You are on page 1of 26

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

KARL JASPERSDE MANIN FELSEF TEMELLER Tuncay Akgn


Dr., Din Felsefesi, Milli Eitim Bakanl

Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri


Tuncay AKGN*

z: Karl Jaspers teist varoluu bir filozoftur. Tanrya inanmay kiinin varoluunu gerekletirebilmesinin artlarndan biri olarak grr. Ona gre, kilisenin Tanrs, akn varlk olmaktan kp evrende geliigzel bir nesne haline gelmitir. Jasperse gre hibir insan Tanrnn olu olamaz. Bu, Tanrnn akn olmasyla badamaz. sa Tanrnn olu deil, son Yahudi peygamberidir. Jasperse gre, Tanr dogmalarla ve kltle ifade edilen ve kilisede ortaya kan vahyedilmi dinlerin Tanrs deildir. nk vahiy fikrinde hrriyeti snrlayan bir otorite - ki hrriyet varolu iin olmazsa olmaz bir konumdur - vardr. Fakat burada alt izilmesi gereken husus, Jaspersin kar kt vahyin kilisenin insanlar inanmaya ard vahiy olmasdr. nk ona gre, kilise vahyi deitirmi, bozmu ve kendi otoritesini salamlatrmak iin bir ara olarak kullanmtr. Byle bir vahye iman etmek, Jaspers iin dnlemez. Jaspers iin iman, hem felsef hem de din iman kapsayan genel bir kavramdr. Felsef iman filozofun sahip olaca yegne imandr. Jasperse gre iman, inanann bizzat varldr. Eer iman, kilisenin yapt gibi tanmlanabilseydi, iman olmaktan kar, bilgi olurdu. Ona gre akl ve felsef iman birbiriyle ters dmez. Aklla elien, imann Katolik pozisyonudur. man bilgi gibi ele alnamaz. man konusunda bilgi, imann arac olarak hizmet ettii srece geerlidir. Felsef iman menfi zelliklidir; itikat haline gelemez, dogmalatrlamaz. Felsef iman, dnyadaki nesnel bir faniye tutunamaz. O, varolu olarak huzura kavuamaz. Jasperse gre ifreler (ciphers) - ki ifre kavram Jaspers felsefesinin nemli bir kavramdr - imann anahtarlar gibidir. Eer inanlacak eyler, tamamen ak ve net bir ekilde ortada olsayd, bu artk iman olmaktan kard. ifreler aknln dilidir. ifreler zneldir. nsan; tasarm tarzna, dn ekline, kavrama gcne gre bu ifrelere anlam verir. Anahtar Kelimeler: Karl Jaspers, Tanr, Vahiy, man, Felsef man, Kilise, Katolik, ifreler, Varolu.

* Dr., Din Felsefesi, Milli Eitim Bakanl.

1
5

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

Abstract: Philosophical Principles of Faith in Karl Jaspers Karl Jaspers is a theist existentialist philosopher. He sees that one of the conditions to realize the existence of a person is the belief in God. Jaspers performs negative theology in speaking on God. According to him, the God of the church become an ordinary person in the universe leaving his superior being. For Jaspers, no human can be son of God. This can never suit the superior being of the God. Jesus is not the son of God but the last Jewish Prophet. Jaspers God is not the God of divinely inspired religions, which exist in the church and characterized with dogmas and cults (worship). Because, in the thought of revelation, there is a authority limiting the freedom (where as Freedom is an unconditional position for existence.) But the matter, which should be emphasized here, is that the revelation opposed by Jaspers is the revelation of church. Because, according to him, church had changed, the revelation and used it as a media in order to strengthen its authority. It is impossible for Jaspers to believe in an revelation like this. Faith, for Jaspers, is a general concept including both philosophical and religious faith. Philosophical faith is the only faith, which can be owned by a philosopher. According to Jaspers, faith is the sole existence of the believer. If faith could be defined as defined by the church, it made of an information rather than faith. Wisdom and philosophical faith are not opposing to each other. The faith that goes against wisdom is the Catholic position of it. Faith can not be handled like an information. Information is valid only when it serves as a way to faith. Philosophical faith has a negative character, and can not become a belief or dogma. Philosophical faith can not endure to an objective mortal being in the world. It can not thus reach to peace as an existential state. According to Jaspers, ciphers (where cipher concept is an important concept of the Jasperss philosophy) are like the keys of the faith. If things to believe were fully clear and distinct this never be a faith. Ciphers are the language of the Transcendent. Ciphers are subjective; men creates these ciphers according to the design made thinking style the power of understanding. Key Words: Karl Jaspers, God, revelation, faith, philosophical faith, church, Catholic, ciphers, existence.

Giri Karl Jaspers1, 20. yyn en nemli varolucu filozoflarndan biridir. Onun dnceleri ilk nce memleketi Almanyada daha sonra tm Avrupada ve Amerikada tesirli olmutur. O, Kierkegaarddan sonra teist existansiyalizmi bir disiplin altna sokmaya alm, kendisiyle ayn dnemde yaayan, ateist existansiyalizmin ncs olan J.P. Sartre ve onun yolunu takip edenlere, Tanry ve ona iman reddetmeden de varoluu felsefenin yaplabileceini gstermeye almtr.

D. 23 ubat 1883, Oldenburg - Almanya, . 26 ubat 1969, Basel svire.

2
6

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

20. yyn nemli bir felsef akm olan varoluuluk, Jaspersi daha da nemli klmaktadr. Varoluuluk, sonuta insan ve onun i sklmasn ele almakta ve felsefesini buradan hareketle balatmaktadr. te Jaspers, modern dnyada insann bu i sklmasna zm, Sartre ya da Heidegger gibi Tanrdan ve dolaysyla ona imandan kaarak deil, Aknlk dedii Tanrya koarak zmeye almaktadr. Egzistansiyalist felsefeye gre insan ahlak bir varlktr. Ahlak btnle ulaan insan, shhatli bir benlie sahiptir. Bir baka ifadeyle, kendi kendisiyle uyum halindedir. Bundan yaklak 25 asr nce Eflatun tarafndan belirtilen insann kendi kendisi ile dostluk kurmas fikri ile 20. yzyln egzistansiyalist filozofu Marcelin kendinden ayrlmayan ben gr arasnda ruh itibariyle hibir fark yoktur. Bu ruh, btn felsef dncenin temelinde bulunan ahlak insana iaret etmektedir. eitli kanaat ayrlklar iinde felsefenin hi deimeyen grevi, bu insan bulmak ve ona evrendeki itibarl yerini vermeye almak olmutur.2 Akn varla (Tanrnn varlna) inanma konusunda egzistansiyalistler arasnda kesin bir ayrlk grlmektedir. Sren Kierkegaard (18131855), Karl Jaspers (1883-1969), Gabriel Marcel (1889-1973) ve Miguel de Unomuno (1864-1936) gibi egzistansiyalistler dindar egzistansiyalizmi savunan varoluulardr. Buna gre, insann kendini tanmas ve hrriyetini en iyi ekilde yaamas, Tanrnn varlna iman etmesi ile mmkndr. man, insann bir taraftan akn varln hayatna itirak etmesi, te taraftan da akn varln sonsuzluu ve lmszl nnde kendi snrll ve geiciliini duymasdr.3 Makalemizin amac, Jaspersin iman anlayn genel hatlar ile ortaya koymaktr. Bir kiinin sahip olduu Tanr inanc, o kiinin vahiy ve iman anlayn dorudan etkiler. Bu yzden ilk nce Jaspersin Tanr anlayn anlamaya altk. Jaspersin vahiy anlayna da ksaca deinme ihtiyac duyduk. Bir kiinin vahiy hakkndaki dnceleri, bize genel olarak o kiinin inand din ve bu dinin dier kavramlar hakkndaki grleri iin byk ipular verir. Son olarak da makalemizin esas konusunu tekil eden Jaspersin iman anlayn ele almaya altk.

Frank Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ev: Vahap Mutal, stanbul: Dergah Yay., 1992, s. 10. Magill, a.g.e., ss. 22-23.

3
7

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

1. Jaspersin Felsefesi, Din ve Tanr Anlay 1.1. Jaspersin Felsefesine Genel Bir Bak ada felsefenin en nde gelen filozoflarndan birisi olan Jaspers, egzistansiyalist felsefeye dhil edilir. Onun temel felsef ilgisi fertlerledir ve felsefe insann biricik ferd varln aklamay temel grev olarak kabul etmelidir. Jaspersin felsefesinin ana fikri kuatan (Transendent) kelimesi temelinde ykselir. Snrl varlklarn stnde onlar saran akn realite olarak dnlen kuatan, mahiyeti itibariyle din bir kavramdr.4 leride de deineceimiz gibi Jaspersin kuatan kelimesinden kastettii Tanr yani Akn Varlk tr. Hrriyet onun felsef sistemi iinde olmazsa olmaz kavramlardan biridir. Hrriyeti olmayan insan, varoluunu gerekletiremez. Ona gre byle bir insan tpk masa, aa gibi bir varlktr. Bu yzden kii hrriyeti sayesinde varoluunu gerekletirebilmek iin kuatan ile iliki kurmak zorundadr. Kuatan eer doru anlalrsa ya da anlamlandrlrsa kiinin hrriyetini kstlamaz, tam tersi ona zgrln geri verir. Aslnda Jaspersin varlk felsefesinin temelini oluturan egzistansiyalizm, rasyonalizme, daha ak bir ifadeyle Hegelde grld ekliyle mutlak rasyonalizme bir muhalefettir. nk Hegele gre her ey, onun mehur tez, antitez ve sentez eklindeki zamanl diyalektii ile en iyi ekilde dnlm ve aklanm oluyordu.5 Jaspers dncesinin ana ekseni, kaynan Kanttan alan akl kavram ile Kierkegaarda dayanan existenz (varlk/varolu) kavramnn bir bileimi olarak ele alnabilir. Modern bilimin su yataklarnda ekil bulan ve felsef imann ak sularna dklen bir nehir gibi de dnebileceimiz bu bileim, farkl varlk (being) tasavvurlar tarafndan beslenir.6 Jaspersin varolu felsefesinin k noktas bir reti deildir; hatta tam tersi salt retilerle bir yetinmezliktir. Ona gre gerek anlamyla felsefe, bir insann bireysel varlndan fkrarak br bireylere seslenmeli, varolularn gerekletirmeleri iin onlara yardmc olmaldr.7 Jaspersin varoluu felsefesine gre insan, evrende tedirgin bir varlktr; kayg iindedir, zemedii sorunlarla kar karyadr. Bu nedenle
4 5

Magill, a.g.e., s. 67. Roger Verneaux, Egzistansiyalizm zerine Dersler, ev: Prof. Dr. Murtaza Korlaeli, Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar, 1994, s. 2. H. Leonard Ehrlich, Karl Jaspers: Philosophy as Faith, Amherst: University of Massachusetts Press, 1975, s. 117. Walter Kaufmann, Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Akit Gktrk, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001, s. 24.

4
8

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

yeryz ayaklarnn altnda kaymaktadr. Gelecee gveni yoktur. Bu gvensizlik onu varlnn kaynan aramaya, evrendeki yerini bulmaya itmitir. Varoluuluun insan anlalmas, aklanmas gereken bir varlk olarak ele almasnn balca nedeni de budur.8 Jaspers, varln tipine iaret eder. Dnya, Ben, Tanr ve bunlarla ilikili olarak dncenin mmkn modu: lim, Felsefe ve Teoloji. Bu varlk tiplerinden her biri, dncenin zel bir tipine uygun der. Bu durumda biz, birinden dierine gei kopuk olsa bile, bu geiin bir sramay zorunlu kld alana sahibiz. Bunlar: Dnyann incelenmesi, existencen (varln) aydnlatlmas ve aknla gtren metafiziktir.9 a) b) c) Grlen, duyulan somut varlk: Dasein. Fiziksel varln tesinde ben iyle var olan soyut varlk, insan: Existence. Varl kendisinden olan soyut ve akn varlk, Tanr: Transendent.10

Jaspersin asl zerinde durduu varlk boyutu, fiziksel yn Daseine dahil olan ve ancak beniyle dikkate alnmas gereken hatta beniyle var olan insan (Existence) dr. nk bir yandan, Dasein, existence ile kavranlp, alglanp bir anlam kazanacak; dier yandan da Transcendentin (Akn varlk) varl existence tarafndan alglanmakla anlam kazanacaktr.11 Jasperse gre bu dnya, baka bir dnyann msveddesidir; evrensel bir okumaya elverili olmayan ifresi yalnzca varolula zmlenebilen bir dnyadr. ifre, Aknlkla var olan arasndaki aracdr.12 Yani Jasperse gre insan da dhil olmak zere btn tabiat varlklarnn basit birer ey gibi gzmze grnd gnlk akl seviyesinden karak, Varlkn (Existence) hkmranlk alanna adm atarsak, birdenbire kendimizi deiik bir dnyada, Tanrnn huzurunda buluruz. Bu kuatc varlk, daima bizimle konuur; ama dorudan deil de tabiat varlklar araclyla konuur. Yani bunlar birtakm semboller ve iaretler (ifreler) dir ki, onlar vastasyla kuatan (Tanr) bizimle konuur.

8 9 10 11

12

Karl Jaspers, Felsefe Nedir?, ev: smet Zeki Eybolu, stanbul: Say Yay., 1997, s. 13. Verneaux, a.g.e., s. 46. Verneaux, a.g.e., s. 47. Walter Kaufmann, Existentializm from Dostoevsky to Sartre, New York: Meridian Books Inc, thirteenth printing, 1960, s. 152. Emmanuel Mounier, Varolu Felsefelerine Giri, ev: Serdar Rfat Krkolu, stanbul: Alan Yaynclk, 1986, s. 206.

5
9

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

Bu durumda varlk, birtakm ifrelerden baka bir ey deildir.13 ifreler, varoluun akn gereklie ilikin nesnesiz olarak deneyimledii eylerin nesnelletirilmi ifade biimleridir.14 Yani dnya ve evren, byk bir ifreler btndr. Jaspers Tanry deil, inananlarn taleplerini yarglar. Ona gre vahye iman olarak grnen eyin Tanr kelam olmas, sadece aznlk iin geerlidir. Jaspers iin bu, ifreler dnyasdr; ilahi gerekler dnyas deil. Aknln pheli dilidir; Tanrnn gerek bir eylemi deil. Olas anlamlar yorumlama giriimidir; itaat talebi deil.15 Jasperse gre, ifre dili, grdmz ve iittiimiz dilden farkl bir gereklie sahip deildir. Ancak, gerek konumacs yoktur; ifre ve anlam arasnda gerek bir iliki bile yoktur. ifreler dildir, ancak kimsenin konumad bir dil. Bir ifrenin ne olduunun esas bir baka ifre tarafndan belirtilir. Eer ifreyi tanmlamaya alrsak, ona: Akn bir anlam olarak baka bir eyin anlam olmayandr. diyebiliriz. ifreleri bir dil olarak adlandrmak, ifrelerin ne olduunun ifresidir. Ne zaman iitilse ve zmsense, varlk onun iitse ve kendine gelse gereklie ynelir.16 ifreler, ayn zamanda, aknln dilidir. ifreler zneldir. nsan; tasarm tarzna, dn ekline, kavrama gcne gre bu ifreleri yaratr. ifreler, zne-obje blnmesinin iinde ayn zamanda hem nesnel hem de zneldir.17 1. 2. Din Anlay Jaspers, dinin ve dini hayatn kendisinin tm insanlar iin ne kadar nemli olduunun farkndadr. Fakat hayatndaki skntlara, aclarna dini anlamda bir cevap alamadndan da ikyetidir. Kendisi ilahiyatlarla yapt sohbetler esnasnda, onlarn en nemli yerlerde suskun kaldklarn ya da konutuklar zaman anlalmayan szler sarf ettiklerini, baka konulara getiklerini ve sylediklerini kantlamadklarn belirtir.18 Jaspers, eski alardan beri filozoflarn dine kar olan ithamlarn ortaya koyar ve bunlar yle cevaplamaya alr:

13 14

15

16 17

18

Hayri Krbaolu, Ahir Zaman lmihali, Ankara: Otto Yaynevi, 2010, s. 111. Nebil Reyhani, ifre Kavram Inda Karl Jaspersde Felsefi nan, Mula niversitesi SBE Dergisi, say: 6, 2001, s. 1. Karl Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, translated by E. B. Ashton, Newyork: Harper & Row, Publishers, 1967, s. 323. Jaspers, a.g.e., s. 116. Karl Jaspers, Felsefi Dnn Kk Okulu, ev: Sedat Umran, stanbul: Birleik Yaynclk, 1995, s. 142. Karl Jaspers, Felsefi nan, ev: Akn Kanat, zmir: LYA Yaynevi, 2001, ss. 72-73.

6
10

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

a. ok sayda dinin varoluu, hibirinin doru olmadn kantlar, zira gerek tektir.19 Jasperse gre bu sulama uygun deildir. Dini inancn tarihsel grnm, dini inancn kendisiyle kartrlmamaldr.20 b. Dinler u ana kadar her trl ktl tasdik etmi, hunharlk yapm ya da bunu onaylamlar; iddete ve yalana, insan kurbanlarna, hal seferlerine, din savalarna sebep olmulardr.21 Jaspers; byle bir sulamada bulunurken, ruhun derinlik kazanmas, toplumsal hususlarn dzene sokulmas, byk apta hayr ilerinin yaplmas, sanat ve dnsellie anlam katlmas gibi, dinlerin hayrl etkilerinin de gz nnde tutulmas gerektiini syler.22 c. Din sahte korkuya yol aar. llzyonlar ruha ikence ederler. Cehennem azab, Tanr cezas, acmasz bir iradenin akl almaz gerei ve benzeri hususlar, zellikle lm deinde olmak zere, panie yol aar. Dinden kurtulu, huzur anlamna gelir. nk aldatmacalardan kurtulutur. Jaspers, somut batl inanlar kastedildii mddete bu sulamann doru olduunu syler. Cehenneme kar duyulan korku, saysz insann, kty deil de iyiyi semesi iin sebep tekil ettiyse eer; demek ki bu korku, szde var olduu dnlen bir realiteye kar duyulan bir korku deildir. Tam tersine bu korku, cehennem tasavvuru sayesinde, insann kendi yapsn seiiyle alakal derin varlksal drtleri anlamasn salayabilir.23 d. Dinler her eye nfuz eden bir gerek dlk gelitirirler. drak edilmemi olan, dncesizlii sama olan en baa oturttuklar, bunu da her trl sorgulamadan koruduklar iin, kr itaat atmosferi olutururlar. Dini inan ve gerek dlk, birbirleriyle akrabadr sanki. Jasperse gre, bu sulamaya kar sylenecek olan ey, yine dinin kendisi ile dinin uygulanndaki hususlarn birbirine kartrlmamasdr.24

19 20 21 22 23 24

Jaspers, a.g.e., s. 78. Jaspers, a.g.e., s. 78. Jaspers, a.g.e., s. 78. Jaspers, a.g.e., s. 79. Jaspers, a.g.e., s. 80. Jaspers, a.g.e., s. 80.

7
11

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

e. Dinler, aslnda dnyevi ve insan yaps olan eyleri, kutsal olduklar iddiasyla dnyadan soyutlarlar. Gizemlerin artrlmas, dnyann deerini azaltr. Jaspers, bu sulamann her inanl insan iin geerli olmadn syler. Tam tersine, din, btn dnyay, raylarna oturtma, dnyann kendine has zelliklerinden gelen n parltsn her trl geree yanstma gcne sahiptir. Fakat sz konusu sulama, birok dini uygulamay doru tarif eder. Geri bunlar, dinlerin kendileri tarafndan dahi sapma olduklar iin reddedilir.25 Ksacas Jasperse gre din konusundaki bu yorumlarn hibiri, asl mevzuyu hedef almazlar. Bu sulamalar, dinlere deil, dinlerdeki sapmalara yneliktir. Ona gre burada felsef imandan dolay ortaya kan iki ilke ile karlarz. Bir tanesi menfi ve bir tanesi de mspet olan bu ilkelerin gerekelerini Jaspers yle tespit eder: 1. ncil dininde (Hristiyanlkta) var olan ve btn dallarnda gn na kan, ama aslnda kanlmaz ve vazgeilmez olmayan bir ey vardr: yegnelik iddias. Bu iddia, sebebi ve sonular itibariyle insanlarn, ba belas olmutur. Bu lmcl iddiann karsnda yer almak suretiyle, gerek iin ve ruhumuz iin mcadele etmeliyiz. 2.ncil dinini esas alarak felsefe yapyoruz ve bylelikle, vazgeilmez gerekleri tespit edebiliyoruz.26 Her iki ilke de Jasperse gre nemlidir. Bu ilkeler, bugnk Bat dnyasnn kaderini belirleyecek olan soruyu ortaya karr: ncil dininin sonu ne olacak? Jaspers, ncilde aklclk balamnda kanlmaz olan elikilerle karlatmz iddia eder. Jasperse gre din yani Hristiyanlk, Aknln cisimlemesi fikrine sahip olduu iin, genel bilin ve varln kuatlmas arasnda olmas gereken gerilimi srdrmeye muktedir deildir. Bu hayati gerilimler olmadan iki indirgeme var olur. Ya otantik benlik, teolojik dilin pr bilimsel dnceye benzer bir zellik varsaymas sonucu ile genel bilincin iinde ker ya da genel bilin, teolojik dncenin basite keyfi hale gelmesi sonucu ile varolusal farkndalk alanna indirgenir. Jaspers, her iki durumda da Aknln grnm iin uygun gerilimin yok olduunu ve ilahi olann kendisini uygun biimde aa vurmadn syler. Teolojik speklasyon, kendisini hem genel bilincin ikin nesnelliinden hem de varln akn znelliinden farkl klmakta baarszla urar. Sadece

25 26

Jaspers, a.g.e., s. 81. Jaspers, a.g.e., s. 81.

8
12

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

ifre iinde dnce, kendisinin tesine iaret etmeye izin veren ve Aknln kuatlmasn aa karan uygun gerilimleri srdrr.27 Teologlarn kmseyerek, sadece Kitab- Mukaddes okumann tek bana birini Hristiyan yapmayacan sylemelerine Jaspersin cevab serttir: Hi kimse kimin Hristiyan olduunu kimin olmadn bilemez. Kitab- Mukaddesin kastettii manada hepimiz Hristiyanz. Kim Hristiyan olduunu iddia ediyorsa, bu dnceye hrmet edilmelidir. nemli olan nokta, kiinin Kitab- Mukaddesi nasl okuduu ve onun kendisinde ne uyandrddr.28 Jaspersin din anlay, insann ilahi vahyin yardm olmakszn kendi akl yrtmesi yoluyla ulaabildii Tanr ve Tanr ile ilikisi iinde yaratlm dnya hakkndaki her trl bilgiyi iine alr. Bu sebeple aslnda onun din anlaynn esas, Tanrnn varl lehinde gelitirilmi geleneksel felsef delillerden ibarettir. Jaspers kendi varolu felsefesi ekseninde Tanry, Kitab- Mukaddesi, iman, vahyi, ksaca dini deerlendirir. 1.3. Tanr Anlay Jaspersin Tanr anlayn belirlemek bize, onun vahiy ve iman anlayn anlamada yardmc olacaktr. Teist varolucu olan Jaspersin29 Tanr anlayn aklarken ilk nce onun Tanrnn varl hakknda ne dndn; eer varsa bu Tanrnn nasl bir varlk olduunu, sonra Tanrnn insan ve lemle ne tr bir ilikisinin bulunduunu ortaya koymaya alacaz. Jasperse gre Batya zg Tanr dncesinin iki tarihsel kk vardr: Kutsal Kitap ve Grek felsefesi.30 rnein Ksenophanes, (M. . 570475) bildiriyordu ki: Evrende egemen olan tek Tanr vardr, bu Tanr ne grnte ne de dncede lmllere benzer. Platon (M. . 427-347) yi adn verdii Tanry her bilginin kayna olarak dnd. Grek bilgeleri unu anlamlard: Treye gre birok Tanr vardr; ama doas gerei Tanr gzle grlmez, kimseye benzemez, hibir rnekle bilinmez.31

27

28 29

30 31

Bernard F. OConnor, A Dialogue between Philosophy and Religion: The Perspective of Karl Jaspers, Newyork: University Press of America, 1988, s. 126. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, ss. 19-20. Joachim Ritter, Varolu Felsefesi zerine, ev: Hseyin Batuhan, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Konferanslar, 1954, s. 12. Jaspers, Felsefe Nedir?, s. 66. Jaspers, a.g.e., s. 67.

9
13

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

rlr.32

Teolojik yargya gre, Tanrya dnce ile deil, iman etmekle vaJaspers bu gre kardr. nk Tanrnn varl kantland oranda yokluu da kantlanabilir. Kantlar ve onlarn rtlmesi yalnz unu gsterir: Kantlanm Tanr, Tanr deil de evrende geliigzel bir nesne olur.33

Jaspers, Tanrnn varl ile ilgili ontolojik delili ele alr: Her nesne baka bir nesne ile vardr. Bu sorular sonsuza kadar sorulamayacana gre en sonunda kuatc varla (Tanr) dnlr ve onun zne ilikin sorular sorulur.34 Fakat bu delillendirmeye kar da yine tam zt istikamette kantlar ortaya konularak Tanrnn var olmad savunulabilir. Jasperse gre Tanryla ilgili kantlar, matematik ve deney bilimlerinin kantlar gibi kesin saylrsa bu bir hata olur. nk Kant, bu kantlar kendi geerlii iinde rtmtr. Tanryla ilgili kantlarn rtlmesi Tanrnn yokluu anlamna da gelebilecei iin dikkatli olunmaldr.35 Jasperse gre, gerekten kendi zgrlnn bilincine varan insan, kesinlikle Tanrya ular. zgrlkle Tanr birbirinden ayrlmaz.36 Ona gre, existencen kendinden sonra varln kavramas gereken dier varlk Transcendent (Akn varlk) tr. Existence-Transcendent ilikisinde Jaspers, ben in kendini ap Transcendenta ulamas, Onu kavramas gerektiini ifade etmektedir. Bunun art da yine, insann kendi kendinin farkna varmasndaki art olan zgrlktr. nsan, zgrlyle vardr ve dorudan herhangi bir doa kanunun emrinde deildir; ayn zamanda Transcendenta ulamaya kabiliyetlidir.37 Eskiden beri Tanr; evrenin varlk biimleri iinde, insana benzetilerek, kii biiminde dnlmtr. Dahas, byle olan her Tanr tasars bir rt gibidir. Jaspers negatif teoloji yaparak yle der: nk her gr, grn iinde, bir rnek gizler, oysa Tanrya en ok yaklaan durum, rneksizlik iinde bulunmadr.38 Kutsal Kitabn Kitab- Mukaddesin - Tanr anlayna gre: Baka bir Tanr olmamal. Ancak bir Tanr vardr., rnek ve benzetme yoktur. Bylece tek ve biricik Tanrya inanan insann yaam, birok Tanrya inananlarnki karsnda yeni ve kkl bir tabana yerletirilmitir. Jasperse gre binlerce yl ncesinde olduu gibi, bugn de insann en

32 33 34 35 36 37 38

Jaspers, a.g.e., s. 71. Jaspers, a.g.e., s. 69. Jaspers, a.g.e., s. 70. Jaspers, a.g.e., s. 68. Jaspers, a.g.e., s. 71. Karl Jaspers, Felsefeye Giri, ev: Mehmet Akaln, stanbul: Dergah yaynlar, 1981, s. 113. Jaspers, Felsefe Nedir?, s. 74.

10
14

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

nemli meselesi, yaamnn temelinde Bir olan Tanry bulup bulamayaca meselesidir.39 Jaspers, hangi Tanr olursa olsun, o kiinin anlad Tanryla insanln biimlendirdiini syler. Baka bir ekilde ortaya koyarsak; kendi varln aydnlatmak ve rehberlik etmek iin insan, Tanr fikrinin ifresini yaratr.40 Jaspersin Tanrs Aknlktr. Aknlk mistiklerin Tanrs deildir. Bu varlk hibir pheye yer brakmayan kendine zg bir sezgide, iman yoluyla dorudan fark edilen bir eit mutlak sendir. Zira eer dorudan tecrbenin objesi Tanr yaplrsa, ister istemez ampirik planda o kltlr, ondan bir obje yaplr ve akn olmas inkar edilir.41 Jaspers, kilisenin veya herhangi bir dinin ortaya koyduu Tanr anlayn kabul etmez. Daha nce de belirttiimiz gibi ona gre her belirlenmi, sistemletirilmi, biimlendirilerek ortaya konulmu Tanr anlay, insana dayatlan bir anlay demektir. Bu da insann zgrlnn elinden alnmasdr. zgrlk olmadan existence olmaz. Existence olmadan da Transcendente (Akn varlk-Tanr) ulalamaz. Bu anlay ile Jaspers ne klasik bir teist ne de Panteisttir. O hem dinin Tanrsn hem de ateizmi reddetmektedir. Bu durumda Jaspersin Tanrnn sfatlarndan bahsetmesi de mmkn deildir. Herkesin zgrl ile ulat Tanr farkl olduu iin bu Tanrnn sfatlar da farkl olacaktr. Hristiyanlk asndan Tanr anlay ile ilgili olduu iin Jaspersin, sa hakkndaki dncelerine de ksaca deinmek gerekmektedir. Ona gre Tanr, birok insan (peygamberler) aracyla konumutur. Kutsal Kitapta birok peygamber bunlarn sonuncusu olarak da sa ortaya kmtr. Jasperse gre, hibir insan Tanrnn olu, dolaysyla Tanr olamaz. Tanr hibir insanla aka konumaz, sa ile de rtl konumutur.42 sa; Tanrnn kendi gereklii olmaktan ziyade, insanln olaanst, aydnlk ve gerek ifresidir.43 sa insandr ve Mesih (Christ) olarak da ayn zamanda ilhtr. Hristiyanln bu doktrini, Jasperse gre, Spinozann ( 1632-1677) belirttii drt ke yuvarlak denilmesi gibi, hem anlalr hem de samadr.44 Jasperse gre gerek sa bir insand. Tarihsel olarak ise brani peygamberlerin sonuncusu, bir vaiz, Tanr iradesinin szcs, kyamet ve yarg gnnn habercisi, cezaya arandr. O

39 40 41 42 43 44

Jaspers, a.g.e., s. 75. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 148. Verneaux, a.g.e., s. 55. Jaspers, Felsefe Nedir? s. 261. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 109. Jaspers, a.g.e., ss. 108-109.

11
15

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

ne kendisini tayin etmi bir Mesihtir ne de son yemei kutsallatrarak kendini ayinletiren kilisenin kurucusudur.45 Jaspersin Aknlk dedii Tanr tanmlanamaz, bilinemez ve dnlemezdir. nk varlk izgisinde Tanr, hibir eyle karlatrlamayan bakasdr.46 Tanry ancak ifrelerin dilini anlayarak bulabiliriz. Bu yzden Jasperse gre bir insan, Tanry bilme veya ona inanma konusunda bir kesinlie sahip olamayacaktr. nk Tanrya inanmada bilgi diye bir gvence yoktur, sadece pratikte bir kesinlik vardr.47 2. mann Felsefi Temelleri 2.1. man Akl likisi manda akln rol konusunda genelde iki gr olduu sylenebilir: Birincisi; iman etmi akll kiinin imannda akln pek rol olmadn, olmasna gerek de olmadn ve imann salt bir kabul ve teslimiyet veya znel bir tecrbe ve tercihe dayandn iddia eden imanc (fideist) grtr. kincisi; akll kiinin imannda, akln, akli dncenin ve rasyonel delillerin rolnn asl olduunu ve olmas gerektiini savunan aklc (rasyonalist) grtr. manda aklclk; sadece akll varlklar olmamzn gerektirdii entelektel bir gereklilik deil, ayn zamanda ahlak varlklar olmamzn gerektirdii etik bir sorumluluktur.48 Jasperse gre akl; zaman tarafndan snrlandrlm insann, paral ve uyumsuz olarak idrak edilen varlk ve tarihsel okluk karndaki hakikat btnlne meyilli bir i refleksidir. Felsef iman, otorite ile uzlamazlk iinde deildir; belirli noktalarda tarihsellikle bir sorunu olmad srece onu, insann hakikatin birliini kavramasnn bir art olarak onaylar. Hakiki otorite, farkllklar ile kutupsal iliki ierisinde olur. Kendisine kar duyulan rahatszlk ve direnileri ortadan kaldrmaya almaz; hakikatin bamsz gerekletirilmeleri dolaysyla, farkl benlik oluumlarn besler ve destekler. Jaspersin felsef iman dncesi; hakiki otoriteyi, zellikle de byk filozoflardan miras kalan otoriteyi, onaylama zgrl ve akln iman eklinde karmza kar.49 Jasperse gre akln karsnda duran ey, yoldan km akldr. Yoldan km akl da, hakikatin birliinin ve btnlnn zaman iin-

45 46 47 48

49

Jaspers, a.g.e., s. 21. Verneaux, a.g.e., s. 55. Jaspers, Felsefe Nedir? s. 76. Cafer Sadk Yaran, Gnmz Din Felsefesinde Tanr nancnn Aklilii, Samsun: Ett Yay., 2000, ss. 34-35. Ehrlich, a.g.e., s. 124.

12
16

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

de gerekletiini ve insana bu haliyle malum olduunu ileri sren akldr. Jaspersin yoldan km akl ifadesiyle kastettii, Katoliklii merkeze alan akldr. Bu durumda, ona gre akla kar olan ey otorite ya da onun ayrcalkl olma noktasndaki ak iddialar deil; kendi hakikat vizyonunu herkes iin geerli klmaya alan ve bu nedenle de tekilerin deerini azaltmaya alan, kendisininki de dhil olmak zere tm insan kavraylarnn tarihsel olduunu inkr eden kimi otorite pozisyonlardr. Bu, Katoliklik pozisyonudur.50 Yani Jaspers, akl Katolik akldan ayrr ve felsef imann mudili sayar. Jaspers, Hristiyanlk vahyi iin baka bir iddiann daha delil olarak ileri srldn syler. Bu iddiaya gre iman; sadece Tanrnn inanma iradesini,51 ltuf ve ihsan ettii kiilere nasip olur. Kii Tanry arayamaz; o kendi bana, tabir doruysa, Tanrya dokunamaz. Sadece Tanr kendi setiklerine dokunabilir.52 Bu iddialarn da dier birok Katolik gr gibi, Jaspers iin kabul edilemez olduu aktr. 2.2. man Bilgi likisi Jaspers iin iman; herhangi bir bilmeden nce olan, temel olan eydir. Bilmede edindiimiz kesinlik hissi, imanda daha kuvvetlidir. Ancak iman asla kantlanamaz.53 man bilgiyle btnle ulatrlamaz. Onun bilgi gibi ele alnmas yanltr.54 man ve bilgi ayrm, her biri, dierine gre aydnlanmann temel gereklilii olarak grlmtr. Jasperse gre bu ayrmn gerekli olduu gerei, bunun insan dncesinde zorunlu bir aama olduu anlamna gelmemelidir.55 Jaspers iin iman, elbette bilgiyle ilikilidir. Bilgi, imann arac olarak hizmet eder. Bu gerek, ikisini birbirine kartrmamamz iindir. man anlamay arar. man anlamay arar demek; iman delilin ya da argmann desteine ihtiya duyar demek deildir. Jaspers yle der: manm olmasna ramen ille de kantlayabileceim bir eye ihtiya duymam. Eer nesnel kesinlik biiminde imanmn ieriini aratrsaydm, oktan imanm kaybetmi olurdum.56 Fakat Jaspers iin, iman ve bilgi arasndaki
50 51

52 53 54 55 56

Ehrlich, a.g.e., s. 124. Burada iradenin gc iman objesi olarak insana sunulan ve kabul etmesi istenilen eylerin makull veya irrasyonelliiyle balantldr. Eer inanlacak eyler akla yatkn olmayan eylerse, orda onlarn kabul iin gl bir irade gerekmektedir ve bu yzden Hristiyan inan sisteminde iradeye zel bir deer ve nem atfedilmektedir. Hanifi zcan, Epistemolojik Adan man, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., 1997, ss. 110-111. Jaspers, a.g.e., s. 19. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 18. Jaspers, Felsefe Nedir?, s. 169. Ehrlich, a.g.e., s. 12. Ehrlich, a.g.e., s. 15.

13
17

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

iliki; birinin bittii yerde dierinin balad basit ayrmlardan biri deildir. Jaspers onlarn ilikisini her iki biimde de savunur; bilgi bir anlamda imana dayanrken, iman da belirli biimlerde bilgiye dayanr.57 Jaspers iman, zne-nesne ayrmnn - ikililiinin hapisliinden kurtararak kendisini zgr klmaya almtr.58 Bu iman temelinde sadece olumsuz olan, akld bir ey olamaz. Akla ters denin karanlna ve ilkesizliin iine doru yaplan bir atlay da olamaz.59 Felsef imann, yani dnen insann imannn en temel zellii her zaman bilgiyle ittifak iinde olmasdr. Bu imana sahip olan kii, bilinebilir olan her eyi bilmek ve anlamak ister.60 Ona gre bilim, vahye iman konusunda hibir ey yapamaz; felsefe ise pek ok ey yapabilir. Sadece inananlar vahyin ne olduunu anlasa da, vahye inanma bu dnyann bir olgusudur. Sokratesden balayarak felsefe, insann anlayamad eyleri anlayabileceini olanakl klmtr. Bir eyi anlamamak, ne onu inkr etmek iin ne de alakasz diyerek onu gz ard etmek iin bir gerekedir.61 2.3. man Kilise likisi Augustine yle der: Eer Katolik Kilisesinin otoritesi beni tevik etmi olmasayd, ncil-i erife inanamazdm. Jasperse gre, Hristiyanlk demek kilise demektir. Tarihi bir gereklik olarak, bir Hristiyann vahye iman aslnda kiliseye imandr. nk bu vahiy kilise tarafndan bilinen ve garanti altna alnm bir vahiydir.62 Jaspers iin kilise, vahiy merkezli Hristiyan inancnn her tarihsel incelemesinde merkezi noktadadr.63 Kilise iin dayanak noktas udur: sadece tek gerek iman vardr, o da Hristiyan imandr.64 Burada Jaspersin Hristiyanlk ile ilgili iddia ettii en temel iddia ile kar karya kalrz. Ona gre Hristiyanlk tahrif (falsification) edilmi ve siyasi kiliseye dnmtr.65 Jasperse gre kilise, dnyevi bir g haline gelmeden nce bile, otoritesini uygulamak iin cemaatten dlamak silahna sahipti. nanan iin ait olmak hayatn kendisi gibi grlrd. Aforoz tehdidi, insanlar itaat etmeye zorlad ve kilisenin ortaalar boyunca yklmaz kurumlarn
57 58 59 60 61 62 63 63 65

Ehrlich, a.g.e., ss. 13-14. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 84. Jaspers, Felsefi nan, s. 12. Ehrlich, a.g.e., s. 12. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 55. Jaspers, a.g.e., ss. 37-38. Jaspers, a.g.e., s. 39. Jaspers, a.g.e., s. 41. Jaspers, a.g.e., s. 47.

14
18

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

korumasn salad. Kilise; vahiy, gelenek, dnce ve bilgide kulland tekeli ve her eyin zerindeki kutsall ile ayakta durmakta ve cehennem, kilise ibadetlerinden men etme ve aforoz tehditleri ile ynetilmekteydi. Rahipler, insan ruhu zerinde acmasz tecavzlerde bulunuyorlard.66 Bugn bir Hristiyan iin kilise esastr. Kilise, onun ilahi ilkelere ulamasnn tek yoludur. Kiliseden ayrlmak, Tanrdan ayrlmak gibi hissedilir. Tanrya iman, kilisedeki imann dnda bir gereklie sahip deildir.67 Jasperse gre bugn Hristiyanlk demek kilise demektir. Tarihi bir gereklik olarak, Hristiyan iman kiliseye imandr. Teolojik dogmalar kilise domalar olmutur ve inanmann sebebi, vahiydir ki bu vahiy yukarda da ifade ettiimiz gibi kilise tarafndan bilinen ve garantiye alnan biiminde vahiydir.68 Kilisenin dayanak noktas udur: Sadece tek doru iman vardr, o da Hristiyan imandr. Bunun gibi bir mutlak iddiay ne sren bir bakas, gerek deildir, krdr, ktdr. Kilisenin dnda kurtulu yoktur. Jasperse gre kilise - zellikle de Katolik kilisesi - birey zerinde bask kurarak onu imana zorlamaktadr. Kilise bir bask arac olmaktan karlmal ve bireyler inanp inanmamakta serbest braklmaldr.69 Ona gre, eer insann davran tamamen hr ve kendiliinden deilse, bu davran onun existencena bal deil demektir. man, inanann bizzat varldr. Eer iman tanmlamaya elverili olsayd (kilisenin iman tanmna bir gnderme), iman olmaktan kar bilgi olurdu. Kilise ve ona bal olan tapnma fikrinde, ancak sosyal planda anlam olan gvenlik ve teminat unsuru vardr. nanann beni bir cemaat tarafndan emilir ve orada tehlikeyi gze alan ve iman aktnn gcn ortaya koyan ahsi yreklilik kaldrlm olur.70 2.4. Felsef man Bat dncesinde vahiy karlnda kullanlan revelation kelimesi ya belirli hakikatlerin insan iin bir bildirim yoluyla bilinir klnmas ya da gizli olan bir eyi gizleyen rtnn kaldrlmas yoluyla bilinir klnmas anlamna gelmektedir. Vahyin sadece bildirim anlamn esas alan dnrler olduu gibi, gizli olan eyi gizleyen rtnn kaldrlmas anlamn esas kabul edenler de vardr.71

66 67 68 69 70 71

Jaspers, a.g.e., ss. 35-36. Jaspers, a.g.e., s. 38. Jaspers, a.g.e., ss. 37-38. Jaspers, a.g.e., ss. 41-42. Verneaux, a.g.e., s. 55. Recep Kl, Modern Bat Dncesinde Vahiy, stanbul: tken Yay., 2004, ss. 19-20.

15
19

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

Hristiyanlkta temel olarak iki trl vahiy anlay vardr: Bunlardan biri Roma Katolik dnyasnca ve ayn zamanda muhafazakr Protestanlarca temsil edilen nerme merkezli vahiy anlay iken, dieri ise kii merkezli vahiy anlaydr. nerme merkezli vahiy anlay vahyi, doru nermelerin veya doru doktrinlerin Tanr tarafndan insana bildirilmesi olarak kabul eder. Kii merkezli vahiy anlayna gre ise, Tanrnn vahyettii ey bir dizi nerme deil, dorudan Tanrnn kendisidir. Yani vahiy bir nevi Tanr ile yz yze gelmedir. Fakat bu gr savunanlar bu yz yze gelmenin tam olarak ne anlama geldiini de aklamamlardr.72 Bu iki vahiy anlay erevesinde iman da nermesel ve nermesel olmayan iman anlay olarak temellendirilebilir. nermesel iman ile nermesel olmayan iman arasnda yaplan ayrm, bir kii ya da varla inanmak ile bir nermenin doruluuna inanmak arasndaki tutum farkllna dayanr. Yani her iki iman anlay arasndaki farkllk, imann objesiyle ilgili yaklam farkllna dayanr. mann objesi, nermesel imanda inanlmas gereken bir takm nermeler iken; nermesel olmayan imanda inanlmas gereken nermesel doruluklar deil de, kii/zat olarak Tanrdr. Bir baka ifadeyle bu kii-kii ilikisine dayal bir kurgudur.73 Bunun sonucu olarak da, nermesel olmayan imanda Tanr, akl ile karsanm bir kavram, epistemolojik bir obje olarak grlmeyip; gvenilen, balanlan veya tecrbe edilen bir gereklik eklinde dnlmektedir.74 Kierkegaard nermesel olmayan iman anlaynn en nemli temsilcilerinden biri olan varoluu filozoftur.75 Jaspersin, Kierkegaarddan etkilendii ihtimali, hem onun eserlerine yapt atflardan hem de bu iman konusundaki baz fikirlerinin benzemesinden anlalmaktadr. Jasperse gre tip inanan vardr: lki imdi btn dnyada ortaya kan bir fenomen olan, vahye inananlar; ikincisi kiliseye ait otorite tarafndan teyit edilen vahye inananlar ve ncs vahye inanmayan, fakat ifreleri kabul edenler.76 Zaten Jaspers iin vahiy, insan felsef imana gtren ifrelerdir.77

72 73

74 75 76 77

Kl, a.g.e., ss. 71-72-73. Ferit Uslu, man Temellendirme Sorunu, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, (Doktora Tezi), s. 6. Uslu, a.g.e., ss. 12-13. Uslu, a.g.e., s. 68. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 19. Reyhani, a.g.m., s. 2.

16
20

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

Jaspersin metafizii, felsef iman (Philosophical Faith) zerine kuruludur. Felsef kavramnn imann sfat olarak kullanlmas alk olmadmz bir durumdur. Jaspers, imann tanm iin bu kavramsallatrmay tercih etmi ve kitaplarnda ayr balklar altnda sayfalarca incelemitir. Felsef iman pek ok boyutu olan bir eydir; fakat u anki balamda bu kelime, evrenin ve kiiliin btnyle gereklik olmad, ikisinden hi birinin kendi bana var olmad, buna karn her ikisinin de Aknln varlnda temellendii gerek bir varolua dair duyulan gizli gveni ifade etmektedir. Jaspers iin iman, sayesinde bireysel zgrln Aknla bal kald bir kordon badr. yle ki bu, kii ile Tanr arasnda imdiye kadar yaplm btn tartmalarn, btn kantlarn ve btn delillerin arkasndan geldii bir ilk anlama/ibirliidir. Aktr ki, akl mantki bir yeti olarak bu gerek kesinlii kavrayamaz ve yalnzca akli karmlarla imana kar kar. Yine de Jasperse gre iman, bizim birlik, btnlk ve bar amacyla gerekelendirdiimiz ve sorguladmz nihai dnce talebine tamamen yabanc / zt deildir. 78 Jaspers, Kitab- Mukaddese bakarak vahye inanmak iin iinde hibir arzu duymadn syler.79 Jaspers iin iki eit gereklik mevcuttur: Fenomenin ikin (immanent) gereklii, varlk (existence) ve Aknln (Transcendence) gereklii. Aknln gereklii deimez olduu iin, zaman ve uzam iinde deien ve yok olan gerekliklerin zerinde var olur.80 Felsef imana gre, akn olan varln farkna varlmas, vahiy olmadan da mmkn ve gerektir.81 man, Jaspersin sisteminin ana elerinden biridir. Varl sezgisel olarak anlamay ierir. Nesnelletirilmi varlkla, dnlen sradan bilginin zerindeki bir bilmedir ve ayrca benim gerekten kendim haline geldiim radikal zgrln, radikal uygulamas olan karar ierir.82 Jasperse gre iman, sahip olduum bir bilgi deildir; ama bana yol gsteren bir kesinlii vardr. man, ne dnce ile zorlanabilir ne de basit bir ierik gibi ifade edilip nakledilebilir. man, sahip olduum ama kendimin ortaya koymad, ama sahip olduumdan emin olduum bir kuvvettir.

78

79 80 81 82

Sebastian Samay, The Philosophy of Karl Jaspers, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1971, s. 170. Jaspers, a.g.e., s. 57. Jaspers, a.g.e., s. 102. Jaspers, a.g.e., s. 102. J. N. Hartt, God, Transcendence and Feredom in the Philosophy of Jaspers, The Review of Metaphysic, Volume IV., 1950, s. 248.

17
21

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

man, hem felsef hem de vahye iman kapsayan genel bir kavramdr.83 Dinler ve ateizm karsnda filozof z imann yaar. Jasperse gre eer filozof, filozof sfatyla bir imana sahip olacaksa, bu iman felsef iman olacaktr.84 Jasperse gre iman kavramnn iinde birbirinden ayrlmayan iki husus vardr: Birincisi ikna olmu olduum imandr. kincisi ise idrak ettiim iman ieriidir. Yani uyguladm iman ve uygularken edindiim iman. mann znel ve nesnel ehreleri bir btndr aslnda. Yalnzca znel taraf kabul edersek, elimizdeki iman, itikat olur, nesnesi olmaz. Bu iman, tabiri caizse kendisine inanr yalnzca. Bu imann iinde, inan ierii yoktur. Yalnzca nesnel taraf kabul edersek iman, ierii nesne, sz, dogma gibi l bir ey olur. man, zne ve nesne olarak ikiye ayrdmz hususlarn birliinden oluur.85 Jasperse gre, dncenin hakikati felsef mantk, existenzin hakikati de felsef imandr. Dnce felsef mantk ve existence felsef iman olarak hakikatine erdii zaman birbiri iinde erirler. Mantk, aklamaya alt existenzten hareket kabiliyeti alr. Felsef mantk ne gelenein formel mant ile ne de saf metodololoji ile snrldr. O, insann srf deneysel varla yahut evrensel uura irca edilmesini nler. Felsef mantk, hibir yeni muhteva getirmemesi bakmndan negatiftir; fakat her mmkn muhtevann artlarn tesis bakmndan da pozitiftir. Existencen hakikati olan felsef iman, insan akn varlkla yz yze getirerek hrriyetini aa karr. Felsef iman dini imana zttr; nk herhangi bir zaman iinde hibir kesin ve mutlak vahiy getirmez. Felsef iman, akn varln temas ile alan hrriyet alandr. Bu alanda insan, kendini hi durmayan bir i hareket olarak tanr. Ksacas iman, insann hrriyetinin kayna olarak akn varla inanmasdr. nsann deneyebildii en yksek hrriyet, kendini aan bir kaynaa bal olan hrriyettir.86 Jasperse gre existence ile Aknlk arasnda yani ben ile Tanr arasnda bir iliki vardr: Felsef iman, phesiz existence dzeyinde vuku bulup, temsil dzeyinde vuku bulmayan, o halde z itibariyle gizli, ahsi ve hr olan Aknln tecrbesi, alglanmas ve duygusudur. Bu, iki nemli sonu dourur: Bunlardan birincisi, objektif olarak imann kesin olmaddr. Aknln hibir ampirik dorulama, hibir zorunlu sonu tarafndan temellendirilmemi olmasdr. O halde iman daima
Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s.18. Verneaux, a.g.e., s. 55. Ehrlich, Philosophy as Faith, s. 12-13. Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ss. 78-79.

83 84 85 86

18
22

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

pheye kar bir meydan okumadr. kinci sonu, imann bakasna aktarlmaz oluudur. nsann Aknln olduu durumdan ayrmak mmkn deildir. Her ben, kendi Aknlnn karsnda bulunur. Tanr, daima benim Tanrmdr.87 Grld zere Jaspers yukarda bahsettiimiz vahiy anlaylarndan kii merkezli vahiy anlayn savunur. Yani kii bu imanda Tanrs ile yz yze gelmeyi yaar. Jasperse gre felsef iman, bilginin ve bilinenin somutluuna kar kaytsz deildir. te dnyaya saplanp kalmad gibi bu imann gereklemesi, szel formlasyonlara veya szel ikrara da bal deildir. Bu imann olumas, kendisinin bizzat anlam ykledii ve pratie dkt hayat ve aksiyon ile mmkndr. Bu nedenledir ki hayatn ini klar ne kadar kt veya iyi eyler getirirse getirsin, bu iman inandrcln, kendine balln ve hakikatin kaynadr. Felsefi iman; dirayetli olmakla umutsuz olmak, sadakat ile vefaszlk veya frsatlk, kiilik ile kiiliksizlik, gl olmakla gszlk, itenlik ile gsteriilik gibi gerilimler zerine kuruludur. Felsef iman somut eylemdir, ya da en azndan eyleme her zaman hazrlkl olmaktr.88 Jaspers, daha ok sonraki dnemlerine ait olan bu radikal fikrini (felsef iman) byk bir yn deitirme olarak gelitirirken, dnce tarihine de atflarda bulunur. rnein Kierkegaardn iman sramas (leap into faith) arsn iktibas eder. Ama Kierkegardn bu arsn da felsef iman asndan reddeder.89 Jasperse gre felsef imann dayand temel kaynaklar unlardr: Tek tanr fikri. Fani insann iinde iyi ve kt arasnda yaplan seimin koulsuzluunun bilinci. nsann iindeki ebedi deerin temel gereine ynelik sevgi. nsann deerini gstermesi bakmndan dhili ve harici fiillerinden gelen davranlar. Her biri tarihsel balamda koulsuz da olsa, mutlak olmayan ve yalnzca kendi grnmleri ile ilgili balayc olan dnya dzeni fikirleri.

87 88 89

Verneaux, a.g.e., s. 56. Ehrlich, a.g.e., ss. 117-118. Ehrlich, a.g.e., s. 121-122.

19
23

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

Yaratlm olan dnyann tutarszl, kendi ayaklar zerinde duramamas, btn dzenlerin snrlar nedeniyle baarsz olmalar ve bu dzenlerin en ar olannn bile tecrbe edilmesi. Nihai ve yegne snak olan Tanr.90 Aslnda iman, Jasperse gre bir kristallemedir ve dncenin bittii noktadr. Belirli bir bilinlilik aamasnda varolu, btn gereklikle olan ilikisini daha da netletirmek amacyla imana bavurmal/imandan yardm istemelidir. Bu anlamda iman; eyaya ikinci bir bak, yeni bir mahede, varolua uygun yeni ve metafizik bir dnme modudur. Bu yeni dnme modu sayesinde iman, deneysel (empirical) gerekliin evrensel olgusallna dnk bir iebakn elde edildii temel bir dnme dnmn gerekletirir. Btn gereklik, iman mahedesine ak hale gelir. Ak hale gelmek, Jaspersin anahtar kavramdr. Kavram, Jaspersin, zihinlerimizin tam anlamyla hazr olarak eyann farkl mphem gerekliini kavrayabilecei eklindeki kanaatini ifade eder. man, dnyann ieriden k saan bir yeniden ekillenmesini meydana getirir. man, evreni nihai gereklik olarak grdrmez; fakat onu akn varln grn olarak teyit eder. Buradaki grn kelimesi hem vahyi hem de kendi iinde gaip ve sakl baz eylerin yorumunu ifade etmektedir. Bu, saydamlkta veya tm boyutlaryla grnte evrenin maddiliinin varoluun trbesi olmasna son verir ve onunla uyumlu hale gelir.91 2.5. Felsef man - Dini man likisi Jaspersde dini dncenin temel eletirisi dinin, Aknln bilgisini, kendi iinde sabitlenmi, nesnel yarglarla iddia etme eiliminde olmasdr.92 Hristiyanlkta keiler vardr. Onlarn arasnda tertemiz ruhlu insanlar vardr. Fakat aralarnda yleleri de vardr ki, manastr zahitliini, dnyay hor grmek olarak anlarlar ve bu dnyay Tanrnn iradesine boyun edirtmek iin bu zahitlii kilise iradesine evirirler.93 Jasperse gre ncil Hristiyanlnn bu dnya ile ii olmad, te dnyay hedefledii iin srekli elikiler ve ters yz etmeler yznden bu din, dnyevi medeniyete uyum salayamaz. Bu din, kendini bu dnyada ancak yalanc biimlerde ayakta tutabilir. te bu yalanclk, Jasperse gre Asyallarn Hristiyan Baty aalamalarnn nedenlerindendir.94

90 91 92 93 94

Jaspers, Felsefi nan, s. 97-98. Samay, a.g.e., s. 170-171. OConnor, A Dialogue Between Philosophy and Religion: The Perspective of Karl Jaspers, s. 162. Jaspers, Philosophical Faith and Revelation, s. 343. Jaspers, a.g.e., s. 344.

20
24

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

Jasperse gre dinler Aknla dorudan ulamay, bizzat ona tutunmay iddia ettii lde existansiyal felsefeden ayrlm olur. Jaspers vahye iman yani dini iman, felsef imandan ayran unsurlar yle sralar: Vahye iman ve felsef iman ibadet anlaylarnda birbirinden ayrlrlar. Bir taraf, yani vahye iman kurtuluun ayinsel olarak planlanm kesinliini ima eden toplu ibadet biimini alrken, dieri yani felsef iman, felsef dnme biimini alr.95 Yine vahye iman ve felsef iman Aknlktan bahsetme biimlerinde birbirlerinden ayrlrlar. Bu, vahye inanana, dnyevi cisimlenii, kutsal kiliseler, nesneler, eylemler, kiiler ve kanon tarz yazlarla temin edilen ve bu dnyadan gelmeyen bir teki (the other) dir. Felsef imana sahip olan kii, vahye imandaki gibi, dnyada genel, nesnel bir kesinlik bilmez. O, Aknl bir gereklik olarak hissetmek ya da hissetmemek iin en derin isellie dayanmak zorundadr.96 Jasperse gre kilisede vaaz etmek ve felsefede Aknl aramak ayn eye tekabl eder. Fark udur: Felsefede aray, ifrelerle serbest, eletirel bir harekettir; kilisede vaaz vahyi bildirmeyle snrldr. Felsefede otorite, kendisi olabilen bireyin kiisel sorumluluundan doar; vahye iman klfna brnm kilise imannda ise otorite, kiliseye ait birimlere bavurmakla ve kilise tarafndan bahedilir.97 Felsef iman, henz grnr, gl, kamusal bir fenomen olarak ortaya kmamtr. O kiisel iletiimden uzak ve gizlidir.98 Jasperse gre dnyada bir kurala, Tanrnn ya da tarihin kural olarak itaat edilmesi gerektii talebi, ne Tanr ne de tarih tarafndan ileri srlr. Bunu insanlar iddia eder.99 Vahye imann savunucular, kilise imanna dnm bu iman uzun sreden beri zellikle btn ortaa boyunca - siyasi bir g arac olarak kullanmlardr ve bugn de ksmen byle olmaktadr.100 Jaspers, Protestan teologlarn felsefenin ciddiye alnmamas gerektiini, onun gereksiz ve gerekten ba belas olduunu sylediklerini hatrlatr ve bunlarn karlkl reddediin ar ular olduunu syler. rnein nl Alman irrasyonalist dnr Arthur Schopenhauer (178895 96 97 98 99 100

Jaspers, a.g.e., s. 356. Jaspers, a.g.e., s. 357. Jaspers, a.g.e., s. 357. Jaspers, a.g.e., s. 357. Jaspers, a.g.e., s. 358. Jaspers, a.g.e., s. 360.

21
25

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

1860)101: Dindar olan hi kimse felsefeye yanamaz, buna da gerek duymaz. Gerekten felsef olarak dnen hi kimse de dindar deildir. Byle bir kii ynlendirici balar olmadan, tehlike duyarak ama zgrce yrr. der. Schopenhauere gre din halk iin metafiziktir.102 Bu dnceye kar olarak felsef imana sahip biri, ilahi vahyin mmkn olmad sonucunu karmaya ve bu nedenle de onu reddetmeye mecbur deildir. Vahye inanan kii, kendi imann vazedebilir; ama bakalarnn bunu kabul etmesini beklememelidir. Felsef imana sahip kii de kendisi iin garip gelse de bu imann (vahye iman) baka bir kaynaktan karlm bir hakikat olabileceini dnmelidir. Jasperse gre sorun, birinin iman anlayn dierine dayatmasdr. Jasperse gre vahye inanan kii, kast olmayarak da olsa kendi i varlna bask yapyordur. O artk dnmeyi ve soru sormay srdrmek istemez.103 Jasperse gre dinler, insan dayanmasnn geliimini engeller; nk onlar kendi zgl eylemlerine ve geleneklerine dierlerinin zerinde deer bimek zorundadrlar. Jaspersin felsefesi, te taraftan, insan iletiimi yoluyla iledii iin akl gcne dayal dnya toplumunun insn arar. Onun felsef iman, mmkn eylem biimleri olarak tm kavraylara aktr. Jaspers, ifre felsefesine dayal bir toplumun, Aknl aa karmak iin, dine dayal olan toplumdan daha fazla gce sahip olduunu iddia eder.104 Jasperse gre gizli olan Tanrnn olmas gereken durumunu dnrsek, kendini vahyin gerekliinde gsteren Tanrnn bizim iin Tanr olmadn anlarz. Bu, Tanrya imana kar olmak, Tanry reddetmek deildir, kendini aa karana kar, gizli kalan Tanry savunmaktr. Bu, vahyin materyal gerekliine muhalefet eden Akn gerekliin felsef bilincidir.105 Felsef iman, anlalmayan sonlu fenomenler biiminde kabul eden ve ilahln kendisi gibi onlara boyun een din itaate benzemez.106 Jaspersin grnn dikkatlice tasarlanm mimarisi, kendi doasna kavraylar nerir biimde, dinin yapsna k tutar. Onun, Tanr, dnya ve insan arasndaki ilikiyi eklemleme biimi, ciddi biimde dindar insanlara dnmek iin deerli frsatlar sunar. Jaspersin bu bak as, birok meydan okumaya yol aar, temel sorular kefeder, nemli ilikilerin aklamalarn arar ve daima diyalog iin bir koul olarak kendi kendi101 102 103 104 105 106

Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yay., 1999, s. 759. Jaspers, a.g.e., s. 360. Jaspers, a.g.e., s. 362. OConnor, a.g.e., s. 162. Jaspers, a.g.e., s. 128. Jaspers, a.g.e., s. 82.

22
26

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

ni ama faaliyetini gerektirir.107 Jasperse gre, din tarafndan talep edilen itaatin aksine, sadece varolusal zgrlk, ilahi olann grnm iin uygun varolusal artlar salar.108 Jasperse gre felsefenin kendisini inkar eden dini imana kar kendini korumas bir baka konudur. Burada kar karya gelme bilgi ve iman arasnda deil, iman (vahye iman) ve iman (felsef iman) arasndadr.109 Jaspersin dini reetesi olan felsef iman; kiinin aknla ak olmas ve bunun sonucunda da sonsuzluu istemesi, gerekte sradan dnyaya kar bir aknln var olmas, kiisel zgrln korunmas ve gzetilmesi, kiinin kendini fark ettii ekliyle yetersiz olmas, kiinin akndan gelecek yardma gvenebilmesini ifade eder. Aknlk hazr sunulmu bir gvence ile deil, Jasperse gre phe yoluyla kefedilir.110 Sonu En geni manada, felsefe ve dinin bir biriyle ilikisi kanlmazdr. Dar anlamda ise varoluuluun dinle ilikisi biraz daha fazla gibidir. nk varoluuluk akm bir sknt ve o skntnn neticesinde ortaya kmtr. Bu sknt var olma skntsdr ki insanolunun en temel sorunlarndan biridir. Kii bu hayatta kendine, doaya, Tanrya ve insanlara ihanet etmeden nasl var olacak? Bu, insanln ezelden beri sorageldii ve hala cevabn arad bir sorudur. Jaspers, dine kar olmayan; fakat kilisenin sradanlatrd ve slatrd Hristiyanla ve onun vahiy-iman anlayna kar olan varoluu bir filozoftur. Byle bir vahye iman etmek Jaspers iin mmkn deildir. nk insann davran tamamen hr ve kendiliinden deilse yani bir kurum ya da kii tarafndan belirlenmise bu davran onun existencena bal deil demektir. O varolu felsefesinde kendisinin snr durumlar dedii ac, lm, sava, su gibi durumlardan kurtulmann yolunun Aknlk ile kurulan dolaysz bir iletiim ve hrriyetin iindeki bir teslimiyetle olabileceini dnr. Jaspers, Aknlk dedii Tanry ancak ifrelerle anlayabilir, hissedebilir. Ona gre kilise, Tanry gkyznden indirip kiliseye hapsetmekle Ona en byk ihaneti yapmtr. Ona gre herkes Tanrsna kendi yollarn, imknlarn kullanarak varmaldr. Kii, te o zaman varoluunu gerekletirme yolunda byk bir
107 108 109 110

OConnor, a.g.e., ss. 183-184. OConnor, a.g.e., s. 162. Jaspers, a.g.e., s. 54. Paul Edwards, The Encyclopedia of Philosophy, Newyork: The Macmillian Company-The Free Press, 1967, Volume IV, s. 257.

23
27

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

adm atm olacaktr. Bu kiinin ulam olduu Tanr da kilisenin yanl dogmalar ile ulat ve kendisini mutlu etmeyen, varolusal sorularna cevap vermeyen bir Tanr deil; kiinin kendi varoluunu gerekletirmesine yardm eden, zgrl sayesinde kefettii, anlamlandrd ve zmsedii bir Tanr olacaktr. Jaspers iin iletiim ok nemlidir. Elbette ki insan ve Tanryla da bir iletiim sz konusu olmaldr ve olmutur. Jaspers tarihsel olarak vahyi inkr etmez. Tanrnn tpk sa ile konutuu gibi daha nce de birok peygamberle de konutuunu kabul eder. Ona gre bugnk anlamda vahyi kabul etmek ya da etmemek tamamen kiiye baldr ve karar ne olursa olsun kiiye sayg duyulmaldr. Bu ve buna benzer yukardaki dncelerinden dolay Jaspersin dini oulculua da kapy kapatmadn syleyebiliriz. Jasperse gre dinler ve ateizm karsnda filozof z imann yaar. Filozof, bu sfatla eer iman kabul ederse, ancak felsef bir imana sahip olabilir. Yani filozof varoluunu tamamlam bir ekilde Tanrdan, vahiyden, sadan vb. ne anlam ve kendi varoluu iin ne cevaplar bulmusa o iman yaar. Felsef iman existans (varolu) dzeninde vuku bulup, temsil dzeninde vuku bulmayan z itibariyle gizli, ahsi ve hr olan Aknln tecrbesi alglanmas ve onun duygusudur. Onun iman anlay Nietzschenin Tanrnn lmn ilan etmesine ve Kierkegaardn Hristiyanlara saldrsna duyduu bir nevi sempatiden esinlenmie benziyor.

24
28

Akgn, Karl Jaspersde mann Felsefi Temelleri

Kaynaka CEVZC, Ahmet, Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yay., 1999. EDWARDS, Paul, The Encyclopedia of Philosophy, Newyork: The Macmillian Company The Free Press, Volume IV, 1967. EHRLCH, Leonard H., Karl Jaspers: Philosophy as Faith, Amherst: University of Massachusetts Press, 1975. HARTT, J. H., God, Transcendence and Freedom in the Philosophy of Karl Jaspers, Review of Metaphysics, Volume IV, Dec. 1950. JASPERS, Karl, Philosophical Faith and Revelation, translated by E. B. Ashton, Newyork: Harper & Row, Publishers, 1967. ______________, Felsef Dnn Kk Okulu, ev: Sedat Umran, stanbul: Birleik Yaynclk, 1995. ______________, Felsef nan, ev: Akn Kanat, zmir: LYA yaynevi, 2001. ______________, Felsefeye Giri, ev: Mehmet Akaln, stanbul: Dergah Yaynlar, 1981. KAUFMANN, Walter, Existentializm from Dostoevsky to Sartre, Newyork: Meridian Books Inc, thirteenth printing, 1960. ______________, Dostoyevskiden Sartrea Varoluculuk ev: Akit Gktrk, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001. KILI, Recep, Modern Bat Dncesinde Vahiy, stanbul: tken Yaynlar, 2004. KIRBAOLU, Hayri, Ahir Zaman lmihali, Ankara: Otto Yaynevi, 2010. MAGLL, Frank, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii (ev: Vahap Mutal), stanbul: Dergah Yaynlar, 1992.

25
29

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, 26, 5-30

MOUNER, Emmanuel, Varolu Felsefelerine Giri, ev: Serdar Rfat Krkolu, stanbul: Alan Yaynclk, 1986. OCONNOR, Bernard F., A Dialogue between Philosophy and Religion: The Perspective of Karl Jaspers. Newyork: University Press of America, 1988. ZCAN, Hanifi, Epistemolojik Adan man, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1997. REYHAN, Nebil, ifre Kavram Inda Karl Jaspersde Felsef nan, Mula niversitesi SBE Dergisi, say: 6, 2001. RITTER, Joachim, Varolu Felsefesi zerine, ev: Hseyin Batuhan, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Konferanslar, 1954. SAMAY, Sebastian, The Philosophy of Karl Jaspers, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1971. USLU, Ferit, man Temellendirme Sorunu, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, (Doktora Tezi). VERNEAUX, Roger, Egzistansiyalizm zerine Dersler, Franszcadan eviren: Prof. Dr. Murtaza Korlaeli, Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar, 1994. YARAN, Cafer Sadk, Gnmz Din Felsefesinde Tanr nancnn Aklilii, Samsun: Ett Yaynlar, 2000.

26
30

You might also like