KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES

Emine EREN

T.C Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Ana Bilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal

YKSEK L SANS TEZ

Eskiehir 2008

T.C. ESK EH R OSMANGAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST T S MDRLNE Emine EREN tarafndan hazrlanan Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi balkl bu alma tarihinde Eskiehir Sosyal Bilimler Enstits Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin ilgili maddesi uyarnca yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak, Jrimiz tarafndan Tarih Anabilim/Yakna Tarihi Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir. Bakan:

ye: Yrd.Do.Dr. Kamil OLAK (Danman)

ye:

ye:

ye: / / 2008

Enstit Mdr

iii

ZET KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES EREN, Emine Yksek Lisans, 2008 Tarih Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Kamil olak Osmanl mparatorluunda yaayan dier zmrelerden daha fazla ayrcalk sahibi olan Rumlar, XVIII. yzyla kadar Osmanl ynetimi altnda yaamaktan byk bir memnuniyet duymulard. Ancak XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmnn etkisiyle bu durum deiti ve Rumlar zellikle kendilerine kar Avrupal devletlerin besledii sempatiyi grnce Osmanl mparatorluuna kar bamszlk mcadelesi balatt. Rumlarn 1821 ylnda Eflak ve Bodanda balattklar ayaklanmay bastran Osmanl Devleti, Morada Rumlara kar ayn baary gsteremedi. Sultan II. Mahmut Moradaki isyan bastramayacan anlaynca, daha nce Msrda byk yararllklar gsteren valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Bab- Alinin, Moradaki isyan bastrmas karlnda Mehmet Ali Paaya Mora ve Girit valiliklerini vaat etmesine karn, Avrupal devletlerin mdahalesiyle isyan Osmanl Devletinin mit ettii gibi sonulanmad. Mora isyanndan kazanl kamayan Mehmet Ali Paa, Mora isyanndaki hizmetlerine ve masraflarna karlk Osmanl Devletinden Suriyenin kendisine verilmesini istedi. Osmanl Devletinin bu istei kabul etmemesi zerine, kayplarn telafi etmek isteyen Mehmet Ali Paa, 1831 ylnda olu brahim Paa komutasndaki bir orduyu Suriye zerine sevk etti. Bylece Osmanl Devleti yeni bir sorunla, Msr Meselesiyle kar karya kald. Bu isyana tek bana kar koyamayacan anlayan

iv

Osmanl Devleti, Rusyann yardm teklifini kabul etmek zorunda kald. Ancak bu yardm ve arkasndan Rusya ile imzalanan Hnkar skelesi Antlamas, Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine daha fazla karmasna neden oldu. Kavalal Mehmet Ali Paa isyan 15 Temmuz 1840ta toplanan Londra Konferans ve arkasndan 13 Temmuz 1841de ilan edilen Msr Valilii mtiyaz Ferman ile zmlendi. Buna gre, Msr valilii babadan oula gemek suretiyle Mehmet Ali Paaya verildi. Bylece Osmanl Devleti, Akdenizde stratejik neme sahip olan en zengin eyaletlerinden biri zerindeki etkisini kaybetmi oluyordu.

ABSTRACT MEHMET AL PASHA REBELLION AND THE EGYPTIAN QUESTION EREN, Emine Master of Arts, 2008 Department of History History of Modern Age Advisor: Asst. Prof. Dr. Kamil olak The Greeks (The Rums) of the Ottoman Empire lived gladly and comfortably under the Ottoman rule having more privileges than the other social groups until the XVIIIth century. However, from the second half of the XVIIIth century on, this situation changed due to the nationalist trend caused by the French Revolution. Having observed the sympathy by the European countries to their nation, the Greeks started to struggle towards their independence. Although the Ottomans have crushed the rebellion by Rums in 1821 in Eflk and Bodan, they have been unsuccessful against the Greeks in Mora. As soon as he understood that he would not be able to crush the rebellion, Sultan Mahmut II asked for help from Mehmet Ali Pasha of Kavala, whom he had greatly benefited as his governor-general in Egypt. Bb- li had promised Mora and Girit to Mehmet Ali Pasha; but because of the European countries intervention in it, the rebellion did not come to an end in a way the Ottoman Government preferred. Having not been gainful out of the rebellion in Mora, Mehmet Ali Pasha wanted to compensate it by landing Syria, and an army commanded by his son brahim Pasha attacked this country. Hence, the Ottoman Government came across a new problem: the Egyptian question. Not being able to crush this revolt either, Ottoman Government had to accept Russian help. However, this help and the

vi

following Hnkar Government.

skelesi Treaty concluded with Russia have caused more

intervention of European countries to the internal affairs of the Ottoman

The rebellion of Mehmet Ali Pasha was resolved via the London Conference held on July 15, 1840 and the Decree of Privilege of the Governorship of Egypt (Msr Valilii mtiyaz Ferman) announced on July 13, 1841. The governorship of Egypt was bestowed upon Mehmet Ali Pasha on the condition that it would pass from father to son. With this, Ottoman Government lost the effect upon one of their richest provinces which had a strategic importance in the Mediterranean.

vii

NDEK LER

ZET ......iii ABSTRACT ........v EKLER L STES .........x KISALTMALAR L STES ........xi NSZ.......................................................................................................................xii G R 1

1. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA 1.1. Hayat ve Kiilii.......4 1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii.....5 1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar10

2. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI 2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu15 2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum syanna Mdahalesi17 2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu19

viii

3. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES N N LK EVRES 3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan.............27 3.2. Msr Meselesinin lk Evresi...........31 3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi31 3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu...........35 3.2.3.Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya

Antlamas..40 3.2.4.Hnkar skelesi Antlamas...........52

4. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES N N K NC EVRES

3.1.1838 Balta Liman Ticaret Szlemesi ve Nizip Sava...........................65 3.2. 1840 Londra Antlamas..........................70 3.3. 1841 Boazlar Szlemesi...........................80

ix

5. BLM KAVALALI MEHMET AL PAANIN SON YILLARI, LM VE SONRASINDA KAVALALI SLALES 5.1. Kavalal Mehmet Ali Paann Son Yllar ve lm.86 5.2. Kavalal Mehmet Ali Paadan Sonraki Dnemde Kavalal Slalesi..89

SONU...94 KAYNAKA..............................................................................................................96 EKLER .....108

EKLER L STES Ek 1: Kavalal Mehmet Ali Paa..108 Ek 2: Kavalal Mehmet Ali Paa..............................................................................109 Ek 3: brahim Paa...110 Ek 4: Kavalal Mehmet Ali Paa Hanedan..111 Ek 5: Kavala.112 Ek 6: Osmanl mparatorluu...113 Ek 7: Mehmet Ali Paa ynetiminin kuzey snr.....................................................114

xi

KISALTMALAR A.DVN.DVE a.g.e a.g.m ADTCFD BOA Bkz C ev HAT A .MTZ M MMM s. ss. S. TDV A TTK Vol. Yay. Y.EE Bab- Asafi Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiye Ad geen eser Ad geen makale Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Babakanlk Osmanl Arivi Baknz Cilt eviren Hatt- Hmayun Tasnifi slam Ansiklopedisi rade Eyalet-i Mmtaze Msr Msr rade Mhime-i Msr Mektumi Sayfa Sayfa says Say Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Trk Tarih Kurumu Volume Yayn Yldz Esas Evrak

xii

NSZ Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi balkl bu almann temel amac, Osmanl mparlatorluunu temelinden sarsan, bakenti ve hatta Osmanl hanedann tehdit edebilecek kadar g sahibi olan bir valiye, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paaya ve onun Osmanl mparatorluunun kaderi zerindeki etkisine daha yakndan bakmak ve daha iyi anlamaya almaktr. XVII. yzyln sonlarnda Avrupada grlmeye balayan milliyetilik fikirleri XVIII. yzyl balarnda hareketlilik kazanm, Osmanl Devleti bata olmak zere ok uluslu devletleri derinden sarsmtr. 1821 ylnda ortaya kan Yunan isyannn bastrlmasnda Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm alnm, ardndan Mehmet Ali Paa Suriyenin kendisine verilmesini istemitir. Osmanl Devletinin bunu kabul etmemesi zerine Mehmet Ali Paa Suriye zerine yrm, tarihte Msr Meselesi diye bilinen sorun ortaya kmtr. Bu sorun zellikle Osmanl Devletinin isyan bastracak gte olmamas ve yabanc devletlerden yardm almak zorunda kalmas asndan nemlidir. Osmanl Devleti bu sorunu ancak yabanc glerin yardmyla zebilmitir. XVIII. yzyl balarnda Osmanl Devletinin durumunu ve Avrupal devletlerin olaylara mdahalesini gstermesi asndan nem arzeden bu alma srasnda her konuda ilgisini, bilgisini, yardmlarn ve itenliini benden esirgemeyen deerli danman hocam Sn. Yrd. Do. Dr. Kamil OLAKa, almann her aamasnda bana yardmc olan sevgili arkadam Mert ALARa ve deerli hocalarm Doan ALKA ve Pelin ENZ YZALa, varlklaryla ve sevgileriyle bana g veren, bugne kadar emeklerini eksik etmeyen ve maddi manevi yardmlaryla beni ayakta tutan aileme, En iten teekkrlerimi sunarm.

GR Msr, batdan Libya, gneyden Sudan, kuzeydoudan srail, kuzeyden

Akdeniz ve doudan Kzldenizle evrili bir kuzeydou Afrika lkesidir. Bulunduu corafi konumun sonucu olarak tarih boyunca ok byk bir stratejik neme sahip olmutur. Bu nedenle Msr, en eski alardan itibaren yerleim merkezi olarak kullanlmtr. Aslnda ok az ya alan bu blge Nil nehri sayesinde l olmaktan kurtulmutur. Nil Nehrinin vadisine getirdii bereketli topraklar bu blgeyi tarmsal adan ok verimli yapmaktadr. Bu nedenle nl tarihi Heredot Msr, Nilin armaandr. demitir. Msr, corafi konumu ve stratejik nemi ve dini yaps nedeniyle Osmanllar tarafndan fethedilene kadar birok devletin himayesi altnda kalmtr. Msrda Osmanl hakimiyeti ise Sultan Yavuz Selimin 1517de gerekletirdii sefer ve bunun sonucunda, o srada Msra hakim olan Memluk direniinin krlmasyla balamtr. Msr Osmanl eyaletleri ierisinde ekonomik bakmdan en zengin kaynaklara sahip olma zelliiyle n plana kmtr. Dou-bat ticareti yolu zerinde bulunmas nedeniyle stratejik bir noktadayd. Ayrca tarmsal verimliliin yannda zengin yeralt kaynaklarna sahipti. Msrn sahip olduu bu deerler ve zellikle de Hindistana giden yol zerinde olmas bu corafyay sadece Osmanl Devleti iin deil bata Fransa ve ngiltere iin de nemli klyordu. zellikle, ngiltere karsnda doudaki karlarn korumak isteyen Fransa, ngiltereden daha nce davranp Msr igal etmek iin sabrszlanyordu. 1798 ylnda Napoleon Bonaparte tarafndan balatlan igal 3 yl srd. Arkasndan Akkada Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Osmanl birliklerine yenilen Bonaparte 1799 Austosunda Msrdan ayrld. Fransz kuvvetleri de 1801 Austos aynda Msr terk etmek zorunda kald.

Fransz igalinden sonra Msrda uzun sre dzen salanamad. Bab- Ali Msrda yeniden istikrar salamak ve dzeni salamlatrmak iin eitli giriimlerde bulundu ancak Msrda dzeni salamak ok kolay olmad. Sonunda Bab- Ali burada dzeni salamak iin kuvvetinden emin olduu Kavalal Mehmet Aliyi grevlendirdi ve onu Msra vali tayin etti. Mehmet Alinin Msra vali olmasyla birlikte Msrda yeni bir dnem balam oluyordu. Kavalal Mehmet Ali Paa, yakna Osmanl ve Msr tarihine damgasn vuran en nemli ahsiyetlerden biridir. Mehmet Ali Paa, 1805te Osmanl Sultan tarafndan atanmasndan balayarak 1849a kadar Osmanl Devletinin en byk eyaletlerinden biri olan Msra valilik yapmtr. Onun idaresi altndaki bu dnem gerek modern Msr tarihinin, gerekse Osmanl tarihinin en ilgi ekici dnemlerinden biridir. Mehmet Ali Paa zekas ve becerisi sayesinde ksa zamanda ykselmi, nndeki tm engelleri kaldrarak Msrda iktidar mevkiini ele geirmitir. Onun Msra vali olmasyla Msrda yeni bir dnem balamtr. Bundan sonra Mehmet Ali Paa var gcyle Msr tam bir dzen iine sokmaya alm ve o zamana kadar grlmemi lde byk ve hrsl bir reform program balatmtr. phesiz Msr, onun bu abalarndan byk fayda grm, ancak bu ayn zamanda lkeye byk bir yk de getirmitir. Mehmet Ali Paann hakimiyeti sresince Msr yenilik hareketlerini ve hayal krklklarn bir arada yaamtr. Mehmet Ali Paann valilii Osmanl tarihi asndan da olduka nemli bir dnemdir. Mehmet Ali Paa, Rum isyannda Osmanl Sultanna yardm etmesi karlnda Suriye vilayetlerinin kendisine verilmesini istemi, ancak bu istei reddedilince Suriyeyi g kullanarak ele geirmeye karar vermitir. Mehmet Ali Paa bal olduu Osmanl Sultanna kar byk bir isyan balatm ve bu isyan Msr Meselesi haline dnmtr.

Kavalal Mehmet Ali Paann, Osmanl Devletinin ok kt durumda olduu bir dnemde sultana kar ayaklanmas, imparatorluun i ilerine karmak iin frsat kollayan Batl byk glerin eline nemli bir koz vermitir. Mehmet Ali Paa isyan, Avrupal byk glerin mdahalesiyle uluslararas bir diplomasi sorunu haline gelmitir. Bir valisiyle bile ba edemeyecek kadar zayf durumda olan Osmanl Devleti bu sorunu ancak byk glerin mdahalesi ve yardmyla zebilmitir. almamzn ilk blm Kavalal Mehmet Ali Paa bal altnda verilmitir. Bu blmde Mehmet Ali Paann kiilii, Msrda g kazanmas, valilie ykselmesi ve Msrda gerekletirdii reformlar anlatlmaya allmtr. Bahsedildii gibi Kavalal Mehmet Ali Paa isyannn temel nedeni, Rum isyannda Osmanl Devletine yardm etmesi karlnda talep ettii Suriye vilayetlerini elde edememi olmasdr. Bu yzden Mehmet Ali Paa isyannn arka plan olarak almamzn 2. Blm Kavalal Mehmet Ali Paa ve Rum syan bal altnda verilmitir. Bu blmde konuyu daha iyi aklayabilmek asndan ksaca Rum isyannn ortaya k ve sona ermesi de ele alnmtr. 3. Blmde Mehmet Ali Paa isyannn ilk evresi; 4. Blmde ise isyann ikinci evresi ve sorunun zm ele alnmtr. Son olarak 5. Blmde ise, Kavalalnn son yllar, lm ve lmnden sonra Msrda hkm sren Kavalal hanedan ve bu dnemde yaanan olaylar ksaca aktarlmaya allmtr. almada, Mehmet Ali Paa isyan ve Msr Meselesi ile ilgili literatr kullanld gibi 18771878 yllarnda yaynlanm olan Mecmua-i Muahedat ve ksmen Babakanlk Osmanl Arivinden elde edilen ariv belgelerine de yer verilmitir.

1. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA

"Hayatm Msra adadm, bakalarna imkansz grnen ileri baardmsa bunu ardmdan gelen paalar keyif srsn diye yapmadm. Msrn ngilizlemesini ve Trkiye'nin Ruslamasn hibir zaman kabul edemem." 1 Mehmet Ali

1.1. Hayat ve Kiilii Mehmet Ali Kavala'da (Makedonya), Napoleon gibi 1769 ylnda domutur.2 Arnavut olduu yolundaki birok gr yanltr. Mehmet Ali yzlerce yl nce Arabkir'den Kavala'ya gidip yerlemi bir Trk ailesine mensuptur.3 Babas bekiba brahim Aa'nn 17 ocuu olmu fakat ilerinden sadece Mehmet Ali yaamtr. ok sevdii babasn erken yata kaybeden Mehmet Ali, amcas Tosun Aa'nn korumas altna girmi bir sre sonra amcas da hkmet kararyla idam edilince kimsesiz kalmtr. Mehmet Ali byk skntlar ekmi ve bu durum amcasn idam ettiren Osmanl Devleti'ne kar byk bir kin beslemesine neden olmutur.4 Mehmet Ali olduka zeki ve ocukluunda yaam olduu olaylarn etkisiyle son derece sert mizal idi. Okuryazar olmamakla birlikte alkan, ok cesur, kurnaz, ak szl ve becerikli olduu iin Kahireye geldikten sonra ksa zamanda kendini gsterdi.5 Sorumluluklarn alglama konusunda mkemmel bir yetenee sahipti.6

Gilbert Sinou, Kavalal Mehmed Ali Paa (Son Firavun), (ev: Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul, 2004, s.9. 2 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Ankara, 2003, 194. 3 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.5, Ankara, 1995, s.125; inasi Altunda, Mehmed Ali Paa, A, (MEB), C.7, Ankara, 1945, s.566. 4 inasi Altunda, Kavalal Mehmed Ali Paa syan, Msr Meselesi (18311841), 1.Ksm, Ankara, 1988, s.22. 5 Armaolu, a.g.e, s.195; Karal, a.g.e, s.125; Ronald T.Ridley, Napoleons Proconsul in Egypt, London, 1998, s.202.

Okuma yazmay 45 yandan sonra rendii sylenir.7 Amcasnn lmnden bir mddet sonra Kavalada ticaretle uraan Leon isimli biriyle tanm, onun postacln ve simsarln yapm, ttn ticareti ile de uramtr. Leon, Mehmet Ali zerinde derin etkiler brakm, Mehmet Alinin Fransaya ve Franszlara olan eilimi bu dnemde balamtr. Mehmet Ali, 18 yanda askerlik hizmetine girmi ve bu meslekte hemen dikkati ekerek ykselmitir.8 Mehmet Ali, 1787de hamisi olan mutasarrfn araclyla akrabasndan zengin bir kz ile evlenmi 9 bu evlilik neticesinde be olu olmutur.10 Oullarndan zellikle brahim11, Tosun ve smail sonradan Msrda olduka hret kazanmlardr.12 1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii Napoleon Bonapartenin yakn douda Fransz etkisini artrmak ve ngilterenin uzak dou smrgelerine giden yolunu kesmek amacyla13 1798 ylnda Msr igal etmesi Osmanl Devleti ile Fransa arasnda bir mcadele eklinde kalmam, ngiltere ve Rusyann da katlmalar zerine Akdenize ve Msra intikal etmitir.14 Napoleonun Msr Seferinin Mehmet Alinin Msrdaki hakimiyeti iin de
6

The Last Khedive of Egypt, Memoirs of Abbas Hilmi II, (Edited by: Amira Sonbol), London, 1998, s.171. 7 Armaolu, a.g.e, s.195. 8 Altunda, a.g.e, s.22. Mehmet Alinin ilk olarak Kavala Valisi tarafndan blkba grevine getirildii syleniyor, bkz: Hassan Hassan, In the House of Muhammad Ali, Cairo, 2001, s.4. 9 Hassan, a.g.e, s.5. 10 Mehmet Ali ve hanedan iin bkz: Darrell I.Dykstra, Egypt In The Nineteenth Century, Michigan, 1979, s.11; Robert Hunter, Egypt Under the Khedives (18051879), University of Pittsburg Press, s.26; Seyyid Muhammed Es-Seyyid, Msr (Osmanl Dnemi), TDV A, C.29, Ankara, 2004, s.569. 11 brahim Paa hakknda bkz: inasi Altunda, brahim Paa, A (MEB), C.5/2, Eskiehir, 1997, ss.900905. 12 A. kr Esmer, Siyasi Tarih, No:12, stanbul, 1994, s.134. 13 J. Brugman, An Introduction To The History Of Modern Arabic Literature In Egypt, Leiden, E.J.Brill, 1984, s.4. 14 Altunda, a.g.e, s.23.

nemli sonular vardr. Napoleonun 1798de Msr igali Mehmet Aliye burada hzla ykselme imkan salamtr.15 Napoleonun Msr seferi Osmanl Devletine cephe alan Klemenleri (Memluklar) ypratm ve bylece yeni bir idareye ortam hazrlamtr.16 nk Msrda merkezi bir idarenin kurulmasn engelleyen Klemenler Napoleonla yaptklar savalarda byk kayplar vermilerdir.17 Napoleonun Msr seferi sonucu ortaya kan kargaa ortam Mehmet Alinin vali olmasna zemin hazrlamtr.18 Mehmet Ali, Franszlara kar yaplan savalarda byk yararllklar gstermi ve bu sayede komuta mevkilerine kadar ykselmitir.19 Napoleon 1798de Msr igal edince20 Osmanl Devleti buraya bir ordu gndermi, bu orduya Kavaladan bir takm cretli askerler de dahil edilmitir. Mehmet Ali, Msr Napoleon Bonapartenin kuvvetlerinden kurtarmak iin Kavaladan gnderilen seme erlerle birlikte Kahireye gelmitir.21 Mehmet Ali, Kavala birliklerinin nce komutan yardmcs, Msra geldikten sonra da komutan olmutur.22 Mehmet Ali, Msrda Franszlarla mcadele ederken iki ordu arasndaki fark grm, bu bir taraftan Avrupann ilim ve tekniine ilgi duymasna, dier taraftan da Osmanlya olan ballnn azalmasna neden olmutur.23 Kavalal, daha sonra Kaptan- Derya Kk Hseyin Paann kuvvetleri arasnda yer almtr. Ykselmek iin bir askeri kumandann hizmetine girmenin gerekliliini bilen Mehmet Ali, Kaptan Paann subaylarndan Hasan Aa adnda

J.A.R Marriott, The Eastern Question, Oxford, 1971, s.226. Altunda, a.g.e, s.23. 17 Armaolu, a.g.e, s.195. 18 Brugman, a.g.e, s.4,5. 19 Armaolu, a.g.e, s.195. 20 Napoleon Bonapartenin Msr igali hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Humayunlar; Ankara, 1999; smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (17891802), Ankara, 1999; Enver Ziya Karal, Fransa, Msr ve Osmanl mparatorluu, stanbul, 1938; Ahmet Fuat Mtevelli, Baz Osmanl Belgeleri I Altnda Msra Yaplan Fransz Saldrsna Kar Osmanl Devletinin Tutumu, 5.Milletleraras Trkoloji Kongresi, stanbul, 1989, ss.459464. 21 Karal, Osmanl Tarihi, s.125. 22 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Stanford Shaw, Ottoman Egypt In The Age Of The French Revolution, Massachusetts, 1964. 23 Armaolu, a.g.e, s.195.
16

15

birini arac yapmak suretiyle Kaptan Paaya yaklamtr. Gerekten de Kk Hseyin Paann gerek Msrda iken gerekse daha sonralar Mehmet Aliyi koruduu bilinmektedir. Mehmet Ali daha ilk anlardan itibaren askeri snflar arasnda kendini gstermeye ve giderek yaylan bir hret kazanmaya balamtr. Msra geliinden ksa bir sre sonra Msrn halkn, lkeyi, askeri kuvvetleri, Msrn politik durumunu kavramtr. Bundan sonra adm adm ilerleyerek Msrda siyasi otoriteyi ele geirecektir.24 Napoleon Msrdan ayrldktan sonra Osmanl Devleti Msrda disiplinli bir ynetim kurmak istedi, bunun iin de hala etkileri devam eden Klemen Beylerini ortadan kaldrmak gerekiyordu. Bab- Ali bu sebeple Hsrev Paay Msra vali tayin etti ancak Hsrev Paa duruma hakim olamad.25 Bab- Ali bir sre sonra btn olup bitenlerde Mehmet Alinin parma olduunu anlad. 26 Bundan sonra Mehmet Ali Cidde Valisi yaplarak Msrdan uzaklatrlmak istendiyse de baarl olunamad.27 Mehmet Ali, bundan sonra tm zekasn ve enerjisini Msrda idareyi eline almak iin kulland. Mehmet Ali, Msrn son valileri Hsrev, Tahir, Ali ve Hurit Paalar bertaraf ettikten sonra28 Msrda idareyi eline almay baard.29 Bab- Ali 9 Temmuz 1805 tarihinde yllk vergi demek ve Hicazdaki Vahhabilerin30 isyann bastrmak artyla Mehmet Aliyi Msra vali tayin etti.31 Bylece Mehmet Ali Bab- Ali
24 25

Atilla etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii, stanbul, 1998, s.29,30. Armaolu, a.g.e, s.195. 26 Ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann, Suriyeye Tecavznden Evvel Suriye lerine Mdahale Ettiini Gsteren Bir Takrir, Tarih Vesikalar, I/1(16), Austos 1955, ss.1618. 27 etin, a.g.e, s.112. 28 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda vali olabilmek iin Msrn ileri gelen paalarn ortadan kaldrmtr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii, stanbul, 1998. 29 Altunda, a.g.e, s.24. Ulema ve Msrn ileri gelenleri de Bab- Aliye Hurit Paann grevinden alnarak Mehmet Ali Paann onun yerine atanmasn isteyen bir dileke sunmulardr. Bu konuda bkz: Muhammed H.Kutluolu, The Egyptian Question, stanbul, 1998, s.36. 30 Vahhabilik, 10.yzylda Medinede ortaya km ve esas olarak Necitteki Suudiler arasnda yaylmt. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.197. 31 Kutluolu, The Egyptian Question, s.458. Mehmet Ali, vefatna kadar (1849) Msra valilik yapmtr. lmnden sonra valilie torunu Abbas Paa gemitir. Bkz: Sleyman Kani rtem,

tarafndan Paa olarak tannd ve valilii onayland.32 Mehmet Ali Paa, tannmasna neden olan ve Padiah nezdinde kendisine byk itibar kazandran ilk askeri baarsn 1807de skenderiyeyi igal eden ngilizlere kar kazanmtr.33 Osmanl Devleti ngiltereye sava ilan etmiti ancak ngiliz tehlikesine kar en kk bir tedbir almaktan da yoksundu. ngiliz donanmas Msr sahillerini abluka altna almt. Bu srada patlak veren Rus sava, Osmanl Devletini Msr karsnda aresiz brakmt. Fakat Mehmet Ali Paa gcn ortaya koyaca ordusunu kurmutu bile. Byk bir cesaretle ngilizlerin karsna kt ve ngilizleri Nisan aynda Reitte byk bir yenilgiye uratt. Yani Msr, Mehmet Ali Paann direnii ve enerjisi sayesinde kurtulmutu. Mehmet Ali Paann bu baars zerine stanbulda tutulmakta olan brahim Paa Msra gnderildi. Bab- Alinin Mehmet Ali Paaya olan gveni byk lde artmt. Neticede o ana kadar donanma tarafndan ynetilmi olan Msrn sahil ksmlar da Mehmet Ali Paaya brakld.34 Msr Valisi olarak atanmasna ramen her an bu vazifeden

uzaklatrlabileceinin farknda olan Mehmet Ali Paa kendi idaresinin geleceini emniyet altna almak maksadyla gl bir merkezi idare, askeri ve iktisadi yap oluturmak iin gerekli tedbirlere bavurmutur. Byle bir politika takip etmesinde Bab- Alinin kendisine bak tarznn da nemli bir rol vardr. Bab- Ali, Mehmet Ali Paann valiliini isteksiz bir biimde kabul etmi ve bu tavrn gizlemekten de kanmamtr. Ayrca Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar harekete gemesi iin srekli olarak uyarlmtr. Ancak o, ilk i olarak Memluk beylerini ortadan
Osmanl Devletinin Msr, Yemen, Hicaz Meselesi, stanbul, 1999, s.29. Mehmet Alinin halefleri de kendilerine vasiyet edilmi olan siyasi, idari kurallar devam ettirmeyi tercih etmilerdir. Onlarn Msrn gelime srecini devam ettirmek ve yabanc mdahalesinden kaynaklanan politik tehlikelerden kanma abalar Msr siyasi tarihinin nemli blmn oluturur. Bkz: F.Robert Hunter, Egypt Under Muhammed Alis Successory, The Cambridge History Of Egypt, vol.2, Cambridge, 1998, s183. Ehud Toledano, Mehmet Alinin varislerinin, Paa iktidarda olduu dnemde dahi Msrl Osmanllar adyla elit bir tabaka oluturduunu belirtir. Ehud R.Toledano, State And Society In Mid-Nineteenth Century Egypt, Cambridge, 1990, s.16. 32 John Marlowe, A History of Modern Egypt and Anglo-Egyptian Relations (18001956), Connecticut, 1965, s.32. 33 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.567. 34 Altunda, a.g.e, s.25,26.

kaldrmak iin harekete gemitir.35 17.yzylda Osmanl Devletinin duraklama dnemine girmesiyle Msrda Memluklar baskn bir politik g olarak belirmi ve Osmanl valilerinin askeri ve ekonomik gcn azaltmlard.36 Fransz igali bir anlamda Mehmet Ali Paaya temiz bir sayfa amt. Mehmet Ali Paa bu frsat Memluk gcnn son kalan ksmn da yok etmekte kulland. Liderlerini 1811de Kahire kalesinde toptan katletti.37 Bylece Mehmet Ali Paa, Klemenleri tamamyla ortadan kaldrm oldu. Bu olaydan Mehmet Ali Paann azmini ve iradesini anlamak, hakimiyeti ele geirmek iin sarf edebilecei kuvvet ve enerjiyi grmek mmkndr.38 Bir sre sonra Bab- Ali, Kavalalnn Klemenlerden daha tehlikeli olduunu anlamt. Fakat 1806da Rusyayla balayan ve alt yl devam eden savatan dolay Mehmet Ali Paa serbest kalm, Msrdaki hakimiyetini pekitirmiti. Artk Mehmet Ali Paay Msrdan uzaklatrmak zor bir i haline gelmiti.39 Mehmet Ali Paann Bab- Ali nezdindeki hretini salayan bir dier baars da Hicazda uzun zamandr sregelen Vahhabi hareketini bastrmasdr.40 Mehmet Ali Paa, Klemenlerin otoritesini krdktan sonra Vahhabilere kar harekete geti. Vahhabiler, Osmanl Devletine tabi olmalarna ramen Riyad bakent yapp, kontrollerini Medine ve Yemene kadar geniletmilerdi. Mehmet Ali Paa Vahhabi mcadelesini olu Tosuna brakmt. Tosun ve brahim Paalar Vahhabileri kontrol altna almakta zorlandlar. brahim Paa 1819da Neciti igal ederek Necit Sultan Abdullah esir alarak stanbula gnderdi. Dier Vahhabi liderleri de Msra getirildi. 41
35

M. Hanefi Kutluolu, Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi Bu Blgeye Ynelik Politikas ve Seferin Geri Plann Oluturan Unsurlar, Tarih Enstits Dergisi, (Prof. Dr. M. Mnir Aktepeye Armaan), stanbul, 1997, s.458. 36 Kutluolu, The Egyptian Question, s.19. 37 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), 4. Bask, stanbul, 1999, s.55. 38 Altunda, a.g.e, s.26. 39 Altunda, a.g.e, s.25. 40 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006, s.53. 41 Armaolu, a.g.e, s.197.

10

Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar byk bir baar kazand. 42 Bu baars, Mehmet Ali Paann btn slam aleminde byk bir hret sahibi olmasna neden oldu. Hicazn idaresi brahim Paann eline geti ve bundan sonra da Mehmet Ali Paann nfuzu btn Arabistana yayld.43 Klemenleri ortadan kaldrmas ve Vahhabi isyann bastrmas Msr paasnn kuvvetini ortaya koyuyordu. Gerekte paann gc Msrda kurmaya balad yeni dzenden ileri geliyordu. 1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar Mehmet Ali Paa rakiplerini ortadan kaldrarak tm siyasi ve ekonomik gc kendi elinde toplayarak blgedeki en byk siyasi g haline gelmi, bylece tannma hakkn elde etmitir. Mehmet Ali Paa, bu gpta edilecek fakat bir o kadar da tehlikeli olan makam kullanarak o tarihe kadar grlmemi lde hrsl bir slahat program balatmtr. Onun slahatlar Batdaki rneklerden esinlenmi ve Avrupal uzmanlarn rehberliinde gereklemitir. Islahatlar orduyu temel alsa da, Mehmet Ali Paaya Modern Msrn kurucusu44 unvannn verilmesine neden olan ekonomik, sosyal ve kltrel yenilikleri de iermektedir.45 Mehmet Ali Paann Msra vali olmasyla gerek Msr gerek Osmanl tarihine etkisi bakmndan yeni bir devir balamtr.46 Lamartinein deyiiyle bu dahi macerac47 ksa srede Msrda idari, iktisadi, kltrel ve sanatsal alanda byk baarlar gstermitir.48

42 43

Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.6, dal Neriyat, stanbul, 1993, s.2798. . Hakk Uzunarl, Sultan II. Mahmudun Msr Valisi Mehmet Ali Paaya Gndermi Olduu Beyaz zerine Hatt- Hmayunu, Belleten, C.XXV/98, Ankara, 1961; s.249; Altunda, a.g.e, s.28. 44 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda eitim, kltr, ekonomi gibi pek ok alanda birok faaliyet gerekletirmitir ve bu almalar sayesinde Mehmet Ali Paa modern Msrn kurucusu olarak bilinmektedir. Hatta bu konuda yazlm baz kitaplar da vardr. Bkz: Henry Dodwell, The Founder of Modern Egypt, Cambridge, 1931. 45 Toledano, a.g.e, s.6. 46 etin, a.g.e, s.109. 47 Sino, a.g.e, s.9. 48 Ayrntl bilgi iin bkz: M.Akif Kirei, Mehmet Ali Paa Dneminde (18051848) Msrda Modernleme Hareketleri, Trk Yurdu, C.1920, S.148149, Aralk 1999-Ocak 2000, ss.6167., Mehmet Ali Paann Msrdaki iktisadi faaliyetleri iin ayrca bkz: Rouven Aharoni, The Pashas Bedoin, Routledge, 2007, ss.119-122.

11

Mehmet Ali Paa bir ulusun kalknmas iin aydnlarn ve bilim adamlarnn nemini anlam, bu sebeple eitime de byk nem vermitir. 49 Mehmet Ali Paa geleneksel eitim sistemini adalamaya zorlam, Msr aydnlarn Bat kltrne amtr. lk Msrl aydnlar, Rifa al-Tahtavnin ynlendirmesiyle 1826 ylnda Fransaya gelmi, al-Tahtav Fransadan byk lde etkilenmitir. Mehmet Ali Paa, Fransz teknisyenlere de arda bulunmu, Clot Bey tp iin, Albay Sve (gelecein Sleyman Paas) ordu iin, Linant de Bellefonds barajlar ve kanallar iin gelmilerdir.50 Hi phesiz Paann Msrn kalknmas iin yapt en nemli hizmetlerden biri de byk sayda ve her derecede at okullardr. Bu okullarda Avrupa eitim sistemi uygulanmtr. lk yksek okul, 1816 ylnda kalede alan Hendese mektebidir. htiya artnca 1834te Bulakta Mhendishane kurulmutur. Msrn tarihi, kltr ve sosyal durumu hakknda nemli bilgiler veren Dr. Clot Beyden yararlanlarak 1827 ylnda Tbbiye kurulmutur. Bu okullara Fransz hocalar getirilmi, dersler Franszca okutularak Arapaya tercme edilmitir. Daha sonralar eczac, ebe, lisan, maden, muhasebe, sanat, ziraat ve veteriner okullar almtr.51 Ak fikirli bir insan olduu iin Avrupaya renci gndermeyi dine aykr grmemitir. Her alanda bilgi sahibi olmak iin genler Avrupann eitli memleketlerine en ok da Fransaya gnderilmilerdir. 52 Bu genler Avrupada eitim grdkten, Avrupann ilim ve tekniini rendikten sonra Msra geri dnm ve burada evirmen, retmen, subay, memur vs. olarak almaya balamlardr.53 Ancak en nemlisi modern bir ordu oluturmutur. Mhendisler, fizikiler ve ordu iin teknik eleman yetitirmek amacyla Kahirede Avrupa eitim sistemine hazrlk ve zel okullara dayal bir eitim sistemi oluturmutur.54 Mehmet Ali Paa,
49 50

The Last Khedive of Egypt, s.171. Robert Mantran, Dou Sorununun Balanglar (17741839), Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev: Server Tanilli), stanbul, 2007, C.2, s.40. 51 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.575. 52 Karal, a.g.e, s.127. 53 Dykstra, a.g.e, s.13. 54 Hunter, Egypt Under the Khedives, s.17.

12

Osmanlnn ve Avrupann tehlike iinde olduu bir dnemde Msrda iktidara gelmitir. Bu durum Mehmet Ali Paann iktidar mevkiinde ykselmesini ve istediklerini kolaylkla uygulayabilmesini salamtr.55 Mehmet Ali Paa, tm abasn Msr tam bir dzen iine sokmaya harcam ve hrsl bir reform program balatmtr. Ynetimde disiplini salayan Mehmet Ali Paa, pek ok alanda kalknma giriimlerinde bulunmutur. Bayndrlk ileri yapmtr.56 Valilii sresince Msra uzmanlar getirtmi ve bu uzmanlar yardmyla kuvvetli ve modern bir ordu kurmutur. Bu suretle Msrda orta dounun en nemli askeri glerinden birini oluturmutur. Msr ordusu, Suriye, Fas, Trablus, Bonak ve Arap kkenli 100.000den fazla askerden olumaktayd.57 Ayn zamanda ok gl bir donanma da oluturmutu. Mehmet Ali Paa donanmasnn bykl hakknda 24 Temmuz 1827de olu brahime yazd bir mektupta: Olum, Allahn yardmyla donanmann hakimiyiz. demitir.58 Msrn yeni paas kendi sahasn modernletirmek iin tm gcyle abalamtr. phesiz ki Msr, onun bu abalarndan byk fayda grmtr. Mehmet Ali Paann, Msr modernletirme abas lkeye byk bir yk getirmi fakat onun balatt yenileme hareketleri lmnden sonra da etkili olmaya devam etmitir.59 Mehmet Ali Paa, dnyann en verimli lkelerinden birine sahip olmu, angaryaya alm bir millete hkm srmeye balamt. Bu durum Mehmet Ali Paann hzla ykselmesinde etkili olmutur.60 Mehmet Ali Paa, Nil nehrinin slam dnyasnda sahip olunan en gl

55 56

Altunda, a.g.e, s,25. Armaolu, a.g.e, s.196. 57 Arthur Goldschmidt, JR, Modern Egypt (The Formation of a Nation-State), Colorado, 1988, s.19. Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, London, 1958, s.55te ise 200.000 kiilik ulusal bir ordudan sz edilmektedir. 58 Kutluolu, The Egyptian Question, s.46. 59 Brugman, a.g.e, s.5. 60 Altunda, a.g.e, s.25. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paann Suriyede Hakimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz, 30 Sayl Belletenden Ayr

13

bereketini kullanmay da bilmitir. Nilden skenderiyeye alan Mahmudiye kanal ile sulama ileri dzenlenmitir. Klemen ve vakf topraklarna el konarak ziraatte rn vergisi kabul edilmitir. Ziraatte pamuk ekimi n plana alnm Msr, pamuk reten balca memleketlerden biri haline gelmitir. Afyon, pirin ve hububat ekimine byk nem verilmitir.61 Bunlarn yan sra ipekilikte de byk bir baar salanmtr. Suriyeden getirtilen usta iiler ile ksa zamanda milyonlarca dut aac yetitirilmi ve 18321833 yllar arasnda 12.000 okka ipek elde edilmitir. eker kam, zeytin, keten ve kenevir ekimine de byk nem verilmitir. Msr, bylece ziraat bakmndan byk bir gelime gstermitir.62 Ziraate paralel olarak endstride de byk gelime gereklemi, iplik, bez, eker ve alkol fabrikalar Msr ekonomisine yeni bir boyut kazandrmtr. Yaplan reformlar sonucunda Msrn gelirleri hzla artmtr. Mehmet Ali, Msr paas olduu srada Msrn ekonomik geliri 13 bin keseydi. Onun valiliinin ikinci ylnda bu say 18 bin keseye, daha sonra da 400 bin keseye kadar ykselmitir. 63 Mehmet Ali Paa ekonomide ve ticarette her eyi tekeli altna alarak bir eit devlet sosyalizmi tesis etmitir. ngiltere Dileri Bakan Palmerston, sonralar biraz da abartarak yle demitir: Mehmet Ali Msr halkn, zengin ve fakir olmak zere iki snfa ayrmtr. Zengin snf bizzat kendisi, fakir snf ise Msr halkdr.64 Mehmet Ali Paa paras ve gc sayesinde kendisine pek ok taraftar bulmutur. Padiah zerinde etki sahibi olan devlet adamlarna, ulemaya ve eyhlere her trl vesileyle para yardmlarnda bulunmutur. Mora isyannda gl ordusu ve donanmasyla padiahn yardmna komu, btn bu almalar sayesinde slam

Basm, Ankara, 1944, ss.231243. Ayrca bkz: Hunter, Egypt Under the Khedives, University of Pittsburg Press. 61 Karal, a.g.e, s.127. 62 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.576. 63 Karal, a.g.e, s.127. 64 Armaolu, a.g.e, s.196.

14

dnyasnda byk bir sevgi ve sayg, Hristiyan dnyasnda da hayranlk uyandrmtr.65

65

Karal, a.g.e, s.128.

15

2. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI 2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu Osmanl mparatorluu'nda Rumlarn bamszln kazanmas

imparatorluun paralanma srecinin balangcn oluturmaktadr. Rum isyan ulusal nitelikte bir ayaklanmayd. Rumlar 19.yzylda bir ulus oluturma bilinciyle Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmlardr. 66 Rum isyannn ortaya kmasnda 1789 Fransz htilali'nden sonra ortaya kan milliyetilik, hrriyetilik akmlarnn etkisi byktr.67 syan rgtleyen 1814 ylnda Odessada kurulan Filiki Eterya Derneidir.68 Filiki Eterya, Rum isyanlarn hazrlayan gizli bir cemiyettir. rgt 1820'den itibaren Osmanl mparatorluu'nun Fenerli sekin Rum ailelerinden birinin yesi ve Rus ordusunda bir general olan Aleksander Ipsilanti tarafndan ynetiliyordu.69 Ipsilantinin bakan bulunduu bu cemiyetin mensuplar 1821 ylnda Mora ve Bodan'da ayaklanma balattlar.70 Ancak Rusyadan beklenen yardm gereklemedii iin Ipsilanti'nin Bodan'daki ayaklanmas baarszlkla sonuland.71 Bu srada Mora'nn durumu Rumlarn ayaklanmas iin ok elveriliydi. 1788'den itibaren Yanya valilii yapan ve Rumlar iyice sindirmi olan Tepedelenli Ali Paa'nn stanbul ile aras alm, II. Mahmut'un yakn danman Halet Efendi'nin oyunlar ile valilikten azledilince Tepedelenli Ali Paa ayaklanmt.72 Tepedelenlinin zerine kuvvet gnderilerek isyan bastrld. Halet Efendi'nin Tepedelenli Ali Paa'ya dman olarak onun ldrlmesine sebep olmas, balca
66

Hner Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri (18141914), Ankara, 2000, s.29. Hamiyet Sezer, Mora syan ve Yunanistann Bamszl, Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.87. 68 Sina Akin, Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti 16001908, C.3, stanbul, 1995, s.105. 69 Zrcher, a.g.e, s.53. 70 Hasan ahin, Osmanl-Rus Mnasebetlerine Genel Bir Bak, Trkler, C. 12, Ankara, 2002, s.535. 71 Armaolu, a.g.e, s.170. 72 Armaolu, a.g.e, s.170,171.
67

16

hatalarndan biridir.73 nk blgede ve Rumlar zerinde sk bir idare kurmu olan Tepedelenli Ali Paa'nn denetimi bylece ortadan kalkm oluyordu. Ayn zamanda devletin bu sorunla uramas da Rumlarn iini kolaylatryordu.74 Ipsilanti'nin Bodandaki ayaklanmasndan ksa bir sre sonra kardei de Mora'da ayakland. Bu isyan ksa srede btn Mora'ya yayld. Mora isyan Avrupa'da byk bir heyecana, stanbul'da ise telaa neden oldu.75 Rum isyann destekleyen devletlerin banda Rus arl geliyordu.76 Bu isyan Rusya'nn d politikada hedefi olan stanbul'a ve boazlara sahip olabilme amacna ulamas bakmndan byk bir frsat olabilirdi. 77 Rusya'y Rum isyannda Osmanl Devleti'ne kar harekete geiren olay Filiki Eterya yesi olan Fener Patrii Gregoryus'un isyanda rol olduu gerekesiyle patrikhanede idam edilmesi oldu. Bu durum Hristiyanlar arasnda byk tepkilere yol at. ar Aleksander, Rus halknn Rum davasna olan ilgisini grnce harekete gemeyi dnd ancak dier devletlerden bekledii destei gremedi. Bata ngiltere ve Avusturya, Osmanl Devleti'nin paralanmas fikrine iddetle kar ktlar. Rusya, Fransa'dan da herhangi bir yaknlk gremeyince Osmanl Devletine kar tek bana harekete gemeye cesaret edemedi. 78 Bu srada ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln koruma politikas takip ettii iin Rum isyanna ilk nce kar kt. Hatta isyan balamadan nce Bab- Aliye Rumlarn Mora'da byk bir isyan hazrlnda olduklarn bile haber verdi. Rum isyan konusunda, ngiltere'yi korkutan husus isyan hareketinin Rusya'nn inisiyatifinde olmasyd. syan sebebiyle Akdenizdeki ngiliz ticareti byk zarara urayacakt. Rum isyan uzadka ngilterenin huzursuzluu artyor
73

Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.1 (Osmanl mparatorluu Andlamalar), Ankara, 1953, s.260. 74 Sezer, a.g.m, s.88. 75 Armaolu, a.g.e, s.171. 76 Zekeriya Trkmen, Yunan syann Takip eden Dnemdeki Gelimeler, Trkler, C. 12, Ankara, 2002, s.860. 77 Meral Bayrak, Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa Devletlerinin Tutumu, Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.71. 78 Ahmed Cevdet Paa, a.g.e, s.2774; ahin, a.g.m, s.535; Armaolu, a.g.e, s.171, 172.

17

Osmanl Devleti yannda, Rumlara da karlar gerei sempatik davranmaya alyordu. ngiliz kamuoyunda Rumlar lehine beliren hava giderek ngiliz hkmetini de etkilemeye balyordu.79 ngiltere'de 1824'te Canning'in Dileri Bakan olmasyla ngiltere'nin

politikas byk bir deiime urad. Canning, Mart 1823'te Rum asilerini "muharip" olarak tandklarn ilan etti. Bu, tanmaya doru atlm bir admd.80 Canning'e gre, Rumlarn bamszl Rusya'nn elinde ve onun yardm ile temin edilmektense Dou Akdeniz'de kurulacak olan bu denizci devletin ngiltere'ye minnettar olmas daha uygun olacakt. te ngiltere, Rum isyann bu bakmdan incelemi ve politikasn ona gre ekillendirmitir.81 2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum syanna Mdahalesi Osmanl Devleti isyan bastrmak iin byk gayret sarf etmekle beraber baarl olamad. Ksa bir sre sonra Mora Rumlarnn ayaklanmas baarl oldu ve Rumlar 1 Ocak 1822'de Epidorda bamszlklarn ilan ettiler.82 Bu durum karsnda Osmanl Devleti'ne yardm etmeye alan tek devlet Avusturya'yd. nk Avusturya Rusya'nn Rumlar vastasyla Balkanlar'da glenmesini istemiyordu.83 Avusturya Babakan Metternich'in temel kaygs Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn sonucunda Avrupa g dengesinin bozulmas ve bunun genel bir savaa dnebilmesiydi. Bu sebeple Avusturya 18. yzyl sonlarnda Osmanl toprak btnlnn korunmasndan yana bir politika benimsemiti.84 Ancak Rumlarn isyan etmesi Avrupann bar ve btnln

79

Sleyman Kocaba, Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Trkiye ve ngiltere, stanbul, 1985, s.26. 80 Akin, a.g.e, s.109. 81 Rfk Salim Burak, Trk-Rus- ngiliz Mnasebetleri (17911941), stanbul, 1946, s.21. 82 Sezer, a.g.m, s.91. 83 Armaolu, a.g.e, s.173. 84 Hner Tuncer, Dou Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003, s.24; Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Tuncer, Metternichin Osmanl Politikas (18151848), Ankara, 1996; lber Ortayl, Tanzimat

18

bozabilir ve Avusturya ve Rusya arasnda byk sorunlara yol aabilirdi. Metternich 20 Nisan 1821de gnlne unlar yazmt: Son 6 haftada iki savaa ve iki isyana son verdik (Napoli ve Piyemonte). Douda patlak veren nc isyann da baarl olamayacan umuyorum.85 Osmanl Devleti'nin Rum isyann bastrmakta glk ektiini gren Metternich, Sultan II. Mahmut'a Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini tavsiye etti.86 II. Mahmut, byk bir isteksizlikle de olsa Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Osmanl tarihinde ilk kez bir Padiah, kendi ynetimi altndaki bir validen yardm istemek zorunda kalmt.87 Mehmet Ali Paann Avrupa usulnde yetitirmi bir ordusu ve donanmas vard. Bu dzenli kuvvetler daha nce gerekletirdikleri baarlarla kuvvetlerini zaten ortaya koymulard.88 Kavalal Mehmet Ali Paa Msr valiliine ek olarak, Girit ve Mora valiliklerinin kendisine verilmesi artyla Osmanl Devleti'ne yardm etmeyi ve Rum asileri zerine kuvvet gndermeyi kabul etti. steinin yerine getirilecei vaadini alnca olu brahim Paay Mora seferi ile grevlendirdi. 89 Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki 54 sava, 400 nakliye gemisinden oluan ve 16000 asker ile 150 top tayan bir filo Msr'dan hareket etti.90 brahim Paa komutasndaki Msr ordusu 26 ubat 1825'te Mora'ya kt ve isyanclar yenilgiye uratt. Devletin drt ylda bastramad isyan brahim Paann dzenli birlikleri hzla yattrd. Artk Rum isyanlar sona ermi saylabilirdi ancak tam bu srada Avrupa devletleri mdahale etti. Rum isyan, bu tarihten itibaren uluslararas bir boyut kazand ve devletler arasnda diplomatik bir

Brokratlar ve Metternich, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Ankara, 2004, ss.441447. 85 Matthew Smith Anderson, The Eastern Question (17741923), London, 1983, s.58, 59. 86 Armaolu, a.g.e, s.173. 87 Tuncer, a.g.e, s.s.26. 88 Karal, a.g.e, s.114. 89 Karal, a.g.e, s.115.Bu konudaki ferman 16 Ocak 1824 tarihlidir. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.173. 90 Akin, a.g.m, s.107.

19

sorun haline geldi.91 2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu Metternich, Osmanl Devleti'nin Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini salamak dnda baka giriimlerde de bulundu. Rum sorununun bir kongrede grlmesi ve bu kongrenin Petersburg'da yaplmas kararlatrld. Metternichin kongre teklifi Rusya tarafndan da kabul edildi. Petersburg grmeleri iki ay kadar srd. 7 Nisan 1825'te kararlar alnan kararlara gre devletler Osmanl Devleti'nden Rumlara baz ayrcalklar vermesini isteyecek, eer Osmanl Devleti bu kararlar kabul etmezse o zaman Osmanl Devleti ve Rumlar arasnda arabuluculuk yapacaklard. Petersburg'da alnan kararlar karlarna ters dt iin Rusya bu soruna dorudan mdahale etmeye karar verdi. Osmanl Devleti ise Petersburg kararlarn reddetti.92 Msr kuvvetleri 1825'te balattklar ilerleyie devam ettiklerinden Osmanl Devleti'nin Mora'daki durumu olduka iyiydi. te bu srada ngiltere, Osmanl Devletine bir nota vererek Msr ordusunun ilerleyiini durdurmasn, aksi halde duruma mdahale edeceini bildirdi. Msr kuvvetleri bir sre ilerleyiini durdurmak zorunda kald. Bylece ngiltere isyanclara byk yardmda bulunmu oluyor ve Rum isyannn arkasnda kendini gstermeye balyordu.93 Aralk 1825'te ar I. Aleksander lm yerine askeri yetenee sahip kardei I. Nikola, bir dier adyla Nikolay Pavlovi gemiti.94 I.Nikola, Balkanlarda Osmanl Devleti'ne baml ve Rus desteine gereksinim duyacak bir Yunanistan'n kurulmasn istiyordu.95 Onun iin Avrupa'nn genel karlar deil Rusya'nn zel karlar nde geliyordu.96 Tahta geiinden ksa bir sre sonra, 17 Mart 1826da Osmanl Devletine bir ltimatom gndererek Bkre Antlamasnn uygulanma
91 92

Karal, a.g.e, s.115. Armaolu, a.g.e, s.174176. 93 Armaolu, a.g.e, s.176. 94 Bayrak, a.g.m, s.75. 95 Tuncer, Dou Sorunu, s.22. 96 ahin, a.g.m, s.535.

20

ekline itiraz etti.97 ltimatomda Rum sorunu ile ilgili hibir ey yer almyordu. Ancak ar I.Nikola bu ltimatomla Osmanl Devleti zerinde bask kurmu ve Rumlarn Osmanl Devletine kar mcadelesini kolaylatrm oluyordu.98 Mehmet Ali Paann Mora seferi ngilterenin houna gitmedi. Girit ve Mora valilii kendisine braklacak olan Mehmet Ali Paann kuvvetli bir ekilde Dou Akdenize yerleecek olmas ngilterenin karlarna uygun gelmiyordu. Dou Akdenizde kuvvetli bir Msr paas ya da kuvvetli bir Rusya yerine zayf bir Osmanl mparatorluu ve kk bir Yunanistan ngiliz karlarna daha uygundu.99 ngiltere, Rusyann Osmanl Devletine sava aarak Rum sorununu kendi lehine evirmesinden ekiniyordu. Bu dorultuda Rusya ile ngiltere arasnda 4 Nisan 1826'da bir protokol imzalad. Bu protokole gre Yunanistan zerk bir devlet olacakt.100 St. Petersburg Protokol olarak anlan bu szleme ile Yunan Devleti'nin kurulmas yolunda devletleraras diplomasi alannda ilk adm atld101 ve Osmanl egemenlii altnda Rum zerklii kabul edilmi oldu.102 Osmanl Devleti orduda meydana gelen ok nemli deiiklikler103 nedeniyle Rusya ile sava gze alamam ve 6 hafta sreli olan, 17 Mart tarihli Rus ltimatomunu kabul etmek zorunda kald. II. Mahmut ngiltere'den gelen basknn da etkisiyle Rus isteklerini kabul etti ve 7 Ekim 1826'da Akkerman Antlamas imzaland. 104 Bu Antlama ile Rusya Rum sorununda yarar salam ve Osmanl Devletinin Eflak ve Bodan ile balarn zayflatm oluyordu.105 Rusya ile ngiltere arasnda gerekletirilen 4 Nisan 1826 tarihli Petersburg
97 98

Karal, a.g.e, s.116. Armaolu, a.g.e, s.176,177. 99 Karal, a.g.e, s.117. 100 Armaolu, a.g.e, s.177. 101 Bayrak, a.g.m, s.76. 102 Tuncer, Dou Sorunu, s.22. 103 Vaka-i Hayriye:15 Haziran 1826 tarihli fermanla artk anari ve fesat oca haline gelen ve artk ilevini yerine getiremeyen Yenieri Oca kaldrlm, yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kurulmutur. Bkz: Karal, a.g.e, s.144150. 104 Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, stanbul, 1983, C.2, s.58; Karal, a.g.e, s.116. Ayrca Akkerman Antlamasnn metni iin bkz: Mecmua-i Muahedat, Hakikat matbaas, C.IV, stanbul, 1294, s.58; Erim, a.g.e, s.263268. 105 Armaolu, a.g.e, 178.

21

Protokol 1827 Nisan'nda Osmanl Devleti'ne tebli edildi. Ancak Osmanl Devleti Rum isyann kendi i meselesi saydndan devletlerin mdahalesini kabul etmedi ve protokol onaylamad.106 Bunun zerine ngiltere, Fransa ve Rusya 6 Temmuz 1827'de Londra'da yeni bir szleme daha imzaladlar.107 Londra Protokolnn maddeleri esas itibariyle Petersburg Protokolnn aynsyd. Sadece ek olarak, savaan taraflardan birinin atekese uymay reddetmesi halinde, lkenin bu tr bir atekesi salamak amacyla tm glerini kullanacaklarna dair bir madde vard.108 Bu suretle devlet Rum sorununda ittifak kurdular. Londra Antlamas'na gre; Osmanl Devleti ile Rum asileri arasnda atekes salanacak ve Osmanl Devleti'ne bal ve i ilerinde zerk bir Yunanistan'n kurulmas teklif edilecekti. Londra Antlamas, Osmanl Devleti'ne 16 Austos 1827'de tebli edildi ancak Osmanl Devleti bu antlamay reddetti. II. Mahmut, yabanc kuvvetlerin kendi tebaas ile olan ilikilerine mdahale etmelerine izin vermeyeceini bildirdi. Ayrca Mehmet Ali Paa'dan yeni kuvvetler gndermesini istedi.109 Mttefikler Moraya yeni Msr kuvvetlerinin kmasn nlemek ve brahim Paa komutasndaki Osmanl donanmasn kontrol altna almak iin Mora kylarn abluka altna almaya baladlar. mttefik devletin donanmas Navarin'i kuatt ve 20 Ekim 1827 de Rus, ngiliz ve Fransz filolar Osmanl-Msr mttefik donanmasn tmyle imha etti.110 Osmanl-Msr mttefik donanmasnn zayiat ok ar oldu. Navarin olay 57 Osmanl ve Msr gemisinin tamamen yok olmasna ve 8.000 denizci ve askerin lmne neden olmutur.111 Bu nedenle Navarin olay Osmanllar adna 1770 tarihli

106 107

Armaolu, a.g.e, s.179. Karal, a.g.e, s.117. 108 Anderson, a.g.e, s.66, 67. 109 Armaolu, a.g.e, s. 179,180; Anderson, a.g.e, s.67. 110 Anderson, a.g.e, s.67; P.J Vatikiotis, The History of Modern Egypt, Baltimore, 1991, s.64. 111 M. Tayyib Gkbilgin, Navarin, slam Ansiklopedisi, C.9, Eskiehir, 1997, s.134; Akin, a.g.m, s.110.

22

eme basknndan bile daha byk bir felaket saylmaktadr.112 Navarin olay bata Rusya, Fransa ve Yunanistan113 olmak zere Avrupann byk bir blmnde sevin yaratt. Bu olay, Hristiyanln Mslmanla kar bir zaferi olarak nitelendirildi. Metternich ise Drtl ttifak'n bozulmasna zlyor ve "Navarin ile yeni bir dnem balyor'' diyordu.114 Rusya, ngiltere'ye Osmanl Devleti zerindeki basky devam ettirebilmek iin kendisinin Eflak ve Bodan' igal etmesini, ngilterenin ise boazlar zorlamasn teklif etti.115 Ancak Navarin olay, Rusyaya Akdeniz'de kar koyabilecek bir Osmanl donanmasn yok ettii iin ngiliz hkmetinde de endie yaratt.116 Rusya imdi yaylmac emellerini daha da aa karabilirdi. Bu srada ngiliz Dileri Bakan Canning lm, yeni kabineyi Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmasn savunan Duc de Wellington kurmutu. Navarin olay ngiliz i politikasnda da byk etki yapt. 29 Ocak 1828de ngiltere Kral parlamentonun al konumasnda, Bu meum olaydan son derece znt duyduunu bildiriyordu. Kral, Navarin olayndan Can skc bir olay, Felaket olay diye sz ediyordu. Ayrca Kral, ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki dostluk mnasebetlerinin bozulmayacan mit ettiini sylyordu. 117 Osmanl Devletinin slam halk arasnda da Navarin, bir hal sava olarak kabul edildi.118 Navarin Olay'ndan sonra, ngiltere, Fransa ve Rusya 19 Temmuz 1828'de Londra'da bir protokol imzaladlar ve Fransa'nn Mora'ya byk bir kuvvet

Alan Palmer, Osmanl mparatorluu (Son Yz Yl), Bir kn Yeni Tarihi, (ev: Belks orak Dibudak), stanbul, 1994, s.108. 113 Yunanllar, Navarin faciasnn gerekletii baskn gnn bamszlk yolundaki ilk adm saymlar ve her zaman bu gn kutlamlardr. Bkz: Gkbilgin, A, a.g.m, s.134. 114 Armaolu, a.g.e, s.180. 115 Armaolu, a.g.e, s.180. 116 mer Krkolu, Mondrostan Musula Trk- ngiliz likileri, Ankara, 2006, s.7. 117 Karal, a.g.e, s.118; Armaolu, a.g.e, s.180, 181; Krkolu, a.g.e, s.7. 118 Karal, a.g.e, s.118.

112

23

karmasna karar verdiler.119 Bunun zerine Mehmet Ali Paa ve Msr kuvvetleri iin geri ekilmekten baka are kalmad. Mttefik kuvvetler arasnda yaplan 6 Temmuz 1827 tarihli antlamann uygulanamamasnn tek sebebi olarak Mora'daki brahim Paa kuvvetleri gsterilmi ve bu kuvvetin Mora'dan kmasn salamak amacyla devlet adna Fransa'nn Mora'ya asker karmas kararlatrlmtr. Bunun zerine brahim Paa 3 Austos'ta Fransa ile bir antlama yapp geri ekilmeye balad. Fransz kuvvetlerinin gelmesi ve Msr kuvvetlerinin geri ekilmesi Rumlar harekete geirdi ve brahim Paa kuvvetlerinin elindeki yerleri alarak kontrol blgelerini iyice genilettiler. Msr kuvvetlerinin ekilmesi zerine ngiltere, Fransa ve Rusya 16 Kasm 1828'de Londrada yeni bir protokol imzaladlar ve bu protokol ile Mora yarmadas ve kysndaki adalarla Cyclades adalarn devletin garantisi altna alarak bu karar Osmanl Devleti'ne bildirdiler. Arkasndan 22 Mart 1829'da Londra'da yeni bir protokol imzalayarak Yunanistan'n Osmanl Devleti'ne ylda 1,5 milyon kuru deyen bamsz bir devlet haline gelmesine karar verdiler.120 Osmanl Devleti Navarin'de yok edilen donanmas iin devletten de tazminat istedi. Bu istei kabul edilmeyince devletle de ilikilerini kesti. Her ne kadar ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti ile savamak niyetinde olmasa da durum Rusya iin yle deildi. 121 9 Austos 1828de ngiliz Amirali Codrington Mehmet Ali Paa ile Msr kuvvetlerinin Moradan ekilmeleri iin bir antlama imzalamay baard bylece Mehmet Ali Paa kuvvetleri Moradan ekilmeyi kabul etti.122 Navarin olaynda yaklan donanmann telafi edilmemesi, Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilikilerin bozulmasna neden oldu. Osmanl Devleti bu olayn sorumlusu olarak Rusya'y grdnden iki devletin aras iyice ald ve sava
119

Meral Bayrak, 1821 Mora syan ve Yunanistann Bamszln Kazanmas, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Eskiehir, 1999, s.207. 120 Armaolu, a.g.e, s.184,185. 121 Armaolu, a.g.e, s.181. 122 Anderson, a.g.e, s.68.

24

kanlmaz hale geldi. Osmanl Devleti bir taraftan hala Mora meselesiyle urayordu. Navarinde donanmas yaklm, kara ordusunun temelini oluturan yenieri oca kaldrlm ve yerine kurulacak ordu tam olarak oluturulamamt.123 Osmanl Devleti, pek zayf bir annda savaa giriyordu. stelik Rusuk ve Yanya ayanlar gibi, ok sayda eitimli asker verebilecek ayanlar da, II. Mahmutun ayanlk kurumunu ortadan kaldrma siyasetinin sonucu olarak artk yoktu. Mehmet Ali Paa,12.000 asker vaat ettii halde sznde durmam veya duramamt. Mehmet Ali Paaya Suriye valiliini verip, Rus savanda onun askerinden faydalanmak bir tercih meselesiydi. Ancak II. Mahmut byle bir tercih yapmazd.124 Padiah nezdinde saygnl olan devlet adamlarndan Pertev Paa, imparatorluun iinde bulunduu bu kt duruma ramen, Rusya ile savaa girilmesi gerektiini u szleriyle ifade etmitir: Eeri Moskofluya galebe mit olunmaz. Lakin bilamuharebe Mora Krall kabul olunur ise yol olur ve pek ok mahallere sirayet eder. Binaenaleyh vsumuzu sarfettikten sonra bilmecburiye ihtiyar eylersek dman her vakit bu kadar teklifi iltizam eylemez.125 Sonu itibariyle Osmanl Devleti'nin Rusya ile savaabilecek gc yoktu. Buna ramen Padiah ve devlet adamlarnn istei ile Osmanl Devleti bu savaa girmitir. 126 26 Nisan 1828de, Osmanl Devleti'ne kar sava balatan Rusya olmutur.127 Ruslarn 1829'da umnu'yu aldktan sonra Edirne'ye girmeleri Osmanl Devletini telalandrm olmakla beraber askeri 15.000'e inmi olan Rusyay da endieye drmtr. Bu nedenle, Rusyann bar teklifi ile 214 Eyll 1829'da Edirne'de bir antlama imzalanmtr.128

Armaolu, a.g.e, s.181,182. Akin, a.g.m, s.110,111. 125 Karal, a.g.e, s.119. 126 Armaolu, a.g.e, s.182. 127 Burak, a.g.e, s.22, Armaolu, a.g.e, s.182. 128 Armaolu, a.g.e, s.183, Antlamann tam metni iin bkz: Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.7080; Erim, a.g.e, s.279292. Edirne Antlamas iin ayrca bkz: erafettin Turan,"1829 Edirne Antlamas", ADTCFD, C.IX/ 12 (Mart-Haziran 1951), s.111151
124

123

25

Edirne Antlamas'nda yer alan en nemli konulardan biri Rum sorunuydu. Osmanl Devleti, 6 Temmuz 1827'de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan antlama ile yine bu devlet arasnda Londrada imzalanan 22 Mart 1829 tarihli protokol aynen kabul etmi, yani Rumlarn bamszln tanmtr.129 devlet 3 ubat 1830'da Londra'da yeni bir protokol imzaladlar. Bu protokol artk Yunanistan'n Osmanl Devletine ballndan sz etmeyip dorudan Yunanistan'n bamszln kabul ediyordu.130 Osmanl Devleti de bu durumu 24 Nisan 1830 tarihinde kabul etmek zorunda kald. 131 Edirne Antlamas ve onu tamamlayan Londra Konferans ile Fransa ve ngiltere Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki eyaletlerinin Rusya yararna blnmesini nlemeyi baardlar.132 Bylece Rumlar bamszlklarn kazanm oluyordu. Bu durum Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn balang mparatorluu tarihi noktasn tekil eder. Bu sebeple bu antlama Osmanl asndan bir dnm noktas olarak kabul edilebilir.133 Rumlarn isyan ederek bamsz olmas Osmanl tarihinde bir ilkti. Osmanl mparatorluunun kendi tebaas isyan ederek ilk defa bir devlet kuruyordu. Bundan byle Osmanl mparatorluundaki gayrimslim halk iin Rum bamszl bir rnek tekil edecekti.134 Rum isyan, Osmanl Devleti'nde baka sorunlara da neden olmutur. Rumlarn bamsz olduu topraklarn kaybedilmesinden baka Edirne bar ile Rusya'ya da toprak verilmi, yine bu antlama Osmanl Devleti'nin Eflak ve Bodan zerindeki hakimiyetini zayflatm ve bu topraklarn kaybedilmesine zemin hazrlamtr. Kuzey Afrika'da Osmanl topra olan Cezayir de Franszlar
129 130

Armaolu, a.g.e, s.184. Armaolu, a.g.e, s.185. 131 Tuncer, Dou Sorunu, s.22. 132 Mantran, a.g.e, s. s.37. 133 M.Alaaddin Yalnkaya, III. Selim ve II. Mahmud Dnemleri Osmanl D Politikas, Trkler, C.12, Ankara, 2002, s.650. 134 Armaolu, a.g.e, 186.

26

tarafndan igal edilmitir. Yine Rum isyannn bir sonucu olarak,1831'de balayp 10 yl sreyle devam edecek olan Mehmet Ali Paa ayaklanmas balam, bu isyan Msr Sorunu'na dnm ve Osmanl Devletinin Msr ile olan balarn kopma noktasna getirmitir.135

135

Armaolu, a.g.e, 187.

27

3. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES N N LK EVRES 3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan Osmanl Devleti bir mddet sonra yeniden Mehmet Ali Paaya ve onun gl ordusuna ihtiya duymutur. Rum isyan balam ve devlet bu isyan bastrmakta yetersiz kalmtr. Mehmet Ali Paa, Mora valiliini almak artyla Rum isyann bastrmaya raz olmu ve olu brahim Paa komutasndaki bir ordu ve donanmay Moraya gndermitir. Bunun zerine Padiah II. Mahmut memnun olmu ve: Aferin, gzel gayret ve ikdam etmi ve dahi etmee izhar hahe ediyor, Hak Teala berhudar eyleye. demitir.136 Bir sre sonra Rum isyan dar siyasi erevesinden km ve zellikle Avrupal devletlerin mdahalesiyle mit edildii gibi sonulandrlamam ve Rumlarn bamszl kesinlik kazanmtr. Bu durum zerine Mehmet Ali Paa Moray elde edemeyeceini anlamtr. Navarin olaynn gereklemesinden sonra da Padiahn emri olmadan Moradan askerlerini geri ekmesi Padiah II. Mahmutu ok kzdrmtr.137 stelik Mehmet Ali Paa 182829 Osmanl-Rus savanda da Osmanl Devletine yardm etmemi, bu durum valisine zaten pheyle bakan Osmanl Padiahn bsbtn sinirlendirmitir. Padiah bundan sonra da Rusya karsndaki yenilginin en byk sorumlusu olarak Mehmet Ali Paay grmtr. stelik bu sava srasnda Mehmet Ali Paa olu brahim Paa iin Rumeli, kendisi iin de Anadolu seraskerliini istemi ancak bu istei yerine getirilmemitir.138

136 137

Altunda, a.g.e, s.28. Karal, a.g.e, s.128, Altunda, a.g.e, s.28. 138 Armaolu, a.g.e, s.197,198.

28

Mehmet Ali Paa, Moraya yapt yardmda ordusunun nemli bir blmn kaybetmi, ancak Avrupaya gcn kantlamak ve Giriti almak gibi baarlar elde etmitir.139 Msr, 1517de Yavuz Sultan Selim tarafndan fethedilmesinden sonra 350 yl boyunca Osmanl Devletinin en byk eyaleti olmutur. Ancak genel olarak bakldnda, ynetim bakmndan Msr 17 ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin dier eyaletlerinden ok da farkl deildi. Fakat 19. yzyla gelindiinde Mehmet Ali Paann ynetimi altndaki Msrda bu kuraln dna kld. Mehmet Ali Paa Msrda zerk bir ynetim oluturmu, Osmanl snrlar iinde adeta kk bir imparatorluk kurmutu.140 Sultan II. Mahmut, balangcndan beri Msr sorununun hayati nemini fark etmi ve sorunla bizzat kendisi ilgilenmitir.141 Bundan sonra Bab- Ali Mehmet Ali Paadan kurtulmaya karar vermitir. Kendisine sadece Girit valilii verildikten sonra Msrda bir isyan karlarak Mehmet Ali Paann drlmesini amalayan tertipler hazrlanm fakat Mehmet Ali Paa bu komployu haber alarak harekete gemeye karar vermitir.142 Mehmet Ali Paa Rum isyann bastrmak iin gsterdii abalarnn ve girmi olduu muazzam masrafn karlnda ok az eyle kmt. Bu sebeple telafiyi baka alanlarda aramaya alt. Sarf ettii maddi manevi bu kadar fedakarlktan sonra Osmanl mparatorluunun tabii bir valisi olarak kalmak istemeyecekti.143 Bundan sonra valiliinin ilk yllarna kadar uzanan Suriyeyi elde etme dncesini uygulamaya karar verdi. 144 Bu dorultuda ittifak iin nce Fransz
139

Mehmet Ali Paa Mora valilii yerine Suriye blgesini istemi, bu talebi zerine kendisine Suriye yerine Girit verilmitir. Bkz: Altunda, a.g.e, s.28. 140 Toledano, a.g.e, s.5. 141 Anderson, a.g.e, s.23. 142 Karal, a.g.e, s.129, Armaolu, a.g.e, s.198. 143 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, VI/23 24, 1942, s.237. 144 Mehmet Ali Paa Suriyeyi elde etme dncesini ok nceden aklna koymutu. 1811de Msrdaki Fransz konsolosu Drovetti, hkmetine gnderdii bir raporda Mehmet Ali Paann

29

hkmetine bavurdu, ancak Fransa bunun yerine Cezayiri igal etmeye karar verdi. Mehmet Ali Paa bu kez de ngiltereye bavurdu, ancak ngiltere de ibirliini kabul etmedi.145 Bu gelimeler zerine Mehmet Ali Paa Suriyeyi kendi gc ile almaya karar verdi. Bundan sonra Mehmet Ali Paa, Suriyeyi istila iin uygun zaman ve bahane aramaya balad. Bir mddet sonra Mehmet Ali Paa, Akka Valisi Abdullah Paa ile kendisi arasnda kan anlamazl146 silah gcyle zeceini bildirerek 1831 ylnda ordu ve donanmasyla Suriye'ye taarruza geti.147 brahim Paa komutasndaki 24.000 kiilik Msr ordusu 1 Kasm 1831'den itibaren Suriye topraklarna girmeye balad.148 Mehmet Ali Paa, bylece Suriye hakkndaki dncelerini tamamen aa karmt. Mehmet Ali Paa Suriye'de ortaya kan her karkla mdahale ediyordu. Suriyede anlamazlk ve mcadele zellikle valiler arasnda iyice yaylmt. Suriye'deki mcadele sadece valiler arasnda deil, mahalli partiler arasnda da olduka artmt. Bu karklklarn kmasnda zellikle Lbnan Emiri Beir byk roller oynam ve Suriye'deki valileri birbirine drmt149

Suriye hakkndaki dncesini yle aklamt: Mehmet Ali Suriyenin ynetimini arzu etmektedir. Bizzat kendisi bana Suriyeyi Sultann hazinesine 78 milyon kuru vererek Bab- Aliden alabileceini syledi. 1812 ylnda da Mehmet Ali Paa ngiliz Konsolosu Missete, artlar msaade eder etmez Filistini fethetme niyetinde olduunu aka belirtmiti. Bkz: Kutluolu, Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi, s.461. 145 Zrcher, a.g.e, s.59,60. 146 Anlamazlk, Abdullah Paa'nn 10.000 kese borcu ve Mehmet Ali'nin sert ynetiminden kap Suriye'ye snan 6.000 kadar Msrl kylnn iadesi sorunundan kaynaklanmaktayd. Bkz: Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt- Hmayun Tasnifi (BOA, HAT), 358/20037/J; Akin, a.g.e, s.116. 147 Altunda, a.g.e, s.29. 148 Armaolu, a.g.e, s.198. 149 Emir Beir, 1807de rakipleri aleyhine yapt mcadeleyi Mehmet Ali Paann yardm sayesinde kazanmt. Bir sre sonra kardeinin de lm zerine Lbnann mutlak hakimi olmu bu suretle de Mehmet Ali Paann Suriyedeki birinci ve en kuvvetli taraftar olmutu. Bir sre sonra Emir Beirin Suriyenin idari ilerine kararak valilerin aralarn at grlyor, Akka Valisi Abdullah Paay am Valisi Dervi Paa aleyhine kkrtmt. Bkz. Altunda, a.g.e, ss.2931.

30

Mehmet Ali Paa, Suriyedeki bu karklklardan bir bakma faydalanyordu. nk Suriye halk kt durumdayd ve Mehmet Ali Paa onlara ok ey vaad ediyordu. Hatta bu srada Suriye ileri gelenlerinden biri: "Bize gelecek Fatih, hangi taraftan gelirse gelsin byk bir sevinle karlanacaktr." demitir.150 II. Mahmut iki vali arasnda kan anlamazl bar yoluyla zmek iin ok urat. Her ikisine de mektuplar yazld. Abdullah Paa, Msrla ilgili meselelere karmamas konusunda uyarld. Fakat yaplan btn teebbsler sonusuz kald. mparatorluun her kesi gibi Suriye de isyanlarda alkalanyordu.151 Suriye halknn Mehmet Ali Paa'ya olan meyli de aka grnyordu. Hristiyanlar da Suriye'nin Mehmet Ali Paa tarafndan zapt edilmesini istiyorlard. Saydallar Abdullah Paann basksndan kurtulmak istediklerini syleyerek Msrllarla ibirlii yapyorlard.152 brahim Paadan maddi manevi hi bir yardm esirgemiyorlard. Mehmet Ali Paa'nn amacnn sadece Abdullah Paa ile arasndaki anlamazl zmek olmad, Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu kt durumdan istifade ederek Suriye'yi istila ve Msr igal etmek istedii, hatta bamszln ilan etmeyi dnd aka grlmekteydi. 153 Abdullah Paa'nn bir zamanlar en yakn dostu olan Emir Beir bile Mehmet Ali Paa'nn yannda yer almt. Abdullah Paa iin tek mit Akka kalesiyle cesaretlerinden emin olduu bir ka bin askerinden ibaretti. 154

150 151

Armaolu, a.g.e, s.198. Altunda, a.g.e, s. 3739. 152 BOA, HAT, 21141.U. 153 Altunda, a.g.e, s.40. 154 Altunda, a.g.e, s.41.

31

3.2. Msr Meselesinin lk Evresi 3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi 18. yzyl sonlarna kadar Avrupa devletleriyle srekli diplomatik ilikide bulunmak gereksinimi duymam olan Osmanl mparatorluu 19. yzyl bandan itibaren giderek gszletiinin bilincine vararak, ancak Avrupa devletlerine srtn dayamak suretiyle varln srdrebileceini anlam ve bylece Avrupann g dengesinin bir paras olmutur.155 Balkanlarda gelien milliyetilik hareketlerinin ve byk glerin emperyalist emellerinin Osmanl mparatorluunun yklmasna yol amadan dindirilmesi ya da eer ki ykl kanlmaz ise Osmanl mparatorluunu Avrupadaki g dengesini alt st etmeden ve genel bir savaa sebep olmadan paralama sorunu 19. yzyl boyunca Dou sorunu olarak tanmlamaktayd.156 19. yzylda Dou Sorununu belirleyen balca eden sz edilebilir: Osmanl Devletinin giderek artan gszl, Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn ayaklanmalar ve bu iki olgunun byk glerin politikas zerindeki etkisi.157 Avrupal glerin tabiriyle, Dou Sorunu Osmanl mparatorluunun kaderi anlamna gelmekteydi.158 Bu durum 19. yzylda Avrupa politikasna damgasna vuran bir olguydu. Bu yzylda Osmanl mparatorluunun kaderiyle dorudan ilgilenen balca drt devlet vard: Rusya, Avusturya, ngiltere ve Fransa. 159 Bir politika terimi olarak Dou Sorunu tabiri ilk olarak 1815'te ve Viyana Kongresi srasnda Avrupallar tarafndan kullanld.160

155 156

Tuncer, Dou Sorunu, s.13. Zrcher, a.g.e, 62. 157 Tuncer, Dou Sorunu, s.15. 158 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.27.Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: Tuncer, Dou Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003. 159 Tuncer, Dou Sorunu, s.15. 160 Karal, a.g.e, s.203.

32

Avusturya mparatorluu'nun kt durumunu hisseden Metternich, Avusturya mparatorluunu korumak ve paralanmasnn nne geebilmek iin tm gcyle mutlakyet kurallarna uyan bir siyaset takip etti. Bu siyasetin en nemli ilkelerinden biri de aznlklara gz atrmamak, onlarn serbestlik, hrriyet ve bamszlk amalayan her hareketini iddetle bastrmakt. Bu siyaseti uygulamas gereken bir baka devlet de Osmanl mparatorluuydu. Osmanl mparatorluu iradesi altna alnm eitli milletler Osmanllarn hogrl politikas sayesinde bu iradeyi yadrgamam hatta refah ve adalet datan Trk idaresine balanmlard.161 Ancak 19. yzylda Osmanl Devletine kar imparatorluun egemenlii altndaki Hristiyan halklarn giritii bamszlk mcadeleleri, Osmanl mparatorluu iinde buhranlara, savalara ve byk glerin Osmanlnn i ilerine karmalarna neden olmutur. 19. yzyl boyunca Balkan uluslar Osmanl Devletinden bamszlklarn istemek amacyla ayaklanmlar, byk gler de Balkanlardaki g dengesini ve istikrar korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin i ilerine mdahale etmilerdir.162 19. yzylda, ayaklar zerinde durabilmek iin, artk Batl glerin desteine ve yardmna gereksinimi olan Osmanl mparatorluu, byk glerin istekleri ve basklar dorultusunda imparatorluk snrlar iinde yaayan Hristiyanlara, Mslmanlarla eit haklar ve ayrcalklar tanmak zere 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarn ilan etmiti.163 Fakat zellikle Balkanlarda yeni tebaaya verilen geni hak ve zgrlkler, bir takm zmreleri daimi olarak bir arada tutmak iin yeterli deildi. Ortak dil, din ve kltre nem verilmediinden Osmanllarla yeni tebaa arasnda bir tarih ortakl ortaya kmad. Hristiyan tebaa Osmanl Devletine yalnz maddi menfaat ba ile balanm bulunuyordu. Bu maddi ban zayflamas ya da tamamen kopmas,

161 162

Altunda, a.g.e, s.42,43. Tuncer, Dou Sorunu, s.15. 163 Tuncer, Dou Sorunu, s.13.

33

sadece menfaat duygularyla birbirine bal olan zmrelerin dalmasyla sonulanabilirdi.164 Trkler, iradeleri altna giren unsurlarn dil, din, gelenek, grenek ve ahlaklarna dokunmamak suretiyle gsterdikleri cmertliin cezasn ac bir ekilde grdler. mparatorluun gerileme devrinde, kendilerine daha nce temin edilen rahatlk salanamaynca zaten tarih ve benliklerini unutmam olan bu unsurlar, zellikle Rus kkrtmas165 ve Fransz ihtilalinin etkisiyle kendilerine baka balar aramaya koyuldular.166 Aslnda Msr meselesi de dnya siyaseti bakmdan deerlendirilecek olursa bununla yeni bir hadisenin meydana gelmedii grlr. Msr meselesi ok daha geni anlamda ark Meselesi'nin yani Dou Sorunu'nun bir blmn tekil etmektedir.167 Msr meselesi, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann 1831 tarihinde Suriyeye taarruzu ile balamtr. Padiah ile onun gl tebaas olan Msr Valisi arasnda, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunu tehdit eden ve byk krize dnen atma, btn sonucu Rumlarn bamszln kazanmas olan Edirne Antlamas ile ayn anda ve bu antlamann glgesi altnda zaten balam oluyordu.168 Ancak Mehmet Ali Paann Suriyenin ardndan Anadoluya girmesi ve zellikle Konyada kazand zaferlerle stanbulu ve Osmanl hanedann tehlikeye drmesi zerine, balangta Osmanl
164 165

mparatorluunda sklkla grlen

Altunda, a.g.e, s.44. Rusya byk bir Slav devletiydi. Balkan uluslarnn ou Slav dillerini konumaktayd. Ayrca Rusya, Balkan uluslaryla ayn dini de paylamaktayd. Balkanlardaki Slav halklarn korucusu roln oynamak istiyordu. Bu hakk da 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile aldn iddia ediyordu. Bkz: Tuncer, Dou Sorunu, s.24. Rusyann bu politikas iin ayrca bkz: Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, ADTCFD, XI, S.II-IV, Haziran-Aralk 1953, s.241245; Michael Boro Petrovich, The Emergence of Russian Panslavizm (18561870), New York and London, 1966. 166 Altunda, a.g.e, s.45. 167 Altunda, a.g.e, s.41. 168 Zrcher, a.g.e, s.59.

34

isyanlardan biri sanlan meselenin mahiyeti birden deiti ve btn Avrupa devletlerini ilgilendiren mhim bir siyasi hadise haline geldi.169 Balkan halklarnn koruyucusu olduu gerekesiyle Rusya, Osmanl Devletinin i ilerine karmay ve bylece uzun zamandr istedii boazlar ve stanbulu kendi denetimi altna almay amalyordu.170 Osmanl mparatorluunun paralanmas, bata Rusyann byk lde glenmesini salayacak ve devletleraras dengeyi, dier devletlerin zararna olarak bozacakt. Sorunun zellikle bu ksm, Batl devletleri de bu meselede aktif bir rol oynamaya yneltti. te btn bu olaylar ieren ark Meselesi u ekilde aklanabilir: Osmanl- Rusya ve Avrupa devletlerinin, Osmanl mparatorluunun yklmas ve yklmamas konusundaki mnasebet ve mcadelesidir.171 Mehmet Ali Paann Suriyeye taarruz ettii 1831 ylnda Osmanl mparatorluu her bakmdan zayf durumdayd. II. Mahmut 1826 ylnda yenieri ocan lavederek yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmutu. Fakat bu ordu henz tam anlamyla gelitirilemeden, frsattan yararlanan Rusyann saldrsna uram ve Rus savanda yok olmutu.172 1827de Navarin faciasyla donanmasn da kaybeden Osmanl Devleti 18291830 yllarna geldiinde hemen hemen ordusuz ve donanmaszd. Osmanl maliyesi de ok kt durumdayd. 1829da imzalanan Edirne Anlamasnda deinilen Rum sorunu, 1830da Londrada Rumlarn bamsz olmasyla sonulanmt. Bu durum baka milletleri ve unsurlar da tevik etmi ve hzla btn Avrupaya yaylmtr.173 Anlalan o ki Mehmet Ali Paa Osmanl mparatorluuna saldrmak iin ok iyi bir zaman semiti. mparatorluun askeri durumu ile maliyesi ok kt

169 170

Altunda, a.g.e, s.41. Tuncer, Dou Sorunu, s.24. 171 Altunda, a.g.e, s.45,46. 172 Altunda, a.g.e, s.46. 173 Altunda, a.g.e, s.47.

35

durumdayd. Merkezi otorite de tamamen bozulmutu. Mehmet Ali Paa, Osmanl mparatorluunun kendisine kar duracak gc olmadn ok iyi biliyordu. Mehmet Ali Paa, Avrupann iinde bulunduu kt vaziyeti174 de ok iyi deerlendirdiinden Avrupa tarafndan da karsna ciddi bir mdahalenin kmayacandan kesinlikle emindi. 3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu Rum isyanclara kar yardma komu olmasnn kendisine Suriye eyaletlerini alma hakkn verdiine inanan Mehmet Ali Paa, olu brahim Paay Suriye zerine sevk etmitir.175 Grnte Abdullah Paaya haddini bildirmek iin, gerekte ise Suriyeyi istila etmek iin yola kan Msr ordusunun nc kuvvetleri 14 Ekimde, asl ordu ise 2 Kasm 1831de Msrdan hareket etti. Ordu, karadan ve denizden iki yol takip etti. Denizden hareket eden ordu brahim, Sleyman ve Abbas Paalar gibi byk kumandanlar komutasnda bir miktar asker, ar toplar ve donanma ile Yafaya doru yola kt. Karadan hareket eden asl ordu ise 6 alay piyade, 4 alay svari, 40 sahra ve daha fazla muhasara topu, 23 sava ve 17 nakliye gemisi ile kk brahim Paa komutasnda al-Ari-Gazze yolunu tuttu.176 5000 nfuslu Gazze ve 30004000 nfuslu Yafa brahim Paann Msr kuvvetlerine hemen teslim oldu. Arkasndan Kuds ve Fenike sahilleri ve limanlar da brahim Paann eline geti. brahim Paann Suriyeye gelen kardei Abbasn da itirak etmesiyle Akka Kalesi muhasara edilmeye baland.177
174

Avrupada 1830 ihtilali kmt ve zellikle ihtilalin Fransada kmas bata ngiltere olmak zere Avrupa devletlerini ok telalandrmt. Rusya ise bu srada Polonya ihtilaliyle uramaktayd. Bkz: Altunda, a.g.e, s.51. 175 Donald Quataert, The Ottoman Empire, Cambridge, 2000, s.57,58; BOA. HAT, 349/19771. Mehmet Ali Paa, Vahhabilere kar Necitte dzenlenen seferde ve Morada Yunanllara kar dzenlenen harekatta da komutan olarak olu brahim Paay grevlendirmiti. brahim Paa bu sefer de 40.000 kiiden oluan bir ordu ile Suriyeye bir akn dzenlemek iin Sina ln amtr. Bkz: Marlowe, a.g.e, s.39. 176 Altunda, a.g.e, s.53. 177 Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C.9, stanbul, 1992, s.362,363.

36

27 Kasmda balayan Akka Muhasarasnn uzun srecei kesindi. Napoleona baaryla kar koyan Akka Kalesi eskiye gre daha da salamlatrlm ve silahlandrlmt. Akka kalesi 6000 seme asker tarafndan korunuyordu. Bununla birlikte Mehmet Ali Paaya bal brahim Paa kuvvetleri Napoleona gre ok daha iyi durumdayd.178 brahim Paa hem karadan hem denizden Akkay iddetle muhasaraya balad. Dier taraftan Akkann kuzeyinde bulunan Sayda, Sur, Beyrut, am gibi ehirleri hibir direnie maruz kalmadan istila etmeye balad.179 Mehmet Ali Paann Suriyeye doru ynlendirdii seferler, bal olduu Osmanl Devletine kar bir meydan okuma olarak alglanmtr.180 Padiahn bilgisi ve msaadesi dnda yaplan bu hareketler stanbulda Mehmet Ali Paaya kar byk hiddet uyandrd. eyhlislamn ve btn ulemann imzalad bir fetva ile Msr Valisi Bab- Ali tarafndan Padiaha kar asi sayld.181 Bab- Ali bu gaileyi ortadan kaldrmak iin derhal hazrlklara balad. 182 Osmanl mparatorluu, Mehmet Ali Paann bu tecavzne silah gcyle karlk vermek gerektiini oktan anlamt fakat imparatorluun iinde bulunduu gerek askeri gerek mali koullar buna engel olmutu. Bab- Ali, grnrdeki nedeni Abdullah Paayla olan meseleyi halletmek, gerek amac ise Suriyeyi istila etmek olan bu hareketi bar yollarla engellemeye alt ve Mustafa Nazif Efendiyi Msra gnderdi. Nazif Efendi, Abdullah Paann bundan byle kesinlikle Msr ilerine mdahale etmeyeceini Mehmet Ali Paaya bildirecek ve hareketinden geri dnmesini isteyecekti.183

178 179

Altunda, a.g.e, s.54. Altunda, a.g.e, s.56. 180 Fred H. Lawson, The Social Origins of Egyptian Expansionism During the Muhammed Ali Period, New York, 1992, s.3. 181 Karal, Osmanl Tarihi, C.5, s.129. 182 Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, stanbul, 1999, s.175,176; Ercment Kuran, Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), stanbul, 1957, s.34. 183 Altunda, a.g.e, s.57.

37

Ancak Mehmet Ali Paa Suriyeyi ele geirmekte kararlyd. Osmanl memuru ile yapt grmelerde, Hicaz Vahhabilerden temizlemek ve Morada gsterdii yararllk ve yapt yardmdan sz ederek bunlarn karlnda am ve Sayda eyaletlerinin kendisine verilmesini istemi,184 ancak sonra aka Suriyeyi ilhak etmek niyetinde olduunu gstermitir.185 Sultan II. Mahmut, kendisine byk hizmetlerde bulunan Aa Hseyin Paay Msr, Girit ve Habe Valisi tayin ederek Halepe gnderdi. Aa Hseyin Paa, ikinci bir ordu ile Halepte bir araya gelecek ve asi ye kar cephe alacakt. Osmanl Devletinin byle zayf bir durumda iken sava hazrlna girimesinin ne kadar doru olduu tartlr. Ancak Mehmet Ali Paann tavr ve zellikle kuzeye doru yol almas sava kanlmaz klmtr. Mesele artk Sultan ile valisi arasnda kan basit bir anlamazlk olmaktan km, adeta dmana kar vatan mdafaa ekline dnmtr.186 Mehmet Ali Paa, Klemenlerin ve Vahhabilerin sindirilmesinde, Rum isyannn bastrlmasnda byk faydalar salamt. Kendisi Osmanl mparatorluunun bir valisi, emirleri uygulamakla ykml bir memuru idi. Mehmet Ali Paann, ald emirleri byk bir baar ile yerine getirmi olmas ona Suriyeyi istila etme hakkn vermezdi. Osmanl Devleti ise ok ncesinden Mehmet Ali Paaya phe ile bakmakta ve ona olan gvenini kaybetmekte haklyd. kodra Valisi Mustafa Paay isyana tevik eden mektuplar Mehmet Ali Paa hakknda Bab- Aliyi phelendiren en nemli vesikalard.187

184

Mehmet Ali Paa Vahhabi meselesinin iyi bir ekilde ve abuk bitmesi iin hi olmazsa bir yllna amn kendisine verilmesini istemiti. Bkz: BOA, HAT, 343/19593/A. 185 Altunda, a.g.e, s.58. 186 Altunda, a.g.e, s.59. 187 Altunda, a.g.e, s.60.

38

Akka Kalesi, Abdullah Paann tm abalarna ve sert direniine ramen 27 Mays 1832de drld.188 Akkann zapt edilmesinden sonra Msr askerleri ama doru hareket etti.189 Haziran aynda am, Temmuz aynda da Halep, Humus ve Hama igal edildi.190 Bylece brahim Paa tm Suriyeyi kolaylkla ele geirmi oldu.191 Bu srada Osmanl Devletinin grevlendirdii Serdar- Ekrem Hseyin Paa komutasndaki ordu ile Msr kuvvetleri arasnda muharebeye baland. Msr kuvvetleri Antakya ve skenderun arasndaki Beylanda (Belen) 29 Temmuz 1832de Osmanl ordusunun byk ksmn yok etti.192 Osmanl kuvvetleri byk hezimete uram,193 artk Suriye Mehmet Ali Paann eline gemi, Anadolu yolu da Mehmet Ali Paaya almt. Beylan zaferinden sonra Mehmet Ali Paa tekrar Sultana haber gndererek kendisine Suriye valilii verildii takdirde askerlerini geri ekeceini bildirdi, ancak II. Mahmut bu teklifi de reddetti.194 brahim Paa bu zaferin ardndan Adanaya kadar ilerledi. Urfa ve Mara dolaylarn ele geirdi. Bu arada brahim Paa Anadoluda resmi grevlilerin de Bab Aliye kar kendisini desteklemeleri iin propaganda faaliyetleri gerekletiriyordu.195 Kayseri mfts ve ileri gelenlerine kendisine katlmalarn emreden rapor bu konudaki en nemli vesikalardr.196 II. Mahmut bu durum karsnda Namk Paay yardm istemek iin Londraya gndermi dier taraftan Reit Mehmet Paay da Anadoluda ilerleyen
188 189

Kocaba, a.g.e, s.30. Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 45, stanbul, 1999, s.713. 190 Anderson, a.g.e, s.78; Armaolu, a.g.e, s.198. 191 Marlowe, a.g.e, s.40. 192 Karal, a.g.e, s.130; Anderson, a.g.e, s.78. Beylan yenilgisi iin bkz: BOA, HAT, 20139. 193 Hseyin Paann bu yenilgi hakknda Sultana yazd mektup iin bkz: BOA, HAT, 72/20148A. 194 Armaolu, a.g.e, s.199. 195 BOA, HAT, 19748.B. Bu arada Bab- Ali de brahim Paann Suriyedeki ilerleyiinin Sultann arzusuna kar olduunu bildiriyordu. Bkz: BOA, HAT, 39773.H. 196 BOA, HAT, 19901.A.

39

brahim Paa zerine gndermitir. Reit Mehmet Paa 20 Aralkta kuvvetleriyle Konyaya yaklat. Bu srada brahim Paa Konyaya kadar ilerlemi bulunuyordu. brahim Paann ordusu ve top mevcudu yeterli deildi. Buna karn Osmanl ordusu Msr ordusunun iki kat kadard. Ancak Msr askerleriyle kyaslandnda askeri disiplin, talim ve terbiye yok denecek kadar azd. 197 Sultan II. Mahmut, Beylan yenilgisinin izlerini derhal silmek istiyordu. Hemen taarruza geilmesini istedi. Reit Mehmet Paa elindeki dzensiz birliklerle brahim Paann bat tarzndaki ordusuna saldrmak zorunda kald. 21 Aralk 1832 gn yaplan Konya Muharebesi Osmanl ordusu iin ikinci bir hezimetle sonuland. 30.000 asker ld, Reit Mehmet Paa ise esir dt.198 Konya zaferiyle, brahim Paaya stanbul yolu alm, sadece Anadolu deil Osmanl saltanat da byk tehdit altna girmiti.199 Bu arada Mehmet Ali Paa hala Osmanl Devletine sadk olduunu ve yalnzca Suriyede hakk olan elde etmeye altn sylyordu.200 Enver Ziya Karal, Mehmet Ali Paann Msr imparatorluktan ayrarak bamsz bir hale getirmek, hatta Sultan II. Mahmutu devirerek kendi padiahln ilan etmek niyetinde olduunun kuvvetli bir ihtimal olduunu ve bu konuda tarih kaytlar olduunu belirtmektedir. Ancak bununla birlikte Mehmet Ali Paann, kendisinin byle bir amac olmadn iddia ettiini de eklemektedir. Mehmet Ali Paa byle bir maksat gtmediini ngiliz diplomatna u szleriyle anlatmaktadr: Siz bir yabancsnz. Bir slam gibi dnmesini bilmezsiniz. Osmanl mparatorluunun paralanmasndan benim iin doacak mesuliyeti biliyor musunuz? Mslmanlar nefretle benden uzaklaacaklardr. lk uzaklaanlardan biri de iki olum olacaktr. Padiah delidir. Fakat Tanr onu bize gnahlarmzn karl olarak verdi.
197 198

Altunda, a.g.e, s.63. Armaolu, a.g.e, s.199. 199 Altunda, a.g.e, s.64; Yalnkaya, a.g.m, s.651. 200 Yalnkaya, a.g.m, s.651.

40

1833te skenderiyedeki Avrupallara da yle sylemitir: Padiahn hizmetkar olarak kalmak istiyorum. brahim, eer Boaziine varmaya muvaffak olursa, padiahn ayaklarna kapanarak affn ve Msra dnmek iin msaadesini dileyecektir.201 Mehmet Ali Paann bu szlerinin ne derece samimi olduu tartlr nk dier taraftan Paann Msrda bamsz ya da yar bamsz bir idare kurmak iin faaliyetlerde bulunduu ok akt. Msr kuvvetlerinin kazand baarlar ve Osmanl Devletinin zayfl Avrupal devletleri de harekete geirdi ve Msr meselesi bir Avrupa sorunu, Avrupa diplomasisi iin yeni bir ark Meselesi halini ald. nk Osmanl Devletinin dalmas sz konusuydu.202 3.2.3. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya Antlamas Mehmet Ali Paann ayaklanarak Osmanl Devletine kar harekete gemesi Avrupal devletleri de hareketlendirdi.203 Msr meselesiyle drt byk devlet yakndan ilgileniyordu. Bu devletler: Avusturya, Rusya, Fransa ve ngiltereydi.204

Msr, ngiltere ve Fransann en yakn ilgi alanyd. Osmanl mparatorluu da ngiltere ve Rusyann zerinde mcadele ettikleri bir blgeydi. Yklmas ya da varln srdrmesi her ikisini de ilgilendiriyordu. Rusya ile atma iinde bulunan Avusturya da Msr meselesiyle yakndan ilgileniyordu.205

201 202

Karal, a.g.e, s.130. Armaolu, a.g.e, s.199. 203 Armaolu, a.g.e, s.200. 204 Altunda, a.g.e, s.80. 205 Armaolu, a.g.e, s.200. Metternich Msr meselesiyle yakndan ilgilenmi, 1833te Msra yollad zel elisi Prokesche verdii talimatta, Mehmet Alinin bir asi olduunun gzden uzak tutulmamas gerektiini belirtmitir. Anlald zere Metternich, imparatorluklar paralayacak her trl gelimeye tutarl ve devaml bir surette kar koymay amalamaktadr. Bkz: Ortayl, Tanzimat Brokratlar ve Metternich, s.444. Metternich, Msr meselesinde Bab- Aliye eilimli bir politika izlemitir. Avusturya Maslahatgzarnn bu konudaki yazs iin bkz: Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Asafi Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiye (BOA, A.DVN. DVE), 2/A / 67.

41

Doal olarak bu devletlerin Msr meselesine duyduklar ilgi sadece stratejik bir toprak paras olan Msrdan ibaret deildi. Bir dier nemli faktr de Mehmet Ali Paann gc idi. Msr ordusu zamann en ada askeri gc idi. Devletler bu askeri gc Morada grmlerdi. Bu sebeple Navarinde Msr donanmasn yakarak, brahim Paann Moradan ekilmesini salamlar ve Rum sorununu kendi kontrolleri altna almlard. Eer Navarinde Msr donanmas yaklmasayd Rum ayaklanmas baarya ulamayacakt ve belki de devletler Msr ile savamak zorunda kalacaklard. imdi ise Msr ordusu, Anadoluya girmi ve stanbula doru ilerlemeye balamt. Ksacas sorun, Mehmet Ali Paa sorunu deil Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kacak olan dier sorunlard. Aslnda devletlerin Msr meselesine mdahale etmelerindeki temel sebep buydu. Drt byk devletin Msr meselesinde izledikleri politika birbirinden tamamen farkl olmutur. Avrupa diplomasisi Mehmet Ali Paa meselesinde her hangi bir uzla salayamamtr. Avrupa devletleri iinde Mehmet Ali Paay en fazla destekleyen Fransayd. Mehmet Ali Paa, zellikle Msr ordusunun kurulup gelitirilmesinde Fransadan byk yardm grmt. Fransa ile Mehmet Ali Paa arasndaki ilikiler olduka dostane idi.206 Fransann, Msr meselesinin balangcndan beri Mehmet Ali Paa tarafn tuttuu, Osmanl mparatorluunun Fransann arabuluculuk ve yardmna ihtiyacna ramen Fransann bu yardm yapmayaca ok akt.207 Mehmet Ali Paa, Padiah ile herhangi bir atmada Avrupa devletlerinin desteinin byk nem tadn biliyordu. Suriyeye taarruzundan yllar nce Fransa ile iyi ilikiler kurmu, hatta ngiltere ile de iyi ilikiler kurma giriiminde bulunmutu.208

206 207

Armaolu, a.g.e, s.200. Altunda, a.g.e, s.81. 208 Anderson, a.g.e, s.77.

42

Fransa Cezayiri aldktan sonra btn Kuzey Afrikay ele geirmek istiyor ve bunun iin de Mehmet Ali Paadan yardm almay dnyordu. Msr, Fransann yeni ilgi alan haline gelmiti. Ancak Rusyann ie karmas, Mehmet Ali Paay destekleyen Fransay zor duruma sokacaktr. Prusya ise Avusturyay izlemekten baka bir ey yapmyordu. Rusyann Balkanlarda yaylmas Avusturyay her ne kadar rahatsz etmi ise de 1830 ihtilalleri Metternichi ok daha fazla korkutmu ve Avusturyann Rusyayla yaknlamasna sebep olmutu. Bu durumda Osmanl Devleti Avusturyadan da yardm isteyemezdi. Metternich Mehmet Ali Paa sorunu karsnda ikili oynayacak, Osmanl Devletini destekler gibi grnp Rusya ile ortak hareket edecektir.209 Osmanl mparatorluunun bu ok tehlikeli annda alakalar dolaysyla yardm isteyebilecei iki byk devlet kalyordu: ngiltere ve Rusya. Devlet ileri gelenlerinin yardm hususu konusunda ilk mracaat edecekleri phesiz ngiltereydi. Rusyadan yardm talep edilmesi, bu devletin Osmanl mparatorluu zerindeki byk emelleri ve imparatorlua yaknl dolaysyla, Osmanl mparatorluu iin hayati bir tehlike haline gelebilirdi. Ancak uzakl ve siyaseti gerei ngilterenin Osmanl mparatorluunu tehdit etmesi pek olas deildi.210 O halde Osmanl Devletine kar izledii genel politika ve dier devletlerle olan kar atmalar gz nne alndnda, Osmanl Devletinin Mehmet Ali Paa tehlikesi karsnda yardmna gvenebilecei tek devlet ngiltereydi. 211 Bu esnada, stanbulda bulunan ngiliz Dileri Bakan Stratford-Canning de Rum sorununun son konferanslarnda, ngiliz yardmnn talep edilmesi konusunda tevikte bulunmutur.212

209 210

Armaolu, a.g.e, s.201. Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda, Belleten, s.241,242. 211 Armaolu, a.g.e, s.201. 212 Altunda, a.g.e, s.81.

43

Sonu olarak Beylan yenilgisi zerine Osmanl Devleti ngiltereden yardm istemek zere harekete geti. 1832 Kasmnda Namk Paa 15 ngiliz sava gemisinin Trk donanmasna katlmasn temin etmek iin eli olarak Londraya doru yola kt.213 Namk Paaya bu konuda verilen talimat, hkmetine kar isyan eden Mehmet Ali hainine kar, Mehmet Alinin deniz kuvvetini yok etmek amacyla ngiltereden 15 para sava gemisi istemesi ve eer teklifi reddedilirse hi olmazsa aylkl subay, topu ve deniz eri gnderilmesi iin uramasyd.214 Ayrca II. Mahmutun ngiltere Kralna yazd bir mektup da kendisine verilmiti.215 Mehmet Ali Paann bahsi getii takdirde, kendisinin affedilebilmesi iin yapt donanma, ordu ve sava malzemelerinin eksiksiz olarak Osmanl Devletine braklmas, bundan sonra dier valiler gibi sadece hkmet ileri ile megul olup snrlar asla ihlal etmemesi, imparatorluk dahilinde cereyan eden tm nizamlar Msrda uygulamas ve skenderiye Kalesinin eskiden olduu gibi Devlet-i Aliye tarafndan idare edilmesi art koulacakt. Mehmet Ali Paadan sonra olu brahim Paann vali olmas mevzu bahis olursa kesinlikle kabul edilmeyecekti. Mehmet Ali Paann aff sadece bizzat kendisi Osmanl Devletinin affna snrsa kabul edilecek, bu hususta bir bakasnn arabuluculuunun kabul edilmeyecei kendisine bildirilecekti.216 Namk Paa Londraya giderken nce Viyana sonra da Parise urayarak onlarn da desteini salamak istedi.217 ok zeki, Franszcaya fevkalade hakim ve dnemin siyasetini iyi bilen bu Trk elisi Viyanada byk bir samimiyetle karland.218

213 214

Armaolu, a.g.e, s.201; Tukin, a.g.e, s.176. BOA. HAT. 73/20339. Ayrca bkz: inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, VI/2324, 1942, ss.229251. 215 Armaolu, a.g.e, s.201; II. Mahmutun ngiliz Kralna yazd mektup, yine ngiliz donanmasnn Mehmet Ali Paaya kar kullanlmak zere gnderilmesi hususundayd. Bkz: BOA, HAT, 39770. 216 Altunda, a.g.e, s.88, 89. 217 Armaolu, a.g.e, s.201. 218 Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda, Belleten, s.245.

44

Avusturya prensip olarak Mehmet Ali Paaya bir asi ve ihtilalci gzyle bakmaktayd. Ancak kuvvetli bir donanmas olmamas nedeniyle Osmanl Devletine araclktan baka bir yardmda bulunmasna imkan yoktu. Metternich Namk Paaya ancak tavsiye ve temennilerde bulunabilirdi.219 Metternich, Padiahn, askeri gcnden emin olmad takdirde Mehmet Ali Paaya Suriyeyi vermek suretiyle imparatorluunun varln korumas gerektiini bildirdi.220 Metternichin bu srada ark meselesiyle ok da fazla alakadar olmad anlalyor. Metternich, Bab- Alinin baz isteklerini yerine getirmesiyle bu meselenin halledilebileceini zannediyordu. Namk Paann bu elilii muvaffak olamad. ngiliz hkmeti, yardm talebini reddetmek zorunda olduunu bildirdi. II. Mahmut, ngiltereden istedii 15 sava gemisini temin edememiti.221 Namk Paann Fransada gerek Kral gerek Hariciye Nazr ile yapt grmelerde yalnz Fransaya bel balamak, Osmanl mparatorluu iin zararl olacaktr sonucuna varmtr.222 Namk Paann Londradaki durumuna gelince; her ne kadar ngiltere, Osmanl Devletinin teklifini reddetmi ise de Trk elisi burada dier elileri zendirecek ekilde karlanmt. Namk Paa burada bizzat Kral tarafndan Windsor Sarayna davet edilerek gn sreyle misafir edilmiti. Namk Paa burada ok iyi bir ekilde arlandn anlatmakta, Kral ve Kralie ile olan samimi sohbetlerinden ve at gezintilerinden sz etmektedir.223 Hatta Kral, Fransann Mehmet Ali Paann fesadna ortak olduunu ve ngilterenin Hind lkesine yol bulmak iin eitli oyunlara bavuran Rusyann, Osmanl mparatorluuna olduu gibi ngiltereye de dman olduunu sylemitir. Ancak buna ramen Namk Paa ngiltereden eli bo dnmtr. Babakan Grey ve Dileri Bakan Palmerston ile yapt eitli grmelere ramen, Namk Paa her
219

220

Tukin, a.g.e, s.178. Armaolu, a.g.e, s.201. 221 Altunda, a.g.e, s.90. 222 Armaolu, a.g.e, s.202. 223 Altunda, a.g.e, s.94, 95.

45

ne kadar Devlet-i Aliye 15 gemi buyurmu ise de 8 gemi kafidir224 demise de, ngiltereyi hi deilse 8 paralk bir donanma gndermeye bile raz edememitir.225 ngiliz hkmeti bu durum iin eitli gerekeler ileri srmtr. ngiltere bu srada Belika ve Portekiz sorunlaryla uramaktayd. Yaknda genel seimler yaplacakt ve ngiltere Osmanl Devletiyle ilgilenecek durumda deildi. Muhalefet de ngilterenin Mehmet Ali Paa sorununa bulamamas taraftaryd. Kabinedeki bakanlarn ou, Osmanl mparatorluunun artk sonunun geldiini ve onun yerine kuvvetli bir Mehmet Ali Paann gemesinin daha iyi olacan dnmekteydiler. Ancak Babakan Grey ve Dileri Bakan Palmerston, Osmanl Devletini Rusyaya muhta brakmamak adna yardm etmek taraftarydlar. Palmerston 6 yl sonra ngilterenin bu tutumunu ngiliz hkmetinin korkun hatas olarak nitelendirecek ve 1840 ylnda da yle yazacaktr: Sultann istedii yardm ve korumay reddetmekle Lord Grey kabinesinin d politikada iledii hata o kadar byktr ki, ngiltere tarihinin hibir dneminde hibir ngiliz kabinesi byle bir hata ilememitir. 226 ngilterenin yardm Osmanl Devletinin en mhim ve en son midi idi. Bu midin snmesi Osmanl Devletini Rusyann kucana att. Fransa, Avusturya ve ngilterenin Msr meselesinde takndklar tutum, Rusyann tek bana harekete gemesine ortam yaratt. Edirne barnn yapld sralarda Rusya, Osmanl Devletine kar yeni bir politika belirlemiti. Artk Rusya Osmanl mparatorluunun btnln koruma ve savunma siyasetini izlemeliydi. Bu politikaya gre Osmanl Devleti Rusyann korumas altna sokulmalyd. Eer dzen bozulacak olursa Rusya derhal mdahale etmeliydi. Rusyann karlar gerei stanbul ve boazlarn zayf bir Osmanl Devletinin elinde bulunmas bu blgede Rusyann karsna kuvvetli devletlerin kmasna tercih edilecekti. Bu politika

224

225

Tukin, a.g.e, s.180. Armaolu, a.g.e, s.202. 226 Armaolu, a.g.e, s.202.

46

ilkeleri gerei ar I. Nikola kendisinin Osmanl Padiahnn en samimi dostu olduunu iddia etmeye balamt.227 Ruslar, bu politika dorultusunda hareket etmeye baladlar. Osmanl Devletinin yklmas ve burada Mehmet Ali Paa tarafndan gl bir devletin kurulmas Rusyann karlarna tamamen aykryd. O halde Rusya iin imdi ncelikli hedef bunu engellemek olmalyd. Rusya politikasn iki koldan yrtmekteydi. lki Mehmet Ali Paa zerinde bask yapmak, ikincisi de Osmanl Devletine askeri yardmda bulunmak. Konya Muharebesinin gerekletii gnlerde Rus elisi Boutenew Bab- Aliye gelerek, asilerin ilerlemesinin ortaya karabilecei kt sonulardan dolay, arn mkl durumdaki Osmanl Padiahna samimi dostluk hislerinin ifadesi olarak, Padiah istedii takdirde 5 byk sava gemisi ve 4 firkateynden oluan 9 paralk Rus filosunun Sivastopolden stanbula yola kmaya hazr olduunu bildirdi.228 stanbulda Rus yardm konusunda birbirinden ok farkl grler vard. Divan, bu yardmn tamamen karsnda bulunmakta ve yardm teklifinin reddedilerek Mehmet Ali Paa ile dorudan anlamak gerektiini dnmekteydi. Sultann gvendii Ahmet Fevzi Paa gibi baz isimler ise Rus yardmn istemekteydiler.229 Rusya, bir taraftan da Mehmet Ali Paaya bask yapyordu. Osmanl Devletiyle uzlamasn salamak amacyla 1833 Ocak aynda General Muravyef skenderiyeye gnderildi.230 Muravyef, arn bir elisi olarak gidecek ve Mehmet Ali Paann davranlarnn Rusya iin nemsiz olmadn, Mehmet Ali Paa bu ekilde devam ederse isyan hareketlerinin bir dman olan Rus arnn Osmanl Sultannn yannda yer alacan bildirecekti. Bab- Ali de Mehmet Ali Paa ile dorudan anlamak zere, Tophane Miri Halil Rfat Paay Amedi-i Hmayun
227 228

Armaolu, a.g.e, s.202,203. Armaolu, a.g.e, s.203. 229 Altunda, a.g.e, s.96. 230 Bu konuda bkz: inasi Altunda, Rus Generali Muravyefin Hususi eli Olarak arn Msr Meselesine Bir Son verilmesi Hususundaki Talebini Mehmed Aliye Tebli Etmek zere skenderiyeye Gnderilmesi, Tarih Vesikalar, Yeni seri, (17), Ocak, 1958, ss.195198.

47

Reit Beyle beraber Msra gndermeye karar verdi.231 Bab- Alinin Mehmet Ali Paa ile anlama abalarna karn, Muravyefin gnderdii rapordan Mehmet Ali Paann sava hazrlklarna devam ettii anlalmaktayd. Zaten Osmanl memurlar da ellerindeki talimatname dahilinde Mehmet Ali Paa ile anlaamadlar.232 Rusya Mehmet Ali Paann Msr ve Akka valilii ile yetinmesini istiyordu. Ancak Mehmet Ali Paa btn Suriye ve Adanay istiyordu. stelik Mehmet Ali Paa Osmanl memurlaryla yapt grmelerde ok ar bir dil kullanm, Rus yardmna ya da Avrupa mdahalesine aldrmayacan beyan etmi, byle bir yardm gereklese bile, kendi askerlerinin stanbula yaknl nedeniyle bunun hibir faydas olmayacan belirterek, gerekirse Rumeli halkn, Arnavutlar ve Bonaklar ayaklandrabileceini sylemitir. Bunun zerine Reit Bey geri dnm, Halil Rfat Bey Msrda kalmtr.233 Rusyann Osmanl Devletine yardm teklifinde bulunmas ve Mehmet Ali Paay karsna almas Fransay telalandrd. Fransa, Rusyadan ekindii iin ngiltereye ortak hareket etme teklifinde bulunduysa da, ngiltere yine herhangi bir faaliyette bulunmad. Ne Fransann, ne de Rusyann arabuluculuk faaliyetleri Mehmet Ali Paa ile Osmanl Devleti arasnda bir uzlama salayamad. Arabuluculuk teebbslerinin baarszlkla sonulanmas ve brahim Paa kuvvetlerinin Konyadan Bursaya hareket etmeleri, Osmanl Padiahn iyice telalandrd. Bu esnada Londrada bulunmakta olan Namk Paadan ngilterenin tutumu hakknda olumsuz raporlar geldi. Namk Paa Rusyann yardm teklifini ngilizlere bildirmiti. Fransa da durumdan haberdard ancak her ikisinden de herhangi bir destek gelmedi.234

231

Altunda, a.g.e, s.101; Altunda, A, C.5/2, a.g.m, s.903. Halil Rfat Paaya Mehmet Ali Paa ile anlama salamas iin verilen talimatnamenin kopyas iin bkz: BOA, HAT, 20364.A. 232 Altunda, a.g.e, s.109. 233 Altunda, a.g.e, s.111. 234 Armaolu, a.g.e, s.203.

48

II. Mahmut, devlet ricalini 3 Ocakta Harbiye Nezaretinde bir toplantya davet etti. Burada, vaziyetin ok tehlikeli olduunu izah etti ve bu asiye kar nasl bir yol izleneceini sordu. Mecliste bulunanlar II. Mahmuttan Rus arnn yardm teklifinin kabul edilmesini rica ettiler. te Hnkar skelesi Muahedesiyle sonulanan Rus yardm teklifi bu artlar altnda kabul edildi. 235 Rusyann yardm teklifinin kabul edilmesinin ardndan, istek 7 ubat 1833 gn Rus elisine bildirildi. Bu srada brahim Paann nc kuvvetleri Bursaya kadar ilerlemiti.236 Osmanl Devletinin yardm teklifini prensip olarak kabul etmesi Rusya iin yeterli oldu. Amiral Lazarew komutasnda 9 sava gemisinden oluan bir Rus filosu ubat aynn 8i ile 20si arasnda Karadeniz Boazndan ieri girerek Bykdere koyunda demirledi.237 Rusya, Osmanl Devletinin biraz daha zayf dmesini istiyordu. nk Rusyann emelleri zayf bir Trkiyede daha kolaylkla gerekletirilebilirdi. Ancak brahim Paann Anadolu ilerine kadar ilerlemesi Osmanl mparatorluunu zayflatmak yerine aksine imparatorluun daha da glenmesine neden olabilirdi. nk Mehmet Ali Paann baarlar nedeniyle tehlikeye den Osmanl Devleti deil Osmanl hanedan idi. Osmanl mparatorluunun bana son derece hrsl ve Avrupa medeniyetini ve tekniini iyi bilen bir hanedann gemesi Rusyann emelleri iin byk bir engel olabilir ve zellikle Edirne Antlamasyla elde ettii baarlarn ve ayrcalklarn sona erdirebilirdi. Bu yzden Rusya ne pahasna olursa olsun Osmanl mparatorluunu o zayf vaziyetinde brakmak niyetinde idi. 238 I. Nikola, Msr meselesinden dolay Osmanl mparatorluunun kmesini istemiyordu. Msr sorununu Avrupay ve zellikle Fransay penesine alan ayaklanma ruhunun

235 236

Altunda, a.g.e, s.96. Armaolu, a.g.e, s.204. 237 Karal, a.g.e, s.135, Tukin, a.g.e, s.202. 238 Altunda, a.g.e, s.99,100.

49

nda deerlendiriyordu.239 te Msr meselesi srasnda bu temel dnce Rus siyasetini belirlemitir. Metternich Rus ar gibi Osmanl mparatorluunun yerine gl bir Arap devletinin kurulmasna izin vermemek dncesindeydi. Metternich, Balkanlarda Avusturyann desteini talep eden Rusya ile uzlay kabul etmiti. Yani, Metternich, Dou sorununda Rusya ile ayn izgide hareket etme grn benimsemiti.240 Rus donanmasnn stanbul nlerine gelmesi brahim Paann iine yarad. brahim Paa Anadolu halk arasnda, zaten gavur icatlarn kabul eden gavur Padiahn241 imdi de Moskoflarla anlat propagandasn yayyordu. Rus donanmasnn bir anda boazlardan ieri girmesi Osmanl Devletini de rahatsz etmiti. Osmanl Devleti, bu durumun ite ve dta yarataca sorunlardan ekiniyordu. Ancak Rus donanmasnn stanbula gelmesi en fazla Fransay telalandrmt. Fransann teebbsyle Osmanl Devleti ile Mehmet Ali Paa arasnda Suriyenin Mehmet Ali Paaya verilmesi dorultusunda bir anlama da meydana geldi. Bunun zerine stanbula yeni gelmi olan Fransz elisi Roussin Mehmet Ali Paa tarafnda teebbse geti. Eer bir uzlama salanrsa anlamaya gre Osmanl Devleti de Rus donanmasnn stanbuldan ayrlmasn isteyecekti. Fakat Mehmet Ali Paann azndan Adanadan baka bir kelime kmad.242 8 Mart 1833de Baron Roussine yazd mektupta bunu aka ifade etmitir. 243 Rus donanmasnn stanbula gelmesi Osmanl Devletinde olduu gibi ngiltere ve Fransann da sert tepkisine neden oldu.244 Ancak bu gelime her iki devleti Rusyaya kar silahl bir mcadeleye srkleyecek kadar byk olmad. Fransa, Mehmet Ali Paa ile Bab- Ali arasnda bo yere bir uzlama zemini
239 240

Anderson, a.g.e, s.80. Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.33 241 II Mahmutun yapt slahatlar onun gavur padiah olarak nitelendirilmesine sebep olmutu. 242 Armaolu, a.g.e, s.204. 243 Altunda, a.g.e, s.125, Bu mektup metni iin bkz: a.g.e, s.125. 244 Kocaba, a.g.e, s.32.

50

salamaya alrken, ngiltere bandan beri srdrd tarafszlk ve ilgisizlik siyasetini devam ettirmekte kararl grnyordu.245 Metternich ise ne yapacan bilemez durumdayd. Osmanl Padiah iin tehlike artk ok yaklamt. Bunun zerine Padiahn bakanlnda yaplan bir toplantda: Devlet-i liyenin dost- hlisi ve muhibb muhlis olan Rusya devletinden iane-i matlb-i li olan askir-i berriye,246 yani Rusyadan kara kuvveti istenmesine karar verildi.247 Bunun zerine Rus elisi tarafndan Odesada hazr halde bulunduu bildirilen 5000 kiilik Rus kuvveti derhal yola kt ve Nisan aynn ilk gnlerinde stanbula geldi. Bu askerler Beykozda karaya karak kendilerine ayrlan sahada karargah kurdular.248 Rus askerinin stanbula gelmesi Msr meselesini daha da alevlendirdi. Bu olay, Fransa ve ngiltereyi o ana kadar iinde gmldkleri uyuukluktan kartt. Fransa, Bab- Ali nezdinde enerjik bir eli olan Amiral Roussini, ngiltere de stanbul elisi Lord Ponsonbyyi kendilerine verilen grevleri yerine getirmek zere gnderdi.249 Avusturya da ayn fikirdeydi. Fransa ile anlamaya karar verdiler. devlete gre Rus donanmasn stanbuldan uzaklatrmann yolu Padiah II Mahmut ve asi valisini uzlatrmak yoluyla salanabilirdi. Bu dorultuda Osmanl Padiahna bask yapmaya baladlar. ngiliz ve Fransz mttefik donanmas skenderiye nlerine geldi. Baz ngiliz sava gemileri de Rusyann boazlara kar giriebilecei bir harekete kar anakkale Boaz nlerine geldi.

245

Tukin, a.g.e, s.205. Metnin tamam iin bkz. BOA, HAT, 19711. 247 Armaolu, a.g.e, s.205. 248 Tukin, a.g.e, s.221. 249 Karal, a.g.e, s.135.
246

51

devletin, Osmanl Devletine bask yapmas Rusyann iine geldi. nk bu durum Osmanl Devletinin Rusyaya daha fazla muhta olmasna neden olacakt.250 Bu arada daha nce Halil Rfat Paayla birlikte Mehmet Ali Paa ile grmek zere Msra gnderilen ve 21 Martta stanbula geri dnen Reit Bey, Osmanl Sultan tarafndan kendisine verilen yeni bir grevi yerine getirmek, brahim Paa ile grmek zere Ktahyaya doru yola kt.251 Kendisine verilen talimatla, brahim Paa ile anlamaya almas, Mehmet Ali Paann btn isteklerinin yerine getirilmesinde byk zorluk ve engellerin bulunduunun anlatlmas istendi.252 Reit Bey, Ktahyadan gnderdii ilk raporunda253, brahim Paann, Mehmet Ali Paann isteklerinde zellikle Adanann kendisine terki meselesinde iddetle srar ettiini bildirdi. Reit Beyin daha sonra gnderdii raporlarda da bundan sonra brahim Paa zerinde hibir ekilde etkili olamayaca, brahim Paay Adanay istemekten vazgeirmeye muvaffak olamayaca anlalmaktayd.254 5 Mays tarihinde arn ikinci elisi olan Orlof stanbula geldi. Osmanl imparatorluu ile yeni antlamalar ortaya karmak iin henz vakit vard. 255 Sonu olarak II. Mahmutun 6 Mays 1833 tarihli bir hatt- erifi ile Mehmet Ali Paaya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak Suriye ve olu brahim Paaya da Cidde valiliine ek olarak Adanann muhassll yani orann vergilerini toplama hakk verildi. Buna karlk Mehmet Ali Paa vergilerini demeye devam edecek, ordularn Anadoludan ekecekti. Padiahn bu hatt- erifi Osmanl Devletiyle brahim Paa arasnda 14 Mays 1833te Ktahyada imzalanan bir anlama haline getirildi.256
250 251

Armaolu, a.g.e, s.205. . Hakk Uzunarl, Amedci Mustafa Reid Beyin Ktahyada Bulunan Msr Kuvvetleri Kumandan brahim Paaya Mektubu, Belleten, C.VI/2324, Ankara, 1942, s.263. 252 BOA, HAT, 20345. 253 M. Reit Paa ile brahim Paa arasnda Ktahya yaplan grmelerin raporu iin bkz: BOA, HAT, 20241.A. 254 Altunda, a.g.e, s.115,116. 255 Altunda, a.g.e, s.132. 256 Yalnkaya, a.g.m, s.652; Armaolu, a.g.e, 205; Tuncer, Mehmet Ali Paaya Msr, Girit ve Suriyeden baka am, Tripoli, Halep ve Adanann da valiliklerinin verildiini belirtmektedir. Bu

52

Orlof, II Mahmut ile valisi Mehmet Ali Paa arasnda imzalanan Ktahya Anlamas hakknda u deerlendirmede bulunmutur: Bu antlama hakiki bir sulh temin etmi deildir. Bu anlama ile bir mtareke elde edilmitir ki ancak 56 sene devam edebilir. Altundaa gre Ktahya Antlamas tabiri yanl bir ifadedir. Zira antlamann imzalanmasndan sonra Mehmet Ali Paa yine Osmanl mparatorluunun bir valisi olarak kalmtr. Hkmdar ile bir vali arasnda siyasi alanda bir muahedenin mevcut olmayaca aktr.257 Altundaa gre Ktahya Antlamas diye nitelenen 14 Mays tarihli vesika, brahim Paann srar zerine verilen ve tespit edilen maddeleri garanti eden bir senetten baka bir ey deildir.258 Ktahya Antlamas, Msr sorununun veya Dou Sorununun ancak birinci safhasn kapatyordu. nk bu antlama ne Padiah II. Mahmutu, ne de Mehmet Ali Paay tatmin etmiti. Osmanl Devleti Rus tehlikesi yznden, Mehmet Ali Paa da Rus basks nedeniyle bu antlamay kabul etmilerdi. brahim Paa Mays sonundan itibaren kuvvetlerini geri ekmeye balad ve antlama snrlarna ekildi. Fakat II. Mahmut ve brahim Paa o andan itibaren birbirlerine kar hareket etmek amacyla hazrlklara baladlar.259 3.2.4. Hnkar skelesi Antlamas Osmanl-Msr sava imparatorluun aleyhine neticelenmi, Bab- Ali maddi ve manevi olarak klm, bir valisine yenilmiti. Avrupa devletlerinin mdahalelerine ramen, bazen istememelerinden, bazen de glerinin yetmemesinden, Osmanl mparatorluu iin ok ac olan bu durumun nne geememilerdi. Osmanl mparatorluunun en nce yardm bekledii devlet, ngiltere, onu felaketle ba baa brakm, yardm bakmndan en ziyade rol ise Rusya oynamt. Avusturyann faaliyeti ise ok basit kalmt. Avusturya, Rus
valilikler Mehmet Ali yaad srece ynetilmek zere verilmi, lmnden sonra oullarna ya da miraslarna braklmas koulu ngrlmemiti. Bkz: Tuncer, Metternichin Osm. Politikas, s.95. 257 Altunda, a.g.e, s.133. 258 Altunda, a.g.e, s.138. 259 Armaolu, a.g.e, s.205, 206.

53

politikasnn samimi olduu, bu hususta Ruslarn hususi hibir emeli olmad konusunda Rusyaya kefil olmutu. Bylece Rus donanmas ve askerlerinin stanbula gelmeleri ve burada bir mddet kalmalar daha kolay olmutu. 260 Rusya izledii siyasetin faydasn grmekte gecikmedi. stanbulda Osmanl Devleti ile Rus diplomatlar arasnda yaplan konferanslar sonucunda, Rusyaya dou sorununda byk bir nfuz kazandran ve Avrupa siyasetinde nemli bir rol oynayan Hnkar skelesi Antlamas imzaland.261 1833 Nisan siyasi nlemlerin olduka aktif olduu bir dnemdi. Sultan II. Mahmut bakentin gvenliini bile tehlikede gryordu.262 Nisan ay iinde boaza nc bir Rus askeri birlii de gelmiti.263 Bylece boazdaki Rus askeri kuvvetinin says 13000 kiiyi bulmutu.264 Ktahya Antlamas ile sorun halledilmi olduundan ve artk Rus yardmna da ihtiya kalmadndan, Rus askerinin ve donanmasnn stanbuldan ayrlmas gerekiyordu. Fakat Rusya'nn stanbul'dan ekilmekte hi acele etmemesi Avrupa devletlerini telalandrd.265 Miktar artmakta olan boazdaki Rus kuvvetleri, Fransz, iyi gzle bakmamaya balad.266 Nisan ay ortalarnda Amiral Hugon komutasnda bir Fransz donanmas ve Sir Pult Malcolm idaresinde de bir ngiliz donanmas zmir krfezinde grndler. ngiliz hatta

Avusturya hkmetlerini ciddi bir biimde endieye drd, Berlin bile bu duruma

260 261

Altunda, a.g.e, s.144,145. Altunda, a.g.e, s.145. Antlamann tam metni iin bkz: Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.9093.; Erim, a.g.e, 297299. 262 Karal, a.g.e, s.135; Altunda, a.g.e, s.145. 263 Altunda, a.g.e, s.145. 264 Bu miktarda baz kaynaklarda 12000 bazlarnda ise 15000 olarak verilmektedir. Bkz: Karal, a.g.e, s.135. 265 Armaolu, a.g.e, s.206. 266 Altunda, a.g.e, s.146.

54

Ayrca ngilizler Lord Ponsonby gibi tecrbeli bir diplomat stanbul'a gndererek, bu meselede u ana kadar olduu gibi pasif kalmak istemediklerini belirtmilerdir. Batl devletler Mehmet Ali Paa zerinde etkin olarak, Rus nfuzunu bir an nce stanbul'dan uzaklatrmak iin tm gleriyle almaya baladlar. Mehmet Ali Paa zerine bask yapan devletler dier taraftan Bab- Aliyi Mehmet Ali Paa'nn istediklerini kabul etmeye tevik ediyorlar hatta bu konuda srar ediyorlard.267 Urad byk malubiyetler ve Mehmet Ali ve brahim Paalarn

davranlar nedeniyle azmi krlan II Mahmut, bu devletlerin siyasi entrikalarndan bkm ve 5 Mays tarihinde Adana'nn brahim Paa'ya "Muhassllk"268 olarak verilmesine raz olmutu. Byk devletlerin temsilcilerinin srarlar zerine Mehmet Ali Paa, Adana'dan vazgemi ise de II Mahmut'un Adana hakknda verdii son karar zerine byk devletler Mehmet Ali Paaya yaptklar baskdan vazgeerek asl amalarnn ne olduunu aka ortaya koymulard. Bu srada byk devletlerin ilgilendii mesele Ruslarn stanbul Boazndan
269

mmkn

olduu

kadar

abuk

uzaklamalarnn salanmasyd.

stanbul, bu sralarda dnya siyasetinin merkezi konumundayd. Rusyann nazik konumunu glendirmek amacyla arn fevkalade elisi olarak Orlof Rusyay temsilen stanbul'a gelmiti. Orlof, Trk-Rus mnasebetlerini daha esasl bir surette gelitirmek frsatn buldu. Ayrca Osmanl devlet adamlar arasnda da byk bir sempati kazand. 270 Palmerston, durumun ok nazik olduunu ancak Sultanla Msr Valisi arasnda antlama gerekletiinden Rusya'nn artk vaad ettii gibi geri ekileceini
267 268

Altunda, a.g.e, s.146. BOA, HAT, 20346. 269 Altunda, a.g.e, s.146,147. 270 Altunda, a.g.e, s.148.

55

ileri sryor ve Ruslara bu konuda phe edilmekte olunduunu bildirmenin daha doru olacan ileri sryordu. ngiltere'nin, Rusya'nn Osmanl mparatorluu zerinde hamilik rol oynamasna msaade etmeyecei dier taraftan Fransa gibi telaa kaplmadan daha dikkatli davranaca anlalyordu. Ancak yine de Palmerston Ruslarn durumundan fevkalade endie ediyordu.271 Metternich de kefil olduu Rus siyasetinden tamamen emin gibi grnmyordu. Ancak yine de Metternich bu endiesini aa karmad ve Batl devletlerin btn basksna ramen izledii yoldan dnmedi.272 Yaplacak antlamann mzakerelerine Serasker Hsrev ve Ahmet Fevzi Paalar memur edildi. Rusyay Orlof ile Boutenew temsil ediyordu. Ksa sren grmelerden sonra, 8 Temmuz tarihinde yaplan son toplantda Serasker Hsrev Paa'nn Hnkar skelesindeki yalsnda muahede imzaland. Hnkar skelesi Muahedesi olarak bilinen bu antlamann imzalamasndan iki gn sonra Rus kara ve deniz kuvvetleri stanbul'u terk etti.273 Rus askerinin Beykoz'da kalmasnn bir hatras olarak boazn

Selviburnu'nda kalnca bir ta dikilmitir. zerine Rusa olarak ar I. Nikola'nn doum gnne rastlayan "25 Haziran 1833" tarihi, aasna da Pertev Efendi'nin u drtl yazlmt: "Bu sahrya misfir geldi gitti asker-i Rus Bu seng-i kh peyker ydigr olsun, nin kalsn, Vifk devleteynin byle dursun sbit- muhkem Lisn- dostnda dstn ok zamn kalsn"274 Hnkar skelesi Muahedesiyle sonulanan Trk-Rus anlama teebbs ilk olarak Orlof tarafndan deil II. Mahmut tarafndan yapld. Ahmet Fevzi Paa 1833
271 272

Altunda, a.g.e, s.149. Altunda, a.g.e, s.147,148. 273 Tukin, a.g.e, 228,229. 274 A.Ltfi Efendi, a.g.e, C.45, s.723; Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya (18. Yzyl Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk-Rus likileri), Ankara, 1970, s.63.

56

Nisannn ortalarnda Rus elisi Boutenewe mracaat ederek, mevcut olan anlamann kesin bir muahede ile tespit edilmesini istedi. Boutenewin bu husustaki eksiklii Petersburg'a ulamadan nce Orlof yola km olduundan, 8 Mays'ta kendisine bir yaz gnderildi. Bu talimatla Osmanl teklifinin kabul edilmesi, ancak 1798'de kabul edilen anlamann aksine karlkl bir arazi garantisinin olmamas istenmiti.275 Antlama iin lazm gelen ilk esaslar Ahmet Fevzi Paa ve Orlof hazrladlar. Daha sonra bunlara Hsrev Paa ve Reislkttap Akif Efendi, Ruslardan da Boutenew katld. Daha nce belirtildii gibi kararlatrlan muahede 8 Temmuz 1833'de imzaland.276 lk bakta olduka iddiasz gibi grnen Hnkar skelesi Antlamas 8 yl iin akdedilmi olup, 1841 ylnn Temmuz aynda sona erecekti. 277 Antlama 6 ak, 1 gizli maddeden meydana gelen bir ittifak antlamasdr. 1. maddeye gre taraflar bir saldrya kar lkelerinin huzur ve gvenliklerini salamak iin birbirlerine yardmda bulunacaklard. 2. maddeye gre ise, 1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamas yeniden onanmaktayd.278 3. maddeye gre de, Osmanl Devletinin " stikrar ve tam bamszln" korumak arzusunda olan Rusya, bu devletin bir saldrya uramas ve Osmanl Devletinin istemesi halinde, ona hemen kara ve deniz kuvvetleriyle yardmda bulunacakt. Doal olarak Osmanl Devleti de Rusya'ya yardm edecekti.279 Antlamann ittifakla ilgili temel maddeleri bunlard. Bu maddeler renildiinde devletler hayretler iinde kaldlar. Bir asi valisi ile ba edememi bir devlet nasl olur da Rusya gibi bir devlete yardm edebilirdi. Bu durumda bu iin

275 276

Altunda, a.g.e, s.150. Altunda, a.g.e, s.151. 277 Kurat, a.g.e, s.64. 278 Karal, a.g.e, s.137. 279 Karal, a.g.e, s.137; Armaolu, a.g.e, 206.

57

arkasnda baka eyler olmalyd. Hakikaten de devletleri pheye dren nokta "madde-i mnferide-i haffiyye" baln tayan "gizli" maddeydi.280 Antlamann gizli maddesi yle diyordu: ".......... i bu imdad talep itmeyeceinden ahidname-i celide usul-i tekabl iktizasnca ledelicab taraf- saltanat- seniyeden olunacak ianete bedel olmak zere Devlet-i Aliye Rusya devleti lehine fiilini Akdeniz boazn sed itmek yani hi ecnebi cenk sefinesinden her hangi bahane ile duhuln tecviz eylememee hasr itmek gereklidir.281 Gizli maddede, Osmanl mparatorluunun durumu nedeniyle kendisinden yardm gndermesi yerine anakkale Boazn ecnebi sava gemilerine kapatmas isteniyordu282 Bu gizli madde ile Rusya boazlardan her hangi bir kazan salamyor gibi grnse de Osmanl Devletinin Akdeniz Boazn yani anakkale Boazn dier devletlerin sava gemilerine kapatmasyla, Akdenizden gelebilecek bir saldrya kar kendisini korumu oluyordu.283 Yani Rusya bu antlama ile gerei halinde Osmanl Devletine askeri yardmda bulunma ykmllne giriyordu ancak antlamann gizli hkm Osmanl Devletini Rusyaya askeri yardmda bulunma zorunluluundan bamsz tutuyordu. Bunun yerine, sava halinde Rusyann talebi Bab- Alinin stanbul ve anakkale Boazlarn kapatmasyd.284 Hnkar skelesi Antlamas ile ar I. Nikola tek bir Rus askeri bile

kaybetmeden ok byk bir diplomatik zafer kazanm oluyordu285 Bu antlama ile stanbul zerindeki Rus etkisi dorua karlmt. Osmanl mparatorluu Rusyann

280 281

Armaolu, a.g.e, s.206. Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.92. 282 Altunda, a.g.e, s.153. 283 Armaolu, a.g.e, s.207. 284 Igor V.Karpaev, Rusya ve Trkiye, Jeopolitik ekimeden birliine, Osmanl, C.12, Ankara, 1999, s.68; Alexander Bitis, Russia And The Eastern Question, New York, 2006, s.475. 285 Kurat, a.g.e, s.63.

58

askeri korumacl altna girmi oluyordu.286 Antlama ile Rusya, zerindeki ngiliz ve Fransz etkisini azaltmay amalyordu.
287

stanbul

Yani Rusya bu

antlama ile yalnz stanbul Boazn kendi nfuz ve kontrol altna almakta kalmyor, ayn zamanda anakkale Boazn da kendi etkisi altna olarak dier devletlerin nfuzuna kar kapatm oluyordu.288 Hnkar skelesi Antlamasnn boazlar Rusyaya atna dair genel bir gr mevcuttur ancak antlamann ne ak nede gizli hkmlerinde byle bir anlama iaret edebilecek bir ifade yoktur. Dier taraftan Hnkar skelesi Antlamasnn Rusyann boazlar zerindeki emelleri ile ilgili olduu da ok aktr. Rusyann bu antlamay yapmak istemesindeki temel ama yine boazlara ynelmektir. Mehmet Ali Paa isyan Rusyay ok korkutmutu. Mehmet Ali Paa kuvvetleri Ktahyaya hatta Bursaya kadar gelerek stanbul'u ok yakndan tehdit etmiti. Osmanl Devleti de bir valisini yola getiremeyecek kadar gsz olduunu gstermiti. Osmanl Devletinin bu kadar zayf bir durumda olmas Rusyay telalandrm, Rusya kendi karlar iin bir an nce gerekli tedbirleri alma gereini hissetmitir. Eer Rusya, kendi karlarn gzetecek tedbirlerini imdiden almayacak olursa, bir gn daha gl bir devlet boazlara yerleebilirdi. Rusyaya byle bir durumda kolayca mdahale imkan salayacak tedbirler Hnkar skelesi Antlamas'yla salanmt. Bylece Rusya, gerektiinde bu ittifaka dayanarak hemen mdahale imkan kazanmt.289 Osmanl-Rus ittifak ngiltere ve Fransay ok yakndan ilgilendiriyordu. ngiltere, daha evvel Namk Paa aracl ile kendisine verilen frsat kardna imdi ok pimand. Eer Namk Paa vastasyla istenilen birka harp gemisi verilmi olsayd, Rus planlar daha en bandan suya decekti. 290

286 287

Marriott, a.g.e, s.235. Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.34. 288 Altunda, a.g.e, s.154. 289 Armaolu, a.g.e, s.207. 290 Altunda, a.g.e, s.154.

59

Lord Palmerstona gre antlamann artlar, ngiltere ile Trkler arasnda imzalanan 1809 antlamasnn Boazlardan sava gemilerinin gemesi yasaktr maddesine aykryd.291 Lord Palmerston, bu antlamann derhal feshedilmesi gerektii grndeydi.292 Hnkar skelesi Antlamas, ngiltereyi Fransa ile ibirliine sevk etti. ngiltere, Fransaya ortak bir donanma ile Sivastopoldeki Rus donanmasn yakmay teklif etti. ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale nlerinde dolamaya balad. ki devletle Rusya arasnda her an bir sava kacakm gibi grnyordu. nk Rusyann da geri adm atmaya hi niyeti yoktu. Fakat Fransa Babakan Fransann i durumu ve Rusyann Prusya ve Avusturyay yanna alma ihtimali nedeniyle sava gze alamad.293 28 Austosta294 her iki devletin elileri Bab- Aliye, Rusya ile kabul edilen anlama aleyhine hemen hemen ayn anlam ieren birer protesto notas verdiler.295 ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine verdikleri notada Osmanl-Rus ittifakn geersiz saydklarn ve Rusyann Osmanl Devletine askeri bir mdahalesi olduu takdirde hareket serbestilerini koruyacaklarn bildirdiler.296 Hnkar skelesi Antlamas zellikle ngilterede byk tedirginlik

yaratmt. Boazlarn Rusyaya almas ngiltereyi ok rahatsz etmiti. ngiltere Bab- Aliye verdii protesto notasnda: Rusya ile yaplan antlamann eski kurallar bozaca zerinde duruyor ve Rusya ile olan ilikilerin yeniden ele alnmasn istiyordu.297 ngiltere bu meselenin

291 292

Marriott, a.g.e, s.236. Tuncer, Dou Sorunu, s.28. 293 Armaolu, a.g.e, s.208. 294 Bu tarih baz kaynaklarda 26 Austos, bazlarnda ise 27 Austos olarak verilmektedir. Bkz: Tukin, a.g.e, s.233; Armaolu, a.g.e, s.208. 295 Altunda, a.g.e, s.155. 296 Armaolu, a.g.e, s.208; Tukin, a.g.e, s. 188,189. 297 Kocaba, a.g.e, s.33.

60

peini brakmay dnmyordu. ngiliz hkmeti ile Osmanl Devleti arasnda Hnkar skelesi Antlamas konusunda uzun mzakereler yaand. Osmanl Devleti, ngilterenin phelerini gidermek iin antlamann ak ve gizli metinlerini btn devletlere bildirdi. Fakat bu durum da ngiltere iin yeterli deildi ve Osmanl Devletine u soruyu sordu: ngiltere ve Rusya arasnda bir sava yaanr, Osmanl Devleti de her iki tarafla bar halinde bulunursa, Karadeniz ve Akdeniz Boazlar Rusyaya kapatlacak myd? Bab- Ali 11 Aralk 1833de verdii cevapla, antlamann hibir devlete boazlardan gemek hususunda bir ayrcalk tanmadn, boazlarn nceden olduu gibi, btn devletlerin sava gemilerine kapal olacan bildirdi.298 ngiltere, bu antlama nedeniyle, Fransa ile birlikte, Rusya nezdinde de bir protestoda bulundu. Rusya, boazlarn kapall ilkesine eskisi gibi uymakta olduunu ve Hnkar skelesi Antlamasnn da bundan daha baka bir ey olmad hakknda teminat verdi. Fakat yine de ngiltere, bu iin gizli bir madde ile yaplmasn iine sindiremedi ve ilk frsatta bu antlamay ortadan kaldrmaya karar verdi. Palmerstona gre, Hnkar skelesi Antlamasndan sonra Osmanl-Rus yaknl yle bir hal almaktayd ki artk stanbuldaki Rus elisi, Osmanl sadrazam haline gelecekti.299 Hnkar skelesi Antlamas ertesinde Batl gler Avusturyay kendi ngiltere ve

yanlarna ekmeye almlard. Metternich, anlama kendisine ok ge haber verildii iin Rusyaya kzmaktayd. Buna karn ngiltere ve Fransann bu yndeki abalar daha nce olduu gibi baarszlkla sonuland. 300 Avusturyann bu vaziyet karsnda her ne kadar neesi kam da olsa, Rusya, Avusturya iin en mhim mttefikti. Ancak Rusya ok nemli bir meselede tek bana hareket etmi, hatta
298 299

Armaolu, a.g.e, s.208, 209. Armaolu, a.g.e, s.209. 300 Tuncer, Metternichin Osm. Politikas, s.94.

61

Avusturyaya en ufak bir imada bile bulunmamt. Buna ramen Metternich Rusya ile arasnn almasn istememi,301 hatta Rusya ile bir ittifak yapmay bile dnmtr.302 Sonu olarak Avusturya ve Rusya arasndaki balar giderek kuvvetlenmi, 18 Eyll 1833de Avusturya, Rusya ve Prusya arasnda MnchenGraetz Antlamas imzalanmtr.303 ngiltere ve Fransann Rusyaya kar daha fazla sertlik gsterememelerinde, Avusturyann tavr etkili olmutur. Yukarda da sz edildii gibi antlamadan Metternich de holanmamt. Fakat 1830 ihtilallerinden beri Avusturya, Rusya ile ibirlii halindeydi. Bu nedenle Osmanl Devleti ile Rusyann imzalad antlamaya itiraz edebilecek durumu yoktu. Sonu olarak Avusturya, ngiltere ve Fransann Rusyaya yaptklar protestolara katlmad. Bununla birlikte Rusyann Avusturya nezdinde baz giriimlerde bulunduu da aktr. ar I Nikola 1833 ubat ay ortalarnda Avusturya elisine: Osmanl Devleti artk lmtr. Ancak ben ly diriltecek gce sahip deilim. Biz belki bu buhran (Mehmet Ali syann) durdurabileceiz. Fakat bu khne vcudun mr artk uzayamaz. Bu vcut her tarafndan zlmeye ve rmeye balamtr. Er veya ge paralanacaktr. mparator Franz304 ve ben bu hususta anlamalyz. demitir.305 Metterniche gre Avusturya ve Rusyann ortak olduu dou politikas, Osmanl Devletinin olduu gibi korunmas olmalyd. Bu suretle iki devlet 18 Eyll 1833te Prusyann da katlmyla Mnchen-Graetz Szlemesini imzaladlar. Bu szleme ile Avusturya ve Rusya Osmanl mparatorluunda statkoyu koruma ykmlln stlendiler.306

301 302

Altunda, a.g.e, s.156. Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.34. 303 Ayrntl bilgi iin bkz: Tuncer, Metternichin Osm. Politikas, s.95 304 Avusturya mparatoru. 305 Armaolu, a.g.e, s.209. 306 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.28.

62

lkesi gibi douda statkonun korunmasndan yana olan Metternich, ngiltereyi de yanna alarak, Balkanlarda Rus etkisinin yaylmasn engellemeyi ve Osmanl Devletinin toprak btnln korumay amalamaktayd. 307 Antlama, ikisi gizli olmak zere be maddeden oluuyordu. Ak maddelerde Osmanl mparatorluunun Osmanl hanedannda kalmasna alacaklar ve geici olarak da olsa bir hanedan deiikliine izin vermeyecekleri belirtiliyordu.308 1. gizli maddede Mehmet Ali Paann Osmanl mparatorluunun Avrupa tarafnda bulunan topraklarnda ilerlemesinin nne geilecei karara balanmt. 2. gizli maddede ise, Osmanl mparatorluunun yklmas durumu karsnda, imparatorluu kurtarmak mmkn deilse Avrupa devletler dengesini bozmamak iin devletlerin birlikte hareket edecekleri kararlatrlmt.309 Bu anlamann imzalanmasndan sonra Metternich yle demiti: Rusya, benimkinden fakl bir yol takip ettii vakit, onu kendi yolunda braktm. Bugn benimle beraber gittii iin onunla birlikte gidiyorum Bugn o Trkiyenin korumasn istedii ve istemek zorunda kald iin, onunla birlikte gidiyorum. 310 Mnchen-Graetz Szlemesi Metternichin nemli bir kiisel baar olarak grlebilir. nk bu szlemenin imzalanmasyla Metternich, Rusyann belirli bir sre iin de olsa douda tek bana hareket etmesini nlemi oluyordu.311 Bylece Metternich, Rusyann Hnkar skelesi Antlamas ile kazanm olduu avantajl durumu biraz frenlemi oluyordu. imdi ngiltere de Avusturya ile

307 308

Tuncer, a.g.e, s.28. Armaolu, a.g.e, s.209. 309 Altunda, a.g.e, s.164. 310 Armaolu, a.g.e, s.210. 311 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35.

63

grmelere balyor, 1834 ten itibaren boazlarn kapall kuralnn uluslararas bir antlama ile garanti altna alnmas fikri olgunlamaya balyordu.312 8 Temmuz 1833 tarihli Osmanl-Rus Antlamasnn siyasi alanda dourduu huzursuzluk ve kark durum Msr Valisi Mehmet Ali Paann Bab- Aliye kar ikinci defa ayaklanmasna kadar srd. Devlet-i Aliyye ile Mehmet Ali Paa arasnda tekrar ortaya kan huzursuzluk Batl devletlere, Osmanl Devletini Hnkar skelesi Muahedesiyle Rusyaya kar dm olduu tabiilik durumundan kurtarmak ve bu yeni Dou bunalmn bir dzene koymak frsat verdi. Bunun sonucunda ise boazlar meselesi, bir Osmanl-Rus meselesi olmaktan kt ve ilk defa bir esasa konuldu.313 Hnkar skelesi Antlamas ile Rusya, Osmanl Devletini himayesi altna alarak boazlarda stnlk salyordu. Ancak bu durum ksa sreli oldu. Devletlerin gstermi olduu tepkiler Rusyann mitlerini sona erdirdi.314 Douda Ktahya Antlamas ile sona eren Msr meselesinin birinci safhas, Batda Avusturyann iten pek kuvvetli olmamasna, hatta zlmeye yz tutmasna ramen Metternich gibi byk bir diplomat ve hkmet adamnn zeka ve gayretleri sayesinde byk baarlar salayan Mnchen-Graetz Antlamasyla sona ermi oluyordu.315 Bu antlamadan sonra Rusya ve Avusturyann ortak politikas, Osmanl tahtn kurtarmak ve birbirleriyle mutlak bir uyum ierisinde bu taht korumak olmutur.316 Ancak ngilterenin ve daha sonra az da olsa Fransann Rusyadan duyduu derin phe ve ngilterenin Mehmet Ali Paaya duyduu dmanlk, Dou

312 313

Armaolu, a.g.e, s.210. Tukin, a.g.e, s. 249,250. 314 Armaolu, a.g.e, s.210. 315 Altunda, a.g.e, s.166. 316 Tuncer, Dou Sorunu, s.27.

64

sorununun bir sonraki aamasn belirleyecekti. II. Mahmutun tutumu yeni bir krizin ortaya kmasnn uzun srmeyeceini gsteriyordu.317

317

Anderson, a.g.e, s.87.

65

4. BLM KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES N N K NC EVRES 4.1. 1838 Balta Liman Ticaret Szlemesi ve Nizip Sava Osmanl Devleti ile Msr Valisi arasndaki anlamazla son vermi olan Ktahya Antlamasnn mr uzun srmedi. ok gemeden onun geici bir mukavele olduu anlald. Zaten bu antlama o zaman da her iki tarafn isteklerini karlamada ok yetersiz kalmt.318 Ktahya Antlamas ne II. Mahmut ne de Mehmet Ali Paa tarafndan devaml bir antlama olarak kabul edilmedi. Ktahya Antlamas, II. Mahmutun ok arna gitmiti. Bunu, devletlerin basks zerine istemeye istemeye kabul etmiti. Bu durumu Mehmet Ali Paa da biliyordu. Osmanl Padiahnn ilk frsatta kendisine darbe indirmek istediini bildiinden daima tetikteydi. 319 II. Mahmut iin Mehmet Ali Paann elinden alm olduu yenilgiler kabul edilemez bir aalamayd. Bar yapt andan itibaren intikam almak, Suriye, Adana ve belki de Msr geri almak iin frsat kolluyordu.320 Padiah iin Mehmet Ali Paa er ge ortadan kaldrlmas gereken asi bir vali idi. Bu yndeki dncesi o derece had safhaya ulamt ki bir gn stanbulun mukadderi ile kendisini ilgilendirmek isteyenlere: mparatorluun ve stanbulun ne nemi var? Mehmet Ali Paann ban getirecek olana mparatorluu da stanbulu da balamaya hazrm. diyecek kadar ileri gitmiti.321

318

319

Tukin, a.g.e, s. 253. Armaolu, a.g.e, s.210. 320 Anderson, a.g.e, s.88. 321 Karal, a.g.e, s.139.

66

Mehmet Ali Paann Padiah hakkndaki dnceleri de, ngiliz elisine syledii u szlerinden aka anlalmaktayd: una kesin olarak inanyorum ki, Padiah yaknda tahttan indirilecek ve olu onun yerine getirilecektir. Byle bir durumda yeni Padiahn vasiliini yapmak iin benim ya da olum brahimin Osmanl halk tarafndan arlmamz ihtimalini uzak grmyorum.322 ki tarafn bu szleri Ktahya barnn bir mtareke gibi sayldn gstermektedir.323 Bab- Ali Suriye ve Filistin ile birlikte Anadolunun bir vilayetinin de Msr Valisinin eline gemesine zlmekte, Mehmet Ali Paa da idaresi altndaki topraklar geniletemedii, Osmanl Devleti ile balarn koparp tam bir bamszlk salayamad iin pimanlk duymaktayd.324 Bu arada Mehmet Ali Paa ve olu brahim Paalar Msrn bamszln salamak iin diplomatik faaliyetlerde bulunuyorlard. brahim Paa bununla yetinmeyip Mekke ve Medineyi elinde tuttuu iin Hilafeti stanbuldan tekrar Kahireye getirmeyi tasarlyordu. Buna karlk Osmanl Padiah da orduyu yeniden dzenlemek iin General Moltke bata olmak zere baz Prusyal subaylar stanbula armt.325 Mehmet Ali Paa ise Osmanl ordusunun kuvvetleneceinden korktuu iin bu durumu hi ho karlamamt.326 lk anlamazlk Msrn Bab- Aliye gnderecei para meselesinden kt. Mehmet Ali Paa 32.000 kese gndermek istedi. Bab- Ali ise kendisine braklan vilayetlere gre bu parann yetersiz olduunu ileri srd ancak daha fazlasn elde edemedi.327

322 323

Karal, a.g.e, s.139. Karal, a.g.e, s.139; Altunda, A, C.7, a.g.m, s.572. 324 Tukin, a.g.e, 253. 325 Tukin, a.g.e, s.253. 326 Armaolu, a.g.e, s.210. 327 Karal, a.g.e, s.139.

67

1834 yaznda Suriyede brahim Paaya kar ayaklanmalar kt. brahim Paa Msrda olduu gibi gelir elde etmek iin her eye el koymutu. Suriye halkn askere alyordu.328 Suriye halk imdi Osmanl ynetimini arar olmutu.329 Bu yzden brahim Paaya kar ayaklandlar. II. Mahmut bu frsattan yararlanmak iin tam harekete geecekti ki Arnavutlukta isyan kt. Bunun zerine II. Mahmut harekete gemekten vazgeti. Bu durum iki taraf arasndaki bar srecini 45 yl kadar daha uzatt. Bunda, devletlerin saldrgan politika izleyen tarafa yardmda bulunmayacaklar uyars da etkili oldu. Devletler Bab- Ali ile Mehmet Ali Paa arasnda yeni bir savan patlak vermesinden ve bunun bir Avrupa devletleri savana dnmesinden korkmaktaydlar.330 Bu arada Palmerston, Osmanl Devletinin uramakta olduu Msr Valisi Mehmet Ali Paann bir Arap krall kurmak peinde olduunu, bylece Osmanl Devletinin paralanmasna yol aacan, stelik Hindistana giden yolu Trklerle Araplarn ellerinde tutmas arasnda pek fark bulunmayacan dnerek Bab- Aliye yardmc olmaktayd. Hatta Palmerston 8 Haziran 1838de ngiliz Bykelisi Lord Granvillee yazd bir mektupta, ngiltere, Fransa ve Osmanl Devleti arasnda Rusyaya ve Mehmet Ali Paaya kar ileyecek bir savunma szlemesi imzalanmasndan sz etmekteydi. Fakat o srada ngilterenin stanbuldaki bykelisi Lord Ponsonby deiik bir neride bulundu: Osmanl Devleti ile tekellerin yasaklanmasn ngren bir ticaret szlemesi yaplmalyd. Osmanl hkmeti de bu fikri benimsedi. Tekeller, Msrn en nemli gelir kaynayd. Asi Msr Valisi ar bir mali zarara uratlarak dize getirilebilirdi. 331 Palmerstona gre Mehmet Ali Paann elinde bulunan tekeller iki lkenin karlarn da tehdit

328 329

Armaolu, a.g.e, s.210. Suriye ve Lbnandaki honutsuzlukta ar vergiler, mahalli iktidar sahiplerinin hakaret grmeleri gibi nedenler etkili olmutur. Bkz: Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s.54. 330 Armaolu, a.g.e, s.211. 331 Krkolu, a.g.e, s.9. ngilizlere gre vali tekellerinden mahrum braklrsa, ordusunu finanse edecek para kaynaklar azalacak ve sonuta valinin direnci krlacakt. Bkz: Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, Egypt in Reign of Muhammad Ali, Cambridge, 1984, s.238.

68

ediyordu.332 16 Austos 1838de Balta Liman Ticaret Szlemesi bu temel fikirle imzaland.333 Balta Liman Ticaret Szlemesi, ngiltereye ve ksa sre sonra Bat

lkelerine o gne kadar kapitlasyon hukukunun saladnn ok tesinde imkanlar tanyordu. thalat ve ihracat vergileri bir miktar artmakla birlikte ngiliz tccarlar i gmrkten muaf olacak, istedikleri gibi i ticarete girebileceklerdi. Oysa Osmanl tccarlar i gmrkleri demeye devam edecekti. stelik belirli rnlerde tekel kurmak anlamna gelen yed-i vahit 334 usul tamamen kaldrlyordu. Bylece Balta Liman Ticaret Szlemesi ile Osmanl mparatorluundaki tm tekeller yasakland.335 Bu hkm Msrn kalknmasnn can damar olan mekanizmay tahrip ederek Msr kertmek iin konmutu.336 Tekeller Msr iin nemliydi ancak bu durum sadece Msr deil lkenin baka yrelerini de etkileyecekti. Balta Liman Antlamas ya da Balta Liman Ticaret Szlemesi diye bilinen bu antlama Osmanl pazarlarn ngiliz ticaretine tamamen amt. Her zaman olduu gibi dier btn Avrupa devletleri de ayn haklar talep ettiler ve 1838 ile 1841 yllar arasnda benzer ticaret antlamalar dier baz lkelerle de imzaland.337 Balta Liman Antlamas lkeyi Avrupann ak pazar haline getirerek yol at ekonomik kle, Osmanl mparatorluunu dalmaya gtrecek sreci balatt. Sarslmakta olan ekonomik ileyi tam anlamyla zld ve yabanc rekabete hazr olmayan yerli retim tmyle yok oldu.338 Bir gre gre, 1838

332

Khalid Fahmi,The Era of Muhammad Ali Pahsa, The Cambridge History of Egypt, vol.2, Cambridge, 1998, s.174. 333 1838 Trk- ngiliz Ticaret Szlemesi hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Ahmet N.Ycekk, Emperyalizm Yrngesinde Osmanl mparatorluu, 1838 Ticaret Szlemeleri, SBFD, C.XXIII, No:1 (Mart 1968), ss.381421; Mbahat S.Ktkolu, Osmanl- ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (15801838), Ankara, 1974, s.92. 334 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Ktkolu, a.g.e, s.86. 335 Fahmi, a.g.m, s.174. 336 Akin, a.g.m, s.121. 337 Zrcher, a.g.e, s.75. 338 Metin Aydoan, Trkiye zerine Notlar (19232005), zmir, 2005, s.15,17.

69

Ticaret Szlemesi, Osmanl ekonomisinin kapitalizme, lonca endstrisinin ada endstriye dnme olasln ortadan kaldran idam ferman olmutur.339 1838 ylnn son aylarnda II. Mahmut, Mehmet Ali Paa ile olan hesabn grmek istiyordu. Hariciye Nazr Mustafa Reit Paay, Mehmet Ali Paaya kar zel grevle Avrupal glerin desteini salamak iin Viyana, Paris, Berlin ve Londraya gndermiti.340 Ancak sonu alnamad. Palmerston ise yalnzca Mehmet Ali Paa bamszln ilan ederse Osmanl Sultanna yardmc olacana sz verdi. Palmerstona gre Osmanl- ngiliz ittifak yakn douda istikrar korumann bir yoluydu.341 1839 ylna gelindiinde artk Sultan II. Mahmut iyice hastalanmt. Msr olaylar ve yenilgiler onu ok zmt.342 Sal ok kt durumda olan Sultan, Avrupann destei olsun olmasn Mehmet Ali Paay yerinden etmeye karar vermiti.343 Mehmet Ali Paa her yl Bab- Aliye gndermekle ykml olduu vergiyi gndermeyerek bamszln ilan edince II. Mahmut Rusyann da dncesini aldktan sonra Mehmet Ali Paaya kar savaa giriilmesi emrini verdi.344 Osmanl ordusu Mehmet Ali Paaya kar bir mcadele balatacak durumda olmamakla beraber zellikle stanbuldaki ngiliz Bykelisi Lord Ponsonbynin tavsiyesi zerine Hafz Mehmet Paa komutasndaki bir Trk gc Suriyeye gnderildi.345 21 Nisan 1839 gn Osmanl ordusu Padiahn emriyle harekete geti ve Frat Nehrini aarak Nizipte karargah kurdu.346 brahim Paann karargah ise
Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.37. Bkz: Mustafa Reit Paann Paris ve Londra Sefaretleri Srasndaki Siyasi Yazlar, Tarih Vesikalar, S.6, C.1, Nisan 1942, ss.430432. 341 Anderson, a.g.e, s.95. 342 Armaolu, a.g.e, s.211. 343 Anderson, a.g.e, s.95. 344 Karal, a.g.e, s.140. 345 Marlowe, a.g.e, s.44; Bu arada Suriye ileri gelenleri de Mehmet Ali Paaya kar Bab- Aliyi destekleyeceklerine dair teminat veriyordu. Bkz: BOA, HAT, 20568.D. 346 Osmanl ordusunda 35.000 piyade, 5000 svari, 3000 topu, 106 top vard. Msr ordusu da hemen hemen ayn miktarda idi. Bkz: Ahmet Rasim, Nizip Vakas, Osmanl Tarihi, stanbul, 196667, s.407.
340 339

70

Halepte bulunuyordu.347 Osmanl ordusu 24 Haziran 1839da Suriye snrnda bulunan Nizipte brahim Paa kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratld. 348 Osmanl kuvvetleri binlerce lnn yannda 15.000 de esir verdi. Msr Valisi Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki orduya malup olan Hafz Mehmet Paa, sadaret makamna bu yenilgi hakknda bir rapor gndererek durumu bildirmitir.349 Bu yenilgiden sonra stanbul yolu yeniden brahim Paaya almt.350 Bundan sonra felaketler birbirini kovalad. 30 Haziran 1839 gecesi veremden yataa dm olan II. Mahmut Nizip yenilgisinin haberini almadan ld.351 II. Mahmutun yerine, en byk olu Abdlmecid Padiah oldu.352 Nizip yenilgisi gerekletii srada, Sadrazam Hsrev Paann dman olan Kaptan- Derya Ahmet Paa da en byk rakibinin sadrazamla getirildiini renince Osmanl donanmasn anakkaleden karp Mehmet Ali Paaya teslim etti.353 Bu yzden Nizip yenilgisi ifte felaket dourmu oluyordu.354 4.2. 1840 Londra Antlamas Osmanl Devletinin Nizip yenilgisi zerine ngiltere hemen harekete geti. nk ngiltere, Hnkar skelesi Antlamasndan sonra artk Osmanl Devletini yalnz brakmamaya karar vermiti.355 ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerston Fransay elde etmek ve onunla birlikte hareket etmek istemesine ramen Fransa tam teminat vermiyordu. Fransz hkmeti sadece ngiltereye mecbur kalmak durumundan kurtulmak istiyordu ve oktan Avusturya ve Rusyayla yaknlamt. Fransz hkmeti, bu devletlerle yakn
347 348

Armaolu, a.g.e, s.211. Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35. 349 Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Esas Evrak (BOA, Y.EE), 48/ 20. 350 Armaolu, a.g.e, s.211. 351 Akin, a.g.m, s.120. 352 Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C.5, (ev: Nilfer Epeli), stanbul, 2005, s.327. 353 ahin, a.g.m, s.538; Zrcher, a.g.e, s.62. 354 Armaolu, a.g.e, s.211. Bu olaydan sonra Ahmet Paa, Firari Ahmet Paa ya da Hain Ahmet Paa olarak anlmtr. 355 Armaolu, a.g.e, s.211.

71

olmann Fransaya fayda salayacan biliyordu. Fransz hkmetinin bu niyette olduunu ngiltere de biliyordu. Lord Palmerston Pariste ngiliz elisine yazd bir mektupta: Fransa ve Rusya arasnda bir ittifak ihtimalinin Avrupa iin byk tehlike arz edeceini unutmamak gerekir. diyordu. Fakat arn, Fransa Kral hakknda besledii kin ve husumet byle bir siyasi anlamann gereklemesi iin uygun deildi.356 Fransa da meselenin bymesi taraftar deildi. Mehmet Ali Paadan taraf olduu iin, Mehmet Ali Paa galip durumda iken iki tarafn anlamasn istiyor, yeni bir krizin kmasn arzu etmiyordu.357 Louis Philippe hkmeti, yakn douda Fransz prestijini yeniden canlandrmak istedii iin Mehmet Ali Paa ile ittifak onaylyordu.358 Mehmet Ali ayaklanmasnn ikinci safhasndan Rusya da memnun deildi. Bu bunalm byyecek olursa Hnkar skelesi Antlamas sorunun yinelenmesine sebep olacakt. Bu durumda Rusya bu antlama ile elde ettii avantajlar kaybetmeyi gze alacak ya da ngiltere ile atacakt ki bunu da hi istemiyordu.359 Avusturyaya gelince, Metternich Rusyann dou sorununda tek bana hareket etmesini Mnchen-Graetz Antlamas ile nlemi olmasna ramen hala Rusyaya gvenemiyordu.360 Avusturyada artk 1830 ihtilallerinin etkisi gemiti. Dolaysyla

Avusturyann artk 1833te olduu gibi Rusyaya bal politikasn srdrmesine gerek yoktu. Batl devletlerle ibirlii yapabilirdi. Metternich, ngilterenin Mehmet Ali Paa sorunu iin bir uluslararas konferans toplanmas fikrini destekliyor, dier

356

357

Tukin, a.g.e, s.256. Armaolu, a.g.e, s.211. 358 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35. 359 Armaolu, a.g.e, s.211. 360 Tukin, a.g.e, s.257.

72

taraftan Viyanay Avrupa diplomasisinin merkezi haline getirmek istiyordu. Fakat ngilterenin giriimleri zerine diplomatik faaliyetler Londrada younlat.361 Rusya, 1839 ylnda Bab- Ali ile Msr Valisi arasnda yeniden bir husumet ortaya ktnda, ilk Msr buhrannda gsterdii faal roln aksine geveklik gsterdi. Rusya, stanbula bir kuvvet gndererek Bab- Aliye yardm ettii takdirde bir sava kmasndan korkmaktayd. Rusya, byle bir savaa hazr deildi.362 Rusya, balangta uluslararas konferans fikrine ok fazla yanamad. Ancak, Avrupann ortak teebbslerinden de tamamen kopmad. Be devletin stanbul elileri 27 Temmuz 1839da Bab- Aliye verdikleri ortak bir nota ile lkelerinin dou sorunu meselesinde gr birlii iinde olduklarn bildirdiler ve Osmanl Devletinin, kendilerinin destei olmadan hibir mzakereye girimemesini istediler.363 Padiah Abdlmecid, Mehmet Ali Paayla dorudan grmelerde bulunmu, Mehmet Ali Paa Osmanl Padiahndan Msr ve Suriye valiliklerinin irsen kendisine verilmesini istemiti. Padiah, Mehmet Ali Paann bu isteklerini kabul etmeyi dnrken byk glerin duruma mdahale ederek 27 Temmuzda Bab- Aliye nota sunmalar Mehmet Ali Paa ile yaplan grmelerin askya alnmasna neden oldu.364 Devletlerin bu teebbs Bab- Ali ile Mehmet Ali Paa arasnda herhangi bir anlamay imkansz kld gibi ayn zamanda Osmanl Devletini devletlerin kolektif vesayeti altna da sokuyordu. Bu teebbs Osmanl Devletini Avrupa devletlerine bal hale getirirken, kendilerini de birbirlerine bal hale getiriyordu.

361 362

Armaolu, a.g.e, s.211, 212. Tukin, a.g.e, s.257. 363 Armaolu, a.g.e, s.212. Bu konuda zellikle ngiltere titiz davranmtr. ngilterenin stanbuldaki elisi Lord Ponsonby, 5 byk gcn onay alnmadan Mehmet Ali Paa ile pazarlk yaplmamas gerektii konusunda Bab- Aliyi uyarmtr. Babakanlk Osmanl Arivi, Msr rade (BOA, M ), 8/1. 364 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35.

73

Be devletin cephe birlii ngiltere ve Avusturyann diplomatik zaferiydi. nk Rusya bu teebbse katlmazlk edemedi, aksi takdirde btn Avrupay kendisine kar birletirmi olacakt. Fransa da ayn ekilde dnd. Ayrca bu hareketiyle bu cephe iinde Mehmet Ali Paann ve dolaysyla Fransann karlarn daha iyi sunabileceini dnyordu.365 Avrupal devletler 27 Temmuzda verdikleri notalar ile aralarnda bir cephe birlii kurmu oldular. Dier taraftan byk devletler Londrada girimi olduklar mzakerelerde Mehmet Ali Paa meselesinin nasl zmlenmesi gerektii konusuna gelince gr birlii salayamadlar. zellikle ngiltere ve Fransa arasnda gr ayrl yaand. ngiltere, Mehmet Ali Paann Suriyeden karlmasn isterken, Fransa Mehmet Ali Paann o tarihe kadar elde ettii kazanlar ve zellikle Suriyeyi elinde tutmas gerektiini savunuyordu.366 Mehmet Ali Paann Nizip galibiyeti Fransada byk sevin yaratmt. Louis Philippe ve bakanlar bir taraftan Avrupa devletler topluluundan ayrlmamak gibi bir kurnazlk gderken, dier taraftan da dnyann hibir konferansnn Mehmet Ali Paann kazanlarn elinden alamayacan, nk Mehmet Ali Paann kl elde beklediini sylyorlard. Bu srada Rusyann yapt bir teebbs, Bat blou iinde beliren gr ayrlklarn daha da artrd. arn Londraya gnderdii zel elisi Brunnow, 15 Eyll 1839da Londraya gelir gelmez Dileri Bakan Palmerstonla grmt.367 Brunnow, Lord Palmerstona ngilterenin Dou sorununa Rusya ile birlikte kesin zm yolu bulmas nerisi sunmutu. Rusya, boazlarn tm sava gemilerine kapatlmas ve Mehmet Ali Paaya sadece babadan oula gemek zere Msr valiliinin verilmesi nerisinde bulunmutu.368 Brunnow, hkmeti adna u beyanda bulunmutu: Rusya Mehmet Ali Paa sorununda ngiltere ile birlikte hareket etmeye razdr. Rusya Hnkar anakkale ve skelesi Antlamasn yenilemeyecektir. Bunun yerine stanbul Boazlarnn kapall uluslararas anlama haline

getirilmelidir. Zaten Hnkar skelesi Antlamasn Rusya Osmanl Devleti zerinde

365 366

Armaolu, a.g.e, s.212. Armaolu, a.g.e, s.212; Tukin, a.g.e, 262. 367 Armaolu, a.g.e, s.212. 368 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35; Tukin, a.g.e, s.269.

74

bir kontrol kurmak iin deil, onun varln ve gvenliini garanti altna almak iin yapmtr.369 Palmerston ngilterenin Fransa ile ilikilerinin kesilmemesi grnden hareketle Mehmet Ali Paann Msrdan ekilmeye zorlanmasn ve Osmanl mparatorluunun sadece Rus deil, Avrupa himayesi altnda olmasn nermiti. Bu dnce, Palmerstonun yakn dou politikasnn temelini oluturuyordu. Palmerston, Osmanl Devletini l bir varlk olarak grmyordu. Ona gre, Osmanl Devleti on yl kadar Avrupa himayesi altnda bar iinde yaad ve gerekli reformlar yapld takdirde yeniden saygn bir g haline gelebilirdi.370 Palmerston, Brunnowun bu beyann hem hayret hem de memnuniyetle karlad. ngilterenin yapmaya alt eyi imdi Rusya kendisi teklif ediyordu. ngiltere 1809dan beri boazlarn kapall ilkesini uluslar aras bir taahht haline getirmeye almaktayd. Bu adan da Hnkar skelesi Antlamas ngilterenin bu kapallk politikasna darbe olmutu. imdi Rusya, 1833 antlamas ile elde ettii stnlk durumundan vazgeiyordu. yle ki, Hnkar skelesi Antlamas anakkale Boaznn kapalln esas alm fakat ayn kapallktan stanbul Boaz iin sz etmemiti. imdi Rusya, stanbul Boaznn kapalln da kabul ediyordu. Bunun dnda ittifakn salam olduu siyasi avantajlardan da vazgeiyordu. Rusya sonunda, Osmanl mparatorluu sorununda dier devletlerin de sz hakk olduunu kabul etmeye mecbur kalmt. Pek tabii ki Rusyay bu ekilde harekete sevk eden nedenler vard. Rusya, Hnkar skelesi Antlamasna yaplan bu kadar itirazdan sonra bu antlamann pratikte bir deeri kalmadn grmt. Bu antlamay hayata geirmenin kolay olmayaca anlalmt. Aksi takdirde Rusya btn devletlerle sava gze alacakt. Bunu yapamayacana gre, Rusya ngiltereye yaklamal, Mehmet Ali Paaya destek veren Fransa ile onun karsnda yer alan ngilterenin arasn amal ve bu suretle boazlar sorununda yapm olduu bu fedakarlk karlnda hi olmazsa Bat blounu paralamalyd. 371
369 370

Armaolu, a.g.e, s.213. Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.35, 36. 371 Armaolu, a.g.e, s.213.

75

Rusyann bu diplomatik almalar baarl oldu. Fransa Suriyenin tamamnn Mehmet Ali Paaya verilmesi konusunda o kadar srarc davrand ki ngiltere Fransay bu meselenin dnda brakmaya karar verdi. Mehmet Ali Paa araclyla Afrikann kuzeyinde byk bir Arap imparatorluu kurmak isteyen Fransa, Mehmet Ali Paann topraklarnn mmkn olduu kadar genilemesini istiyordu. Bu durum karsnda sinirlenen ngiltere Dileri Bakan Palmerston: Fransaya bir ders vermek gerekir. unu anlamas gerekir ki szleri ve istekleri Avrupann kanunu deildir. demitir.372 Bunun zerine 15 Temmuz 1840ta Avusturya, ngiltere, Prusya, Rusya ve Bab- Ali arasnda Londrada Msr mzakerelerini sona erdiren ve Mehmet Ali Paaya kar alnacak tedbirleri belirleyen bir antlama imzaland. 373 15 Temmuz 1840 tarihli antlama ile drt lkenin boazlar konusunda uzlama koullar tekrarlanyordu. Sultan, Bab- Alinin bar dnemlerinde yabanc sava gemilerinin boazlardan girmesini yasaklayan Osmanl mparatorluunun eski kuraln srdrme niyetini aklyordu. Byk gler bu bildiriyi kabul etmi ve bylece Boazlar rejimi yzyln geri kalannda Avrupa kamu hukukunun nemli bir unsurunu oluturmutur.374 Londra Konferans 15 Temmuz 1840 tarihi ile iki belge kabul ve imza etmitir. Birincisi konvansiyon yani bir anlama, ikincisi de ayr seneddir.375 Mehmet Ali Paa sorununa ait zm formln ayr sened belirtmekteydi. Ayr senede gre; Msr, babadan oula gemek zere (irsen) Mehmet Ali Paaya verilecek, ayrca Akka valilii ile snrlar belirtilen gney Suriye de376 kayd hayat

372 373

Armaolu, a.g.e, s.213. Tukin, a.g.e, s.273. 374 Anderson, a.g.e, s.100. 375 Armaolu, a.g.e, s.213; Tukin, a.g.e, s.274. Antlamann metni iin Bkz: Mecmua-i Muahedat, c.IV, s.209; Erim, a.g.e, s.303,308. 376 Gney Suriyede Mehmet Ali Paaya braklacak olan yerler, Beriyetamn Msr ile Sveyten Taberiye glne kadar olan sahadaki blmleridir. Bkz: Talat Mmtaz Yaman, Msr Valisi Mehmet Ali Paann syan zerine Anadolu ve Rumeliye Gnderilen Bir Emirname, Tarih Vesikalar, C.I (6.Saydan Ayr Basm), 1942, s.1. Drt devletin memurlar arasnda imzalanan ve

76

artyla yine Mehmet Ali Paaya braklacakt. Mehmet Ali Paa, bu artlar on gn iinde kabul etmezse, idaresine braklan yerler dndaki blgeleri boaltmaz ve deniz kuvvetlerini geri ekmezse, Akkay da kaybedecek ve sadece Msrla yetinmek zorunda kalacakt. kinci on gn iinde babadan oula gemek zere Msr kabul etmezse, o zaman Osmanl Devleti babadan oula geme artn geri alacakt. Yine bu senede gre, Mehmet Ali Paa bunlarn tamamn ilk on gn iinde kabul ettii takdirde, Osmanl Devletinin imza ettii btn antlamalar bu topraklarda geerli olacak ve vergiler de Osmanl Padiah adna toplanacakt. Yalnz, Msr ile Mehmet Ali Paaya verilen topraklarn askeri ve sivil masraflar bu vergilerden karlanacakt.377 Konvansiyona gelince, aslnda bu belge bir ittifak antlamas saylabilir. Be maddelik bu antlamaya gre, devletler seneddeki formlleri Mehmet Ali Paaya kabul ettirmek iin ibirlii yapacaklard. Ayrca Mehmet Ali Paann seneddeki zm formllerini kabul etmemesi halinde, Suriye ile Msrn balantsn kara ve deniz kuvvetiyle kesmek iin Osmanl Devletine yardm edecekleri gibi, Mehmet Ali Paann kuvvetlerini karadan ve denizden stanbula yneltmesi halinde de Osmanl Devletine her trl askeri yardm yapacaklard. Byle bir durumda, anakkale ve stanbul Boazlarnn kontrol bu drt devlete teslim edilecekti. Fakat bu durum da tamamen geici olacakt. Yoksa bu durum, Osmanl Devletinin boazlarnn sava gemilerine kapall kuraln hibir ekilde ihlal etmeyecekti. Devletler, ayrca boazlarn kapall kuralna sayg gstereceklerini de taahht etmekteydiler.378 Bab- Ali 15 Temmuz 1840 Szlemesi gereince hazrlad ltimatomu Viyana elisi Rfat Bey vastasyla mttefik devletlerin konsoloslar nnde Mehmet Ali Paaya bildirdi.379 Mehmet Ali Pa, Rfat Bey tarafndan bildirildii vakit u szleri syledi:
Devlet-i Aliyeye ve Msr Valisine braklan yerlerin bir kta haritas iin ayrca bkz: Babakanlk Osmanl Arivi, rade Eyalet-i Mmtaze Msr (BOA, .MTZ), 3/ 74. 377 Armaolu, a.g.e, s.214. 378 Armaolu, a.g.e, s.214. 379 Tukin, a.g.e, s.275.

77

Vallah billah tallah malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana ilan- harp ederlerse, padiahn memleketlerini altst ederek imparatorluun harabeleri altnda kendimi gmdrrm. Mehmet Ali Paa, ilk teklifi kabul etmesi iin kendisine ayrlan on gnlk sre sona erdiinde drt devletin konsoloslar ile Rfat Beyi kabul ederek yeni itirazlarda bulundu: Mlk Allah verir Allah alr, ben Cenab- Hakka mtevekkilim. Arkasndan da kendisine kar yaplacak en kk dmanlk hareketinde stanbul zerine yryeciini bildirdi. Ksacas Mehmet Ali Paa drt devletin teklifini kabul etmeyeceini tehditkar bir dil kullanarak elilere bildirdi.380 Mehmet Ali Paa bu artlardan hi birini kabul etmeyince, Osmanl Devleti, Mehmet Ali Paann btn haklarn kaybettiini ilan etti. Ortak ngiliz-Avusturya donanmas Suriye kylarn abluka altna alrken, ngilizler Lbnana da asker kardlar. Rusya da Sultann yardm istemesi halinde dier Avrupa devletleri donanmalarnn boazlardan ieri girmesine itiraz etmeyeceini bildirdi.381 Drt devletin Fransay darda brakan bu kararlar Fransay ok kzdrd ve byk bir tepki ile karland. Fransa, Lord Palmerston tarafndan drtl ittifakn dnda braklmt. Avrupann iradesi ak bir biimde Mehmet Ali Paaya, kapal olarak da Fransaya empoze edilmiti.382 Fransz ihtilalinin en hareketli savunucularndan tarihi Thiers, 1840 ubatnda Guizotun yerine Fransa babakanlna getirilmiti. Thiersin ilk ii 1840 Maysnda Napoleonun Sainte-Hlndeki kemiklerini Parise getirtmek oldu. Bu olay Fransada imparatorluk dneminin hatrlanmasna ve milli duygularn kabarmasna sebep oldu. te Londra Konferans Fransz kamuoyunda byle bir

380 381

Karal, a.g.e, s.199. Armaolu, a.g.e, s.214. 382 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.36.

78

havann egemen olduu bir srada toplanm ve Fransay dlamt.383 Fransann gler birliinin dnda braklmasnda, Lord Palmerstonun Fransa Kral Louis Philippee gvenmemesi etkili olmutur.384 Londra Antlamasnn Metternich asndan ac bir yn, Fransann Gler Birliinin dnda kalm olmasyd. Eer bu antlamaya Fransa da katlm olsayd, Metternichin tm byk glerin birlii araclyla barn salanmas ve Osmanl Devleti zerindeki tek tarafl Rus korumasnn kaldrlmas yolundaki plan gereklemi olacakt.385 Fransa kendisini hakarete uram kabul ediyordu. Bu durum kamuoyunda yle byk bir heyecan ve tepkiye neden oldu ki, tiyatrolarda Fransz milli mar syleniyor, en lml gazeteler bile Fransay harekete gemeye aryordu. Napoleonun maceralar ve baarszlklar unutulmu, artk sadece zaferlerinden sz ediliyordu.386 Lamartine olaya Diplomatik Waterloo diyor, Thiersden sivil Napoleon diye sz ediyordu. Bundan nceki babakan ve Napolyon savalarnda aktif rol alm olan Mareal Soult, Fransann yeni bir Chavmont Antlamas ile kar karya bulunduunu sylyordu. Journal des Dbats, Londra Antlamas iin Fransa bu hareketi kaldramaz. erefi buna izin vermez derken, Kral LouisPhilippe, Avusturya ve Prusya elilerine Nankrler diye baryordu. LouisPhilippe, imdiye kadar liberal hareketlere kar mcadele etmekle Avrupa barn ve hkmdarn tahtlarn kurtardn iddia ediyordu.387 Bir ara Fransz hkmetinin sz geen szlemeye harp amak suretiyle karlk verecei zannedildi.388 Ancak yine de Louis-Philippe daha ileri gitmedi. Bir Msr Valisi iin Fransann savaa girmesini istemiyordu. 1840 Ekiminde Thiersi babakanlktan uzaklatrd ve yerine Mareal Soultu getirdi. Dileri bakanlna da Guizot geldi. Guizot, sertlik politikasna taraftar deildi. Bylece Mehmet Ali
383 384

Armaolu, a.g.e, s.214. Tuncer, Dou Sorunu, s.27. 385 Tuncer, Metternichn Osm. Politikas, s.101,102. 386 Armaolu, a.g.e, s.214. 387 Armaolu, a.g.e, s.215. 388 Tukin, a.g.e, s.276.

79

Paa sorununda ortaya kan ciddi bir bunalm nlenmi oldu. Brakn Franszlar ne sylerse sylesinler. Mehmet Ali yznden drt devletle sava gze alamazlar diyen Palmerston bu dncesinde hakl kmt.389 Fransann desteini kaybeden Mehmet Ali Paa yalnz kalmt. Sonunda Mehmet Ali Paa askerlerini geri ekmeyi kabul etti. 390 Osmanl donanmasn geri vermeye ve Suriyeden ekilip sadece Msrla yetinmeye raz oldu. Osmanl Devleti ile ngiltere Msr da Mehmet Ali Paann elinden almak istediler ancak bu giriimlerinde yalnz kaldlar. Dier devletlerden destek gremeyince ngiltere de daha fazla stelemedi. nk yeni bir iddet politikas bu defa gerekten Fransay bir savaa mecbur edebilirdi.391 Bunalmn giderilmesinden sonra devletler, Msrn Mehmet Ali Paann elinde kalmas grn belirttiler ve Osmanl Devleti de bu durumu kabul etmek zorunda kald. Padiah Abdlmecidin 13 ubat 1841 tarihli Msr Valilii mtiyaz Ferman olarak da bilinen ferman ile Msr meselesi u formle baland: Msr valilii veraset yoluyla byk olundan byk oluna geecek392, Msr ordusu 18.000 kiiyi amayacak, Albaya kadar (Albay dahil) olan subaylar Msr valisi tayin edebilecek. Msrda vergiler Padiah adna toplanacak ve bu vergilerin drtte biri stanbuldaki, Osmanl hazinesine gnderilecek, Msrda para Padiah adna bastrlacak393 ve Glhane Hatt- Hmayunu ile Osmanl Devletinin imzalad tm anlamalar ile Osmanl Devletinde kabul edilen kanun ve tzkler Msrda da yrrlkte olacakt.394 Bu artlara sayg gsterilmedii takdirde Msra verilen imtiyazlar hkmsz saylacakt.395
Armaolu, a.g.e, s.215. J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Middle East, London, vol.1, 1956, s.120. 391 Armaolu, a.g.e, s.215. 392 Bu konudaki ferman iin bkz: Babakanlk Osmanl Arivi, Mhime-i Msr Mektumi (BOA, MMM), 15(18401914), s.1112. 393 Sinou, a.g.e, s.369; Armaolu, a.g.e, s.215. 394 Cokun ok, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara, 1975, s.91; Gabriel Baer, Studies in the Social History of Modern Egypt, Chicago, 1969, s.111. Msr Valisi, Tanzimat Fermanna aykr ekilde, yani bir mahkemenin hkm olmakszn hi kimseyi cezalandramayacakt. Ylmaz ztuna, Byk Osmanl Tarihi, tken Neriyat, C. 5, stanbul, 1994, s.165. 395 Karal, a.g.e, s.202.
390 389

80

Padiah Abdlmecid, 1 Haziran 1841 tarihli bir fermanla soyuna intikal etmek zere, Msr, Nubia, Kordofan, Darfur ve Sennear (Sudan) valiliklerini de Mehmet Ali Paaya vermeyi kabul ediyordu.396 10 Haziran 1841 tarihinde de Mehmet Ali Paa, kendisine birka gn nce sunulan yeni ve daha iyi koullar kabul ettiini bildirdi.397 Bunun zerine devletler Osmanl Devletinin tamamen bir i meselesi olan Msr sorununun bir Avrupa mdahalesiyle zlmesi iin Prusyay da yanlarna alarak Londrada bir konferans tertiplediler ve aralarnda aldklar kararlar Mehmet Ali Paaya da kabul ettirerek 10 Temmuz 1841de Msr meselesinin kapanm olduunu ilan ettiler.398 Bu srada 15 Temmuz 1840 Anlamasnda ngrld zere boazlarla ilgili kapallk esaslarna katlmak zere Fransann da Londraya davet edilmesine karar verdiler.399 4.3. 1841 Boazlar Szlemesi Hnkar skelesi Antlamasndan hi bir devletin memnun olmadn ve boazlarn kapall ilkesinin milletleraras bir taahht ekline sokulmas fikrinin 1834den itibaren olgunlamaya baladn ve Hnkar skelesi Antlamasnn yrmeyeceini anlayan Rusyann da bu antlamadan vazgeerek Eyll 1839da boazlar sorununun milletleraras bir antlama haline getirilmesi dncesine yanat daha nce belirtilmiti.400 Boazlarn btn devletlerin sava gemilerine kapall hususunda Osmanl Devletinin eskiden beri uygulad kural (Usul-i Kadime-i Saltanat- Seniyye) ngiltere daha 1809daki Kala-i Sultaniye (anakkale) Anlamasndan beri, btn
396 397

Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.36. Anderson, a.g.e, s.105. 398 Mustafa Kk, ark Meselesi erevesinde kinci Merutiyete Kadar Olan Dnemde Osmanl Devletinin Siyasi Vaziyeti, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C.1, Ankara, 2000, s.205. 399 Armaolu, a.g.e, s.216. 400 Armaolu, a.g.e, s.216.

81

devletlerin bal kalaca bir milletleraras taahht haline getirmeye almaktayd. 1809 antlamasnn 11. maddesine gre, baka devletler bu kapalla riayet ettikleri srece, ngiltere de boazlarn kapallna sayg gsterecekti. Fakat ngiltere, bata Rusya olmak zere btn devletlerin kapalla sayg taahhdnde bulunmalarn istiyordu. Bu yzden 1833 antlamas ngiltere iin bir darbe oldu. Fakat ngilterenin kapallk kuraln gerekletirmek hususundaki kararlln da artrd. Mehmet Ali Paa sorunundaki gelimeler bunu kolaylatrd. Bunda, btn Avrupay karsnda bulan Rusyann bykt. ngiltere, 15 Temmuz 1840 Antlamas ile boazlarn kapalln ilke olarak Rusya, Avusturya ve Prusyaya kabul ettirmiti.10 Temmuz 1841 Protokol ile de Fransann bu konuda yaplacak anlamaya davet edilmesi kararlatrlmt. Nihayet 1841 ylnda, 8 yllna yaplan Hnkar skelesi Antlamasnn da sresi bitiyordu. Fransa, daha nce Msr meselesi zmlenmedike boazlarla ilgili herhangi bir antlamay imzalamayacan sylemiti. Artk Msr meselesi zmlenmiti. Devletlerin boazlar konusunda uluslararas bir anlama imzalamalar iin hibir engel kalmamt.401 Fransa, Avrupal devletlerin bulunduu konferansa davet edildi ve 13 Temmuz 1841de Londrada Osmanl Devletinin de katlmyla ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda Londra Boazlar Szlemesi ad verilen belge imzaland.402 Boazlarn kapallna dair Bab- Ali ile be byk devlet arasnda imzalanan Boazlar Szlemesi 4 maddeden ibaretti. Bunun en nemli maddesi 1. maddedir. Bu maddeye gre; Osmanl Devleti, yabanc sava gemilerinin Karadeniz ve anakkale Boazlarndan geemeyeceine dair eskiden beri uygulamakta olduu yasa, bundan sonra da uygulayacana dair kesin kararlln ilan ediyor ve bu
401 402

ngiltereyle yaknlamasnn etkisi de

Armaolu, a.g.e, s.216. Marriott, a.g.e, s.244; Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.36; Antlamann tam metni iin bkz: Erim, a.g.e, ss.311313; Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.216.

82

hususta garanti veriyor, bir yandan da ngiltere, Rusya, Avusturya, Fransa ve Prusya devletleri, Osmanl Devletinin bu gei yasa kural ve kararna sayg gstermeyi taahht ediyorlard. Yani Osmanl Devleti bar zamannda hibir yabanc sava gemisini boazlardan geirmeyecek ve bu devletler de gemilerini zorla geirme teebbsnde bulunmayacaklard.403 2. madde, 15 Temmuz 1840ta Londrada imzalanan szlemeye dayanyor ve ayn esaslar yineliyordu.404 3. maddeye gre ise Osmanl Devleti dier btn devletleri bu szlemeye katlmaya davet edecekti.405 Nihayet 4. madde ise, antlamann ilk hkmnden sz etmekte ve bu hkmlere sadk kalnaca konusunda taahht vermekteydi. 406 Londra Boazlar Szlemesine gre boazlarn kapallna dair Osmanl Devletinin taahhd sadece bar zamanna aitti. nk 1. maddede Devlet-i Aliyeye hal-i sulhde bulunduu mddete hibir ecnebi cenk sefinesini kabul buyurmayacaklarn ilan buyurmulardr. denilmekteydi. 407 Yani Osmanl Devleti savata olmad mddete stanbul ve anakkale Boazlar btn devletlerin sava gemilerine kapal olacakt. Ancak herhangi bir savaa girerse, Bab- Ali menfaatleri bakmndan uygun grd devletle anlaarak sava gemilerini boazlardan geirebilecekti. Bylece Rusyann boazlar zerindeki tek tarafl hakimiyeti kaldrlm oldu.408 1841 Londra Boazlar Szlemesi, boazlar sorunu tarihinde bir dnm noktas tekil eder.409 1841 szlemesi ile boazlar uluslararas stat kazanmtr. Aslnda, 1841e gelinceye kadar da boazlar btn devletlerin sava gemilerine kapal tutmak, Osmanl Devletinin daima uygulamakta olduu bir kurald. Ancak bu kural tek tarafl bir irade beyan eklindeydi. Yani Osmanl Devleti bu kural kendi karlarna uygun grerek kendisi koymutu. Dolaysyla istedii zaman da bu

403 404

Armaolu, a.g.e, s.217. Tukin, a.g.e, s.279. 405 Armaolu, a.g.e, s.217. 406 Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.216. 407 Armaolu, a.g.e, s.217. 408 Kurat, a.g.e, s.65. 409 Boazlar meselesi hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, 1999; Vernon John Puryear, England, Rusia, and the Straits Question, California, 1931.

stanbul,

83

kuraldan vazgeebilirdi. Ortada herhangi bir devlete kar gerekletirilmi bir taahht yoktu. 1809 antlamasnda bile bu kural ngiltereye kar kabul ederken, yine kendisi uygun grd iin byle taahhtte bulunmutu. Ksacas, boazlar rejiminin tayin ve tespitinde kesinlikle Osmanl Devleti egemendi. 1841 Boazlar Szlemesi, artk durumu deitiriyordu. Boazlar rejimini tayin eden artk sadece Osmanl Devletinin tek tarafl iradesi deil, Osmanl Devleti ile Avrupa devletlerinin karlkl ve ortak taahhtleriydi. Yani Osmanl Devletinin iradesi ve egemenlii snrlandrlmt.410 nk Bab- Ali bu antlamann altna imza atmakla btn devletlere kar hem de belli olmayan bir sre iin bir taahht ve zorunluluk altna giriyordu.411 Osmanl Devleti dier devletlerin de onaylarn almadan boazlar rejiminde bir deiiklik yapamayacakt.412 Londra Szlemesinin imzalanmasyla Mehmet Ali Paa siyaset sahnesinden silinmiti. Bu szlemeyle, Osmanl Devleti Avrupa devletler topluluunun eit haklara sahip bir yesi olarak kabul edilmiti. Avrupa, Osmanl Padiahnn dokunulmazln gvence altna alyordu. Bylece Metternich, yaamnda son kez be byk gc bir araya getirmeyi baarmt. Boazlar Szlemesi Metternich ve Palmerstonun byk bir baars olarak grlebilir. Bu szleme ile Rusya, artk Osmanl Devleti zerinde tek tarafl himaye hakkn kullanamayacakt.413 Londra Boazlar Szlemesiyle byk gler Boazlarnn kapall konusunda anlamlardr.414 stanbul ve anakkale Avrupa devletlerinin

boazlarn kapall konusundaki taahhtleri sadece Osmanl Devletine kar deil ayn zamanda birbirlerine kar da verilmiti. Dolaysyla ilerinden biri taahhdnden vazgeip, Osmanl Devleti ile boazlardan gemek iin ayr bir

410 411

Armaolu, a.g.e, s.217. Tukin, a.g.e, s.281. 412 Armaolu, a.g.e, s.218. 413 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.37. 414 Marriott, a.g.e, s.244.

84

anlama yapamazd. Yeni bir Hnkar skelesi sz konusu olamazd. 415 Bu antlama ile Rusyann Osmanl Devleti ve dolaysyla boazlar zerinde 1833 Hnkar skelesi Antlamas ile salad zel durumu sona eriyordu.416 Londra Boazlar Szlemesiyle Palmerston bir zafer kazanmt. Rusyann Osmanl mparatorluu zerinde benzer bir himaye kurma hakk reddedilmiti. Hnkar skelesi Antlamas rafa kaldrlm, Osmanl mparatorluu hem Mehmet Ali Paann dmanlndan, hem de Rusyann dostluundan kurtarlm ve ngilterenin iradesi stn klnmt.417 Sonu olarak bu antlamadan en zararl kan devlet yine Rusya olmutu.418 Osmanl Devleti, Msr hemen hemen kaybetmi olmakla beraber, 1841 Boazlar Szlemesi ile Rusyadan ynelen tehlikeyi de byk lde ortadan kaldrm oluyordu. Asl zafer ngilterenindi. nk boazlarn kapall kesinletirilmiti. Artk Rusyann boazlar zerinden Akdenize inmesi kolay kolay mmkn olmayacakt. Rus tehlikesinin daha da kesin bir biimde nlenmesi amacyla Avusturya, Londrada 1841 Szlemesine bir hkm koydurarak, Osmanl Devletinin bamszlnn ve toprak btnlnn ortak garanti altna alnmasn teklif etmiti. Rusyann iddetle kar kmas zerine bundan vazgeildi. Bunun yerine szlemenin bana Rahman ve Rahim olan Allah adna baln tayan bir beyanname kondu ve bunda be devletin ibirliinin Avrupa barnn korunmasnn garantisi olduu ve Osmanl Sultannn egemen haklarna sayg gsterilecei ifadesi ile yetinildi.419 20 Eyll 1841de Mehmet Ali Paa ile ngiltere, Rusya ve Avusturya arasnda bir antlama imzaland. Bu antlama ile Mehmet Ali Paa yalnzca Msrn irs valisi olarak tannm, Suriyeden ekilmesi ve Osmanl Devletine vergi demesi kabul edilmiti. Bu antlama ile Suriye yeniden Osmanl denetimine girmi ve Msr
415 416

Armaolu, a.g.e, s.218. Tukin, a.g.e, s.281. 417 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.36. 418 Tukin, a.g.e, s.282. 419 Armaolu, a.g.e, s.218.

85

Osmanl Sultannn hkmdarln tanmakla birlikte uygulamada bamsz olmutu. Grld gibi Osmanl Devleti Msr buhrann tek bana zememi, Anadolu ve stanbulu ancak yabanc glerin mdahalesiyle koruyabilmiti.420 1841den sonra, blgeyi etkisi altnda tutan gerilim byk lde azald. Mehmet Ali Paann hrslar 1840 ylnda ald yenilgiyle tamamen ortadan kalkmamt. Kk olu Said Paann, paalnn yneticisi olmasn mit ediyordu. Bu yzden 1841de Lbnanda Marunler ve Drzler arasnda kan atmadan faydalanmay denedi ancak baarl olamad. 1849da lmnden uzun sre nce (olu brahim de kendisinden 8 ay nce lmt) Msr 18251841 yllar arasndaki uluslararas nemini yitirmiti.421

420 421

Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.37. Anderson, a.g.e, s.107.

86

5. BLM KAVALALI MEHMET AL PAANIN SON YILLARI, LM VE SONRASINDA KAVALALI SLALES 5.1. Kavalal Mehmet Ali Paann Son Yllar ve lm 1841 ylnda Kavalalnn nnde yaayacak 8 yl vard. Bu sre ngiliz ve Fransz kar atmasnn srd yllardr. ki lke arasndaki atmada ama hep ayn kalmtr: Hindistan Yolunun denetimi. ki lke vakit kaybetmeden Mehmet Ali Paann nne iki ayr proje sundular. Bu projelerden ilki, Fransz projesi olan iki denizin birletirilmesi ryas yani Svey Kanal, ngiliz Projesi ise Kahireyi Sveye ve skenderiyeye balayacak bir demiryolu hattyd.422 Mehmet Ali Paa, ngiliz projesini, ngilterenin projenin parasal ynn halletmek amacyla Avrupadan finansman ayarlama teklifi nedeniyle reddetti. Parasal bir borcun siyasal bir borca dnebileceini dndnden buna imkan vermeye niyeti yoktu. Svey Kanal konusunda ise, artc bir ngrle, bu kanaln en ok ngilterenin iine yarayacan u szleriyle ifade etmitir: Bu i bir gn gerekleirse, Fransa ile Msrn kazacaklar kanal yatanda ngiltere uyuyacaktr. Torunu smailin de syledii gibi Mehmet Ali Paa, Kanaln Msra ait olmasn istemitir, Msrn kanala deil. Ksacas kanaln Msrn ele geirilmesi iin nemli bir vesile olacan ve ngilterenin Msra saldrmak iin en ufak bir frsat bile karmayacandan emindi.423
422 423

Sinou, a.g.e, s.369. Sinou, a.g.e, s.370,371.

87

1845 ylna gelindiinde Mehmet Ali Paa, olu brahim Paay, Bat ile olan ilikileri dzeltmek iin Avrupaya gndermeye karar vermiti, ancak brahim Paa ok hastayd. Doktorlarn da tavsiyesiyle tedavi olmak amacyla Pisa yaknlarnda bir kaplcaya gnderildi. brahim Paann tedavi olduu bu srede Mehmet Ali Paa, maliyeyi yeniden dzenlemeye alt. Bir devlet bankas kurdurarak para oranlar, deerli katlar ve rnler zerinde yaplan yasad ilemleri nledi ve memur maalarnn denmesini kolaylatrd. phesiz ki bu almalar Msra faydal olmu ve iyi sonular getirmitir. 1846 ylna gelindiinde mali durumun daha da iyiye gitmesi bunun en nemli kantdr.424 Ayn yl Mehmet Ali Paa, Osmanl Sultannn davetini kabul ederek stanbula geldi. Mehmet Ali Paa, Sultan Abdlmecid tarafndan sayg ve gsterile karland. Bu buluma, yllarca iki taraf ypratan atmalar unutturmak iin gerekletirilmiti. Ancak Mehmet Ali Paa hala byk emeller peinde kouyordu. Osmanl Sultanna sadrazam olmak arzusunda olduunu belirtti, ancak Paann bu istei kibarca reddedildi.425Bu ziyaret sonrasnda Mehmet Ali Paa, gemiye binerek ocukluunun getii limana Kavalaya doru yola kt. Napoli ve Maltaya uradktan sonra Kahireye dnd.426 Yaklak bir ay sonra Mehmet Ali Paa, tekrar Msra dnd. Zaten iyi olmayan sal da artk iyice bozulmutu. Tifoya yakalandnn belirtileri ortaya kmt ve artk yataktan kmamak zorunda kald. Bu srada brahim Paa da Msra geri dnmt. Paa ile olu arasndaki ilk ciddi tartmalar da bu gnlerde yaand. brahim, tarm alannda ciddi reformlar yapmak istedi ancak Mehmet Ali Paa, bu reformlara iddetle kar kt. Sonunda
424 425

ztuna, a.g.e, s.166. Altunda, A, C.7, a.g.m, s.574. 426 ztuna, a.g.e, s.166.

88

bir ara ekime sona erdi ve 1847 ylnn Nisan aynda Refah Barajlar ad verilen bir dizi barajn ilkinin temelleri atld. Eyll ayna gelindiinde brahim Paann sal yeniden bozulmaya balad ve kendisine tekrar Maltaya ve talyaya gitmesi tavsiye edildi. brahim Paa, tedavisini tamamlamak iin talyaya tekrar gitmeye karar verdi ve 1848 yl sonuna kadar burada kald.427 Mehmet Ali Paann sal da artk ok kt durumdayd. Osmanl Sultannn 20 Temmuzda Msra gnderdii olaanst elisinin tad ferman, Bab- Alinin brahim Paay resmen Msr valisi olarak tandn belirtmekteydi. Bunu zerine brahim Paa, her ne kadar babas hala yaad iin ekinse de grevi resmen gidip devralmak amacyla yola kt ve 25 Austos 1848de stanbula geldi.428 nce vekaleten ardndan Eyll 1848de asaleten Msra vali tayin edildi.429 brahim Paa, Sultann huzurunda okunan ferman dinlemesine ramen, ne grevin ne de fermann babasnn gznde geerli olmayacan biliyordu. brahim Paa Kahireye geri dnd ancak 1849 Kasmna gelindiinde artk hastal had safhaya ulamt.430 Btn Msr, Mehmet Ali Paann lmn beklerken olu brahim Paann lmn rendi. 2 Austos 1848 tarihinde de kk ttn tccar, okuma yazma bilmeyen, Osmanl mparatorluunu temelinden sarsan, stanbulu klcnn ucunda titreten, Nil Vadisini karanlktan kararak tm Avrupann dikkatini eken, Dounun kaderine hkmeden, Msrn Son Firavunu Kavalal Mehmet Ali Paa, hayata gzlerini yumdu.431 Mehmet Ali Paann na vasiyeti gerei Kahirede, kalede ina ettirdii camideki mezarla defnedildi.432

427

428

Sinou, a.g.e, s.377. Sinou, a.g.e, s.379. 429 Hilal Grgn, Msr (Fransz gali ve Sonras), TDV A, C.29, Ankara, 2004, s.569. 430 Sinou, a.g.e, s.380. 431 Sinou, a.g.e, s.375,382. 432 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.574.

89

5.2. Kavalal Mehmet Ali Paadan Sonraki Dnemde Kavalal Slalesi brahim Paa, hastal nedeniyle, lmnden evvel sadece birka ay Msra valilik yapabilmiti.433 Kavalal Mehmet Ali Paann lmnden sonra da yerine Mehmet Ali Paa hanedanndaki en byk erkek, Mehmet Ali Paann torunu, Tosunun olu Abbas geti.434 I.Abbas Hilmi, brahim ve Mehmet Ali Paalara oranla ok daha tutucu ve geleneksel bir yapy benimsemiti. Mehmet Ali Paa dneminde takip edilen Batllama politikasn brakarak birok Avrupal uzmann iine son verdi. Daha ok, yerli unsurlara, Msrllara geni imkanlar tanma yoluna gitti. Yaplan harcamalar azaltt ve gereksiz masraflar kst.435 Osmanl Devleti ile Tanzimatn Msrda uygulanmas konusunda fikir ayrlna dt ve bu konuda ngilterenin desteini ald. Bunun karlnda 1851 Hazirannda ngiltereye, Kzldenize ve dolaysyla da Hindistana ulamasn kolaylatracak olan Kahire-Svey demiryolunun yapm konusunda imtiyaz vermek zorunda kald. Abbas Hilminin 1854te lm zerine yerine amcas Said Paa geti. Said Paa, Avrupa ile olan dostluk ilikilerine byk nem verdi. Mehmet Ali Paa gibi o da Msrn kalknmas iin byk fikirleri olduundan Akdeniz ile Kzldenizi bir kanal ile birletirerek Msrn ekonomik ve ticari gelirlerini artrmak istiyordu Mehmet Ali Paa, kendisine Svey Kanaln amak fikri teklif edildiinde, Boazlar Osmanl Devletinin sebebi felaketi oldu. Ben de Msrda bir boazlar meselesi yaratmak istemem. demiti. Ancak olu Said Paa byle dnmedi.436 1856 ylnda Bab- Ali onay vermemesine ramen Fransz Ferdinand de Lessepse Svey Kanalnn yapmna dair imtiyazlar tand. Zorla altrlan binlerce kiinin canna mal olan kanaln yapmna ayn yl baland. Onun dneminde Avrupa bankalarndan ok miktarda faizle para alnmas mali durumu arlatrd. Bu dnemde Franszlar Msrda bol miktarda misyoner okullar atlar ve arkeolojik
433 434

Dykstra, a.g.e, s. 14. ztuna, a.g.e, s.166. 435 Dykstra, a.g.e, s.14. 436 Armaolu, a.g.e, s.405.

90

kazlar gerekletirdiler. Said Paann 1863te lm zerine yerine Paann olu smail Paa geti.
437

brahim

smail Paa dnemi, Mehmet Ali Paa slalesinin en parlak devridir. Onun zamannda Msr en geni snrlarna ulamtr.438 smail Paa idaresi boyunca Msrn sahip olduu zerklii geniletmek istiyor, adeta Afrikann merkezinde bir Msr mparatorluu kurmak istiyordu. Bu suretle Osmanl Devleti ile olan kanmad. Msrn dedii yllk vergileri artrd, yksek ilikilerine byk nem verdi.439 Yetkilerinin geniletilmesi iin maddi hibir fedakarlktan mevkilerdeki Osmanl devlet adamlarna pahal hediyeler ve para gndererek haklarn genileten fermanlar karlmasn salad. 1866 ylnda Msr veraset usul smail Paann oullarnn lehine olmak zere deitirildi.440 8 Haziran 1867de karlan bir fermanla smail Paa Hidiv, bir eit Padiah Vekili unvann ald.441 1872 ylnda Avrupa devletleriyle bor antlamas yapma yetkisi kazand ve bu geni yetkilerle Batl devletler tarafndan bamsz bir devlet bakan muamelesi grmeye balad. Kahire ve skenderiyede bat tarznda yeniliklere gidildi. Dier taraftan da yaylmac bir politika takip etti. Sudan ve Afrika ilerine fetih giriimlerinde bulunuldu. Zamanla Batl devletlere daha fazla borland ve mali krizden kurtulabilmek iin bir taraftan halktan alnan vergileri artrd dier taraftan Svey Kanalnn hisse senetlerini ngiltereye satt. Ancak btn bunlar Msr maliyesinin iflasna engel olamad. 1876 ylnda Avrupa devletleri Duyun-u Umumiye Sandn kurdular ancak bu tedbirleri yeterli grmeyen ngilterenin istei zerine dual kontrol oluturularak iki Avrupal genel mfetti gelir ve giderleri takip etmeye balad. Sonrasnda kurulan hkmete Avrupal bakanlar tayin edildi. Bunlarn yan sra, ordudaki asker saysnn azaltlmas ve maalarnn drlmesi ordu iinde huzursuzluklara neden oldu. 1879 ubatnda askerler tarafndan Kahirede byk gsteriler dzenlendi ve Hidiv smail, hkmeti grevden alarak sadece Msrllardan oluan bir hkmet kurdurdu. Ancak ngiltere ve Fransann basksyla Sultan II.
437 438

Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.569. Armaolu, a.g.e, s.407. 439 Dykstra, a.g.e, s.15. 440 Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.569,570. 441 Armaolu, a.g.e, s.407.

91

Abdlhamid 1879 Hazirannda smail Paay valilikten azlederek yerine olu Tevfik Paay tayin etti. Avrupann Msrn i ilerine mdahalesine kar olan Msrllar ayaklandlar. Bunun zerine ngiltere 1882de Msr igal etti. Bata Fransa olmak zere dier Avrupal devletler bu igale iddetle kar ktlar. Msra tek bana hakim olma amac gden ngiltere 1883te dual kontrol uygulamasn sona erdirdi ancak bu dier devletlerin protestosuna yol at. Mesele Mart 1885te Londra Antlamas ile halledildi. ngiliz igal kuvvetleriyle uyumlu bir tavr ortaya koyan Hidiv Tevfik Paann 1892de lm zerine yerine olu II. Abbas Hilmi geti. II. Abbas Hilmi dneminde ngiliz kart vatanperver hareket canlanarak geni halk kitlelerinin desteini ald. Ardndan ngiltere gzn Sudana dikti ve Sudann kontroln ele geirdi. 19 Ocak 1899da Sudanda Msrllarla ngilizler arasnda bir antlama imzaland ve sivil ve askeri idarenin Hidiv tarafndan, ngilizlerin tavsiyesiyle tayin edilen bir valiye verilecekti. Bylece Sudann kontrol fiilen ngilizlerin eline gemi oluyordu. Ancak Bab- Ali hakimiyet haklar ihlal edildii iin bu antlamaya iddetle kar kt. Sudan meselesi 1956da bamszln kazanana kadar devam etti. 1914te I.Dnya Sava balad srada II. Abbas Hilmi stanbulda

bulunuyordu. Msr hkmeti bata tarafszln bildirdi ancak ngilterenin basks zerine Almanyaya ve Avusturya-Macaristana sava ilan etti. Daha sonra ngiltere Msrn tm finans kaynaklarna el koydu ve 18 Aralk 1914te tek tarafl olarak Osmanl hkmranlk haklarn kaldrp Msr himayesi altna ald. II. Abbas Hilmiyi de dmanla ibirlii yapt gerekesiyle grevinden alarak yerine amcas Hseyin Kamili Msr Sultan ilan etti.442 19141918 yllar arasnda Msrda halk ekonomik adan ok kt durumdayd. Bununla birlikte igalci glere kar kan hareketler byk destek
442

Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.570.

92

gryordu. 1917de Hseyin Kamilin lm zerine yerine (tek olu olan Kemaleddin veliahtl reddettii iin) getirildi.443 I.Dnya Savann sonlarna doru Msrda bamszlk ynnde nemli admlar atld. Talebe, ifti gibi ok farkl kesimler ayaklanmalarda byk rol oynad. ngiltere ve Msr arasnda yaplan mzakereler sonucunda ngiltere 28 ubat 1922de tek tarafl olarak Msr bamsz bir devlet ilan etti ancak belirlenen ngilterenin belirledii artlara gre Msrn bamszl isimsel bir bamszlktan teye gitmiyordu. Msrl siyasetiler bu snrlamal bamszl kabul etmediler ve devlet kurumlarn tesis etmeye baladlar. Sultan Ahmed Fuad 15 Mart 1922de Kral (melik) unvann ald ve Msrda monari ilan edildi ve bir anayasa hazrland. 1920li ve 1930lu yllarda kurulan ok sayda hkmet Msrn tam bamszln kazanmas iin ngiltere ile grmeler gerekletirdi. ngilterenin giriimleri ile Msr 1937de Milletler topluluuna alnd ve mali adan byk yk getiren kapitlasyonlar kaldrld. Kral Fuadn 1936da lm zerine yerine olu Faruk geti. II. Dnya Sava srasnda lkenin ekonomik durumu iyice ktye gittii iin huzursuzluk da artt. Sk sk hkmet deiiklikleri yaanm, vergiler iyice artm, isizlik had safhaya ulamt. ngilizlerin Kanal blgesini boaltmas iin almalar baarszlkla sonulanm, Sudan meselesi halledilememiti. 1951de Faruk kendini Msr ve Sudan Kral ilan etti. 1952de ngilizlerin Kanal blgesinde yaptklar katliamlar lkede byk gsterilere neden oldu.444 Bundan sonra Msrda Mehmet Ali Paa hanedannn hakimiyetine son verecek olaylar gerekleti.445 Uzun sredir olaylar takip eden Hr Subaylar Temmuz 1952de bir darbeyle ynetime el koydu. Kral Faruktan taht henz 6 aylk olan olu Ahmed Fuada brakarak lkeyi terk etmesi istendi. Kral Faruk, olu lehine tahttan feragat ederek Romaya gitti.446
443 444

smailin oullarndan Ahmed Fuad

Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.570. Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.571,572. 445 J.H Kramers, Msr (Mehmet Ali Hanedan Devri ve stiklal), slam Ansiklopedisi (MEB), C.8, Eskiehir, 1997, s.256. 446 Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.572; Kramers, A, C.8, a.g.m, s.256.

93

Hr subaylar, General Muhammed Necib bakanlnda bir hkmet oluturarak anayasay yrrlkten kaldrarak siyasi partileri kapattlar. Ancak daha sonra tekrar ok partili dneme gei kararlatrld. 18 Haziran 1953te monari kaldrlp yerine cumhuriyet ilan edildi.447

447

Grgn, TDV A, C.29, a.g.m, s.572.

94

SONU Rum isyan esnasnda Osmanl Devletine yardm etmesi karlnda Suriyenin kendisine verilmesini talep eden Kavalal Mehmet Ali Paa, isteinin kabul edilmemesi nedeniyle Osmanl Devletine kar bir isyan hareketi balatmtr. Mehmet Ali Paa Osmanl Devletine kar harekete gemek iin olduka kritik bir zaman semitir. Mehmet Ali Paa, Osmanl ordusu ve donanmasnn ok kt olduu bir dnemde isyan etmi, ayakta durabilmek iin Batl glerin desteine gereksinim duyan Osmanl Devletini, ezeli dman Rusyadan bile yardm almaya muhta brakmtr. Bu yardm neticesinde Osmanl Devleti, Rusya ile 1833 ylnda Hnkar skelesi Antlamasn imzalam, bu antlama ile Osmanl Devleti zerindeki Rus nfuzu dorua kt gibi Boazlar Meselesi adyla yeni bir sorun daha gndeme gelmitir. Yine bu durumun bir sonucu olarak, Osmanl Devleti 1838 ylnda ngiltere ile Ticaret Szlemesi imzalamtr. Bu antlama Osmanl ekonomisine byk bir darbe vurmu, yerli retim tamamen yok olmutur. Msr Meselesi, Batl glerin kendi karlar dorultusundaki mdahaleleri sonucu 1840 Londra Antlamas ile zmlenmitir. Msr, veraset yoluyla Mehmet Ali Paaya braklm, ancak Mehmet Ali Paa Suriye zerindeki emellerinden vazgemek zorunda kalmtr. Kavalal Mehmet Ali Paa, Osmanl Devletinin bir valisiydi. Msrda gl bir ynetim kurdu, maliye, ziraat, ordu ve eitim alanlarnda pek ok slahatlar yapmtr. Msr her bakmdan glendirmi ve Avrupa kltrne am, ok gl bir ordu ve donanma kurmutur. Ancak Mehmet Ali Paann bu derece glenmesi tabii olduu Osmanl Devletini tehlikeye drmtr. nk Mehmet Ali Paa, Osmanl Devletinin ok kt olduu bir dnemde kendi kuvvetini kefetmi ve artk sradan bir vali olarak kalmak istememitir. Mehmet Ali Paa, valiliinin onaylanmas ile birlikte Msr tarihinde yeni bir dnem balatmtr. Msr her bakmdan ykseltmi, ekonomiyi canlandrm ve

95

Msrn sahip olduu zenginlii o zamana kadar grlmemi oranda artrmtr. Fransz igalinden sonra Msrda yeniden dzeni salam, Klemen direniini sona erdirmi, Vahhabi isyann bastrmtr, Rum isyannda Osmanl Devletine yardm etmitir. Grld gibi phesiz ki Osmanl Devletine byk yararllklar salamtr. Mehmet Ali Paa, tm bu baarlar karsnda kendisinin de dnd ve bekledii gibi belki de gerekten Osmanl Devletinin sadrazam olmaya hak kazanmtr. Ancak umduunu elde edememesi, bekledii mevkilere getirilmemesi ya da kendisine daha geni topraklar verilmemesi ona hibir zaman Suriyeyi istila etmek hakkn vermezdi. Sonuta Mehmet Ali Paa, Osmanl Devletine tabii ve onun emirlerini uygulamakla ykml bir valiydi. Mehmet Ali Paann Osmanl Devletine kar balatm olduu isyan sadece Msr ve Suriyeyi ele geirmek amal grnmektedir. Buradan hareketle baz kaynaklar onun Osmanl Devletini ykmak gibi bir amac olmadn belirtmektedir. te yandan Mehmet Ali Paann btn amacnn Osmanl Devletini ortadan kaldrmak ve onun bana gemek olduunu ifade eden kaynaklar da vardr. Bu kaynaklara gre Mehmet Ali Paa, Osmanl Devletini kendi ynetimi altnda yeniden canlandrmak istemitir. Mehmet Ali Paann ilk aamada douda Osmanl Devletinden bamsz bir devlet kurma niyetinde olduunu sylenebilir. Eer bunu gerekletirmi olsayd, Osmanl Devletinin tamamna sahip olmak gibi bir seenei de devreye sokabilirdi. Fakat gelimeler buna imkan vermedii gibi, ilk hedefi olan Suriyeye dahi sahip olamamtr. Mehmet Ali Paa, gerekletirmi olduu isyan hareketiyle byk bir baar elde edemedii gibi, Osmanl Devletinin zellikle uluslararas platformda olduka zor duruma dmesine zemin hazrlamtr.

96

KAYNAKA Belgesel Kaynaklar: Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Asafi Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiye. (BOA. A.DVN.DVE), 2/A / 67. Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt- Hmayun Tasnifi. (BOA. HAT), 358/20037/J; 21141.U; 349/19771; 343/19593/A; 20139; 19748.B; 39773.H; 19901.A; 73/20339; 39770; 20364.A; 19711; 20345; 20241.A; 20346; 20568.D; 72/20148.A. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Eyalet-i Mmtaze Msr. (BOA. .MTZ), 3/ 74. Babakanlk Osmanl Arivi, Msr rade. (BOA. M ), 8/1. Babakanlk Osmanl Arivi, Mhime-i Msr Mektumi. (BOA. MMM), 15(1840 1914), s.1112. Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Esas Evrak. (BOA. Y.EE), 48/ 20. Mecmua-i Muahedat, Hakikat matbaas, C.IV, stanbul, 1294. Kitaplar ve Makaleler ve Ansiklopedik Eserler ARMAOLU, Fahir; 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK, 3. Bask, Ankara, 2003. AHARONI, Rouven; The Pashas Bedoin, Routledge, 2007, ss.119122. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.6, dal Neriyat, stanbul, 1993. AHMED LTF EFEND , Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 2-5, Yap Kredi Yay., 1. Bask, stanbul, 1999.

97

AK N, Sina; Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 16001908, Cem Yay., 4.Bask, stanbul, 1995, ss.73-187. ALTUNDA, inasi; Kavalal Mehmed Ali Paa syan, Msr Meselesi (1831 1841), 1.Ksm, 2. Bask, TTK, Ankara, 1988. ALTUNDA, inasi; Mehmed Ali Paa, slam Ansiklopedisi, (MEB), C.7, Ankara, 1945, ss.566578. ALTUNDA, inasi; brahim Paa, slam Ansiklopedisi, (MEB), C.5, Eskiehir, 1997, ss.900905. ALTUNDA, inasi; Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann, Suriyeye Tecavznden Evvel Suriye lerine Mdahale Ettiini Gsteren Bir Takrir, Tarih Vesikalar, I/1(16), Austos 1955, ss.1618. ALTUNDA, inasi; Kavalal Mehmet Ali Paann Suriyede Hakimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz, 30 Sayl Belletenden Ayr Basm, TTK, Ankara, 1944, ss.231243. ALTUNDA, inasi; Rus Generali Muravyefin Hususi eli Olarak arn Msr Meselesine Bir Son verilmesi Hususundaki Talebini Mehmed Aliye Tebli Etmek zere skenderiyeye Gnderilmesi, Tarih Vesikalar, Yeni seri, (17), Ocak, 1958, ss.195198. ALTUNDA, inasi; Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm Talep Etmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, VI/2324, 1942, ss.229251. ANDERSON, Matthew Smith; The Eastern Question (17741923), The Macmillan, London, 1983.

98

ARSLAN, Emir ekip; Bir Arap Aydnn Gzyle Osmanl Tarihi ve 1. Dnya Sava Anlar, (ev: Selda-Ahmet Meydan), at Yay., stanbul, 2005. AYDOAN, Metin; Trkiye zerine Notlar (19232005), Umay Yay., 10. Bask, zmir, 2005. BAER, Gabriel; Studies In The Social History Of Modern Egypt, The University of Chicago Press, Chicago, 1969. BAYRAK, Meral; Osmanl Arivleri Inda Rum ss.71-83. BAYRAK, Meral; 1821 Mora syan ve Yunanistann bamszln Kazanmas, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsi Doktora Tezi, Eskiehir, 1999. BELEN, M.; Trkiye ktisadi Tarihi, ev: M. Ziya, stanbul Devlet Matbaas, stanbul, 1931. BEYD LL , Kemal; Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi, C.1, Zaman Yay., stanbul, 1999, ss.65-135. BITIS, Alexander; Russia And The Eastern Question, Oxford University Press, New York, 2006. BURAK, Rfk Salim; Trk-Rus- ngiliz Mnasebetleri (17911941), Aydnlk Mat., stanbul, 1946. BRUGMAN, J.; An Introduction To The History Of Modern Arabic Literature In Egypt, vol. X, Netherlands, 1984. syan Srasnda Avrupa

Devletlerinin Tutumu, Osmanl (Siyaset), C. 2, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999,

99

ET N, Atilla; Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii, stanbul, 1998. DARRELL, I.Dykstra; Egypt In The Nineteenth Century, Michigan, 1979. DEVELL OLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Yay., 14. Bask, Ankara, 1993. DODWELL, Henry; The Founder of Modern Egypt, Cambridge University Press, Cambridge, 1931. ER M, Nihat; Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.1 (Osmanl mparatorluu Andlamalar), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara, 1953. ESMER, A. kr; Siyasi Tarih, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., No:12, stanbul, 1994. ES-SEYY D, Seyyid Muhammed; Msr (Osmanl Dnemi), slam Ansiklopedisi (TDV), C.29, Ankara, 2004, ss.563568. FAHMI, Khalid; All the Pashas Men, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. FAHM , Khalid; The Era of Muhammad Ali Pahsa, The Cambridge History of Egypt, vol. 2, Cambridge, 1998, ss.139179. GOLDFRANK, David M.; Osmanl mparatorluu ve Krm Savann k Nedeni: Kaynaklar ve Stratejiler, Trkler, C.12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, ss.827-835. GOLDSCHMIDT, Arthur; Modern Egypt (The Formation of a Nation-State), Westview Press, Colorado, 1988.

100

GKB LG N, M.Tayyib; Navarin, slam Ansiklopedisi, C.9, Eskiehir, 1997, ss.127135. GRGN, Hilal; Msr (Fransz gali ve Sonras), slam Ansiklopedisi (TDV), C.29, Ankara, 2004, ss. 568575. GZBYK, eref; K L , Suna; Trk Anayasa Metinleri (18391980), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Yay., 2. Bask, Ankara, 1982. HAMMER, Joseph Von; Byk Osmanl Tarihi, C.9, dal Ne., stanbul, 1992. HASSAN, Hassan; In the House of Muhammad Ali, The American University in Cairo Press, Cairo, 2001. HUNTER, Robert; Egypt Under the Khedives (18051879), University of Pittsburg Press. HUNTER, Robert; Egypt Under Muhammed Alis Successory, The Cambridge History Of Egypt, vol.2, Cambridge, 1998, ss.180197. HUREWITZ, J. C.; Diplomacy in the Middle East, The University of Chicago Press, London, vol.1, 1956. NALCIK, Halil; Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl (Siyaset), C.I, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, ss.37-113. NALCIK, Halil; arki Avrupada Rus Yayl ve Osmanllar, Ansiklopedisi (MEB), C.12/II, Eskiehir, 1997, ss.304308. RTEM, Sleyman Kani; Osmanl Devletinin Msr, Yemen, Hicaz Meselesi, Temel Yay., stanbul, 1999. slam

101

KRAMERS, J.H; Msr (Osmanllar Devri), slam Ansiklopedisi (MEB), C.8, Eskiehir, 1997, ss.243250. KRAMERS, J.H; Msr (Mehmet Ali Hanedan Devri ve Ansiklopedisi (MEB), C.8, Eskiehir, 1997, ss.250269. JORGA, Nicolae; Osmanl mparatorluu Tarihi, (17741912), C.5, (ev: Nilfer Epeli), Yeditepe Yay., stanbul, 2005. KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, C.5, 7.Bask, TTK, Ankara, 1995. KARAL, Enver Ziya; Fransa, Msr ve Osmanl niversitesi Yay., stanbul, 1938. KARAL, Enver Ziya; Selim IIIn Hatt- Humayunlar, TTK, 2. Bask, Ankara, 1999. KARPAEV, Igor V.; Rusya ve Trkiye, Jeopolitik ekimeden birliine, Osmanl (Siyaset), C.12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, ss.63-69. K RE , M.Akif; Mehmet Ali Paa Dneminde (18051848) Msrda Modernleme Hareketleri, Trk Yurdu, C.1920, S.148149, Aralk 1999-Ocak 2000, ss.6167. KOCABA, Sleyman; Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Trkiye ve ngiltere, Vatan Yay., stanbul, 1985. KURAN, Ercment; Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), Yenilik Basmevi, stanbul, 1957. mparatorluu, stanbul stiklal), slam

102

KURAT, Akdes Nimet; Trkiye ve Rusya, (18. Yzyl Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk-Rus likileri), ADTCFD Yay., Ankara, 1970. KURAT, Akdes Nimet ; Panslavizm, ADTCFD, XI, S:II-IV, Haziran-Aralk 1953, ss.241245. KUTLUOLU, Muhammed H.; The Egyptian Question, Eren Yay., stanbul, 1998. KUTLUOLU, Muhammed H.; Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi Bu Blgeye Ynelik Politikas ve Seferin Geri Plann Oluturan Unsurlar, Prof. Dr. M. Mnir Aktepeye Armaan, Tarih Enstits Dergisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1997, ss.457-475. KK, Mustafa; ark Meselesi erevesinde kinci Merutiyete Kadar Olan Dnemde Osmanl Devletinin Siyasi Vaziyeti, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C.1, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri Yay., Ankara, 2000, ss.202-215. KTKOLU, Mbahat; Osmanl- ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (15801838), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay.42, Ankara, 1974, Seri. III, S.A12. KTKOLU, Mbahat; Tarih Aratrmalarnda Usul, Kubbealt Ne., stanbul, 1995. KRKOLU, mer; Mondrostan Musula Trk- ngiliz likileri, maj Yay., Ankara, 2006. LACOUTURE, Jean and Simonne; Egypt ine Transition, London, 1958. LAWSON, Fred H. ; The Social Origins of Egyptian Expansionism During the Muhammed Ali Period, Columbia University Press, New York, 1992.

103

MANTRAN, Robert; Dou Sorununun Balanglar (17741839), Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev: Server Tanilli), C.2, Alkm Yay., 8.Basm, 2007, ss.7-52. MARLOWE, John; A History of Modern Egypt and Anglo-Egyptian Relations (18001956), Connetticut, 1965. MARRIOTT, J.A.R.; The Eastern Question, At The Clarendon Press, Oxford, 1971. MARSOT, Afaf Lutfi Al-Sayyid; Egypt In Reign of Muhammad Ali, Cambridge University Press, Cambridge, 1984. Mustafa Reit Paann Paris ve Londra Sefaretleri Srasndaki Siyasi Yazlar, Tarih Vesikalar, S: 6, C.1, Nisan 1942, ss.430432. MTEVELL , Ahmet Fuat; Baz Osmanl Belgeleri I Altnda Msra Yaplan Fransz Saldrsna Kar Osmanl Devletinin Tutumu, 5.Milletleraras Trkoloji Kongresi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1989, ss.459464. ORTAYLI, lber; Tanzimat Brokratlar ve Metternich, Osmanl stanbul,

mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Turhan Yay., 2. Bask, Ankara, 2004, ss.441-447. ORTAYLI, lber; mparatorluun En Uzun Yzyl, Alkm Yay., 25. Bask, stanbul, 2006. ZTUNA, Ylmaz; Byk Osmanl Tarihi, tken Neriyat, C.5, stanbul, 1994. PALMER, Alan; Osmanl mparatorluu (Son Yz Yl), Bir kn Yeni Tarihi, (ev: Belks orak Dibudak), 4. Bask, stanbul, 1994.

104

PETROVICH, Michael Boro; The Emergence of Russian Panslavizm (1856 1870), Columbia University Press, New York and London,1966. PURYEAR, Vernon John; England, Rusia, and the Straits Question, California, 1931. QUATAERT, Donald, The Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, 2000. RAS M, Ahmet; Nizip Vakas, Osmanl Tarihi, Meydan Yay., stanbul, 196667, ss.406-410. RIDLEY, Ronald T; Napoleons Proconsul in Egypt, The Rubicon Press, London, 1998. SEZER, Hamiyet; Mora syan ve Yunanistann Bamszl, Osmanl (Siyaset), C. 2, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, ss.87-92. SHAW, Stanford; Ezel Kural; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C.2. stanbul, 1983. SHAW, Stanford; Ottoman Egypt In The Age Of The French Revolution, Harvard University Press, Massachusetts, 1964. SINOUE, Gilbert; Kavalal Mehmed Ali Paa (Son Firavun), (ev: Ali Cevat Akkoyunlu), Doan Yay., 2. Bask, stanbul, 2004. SOYSAL, smail; Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (17891802), TTK, Ankara, 1999. AH N, Hasan; Osmanl-Rus Mnasebetlerine Genel Bir Bak, Trkler, C. 12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, ss.531-542.

105

The Last Khedive of Egypt,

Memoirs of Abbas Hilmi II, (Edited by: Amira

Sonbol), Ithaca Press, London, 1998. TOLEDANO, Ehud; State And Society In Mid-Nineteenth Century Egypt, Cambridge University Press, Cambridge, 1990. TUK N, Cemal; Boazlar Meselesi, Pan Yay., stanbul, 1999. TUNCER, Hner; Dou Sorunu ve Byk Gler, mit Yay., Ankara, 2003. TUNCER, Hner; Metternichin Osmanl Politikas, (18151848), mit Yay., Ankara, 1996. TUNCER, Hner; 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri (18141914), mit Yay., Ankara, 2000. TURAN, erafettin; "1829 Edirne Antlamas", ADTCFD, C.IX/ 12 (MartHaziran 1951), s.111151. TRKMEN, Zekeriya; Yunan syann Takip eden Dnemdeki Gelimeler,

Trkler, C. 12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s.859-867. UZUNARILI, smail Hakk; On dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk- ngiliz Mnasebatna Dair Vesikalar, Belleten, C. XIII, S.51, TTK, Ankara, Temmuz 1949, ss.573585. UZUNARILI, smail Hakk; Amedci Mustafa Reid Beyin Ktahyada Bulunan Msr Kuvvetleri Kumandan brahim Paaya Mektubu, Belleten, C.VI/23-24, TTK, Ankara, 1942, ss.263-267.

106

UZUNARILI, smail Hakk; Sultan II. Mahmudun Msr Valisi Mehmet Ali Paaya Gndermi Olduu Beyaz zerine Hatt- Hmayunu, Belleten, C.XXV/98, TTK, Ankara, 1961; s.249252. OK, Cokun, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara, 1975. VATIKIOTIS, P.J.; The History of Modern Egypt, 4. Edition, The Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1991. YALINKAYA, M.Alaaddin; III. Selim ve II. Mahmud Dnemleri Osmanl D Politikas, Trkler, C.12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, ss.629-655. YAMAN, Talat Mmtaz; Msr valisi Mehmet Ali Paann syan zerine Anadolu ve Rumeliye Gnderilen Bir Emirname, Tarih Vesikalar, C.I (6.Saydan Ayr Basm), Maarif Matbaas, 1942, ss.14. YCEKK, Ahmet N.; Emperyalizm Yrngesinde Osmanl mparatorluu, 1838 Ticaret Szlemeleri, SBFD, C.XXIII, No:1 (Mart 1968), ss.381421. ZRCHER, Erik Jan; Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), letiim Yay., 4. Bask, stanbul, 1999. Elektronik Kaynaklar: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/98/Muhammad_Ali_Pascha.png. http://tr.wikipedia.org/wiki/Kavalal_Mehmet_Ali_Paa. http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:IbrahimBaja.jpg. http://tr.wikipedia.org/wiki/Kavalal_Mehmet_Ali_Paa.

107

http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Greece_prefectures_map_dark.PNG. http://membres.lycos.fr/ecdad/osmanli/harita/13591856%20osmanli%20devleti.

108

EKLER Ek 1: Kavalal Mehmet Ali Paa448

448

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/98/Muhammad_Ali_Pascha.png.

109

Ek 2: Kavalal Mehmet Ali Paa449

449

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kavalal_Mehmet_Ali_Paa.

110

Ek 3: brahim Paa450

450

http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:IbrahimBaja.jpg.

111

Ek 4: Kavalal Mehmet Ali Paa Hanedan451

451

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kavalal_Mehmet_Ali_Paa.

112

Ek 5: Kavala452

452

http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Greece_prefectures_map_dark.PNG.

113

Ek 6: Osmanl mparatorluu453

453

http://membres.lycos.fr/ecdad/osmanli/harita/1359-1856%20osmanli%20devleti.

114

Ek 7: Mehmet Ali Paa ynetiminin kuzey snr454

454

Anderson, a.g.e. s.82.