ve Bahreyne gndererek blgede devlet otoritesini ve halfeliin etkisini yeniden tesis etmeye muvaffak oldu. Bylece Dou Arabistanda Seluklunun madd hkimiyeti, Badatn da mnev hkimiyeti kabul edilmi oldu. Melikahn, lmnden ksa bir sre nce Seluklu Devletinin en nemli smlarndan ve baarl devlet adamlarndan biri olan vezir Nizamlmlkle aras almt. Bu talihsiz gelimeye; gerek bir trl harareti drlemeyen i ekimelerin ve gerekse brokratlar arasndaki kskanln yol at kabul edilmektedir. Nitekim Seluklu Devletine otuz yl aralksz vezirlik yapan Nizamlmlkn katledilmesinin ardndan Melikah da bir ay sonra Kasm 1092de Badatta zehirlenme sonucu vefat etti. Bu byk ve dil sultan ldnde sadece otuz sekiz yanda idi. Onun vefatyla birlikte Seluklu Devleti de youn taht mcadeleleriyle dolu bir fetret ve paralanma srecine girmitir.
________________________ 1 Osman TURAN; Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 160. 2 Erdoan MERL; Mslman Trk Devletleri Tarihi, s. 56. 3 Erdoan MERL; Mslman Trk Devletleri Tarihi, s. 59.

BERKYARUK (1094-1104)
Melikahn n ve ibeli lmnn ardndan, hanm Terken Hatun; Abbs halfesi el-Muktednin ak desteiyle daha drt-be yanda bulunan olu Mahmudu Seluklu tahtna karmay baard. Ancak bu durum iktidar meselesini zmedii gibi, uzun sreli taht mcadelelerinin daha da kzmasna yol at. ok sayda hanedan yesi ve yksek rtbeli komutan; iktidar ele geirme, devletin dizginlerine ksmen ya da tamamen sahip olma sevdasna kaplarak harekete gemiti. Barollerde Berkyaruk, Muhammed Tapar, Mahmud ve Sencerin yer ald bu mcadeleler devleti ypratt gibi birlii ve dirlii yok et-

289

Ksa Dnya Tarihi

mi, devletin srekli g kaybetmesine, toprak kayplar ve paralanmaya varan olumsuzluklara yol amt. Bu durumun oluturduu zaaflar ok iyi deerlenmek isteyen hristiyan devletleri, papann tevikiyle Hal Seferlerine baladlar. Bu durum slm dnyas iin uzun sreli bir felket dneminin balangc oldu. Berkyaruk; kardei Mahmud ve amcazadesi Tutula giritii iktidar mcadelesinin ardndan tahtn yeni sahibi olmusa da, on bir yllk saltanat i ekimenin dourduu alkantlarla geti. Bu karmaadan yararlanan Hasan Sabbah ve adamlar Btn faaliyetlerine hz verdiler. dealleri uruna gizlice yrttkleri rgt almalaryla bata saray olmak zere devlet mekanizmalarna szmay baardlar. Bu Btn terr rgt, sarp kayalklarda oluturduklar kalelerden ticar kervanlara ve hac yolcularna aktan saldrmakta, baskn ve yamalama faaliyetleriyle toplumda huzur ve gveni yok etmekteydi. Berkyaruk bu tehlikeli akmlara kar harekete geti ve birok Btnyi ldrdyse de zararl faaliyetlerinin nn alamad. Papa II. Urbanusun arsyla balayan Hal saldrlar srasnda Berkyaruk, Gence valisi olan kardei Muhammed Taparn isyanyla karlat. ki karde taht mcadelesi iin deiik aralklarla be kez kar karya geldi. Nihayet Halfe Mustazhir Billh ve ulemnn araya girmesiyle bu karde ekimesine son verildi. Varlan anlamaya gre Berkyaruk sultan olarak tannacak; Muhammed Tapar ise Azerbaycan, Diyarbekir, Cezre ve Musulun hkimi olarak meliklikle yetinecekti. Ancak ksa sre sonra Muhammed Tapar tekrar aabeyine bakaldrd fakat bu giriimi yenilgiyle sonuland. ktidar mcadelesinden yorulan Berkyaruk, kardeiyle lke topraklarn blt ve bylece devlet fiilen paralanm oldu. Kardelerden Sencer, Horasanda hkm srerken Azerbaycan, Diyarbekir ve Suriye; Muhammed Taparn idaresine brakld. Berkyaruk ise hkimiyetini bunlarn dnda kalan dier Seluklu topraklarnda srdrecekti. Devleti kardeleriyle paylaan Berkyaruk, Aralk 1104te henz yirmi be yanda iken vefat etti. Onun vefatnn ardndan Muhammed Tapar harekete geerek Seluklu sultanln kolayca ele geirdi. 1105-

290

Blm Ad

1118 yllar arasnda hkmdarlk yapan Muhammed Tapar, gerek Btnler ve gerekse Hallar ile baarl mcadeleler yaparak devletin dalmasn bir sre iin de olsa geciktirdi.

SULTAN SENCER VE SELUKLU DEVLETNN DAILMASI

Muhammed Tapardan sonra Seluklu Devletinin bana daha nce de yirmi bir yl boyunca bu devlete bal olarak Horasanda meliklik yapm olan Sultan Sencer geti. (1119) Sultan Sencer, 1141 ylnda Semerkand yaknlarnda Katvanda Moollarn bir kolu olan Karahtaylarla kar karya geldi. Bu savata hem ahs itibarn hem de devletin kaderini son derece menf etkileyen ar bir yenilgi ald. slm dnyas iin de olumsuz gelimelere yol aan bu yenilgiden sonra Sencerin ordusu dalm, Mvernnehir vadisi btnyle acmasz ve putperest bir kavmin eline gemiti. Yenilginin Sencer iin daha ac olan bir baka sonucu ise ei Terken Hatunun da Moollarn eline esir dm olmasyd. Byk sultan, ar Katvan malbiyetine ramen btnyle yok olan ordusunun yerine bir yl ierisinde yeni bir ordu toparlamaya muvaffak oldu. Ancak bu kez de karsna kendilerini devletin asl kurucu unsuru kabul eden ve devletten dlandklar hissine kaplan Ouzlar kt. Sultan ister istemez onlarla da mcadele etmek zorunda kald. Kskn Ouzlar sultan malp edip esir aldlar. Sultann esareti yl srd. 1156 ylnda esretten kurtulduysa da artk yorgun dm, rhen kmt. 1157 ylnda Mervde vefat etti. Vefat bir byk Trk-slm devletinin de sonunu getirdi. Sencer, Byk Seluklu Devletinin son byk sultandr. Otuz dokuz yl sren uzun saltanat boyunca devletin varlnn, birlik ve btnlnn korunmas urunda stn bir gayret gsterdi. Ancak gerekletirdii baarlara ve gsterdii btn abalara ramen lmyle birlikte Byk Seluklu Devletinin tarih sahnesinden silinmesine engel

291

Ksa Dnya Tarihi

olamad. Onun lmnden sonra Seluklular siyas varlklarn bu kkten kan deiik dallarla devam ettirdiler. Sultan Sencerin iktidar yllarndaki talihsizlikler sadece i ekimelerle snrl kalmamt. Nitekim bast yerde ot bitmeyen Moollarn byk bir fet olarak ortaya kt ve yeryzn doudan batya iddetle kavurduu yllar da onun iktidar dnemine tesadf etmiti.

SELUKLU DEVLETNN PARALANMA VE YIKILI SEBEPLER

Byk Seluklu Devletinin yklma sebepleri incelendiinde, mzmin iktidar ekimelerinin bata geldii, hanedan yelerinin taht ve baht kaygsyla giritii bu mcadelelerin devletin g kaybnda en nemli mil olduu anlalmaktadr. Devletin deta hanedann mal kabul edildii yanl iktidar telkkisi; beraberinde i ekimeleri, devletin zaafa uramasn ve paralanmay dourmutur. Hanedan ii iktidar mcadelelerine Abbs hilfetinin eski gcne kavumak iin giritii siyas manevralar da eklenmi; Seluklu ehzadelerini yetitirmekle grevli atabeylerin, ehzadeleri merkez hkmete kar kkrtmalar ise zaten balam olan dalma ve yklma srecini hzlandran bir baka mil olmutur. Dalma ve paralanmay kolaylatran ve hzlandran sebepler arasnda ite Btn-smail gruplarn ypratc ve ykc terr faaliyetlerini saymak mmkndr. Nitekim bata byk Seluklu veziri Nizamlmlk olmak zere birok komutan ve devlet adam bu terr faaliyetleri sonucunda hayatn kaybetmitir. Son olarak Hal Seferlerinin balamas ve hristiyan dnyasnn drt bir koldan slm dnyasna saldrya gemesi de devletin i ekimelerle sarslan dengelerini bsbtn bozmu, dalmay ve paralanmay mukadder klmtr. Byk Seluklunun hkim olduu geni topraklarda mahall olarak kurulan be Seluklu Devleti, be de atabeylik ortaya kmtr. Irak,

292

Blm Ad

Kirman, Horasan, Suriye ve Trkiye Seluklular kendi blgelerinde hkimiyetlerini uzun sre devam ettirmilerdir.

Nizmlmlk, Gazl ve SNN-SLM GELENENN MESSES HLE GEL

Seluklu dneminin en nemli siyas ahsiyetlerinden birisi de hi phesiz Nizmlmlktr. Horasann Tus ehrinde doan Fars asll nl vezir; sadece siyas ahsiyeti ve devlet adaml ile deil, ayn zamanda kurduu eitim kurumlaryla da dneme damgasn vurmay baaran nemli bir ilim adamdr. Yaklak bin yllk Snn-slm geleneinin olumasnda, bu gelenein ekillenmesinde, kritik aamalarnda ve gnmze kadar ulamasnda etkili olmu ve belirleyici bir rol stlenmitir. Siysetnme adl nl eseriyle padiahlara, st dzey brokratlara doru yolu gstermi; asker erkna dil bir ynetim oluturmalar konusunda tavsiye ve tlerde bulunmutur. Medreselere ekidzen vermi, mevcutlar yenileriyle takviye etmi; eitim programlarn gzden geirerek btn medreseleri belli bir formatta nizam ve intizam altna almtr. lmin ve limlerin himayesini bilginin yaylmas iin art olarak gren byk vezir, Siysetnme adl eserinde eitimin kolay ve parasz olmas ilkesini gndeme getirerek bu alanda da nc bir rol stlenmitir. Ona gre, eski hkmdarlar limlere maa ve vazife vermedikleri iin onlarn devlete kar souk durmalarna ve zaman zaman devlete ve hkmdarlara cephe almalarna zemin hazrlamlardr. Nizmlmlk bu sosyolojik durumu gz nne alarak Nizmiye Medreselerini kurmu, bu kurumlar devlet sathnda yaygnlatrarak evre ve ailesiyle uyumlu, mevcut hlden ikyeti olmayan, devlete ve yneticilerine itaatkr, ehl-i snnet anlayna bal, dzgn nesiller yetitirmeye almtr. Bylece devlet-millet kaynamasn gerekletirip devlet ve toplum yapsn salam temeller zerine oturtmay amalamtr. XI. yzyl slm dnyasnda fikir ve dnce hareketlerine gz atldn-

293

Ksa Dnya Tarihi

da, artk kesin izgilerle birbirinden ayrt edilebilen mezheplerin, taraftarlarn daha da artrmak ve messes hle gelmek iin abalarn iyice younlatrdklar bir tablo gzkmekteydi. Seluklularn ve Abbs halfeliinin himayesini arkalarna alan ve referansn asr- sadete kadar karmay baaran Snn-slm izgisi; daha ok iktidarlara tesir etmeye alan, yararc ve yapc yntemleri benimseyen bir izgi tutturmutu. Bu izgi; halkn genelinde var olan cehleti ortadan kaldrmak, kitlelere ulamak, slmn mesajn anlalabilir bir erevede halka ulatrmak ve benimsetmek gayesini tayordu. Bu yce idealler urunda iktidarlarla dorudan atma yerine, sultay elinde tutanlarla olabildiince iyi ve gzelce geinmeyi; iktidarlar, olduu gibi kabul edip onlar ynlendirmeye almakla yetinmeyi tercih ediyordu. Bu yntem bizzat bilge vezir tarafndan ustaca uyguland gibi, belli bir siyaset diline evrilerek kendisinden sonra gelen limlerce de devam ettirilmitir. Bylece bu dn-siyas yaklam Snn-slm anlaynda dinsiyaset ilikisinin oturtulduu temel perspektif hline gelmitir. Nitekim Mverdnin el-Ahkmus-Sultniye, Ysuf Has Hcibin Kutadgu Bilig ve deiik limlerce kaleme alnan Siyset-i eriyye adl eserler, Snnslm anlaynn bu perspektifini doktrinletiren ve geni kitlelere yayan eserlerdir. Din ile siyaset arasndaki ilikileri tanzim eden bu bak as, Osmanl Devleti dhil hemen hemen btn slm devletlerinde snn ulemnn devlet yneticilerine olan temel bak as olarak kabul edilmitir. te yandan ran ve Hindistandaki eski din ve mezheplerin tesirindeki ar akmlar bir kenara brakacak olursak; mtedil iler de bu dnemde muhalefete dayal bir slm anlayn benimsemi, toplumda bir dier byk g olarak daima varln korumulardr. Esasen gerek Seluklularda ve gerekse daha sonraki dnemlerde slm dnyasnn ana gvdesini ve fikr hamlesini, halkn hayat pratiklerini bu iki ana slm okulu tekil etmitir. ktidara yakn duran ve ounluu oluturan dengeli snn anlay ile referanslarn asr- sadete karan fakat muhalefeti esas alan lml iler genel kitleleri etkilemeyi ve her dnemde harekete geirmeyi baarmtr. Bu iki izginin dnda; halk arasnda, ana motiflerini slmdan almakla beraber Hint ve eski ran merkezli mahall din ve mezheplerden de

294

Blm Ad

etkilendii kabul edilen smillik, Karmatlik, Hurflik ve Btnlik gibi akmlar da grlmekteydi. Ancak bu gruplar kitle desteinden mahrum marjinal gruplard. stelik bu akmlar terr benimseyen nitelikleriyle ite birlii sarsmakta, karklklar kararak iktidarlar ypratmakta ve g durumda brakmaktayd. Bu akmlarn gizlilie, elstik ve kark inanlara dayal srl dnyalarnn esrar perdesi bugn bile tam olarak aralanamam, dolaysyla tam olarak neyi hedefledikleri anlalamamtr. Bilinen en nemli zellikleri, inan ve anlaylarnn belli bal slm sbitelerden mahrum olmasdr. Esasen gnmzdeki Btn-smil akmlarla ilgili almalar da elikilerle doludur. ou ansiklopedik ve btnlkten mahrum bu bilgilerde gven duygusunu zedeleyen elikilere rastlanmaktadr. Mesel; bir akm hakknda baz notlarda hiret inanlarnn olmad belirtilirken bir baka notta ayn akm iin baz dn ritelleri nasl icr ettiklerine dair bilgilere rastlanmaktadr.* O dnemlerde eitim kurumlar gnmzdeki kadar yaygn olmad iin bu zararl ve tehlikeli akmlar, baz kesimlerin fikrini elebilmi ve birok insann ifrat ve tefrit ieren bu fanatik ve tehlikeli grlere itibar gstermesine yol amtr. Nizamlmlk, devleti ve toplumu bu akmlardan ve onlar siyas amalarna malzeme yapan Btn-Ftm slp ve iddialarnn ykc etkilerinden korumak amacyla Nizmiye Medreselerini yaygnlatrmaya ve bu medreseler aracl ile halka ehl-i snnet anlaynn temel yaklamlarn retmeye almtr. Bu medreseler bata Badat olmak zere Belh, Nibur, Herat, sfahan, Basra ve Musul gibi byk ehirlerde faaliyete geirilmiti. phesiz Nizmlmlkn bu medreseler hakkndaki kurucu ve yaygnlatrc rol ok byk olmutu. Ancak byk slm limi Gazlnin bu medreselerde tedrisatn nasl yaplaca konusundaki biimlendirici rol Nizmlmlkten de ndedir. Bu durum balangta ok belirgin olmamakla birlikte zaman iinde ok daha netlik kazanmtr. Snn Nizmiye Medreseleri; Snnetin korunmas, zhd ve takvnn yaygnlatrlmas, asr- sadetin arlklardan uzak slm anlaynn muhafazas gibi nemli grevler stlen-

295

Ksa Dnya Tarihi

miti. te yandan Kum, Mehet ve Kandaki lml ve yapc i medreselerinin faaliyetlerine de izin verilmi, bu medreseler de dnin temel deerlerinin korunmasnda, ar akmlarn halka olumsuz tesirlerinin nlenmesinde nemli hizmetler f etmitir. Gerek Seluklu dneminde yaygn hle getirilen ve Snnliin esas alnd Nizmiye Medreseleri, gerekse dier mtedil i medreseleri, slm toplumlarnn ll ve dengeli bir dindarlk anlay gelitirebilmesindeki en nemli etkenlerdir. Bu medreseler olmasayd; Ortadou ve Gney Asyada yaayan milyonlarca Mslmann bata Allah, Peygamber, Kurn, cennet, cehennem, ehlibeyt, sahbe anlay olmak zere, temel asgar mterekleri oluamaz; miras olarak bugne arpk, eksik, hatt slm esaslarndan tamamen uzak, birbirine yabanc topluluklar kalrd. Bugn Trkiyeden Endonezyaya uzanan slm toplumlarnda btn mezhep ve anlaylarca ortak kabul edilen temel asgar mterekler varsa, bunda hi phesiz bu medreselerin ve ulemnn btnletirici rol olmutur. Ksacas bu sebeple sapk akmlar gemite rz ve mevzi konumda kalm, mtedil akmlar daima esas olmutur.
_______________________ *brahim gh UBUKU; bhlik ve Btnlik; A. lhiyat Fakltesi Dergisi, 1970, XVIII. cilt.

>

296

Blm Ad

GAZL VE BN- RD KARILATIRMASI

Nizmiye Medreseleri denildiinde ilk akla gelen sembol isimlerden ikincisi Eb Hamid el-Gazldir. 1058de Horasanda doan Gazl sadece slm dnyasnda deil, batda da tannm byk bir bilgin ve filozoftur. Byk Trk hkmdar Sultan Alparslann nl veziri Nizmlmlk kendi adna nisbet edilen Nizmiye Medreselerini kurar kurmaz Nibur Medresesinin bana mml-Haremeyn el-Cveynyi; Badat Medresesinin bana da Eb shak e-rzyi getirir. Gazl, Nizmlmlkn huzurunda yaplan bir fikr tartmada byk baar gsterince, vezir de onu 1091 ylnda rzden boalan greve tayin eder. Dersleri Badatta ok ilgi grr. ine dt fikir krizi sonucu, devam ettii derslerini ve Badat terk ederek 1095 ylnda ama gider. ki yla yakn burada inziv hayat yaayan Gazl, daha sonra Kudse ve hac iin Kbeye gider. 1097 ylnda Badata geri dner ve inzivs esnasnda yazm olduu hyu Ulmid-Dn isimli eserini takrir eder.1 Gazl bu nl eserinde slm pratiklerin nasl olmas gerektiini aklam ve slm ahlkna vurgu yapmtr. Tehftl-Felsife adl bir dier eserinde ise filozoflarn slm akdelerine saldr niteliindeki gr ve dncelerine cevaplar vermitir. Bu noktada Seluklular Gazlye ve onun ihy edici gayretlerine tam destek vermitir. Gazlnin, tasavvuf akmlarn btn etkilerden uzaklatrlmasndaki ve fkh anlayna dayal eriat ilkeleri dna tamalarnn nlenmesindeki hayat neme sahip abalar bylece mmkn olabilmitir. Nitekim Sultan Sencer; Horasan ve Irak limlerinin hazr bulunup Gazlyi dinlemelerini arzu ettiini; bunun mmkn olmamas hlinde byk lime bu konumalar yazmasn, bir nshasn da o memleketlere gnderip limlere ulatrmasn rica etmi, bu yapt ile de limlere son derece hrmet ettiini gstermitir. Ayrca Gazl; Sultan Sencerin,

297

Ksa Dnya Tarihi

Nibura gidip medresede derslere yeniden balamasn emrettiini nakletmektedir. Bununla onu zihin yapsnda yaad frtnalardan kurtarmak ve yaad inzivdan karmay hedeflemiti.2 Gazl kendisinden sonra gelen ulemya din, eriat ve akl zerinde salam bir metodoloji brakm; deta Snn-slm dncesinin koordinatlarn belirlemitir. Gazlden nakledilen u satrlar onun derin zihn birikimini gsterir niteliktedir: Dnme ve aratrma metotlarn inkr ederek sadece nakil ve haberle yetinen kimse iin doru yolu bulmak nasl mmkn olur? Bu kimse eriatn mesnedinin nsanln Efendisinin sznden ibaret olduunu bilmiyor mu? Haber verdii hususlarda Peygamberi tasdik eden, akl burhandr. Salt akla tb olup onunla yetinerek eriatn nruyla aydnlanp grmeyen kimse doruyu nasl bulabilir? Kendisine tutukluk ve gszlk rz olabildii hlde, akla nasl snr, bilemiyorum. Akln admlarnn ksa, alannn ise dar ve snrl olduu bilinmez mi? yi bilinmelidir ki, akl ile eriat birletirerek dankl yok edemeyen kimse, kesinlikle baarya ulaamaz ve yolunu arr. Akln misli, fet ve hastalklardan ber olan salam gzdr. Kurnn misli ise k saan gnetir. Akl ve eriatn birini dieri iin terk eden, ahmaklar topluluuna katlr. Kurnn nruyla yetinerek akldan yz eviren kimse, gzlerini kapatarak gne na ynelen kimse gibidir. Onun krden bir fark yoktur. eriatla birlikte akl, nur zerine nurdur.3 Her byk lim gibi Gazlyi de yaad ada veya gnmzde beenmeyenler, grlerini eksik ve tehlikeli bulanlar olmutur. Endlste yetien ve Gazlnin vefatndan (1111) on be yl sonra dnyaya gelen, Mlik fakhi, hekim ve me ekolnn son temsilcisi bir filozof olan bn-i Rd, Gazlnin Tehftl-felsife adl eserine; Tehftt-Tehft / Tehftn yere serilmesi eklinde bir cevap yazm ve Gazlnin tenkit ettii mslman filozoflar savunmutur. Son asrlarda ise, Gazlye ilm olmayan bir saldr balamtr. Aadaki rnekte olduu gibi onu acmaszca eletirenler olmutur:

298

Blm Ad

Mslman dnyasn bomak plnn hazrlamak zere Clermontta toplanan Hallar Konsilinin toplanmasndan (1095) birka ay evvel slam leminde felsefe ve lik ilimleri sndrmek, fikirlerinde irtibatszlk bulunduunu ispat etmek sretiyle Frb ve bn-i Sn gibi hretleri ykmak gayesiyle yazlan bu esere; Tehftl-Felsife, yani Filozoflarn Yere Serilmesi gibi bir ad verilmi olmas, mellifinin rhunu gstermek itibaryla yn- dikkattir. Gazl ayn eserinde (el-Munkzda) yalnz felsefeyi men etmekle kalmyor, insanlar msbet dnmeye altran riyziyt da din hesabna bir fet sayyor ve gitgide bilhassa amda geirdii on senelik ilekelik devresinden sonra deta bir engizisyon reisi kesiliyor.4 Meselenin ardnda Tanzimattan bu yana bitmeyen; Niin geri kaldk? sorusuna cevap aramak vardr. nl Trk bilim tarihisi Aydn SAYILI da, msterik Sachaunun bu konuda mam- Gazlyi sulayc fikirlerinden etkilenmitir.5 Gazlyi akl bilimlerin geliimini nleyen bir kii ve slm dnyasnn son birka asrdr yaad ml ve kltrel krizlerin kayna olarak grmek en basitinden insafla badamad gibi sosyolojik deiim kanunlaryla da aklanamaz. slm dnyasnda lemin ileyi kanunlarn tespit etmeye ynelik dnyev bilimlere ilginin bir dereceye kadar ihmal edilmi olduu bir gerektir. Fakat bunun sebebi olarak Gazlnin gsterilmeye allmas hakszlktr. Gazl, filozoflarn dnyev ilimlerdeki almalarna satamam, ilhiyat bahislerinde ileri srdkleri, temiz slm tikadna zarar verecek grlerini rtmtr. Gazl-bn-i Rd arasnda balayan Tehft gelenei devam etmi, mesel Osmanl zamannda, bizzat ilmin hmsi Fatih Sultan Mehmedin emriyle devrin limlerinden Hocazde de bir Tehft kaleme almtr. Gazlden sonra da asrlarca medreselerde matematik, astronomi gibi ilimler okutulmaya devam edilmitir. slm dnyasndaki gerilemeyi; mslmanlarn sembol isimlerine amur atmak isteyen oryantalistlerin azna bakarak, u veya bu slm li-

299

Ksa Dnya Tarihi

mi olarak deil, mslmanlar arasnda, ahlk ve ahsiyet alanndaki zaaf ve geveklik olarak tespit etmek en dorusudur. Nitekim, gnmz slm dnyas btnyle akl bilimlere ak olduunu iddia eden ynetimlere sahip olduu hlde; gerek fen ve sosyal bilimlerde, gerekse uygulamal bilimler ve teknolojide cidd atlmlar gerekletirilememitir. Bu da slm toplumlarndaki bu iddialar tayan anlay sahiplerinin ellerini, Gazlnin tutmadn gstermektedir. Baty derinden etkileyen ve Avrupa Birliinin fikr mimarlar arasnda kabul ettii bn Rdn (Averroes) slm dnyasnda felsefe, bilim ve fen sahasnda niin ayn tesiri gerekletiremedii, ayr bir bahis konusudur. Gazl; yukarda belirtilen ana ileviyle kendi kulvarnda bir deer, akln alma prensipleriyle ilgilenen fakat Yunan malzemeleriyle yapt zihin iiliinin handikaplarn aamayan bn Rd ise baka bir deerdir. Ksacas bu iki byk lim birbirlerinin alternatifi deildir. Gazl, hem felsefenin snr tanmaz alg ve tefekkrne balans ayar yapm byk bir bilge, hem de tasavvuf akmlarnn eriat d ynelimlerini snrlayan, onlar tekrar ehl-i snnet snrlar iine sokan uyarc bir gnl adamdr. bn-i Rd ise slm toplumlarndaki bilgi alnn giderilmesi iin lemin ileyi dzenini kavrama ve Snnetullhn bu dnyaya mteallik kanunlarna nfuz etme ynndeki abalaryla yzyllarn tesinden gnmze ulaan parlak bir yldzdr.
____________________ 1 Bekir KARLIA, Prof. Dr. slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 431. 2 Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti; Prof. Dr. Osman TURAN, s. 254. 3 slmiyt Dergisi, c: 8, say 3; Prof. Dr. Yaar AYDINLInn makalesi. 4 emsettin GNALTAY, Belleten, 11/5-6s. 74. 5 Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, c: 2 say 4, s. 709.XVIII. cilt.

>
300

Index
Numbers
12 Levha Kanunlar 95 14. Lui 18

A
Abdullah bin Mesud 175 Abdullah bin mer 171 Abdullah bin Sad 175 Abdullah bin Zbeyr 175 Abdurrahman bin Avf 171 Abdurreid 69 Adriyatik 105 Ahamenid 75 Ahmet bin Hanbel 115 Ahra-Mazda 252 A. J. Taylor 17 A. J. TAYLOR 25 Akalar 51 AKATLAR 32 Akli Kfe 203 Akit Guzek 245 Aleksandros 87 Alparslan 108, 279 Alptekin 265 Als 90 Amin Maalouf 227 Amr bin As 155, 191, 192 Amr bn-i As 38 Andrew COLLNS 39 Arabistan 28 rmler 80 Aristo 87 Arnold TOYNBEE 15

Arslan Besasir 277 Artebun 155 A Short History of the World 127 surbanipal 34 surlular 32 SURLULAR 34 Aton 41 Auguste COMTE 25 Avaris 40 Ayasofya 106

B
Bbil 28 Bbil-sur 75 Bbil Kulesi 34 Bbilliler 33 Bahreyn 289 Banibal 32 Btn-Ftm 295 Belcistan 266 Ben Adiyy 167 Ben Kaynuka 132 Ben Kureyza 132 Ben Ndir 132 Bhagavat Gita 60 Bilge Kaan 240 biyo-psiik 11 Bourgogne 284 British Museum 45 Buda 61 Byk skender 87 Byk Kyros 73 Byk Theodosius 100

C
C. Darwin 13 Cebeleyn 45 CELULA 166

Ksa Dnya Tarihi

Cemel Vakas 188 Christopher Dawson 23 Chronique 162 Claude 99

Etrskler 94

F
Fenikeliler 32 Fergana 248 Fernand BRAUDEL 93 Filibeli Ahmed Hilmi 17 Filistin 28 Firavun 29 Fransz htilli 13 Fransz htilli 235 F. Schiller 49

D
Darius 74 Denise Schmend 31 Dhye bin Halif el-Kelb 129 Dicle 33 Dn Takvim 13 Diokletianus 99 Drakon 52

E
Ebul-Abbas 225 Eb Musa el-Ear 192 Eb Mslim 226 Eb Nasr 249, 269 Eb Reyhan 90 Eb Simbel 44 Eb Ubeyd 127 Eb Ubeyde 155, 166 Eb Zer 177 ECNADN SAVAI 154 Efltun 51 Ekbatana 73, 88 el-Ahsa 289 Elamllar 33 El Birn 90 el-Ehram 42 el-Emvl 127 el-Hadr 200 Ensi 24 Epikr 53 Erbil 88 Eric Von DANKEN 39 er-Ravdul-Unf 127

G
Ganj Irma 57 Ganj Nehri 268 Gavgamela 88 Gazneli Mahmud 59 Gelboe Sava 80 George OSTROGORSKY 104 Glgam destann 25 Gizze 39 Gk Tanr 234 Grekler 50 Gur 266

H
Hacerul-Esved 114 Hlid bin Said 155 Hlid bin Velid 154 Hmn 43, 44 Hammurabi 33 Hanif 113 Hricler 192 Haris bin Msenn 154 Hris bn-i Eb amir 129 Harun Reid 227 Hatib bin Eb Baltaa 129

302

Blm Ad

Hatice MERAL 15 Hazret-i dem 28 Hazret-i ie 188 Hazret-i Ali bin Eb Tlib 172 Hazret-i Ebbekir 147 Hazret-i Hrun 44 Hazret-i brahim 28, 35, 44 Hazret-i Mevln 54 Hazret-i Musa 29, 42, 44 Hazret-i Nh 28 Hazret-i Numan bin Mukrin 165 Hazret-i Osman 173 HAZRET- OSMAN 173 Hazret-i Osman bin Afvan 172 Hazret-i mer 18, 150, 159, 161, 176, 284 Hazret-i t 28 Hazret-i Ubeyde bin Cerrah 150 Hazret-i Ykub 41 Hazret-i Ynus 35 Hazret-i Ysuf 44 Hazret-i Zbeyr 188 Helenistik Krallklar 89 Helipolis 163 Herakliyus 106, 163 HERAKLYUS 106 Herat 295 Heredot 37, 39 H. G. WELLS 127 H. G. Wels, Emile DURKHEM 25 Hlful-Fudl 114 Hra Maaras 114 Hiksoslar 40 Hind 57, 59 Hinduizm 61 Hipokrotas 52 Hiam bin As, Ndir bin Hris 155 hiyeroglif 32 Homeros 51

Hsn-u 71 Hseyin ALTUNTA 14

I
I. Hsrev 77 II. Filip 87 III. Darius 75 III. Daryus 88 III. Yezdcerd 153 II. Ramses 43 I. Seti 43 IV. Amonofis 41 I. Xerxes 75 I. Xeserkes 88 bn-i Batta 68 bn-i Haldun 17 bn-i Kayym 127 brahim in 69 frike 90 krime bin Eb Cehil 155 lyada Destan 51 ndus 57 ndus Deltas 89 sfahan 295 smail Habip SEVK 49 zbe 102

J
Julius 97 Jstinyanus 105 JSTNYANUS 105

K
Kbe 114 Kadisiye 77, 166 KADSYE 166 Karmatler 289 Krun 44

303

Ksa Dnya Tarihi

Kastille kral VI. Alfonso 284 Kays bin Misher 204 Kefren 39 Keops 39 Kzldeniz 79 Kirman Meliki Kavurd 286 Ki 24 Knossos Saray 51 Kodeks 106 Konfys 66 Konsil 103 Konstantinius 102 Konstantinus 104 KPR 166 Kral Dara 76 Kral Menes 38

L
Lao-e 70 Lao e 66 Liu Chih 68 Lugal Zagizi 33 Luka 101

M
Maabllar 80 Mahatma Gandhi 60 M. Ali EMEL 14 Manu 67 Manurya 69 Mao Ze Tung 67 Marco Polo 57 Markos 101 M. Asm KKSAL 127 Matta 101 Max MLLER 20 Mazdek 77 Mecs 69

Medin 166 meditasyon 61 Medya 34 Melikah 286 Memun 226 Merneptah 45 Mervan bin Muhammed 217 Mescid-i Nebev 119 Mehet 296 Mezmurlar 81 Mezopotamya 29, 31 Msr 28 Miken medeniyeti 51 Mikerinos 39 Milano Ferman 102 mistik 63 monofizit 107 Monofizit 163 Moe KOHN 42 Muallka 113 Muviye 190 Mutasm 226 Msenn 166 Msned 115

N
Naramsin 33 Nsrul-Hak 252 Nemrut 29 Neron 99 NHAVENT 166 Nikephoros Phokas 254 Nil Nehri 37 Ninova 32, 35, 75, 88 Nippur 24 Nibur 295 Nitekim Denise Schmend 31 Nuh Tufan 24 Nur Da 114

304

Blm Ad

Nbya 39

O
Ouz Yabgu 273 Oktavianus 97 Oziris 44

P
Pasinler Ovas 276 Patesi 24 Patriciler 94 Patrik Sofranyus 161 Pavlus 102 Pers Kral Keyhsrev 53 Persopolis 75 Pierre Amiet 31 Plepler 95 Plep meclisleri 95 Plutarque 20 politeist 63 Pontus Kral 97 Prof. Dr. Muhammed Hamidullah 127 Prof. Lois BULGAN 39 Pythagoras 50

Sargon 33 Saul 80 Selmn- Fris 123, 251 Senatrler 97 Sezar 97 Sicilya 51 Sidharta 61 Sokrates 53 Solon 52 Sheyl 127 hang 66 uca bin Vahab el-Esed 128 urupak 25

T
Talas Sava 65 Talha bin Ubeydullah 172 Tao 69 Tarkavinius 94 Tebai ehri 87 Teb prensleri 41 Tehftl-Felsife 297 Tehzbl-Esm 127 Teodoros 52 Thales 50, 52 THEMA 106 Thomas CARLYLE 18 Toharistan 266 Tuleytule 284 T.W. Arnold 252

R
reenkarnasyon 61 Respuclica 94 Romen Diyojen, 108 Romen Diyojen 284 Rstem 166

U
Ubar Tudun 25 Ubeydullah bin Ziyad 204 Upaniadlar 60 Ur 24 Urfa 28 Urgakina 33

S
Sad bin Eb Vakkas 171 Sais ehri 45 Salamis 75

305

Ksa Dnya Tarihi

Uruk 24 sme bin Zeyd 142, 151

V
Vali Kuteybe 247 Vedalar 60 V. Hanedan 44 Voltaire 19

W
William H. Mc. NEL 25

X
Xerxes 75

Y
Yang 69 Yedi Muallka 113 YERMUK SAVAI 155 Yezdcerd 165 Yezid bin Eb Sfyan 155 Ying 69 Yrus 163 Yuhanna 101

Z
Zdul-Med 127 Zebulistan 266 Zemindaver 266 Zerdtler 251 Zeyd bin Abdurrahman 216 Zeyd bin Sbit 156 Ziggurat 34 Ziyad bin Ebih 201 Zbeyir bin Avvam 163 Zbeyr bin Avvam 171

306

Blm Ad

307