37

Bitmemi bir proje olarak beden4

Arus Yumul**

'Meknlar, konuma tarzlar, sylemleri farkl ama, artk her yerde "siyah Trkler" var. "Light" pop starlarn oturduu koltuklar imdi onlarn. Adlar b rahim, Mahsun, Hakan, Mkremin... majlar "delikanl domak, harbi olmak." Dizileri reyting patlatyor, kasetleri yok satyor, konserlerinde hep izdiham var. nce kentleri, sonra kltr, imdi de Trkiye'yi "ele geirdiler." Dou ile Bat arasnda skm "Beyaz Trkler" de kalelerine ekildi. Krad Ouz,'Yok yle Beyaz Trkiye!' Aktel

Medenileme projesi ve medeni bedenler

'Beyaz' veya 'Euro Trk' kavram son on ylda ortaya km bir kavram. Byle tanmlanan kiiler bir anlamda Norbert Elias'n (1978) 'medenileme sreci' di ye adlandrd sreten getii kabul edilen insanlar. Kiinin kendi zerindeki denetimine dayanan ve yeni-Stoaclktan etkilenen Avrupa'nn medenileme srecinde, Ortaa boyunca gndelik hayatta kural olan arlk yerini yava ya va llle, lmlla brakyor; duygu ve drtlere gem vurma, utan ve sululuk duygularnn yaygnlamas ve bu duygularn kii yalnzken de varl n korumas, yani davran kstlayan dsal faktrlerin yerini yava yava isel ahlaki dzenlemelere brakmas medenileme srecinin yaptalarn oluturu yordu. Bu sreten bedenler de payn alyor, bedenin kullanmnda arlktan zerafete yneli nce toplumun st katmanlar arasnda yaygnlayor, oradan da alt katmanlarna yaylyordu. Onnc ile ondokuzuncu yzyllar arasn kapsayan almasnda Elias sofra adab, geirmek, tkrmek, dk ve tuvalet ihtiyalarn gidermek gibi sradan davranlarn srekli medenileme diye ta nmlanabilecek uzun dnemli bir evrimden getiini sylyor. Utan eiinin tedrici ilerlemesiyle birok davrann etrafnda tabular oluturularak, sosyal hayattan dlanyor. Elias bu sreci sosyolojik bir olgu olarak inceliyor, medeni yetin Bat'da ortaya kt ekliyle ikin bir stnlk tadn iddia etmiyor. Medenileen kii veya toplumlarn daha iyi veya kt olduklarna dair bir deer yargsnda bulunmuyor. Ayn ekilde kendi inceledii dnem ncesindeki top(*) Bu yazya katklarndan dolay Uur Kmeolu'na teekkr ederim. (**) stanbul Bilgi niversitesi, Sosyoloji Blm.
TOPLUM VE BLM 84, BAHAR 2000

38

ARUS YUMUL

lumlar da gayr medeni olarak snflandrmyor. Toplumsal ilikileri srekli ve sonsuz bir ak halinde kavramsallatran Elias, bu srecin bir balang veya bir biti noktasnn bulunmadn belirtiyor, ve savunduu sresel sosyolojiye uygun olarak, medeniyetten ziyade medenileme srelerinden bahsediyor. Elias'n Avrupa medenileme sreleri zmlemesi ayn zamanda 'medeni bedenler' kuramn da iermektedir (Shilling, 1993). Bat toplumlarnda 'mede ni' ve 'biimsiz' {grotesque) bedenler arasnda bir ayrm yaplmakta, 'medeni beden' kavram (Shilling, 1993), davran ve grn asndan toplumdaki hakim normlara uyan beden olarak kurgulanrken, 'biimsiz beden' denetlen mesi zor, toplumsal ve ahlaki normlara, 'doru' davran kurallarna uymayan ve bu nedenle de 'hayvani' olarak alglanan beden olarak sunulmaktadr (Bakhtin, 1984). Medeni beden toplumsallama, rasyonelleme ve bireyselleme srelerin den geen bedendir (Shilling, 1993; 1997). Doal ilevlerin gizli olarak yerine ge tirilmesi ve bedenin artk davran kodlarn yanstan bir merkez haline gelmesi bedenin toplumsallamasn tanmlarken, bedenin rasyonellemesi drt ve duygularn bilinli olarak kontrol altnda tutulmasn iermektedir. Medenile me sreci bedenleri rasyonalize ettii lde kiiler bedenleri zerinde daha fazla kontrol kapasitesine sahip olmakta, ayn zamanda bedenlerini kontrol et meleri iin daha fazla toplumsal bask ile kar karya kalmaktadrlar. Bedenin rasyonellemesi hayat daha gvenli hale getirirken ayn zamanda yeknesaklatrmakta, daha az heyecan verici bir hale getirmektedir. Bu ynyle Weber'in rasyonelleme srecini andrmaktadr (Shilling, 1993). Bu srecin insanlar de mir kafese hapsetmesi gibi, kendini kontrol yetisinin kazanlmas ve bedenin medenilemesi hi bir zaman 'acdan tamamen arnm bir sre deildir, her zaman iz brakr' (Elias, 1982: 202). Bedenlerin bireysellemesi ile kiiler kendi lerini dierlerinden ayr ve farkl varlklar olarak alglamaya balarlar. Bedenler arasnda mesafe yaratlmaya balanp, insan teni artk utan kayna haline d nr. Beden ile benlik birbirlerinden farkl olarak alglanp, beden benlii ihti va eden bir kap ilevini grmeye balar. Bu beden; sadece kendisini evreleyen dnyay deil, ayn zamanda duygu ve eilimlerini, korku ve drtlerini de nesneletirir. Bu yolla onu rasyonel davranmaya iten kendine belirli bir mesafe al ma ve benliine sahip olma yetilerini kazanr (Taylor, 1989: 21). Bireysellemi bedenin sosyal ve doal ortamlarn ayran snrlar kalndr. Koku, plaklk, ya kn temas gibi durumlara duyarllk artar. Cinsellik toplumsal yaamda gr nrln kaybeder. Ortaada yabanclarn, ocuklarn ve erikinlerin ayn yata paylamas doal olarak alglanrken, yabanclarla uyumak kabul edilir davran kodlarnn dna itilir, Elias'n szleriyle; 'yatak' ve 'beden' 'psikolojik tehlike blgeleri' ne dnr (Elias, 1978:168). Bedensel ilevler doann ritmi ne bal olmaktan kar, etraflarnda tabular oluturulur, toplumsal olarak d zenlenip zel alana hapsedilir.

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN

39

Medeni beden, birbirlerine zt zleri olduu kabul edilen doa/kltr kav ram ifti arasndaki ikili kartln kltr kutbunda duran bedendir. Beden ar tk 'doal' olarak davranmaz, aksine kiiler onu nasl kullanacaklar, yani belirli bir kltr ve topluma zg 'beden teknikleri' (Mauss, 1973) konusunda uzman larlar. Yrmek, konumak gibi basit davranlar bile eitim, taklit ve toplum sal pratikler yoluyla biimlenen davranlar haline dnr. Bu bir anlamda hayvann doal dnyasndan insann kltrne geitir. Bedenin medenile mesi srecinin en nemli zelliklerinden biri kiilerin varlklarn hayvani ola rak algladklar her trl davrann karsnda tanmlama abasdr. Medeni beden, hayvanlarn aksine, anlk nazlardan daha yksek idealler iin vazgeebilen bedendir. Bu balamda, ahlak felsefesinde, tinsel veya entelektel deerleri, kltrel bakmdan rafine olmay hi dikkate almadan, mutluluun anlk du yumsal nazlardan meydana geldiini savunan hazc felsefelere, insan varln hayvanla veya domuzla bir tuttuu iin 'domuz felsefesi' (Cevizci, 1999: 266) denmesi bir rastlant olmasa gerek. Elias'n almas belirli bir tarih dnemi kapsyor olsa da, daha ileriki d nemlerde Bat'da ortaya kan, bedenin deitirilebilirlii n kabulne dayanan, bedeni bir proje olarak alglayan grn ardnda yatan etmenleri anlamamz salyor; bedenin bir proje haline gelmesi onun grn, boyut, biim ve hatta ieriinin, sahibinin tasarmna uygun olarak yeniden ekillendirilebilecei fik rini ieriyor (Shilling, 1993). Proje haline gelen beden kiinin kimliinin bir par as haline dnp, bu kimlie uygun olarak yeniden ina edilmeye allyor. Gzel insanlar nerede? Bugn Trkiye'de 'Siyah' ve 'Beyaz' Trk'ler arasnda yaplan ayrm bir anlamda bu sreten gemi ve gememi insanlar arasnda yaplan ayrmdr. 'Beyaz' Trkl Batllam, Avrupai yaam tarzn benimsemi, ehirli, eitimli, zel likle st ve st-orta snflara ait kiiler temsil etmektedir. 'Beyaz Trk'n ayrt edici nitelikleri arasnda fiziki zellikler de olduka nemli bir yer tutmakta ya kkllk, genlik, ak ten ve zellikle de bykszlk n plana kmaktadr. Do ululuu, dolaysyla tarall ve gem vurulmam gdleri artran esmer lik ise hayvanilikle ilikilendirilmektedir. Aktel dergisi 'Gzel insanlar nerede?' sorusunu sorduu 'Beyaz Trkler eve snd' balkl yazsnda 'Nfusun azmsanmayacak bir blmn artk "siyah Trkler"in oluturduu stanbul'da res toran, bar, gece kulb ve diskolarda boy gstermeye balayan yeni "esmer" ehre, gece hayatnn eski "beyaz" yzne alm olanlar yeni araylara itti' diyor. Mehmet Altan ise 1993 Doru Yol Partisi Kongresi hakkndaki izlenimleri ni u szlerle aktaryor: 'Ter... ti-kak... Alk... Islk... Dzensizlik... Barma arma... Hamasi nutuklar... Scak... Esmer kafalar, pos byklar... Dorusu bir tara panayrn anmsatan tm bunlar, Trkiye'nin geleceini taciz etmekte...'

40

ARUS YUMUL

{Sabah, 14 Haziran 1993, aktaran Kozanolu, 1995: 114). stanbul sosyetesinin tannm isimlerinden biri ise 'Siyah Trkler' hakknda u gr dile getiriyor: 'Benim acizane fikrim, yznn yars kara salarla, yars da kara byklarla kapl vatandalarmza doup bydkleri yerlerde i imkanlar salamak. Do ulu, Gneyli, Karadenizli iadamlarmz yatrmlarn artk stanbul ve evre sinde yapacaklarna kendi memleketlerine ynelseler, ne bykllar stanbul'u ve dier bir iki byk ehrimizi istila eder ne de "kara bykl" imaj kalr...' {Alem, 30 Haziran 1993, aktaran Kozanolu, 1995:114). Pierre Bourdieu'nn (Wacquant, 1989) 'kltrel sermaye' olarak adlandrd, iktidar sahiplerinin dier gruplarn sahip olduu deerlerden stn grdkleri kltrel deerler birikimi 'Beyaz Trk' kategorisine dahil olabilmek iin yeterli olmad gibi; 'sembolik sermaye' yani kii ve gruplarn dierlerinin nezdindeki yeri, de yeterli deildir. Beyazlamak, aklamak veya 'aklanmak iin ayn za manda 'fiziksel sermaye' de gereklidir. Belirli bir fiziksel sermaye, bu sermaye sahiplerinin ayn zamanda belirli zellikleri ve deerleri tadna dair bir gs terge olarak alglanmaktadr. Makbul olan fiziksel sermayenin hangisi olduu, hi kukusuz, belirli beden ekillerini veya grnlerini deerli olarak tanmla ma gcn elinde tutan kesimler tarafndan belirlenmektedir. Bu kesimleri Foucault'cu bir yaklamla bilgi-iktidar ilikisi erevesinde inceleyen Frank Mort (1996), bilgi ve kltrel uzmanlklarn satarak geinen, gazeteciler, stilistler, fo toraflar, modeller ve ehirli flaneurler gibi kiilerden oluan, bir grup metropoll giriimciyi 'kltr profesyonelleri' olarak tanmlyor. Makbul olan fiziksel sermaye de, yaam tarz da bu kltr profesyonellerinin beeni nderliinde icat ediliyor. rnein Erturul zkk 'Trk Nesli Gzelleiyor' {Hrriyet, 4 Ka sm 1992, aktaran Bora, 1994:18) balkl yazsnda Gneydou'da bacan kay beden bir askerden sz ederken 'ince tel ereveli gzlkle rtulanan incecik yzyle yeni Trk gencinin deien, adalaan portresi'ne dikkat ekerken, veya dnya gre ampiyonu Sabahattin ztrk' 'Byksz, iri, gen, modern.... Bizim Sabahattinim'iz Garp'tan daha yakkl, daha modern, daha ada' {Hrriyet, 29 Austos, 1993, aktaran Bora, 1994:18) diye tasvir ederken, makbul fiziksel sermayenin ne olduu konusunda bize nemli ipular vermektedir. 1990'larda kltrel profesyonellerin beeni nderliinde icat edilen makbul fi ziksel sermaye by dlyor, buna bal olarak bir byklan kesme kampanyas balatlyor, ve son yllarda byk brakan erkeklerin orannda bir d yaan yor: 1993 ylnda byk brakan erkeklerin oran yzde 77 iken bu oran 1997'de yzde 62.8'e dyor (PROFL'97: 16). Byklardan arndrlarak Trk erkei medenilemi beden tasarmna daha fazla yaklatrlmak isteniyor. Byk kendile rini medenilemi bedenin tayclar olarak gren kentli, eitimli, orta ve st snflar tarafndan drtlerine gem vurulmam 'hayvani' erkekliin sembol olarak alglanyor ve zellikle gen erkekler kendilerine byle bir imaj isteme diklerini vurguluyorlar (Yumul, 1999).

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN

41

Medenileme projesinin znesi ve nesnesi

Aktel dergisi (13 Mays 1992) 'Euro Trkler ve Milli Magandalar' balkl yaz snda milli magandalar olarak tantt kiileri bykl esmer erkeklerden se mekle kalmyor, iki 'tr'e de rnek olarak hep erkekleri seiyor. Toplumsal anla yta 'Siyah Trkleri artran, 'maganda', 'zonta', 'kro' gibi terimler neredey se tamamen erkekleri betimliyor. 'Beyaz Trkler' gibi, 'Siyah Trkleri de top lumsal imgelemde neredeyse tamamen erkekler temsil ediyor. Davran biimi, giyimi, zevkleri, fiziksel zellikleri, kar cinse yaklam ekli, drtleri zerinde sahip olduu denetimin derecesi, duygularn ortaya koyu ekli gibi ltlerle deerlendirilerek medeni/hayvani ekseninin hangi tarafna deceine karar verilen genellikle erkeklerdir. Cumhuriyetin kurucular hem kadn hem de er kei medeniletirme misyonunu yklenmilerdi. Ancak kadnn bu konuda kaydedecei gelimenin byk lde erkein kadn iin izecei yaam stratejileriyle belirlenecei fikri toplumda yaygn olarak kabul grmtr. Erkek bu srece katlp katlmamak konusunda zgr iradeye sahipmi gibi alglanr ve srecin dnda kalmakta diretenler geri kalmlkla, ve rejime sadakatsizlikle sulanrlarken, ayn srecin dnda kalan kadn, erkek egemen toplumun ve onun dayatt ideolojinin kurban gibi grlmtr. Yani erkek, akl ve irade siyle hayatna yn verme kapasitesine sahip birey olarak alglanrken, kadn bu kapasiteden yoksun 'birey-alt' varlk olarak kabul edilmitir. Belki kadna hak larnn erkekler tarafndan verildii bir dzende bu anlayn olumas kanl mazd. Ancak bu durum sadece Trkiye'ye zg deildir. Bu anlay, moderniteyi rasyonel erkein vizyonu ve aktif katlmyla ortaya km bir durum olarak gren, gszl ve duygusall ile n plana kartt kadnn ise, bu srecin olumasnda hatr saylr bir rol veya aktif katlm olabilecei fikrini yadsyan Batl tarih anlatlarn (Mills'den aktaran Felski, 1995: 67) artrmaktadr. Kandiyoti'nin (1997:109) u saptamas da toplumdaki bu anlayn bir yansma sdr: "Cumhuriyetin modern erkei topluluk iinde kolunda yz ak kars ile boy gsterirken, krsal kesimdeki biraderi kendisini krk adm geriden takip eden peeli kars ve geleneksel kyafetiyle (tercihan kars yrrken kendisi eek stnde) iziliyor ve sk sk da karikatrize ediliyordu". retilen erkeklik ideallerinde bir ift deerlilik ve mphemlik gze arpyordu; bir yandan resm gr ve sylemde 'geleneksel erkeklik' ve 'kadnn ezilmesi' hem krsal deerler balamnda ifade ediliyor, hem de 'medeniyet eksiklii' olarak alglanyor, te yandan popler sylemde geleneksel erkeklik deerleri idealize ediliyordu (Kandiyoti, 1997: 109-10). Popler sylem erkekliin cinsellik ynn de n plana karyor, smrgeci sylemin onu erotize ederek, kendi 'teki'si hakknda rettii sylemi, Trk erkeinin cinsel ynden ne kadar gl ve ekici olduunu sk sk tekrarlayarak retiyordu. Gazeteler de bu sylemi Avrupal ka dnlarn Trk erkeklerine 'hayran kaldklar' 'ak olduklar' ynndeki haberlerle

42

ARUS YUMUL

pekitiriyorlard. Cinsel drtlerine gem vurmam 'hayvani' erkek resmi sylem de ayplanrken, popler sylem bunu erkeklik halinin doal ve vazgeilmez bir esi sayyordu. Melodram trndeki Trk filmleri de izdikleri erkek tiplemeleri ile bu ifte deerlilii yeniden retiyor, bir yandan Batllam, tercihan stanbul lu, alafranga yaam tarzn, giyimini benimsemi, eitimli erkekleri idealize eder ken, te yandan bu erkeklerin ataerkil deerlere sahip kan, kars ve ocuklar zerinde belirli bir hakimiyet kuran, ailedeki kadnlarn namusunu korumay kendisine grev edinmi, eref ve namusu uruna iddete bavurmaktan ekin meyen, 'delikanllk' vasflarna sahip, gz kara, geleneksel cinsiyete dayal top lumsal iblmnn normlarna uygun davranan, evinin ekmeini kendisi kaza nan, gerekirse tatan karan ve karsnn ev dnda almasna kar kan, ayn zamanda apkn, zellikle evlenmeden nce birok kadnla birlikte olmu ancak evlendikten sonra tek-elilie ynelmi, 'elenilecek kadnla' 'evlenilecek kadn' arasndaki fark iyi bilen erkekler olmasna da dikkat ediyorlard. Bu iki boyuttan birinin eksiklii erkei ideal erkek tanmnn dna itiyor; geleneksel masklen normlar ynnden eksik bulunan erkekler 'hanmevlad', 'tkrldm', 'zppe' gibi sfatlarla kmseniyor, medenileme ynnden eksik bulunan erkekler ise 'ay', 'eek' gibi yaktrmalar ve lakaplar yolu ile medenilemi beden kavramnn d na itilip hayvaniletiriliyorlard. Bu melez, d grn ile 'uygar' ve 'Batl' ancak ierik itibar ile geleneksel erkeklik normlarndan taviz vermeyen 'taral', 'Dou lu' erkek tipi, Aydnlanmann idealize ettii doallktan, duygusallktan arnm, rasyonel erkek tipine (Seidler, 1994) tpatp benzemiyordu. Ancak bu uyumazlk toplumun sekin kesimleri tarafndan kabul gryor, aradaki fark ise Akdenizli ol mann verdii, doal, hatta arzu edilip, korunmas gereken zellikler olarak ta nmlanyordu. Cumhuriyetin kadnlk ideali nasl 'alaturkalk' ile 'iffetsizlik' ara snda (Kadolu, 1993) sregiden bir elikiyle donanm ise ayn ekilde erkeklik ideali de elikili ve mphemdir. Bu ideal, erkei modernlik ile geleneksellik ikile mi ile kar karya brakmakta Batllk ile Doululuk arasnda bir yere oturtmaya almaktadr. Erkeklik idealinin bu ift ynll hl varln srdrmektedir.

'Gayr medeni bedenler' ya da 'ayaklar ba oldu'

Trkiye Cumhuriyeti'nin bir numaral ideolojisi nedir dense, belki bu: Doululuu ha trlatan ky hayatn, sanatn, mutfan aalamak ve "kyl" szcn gazete k elerinde birbirinin yzne en byk hakaret olarak savurmak. deolojilerimizin hepsi gmlr bu gmlmez. Vivet Kanetti, 'Vur Denmiti, ldr Deil' Aktel

Medenilik ehirle, ehirlilikle zdeletirilen, bir anlamda krsal kesimi ve hayat dlayan bir kavram. Bu n kabulle hareket edildiinde her byk-lekli krdan kente g, medenileme projesini tehdit eden bir durum olarak alglanyor. Son yllarda yaanan byk lekli g ile birlikte, uzun sredir ehirliler tarafndan

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN

43

alglanan bu tehdit, her zamankinden daha yksek sesle ifade edilmeye balan d. ehirlilik ile medenilik arasndaki iliki yeni batan ve ok daha gl olarak vurguland. Kyden kente genlerin medenileme srecine katlacaklarna dair beklentilerin gereklemeyecei inanc ehirliler arasnda iyiden iyiye yaygnla t. 'Zonta', 'maganda', 'kro' gibi sfatlar artk sadece kentlerin kenar mahallelerin de gzden rak yaamakla yetinmeyip, ehrin merkezine de tanan ve ehirlile rin kendileri hakkndaki deer yarglarn hie sayp kendi hayat tarz ve beenile rini de ehrin merkezine tayan her snftan insan betimlemek iin kullanlma ya baland. Medya, zellikle grsel medya, mizah dergilerinin nclnde kul land imgeler araclyla bu kesim hakkndaki kalpyarglar yaratp, yeniden rettiler. Temsil (representation) yoluyla bu kesimlerin bedenleri yeniden ina edilip "gerek"mi gibi sunuldu. eitli imgeler yoluyla yeniden kurulan bu be den medenilemi beden tasarmnn tamamen dnda kurgulanan bir bedendi. Bu beden Bakhtin'in (1984) biimsiz (grotesque) bedenine uygun bir beden olarak kurguland. Duyumsal keyifleri, anlk hazlar yaamn tek amac yapan bu beden medenileme projesini olanakl klan z denetimden yoksundu. nti zam ve disiplinle hi bir ilikisi yoktu. Her trl toplumsal kurala kar kyor; haprma, geirme, dklama gibi doal ilevlerini yerine getirme ekilleriyle mkemmellik ve dzene dayal her trl iddia ve ideolojiye meydan okuyordu. Bakhtin'in deyimiyle n plana karlan 'alt katman'yla, 'ba'nn rn olan dzen ve ussallkla savayordu. Bu haliyle beden/zihin ikilemine dayanan Kar tezyen miras reddetmekle kalmyor, bu ikili arasnda kurulan hiyerarik ilikiyi de beden lehine tersine eviriyordu. Grsel olarak temsil edildiinde bu bede nin belirli blgeleri hep n plana karlyor, ve bu ekliyle biimsiz beden tasa rmna biraz daha yaklatrlyor; beden, snrlarnn, zellikle d dnya ile do rudan doruya etkileim iinde olan ksmlarnn -az, burun, anus, cinsel or ganlar- yerine geiyordu (Roderick'den aktaran Gardiner, 1998: 140). Biimsiz beden kurmacasna uygun olarak (Gardiner, 1998: 140-1) bu bedenler ak, bit memi bedenler olarak karmza kyor, materyal dnyay asimile ederek, kendileri dndaki varlk, nesne ve hayvanlarla karp, i ie geerek snrlarn ihlal ediyorlard: Hayvanlarla cinsel iliki bu bedenlerin temsilinde nemli yer tutuyordu. Bu bedenlerin, medenilemi bedenlerin aksine, doa ile ilikileri kopmamt. Ya ormanda resmediliyorlar, ya da orman kaknlar olarak ehirde iken ormandaki gibi davranyorlard. Medeni bir mekn olan ehiri, gayr me deni bir mekn olan ormana benzetiyor, 'kirletiyorlard'. Bu bedenlerin sahiple ri medenileme sreciyle balayan beden ve onun ilevlerinden tiksinti duyma (Shilling, 1993: 155) aamasna gelmemilerdi: 'Bu dnyann burun hapn ya pp', 'ap arasn kartryorlard'(Ard: 1989: 67). Bedeni kirli ve gnahkr bir cisim olarak alglayan Bat dncesinin dnya ile bedenler arasnda ina ettii alamaz mesafeye, bedeni doal ortamyla btnletirerek meydan okuyorlar d. Medenileme sreci ile bedenler arasnda yaratlan mesafeden de paylarn

44

ARUS YUMUL

almamlard: 'Yolda, otobste, durakta tuhaf bir ekilde itiip' (Ard, 1989:68); Auschwitz toplama kampna giden Yahudi vagonu gibi pislik iinde, st ste, ter kokulu ve trahom yuvas belediye otobslerinde elalemin karsnn, kznn baldrn' sktryorlard (Ard, 1989:67). Kokuya kar duyarllk gelitirme milerdi 'Hala Trk'tler, byklydlar, ter kokuluydular' (Ceyhun, 1992:210). Medeni beden ayn zamanda rtnm bedendir (Elias, 1978:163-66). plak lk, toplumsal kurallarla belirlenmi durumlar dnda utan kaynadr. Ayn za manda gem vurulmam bir cinsellii artrr. Bu yzden bedenin stratejik bir biimde rtnmesi gereklidir. Oysa medyann temsil yoluyla kurgulad beden 'ak' bir bedendir.1 Ak gslerden kara kllar fkrr. Yazarlar ve karikatristler tarafndan yaratlan bir tip olan 'maganda' denince akla 'iri yapl, kll, kanlmaz olarak bykl, gmleinin stten -drt dmesini ak brakan, yere tkrp sokakta grd kadnlara kt Trkesiyle laf atan bir erkek geliyor. Elinde biraz para olanlarn gslerinde madalyon, parmaklarnda yzk, bileklerinde knye grmek olas' (Grsoy, 1999). Getiimiz yl televizyonlarda gsterilen Audi marka arabann reklam yumurta topuklu ayakkablarna basan, beyaz orap giyinen, kll gsnde altn zincir takan, tespihli yz gsterilmeyen bir erkei Audi'de asla bulamayacanz aksesuarlar' spotuyla veriyordu. Reklamn ayrmclk yapt , dlayc ve rk olduu ynndeki sulamalara kar, reklam hazrlayan Mar ka Reklam Ajans Bakan, 'Siyah Trkler'den rahatsz olan 'Trk insannn "me deni kesiminin" hislerine tercman olduunu' vurgulad reklam u szlerle sa vunuyordu: 'Burada kllar ktlenmiyor, kyden gelenler aalanmyor, ya da et nik ayrmclk yaplmyor... Kllar fizyolojiktir. Aksesuarlar ise bilinli seimlerdir, onlarn ne anlama geldiini bilirsiniz' (aktaran Grsoy, 1999). Beden sslemesi (kozmetik, koku, aksesuar, sa, byk vs.) de kii ile sosyal beden arasndaki ilikiye ait bir beden tekniidir (Craik, 1994: bl.7). Batl toplumlar genel olarak beden sslemesini bireyselliin da vurumu olarak alglarken, Bat-d toplumlarda bi reysel kimliin yansmas olmaktan ziyade, grup kimliinin bir paras olarak yo rumlanmakta, T. Turner'n szleriyle 'kltrel olarak standardize edilmi rntlerin ikinci bir sosyal ten olarak [eskisini ikame etmeden] yklenmesini' (aktaran Craik, 1994: 154) iermektedir. Batl toplumlarda beden sslemesi kamusal 'd benlii' yanstmak iin 'i benlii' gizlerken, Bat-d toplumlarda 'i' ve 'd' ben likler arasnda bir kartlk deil bir sreklilik olduu varsaylmaktadr (Strahtern'den aktaran Craik, 1994: 155). Byk, hacya, altn zincir, tespih gibi beden
'rtnme' ile 'alma' Trk medeniletirme projesinde gerilimli bir iliki iindedir. 'rtnme' Trk modernlemesi nezdinde medenilemenin kartdr. Bu yzden rtnme belirli ekillerde olmal, tslami, etnik sembolleri artrmamaldr. anlurfa, Siverekde muhtar seilen adaylarn alvar ve potu giymemeleri, cumhuriyet rejimine yakr giysilerle vatandan nne kmalar konula rnda uyarlmalar bu konuda verilebilecek bir rnektir. (Bu rnee Kenan ayr dikkatimi ekti.) Ayn ekilde rtnme stratejik bir ekilde gerekletirilmeli, 'duruma uygun' rtnlmelidir, aksi takdirde 'uzun paal donuyla' denize giren 'gayr medeni beden' kategorisine girer. rtnme ile almann medenileme sreci balamndaki gergin ilikiye Serdar Katipolu dikkatimi ekti.

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN

45

ssleme teknikleri ad geen reklamn aka ifade ettii gibi belirli bir toplumsal kesimin ikin niteliklerinin gstereni {signifler) olarak alglanyor. 'D' ve 'i,' zel ve kamusal benlikler arasnda bir kartlk olasl akla gelmeden vcut ssleme si, grnmeyen 'i'in grnen davurumu olarak kabul ediliyor. Oysa, rnein, daha 'medeni' bir imaja sahip olmak iin byklarndan arnan birok kii bu dav rann byk lde d grnle ilgili olduunu, byk kesip, sa uzatmann Trk erkeini 'mao' yapan zelliklerinden arndrmayacan, 'ne de olsa Os manl'nn torunlar' olarak, 'maoluun kanlarnda olduunu' dile getirmekte, ve yeni Trk erkeini, 'd grn ile Batl ancak kafa yapsyla Doulu' olarak ta nmlamaktadr (Yumul, 1999). te yandan reklamdaki kiinin yznn gsteril memesi, sadece onun beden/zihin kartlnn beden tarafna dtnn bir gstergesi deil, ayn zamanda artk onun birey olarak alglanmaktan karlp, bir 'tr'n rnei olarak grldnn iareti. mge avcsnn asla eriemeyecei tek av olan yzn (Finkielkraut, 1995: 21) silinmesiyle beden bireyselliinden tama men arndrlr. Emmanuel Levinas'a gre yz, 'teki'nin onun hakkndaki d ncemizi aarak kendini tantma biimdir (aktaran Finkielkraut, 1995: 20). 'teki'ne kar sorumluluumuzu hatrlatr. 'nsann kendinden syrlma mucizesi' (aktaran Finkielkraut, 1995: 20) diye tanmlad sosyal ilikiye mecbur eden yz ortadan kaldrldnda, ona kar olan sorumluluumuz da ortadan kalkar, nef ret, kaytszlk, duyarszlk bir anlamda merular; estetik etikten nce gelir. nsanlar ikiye ayrlr; Trkler de...
'lgintir ... [Avrupa lkelerine] gnderdiimiz okumu grevlilerimizin de, artk en b yk vn nedenleri, kendilerini kimsenin Trk'e benzetmemesi olmutu. Olur ol maz, "Ayol..." diyorlard, "vallahi Trk'm diyorum, yine de kimseyi Trk olduuma inandramyorum. Hayr, siz Trk olamazsnz diyorlar baka bir ey demiyorlar..." di ye vnyorlard genellikle.' Demirta Ceyhun, Ah, u Biz "Kara Bykl" Trkler 'Sylemesi kolay deil ama Trklmden utanyorum. Szde halife Metin Kaplan ve mritleri ile ayn milleti paylamaktan duyduum irenti ve hicap, son celsede doruk noktasna ula.' Mine G. Krkanat, Abdeshane kltr, Milliyet

Bir nceki blmde bahsedilen dier temsil ekillerinin de yapt gibi 'Siyah' ve 'Beyaz' Trkler arasnda Laquer'in (aktaran Shilling, 1997: 77) deyimiyle, 'biyolo jik kyaslanamazlk' ilkesini varsayan, ve iki 'tr' de doallatrp, sabitleyen, yu kardaki alt bal Aktel (13 Mays 1992) dergisinden dn aldm. Laquer'e g re bu ideolojinin temelinde, Aydnlanmac dncenin evrensel insan tz fikri ile elien kadn erkek eitsizliini merulatrmak iin, kadn bedeninin zc bir yaklamla yeniden yorumlanmas yatyor. Biyolojik eitsizlik kurgusu ayn za manda smrgecilii ve rkl da meru klmak iin kullanlan bir yntem.

46

ARUS YUMUL

Batllamay hedef alan Trk modernleme projesi, modernlik syleminin merkezine Bat figrn oturturken ayn zamanda kendi 'teki'sini kendi iin den yaratyordu. Batl kimliin kurgulanan Doulu kimlikle tezat iinde kurul mas gibi, Trk modernleme/Batllama projesi de bir takm zellikler ve adetlerin toplamna indirgedii kendi 'Doulu'sunu kurgulayarak onu olutur mak istedii yeni kimlikten dlyor; toplumu 'geleneksel' ve 'modern' olarak ikiye ayrarak bir kesimini tekiletiriyordu. Bu tekiletirme 'Bat'nn 'Dou'yu tekiletirmesinden farklyd, nk 'teki olmann olanakszlnn reddi'ni ieriyordu (Sayyid, 1994: 270). Cemaatsel snrll ve yerellii ile Doululuu artran her ey insan znn evrenselliine meydan okuyan zellikler ola rak alglanp, utan kayna haline dnyor, bu durum kiinin kendisinden utanmasn da beraberinde getiriyordu. Kendinden utanma, hatta nefret etme, medeni topluma katlmann denmesi gereken bedelleri olarak grlyordu (Bauman, 1993: 131). Belki uzun sre Avrupallarn 'hi Trke benzemiyorsunuz' yorumlarndan duyulan haz, Doululua/kendine kar duyulan bu utan tan kaynaklanyordu. Bu da Bauman'n 'tutarszln iselletirilmesi' (1993: 128) olarak tanmlad durumu douruyordu. Utan sadece bireyin medeni yaam normlarna uygun yaamasyla kurtulunabilen bir duygu deildir. 'Gayr medeni' damgasndan kurtulmak iin hayal cemaatin dier bireylerinin de bu davran kodlarna uygun davranmas gerekir ki kolektivite 'teki'likten syrlabilsin (Bauman, 1993: 131-2). Bugn 'medeni lemeden' 'Anadolu'nun barndan kopup' Avrupa'ya giden Trkler'in 'gayr medeni' davran ve bedenleriyle Avrupa nezdinde Trkln imajn zedele diklerine dair ikayetlerin temelinde bu kolektif utan duygusu yatmaktadr: 'elbette hakszlk bu. nk ...[Avrupa'da] yaayan Trklerin ounluu, adam gibi adamlar. Ama ne yazk ki kurunun yannda ya da yanyor ve iyi Trkler de ktnn yaratt dmanln kurban oluyorlar, (Krkkanat, 2000). 'Medeni leme' yoluyla 'teki'lemeden kurtulanaca yolundaki beklentiler, evrensel kardelik, eitlik gibi vaadler gereklemez ve dlanma devam eder ise su d layanda deil dlananda aranr (Bauman, 1993: 131-32). 'imdi syleyecekle rim, bazlarn ok kzdracak ama gerek: Avrupa'da ar sac ve rk partile rin ykselie getii tm lkeler, Trk gmenlerin ounlukta olduu yerler. Yani Haider'in Avusturya'daki, kn byk lde bizim Trklerin varl ve toplumda yarattklar 'isyan duygusuna borluyuz' (Krkkanat, 2000). zellikle resm sylem geleneksel grd her eyi medenileme projesinden dlarken, popler sylem bu zellikleri yceltiyor (Kandiyoti, 1998) ve ortaya deiik derecelerde melezlemi kiiler kyordu. Yaratlmak istenen 'Batl' z neye, Batll ve Doululuu deiik derecelerde ieren eitli zne pozisyonlar eklemleniyordu. Bu melezlik, Batll 'saf, tm Doulu zelliklerinden arndrl m bir zellik olarak alglayan entelektel duru tarafndan ar bir ekilde ele tiriliyordu. Burada eletirilenler artk 'Siyah Trkler'den ziyade 'Dou ile Bat

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN

47

arasnda skm' ve bu skmln da farknda olmayan 'Beyaz' Trklerdir. Bu eletirinin ardnda yatan, modernliin sabit snrlar ile yaratmak istedii dzen dne duyulan zlem. Bauman'a gre modernite gl bir snflandrma ve kategorize etme drts tarafndan ynlendirilmektedir. Tutarszlk ile kararszlk, 'bir nesneyi ya da olay birden fazla kategoriye dahil etme olasl', endie, geri lim ve toleransszlk yaratmaktadr (1993:1). Oysa Trk modernlemesi, melez bir modernlemedir. 'Biimlerin mevcut uygulamalarndan ayrlp, yeni uygula malarda yeni biimlerle yeniden kaynamas' (Rowe ve Schelling'den aktaran, Pieterse, 1995:45) olarak tanmlanan melezlik, nce Batllam/modern, sonra da geleneksel olarak tanmlanan kesimlerin belirgin bir zellii olarak karmza kmakta, bu kesim merkeze tandka, merkezi kendi zellikleri dorultusunda yeni batan melezletirmektedir. 'Siyah' olarak adlandrlan kiiler ise 'Beyaz Trkler' hakknda kendi olumsuz imajlarn oluturmakta, onlar kendi klt rnden ve halkndan kopuk, steril 'enteller' olarak adlandrmaktadrlar. Karnaval
Yalnz olmak artk olmamaktr. Tzvetan Todorov, Genres in Discourse Diyalogun bittii yerde herey biter. Mikhail M. Bakhtin, Speech Genres and Other Late Essays

Elias'n medeni bedenler kavram, zellikle kamu alannda bedenlerin kontro lne ilikin nemli ipular verse de bedenin yceltilmesi, direnii gibi konular da suskun kalmaktadr. Elias'n yaklamnda 'denetleyen bilin' ile 'denetlenen drtler' arasndaki gerilimli denge bedenin bir blmnn dier blmlerine isyan etmesi, srekli atrofi gibi sosyal ilevlerin yerine getirilmesini gletiren durumlar yaratmakta, tatminsizlik, bkknlk duygularna yol amaktadr (1982: 202). Medenileme sreci ile birlikte Elias'n 'dikey salnmlar' olarak tanmlad ; korkudan sevince, hazdan pimanla hzl gidip geliler, yerini 'yatay yark lar' olarak adlandrd sper ego ile bilinalt -hatrlanmayan istek ve arzulararasndaki gerilimli ilikiye brakmaktadr (1982: 242-3). Ani duygusal patlay lara yer vermeyen medenilemi toplumlar duygularn dzenlenmi bir biim de kontrolden kmasna olanak tanmak iin spor gibi, bedenin denetimli ra hatlamasna izin veren aktivitelere ynelmektedir. Elias bunu medenileme s recinin doal bir paras olarak grmektedir. Oysa denetleyen bilin ile denetlenen drtler arasndaki gerilimli denge Bakhtin'in (1984) karnavalnda2 karmza kmamaktadr. Karnaval kahkahann
2 Bakhtin, Rabelais konusundaki almasnda (1984) Ortaa ve Rnesans Avrupa'sndaki karna val geleneini yorumlamaktadr.

48

ARUS YUMUL

hakim olduu popler kltrn damtlm eklidir. Bu kltr, ciddi, korkmu ve korkutucu olan, hi glmeyen, glmekten nefret eden, renksiz, yavan resm kl trle taban tabana zttr. Karnaval, deiim ve evrime kar dogmatik ve dman ca bir tavr taknan ve verili dzeni mutlaklatrmaya alan resm kltrn cid diyetine meydan okur (1984: 160). Bu yzden zgrletiricidir. Karnaval diyalog ve katlm yceltir. nsanlar zgrletirip, biraraya getirir, onlar mterek yaa ma itirak etmeye tevik eder (Jung, 1998:105). Karnavaln en nemli zellii tu tarszlktr. Toplumsal dzeni tersine evirir. Kral rolndeki kiiye ta taklp da ha sonra kartlmas, sembolik de olsa, kraln gcne meydan okumaktr. Orada herkes eittir: Karnaval 'kutsal ile kutsal olmayan, yksek ile ala, tinsel ile cismaniyi harmanlayarak' (Bakhtin, 1984: 285-6) mevcut hiyerarik ilikileri ykar. Bu kart kutuplar arasndaki mesafeyi daraltmaya alarak kiiler aras ilikile rin eklini dntrmeye alr. Yksek ve halk kltrlerini yeni batan tanm lar, ve insan bedenin doayla ban yeniden kurar (Bakhtin, 1984:123). Alalma, adileme, beden ve -tuvalet ihtiyacn giderme, iftleme de dahil olmak zerebedenin tm ilevleri tutarszlkla bezenmi karnaval deneyiminin unsurlardr. Bu tutarszln bir paras olan beden 'kapal' veya mahrem deildir. Aleni ve dnyaya ak bir bedendir. zerk ve bireysellemi modern bedenin aksine ko lektif bir varlktr. Karnaval bu arpc zellikleriyle zihin/beden, tin/madde, z ne/nesne, ben/teki kartln reddeder. Karnaval diyalojik bir paradigma ile bu blnmelerin stesinden gelmeye alr. Diyalog tek tarafl konuma deildir. Konuan ile konuulann karlkl etki leimi sz konusudur. Diyalogu oluturan esas unsur 'cevap'tr. Diyalojik ileti imde ncelik; etkin bir 'karlkl anlamann zeminini hazrlayan' cevaba aittir. Cevapsz bir konuma diyalog deildir, ancak monolog olabilir. Anlama ve ce vap diyalektik bir i ie geile birbirini biimlendirir; biri olmadan teki ola maz' (Jung, 1998:101). Bakhtin'in 'cevap' unsurunu n plana karan diyalojiklik ilkesi 'teki'ne kar sorumluluu da iermektedir. Bu ynyle kiiye 'teki'ne kar sorumluluunu hatrlatan ve onu birlikte var olmaya aran Levinas'n 'yz' kavramn artrmaktadr. Bugn Trkiye'de popler kltrn egemenliine kar k, bir anlamda yaygnlaan tutarsz, snr ve 'had' tanmayan, her trl hiyerariyi altst eden, farkllklar n plana karan ynyle, kamu sahasn homojen olarak alglayan resm gre meydan okuyan 'karnaval tarz' yaama kar ktr. Sylem dz leminde birbirlerini tamamen dlayan, konumakla yetinip cevab duymayan 'sabit' durular, gndelik yaam dzleminde eitli ekillerde birbirlerine ek lemlenmekte, bu da 'saflk iddia ve zlemlerine meydan okumaktadr. Karna val tarz yaama ynelik tutumda bir ak/nefret ilikisi gzlenmekte; bu iliki deki 'ak'a medenilemi bedenin gerilimli yaamndan ka drts yol a maktadr, ne de olsa karnaval, 'bedene hak ve drtlerini iade eder' 'bastrlm arzularmz tatmin etmemizi salar' (Jung, 1998:104).

BTMEM BR PROJE OLARAK BEDEN KAYNAKA Ard, E. (1989) slam Teksas'ta!... ve daha neler..., zlenimler II, Cep Kitaplar, istanbul. Bakhtin, M. (1984) Rabelais and his World, Indiana University Press, Bloomington. Bauman, Z. (1993) Modernity and Ambivalence, Polity Press, Cambridge.

4g

Bora, T. (1994) "Trkiye'de Milliyetilik Sylemleri: Melez Bir Dilin Kaln ve Dzensiz Lgati", Biri kim, Kasm. Cevizci, A. (1999) Paradigna Felsefe Szl, istanbul, Paradigma. Ceyhun, D. (1992) Ah, u Biz "Kara Bykl" Trkler, E yaynlar, istanbul. Craik, J. (1994) The Face of Fashion: Cultural Studies in Fashion, Routledge, Londra. Elias, N. (1978) The Civilizing Process, Cilt I: The History of Manners, New York, Pantheon Books. Elias, N. (1982) The Civilizing Process, Ciltli: State Formation and Civilization, Oxford, Basil Blackwell. Felski, R. (1995) The Gender ofModernity, Cambridge, Harvard University Press. Finkielkraut, A. (1995), Sevginin Bilgelii, (ev.) Ayen Ekmeki, istanbul, Ayrnt. Gardiner, M. (1998) "The Incomparable Monster of Solipsism" Bell, M.M ve Gardiner, M. (der.) Bakhtin and the Human Sciences iinde, Sage, Londra. Grsoy I. "99 Model Maganda" Gazete Pazar, 14-21 Mart. Jung, H. Y. (1998) "Bakhtin's Dialogical Body Politics", Bell, M.M. ve Gardiner, M. (der.) Bakhtin and the Human Sciences iinde, Sage, Londra. Kadolu, A. (1993) " (Alaturkalk ve iffetsizlik Arasnda) Birey Olarak Kadn", Gr, May: 58-62. Kandiyoti, D. (1998) "Modernin Cinsiyeti: Trk Modernlemesi Aratrmalarnda Yeni Boyutlar", Bozdoan, S. ve Kasaba, R. (der.), Trkiye'de Modernleme ve Ulusal Kimlik iinde, istanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Krkkanat, M. G. (2000) "Abdeshane Kltr", Radikal, 18 ubat 2000. Kozanolu, C. (1995) Pop a Atei, iletiim, istanbul. Mauss, M. (1973) "Techniques of the Body", Economy and Society, 2,70-88. Mort, F. (1996) Cultures of Consumption: Masculinities and Social Space in late Twentieth Century Britain, Routledge, Londra. Pieterse, J. N. (1995) "Globalisation as Hybridization", Featherstone, M. ve Robertson R. (der.) Glo bal Modernities iinde, Sage, Londra. PROFL' 97 Trkiye, Istanbul, Piar Gallup. Sayyid, B. (1994) "Sign O'Times: Kaffirs and Infidels Fighting the Ninth Crusade", Laclau, E. (der.) The Making ofPo litical den titles iinde, Londra, Verso. Seidler, J.V (1995) Unreasonable Men: Masculinity and Social Theory, Routledge, Londra. Shilling, C. (1993) The Body and Social Theory, Sage, Londra. Taylor, C. (1989) Sources of the Self: The Making of Political Identity, Cambridge University Press, Cambridge. Wacquant, L. (1989) "Towards a Reflexive Sociology: A Workshop with Pierre Bourdieu", Sociological Theory, 7,26-33. Yumul, A. (1999) "Scenes of Masculinity from Turkey", Zeitschriftfr Trkeistudien, 1.