T.C.

GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE VE D N B L MLER ANA B L M DALI D N SOSYOLOJ S B L M DALI

18. YY. FETVALARINA GRE OSMANLIDA GNLK HAYAT (BEHCETL- FETAVA) RNE

YKSEK L SANS TEZ

Hazrlayan Hayri ERG N

Danman Do. Dr. Fazl ARABACI

ANKARA-2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrl'ne Hayri ERG Ne ait 18. YY. FETVALARINA GRE OSMANLI'DA GNLK HAYAT (BEHCET'L- FETAVA) RNE adl alma, jrimiz tarafndan Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Din Sosyolojisi Bilim Dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

( mza) Bakan: Do. Dr. Niyazi AKYZ Akademik Unvan, Ad Soyad

( mza) ye: Do. Dr. Fazl ARABACI Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman)

( mza) ye: Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI Akademik Unvan, Ad Soyad

NSZ

18. yy. fetvalarna gre Osmanlda gnlk hayat (Behcetl- Fetava) rnei adl bu almada Osmanl Devletinin Lale Devrinde yaam olduu toplumsal deiimlerin dnemin eyhlislam olan Yeniehirli Abdullah Efendinin fetvalarnda nasl yer aldn, sz konusu eyhlislamn toplumsal deiimler karsnda nasl bir tavr aldn tespit etmeye alacaz. Lale Devri, batdan baz yeniliklerin girmesi ve sarayla evresindeki zenginlerin yaad elence hayatyla belirmektedir. Bu on iki yllk sre, baz tarihilerin belirttii gibi vur patlasn, al oynasn devri midir? Yoksa sosyal ve kltrel adan baz yeniliklerin olduu, savatan bkm bir halkn dinlenme frsat bulduu bir devir midir? Bu tezimizde Lale Devrinde sosyal, kltrel ve dini adan olup bitenler Behcetl- Fetavada yer alan fetvalar erevesinde incelenmeye allmtr. almamz blmden olumaktadr. Giri blmnde fetvann tanm, Behcetl- Fetavann Osmanl dnemi fetva kitaplar asndan nemi ele alnd. kinci blmde din toplum ilikisi ve din deiim ilikisi teorik erevede ele alnd. nc blmde ise Behcetl- Fetavada yer alan, dnemin sosyal hayatn yanstan fetvalar dini hayatn boyutlar erevesinde tek tek ele alnd. almamn btn aamalarnda ilgi ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Fazl ARABACIya teekkr ediyorum. Tezin son halinin ekillenmesinde deerli eletiri ve nerileriyle yol gsteren Hasan TELL ye, Kenan YEN ACIya ve Sekin UANa teekkr bor biliyorum.

Hayri ERG N 2006 ANKARA

ii

NDEK LER NSZ............................................................................................................ i NDEK LER ..................................................................................................ii KISALTMALAR ............................................................................................... v GR 1.1- PROBLEM ............................................................................................... 1 1.2- TEZ N KONUSU...................................................................................... 2 1.3- TEZ N AMACI.......................................................................................... 3 1.4 - TEZ N NEM ........................................................................................ 3 1. 5- TEZ N YNTEM .................................................................................... 4 1.5.1- KAVRAMSAL EREVE ................................................................. 4 1.5.2- YNTEM .......................................................................................... 4 1.5.3- KAPSAM VE SINIRLILIK.................................................................. 5 1.6- YEN EH RL ABDULLAH EFEND N N AHS YET .............................. 5 1.6.1- HAYATI ............................................................................................ 6 1.6.2- YAADII DNEM .......................................................................... 7 1.7- SLAM HUKUKU AISINDAN BEHCETL- FETAVANIN YER .......... 17 1.7.1- FETVANIN TANIMI VE OSMANLI DNEM FETVA K TAPLARI... 17 1.7.2- BEHCETL- FETAVANIN MAH YET ........................................... 19 1.7.2.1- Behcetl- Fetavann Yazm Tertibi ........................................ 19 1.7.2.2- Behcetl- Fetava Nshalar ve Basm Tarihleri ...................... 20 B R NC BLM BEHCETL- FETAVANIN D N- TOPLUM L K S AISINDAN DEERLEND R LMES 1.1- D N N TOPLUMU ETK LEMES ........................................................ 21 1.1.1- Btnletirme ............................................................................. 23 1.1.2- Kontrol Altnda Tutma ................................................................ 27 1.1.3- Yaplandrma.............................................................................. 29

iii

1.2- TOPLUMUN D N ETK LEMES ........................................................ 31 1.3- D N- DE M L K S ..................................................................... 32 1.3.1- Dinin Etkili Olduu Din- Deiim likisi...................................... 33 1.3.2- Dinin Etkilendii Din- Deiim likisi.......................................... 36 K NC BLM BEHCET'L- FETAVA RNE NDE 18. Y.Y OSMANLIDA GNLK HAYAT

2.1-

BEHCETL-

FETAVANIN

B LG

BOYUTU

AISINDAN

DEERLEND R LMES ................................................................................ 39 2.1.1- OLUMLU KATKILAR ...................................................................... 40 2.1.1.1- Birlik ve Beraberlii Salamak................................................. 40 2.1.1.2- Sosyal Btnlemeyi Salamak .............................................. 42 2.1.2- OLUMSUZ KATKILAR ................................................................... 43 2.2BEHCETLFETAVANIN NAN BOYUTU AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................................ 44 2.2.1- MSLMANLARIN M LLET- MUHAMMEDDEN OLDUU.......... 45 2.2.2- Z MM LERE SLAMIN ARTLARININ FARZ YET NE NANMA ZORUNLULUU ...................................................................................... 46 2.2.3- MANIN TASD KLE GEREKLEMES ......................................... 48 2.2.4- PEYGAMBERLERE SAYGI ........................................................... 50 2.2.5- MRTED N HKM ...................................................................... 52 2.1.3BEHCETLFETAVANIN BADET BOYUTU AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................................ 53 2.1.3.1- HEVASINA GRE FETVA VEREN D N ADAMLARI .................. 54 2.1.3.2- D N H ZMET N N YRTLMES .............................................. 56 2.1.4- BEHCETL- FETAVANIN SOSYAL HAYATTAK ROL.................. 57 2.1.4.1- EKONOM ................................................................................... 59 2.1.4.1.1- PARA POL T KASI............................................................... 59 2.1.4.1.2- DOKUMACILIK SANAY ..................................................... 60

iv

2.1.4.1.3- LALE T CARET ................................................................... 63 2.1.4.2- H ZMETLER ................................................................................ 65 2.1.4.2.1- E T M................................................................................. 65 2.1.4.2.1.1- Eitim Hizmetlerinde Vakflarn Rol............................. 67 2.1.4.2.1.2- Mantk Dersleri.............................................................. 68 2.1.4.2.2- SALIK KURUMLARI N VAKIF KURULMASI................. 69 2.1.4.2.3- KPR N VAKIF KURULMASI ....................................... 70 2.1.4.2.4- ZAV YE ................................................................................ 71 2.1.4.3- KADIN ......................................................................................... 73 2.1.4.4- ELENCE HAYATI ..................................................................... 75 2.1.4.5- HUKUK........................................................................................ 80 2.1.4.5.1- Zina Suu ............................................................................. 81 2.1.4.5.2- Sarhoun Tasarruflar .......................................................... 82 2.1.4.5.3- Hrszln Cezas ................................................................. 83 2.1.4.5.4- len Kimseye Yetkili Kimselerin Keif Yapmas................... 84 2.1.4.5.5- Kadlarn Uygunsuz Hareketleri............................................ 85 2.1.4.5.6- Resmi lemlerde mza ve Mhr Kullanlmas .................... 86 2.1.4.6- B R ARADA YAAMA ................................................................. 87 2.1.4.7- M MAR YAPI ............................................................................ 105 2.1.4.7.1- ehir Mimarisindeki Standartlar ......................................... 105 2.1.4.7.2- Deprem .............................................................................. 107 2.1.5- BEHCETL- FETAVANIN Z HN YET BOYUTU AISINDAN DEERLEND R LMES .............................................................................. 108 2.1.5.1- MATBAANIN KURULMASI........................................................ 110 2.1.5.2- L M ADAMINA SAYGI .............................................................. 116 2.1.5.3- D N ADAMINA SAYGI ............................................................... 117 2.1.5.4- D N DEERLERE SAYGI ........................................................ 118 SONU....................................................................................................... 120 KAYNAKA ............................................................................................... 123 ZET .......................................................................................................... 128 ABSTRACT ................................................................................................ 129

KISALTMALAR

a.g.e a.g.m bkz. ev. Der. Ed. Hz. Yay. DA A. FAV ..E.F.

: Ad geen eser : Ad geen madde, makale : Baknz : eviren : Derleyen : Editr : Hazreti : Yaynevi, Yaynlar : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : slam Ansiklopedisi : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

GR

1.1- PROBLEM

Sosyal tarihimize ilikin belgelere dayal verilerin ortaya karlmay, tarihsel olaylarn net olarak bilinememesine yol amaktadr. Bunun bir ileri aamas, eksik bilgiler zerine tarihi yorumlar yaplmasdr.1 Bu yorumlar bazen birbirine ok u noktada yorumlar olmaktadr.

Buna dayal olarak nedensel ilikilere dayal bir sosyal tarihimizin eksiklii, Osmanl tarih yazclnn deiik ideolojilerin kendi aralarndaki hesaplamalarnn bir zemini olmas da dier bir problemdir.

Dinin tarihsel gereklii ina etmedeki rol aile, hukuk, ekonomi, siyaset vb. kurumlar zerinde gereklemektedir. Ne var ki dinin iliki iinde bulunduu bu kurumlarda dinin etkisi dier sosyal etkenlerle beraberdir. Bazen dinin etkisi, toplumsal ve ekonomik etkenlerden bamsz olmaktayken bazen de dier sosyal etkenlerle beraber olmaktadr. Bu adan dinin toplum kurumlar zerindeki etkisini incelerken birok nedenle birlikte deerlendirmek gerekmektedir.

slam tarihinde zellikle Osmanlda ve gnmzde dinin etkisini srdrd kurumlar dikkate aldmzda bunu rahatlkla grebiliriz. Fetvalar toplumun kurumlarn etkileme bakmndan Osmanl toplumunda nemli bir yere sahiptir. Bu balamda deerlendirilen Yeniehirli Abdullah Efendinin Behcetl- Fetava eserindeki fetvalar incelemeye deer niteliktedir. Bu tr almalarn yaplmas sosyal tarih asndan da bir katk nitelii tamaktadr.

lber ORTAYLI: Osmanl Bar ( stanbul, 2004), 67.

Aada konusunu akladmz bu tezimizde belirtilen ama, yntem ve varsaymlar erevesinde problem olarak nitelendirdiimiz hususlar ele alnmaktadr.

1.2- TEZ N KONUSU

ncelemesini yaptmz 18. yy. fetvalarna gre Osmanlda gnlk hayat konusu, Lale Devri olarak bilinen 1718-1730 yllar arasnda Osmanlda eyhlislam olarak grev yapm olan Yeniehirli Abdullah Efendinin, ad geen eserinde yer alan fetvalar esas alnarak dnemin sosyal hayatnn ortaya konulmasn iermektedir.

Bu balamda Yeniehirli Abdullah Efendinin, zamannda vuku bulan hadiselerin, dini ve gnlk hayatn izlerini tayan, soru-cevap eklinde zel ifadeler iindeki fetvalar nem arz etmektedir. Bu fetvalar, Osmanl toplumunun Lale Devrindeki gnlk hayat kesitini, inanlarn, gelenek ve greneklerini, kltr ve bilim seviyesini, savalarn vb. tarih kitaplarndan daha mahhas rneklerle ortaya koymaktadr. eyhlislam Abdullah Efendinin kitap basmna ve oaltlmasna cevaz veren fetvas, ilim adamna ve din adamna kar saygl olma konusundaki fetvas, din adamlarnn kendi arzusuna gre fetva vermemeleri konusundaki fetvas, lale alm satm hakkndaki fetvas, ran Rafizileri hakkndaki fetvalar ve gayrimslimler hakkndaki birok fetvas hem devrin zihniyetini ortaya koymas asndan hem de trk toplumunun bugnne ve istikbaline areler retmek isteyenler iin nemlidir.

Din belirli bir tarihsel ortamda gereklemesi ynyle o tarihin iinde oluturulan aile, hukuk, ekonomi, siyaset vb. kurumlaryla ilikisi bulunmaktadr. Ne var ki dinin iliki iinde bulunduu bu kurumlarn hepsiyle

din ilikisini detaylandrarak incelemek yerine verilen fetvalar balamnda yeri geldike deinilmi, bylece konu fetvalar erevesinde snrlandrlmtr.

1.3- TEZ N AMACI

Nasl bir insan uzun senelerin tecrbelerinden ders alarak gelecek gnlerinin programn izmeye ve eski hatalarn bir daha tekrarlamamaya almaktaysa, bir toplum gemiinde olup bitenlerden ibret alarak istikbaline daha dikkatli hazrlanmaya mecburdur. Bunu yapmak kanlmas mmkn olmayan bir bortur.

Bu almada, dinin belirli kalplar ierisinde sunulmas neticesinde oluan zihniyetin toplumu nasl ynlendirdii gsterilirken ayn zamanda Osmanl arivlerinin gnmz okurlarna almas ve ierdii bilginin paylalmas da amalanmaktadr. Dier yandan almamz, global gelimeler karsnda trk toplumunun bugnk yapsnn, doru bir ekilde anlalp zmler retilmesine katkda bulunmay amalamaktadr.

1.4 - TEZ N NEM

Bu tr almalar tezimin amacnda belirtildii zere her eyden nce sosyal tarih asndan nemli arivlerin gnmze kazandrlmas balamnda yarar salayacaktr.

Dier yandan tarihte olup bitenlerin iyi deerlendirildii takdirde gnmze k tutaca aktr. Dinin toplumu etkilemesi ve toplumun da dinden etkilenmesi balamnda gemie bugnden bakarken nerelerde hatalar yapld, hangi mevkilerde nasl tavr taknlaca ortaya kmaktadr. Yapm olduumuz bu almann din toplum ilikilerinin deerlendirilmesine ve gnmze k tutmasna katk salayaca mit edilmektedir.

1. 5- TEZ N YNTEM 1.5.1- Kavramsal ereve

Din ve toplum karlkl bir iliki ierisindedir. nsanln yeryznde ortaya kmasndan bu yana din fenomeni, insan ve toplumlar eitli biimlerde etkilemitir. Kltrn ilk basamaklarndan balayarak aile ve millet gibi tabii birliklerle hep yakn iliki iinde bulunmutur. Din insanlardan hem fert olarak hem de cemaat ve toplum olarak isteklerde bulunur. Aile, ekonomi, siyaset, eitim, hukuk ve ahlak gibi kurumlar, sosyal snf ve tabakalar, kltr, kimlik, dernek vb. zerinde eitli etkilerde bulunur. Ayn ekilde toplum da dini etkilemektedir. nk zamanla deien sosyal artlar, dinin inan, ibadet ve tekilat alannda yeni birok anlay, mezhep, ekol ve fikir akmlarnn ortaya kmasna neden olmaktadr. Nitekim islam hukukunda Ezmann teayyr ile ahkamn taayyr2 prensip olarak kabul edilmitir. Dinin toplumla varolan birliktelii gnmze kadar byle devam etmi ve tarihin sonuna kadar devam edecektir. Bu balamda almamz, din ve toplum hakknda kavramsal bir inceleme yaptktan sonra, Yeniehirli Abdullah Efendinin fetvalarn dini hayatn boyutlar asndan deerlendirmeye tabi tutacaktr.

1.5.2- Yntem

Bu almada literatr inceleme ve tarihi karlatrmalar yaplarak yorumsamac bir yntem izlenmitir. Yorumsamac yaklama gre insan varl, onu kuatan bir anlamlar a tarafndan belirlenir. Herhangi bir insan bulunduu anlamlar andan kartarak bir tanma, bir belirlenime yerletirmeye almak daha batan yntemsel bir kmaza srklenmektir. Anlama verilen bu olaanst nem nedeniyle yorumsama, anlam

Bkz. Mustafa YILDIRIM: Mecellenin Klli Kaideleri ( zmir, 2001), 108.

yorumunun felsefesi diye tanmlanabilir.3 Biz de aratrmamzda her trl geleneksel tarih dogmalarndan uzak bir anlayla fetvalar inceledik.

Tezimizde esas aldmz eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin fetvalarn ieren Behcetl- Fetava Mean- Nukul nshasn Diyanet leri Bakanl Merkez Ktphanesinden, yardmc kaynaklar da Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesinden ve Milli Ktphaneden temin ettik.

Bu almay yaparken Behcetl- Fetava Mean- Nukul nshas esas alnmtr. Sz konusu eserden bazen blmler halinde bazen de nemli grdmz fetvalar erevesinde transkripsiyon yaplarak konularna gre tasnifler oluturulmutur. Daha sonra devrin dini ve toplumsal hayatn yanstan fetvalar zerinde incelemeler ve deerlendirmeler yaplmtr.

Ayrca bunlardan daha nemli olan ve almamzn temelini oluturan dini tecrbenin boyutlar zerinde de sosyolojik deerlendirmelerde bulunularak, sz konusu boyutlarn fetvalara ve sosyal hayata yansmas tespit edilmeye allmtr.

1.5.3- Kapsam ve Snrllk

Aratrmamz 18. yy. fetvalarnn hepsini hedef almamakta, Lale Devri eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin BehcetlFetava adl eserindeki, zellikle devrin dini hayatnn inan, ibadet, zihniyet ve sosyal boyutunu yanstan fetvalarn esas alacaktr.

1.6- YEN EH RL ABDULLAH EFEND N N AHS YET

Erol GKA, A. TOPUOLU ve Y. AKTAY: nce Sz Vard ( Ankara, 1999), 25-26.

1.6.1- Hayat

Osmanl alimi ve eyhlislamdr. Doum tarihi bilinmemektedir. lk tahsilini Bursa Yeniehirde yaptktan sonra stanbula gelerek medrese tahsilini atalcal Ali Efendinin yannda tamamlad.4 eitli medreselerde ve Sleymaniye Darul-Hadisinde mderrislik yapt. Halep ve Bursa kadl grevlerinde bulundu. Bursa kadlndan azledildikten sonra stanbul kadl payesiyle 1127/1715te ordu kads olarak Mora seferine katld.5 Bu seferde mevkufat olan Nevehirli Damad brahim Paa ile tanp dost oldu ve Mora seferinden dnd.6 Sadrazam ehit Ali Paann yardm ve tavsiyesiyle7 1128/1716da Anadolu kazaskerliine getirilen Abdullah Efendi, bir sre sonra azledildi. Arkasndan yeniden memuriyete alnarak, Rumeli kazaskeri oldu.8 eyhlislam Damad smail Efendinin azli kesinleince, dostu sadrazam brahim Paann gayreti ve tavsiyesiyle 7 Mays 1718de

eyhlislamla getirildi.9 On iki yl akn bir sre bu grevde kalan Abdullah Efendi, Patrona Halil isyannn kmas zerine, padiah tenkit etmesi ve asilerin topland ihtilal meclisinde byk bir ahlaki zafiyet gsterip, daha nce beraber olduu kimseleri ktleyerek, kendisinin affedilmesini salamas sebebiyle III. Ahmed tarafndan 1143/ 30 Eyll 1730da azledildi ve Bozcaadaya srgne gnderildi.10

1732 tarihli bir fermanla, srgnde bulunduu srada hacca gitmesine izin verildi. Hac dn uzun sre stanbul dndaki iftliinde ikamet ettikten sonra Kanlcadaki yalsnda oturmasna msaade edildi. 1156/1743te vefat
smail Hakk UZUNARILI: Osmanl Tarihi (Ankara, 1947), IV, 466. LM YE SALNAMES , 507: Abdlkadir ALTUNSU: Osmanl eyhlislamlar (Ankara, 1972), 117; Mehmet P RL : Abdullah Efendi, Yeniehirli, D A ( stanbul, 1988) I, 100; Ahmet ZEL: Hanefi Fkh Alimleri (Ankara, 1990), 143; smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466. 6 smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466. 7 LM YE SALNAMES , 507: Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 117; Mehmet P RL : a.g.m., 100. 8 LM YE SALNAMES , 507: Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 117. 9 LM YE SALNAMES , 507: smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466. 10 LM YE SALNAMES , 507: Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 117; Mehmet P RL : a.g.m., 100; Ahmet ZEL: a.g.e., 143; smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466.
5 4

eden

Abdullah
11

Efendi,

Kanlcada

skender

Paa

Camii

haziresine

defnedildi.

Abdullah Efendi, uzun sren eyhlislaml dneminde Lale Devrinin nemli simalarndan biri olmu, bu dnemin ihtiam ve zevk- sefa hayatndan istifade etmitir. slam hukukuna olan derin vukufuyla tannm ve yeniliklere ak olmas dolaysyla bu dnemdeki icraatlarn lehine fetvalar vermitir. Bunlar arasnda bilhassa matbaann kurulmas ve dini olmayan eserlerin baslmas hususunda verdii fetvas mehurdur.12

Abdullah Efendinin fetvalarnn bir araya getirildii Behcetl- Fetava adl eseri Osmanl fetva mecmualarnn en kymetlilerinden biri saylmaktadr. lk matbaann almas hususundaki fetvas ve brahim Mteferrikann bu husustaki eserine takrizi kendisinin yeniliki bir zihniyette olduunu gstermektedir.13 Ayrca Abdullah Efendinin Mirat Haiyesi adl bir eseri de bulunmaktadr.14 1.6.2- Yaad Dnem Abdullah Efendinin eyhlislam olarak grev yapt yllarda dnemin Osmanl padiah III. Ahmed ve dnemin Osmanl sadrazam Nevehirli brahim Paadr. Bu dnemin nemli bir zellii, din ve gaza karm bir yapya sahip olan Osmanlnn, kendine zg zihniyetinden kopmu olmasdr. Cevdet Paann bn Haldundan alarak kulland bir terimle sylersek, Osmanl asabiyeti artk snmtr.15 Lale Devrinde ilk defa

11

LM YE SALNAMES , 508: Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 118; Mehmet P RL : a.g.m., 101; Ahmet ZEL: a.g.e., 143; smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466. 12 Mehmet P RL : a.g.m., 101; Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552. 13 smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 467. 14 Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 118; smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., 466. 15 Niyazi BERKES: Trkiyede adalama ( stanbul, 2002), 43.

Avrupaya

elilerin

gnderilmesi,
16

ktphanelerin

kurulmas,

tercme

faaliyetlerinin yaplmas

bu devrin yeni yapsn yanstmaktadr.

III. Ahmed, Edirne vakasndan sonra tahta gemitir. Sadrazam Rami Mehmed Paann tertip ettii ihtilal ordusu Edirnede olan II. Mustafay tahttan indirmek zere stanbuldan hareket etti. htilalciler, 16 sene kadar sren bir harp dneminde halkn ar vergiler altnda ezildii halde kocaya verdii kzlar iin Edirneye gidip orada muhteem saraylar yaptrmaya kalkarak byk masraflar yapan II. Mustafann ve her istediini yaptrabilen eyhlislam Erzurumlu Feyzullah Efendinin idaresine son verdi. Edirnede gerekletii iin bu olaya Edirne Vakas dendi.17 htilal

III. Ahmed tahta getiinde 1678den beri ciddi olarak zedelenmi olan hkmdarlk otoritesini yeniden kurmay hedefledi. II. Mustafay tahttan indiren ihtilalciler, tarihi Naima Efendinin belirttii zere slale geleneini ykmak ve Osmanl hanedanndan olmayan birini tahta geirmek istiyorlard. Ama ulemann giriimiyle hanedandan III. Ahmed tahta geti.18

III. Ahmedin padiahl iki devreden olumaktadr. lk devresi 17031718 yllar arasnda olup ikincisi 1718-1730 arasndaki Lale Devridir. III. Ahmed 30 yanda tahta geti. Hattat ve air olan padiah iirde Necib mahlasn kullanyordu. Clusundan sonra ihtilalcileri ihtiyatl bir ekilde ortadan kaldrd ve ihtilalle yenieri aas olan Vezir alk Ahmed Paay ve kethda olan Ali Paay azletti ve srgne gnderdi. Yerine otuz yalarnda kubbe vezirliinden sadarete getirilen orlulu Ali Paay vezir yapt. orlulu devrin muktedir ve nl vezirlerinden biri oldu. orlulunun iktidarnn
Kazm SARIKAVAK: Az Bilinen Osmanlda Bir Aydnlanma Hareketi, Osmanl-Dnce, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999), 189-193; Mehmet P RL : Lale Devrinde Tekil Edilen Tercme Heyetine Dair Baz Gzlemler, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetleri, 1987 ( stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1987), 33-39. 17 smail Hami DAN MEND: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi ( stanbul, 1972), III, 487-489. 18 Metin KUNT: Trkiye Tarihi ( stanbul, 1992), III, 49-51.
16

uzamas ve padiah nezdinde byk salahiyete sahip olmas baz ihtiraslar kamlad. orlulu hem aleyhindeki entrikalar nlemeye alyor hem de III. Ahmedi Rusyaya kar sava amaya raz etmek istiyordu. Hatta orlulu, padiahtan gizli olarak Krm Hanna, Rusyaya kar sve kraln desteklemesi iin buyruk gnderdi. Bu durum anlalnca 1710da azledildi ve 1711de idam edildi. Yerine Baltac Mehmed Paa vezirlie getirildi. Ardndan serdar- ekremlik verildi.19

Bu arada Avrupada ise Osmanl lehine saylabilecek gelimeler yaanyordu. giriimler ve Dou Avrupada sve-Rus savalar vard. oluan Osmanl frsatlar bnyesindeki Suriye, Irak ve Msr merkezi otoriteyi zayflatan yresel kargaalar Osmanlnn Avrupada deerlendirmesini engelliyordu. sve Kral Demirba arl, Ruslara kar Osmanlya birlemeyi teklif etti. stanbulun svele ittifak yapma konusunda tereddtne ramen sve Kral, daha nceki baarlarna ve Osmanlya gvenerek Rusyaya saldrd. Fakat 1709 da Ruslara yenilince Kral arl Osmanl topraklarna kaarak ziye snd. Ruslarn Osmanl topraklarna girmesiyle Osmanl-Rus sava kanlmaz hale geldi. Baltac Mehmed Paa kumandanlndaki Osmanl ordusu Prut nehri kenarnda Rus ordusuyla kar karya geldi. Krm, Polonya ve sve ordusu ayn anda Ruslar kuatt. Rus ordusunu iyice sktran Vezir-i Azam Baltac Mehmed Paa, Rus ordusunu yok edecek ve mutlak galibiyete gtrecek bitirici hcumu yapamad. Ruslarn bar teklifini kabul etti.20 sve Kral bar yaplmasna engel olmak istediyse de baarl olamad.21 Bu kadar uygun durumu hafif artlarla imzalayan ve Krm Hannn ve sve Kralnn tepkisini alan Baltac Mehmed Paa azledildi.22 Bylece 1711 de imzalanan Prut Antlamasyla Karlofada kaybedilen topraklar Rusyadan geri alnd. Azak kalesi Osmanllara tekrar iade edildi. 1713 teki Edirne Antlamasyla Ruslar igal ettii Lehistan
Ylmaz ZTUNA: Byk Osmanl Tarihi ( stanbul, 1994), IV, 460-471. Metin KUNT: a.g.e., 49. 21 Dimitri KANTEM R: Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi ( stanbul 1998), II, 867. 22 Metin KUNT: a.g.e., 49.
20 19

10

topraklarn iki ay iinde boaltmay kabul etti. ar Deli Petro iin lk sulara inme siyaseti iflas etti ve Karadeniz 60 yl daha trk gl olarak kald.23

III. Ahmed Karlofa ile verilen Moray tekrar almak iin 1714te sefer emrini verdi Moray elinde bulunduran Venedikliler, Akdenizde korsanlk faaliyetlerini arttrmt. Bosna valisi Kprlzade Numan Paann bastrd Karada Ayaklanmasndan kaan Karadallarda Moraya gelmiti. Moradaki Venedikliler ve Karadallar da Osmanl ticaret gemilerine saldryordu. Sadrazam Damat Ali Paa komutasndaki ordu 1715te Mora ve Girit adasn fethetti. 1716da Sadrazam Damat Ali Paa Avusturyaya sava at ama Varadinde yaplan savata yenildi.24 Mora ve Girit adasn fethedip Venedikleri tamamen Adriyatik krfezinin dibine iten Sadrazam Damat Ali Paa bu savata ehit dt. Cesedi hazin bir cenaze treniyle Belgrata defnedildi.25 Malup olan Osmanl ordusu Belgrata ekildi. Avusturya, Varadin baarsndan cesaret alarak Osmanllarn Macaristandaki son eyalet merkezi olan Temevar zerine yrd ve buray ald. Bylece Eflak ve Bodan yolu Avusturyallara alm oluyordu.26 Temevar alan Avusturyallar Belgrata yrd ve Sadrazam Halil Paann komuta ettii Osmanl ordusuna ani baskn yapt. Osmanl ordusunu datan Avusturya Belgrat ele geirdi.27 Belgratn dmesi zerine Sadrazam Halil Paa grevden alnd ve yerine Nianc Mehmed Paa getirildi.28

Avusturyallarn

Temevar ve Belgrat

almasyla cesaretlenen

Venedikliler Preveze zerine yrdler ve buray kuattlar. Kale muhafz Ali Paann btn cephaneyi kalede brakarak Nadraya kamas zerine Venedikliler Preveze gibi nemli bir kaleyi ele geirdiler. Ayn yl iinde Vonie Kalesini aldlar. Yine bu ylda Limni ve Bozcaada yaknlarnda
23 24

Ylmaz ZTUNA: a.g.e., 460-471. Abdlkadir ZCAN: Osmanl Ansiklopedisi ( stanbul, 1999), V, 1011. 25 Alphonse de LAMART NE: Osmanl Tarihi ( stanbul, 1992), 817. 26 Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 1011. 27 Ylmaz ZTUNA: a.g.e., 476. 28 Alphonse de LAMART NE: a.g.e., 822.

11

defa karlaan Venedik ve Osmanl ordusu birbirine nemli bir stnlk salayamad. Belgratn dmesinden sonra sadrazamla Nevehirli Damat brahim Paa getirildi. Uzun grmeler neticesinde Venedikliler ve Avusturyallar ile 1718de Pasarofa Antlamas yapld. Buna gre Avusturyallar Temevar, Kk Eflak ve Belgrat alarak Karlofadaki kazanlarn daha da ilerlettiler. Buna kar Osmanl-Venedik grmeleri Osmanl lehine gelierek Mora Osmanlya brakld.29

Sadrazam Pasarofa

brahim Paa bar yaplmas taraftar olduu iin imzalanmasnda nemli bir rol oynamt.

Antlamasnn

Gerekten de onun mizac daha ok sosyal ve mali ilerle uramaya uygundu. Pasarofa Antlamasyla devletin yapsna eki dzen vermek iin gerek duyulan bar ve skun ortam salanmt.30

Lale Devri Osmanl tarihinde ilk kez batllama hareketlerine giriildii bir dnemi temsil eder. Lale Devri tabirini tarih kaynaklarna kazandran da tarihi Ahmet Refiktir.31 Bu dnemde, batl yaam tarz Osmanl yneticilerinde byk ilgi grd. Osmanllar Pasarofadan sonra Avrupayla barl bir siyaset izlemeye balad ve Avrupadaki yenilikleri takibe ald. Avrupa yaklak iki asrdr bir deiim ve geliim iindeydi. Krallarn, aristokratlarn, kardinallerin dnda orta snfta nemli gelimeler ve ilerlemeler vard. ktisadi, ilmi, felsefi, teknik, teknolojik ve corafi bu gelimeler Avrupada Rnesans dnemini ve aydnlanma an dourdu. III. Ahmed bunu gz ard etmedi ve Viyana, Paris gibi Avrupann deiik bakentlerine eliler gnderdi. Bu elilerden sadece siyasi deil toplumsal ve bilimsel gelimeleri de rapor etmelerini istedi. Bylece Avrupaya kar bir merak belirdi. Orduda ve kltr hayatnda avrupai yenilikler ortaya kmaya balad.32
Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 24. Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 24. 31 Read Ekrem KOU: Patrona Halil ( stanbul, 2003), 56. 32 Metin KUNT: a.g.e., 51-53.
30 29

12

Lale Devri stanbulda vuku bulan birka felaketle balad. 17 Temmuz 1718 gecesi kan ve yirmi saat sren yangnda Cibali ve Unkapan arasndaki mahalleler yand. Bir yl sonra kan gece yangnnda ise Gedikpaa ve Kumkap semtleri kl oldu. 1719daki deprem dakika srd ve ok byk hasarlar meydana geldi. stanbulun mehur surlar bile bu depremde ykld ve tamirine baland. 1729daki Balatta kan ve yirmi drt saat sren yangn surlar iinde kalan stanbulun sekizde birini yakt.33 Lale Devrindeki youn imar faaliyetlerinin bir sebebi de stanbulu harap eden yangn ve deprem felaketleri olmutur.

brahim Paa her tarafta kan yangnlara kar tedbir olarak bir itfaiye (tulumbaclar) birlii kurdu. Yenierilerin en glleri arasndan itfaiyeci personel seildi ve bunlara hususi maa baland. Zamanla itfaiyecilerin says arttrld.34

Lale Devrinde zellikle imar faaliyetlerine nem verildi. Sadrazamn bu imar merakna Yirmisekiz Mehmed elebinin Paris dnnde sunduu raporun byk etkisi olmutu. Bu imar hareketiyle ok sayda padiah kasrlar, sultan saraylar vkela konaklar, camiler, emeler ve binalar yapld. Boazii, Beikta, Kurueme, Bebek, Hisarlar, skdar, ubuklu gibi stanbulun pek ok yerinde kasrlar ina edildi.35

mar faaliyetleriyle

stanbul gzelletirildi. Baheler ve su yollar

yapld. Boazn iki kys dounun yeni bir Babili haline geldi. Pasarofa Antlamasn imzalayan Mehmed Efendi eli olarak gittii Fransadan stanbulu sslemek isteyen sadrazama Varsailles, Marly ve Fontameblean

33 34

Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 25. HAMMER: Byk Osmanl Tarihi ( stanbul, 1992) , VII, 350; Arif B LGE: Nevehir ve Lale Devri Tarihi: (Konya 1966), 82. 35 Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 25.

13

Saraylarnn planlarn ve resimlerini getirdi. Sadrazam Damat brahim Paa Osmanlnn tm grkemini ortaya koymaktan kanmad. Yklan Meandros Kulesi yerine imdiki adyla Kz Kulesini yaptrd. XIV. Louis taklidi binalar yapld. Haliin kylar aalar, emeler, kkler ve mermer saraylar ile bir kat daha gzelletirildi. Sadrazamn gayretiyle Haseki Sultan iin Kathanede dou stili bir saray yapld. Sarayn alnda elenceler dzenlendi.36

III. Ahmed ve sadrazam k mevsimini Topkap Saraynda geirirdi. Yaz gelince padiah Karaaa Kknde, Tersane bahesinde bazen de Eypteki Valide Sultan Kknde kalrd. Bu dnemde stanbulun her kesi her biri sanat abidesi olan zarif kklerle sslenmiti. Zeyrekte Aye Sultan Saray, Paa Kapsnda Fatma Sultan Saray ve Kandilli Saray, Bebekte Hmayunabad Saray, Salpazarnda Emnabad Saray, Rerahabad Saray, Alibey Ky yaknnda Hsrevabad Saray, Defterdarda Neatabad Saray, Kathanede Sadabad Saray birer sanat abidesiydi. Saraylarn yan sra emeler, sebiller, mektepler, hamamlar, ktphaneler, camiler yapld.37

Sadrazamn

dehasyla

Ramazan

aynda
38

byk

camilerin

aydnlatlmasna baland. Mahyalarla camiler sslendi.

Bu dnemde yine

ilk defa fener alaylar ve lale bayramlar dzenlendi. Bu kutlamalar her ilkbaharda ya sarayda ya da padiahn boaz kysndaki yalsnda yaplrd. Sk sk saraylarda elenceler dzenlendi. Diplomal bahvanlar sarayda grev ald. ehzadelerin ilk ders balangc mnasebetiyle grkemli enlikler dzenlendi.39

stanbuldaki baheler rengarenk ve trl trl laleler ve ieklerle tezyin edildi. Lale, devrin moda ieiydi. Birok lalenin kendine has ayr zarif
Alphonse de LAMART NE: a.g.e., 824. Zuhuri DANIMAN: Osmanl mparatorluu Tarihi ( stanbul 1965), X, 227. 38 HAMMER: a.g.e., VII, 350. 39 Alphonse de LAMART NE: a.g.e., 824.
37 36

14

ismi vard. Laleler ald zaman raan enlikleri, helva sohbetleri yaplrd. Elilere muhteem ziyafetler verilir ve elenceler tertip edilirdi. stanbuldaki yabanc elileri de zevk ve ihtiam duygular kaplard. Eliler birbirleriyle gsteri ve ihtiam konusunda yaryorlard. stanbulun gzellii gz kamatryordu. Devrin airi Nedim stanbulu yle anlatr.

Bu ehr-i stanbul ki bi misl bahadr Bir sengine yek-pare Acem mlk fedadr Bir gevher-i yek-pare iki bahr arasnda Hurid-i cihantab ile tartlsa sezadr.40

Bu dnemde ortaya kan lks ve israfn nne gemek iin baz tedbirler alnd ve zellikle kadnlarn giyim ve ss eyalarndaki lks ve israfn frenlenmesi iin emirnameler yaynland. Lale soanlarna konulan vergilerle raan elencelerine yol aan iek israf yasakland.41

Lale Devrinde yaplan nemli baz icraatlar u ekildedir. Her yl Receb aynda Mekkeye gnderilen Surre Alaynn ekyadan korunmas iin tedbirler alnd. Tebrizde yeni bir darphane binas yapld. stanbul Darphanesine muhteem bir kubbe yapld. Tekfur Saraynda bir mavi ran inisi imalathanesi kuruldu. Yeni gemiler ve liman ticareti iin tezgahlar, zahire anbarlar, depolar ina edildi.42

Lale Devrinin imparatorlua getirdii en nemli gelime matbaa oldu. Macar asll mhtedi brahim Mteferrika ilk defa matbaay kurdu. Bu matbaa ile ok sayda kitaplar basld. Bu dnemde hazinenin ykn azaltmak iin yenieri ve memur saysnda azaltmaya gidildi. Parann deeri hazineye kazan getirecek biimde drld. Birok tmar iltizama verildi. Dzenli
40 41

Zuhuri DANIMAN: a.g.e., 228,229. HAMMER: a.g.e., VII, 350-357. 42 HAMMER: a.g.e., VII, 350-357.

15

vergi alnabilmesi iin yz yllk bir aradan sonra ilk kez toprak yazm iin almalar yapld. Esnaf ve tccara yllk vergiler konuldu. Artan vergilerden etkilenen asker, memur, esnaf, tccar ve halk, kendi durumunu elence ve debdebe iinde yaayan padiah ve evresindekileri ile kyaslyordu. Bu durum halkta ve askerde huzursuzlua sebebiyet verdi. Yaplan savurganlk halka da yansm ve tketim artmt. Bunun sonucunda 1725te enflasyon artt. Sarayn batl bir biimde yaamas halk arasnda ynetimin slamiyetten uzaklat sylentilerini dourdu. Halk 1726da padiahn ve sadrazamn saraylarn talad.43

Balangta baz sosyal meseleleri zmek dncesiyle hareket eden ve bu cmleden olarak amda yenierileri yoklamaya tabi tutarak saylarn yedi yz elliye indiren ve stanbulda ulufeli asker saysnda indirim yaparak tasarruf yapmak isteyen sadrazamn giderek zevk ve sefaya dalmas ve bu yolla israfn artmas halk arasnda honutsuzlua sebep oldu.44

te yandan Lale Devrinde siyasi ve askeri hareketlenmeler de yaanyordu. brahim Paa en byk gayretini, 1725te Rusya ve Avusturya arasnda yaplan ittifakn Osmanl aleyhine bir harekete dnmesini engellemeye sarf etti. Sadrazam, Rusya-Avusturya ittifakna kar yaplacak bir savan Osmanl iin bir felaket olacana inanmaktayd. Bu yzden Polonya ve Rusya ile dostane ilikilere yneldi.45

Hem III. Ahmed ve hem de damad ve sadrazam olan brahim Paa, sulha meyilli, sakin ve elenceli hayat seven, sevimli ve mlayim insanlardr. Bu yaratllar gerei 1718-1730 tarihleri arasnda ziyafetten ziyafete koturmular ve meru llerde elenceli bir hayat srdrmlerdir. Bu dnemde byk masraflarla ina edilen Kathanedeki Sadabad Kknde,
Mbeccel KIRAY: Lale Devri, Yurt Ansiklopedisi ( stanbul, 1981), 8114. Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 25. 45 Zuhuri DANIMAN: a.g.e., 225.
44 43

16

skdardaki erefabadda, Beylerbeyindeki Ba- Feraf Bahesinde, raan Bahesinde, brahim Paann Beikta Mevlevihanesine bitiik zel yalsnda ve benzeri ok sayda saray ve bahelerde, padiahnda arasra katld helva sohbetleri ve lale elencelerinin yapld dorudur. Lale elenceleri sebebiyle laleye dknlk artm, hatta lalenin iki yz otuz drt eidi yetitirilmitir.
46

Bu dnemdeki ziyafetlerde padiah ile beraber bata

eyhlislam olmak zere o devrin nemli ilim ve fikir adamlar da mutlaka katlm olmaldr. eyhlislamn da iinde yer ald ziyafet ve elencelerin gayr-i meru olmas dnlemez. Ancak stanbulda bu dnemde halkn bar ve huzurun kymetini bilmeyerek, gayr-i meru elenceler dzenledikleri aktr.

randaki anari ortamn ve rann zayf durumunu frsat bilen Osmanl rana girdi ve Nahivan, Hemedan, Tebrizi, Erivan, Nihavendi ve Hrremabad ald. ah Tahmasb Kulu Han randa ynetimi ele alnca gl bir ordu kurdu ve Hemedan ve Tebrizi Osmanllardan geri ald. ah antlama iin stanbula eli gnderdi. Antlama imzalandktan sonra antlamaya riayet etmeyen ah tekrar saldrya geti. III. Ahmed rana sefer hazrl emrini verdi. Ordu hazrland ve skdara geerek padiah burada bekledi. III. Ahmed seferi iptal etme dncesine kapld. Sefer konusunda tereddt iinde kalmas ve skdarda orduyu bekletmesi halkta ve zellikle askerlerde huzursuzlua sebebiyet verdi. Padiah ve vezir bir trl hareket emrini vermedi. Bu ise ihtilalcilerin harekete gemesi iin bir bahane oldu.47 Patrona Halil adnda bir yenieri bu durumdan istifade ederek bir ayaklanmann ncln yapt. Asker, esnaf ve zanaatkar ayaklandlar ve padiahtan Damat brahim Paann kellesini istediler. III. Ahmed ayaklanmay durduramad ve isyanclarn isteklerini yerine getirmek amacyla sadrazam Damat brahim Paann boulmasn emretti ve sadrazam bodurdu. Fakat isyan devam etti. Sonuta III. Ahmed tahttan ekilmek

46 47

Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 214-216. Zuhuri DANIMAN: a.g.e., 236-240.

17

zorunda kald. Yerine I. Mahmud tahta geti. Bylelikle Patrona Halil syanyla Lale Devri de son bulmu oldu.48 Bu isyan sonucunda eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendi grevinden azledildi.49

1.7- SLAM HUKUKU AISINDAN BEHCETL- FETAVANIN YER 1.7.1K TAPLARI FETVANIN TANIMI VE OSMANLI DNEM FETVA

Fetva kelimesi, szlkte bir olaya karlk, verilen cevap50 veya glkleri zen kuvvetli cevap51 anlamna gelmektedir. Terim olarak ise, fakih bir kiinin sorulan fkhi bir meseleye yazl veya szl olarak verdii cevap, ortaya koyduu hkm52 demektir.

Fetva kitaplar, gnlk hayatta karlalan meselelerin hukukulara yneltilen sorular ve onlara verilen cevaplar iine alan kitaplardr. Soru ve cevaplar cevap sahiplerince veya bakalar tarafndan toplanlm, fkh bablarna gre tanzim ve tertip edilmi, genel olarak soru ve cevap eklinde bazen de soru olmakszn yalnz cevaplar eklinde yazlmtr.53 Fetva konular her zaman dini ve fkhi bir ereve iinde kalmamtr. badet, ahlak ve muamelat ile hi ilgisi olmayan sorular da sorulmu ve bir eyhlislam ilgilendirmeyen meselelere cevap verilmitir. Soru-cevap tarznda hazrlanan bu kitaplar en ok karlalan problemlere yer vermesi ve hanefi mezhebi iinde hakim gr bildirmesi sebebiyle kadlarn ok sk bavurduklar bir kaynak olmutur.

Mbeccel KIRAY: a.g.m., 8114. Zuhuri DANIMAN: a.g.e., 248. 50 ASIM EFEND : Kamus Tercmesi ( stanbul, 1305), IV, 1114, 1115. 51 Ebul-Ula MARD N: Fetva, A ( stanbul, 1977), IV, 582. 52 mer Nasuhi B LMEN: Hukuk- slamiyye ve stilahat- Fkhiyye Kamusu ( stanbul, 1976), I, 246; Fahreddin ATAR, Fetva, D A ( stanbul, 1995), XII, 486. 53 Abdulkerim ZEYDAN: slam Hukukuna Giri, ev. Ali AFAK ( stanbul, 1995), 231.
49

48

18

ou zaman bu kitaplarda fetva veren hukukunun tabi olduu mezhebin kaidelerinden deliller veya bir mezhebin delillerine bal kalmakszn, kitap, snnet ve baka kaynaklardan deliller zikredilmitir.54 Fetva kitaplarnn, gnlk tatbiki hukuku aksettirmeleri, darda kalan hukukulara belli bir mezhebin meselelerine kyasla da olsa meselelere hkm bulma ve halletmede ok nemlidir.

Her blgede kadlarn mracaat edecei kitaplarn mezhebi bellidir. Hatta bazen kitaplar da tayin ve tahdit edilmitir. Umumiyetle hanefi mezhebinin tatbik edildii Osmanlda kadlar ncelikle zahirur-rivaye kitaplarna bakarlar, daha nce tercih edilmi, kabul edilmi grleri alrlard.55 Bir meselenin hkmn, mezkr kitaplardan karmakta glk olduunda ise eyhlislamlarn fetvalarnn yer ald fetva kitaplarna mracaat ederlerdi.

Kadlar verdikleri hkmn doruluunu ortaya koymak iin zellikle bir eyhlislamn fetvasna dayandrma arzular fetva kitaplarnn ok yaygn olarak kullanlmalarna yol amtr. Bunlar iinde bilhassa Ebussuud Efendinin fetvalar ile Meyyedzade Abdurrahman Efendinin (. 922/1516) Mecmua-i bnil- Meyyed, Sadi elebinin (. 945/1538) Fetava-i Sadiyye, Zekeriyazade Yahya Efendinin (. 1053/1643) Fetava-i Yahya Efendi, Balizade Mustafa Efendinin (. 1069/1658) Fetava, atalcal Ali Efendinin (. 1098/1687) Fetava-i Ankaravi, Feyzullah Efendinin (. 1115/1703) Fetava-i Feyziyye, Menteizade Abdurrahim Efendinin (. 1128/1716) Fetava-i Abdurrahim, Yeniehirli Abdullah Efendinin (. 1156/1743) Behcetl- Fetava, Drrizade Mehmed Efendinin (. 1215/1800) NeticetlFetava isimli eserleri kadlarn en fazla bavurduklar eserler olarak dikkati ekmektedir.56
Abdulkerim ZEYDAN: a.g.e., 231. Hayreddin KARAMAN: slam Hukuk Tarihi ( stanbul, 1999), 262. 56 M. Akif AYDIN: Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti Tarihi ( stanbul: Feza Gazetecilik, 1999), II, 416.
55 54

19

Fetva kitaplar yazld devrin toplumsal durumunu yansttklar iin zamanlarnn ahlaki, ilmi, toplumsal ve kltrel hayatlarn doru anlamamza yardmc olmaktadr.

1.7.2- BEHCETL- FETAVANIN MAH YET

1.7.2.1- Behcetl- Fetavann Yazm Tertibi

Klasik fkh kitaplar sistematiinde Kitap ve Bab lara gre tanzim edilen eser, elli alt blme, bunlarda yz yirmi alt bab ve fasllar halindeki alt blmlere ayrlmtr. Allagelen fetva kitaplarndan farkl olarak itikatla ilgili on fetva ile balayan eser, Kitabt- Tahare ve Kitabs- Salat ile devam etmekte, Kitabl- Feraiz ile sona ermektedir. Blm ve alt balklarnn hemen hepsi arapa, fetvalar ise trkedir.

Taharet, namaz, zekat, oru ve hac gibi ibadetlerle ilgili fetvalarn yer ald bu eserde, esas arlk muamelat konularna verilmitir. En ok fetva ihtiva eden blmler srasyla vakf, boanma, siyer, dava, alm- satm, ahitlik, evlenme ile ilgili blmlerdir.

Soru- cevap eklinde dzenlenmi olan fetvalar ounlukla olur yada olmaz biiminde ksa cevaplardan meydana gelmekte, bazen de uzun cevaplar verilmektedir. Eserde fetvalarn mesnedini tekil eden delillere ve sz konusu fetvalarn kaynaklarna da yer verilmektedir.

20

1.7.2.2- Behcetl- Fetava Nshalar ve Basm Tarihleri

Abdullah Efendinin fetvalarnn bir araya getirildii Behcetl- Fetava adl eseri Osmanl fetva mecmualarnn en kymetlilerinden biri saylmaktadr.57 Behcetl- Fetavann eitli ktphanelerde birok yazma nshalar bulunmaktadr. Behcetl- Fetavann istinsah tarihine (H. 1150) baklrsa, eserin Fetva Emini Muhammed Fkhi El- Ayni tarafndan, Abdullah Efendinin vefatndan sonra yeniden ele alnarak tertip edildii anlalmaktadr. Sz konusu eser, 367 sayfa, 29 satrdan meydana gelmekte ve yaklak 3500 civarnda fetvay ihtiva etmektedir.

Osmanllarn en nemli fetva mecmularndan biri olan eser, tek cilt halinde Behcetl- Fetava Maan- Nkul adyla iki defa baslmtr. ( stanbul, 1266, 1289). Tezimizde esas aldmz nsha da sz konusu nshadr. Hseyin b. Hseyin El- Hisari, fetvalarn orjinallerini kaydetmeden klasik fkh kitaplarnda bunlara mesned tekil eden hkmleri, kaynan adn ve blmn belirterek arapa metinlerini ihtiva eden Nkul-u Behcetil- Fetava Bil- Arabiyye adyla bir alma yapmtr.

Ayrca Hilmar Kruger, zellikle Behcetl- Fetavay esas alarak XVIIXIX. yzyl Osmanl eyhlislamlarnn milletler aras hukuka dair verdikleri fetvalar zerine bir alma yapmtr.58

57 58

Abdlkadir ALTUNSU: a.g.e., 118. Ahmet ZEL, Behcetl-Fetava, D A ( stanbul, 1992), 346.

B R NC BLM BEHCETL- FETAVANIN D N- TOPLUM L K S AISINDAN DEERLEND R LMES

1.1- Dinin Toplumu Etkilemesi

Din ile tabiat gerei bir varlk olarak insan arasnda ok sk ilikiler olduu herkesin malumudur. lk insan ve ilk toplumla birlikte dinin de var olduu, genel bir kabule mazhar olmutur.59 nsanln yeryznde ortaya ktndan bu yana din fenomeni, insan ve insan toplumlarn eitli biimlerde etkilemitir. Bu nedenle denilebilir ki insanlk tarihi, ayn zamanda din tarihi veya dinsel olaylar servenidir.

nsan ve toplumlar dinden ayr dnmek mmkn grnmemektedir. Din, insan toplumlarnn evrensel bir boyutu olarak karmza kmaktadr. Dini inanlar, insan kaderinin en fiili ya da en etkili faktrdr. Din, kltrn ilk basamaklarndan balayarak aile, oymak, kabile, boy ve millet gibi tabii birliklerle hep yakn iliki iinde bulunmutur.60 nsanlarla dinin bu birliktelii gnmze kadar yle ya da byle devam etmi ve tarihin sonuna kadar da devam edecektir. nsanln din ile olan bu ayrlmazl, bizi dinin insann hem bireysel hem de sosyal boyutuyla ilikisine gtrmektedir.

Tarihi sre ierisinde dinin, hem birey hedefli hem toplum hedefli olmak zere iki ynl bir rol stlendii grlmektedir. Bir yandan birey olarak insana nufz ederek onun temel problemlerine zm nerileri getirirken, dier yandan sosyal kurumlar ve olaylar da etkilediini sylemek
59 60

Osman PAZARLI: Din Psikolojisi ( stanbul, 1982), 31. Joachim WACH: Din Sosyolojisi, ev. nver GNAY( stanbul: FAV, 1995). 36-40.

22

mmkndr. Din, toplumlar insanln balangcndan beri etkilemesinin yan sra, toplum hayatn dzenleyici normlar ve hkmler de yerletirmektedir.

Batl sosyoloji aratrmalarnda dinin daha ok sosyal bir fenomen olarak ele alnd grlmektedir. rnein Bergere gre din, kendisinde insan veya deil- btn varl kapsayan bir kutsal dzen hususundaki beer tavrdr. Dier bir ifadeyle din, anlam insan hem aan hem de iine alan bir dzene inanmaktr.61 Buna gre, dinin kolayca toplumsal ilevlere dntrlemeyecek psikolojik ilevlere sahip olmas mmkndr. Fert iin toplum iin grd ilevlerden olduka farkl ilevleri grebilir.

nsann ferdi ve sosyal, zel ve kamusal zellikleri bulunduuna gre, insanla sk yaknl olan, daha dorusu insann hayatn ynlendirmek iin var olan ve insann mutluluunu hedef edinen dinin de, doal olarak insanla hem bireysel hem sosyal ve hem zel hem de kamusal ynleri itibaryla ilikileri olacaktr. Baka bir ifadeyle din, sadece ferdi deil ayn zamanda sosyal bir olgudur.62 Daha geni anlamda din, hem inansal, hem davransal; hem psikolojik, hem sosyolojik; hem subjektif, hem de objektif yn itibaryla bir btn olarak kendini ortaya koymaktadr.

Din, sosyal hayatn hemen her alannda insanlar etki altnda brakr. Dinlerde bulunan ahlaki ilke ve esaslar, insanlarn sosyal eylemlerini gl bir biimde etkiler ve bylece sosyal dzenin objektif yapsnn belirlenmesinde nemli bir rol oynar.63

Dinin ve dini yaayn pek ok yn bulunmaktadr. Btn bu ynleriyle dnyaya kar gelitirdii tavr erevesinde bir dnya gr ve

61

Peter L. BERGER: Dini Kurumlar, Toplumbilimi Yazlar, Der. Ve ev. Adil FT ( zmir: Anadolu Yay. , 1999), 80. 62 Muzaffer SENCER: Dinin Trk Toplumuna Etkileri ( stanbul, 1999), 23-25. 63 Joachim WACH: a.g.e., 38.

23

hayat tarzna sahip olan din,64 insanla salt fert dzleminde deil, ayrca grup, kurum, kamu ve geni anlamyla toplum dzleminde de iliki iine girer. Dolaysyla din, insanlardan hem fert olarak hem de cemaat ve toplum olarak isteklerde bulunur. Bu durumda insan gibi dini de salt ferdi ynyle ele almak tarihi, antropolojik ve sosyolojik gerekliklerle uyumayacaktr. Din de insan gibi bir btn olarak ele alndnda ancak, salkl sonulara gidilebilir ve dininsan ilikileri konusunda doru verilere ulalabilir.

Dinin toplumu etkilemesinin olumlu veya olumsuz, grnen veya grnmeyen, ak veya gizli pek ok yn bulunmaktadr. Bunlar Bergerin tasnifi dorultusunda u ekilde ele almak mmkndr:

1.1.1- Btnletirme

Birlemek, kaynamak, birlik, ahenk ve denge iinde bulunmak, yekvcud olmak gibi manalara gelen ve bat dillerindeki integrationun karl olan btnleme, sosyolojide, toplumdaki kk ya da alt gruplar, cemaatler, menfaat birlikleri, messeseler gibi sosyal yapnn eitli unsurlar arasndaki tamamlama ve kaynama durumunu ifade etmektedir.65 nsanlar bir araya getiren, bir arada tutan, toplum halinde birletiren bir ama ve bu ama etrafnda bir takm normlar, deerler, inanlar bulunmaktadr. Bireyi bu anlamda topluma balayan sosyal btnlemedir. Sosyal btnlemeye katkda bulunan en nemli fenomenlerden biri ve belki de en nemlisi dindir.

Din her eyin stnde olarak insan hayatn dzenleyen bir temeldir. Bireyin hayatn, onu ieren fakat ayn zamanda aan mutlak anlamlar ve deerlere gre dzenlemektedir. Eer bir ok kii byle bir dzenleyici ilkeyi paylarlarsa, bu ekilde verilen anlam erevesi dahilinde birbirleriyle ilikide

64 65

Bkz. nver GNAY: Din Sosyolojisi Dersleri (Kayseri, 1993), 182,183. nver GNAY: Din Sosyolojisi ( stanbul, 2000), 310.

24

bulunmalar mmkn hale gelmekle kalmaz, ayn zamanda kendilerini amak ve bazen de kendini feda etme noktasna kadar olmak zere muhtelif bencillikleri bir tarafa atmakta mmkn olur.66 Bireylerin ayn deerlere sahip olmalar, onlarn toplumla btnlemesini de gerekletirir.

Btnletirme, dinin ok nemli bir sosyal ilevidir. Bu ilev din sosyolojisinin nemli konularndan birini tekil etmektedir. Emile Durkheim modern sosyologlar arasnda sosyal btnleme konusu zerine eilme geleneinin ncs olmutur.
67

Denilebilir ki Durkheim her ne kadar dinleri

toplumlarn ortaya kartt68 grnde ise de kendisinin yapm olduu sosyolojik almalar, dinin insan toplumunda btnletirici g olarak yorumlanmasyla sonulanr. Esasen bn Haldun, Durkheimden ok daha nce sosyal btnleme problemine el atp kaynama ve birlemelerin dinamiinin asabiyet olduunu ifade etmitir.69

Alman sosyolog Joachim Wach dinin birletirme fonksiyonu zerinde durarak bunu iki erevede incelemitir. lk olarak inan stnde durarak; inancn grubu dierlerinden ayrarak onlar farkl kldn ve grubun btnlemesini saladn ifade etmitir. Wach rnek olarak hristiyan akidesini, budist triratnasn ve islamn kelime-i ehadetini gstermektedir.70 Denilebilir ki, akide dinin balang noktasdr. Artk bir dinin akidesine inanm olanlar kendilerini dierlerinden ayrm olmaktalar ve tercih ettii akidenin dier taraftarlaryla btnlemektedirler.

Wach ikinci olarak takva stnde durmu, takva ile ibadeti kastetmitir. Ona gre takva dini gruplamay oluturur, btnletirir ve gelitirir. Bu durum

Peter L. BERGER: a.g.e., 82-83. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 309. 68 Raymond ARON: Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz ALEMDAR (Ankara: Bilgi Yay. ,2000), 284,285. 69 Bkz. bn HALDUN: Mukaddime, ev. Halil KEND R ( stanbul: Yeniafak, 2004), II, 515. 70 Joachim WACH: a.g.e., 69.
67

66

25

ilkel dinlerde daha ok kendini belli etmektedir. Dini zellie sahip ayinler, ibadetler ayn akideye inananlar birbirine balamakta ve birletirmektedir.71 Bir dini ayin, tren veya uygulamaya temel tekil eden inanlar zamanla uurdaki eski canllk ve aklklarn kaybettikleri halde, ibadetler, ayinler ve merasimlerin, ou zaman eski ve asli usulleri erevesinde yerine getirilmeleri onlarn birletirici etkisini arttrmaktadr.72 slam dini erevesinde ifade edecek olursa cemaatle yaplan ibadetler, kiiyi Allah Tealaya yaklatrd gibi dier insanlarla da yaknlatrmakta ve btnletirmektedir. Bu tr ibadetler, ibadet edenler arasndaki makam, mertebe, rk stnl duygusunu ortadan kaldrmak suretiyle mslmanlar birbirine yaknlatrmaktadr. rnein cemaatle klnan namazn, mslmanlarn birlik ve beraberliini pekitirdii, farkllklar ortadan kaldrd ve btnlemeyi salad barizdir.

Din, inananlarna belli bir zihniyet yaps, dnyaya bak as ve deerler kazandrmaktadr. Fertleri ortak idealler ve dnceler etrafnda birletirmesi eyhlislam nedeniyle Yeniehirli dinin birletirici ilevi n de plana Osmanl kmaktadr. toplumunu Abdullah Efendinin

btnletirici bir tutum iinde olduundan bahsedilebilir. Bu anlayn balca problemleri de snni mezhebinin hakim mezhep klnmasnda kendini gstermektedir.

Osmanl Devleti lkede hukuk birliini salamak amacyla resmi mezhep politikas gtmtr. Osmanl eyhlislamlar da sahip olduklar snni itikat erevesinde dier mezheplerin yaylmasn istememiler ve kzlba inancna has olan kalpa kullanmay dahi yasaklamlardr. Bu yasak Yeniehirli Abdullah Efendinin fetvalarnda aka ifade edilmekte ve kzlba inancna has olan kalpa giyen birisi dinden kmaktadr.73
71 72

Joachim WACH: a.g.e., 71. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 227. 73 Zeyd-i Mslim Kzlba keferesine mahsus olan kalpa rzasyla giyse ne lazm olur? El Cevab: Tecdid-i iman ve nikah. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 181.

26

Hz. Peygamberden sonraki pek ksa bir skun devresini takiben, nce siyasi vasfta ortaya kan gr ayrlklar ok gemeden kanl i mcadelelere dnm, daha Hz. Peygamberin ahirete intikali eyrek asrn doldurmadan, nc islam halifesi Hz. Osman, abdestinde namaznda kimseler tarafndan katledilmitir. Zilhicce 35 / Haziran 656 aynn bu meum hadisesinin yol at siyasi gelimelerin tabii neticesi olarak, islamn kltrel evrelerinde, yaanan hadiselerin sebep ve neticeleri zerinde ok ynl mnakaalara giriildiini gryoruz.74 Osmanl eyhlislamlar, ehl-i snnet inanc erevesinde bu mnakaalara girmemitir. Kanaatimizce Osmanl Devleti, inan konusunda da mslmanlarn birlik ve beraberlik iinde olmalarn hedeflemi ve ehl-i snneti hakim mezhep haline getirmitir. Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda, ia inancna sahip olduklar anlalan insanlarn, baz din byklerine hakaret etmeleri neticesinde kfre dtkleri, mrted hkmnde olup ve ldrlmelerinin mslman vacip olduu, namazlarnn klnmayaca kabristanlna

defnedilemeyecekleri ifade edilmektedir: Taife-i hasire-i mezkura millet-i islamdan harilerdir ve mrtedin hkmndedir. ldrlmeleri vaciptir. Min gayr-i maslaha halleri zerine terk olunmak caiz deildir ve maktulleri ve sair mevtalar ehl-i nar hkmndedir. Namazlar klnmaz ve mslman kabirlerine defin olunmazlar.75

randa bulunan rafizilerin Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Aie hakkndaki uygunsuz szleri karlnda eyhlislam Abdullah Efendi,
74 75

Mehmed Said HAT POLU: Mslman Kltr zerine.(Ankara, 2004), 55. Mminlerin anas Aie sadikahu radiyallahu anhaya zina ile kazif ve Ebu Bekir ve mer radiyallahu teala anhmaya svp ve lanet okuyan ve hilafetlerini inkar ve ashab- kiramn ounu tekfir edip eimme-i isna aara ulu-l azim olan enbiya aleyhimi-s salatu vesselamdan efdaldir deyip ve ehli snnetten olan mslmanlarn ldrlmelerini mbahtr deyip ve bunun emsali kfr gerektiren batl itikadlara inanan Revafiz Acem taifesi millet-i islama dahiller midir yoksa hariler midir ve mrtedin hkmnde midir ve ldrlmeleri meru mudur ve maktulleri ne hkmndedir? El Cevab: Taife-i hasire-i mezkura millet-i islamdan harilerdir ve mrtedin hkmndedir ldrlmeleri vaciptir min gayr-i maslaha halleri zerine terk olunmak caiz deildir ve maktulleri ve sair mevtalar ehl-i nar hkmndedir namazlar klnmaz ve mslman kabirlerine defin olunmazlar.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 174.

27

sz konusu kimselerin mrted hkmnde olduklarn ve yaadklar topraklarn daru-l harp olduunu ifade etmitir: Diyarlar daru-l harptir zerlerine ahkam- mrtedin icra olunur.76

eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda da, ehl-i snnet akidesine uygun olmayan bir davran en sert bir ekilde karlk bulmutur: Melun cezann en iddetlisiyle cezalandrlp uzun sre zindanda hapsolunur ve tevbe etmesi beklenir ve dzeldii zahir olmadka hapisten serbest braklmaz.77

1.1.2- Kontrol Altnda Tutma

Dinin dier bir nemli ilevi de, insanlar toplum kurallar izgisinde tutmaya yardm etmektir. Din, bireyi dardan itaate zorlamakla d kontrol ve kiinin bilinci iinde iselleerek vicdan araclyla i kontrol ile nemli balara sahiptir.78 Potansiyel bir sosyal kontrol gc olarak din, sosyal yapy

76

ah smail evladnn taht hkmnde olan diyar- acemde mtemekkin Rafiziler Ebu Bekir ve mer ve Osman rdvanullahi teala aleyhim hulefa-i alel hak olduklarn ikrar edeni kafir sayp ve Hazreti Ali hari ekseri ashab- kiram rdvanullahi teala aleyhim ecmain hazratna ve Aie-i sadka radiyallahu anha hazretlerine mrtedlerdir ve mnafklardr diye alenen sven ve lanet okuyan ve Aie-i sadika radiyallahu teala anha hazretlerine zina ile kazif yapmay kendilerine ibadet bilip ve Kuran- Azimu- andan nice ayat- kerimeye kavaid-i arabiyeden hari zndklk inad zere ray- fasitlerle manalar verip kefere ve mnafklar hakknda olan Kuran ayetlerini ashab- kiram mezkurun haklarndadr deyip ehli snnetten olan mslmanlarn ldrlmelerini mbah ve kadnlarndan esir ettiklerini nikahsz vatlarn helal bilip cennette ruyetullah inkar edip muhaldir deyip ulemay- dallesi bu vecih zere fetvalar verip reisleri olan ah vesair hkkam- kerahlar ve sair saimileri bu ekval-i kaside ve efal-i fasideyi hak itikat eyleseler bu mekule ekval ve efal-i hak itikad eden melayinin zerlerine ahkam- mrtedin icra olunup kendileri temekkn ettikleri diyarlar daru-l harb olur mu? El Cevab: Diyarlar darul harptir zerlerine ahkam- mrtedin icra olunur.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 175. 77 Zeyd sadat- kiramdan Amra bire anasn filan ettiim diye cima lafzyla svdkten sonra Amr ben Hazreti Hasan ve Hazreti Hseyin radiyallahu anhma evladndanm dediinde Zeyd Hasan ve Hseyin analarn dahi filan edeyim diye cima lafzyla svse Zeyde ne lazm gelir? El Cevab: Melun cezann en iddetlisiyle cezalandrlp uzun sre zindanda hapsolunur ve tevbe etmesi beklenir ve dzeldii zahir olmadka hapisten serbest braklmaz.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 151. 78 Peter L. BERGER: a.g.e., 84.

28

korur. nananlarn sosyal dzenin snrlar dahilinde hareket etmelerini salar, o snrlarn dna kmalarn nler.

Dinin kontrol altnda tutmas insann vicdan denilen mekanizmasn ileme koymasn salar. Dinsel olarak ekillenmi bilincin belirli zellikleri, elbette zaman ve mekan asndan grecelidir. Ortaada yaam biri, bir bycnn yaklmamasn gnah olarak kabul ederken, biz bugn yaklmasn gnah kabul ediyoruz. Geleneki bir Gneyli beyaz, siyahlarla beyazlarn birbirine karmasn, ihtimal olarak dahi, gnah addederken; ayn dine sahip Kuzeyli, siyah ve beyaz rk birbirinden ayran geleneksel ara ve amalarn uygulanmasn gnah telakki eder.79 Kanaatimizce kurallar, kiinin vicdannda kkl bir yer edinmedike dtan gelen kontroln etkisi snrl kalacaktr.

Din toplumu kontrol altna tutmaya alrken yalnzca vicdandan yararlanmaz. Din toplum iindeki hukuk, eitim, aile gibi dier kurumlar etkilemek suretiyle de toplumun kontroln salamaktadr.

slam tarihine baktmzda Hz. merin, kadnlarn ok ssl giyinmeleri, zinetlerini tehir etmeleri ve ahlaki zlmeler sebebiyle Hz. Muhammedin uygulamasna muhalif olarak kadnlarn mescitlere gitmesini yasakladn grmekteyiz.80 Lale Devri de, kadnlarn sosyal ilikileri asndan fesad- zaman gerekesiyle daha kat denilebilecek yeni uygulamalarn getirildii bir dnem olmutur. Yeniehirli Abdullah Efendi vermi olduu fetvada kadnlarn camiye gelip vaaz dinlemelerinin uygun olmadn ifade etmitir.81 Fetvaya konu olan kadnlarn camilerdeki vaazlara katlamamas,
79 80

muhtemelen

devrin

ahlaki

yapsndaki

bozulmalardan

Peter L. BERGER: a.g.e., 85, 86. Mehmet ERDOAN: slam Hukukunda Ahkamn Deimesi ( stanbul, 1994), 169-170. 81 Bir camide vaaz olduunda kadnlar meclis ve vaaza gelmi olsalar hakim sz konusu kadnlar buradan men etmeye kadir olur mu? El Cevab: Olur.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 558.

29

kaynaklanmakta olup kadnlarn sosyal ilikileri dini bir hkmle kontrol altnda tutulmaktadr.

Dini doktrin ilerledike, ahlak gitgide kanun ve adetten ayrlmtr. Fakat bamsz bir ahlaki sistemin ortaya kt yerde bile ahlaki dncelerin kayna ve tekili kararl bir dini tecrbeden olumaktadr. Pasifik Okyanusunda kltr ve din zerine mehur incelemesinde Williamson, herhangi bir toplumun ahlaki kanunun, onun normatif sisteminin bir blmn oluturduu ve kiinin davranlarnn dzenlendii hukuki, pratik, bedii v.s kurallarn btnnn onun tarafndan ifade edildiini dorulamaktadr.82

Kanaatimizce, her ne kadar son dnemlerde din toplumun zihniyet geliiminde etkisini kaybetmi gibi grnse de, din hala toplumun en deerli yap katman olarak inananlar kontrol altnda tutmay srdrmektedir. nk dinin oluturduu zihniyet yaps kuaktan kuaa aktarlmaktadr.

1.1.3- Yaplandrma

Dinin toplum zerindeki etkilerinden btnletirme ve kontrol altnda tutma ilevlerine gre daha dar bir ereveye sahip olsa da dinin bahsedilmesi gereken nc toplumsal etkisi, sosyal yaplandrmadr.

Din sk sk kutsal kkeni olmayan yaplar merulatrr. Din bazen de toplumun belirgin farkl kategorilerini dinsel aklamalar iine oturtabilmek iin bilfiil bu yaplanma temellerini salar. Geleneksel Hint kast sistemi buna rnektir. Siyasi liderlere byk avantajlar salayan bu kendine zg ve son derece karmak yap byk bir ihtimalle brahman ruhbanlnn bir rndr. Baz sosyologlarn iddialarna gre, bizim toplumumuzdaki ana dinsel
82

Joachim Wach: a.g.e, 82.

30

grubun btncl cemaatler haline geldiklerine ve sonunda ferdin konumunu belirlemekte kullanlan eski snf ve etnik arka plan ltlerinden daha nemli hale gelebileceine dair iaretler vardr. Bu tr durumlar merulatrma asndan tahlil edilebilse de, dinin sadece merulatrc deil, ayn zamanda toplumsal yaplarda farkllk yaratan ltleri de salama imkan ve ihtimalini gstermesi asndan nemlidir. Tarihte bunun birok rneini grebiliriz. Eski ve ilkel toplumlarda yaplandrma ve merulatrma ilevleri nerdeyse i ie girmiti.83 Hinduizmdeki kast sistemi dini inanlar temeli zerine oturmu bulunan bir sosyal yaplandrma rnei olup din, toplumsal farkllklar merulatrc bir fonksiyon grmektedir.

Din, toplumun sosyal yapsnda etkili olan nemli bir fenomen olup yaplandrma ileviyle balantl olarak gerek fert olarak gerekse aile ile birlikte toplum olarak sosyal hayatn tm alanlaryla ilgili normlar ve dzenlemeler getirmektedir. Dinin toplumu yaplandrma ynndeki etkisini aile kurumuyla rneklendirebiliriz.

slam aileyi toplum hayatnn temeli kabul eder. Osmanl ailesinde, bir islam ailesi rnei olarak drde kadar ok elilik serbest olmasna ramen, fiilen tek elilik hakimdir. Gerek ariv kaynaklar, gerek seyahatnameler ayn anda birden fazla ele yaplan evliliklerin ok olmadn gstermektedir. Klasik dnem iinde zellikle tereke defterleri zerinde yaplan aratrmalara gre birden fazla evlilik oranlar %5-12 arasndadr.84 Hristiyan aile yapsnda ise birden fazla elilie pek rastlanmamaktadr. Bu durum dinlerin topluluklar yaplandrdn gstermektedir.

83 84

Peter L. BERGER: a.g.e., 87. Ahmet TABAKOLU: Osmanl timai Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl Toplum, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999), 25.

31

1.2- Toplumun Dini Etkilemesi

Dinin toplum zerinde btnletirici, kontrol altnda tutucu ve yaplandrc etkileri olduu gibi toplumun da din zerinde baz etkileri bulunmaktadr. Ekonomik ve politik nedenlere dayanan toplumsal olaylar dinler zerinde ok nemli sonulara yol aabilmektedir.85

rnein, rnesans, reform ve hmanizm gibi toplumsal gelimelerle birlikte hristiyanln tabiat ve toplum konusunda ngrd temel dnceler kkl deiikliklere uramlardr. Bir tek hristiyan toplumu anlayndan ibaret bulunan Roma Katolikliinin normatif anlaynn yerine protestan anlay ve eitli non- konformist anlaylar ortaya kmtr. Bunlarn hepsi gitgide insanlarn geleneksel dini terk edilerine sahne olmu ve bu durum zellikle protestanlkta kkl laikleme dalgas balad zaman hissedilir bir hal almt.86 Hristiyanln zamanla gelien sosyal olaylarn etkisiyle mezheplere ayrlmas bize toplumsal olaylarn dini etkilediini gstermektedir.

Toplumsal olaylar, dini direkt etkileyebilmesinin yan sra dindarlarn dnce yapsn ya da balln etkileyerek dolayl olarak da etki altna almaktadr. rnein Almanyada marksist dnce iiler arasnda yaylarak devlet kilisesine olan ball azaltm ve farkl dini oluumlara neden olmutur.87 Grld gibi toplumsal olaylarn, din ve dindar zerinde olumlu etkileri olabilecei gibi olumsuz etkilerinin de bulunmas mmkndr.

Sosyal

deiimin dini

hayata etkisini islam tarihinde grmek

mmkndr. Drt Halife dneminden sonra, Emevi halifeleri hilafet yolundan ktlar ve onun yerine mutlakiyet sistemini yerletirdiler. ok gemeden zevk
85 86

Max WEBER, Sosyoloji Yazlar, ev. Taha PARLA ( stanbul: letiim Yay. ,2000). 343. Joachim WACH: a.g.e., 336, 337. 87 Joachim WACH: a.g.e., 339.

32

ve sefaya daldlar. darelerinde bir diktatrlk anlayyla adaletten ve dinin prensiplerinden yava yava uzaklatlar. Dier bir rnekte modernleme ve batllama hareketlerinden etkilenen araplarn geleneksel dini deerlerinden uzaklaarak Osmanl hilafetinden ayrlmasdr.88 nk bu bir tr sosyal deimenin etkisiyle dini ba ve kimlikten ayrltr.

1.3- Din- Deiim likisi

Toplumsal

yapnn

bir

esi

olarak

dinin,

toplumdaki

genel

deimeden bamsz olduunu syleyebilmek zordur. Dinin toplumsal deimede itici ya da engelleyici bir faktr olarak deerlendirilmesiyle birlikte, dini deimeyi toplumsal deimenin bir sonucu eklinde ele almak da mmkndr.89

Bu nedenle Weber, deimede dinin belirleyicilii konusunda eitli toplumlardaki insan davranlarnn, insanlarn inanlar erevesinde anlalabilir olduunu savunmaktadr.90

Her ne kadar din, geleneksel toplumda deiimi yaratc bir hamle eklinde tezahr etmekte ve bu gcn koruduu mddete nemli sosyal deimeleri beraberinde getirmekte ise de, Fransz filozofu Bergsonun da gayet yerinde tehisi ile bu ancak, bylesine bir deimeye ak ve dinamik toplumda mmkn olmaktadr. Tersine kapal ve statik toplumlar bu deiimlere msait deillerdir.91 Denilebilir ki dinin toplumda istendik bir deiimi gerekletirme gc, toplumun yeniliklere ak olma seviyesine baldr.
88

Sami ENER: Sosyal Deimenin Dini Hayata Etkisi, Sosyal Deime ve Dini Hayat, 1991( stanbul: slami limler Aratrma Vakf, 1991), 108,109. 89 nver GNAY: Din Soyolojisi Dersleri, a.g.e., 281. 90 Bkz. Max WEBER: Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep GRATA (Ankara, Ayra Yay., 2002), 31. 91 nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 338.

33

Toplumsal deiim- din ilikilerine bakldnda, toplumsal deiim- din ilikileri etkileimsel bir zellik, bir karlkllk arz etmektedir. Toplumsal deiim- din ilikileri yle karmak bir durum sergilemektedir ki konuya tek tarafl din zerinden veya sosyal deiim zerinden bakmak yanl bir tutum olsa gerektir.

Sz konusu karlkl olmak ve etkileimsel zellik erevesinde din ile toplumsal deiimin karlkl ilikilerinin temelde iki tipte gereklik kazand sylenebilir.

1.3.1- Dinin Etkili Olduu Din- Deiim likisi

Din, insan davranlarnn ve sosyal ilikilerinin deimesinde en gl etkenler arasnda yer almaktadr. Denilebilir ki din, sosyal deiimin nemli bir kaynadr. Dinin etkili olduu din- deiim ilikisi, kendi iinde balkta ele alnabilir:

Birincisi; dinin toplumsal deiimi yavalatc, hatta bazen engelleyici bir faktr olarak etkili olduu din- toplumsal deime ilikisidir. Sembollere, kutsal metinlere, gelenee ballk, zellikle messeselemi bir dini, eyann mevcut dzenini korumaya gtrebilmekte ve bylece din, genelde yeni deerlerin yaratcs olmaktan ziyade eski deerlerin koruyucusu eklinde alglanmaktadr.92

Din- toplumsal deiim ilikileri ele alnrken, daha ok dinin, toplumsal deiim karsnda muhafazakar olduu, tutucu bir tutum ve tavrla toplumsal deiimi yavalatc, frenleyici veya engelleyici bir ilev grd, toplumsal

92

nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 335.

34

deiime kar statkoyu, mevcut durumu destekledii grlmektedir. Bu ynyle ne karlmas tartlr olmakla birlikte, dinin byle bir ilevinin de olduu, muhafazakar ve tutucu bir ynnn de bulunduu yadsnamaz.

Engelleme bakmndan fetvalarn roln Lale Devrinde grmekteyiz. Padiah ve sadrazamn meru dairede de olsa, vaktinin ounu ziyafetler ve elencelerle geirmesi, halk arasnda, ahlakszln yaylmasna ve elencelerin meru daireden gayr-i meru daireye kaymasna yol amtr. O halde, Lale Devrinde stanbulda gayr-i meru hayatn, dier dnemlere oranla artt asla inkar olunamaz. Mesela, elenceli ve ziyafetli hayatlar, halk arasnda baz genlerin afyon ve esrar kullanmasna yol amtr.93 Kadnlarla erkeklerin gayr-i meru ekilde beraber elenmeleri ok ciddi bir noktaya ulamasndan dolay, eyhlislam Abdullah Efendiden bu konuda fetva talebinde bulunulmutur. eyhlislam Abdullah Efendi de kadnlarla erkeklerin gayr-i meru ekilde beraber elenmelerinin, islama uygun olmadn, bu ekilde davrananlarn tazir-i edit ve men gibi cezalar ile cezalandrlacan ifade etmitir.94

Osmanl toplumunda dine aykr olan gelimeler fetvalarla kesin bir ekilde yasaklanmtr. Sihir ve by ile urap insanlar arasnda fesat kartanlar piman olup tevbe etmedii takdirde lm cezasna arptrlyordu.95 Kuran- Kerim ayetleriyle sihir yapanlarn da, cezas ayn ekilde olmutur.96

93 94

Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 215. Bir karyede sakin ehl-i islam taifesinin ricali bihersene bir zel gnde en gzel elbiselerini giyip vedd-i zunup ve gen kzlarn ve kadnlarn eitli zinetlerle bayram gn gibi sslenip karye yaknlarnda belli bir yerde cmlesi toplanp cmle kadnlar yz rtl olduklar halde genlerle beraber oturup sohbet ve mizah edip iki taraftan biri birlerine eri bir uygunluk olmadan nazar edip hazrladklar yemekleri kark bir ekilde oturup yemei adet eyleseler sz konusu kiilere ne lazm olur? El Cevab: Tazir-i edit ile zecir ve men etme.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 148. 95 Byc ve fesat yolunda olan Zeyd tevbe etmeden yakalansa Zeyde ne lazm gelir? El Cevab: ldrlr.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 151. 96 Byc olan Zeyd Kuran ayetleri yazl olan mushaf- erif katlarn ihaneten deirmen ta altna koyup filann ban evirdim ve filann kalbini filan tarafa evirdim diye bu vecihle

35

Fetvalarn sosyal deiimi engelleyici grnm, onun toplumun btnlemesinde grd ilevle de yakndan ilgilidir. Din, zellikle hzl sosyal deiimlerde ve toplumsal farkllamalarda olas paralanmalara kar toplumu korumak ve btnletirmek iin harekete geer. Bylece din, eitli toplumsal ilevleriyle toplumsal deiimi grece yavalatabilmektedir.

kincisi; toplumsal deiimi takviye edici bir faktr olarak ilev grd iliki biimidir. Din, sadece toplumsal deiimi engelleyici veya yavalatc olmakla kalmamaktadr. Dinin ayrca toplumsal deiimi hzlandrc veya takviye edici ilevi de bulunmaktadr. Dinin toplumsal deiimi takviye edici bir faktr olarak kendini gstermesinde, onun zellikle merulatrma, zihniyet kazandrma, atma, motivasyon, organizasyon, sosyalletirme, yaplandrma, kimlik kazandrma, toplumu dzenleme, vs. ilevleri etkili olmaktadr.97

ncs ise dinin toplumsal deiimin temel faktr olduu iliki biimidir. Toplumsal deiimin temel bir faktr olarak din, toplumsal deimenin gereklemesinde temel etken veya temel etkenlerden biri olarak varlk gstermektedir.

Dinin toplumsal deiimin temel faktr olmasna, belki de en geni ve en ciddi ilgiyi Alman sosyolou Max Weber gstermitir. Webere gre dini ve ahlaki deerler, sosyal ve ekonomik deime olgusu iinde yer alabilir ve hatta yerine gre onlar bu deiikliklerin hakim faktr roln stlenebilirler. Hi phesiz din, sosyal deimenin yegane hakim faktr deildir. Tersine bu olgu ierisinde baka birok faktrler de rol oynamaktadr. Hatta dini faktr baka birok durumlarda tersine sosyal deimeye engel de tekil edebilir. Bununla birlikte, batda modern kapitalizmin douunda oynad rolde
ayet-i kerimeleri talar altnda evirmek ve sihir etmek adeti olduu eran sabit olup tevbe etmeden yakalansa Zeydin ldrlmesi meru mudur? El Cevab: Merudur.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 152. 97 Ejder OKUMU: Toplumsal Deime ve Din ( stanbul, 2003), 124.

36

grld zere din, sosyal ve ekonomik deimenin ve dolaysyla da yeni deerlerin yaratlmasnn hakim faktr olabilir.98

Yeniehirli Abdullah Efendi yeni olaylara olumlu fetvalar vermek suretiyle toplumun nn amtr. Lale Devrinin en byk ve mteakip nesiller zerine tesiri bakmndan da phesiz en devaml ve ehemmiyetli yenilii brahim Mteferrikann Sait Efendi ile birlikte atklar (1727) matbaadr. Geri matbaa Osmanlya 1488de yahudiler, 1567de ermeniler ve 1627de rumlar tarafndan ithal edilmi ise de trkler arasnda rabet grmemitir.99 Kitap basm konusunda Yeniehirli Abdullah Efendiye sorulmu ve Abdullah Efendi fetvasnda matbaann dinen bir sakncas olmadn belirterek toplumsal deiime olumlu katkda bulunmutur.100

1.3.2- Dinin Etkilendii Din- Deiim likisi

Din, kendi orjinalini ne kadar koruma ve alternatif deiimler gerekletirme abas ierisinde olursa olsun, yine de onun zamanla toplumda ortaya kan deiimlerden bir ekilde etkilendii muhakkaktr. Nitekim islam hukukunda Ezmann taayyr prensip olarak kabul edilmitir. Btn dinler, toplumu gebelikten etkilenmi ve etkilenmektedirler.101 yerleiklie, sitelerden imparatorlua, krsal kltrden sanayiye geiren kkl yapsal deiimlerden

nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 335-336. Mmtaz TURHAN: Kltr Deimeleri ( stanbul, 1959), 125. 100 Basma sanatnda maharet iddia eden Zeyd lgat ve mantk ve hikmet ve heyet ve bunlarn emsali alet ilimlerinde telif olunan kitaplarn harflerinin ve kelimelerinin suretlerini bir kalba nak edip evrak zerine basma ile ol kitaplarn nshalarn tahsil ederim dese Zeydin bu vecihle kitap iini srdrmesine eran ruhsat var mdr? El Cevab: Basma sanatnda mahareti olan kimseler bir kitabn harflerini ve kelimelerini bir kalba doru olarak nak edip evraka basmakla az zamanda meakkatsiz ok sayda kitap hasla olup bylece ok ucuz kitap yazlmasna sebep oluyor bu vecihle faydal bir i olmakla dinimiz bu kimsenin bu ii yapmasna izin verir olup birka alim kimseler sureti nak olacak kitab tashih iin tayin olunup onlar tashih ettikten sonra sureti kalba nak olunursa gzel bir i olur. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552. 101 nver GNAY, Din Sosyolojisi, a.g.e., 338-339.
99

98

37

Zerdt dini, iinden fkrd toplumun izlerini tayan bir din olduundan bize bu konuda yol gsterebilecek durumdadr. Bu din, komu kabilelerin gebelikten yerleik bir hale geldikleri bir zamanda olgunlaabilmitir. Burada tarm ve obanlk dini devlerden saylyordu. Buday eken saadet eker; Buday yerden bitince eytan gzya dker gibi ataszlerinde bu durum aka grlmektedir. nein elde edilmesi de cennet mutluluuna ermenin semboldr. evresel artlarn etkisi daha derinlere kadar gider. Ari ve rani olan zerdt dininin Hint kolunda beliren deimeler, bu konuda ok aydnlatcdr. Zerdt dininin i, g ve alma zevki diye zetlenen ayrt edici nitelii Parsilerin Ganj nehri kenarna g etmesiyle ortadan kalkmtr. Zira Ganj nehri kylarnda tropikal bir iklim hkm srmektedir. Verimli topraklarna karlk bu iklim tembellik vericidir. randakinden farkl olarak bu iklimde durgun ve sessiz dnce hakim olmutur.102

Toplumda kendini gsteren deiimlerin, din ve dini yaay zerinde etkileri olumlu ynde olabilecei gibi olumsuz ynde olmas da mmkndr.

Toplumsal deiim, dinin kendi iinde atma kmasna, dindarlar arasnda ztlama, kavga, sava vs. kmasna sebep olabilir. Bu noktada batda rnesans ile birlikte gelen deiimle ilikili olarak ortaya kan reform hareketinin protestanl dourmasyla hristiyanln daha da farkllamasn ve daha sonra ortaya kan din savalarn rnek vermek mmkndr. Ayrca islam tarihinde zellikle Hz. Osman dneminden itibaren meydana gelen deiimlerin etkisiyle eitli frkalarn, siyasal hareketlerin, isyanlarn ve daha sonraki mezhepleme ve frkalamalarn kendini gstermesi de buna rnek verilebilir.103

102 103

Mehmet TAPLAMACIOLU: Din Sosyolojisi (Ankara, 1975), 93. Ejder OKUMU: a.g.e., 145.

K NC BLM BEHCETL- FETAVA RNE NDE 18. Y.Y OSMANLIDA GNLK HAYAT

Bu blmde Behcetl- Fetavadaki dnemin sosyal hayatn yanstan fetvalar, dini hayatn boyutlar erevesinde deerlendirilecektir.

Dini tecrbe, eitli ekillerle objektifleerek trl ifade tarzlarna brnmektedir. Sosyologlar, dini tecrbenin, bir insan yahut toplum hayatnda ya da tarihi ve sosyo- kltrel ortamda brnd ifade ekillerini eitli biimlerde kategorize etmilerdir. Mesela Ch. Glock, W. E. Gregory, R. R. Dynes, J. M. Yinger, T. F. Hoult, J. Wach, G. Mensching ve G. Le Brasn tasnifleri bulunmaktadr. Bu farkl tasnifleri tek tek ele almak yerine nemli grdmz birka tasnif zerinde duracaz.

Fransz din sosyolou G. Le Bras, dini hayat ierisinde ana kesim ayrt etmektedir ki, bunlar dini tecrbenin ana tezahr sahasn oluturmaktadr. Bunlar srasyla: 1- Dini birlikle ilgili kesim. 2- Sivil kesim 3Spranatural kesim.1 Bu kesimlere ksaca deinecek olursak dini birlikle ilgili kesim, dine balananlarn oluturduu dini cemaatleri ya da dini topluluklar iermektedir. Sivil kesim, dinin sivil topluluklarla mnasebetleri alandr. Spranatural kesim ise, dinin toplumu ekillendirmesini iermektedir.

Din sosyolojisinin nemli isimlerinden J. Wachn dini tecrbenin boyutlarn tasnifi ise u ekildedir: 1- Dini tecrbenin teorik anlatm. 2- Pratik anlatm. 3- Sosyolojik anlatm.2 Dini tecrbenin teorik anlatm dinin iman esaslarn ve dogmalarn iermektedir. Pratik anlatm, dini tecrbenin ibadet
1 2

nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 215. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 217.

39

boyutunu kapsar. Sosyolojik anlatm ise dini cemaatleri ve topluluklar iermektedir.

Amerikada dini hayat inceleme konusu yapan Ch. Glock dini tecrbenin boyutlarn beli bir tasnifte ele almtr: 1- Bilgi boyutu. 2- nan boyutu 3- Dini pratikler boyutu. 4- Tecrbe boyutu. 5- Etkiler boyutu.3 Bilgi boyutu, dini tecrbenin teorik boyutunu; inan boyutu, dinin iman esaslarn; dini pratikler boyutu dindarn ibadetlerini ve dini uygulamalarn; dinin tecrbe boyutu dindarn sosyal hayatn ekillendirmesini ve etkiler boyutu ise dini tecrbenin zihniyet boyutunu iermektedir. Biz de almamzda BehcetlFetavada yer alan fetvalar, Ch. Glockun tasnifini esas alarak deerlendireceiz.

2.1-

BEHCETL-

FETAVANIN

B LG

BOYUTU

AISINDAN

DEERLEND R LMES

Bilgi boyutunda dindarlarn, inanlaryla ilgili temel ilkeler hakknda bilgi sahibi olmas amalanr.

Btn dinler taraftarlarndan inanlar hakknda bilgi sahibi olmalarn bekler. Dinlerin kendi ilerinde ve birbirleri arasnda, dindar insann neyi bilmesi gerektii ve dini bilginin kalitesinin nasl salanabilecei konusunda byk farkllklar bulunduundan, dini balln gstergesi olarak ne tr bir bilginin kullanlacan belirlemek gerekten zordur. Konfyanizm, klasik bilgiye daha fazla deer vermektedir. Yahudilikte ise yahudi tarihini ve eriatn bilmek daha belirleyicidir. Hristiyanlkta, kutsal metinle mnasebete ok deer verilir. Hristiyan inancnn kaynan ve tarihini bilmeye ise daha az deer verilir.4 slamda ise asli kaynak Kuran- Kerim ve snnettir. Bu
3 4

nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 217. Charles Y. GLOCK: Dindarln Boyutlar zerine, Din Sosyolojisi, Der. Ve ev. Yasin AKTAY- M. Emin KKTA (Ankara: Vadi Yay. , 1998), 252.

40

yzden btn mslmanlarn Kuran- Kerimi ve snneti renerek hayatlarna ekil vermeleri zaruridir.

Bazen, kapsaml dini bilginin, belli bir dini yaantya, dzgn dini pratie ve dini inan ilkelerine gl bir balla dnmesi ihtimali zayftr. Snrl bir dini bilgiye sahip olanlarn, dindarln dier boyutlar bakmndan, dini bilgisi ok kapsaml olan veya hi olmayanlara oranla gl bir dindar olmalar daha muhtemeldir.5 Dindarlarn, inanm olduu dinin retileri hakknda yeterli bilgiye sahip olmalar gerekir. Aksi takdirde dindarn tavr ve hareketleri dinden uzak olmaktadr. Bu durum, dini tecrbede bilgi boyutunun nemini ortaya koymaktadr.

Fetvalarn bilgi boyutundaki roln, olumlu ve olumsuz katklar eklinde ifade edebiliriz. Olumlu katklar toplumun birlik ve beraberliini salamas ve sosyal btnlemeyi gerekletirmesidir. Olumsuz katks ise statik bir toplum nermesidir.

2.1.1- OLUMLU KATKILAR

2.1.1.1- Birlik ve Beraberlii Salamak

Bu dnemin ynetim anlaynda egemen olan dnce, uzun sren savalardan bunalan halk huzur ve bar ierisinde yaatmaktr. Dolaysyla Osmanl ynetimi karlat problemlerde ncelikle birlik ve beraberlii hedeflemitir.

Charles Y. GLOCK: a.g.e., 269.

41

Lale Devrinde ran Osmanly tehdit eden en nemli sorundur. Osmanl Devleti bu blgede isyan edenlere ve toplumun birlik ve baraberliini bozanlara kar fetvalar vermitir.

Yeniehirli Abdullah Efendi, fetvasnda ayn dnemde iki devlet bakannn olamayacan ifade etmitir.6 slam hukukuna gre eer insanlar iki imama beyat ederlerse ve bu iki imam da pe pee gelirse, iki imamdan birincisi halife ikincisi ise beyat edilen imam zerine bagi edendir. Bu durumda da ehl-i bagi iin gereken ceza verilir.7 Ayn anda iki imam olacak olursa bu durum dini ilerin ve devlet ilerinin dzenin bozulmasna sebep olaca aktr.

Ayn dnemde iki halife sorununun daha ok ran snrnda ortaya kmas burada belli bir sre sonra savalar kanlmaz klmtr. Dolaysyla Osmanlnn bu yzylda en fazla savamak zorunda kald devlet ran olmutur. Dier bir fetvada eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendi ran blgesindeki isyanclarn mslman olmalarna ramen ldrlmelerine cevaz vermitir.8

Ehl-i islam asr- vahitte iki kimseye biat edip imam nasbetmek caiz olur mu? El Cevab: ki imamn asr- vahitte ictimann adem-i shhati icma-i ashab ile sabittir. Her birinin memleket ve eyaletleri aralarnda bahr- hind gibi bir hacizi azim olaki her biri dierinin memleketinde tedbir ve himayeye kadir olmayalar.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 195. 7 Abubekir S. YCEL: ki Halifenin Bir Arada Bulunmamas Anlay Ve Osmanl Hkmdar Sultan brahimin Siyaseten Katli, slami Aratrmalar, XII, 1,(1999), 44. 8 Bu surette ebay- kiram ve ecdad- izam melk ve eimme olan sultanu-l berrin ve-l bahrin hadimu-l haremeyn-u erifeyn sultan Ahmed han edamallahu teala iclalehu ma kerrara- cedidan hazretlerine cumhuru-l mslimin akd-i biat ve imam nasbedip bu kadar seneden beri imameti mtekarrir olduktan sonra Hayta eyaletinde olup kl ile fethettii memalikine muttasl beldey-i sfehan ve yaknnda olan baz beldelere atale-i dest tesallut eden Zeyd davay- imamet ve saltanat edip mslmanlardan baz kimseler dahi biat edip imam nasbetmeleriyle sultan- mumi ileyh hazretlerine adamlar ve mektup gnderip belde-i sfehan krsiy-i Revafiz olup ve halen benim zaptmda olmakla halife-i muarun aleyh ekamallahu teala deaim-i devlet hazretlerinin Acem Rafizilerinden fetih ve teshir eyledii beldeler ve eyaleti bana teslim edin diye ilhah sadedinde olsa Zeydin hkm eriyesi ne vecihledir? El Cevab: Zeyd isyanc olup hulu vaciptir eer tesaddi ettii davadan rucu edip biat- zillullah muarunileyh hazretlerine itaat ederse febihe eer davasnda srar edip itaat etmezse Fein beat ihdahuma alel uhra fegatilulleti tebi hatta tefie ile emrillah nass- kerimin hkmnce ve sahih-i Mslimde Ebu Said el Hudri radiyallahu teala anhu

42

slam hukukunda devlete isyan suu (bay), bir tevile dayanarak haksz yere devlet reisine tabi olmaktan karak bakaldrmaktr.9 O halde bay suunun temel unsurlar, devlete (imama, padiaha) kar ayaklanmak, kuvvet kullanarak iktidar ele geirmeyi amalamaktr. syan suunun ksmen deiik cezalar vardr. Farkl dnd halde bir grup tekil etmeyen ve bir yerde toplanarak ba kaldrmayanlara dokunulmayp ikaz edilirler, ileri giderlerse tazir ile cezalandrlrlar.10 Devlete isyan edenler kendileri atmaya girerlerse hepsi datlncaya kadar onlarla savalr.11 Osmanl devleti de isyanclara hibir ekilde msamaha gstermemitir. Yeniehirli Abdullah Efendinin fetvasnda, padiah hakknda aslsz iddialarda bulunup halk isyana aran kimsenin ldrlmesinin meru olduu yer almaktadr.12

2.1.1.2- Sosyal Btnlemeyi Salamak Osmanl Devleti, mslman olmayan halk iin can, mal ve rz gvencesi vermi, din ve mezhep fark gzetmeden geni bir eitlik tanmtr.13 Bu adan Osmanl, iindeki uluslar osmanllk milleti atsnda birletirmekle uzun yllar gl bir devlet olarak varln srdrmtr. Osmanl Devletinin tanm olduu bu eitlie ramen bazen mslman halk, gayrimslim halkn haklarn engellemi veya onlara glk karmtr.

hazretlerinden rivayet olunan iki halifeye biat edilirse ikisinden birini ldrn hadis-i erifi mucibince ldrlmesi tm mslmanlara vacip olur. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 195. 9 Celal YEN ER : El- htiyar Metni el-Muhtar lil-Fetva Tercmesi ( stanbul, 1993), 282. 10 Ahmed AKGNDZ: Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hkmleri ve eri Tahlili, slami Aratrmalar, XII, Say 1,( 1999), 6. 11 Abdullah b. Mahmud b. Mevdud MAVS L : el- htiyar Li Talilil- Muhtar, (Beyrut, 1975), II, 410-412. 12 Devlet-i aliyede nice menasp erefinde olup padiahn ltfuna mahzar olan Zeydin sultan- din hilafeti ila yevm-id din hazretleri hakknda bais-i kesri an saltanat olur baz aslsz yalan syleme hususunda srarc olduundan ma ada sebep rahat- ibadullah olan nizam- devlet aleyhine halel gelmesi iin insanlar fitne ve fesata sevk ve say eder fesat olsa padiah- islam Zeydi ldrmesi meru mudur? El Cevab: Merudur.Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 153. 13 Yavuz ERCAN: Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler (Ankara, 2001), 186.

43

Devlet bu ve benzer olaylarn yinelenmemesi iin gayrimslimlere kar yaplan sularda gerekli cezalar vermitir. Behcetl- Fetavada ki bir fetvada gayrimslime olan borcunu demeyen mslman cezalandrlmtr.14 Yine Yeniehirli Abdullah Efendi gayrimslimi ldren bir mslmann ksasen ldrlmesine dair bir fetva vermitir.15

eyhlislamlarn verdii fetvann, bilgi boyutu ynnden nemi, halkn dini konularda bilinlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. nk her kademeden halk, yz yze veya vastalarla fetva makamndan bilgi alr ve bunu hayatnda uygular. eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin vermi olduu fetvalar, yaanan devrin dini, ilmi ve sosyal durumu ile yakndan ilgili olmasndan dolay ilk muhataplar iin olduu gibi sonraki nesiller iin bilgi kaynadr.

2.1.2- OLUMSUZ KATKILAR

Fetvalar, toplum iinde srekli meydana gelen sorunlar islami ilkelere uygun bir ekilde zmleyerek toplumun temel karakteristiinin muhafazasna katkda bulunmaktadr. Ancak yerinde ve doru verilmeyen fetvalar statik bir toplum oluturmaktadr.

Bu dnemin fetva anlaynda egemen olan dnce, itihat kapsnn kapal olduudur. Dolaysyla eyhlislamlar karsna gelen herhangi bir meselede ncelikle ou medreselerde ders kitab olarak da okutulan El14

Yahudi olan Zeyd kad taifesinden Amr zimmetinde bor olan u kadar ake hakkn Amrdan istediinde Amrn edaya kudreti olduu halde vermemekle Zeyd Amr hakime hapis ettirmek istediinde Amr zmmiye olan bor iin mslman hapis olunmaz diye imtinaya kadir olur mu? El Cevab: Olmaz. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e.,429 15 Mslman olan Zeyd zmmi olan Amrn cariyesi Hind-i nasraniyeyi kasten alet-i cariha ile ldrse Amr Zeydi ksas ettirmeye kadir olur mu? El Cevab: Olur. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 580.

44

Hidaye, Kenzd- Dekaik, El- Muhtasar ve El- Vikaye gibi hanefi fkh kitaplarna bakmaktadrlar. Bu durum da taklid anlayn getirmi ve srekli deien toplum meseleleri nceki fetvalardaki hkmle zlmeye allmtr. rnein kadnn evlilik hakk olarak ald mehr-i meccelin denecei an hibir zaman tespit edilmemitir. eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendide ertelenen mehir konusunda geleneksel fetvalara bal kalm bir zm getirmemitir.16 Evliliin balangcnda parann tutar kararlatrlmakta, ancak deme sresi kararlatrlmamaktadr. Taklid anlay fetvalarda temel tutum olunca toplumun statik bir yapda kalmas muhtemeldir.

2.2- BEHCETL- FETAVANIN DEERLEND R LMES

NAN BOYUTU AISINDAN

Her din mutlaka baz inanlara dayanr. yle ki, birtakm temel inanlara dayanmadan bir din tasavvur etmek imkanszdr. En ilkelinden en ykseine kadar, ister hak isterse batl hangi din olursa olsun, bu inanlar o dinin ayrlmaz birer parasn tekil ederler. Esasen, hemen her din kayna dini tecrbe, sezgi, ilham ya da vahiy olsun birtakm akidelere, inanlara, tasavvurlara ve fikirlere dayanr. Srf bir dine has olan bu inanlar, tasavvurlar ve dncelerin muhtevasnn dahi o dine inanan fertleri birbirine balayan bir tesiri bulunmaktadr.17 nk bu muhtevalar o dine inanan fertleri birbirine balayan bir kpr vazifesini grmektedir.

lkel politeist dinlerde teorik anlatm bir takm mitler halinde ifade edilmektedir.18 lkel zihniyetin mitoloji eklinde ifade ettii ey medeniyetin

16

Hind zevci Zeyd ile aralarnda nikah kaim iken zimmetinde olan mehr-i mecceli bana imdi eda eyle diye Zeyde cebre kadir olur mu? El Cevab: Olmaz. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 65. 17 nver GNAY, Din Sosyolojisi, a.g.e., 218. 18 nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 218.

45

daha ileri bir derecesinde doktrin haline dnmtr.19 Bylece dinlerde dini tecrbenin nazari ifadesi, iman esasnn topland akaidle ilgili hususlar eklinde kendini gstermektedir.20

Yeniehirli Abdullah Efendinin inan konusunda vermi olduu fetvalar dikkat ekicidir. Bu fetvalar, gl bir devletin hakimiyetini, stnln ve egemenliini yanstmaktadr.

2.2.1- MSLMANLARIN M LLET- MUHAMMEDDEN OLDUU

Arapa olan millet kelimesi din, eriat, tarikat ve snnet gibi manalar ifade eder. Kelime mfred (tekil)dir ve oulu "milel" dir. Kelime, slam Mezhepleri Tarihinin nemli kaynaklarndan biri olan ehristani'nin, mehur eseri el-Milel ve'n Nihal21de bu anlamda kullanlmtr. Dolaysyla millet kelimesi millet-i islamiyye, millet-i yahudiyye, millet-i nasraniyye gibi din manasnda kullanlmaktadr. Bazen de, peygamberlere nisbetle millet-i brahim Aleyhisselam, millet-i Muhammed Aleyhisselam eklinde ifade edilerek mmet anlamnda kullanlmtr.

Dnemin artlarna bal olarak sosyolojik bir yaplanmay ieren mmet anlay, toplumun inan esaslarndaki birlik ve beraberliini pekitirmektedir. Nitekim eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendi, mmetilik anlayndaki farkl anlaylar ortadan kaldracak aadaki fetvay vermitir.

Mslim olan Zeyde ne millettensin diye sual olundukta millet-i Muhammed sallallah teala aleyhi ve sellemdenim demek gerekdir yoksa millet-i brahim aleyhi-s selamdanm demek mi gerek?
19 20

Joachim WACH: a.g.e., 46. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 219. 21 Bkz: Eb'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdlkerim EHR STAN : El-Milel ve'n-Nihal (Beyrut, 1961).

46

El Cevab: Millet-i Muhammed sallallah teala aleyhi ve selemdenim gerektir.22

slama gre ilk peygamberin tebli ettii din ile daha sonra gelen peygamberlerin ve son Peygamber Hz. Muhammedin tebli ettii din, temel nitelikleriyle ayndr. Allaha iman, peygamberlik messesesi ve ahiret inanc hepsinde vardr.23 Hz. sa ve Hz. Musa, millet-i brahim zere idiler. Bizim peygamberimiz Hz Muhammed de, millet-i brahim zeredir. Burada tevhid paydasnda birleme sz konusudur. Ancak yahudilerin Hz. zeyir iin ve hristiyanlarn Hz. sa iin Allahn oludur diyerek millet-i brahimden ayrldklar iin artk birliktelik ortadan kalkmtr. Gnmzde hristiyan ve yahudilerin tevhide dnecekleri zannyla millet-i brahime vurgu yaplmas tartmalara yol amaktadr. Kanaatimizce bu fetva, gnmzde tartma konusu olan sz konusu meselelere de k tutacaktr.

2.2.2- Z MM LERE SLAMIN ARTLARININ FARZ YET NE NANMA ZORUNLULUU

Osmanl

Devleti

balangtan

itibaren

gayrimslimlerin

inan

hrriyetlerine byk bir nem vermitir. Kendilerine mahsus kilise, manastr, havra ve dier ibadet yerleri ile kendilerine mahsus mezarlklar vardr. Dinlerini deitirmeleri konusunda hibir baskya maruz kalmayan gayrimslimlerin bu ibadet yerlerine yaplan saldrlar devlet tarafndan daima engellenmi, sulular cezalandrlmtr. Bu ilem yaplrken de sulular mslim, gayrimslim diye ayrlmamtr.24 Yani kilise ve havralar srekli olarak devletin gvencesi altnda bulunmutur. Ancak u fetvada durum farkldr.
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 3. Ali Arslan AYDIN: slamda man ve Esaslar ( stanbul, 1995), 223. 24 Yavuz ERCAN: a.g.e., 173-174.
23 22

47

Esnaf- kfre zerlerine savm ve salat ve sair-i taat mefrudann farziyyetine itikad etmek farz mdr?

El Cevab: Farzdr.25

Yani Osmanl topraklarnda yaayan gayrimslimlerin, mslmanlara farz olan namaz ve oru gibi balca ibadetlerin farz olduuna inanmalar gerekmektedir.

Yeniehirli Abdullah Efendinin bu konudaki dier bir fetvasnda da, gayrimslimlerin mslmanlara farz olan inan esaslarnn farz olduuna inanmadklar takdirde ahirette bundan dolay ayrca hesap verecekleri ifade edilmektedir.

Bu surette ad geenlerin taat- mefruzenin farziyyetine itikat etmeseler yevm-i kyamette inkar- tevhidleriyle maheze olunduklarnda ol taatn adem-i farziyyetine adem-i itikatlar iin maheze olunur mu?

El Cevab: Olunurlar.26

eyhlislam makamna hristiyan ve yahudi olanlarn oru, namaz ve dier farz ibadetleri yapmak zorunda olup olmadnn sorulmas da dikkat ekicidir.

Yahudi ve nasara ve sair esnaf- kfre zerlerine savm, salat ve sair taat- mefruzenin edas lazm olur mu?
25 26

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 5. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 5.

48

El Cevab: Olmaz.27

Osmanl devleti gayrimslimler hakknda genel olarak bir inan hrriyeti tanmtr. Ancak Lale Devri fetvalar inan hrriyetinin de snrl olduunu gstermektedir. Bir yahudi ya da hristiyann mslmanlarn inan esaslarn bilme zarureti inan hrriyetinin de sorgulanmas gerektiini ortaya koymaktadr.

2.2.3- MANIN TASD KLE GEREKLEMES

slam bilginlerinin ounluu iman, kalp ile tasdikten ibaret grp dil ile ikrar imann bir rkn saymaktadr. Bunlara gre, kalp ile tasdik edilen eyin, dil ile ikrar edilmesi, yalnz yeni mslman olan bir kimseye dnyevi hkmlerin uygulanmas iin arttr. man dil ile ikrar, kalp ile tasdikdir sz, ite bu zaruretlerden domutur. nk gerekte bir kalp ii olan ve grlmeyen bir ey, ancak dilin ikraryla anlalr. Fakat Allahn birliine, Hz. Muhammed (s.a.v.)in peygamberliine tereddtsz inanm ve kalbiyle tasdik etmi olan bir kimse, bunu diliyle ikrar etmese dahi, hakikatte ve Allah Teala katnda mmindir. ayet bir kimse sonradan mslman olmusa, iman gizli kalaca ve bakalarnca bilinmeyecei iin, mslman muamelesi gremez. Yani onun hakknda slam hkmleri uygulanamaz. O vakit, imann diliyle, dilsizse hareketiyle aa vurmas gerekir. Bu hkm sonradan mslman olanlar iindir. Mslman ailelerin ergenlik ana gelen akl olan ocuklar iin ise, byle bir zaruret yoktur. Onlar, imanszla delalet eden iler yapmadka, mslmanlar nazarnda mmin saylrlar. Fakat Allah ve Peygamberimizi kalpleriyle tasdik etmiyor ve imann bu iki rknne inanmyorlarsa, bu gibiler Allah nazarnda mmin saylmazlar.28 Abdullah

27 28

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 5. Ali Arslan AYDIN: a.g.e., 39-40.

49

Efendinin aadaki fetvasnda, dil ile ikrar etmedii halde kalp ile tasdik eden bir kimsenin mslman sayld anlalmaktadr.

Daru-l islamda tevelld edip mslim evladndan Zeyd akl bali olup kelimeteyn-i ehadeteyni telaffuz eder oldukta Zeydin muvacehesinde hak teala vardr ve her eyin rabbidir ve melaikeleri vardr kitaplar inzal ve resulleri irsal etmitir bade-l mevt bas vardr hayr ve er hak teala hazretlerindendir denilip badeh Zeyde bu zikir olunan umura inanp tasdik ettin mi dediklerinde inandm tasdik ettim dese bu mertebe ile Zeyd mmin olmu olur mu?

El Cevab: Olur.29

Gayrimslimlerin mslman olabilmesi iin birtakm ilemler yaplrd. Her eyden nce ihtida ileminin kad huzurunda yaplmas gerekirdi. nce kelime-i ehadet getirilip buna iki mslman ahit olduktan sonra kendisine yeni bir ad verilirdi. Ancak eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin vermi olduu fetvaya gre bir kimse hakknda, dier mslmanlar mmindir diye ahitlik ettiklerinde sz konusu kimse mslman olarak deerlendirildiini grmekteyiz.

Mslmanlardan Zeyd ve Amr kad huzurunda Bekir-i nasrani hakknda Bekir on gn nce edyan- batldan teberri ve ehadetini tekellm edip mslman olmutu dediklerinde Bekir inkar edip mdde-i ahar yokken Zeyd ve Amr Bekirin vechi muharrir zere islamna ahitleriz ehadet dahi ederiz dese sz konusu kimselerin bu vecih zere ehadetleri makbule olup Bekirin islamna hkm olunur mu?

El Cevab: Olunur.30
29

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 3.

50

Ancak buradaki durumun hukuk boyutu ilgintir. Gerekten mslman olmayan birisi hakknda iki mslman, kelime-i ehadet getirdi diye ahitlik yapmalaryla sz konusu kii mslman kabul edilmektedir. Kanaatimizce Bekirin, kendisinin mslman olmadn ifade ettii halde ve dinden de dnmedii halde mrted olmas ve lm cezas almas kanlmazdr.

2.2.4- PEYGAMBERLERE SAYGI

Hz. Muhammed, ilk peygamber Hz. Ademden itibaren zaman zaman eitli milletlere gnderilen peygamberler zincirinin son halkasdr. Kuran- Kerime gre btn peygamberler, kendilerine iman edenlerden, son peygamber Hz. Muhammede inanmalarn istemi, son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.) de, kendinden nce gelip geen btn peygamberlere ve btn mukaddes kitaplara31 inanlmasnn iman esaslarndan olduunu bildirmitir.32 Peygamberlere inanmann iman esaslarndan olmasndan dolay eyhlislam Abdullah Efendi, peygamberlere alenen hakaret edenlerin ldrlmeleri ynnde fetvasn vermitir.

Zeydin klesi Amr islama geldiinde Hazreti Musa ve Hazreti sa aleyhima salat ve-s selamn nbvvetlerini inkar ettiinde mslmanlardan baz kimseler bu szden rucu eyle bu iki peygamber hazretlerinin hakk- peygamber olduklarn ikrar eyle dediklerinde Amr ikrar etmeyip kar gelse Amra ne lazm olur?

El Cevab: Ahkam- mrted icra olunur.33

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 173. Bkz. Bakara, 2/177, 285; Nisa, 4/136. 32 Ali Arslan AYDIN: a.g.e., 273. 33 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 171.
31

30

51

Bu konuda verilmi fetvalarda, peygamberlere kar saygszlk yapanlarn en sert ekilde cezalandrldn anlamaktayz.

Zeyd-i zmmi Peygamberimiz Hazreti Muhammed Mustafa sallallahu teala aleyhi ve selemle yahut sair enbiya- izam salavatullahi aleyhim hazeratndan birine alenen svse Zeyde ne lazm olur?

El cevap: Geciktirilmeksizin ldrlr.34

Yahudilik, hristiyanlk ve dier dinlere ait kltr kalntlarnn izleri fetvalara da yansmtr. srailiyatn islam kltrne olan etkisi her dnem de kendisini gstermektedir. Kitab- Mukaddesin II. Samuel 11. ve 12. blmlerinde Hz. Davudun zina ettii yer almaktadr. Buradan hareketle Hz. Davudun doksandokuz hanm olduu eklinde ar bir yorum sz konusudur. srailiyat dediimiz bu tr uydurmalarn islam kltrne etkisi Osmanl fetvalarna dahi yansdn aadaki fetvada grmekteyiz.

Zeyd-i mslim Hazreti Davut aleyhi-s selamn ka evlad vard bilir misin dediinde Amr doksan dokuz avrat olan kedinin ka evlad olduunu ne bileyim deyip bu vecihle svm olsa Amra ne lazm olur?

El Cevab: Geciktirilmeksizin ldrlr.35

Kanaatimizce bir kiinin, yahudi ve hristiyanlarn etkisinde kalmadan bu ekilde bir hakarette bulunmas sz konusu olamaz. Sarho iken dahi bir peygambere hakaret etmek, lm cezasn gerektirmektedir.

34 35

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 186. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 187.

52

Zeyd-i mslim kendi arzusuyla iki iip ikiden sarho iken Hazreti sa salavatullahi ala nebiyyina aleyhi hazretlerine svse Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Geciktirilmeksizin ldrlr.36

Peygamberlere iman inan esaslarndan biri olduundan dolay bu konuda en ufak bir ciddiyetsizlik dahi affedilmemi lm cezas dahi verilmitir.

2.2.5- MRTED N HKM

slam dininden baka dine geenler, mrted kabul edilip nce kendilerine mslman olmalar teklif edilir, kabul etmezse devlet bakannn izniyle ldrlrd.

Mslman olan Zeyd akll olup isteyerek kelime-i kfr sylemekle mrted olup ol halde Amr Zeydi ldrse Amr zerine Zeyd iin ksas yahut diyet lazm olur mu?

El Cevab: Olmaz lakin ldrmeden nce islam arz etmek gereklidir Amr Zeydi devlet bakan izni olmadan ldrd iin tedip olunur.37

Mrtedin hkm Osmanl hukukunda lm cezasdr. Bu durum Osmanl hukukunun islam hukukunu esas aldn gstermektedir.

36 37

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 186. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 587.

53

2.1.3- BEHCETL- FETAVANIN BADET BOYUTU AISINDAN DEERLEND R LMES

badet boyutu, dindar insann dini uygulamalarn iine alr. Dindarlk yaantsnn nemli bir tezahr olan bu uygulamalar ok eitlidir. Dua, namaz, oru, zikir, hac, ayin, kurban bunlarn banda gelir.38 lkel dinlerde ibadet, inantan daha byk bir neme sahiptir. Fustel de Coulanges, klasik antik ada din kelimesinin, ayinler ve harici ibadet fiilleri manasn ifade ettiini belirtmektedir.39

mann nazari tasdikinde bulunanlar din tarafndan ilham olunan fiillerle yerine getirilir. Daha geni bir ifade ile dini tecrbeden hasl olan ve onun etrafnda belirlenmi bulunan btn ameller, onun pratik anlatmym gibi itibar edilmek zorundadrlar. Bu ekliyle din bir tapnma olarak tarif edilmitir.40 Tapnma fiiliyatta dinle o kadar iten birlemitir ki, onsuz yaamaya devam edebilmesi phelidir.

Bir dini ayin, tren veya uygulamaya temel tekil eden inanlar zamanla uurdaki eski canllk ve aklklarn kaybettikleri halde, ibadetler, ayinler ve merasimlerin, ou zaman eski ve asli usulleri erevesinde yerine getirilmeleri onlarn birletirici etkisini arttrmaktadr. Bu bakmdan Bacon dini, toplumun en gl ba olarak deerlendirmektedir.41 Bu balamda ibadetler, inanlara gre toplum zerinde daha etkili olmaktadr.

badet fiilleri zamanla daha teferruatl ve karmak bir hal alnca bu konularda ihtisaslama ve ibadetin yerine getirilmesinde nemli grevler ortaya kmtr. Bu durumda ibadet ilerini yerine getirecek snflar ortaya

38 39

Hayati HKELEKL : Din Psikolojisi (Ankara, 1998), 74. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 224. 40 Joachim WACH: a.g.e., 51. 41 nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 224.

54

kar. Bunlarn rneklerini hristiyanlkta, Tibet budizminde, Antik Yunanda, Afrika Kabilelerinde grmek mmkndr.

2.1.3.1- HEVASINA GRE FETVA VEREN D N ADAMLARI

Fetva, fonksiyonu itibaryla toplumu statik olmaktan kurtarp dinamizmi salayan ve bylece islami toplumun srekliliine katkda bulunan en nemli ara konumundadr.42 Fetva yoluyla dindar bir toplumda yaplamayacak ey, neredeyse yok gibidir. Yani din eitimini en iyi ekilde tamamlam ve ihtisas sahibi kiilerin, doru ve yerinde vermi olduklar bilgiler toplumu ileri gtrebilir. Burada eyhlislam Abdullah Efendinin, matbaaya izin veren fetvas43 hatrlanabilir. Din adamlarnn yanl ve dikkatsizce verdikleri bilgiler ise toplumu geri brakabilmektedir.

Fetvann dini ynden nemi, fetvann ileviyle alakaldr. Yani fetva, islam toplumunu ekillendiren ve devamn salayan unsurlardan biri olduu, stelik fetva makamndakiler bunu Allah adna gerekletirdii iin, dini ynden fetvaya ok nem verilmitir. Bunu salamak iin de, hem fetva vermenin dini sorumluluu zerinde durulmu, hem de fetva verecek olan kiilerin ehliyet artlar olduka ar tutulmutur.44

Kuran- Kerimde, Allah bilmediiniz eyleri sylemenizi haram klmtr.45 Dillerinizin uydurduu yalana dayanarak, bu helaldir, u haramdr demeyin, nk Allaha kar yalan sylemi olursunuz. phesiz Allaha kar yalan uyduranlar kurtulua eremezler.46 denilmek suretiyle

Osman AH N: slam Hukukunda Fetva Usul (Samsun, 2002, Baslmam Doktora Tezi), 21. 43 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552. 44 Osman AH N: a.g.e., 22. 45 Araf, 7/33. 46 Nahl, 16/116.

42

55

kiinin yeterli bilgiye sahip olmadan dini konularda hkm vermesinin ar vebal olduu bildirilmitir.47

Hz. Peygamberde, phesiz Allah ilmi insanlardan birden ekip alvermez. Lakin alimleri alarak ilmi ortadan kaldrr. Sonunda hibir alim braklmad vakit, insanlar birtakm cahilleri ba edinirler. Onlara sual sorulur, ilimsiz fetva verirler; bylece hem kendileri saparlar, hem de bakalarn saptrrlar.48 szyle fetva verme grevinde titiz davranlmas gerektiini ifade etmitir. Aadaki fetvalarda, kendi hevalarna gre fetva verip, toplumu saptranlara verilen cezalarn bazen krsden men eklinde, bazen de tazir hatta lm cezas eklinde olmas hukuki sorumluluun olduunu gstermektedir.

Ramazan- erif ay yaz gnlerine denk gelmekle ulemadan geinen Zeyd mslmanlara oruca niyet etmeyiniz ve oru tutmayn daha sonra k ve ksa gnlerde kaza eyleyiniz niyet etmeden yemekle kefaret lazm olmaz diye mslmanlar yemeye ve oruca terke ynlendirse ve baz kimseleri bu vecihle delalete saptrsa ve sair bunun emsali insanlara hileyi talim eder olsa eran Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Tazir-i edit ile zecir ve men.49

Kendi hevasna gre fetva veren din adamlar ile ilgili fetvalarn eyhlislamlk makamna sorulmu olmas, o dnemdeki fetva makamndaki kiilerin zaman zaman sorumsuz bir ekilde hareket edebildiklerini yanstmaktadr.

47 48

Fahreddin ATAR: a.g.m., 490. BUHAR , lim, 8; Mslim, lim, 13. 49 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 148.

56

Fetva makamndaki kiilerin, sorumsuzca hareket edip toplumda fitne karmalar da caydrc bir ceza olan tazir ile cezas ile engellenmektedir. Kesin delil olmadan bir konuda haramdr eklinde fetva vermek de toplumun dini hayatnda olumsuz etkiler yapmakta olduundan sz konusu kimseler tazir cezas ile men edilmektedirler.

2.1.3.2- D N H ZMET N N YRTLMES

Osmanl Devletinin en kk yerleim merkezlerine kadar her yerde mevcut olan cami ve mescidlerde dini hizmet grenler ilmiye mensuplaryd. Bu gibi yerlerin temizlik ve bakm iin vakf tarafndan ayr ahslar tayin edilirdi. mamet ve mezzinlik gibi vazifeleri ise, daha ok Darul-Kurra mezunlar ifa ettikleri gibi, medrese mensuplarna da tevdi edildii anlalmaktadr. Bilhassa hatiplik ve vaizlik vazifeleri medrese tahsili grm olanlara verilirdi.50 Aadaki fetva devrin dini hizmet grevinde bulunanlarn zamanlarn bu ie ayrdklar iin maa aldklarn ve cami hizmetlerinin vakf yoluyla salandn ortaya koymaktadr.

Zeyd vakfettii vakfnn gelirinden bina ettii cami-i erifte imam olanlara gnlk yirmier ake verile diye art etmekle ol camide imam olan Amr hizmet ettikten sonra mtevelli Zeydin hak ettii gnlk yirmier akeyi mtevellisinden talep ettiinde mtevelli Zeydin vechi muharrir zere art sabitken mcerret vakfta o kadar ake ayrlmam deyip gnlk yirmier akeyi vermemeye kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.51

50

Cahid BALTACI: Eitim Sistemi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, ( stanbul: Yeniafak, 1999) 263. 51 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 251.

57

Din hizmetlerinde alan imam ve mezzinler, belli bir sre uzak bir yere gitme zarureti olduunda kendi yerlerine imamet ve hatiplik yapacak birilerini tayin edebiliyorlard. Hatta maalarn dahi kendi yerlerine tayin ettikleri ahslar alabilmekteydi. Aadaki iki fetva, dini hizmet grevlerinde bulunanlarn ihtiya olduunda kendi yerlerine imamet ve hatiplik vazifelerini yerine getirecek birilerini tayin edebildiklerini gstermektedir.

Bir cami-i erifte hatip olan Zeyde sefer-i eri iktiza etmekle yerine Amr naip nasbedip baka diyara gitmekle Zeyd gelince Amr ol camide hitabet ve imamet eylese halen Zeyd gelip hitabet hizmeti mukabelesinde tayin olunan vazifeyi mtevellisi elinde olan sz konusu mddet gelirinden talep ettiinde mtevelli mcerret binefsihi eday- hizmet etmedin diye vermemeye kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.52

Osmanl Devleti, cami ve mescidlerde din hizmeti yapanlarn maalarn bazen vakflar araclyla bazen de din hizmetini para karlnda yaptran zenginler araclyla karlamaktadr. Gnmzde de Diyanet leri Bakanlnn kontrolnde benzeri modeller rnek alnp, gelitirilmek suretiyle din hizmetleri iin devletimizin karlamak durumunda kald mali yk kanaatimizce azalacaktr.

2.1.4- BEHCETL- FETAVANIN SOSYAL HAYATTAK ROL

Toplumda en gl, en derinden hissedilen ve en etkili glerden biri olan din, sosyal hayatn nemli bir boyutudur. Bu demektir ki sosyal boyut, dinin nemli bir parasdr. Dinin toplumsal ilikiler zerindeki etkisinin

52

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 250.

58

karmak olmas, dinin kaynann ne olduu zerinde tartmalara neden olmutur.

Durkheim iin dinin z, dnyann kutsal ve kutsal olmayan olgulara blnmesidir. Yoksa yce bir tanrya inanmak deildir. Tanrsz dinler hatta stn dinler vardr. Budizmin pek ok retisi kiisel ve yce bir tanrya inanmay retmemektedir.53

Dini Hayatn btidai ekillerinde Durkeim totem inanc stnde durmu fonksiyonalist bir yaklamla dinin inan ve ibadet yanlarn grmezden gelip dinin yalnzca sosyal boyutuyla ilgilenmitir. Durkheim dinleri ortaya karan gcn toplumlar olduunu ifade etmitir. Dinin gelimesini toplumlarn gelimesiyle paralel addedip toplumlar gelitike dinlerin yerini akln alaca grn savunmutur. Buna karlk Durkheim yapt aklamayla dinin gerekliini kurtarmay dnr. Eer insan deien topluma tapyorsa, aslnda gerek bir gereklie tapyordur. Topluluun gcnden daha gerek olan ne vardr? Din gerek bir gereklie karlk olamayacak kadar ok srekli ve ok derin bir deneydir. Eer bu gereklik Tanr deilse, Tanrnn hemen altna yerlemi gereklik, yani toplum olmaldr.54 Her ne kadar Durkheimn burada yapm olduu din yorumu, dinin yalnzca sosyal tarafn alp dier taraflarn yadsyan son derece u bir yorum olsa da, dinin toplumsal taraf kesinlikle dinin ayrlmaz bir parasdr. nk dindarlk, dier bireylerle eitli ekillerde iliki iinde olmay gerektirmektedir.

53 54

Raymond ARON: a.g.e., 278. Raymond ARON: a.g.e., 278.

59

2.1.4.1- EKONOM

2.1.4.1.1- PARA POL T KASI

Osmanl Devletinde devletin resmi para birimi gmten kesilen akedir. Buna daha sonra Fatih Sultan Mehmetin dneminde baslan Muhammed Hani adyla onluk akeler eklendi. Bu iri sikkeler II. Bayezid dneminde de gm sultaniye adyla tedavlde kaldlar. Osmanl Devletinin resmi paras ake olmasna ramen mahalli paralar da tedavldeydi. Mesela Msr ve Suriyede pare, rana yakn yerlerde ahi ake tedavlde kalmtr. Bunun haricinde tedavlde yaygn olarak kullanlan Avrupa paralar vard. Osmanl, 1691de Macar altn ayarnda bir altn basm olmakla beraber XVIII. yy.n ilk yarsnda altn ayarnda deiiklikler yaparak 1703de tural, 1713de zincir, 1716da fndk, 1729da zer-i mahbub adlaryla altn her defasnda yeni bir isimle piyasaya srmtr.55 Akenin deerinde devletin yapm olduu tashihler, toplum ierisinde bir takm anlamazlklara yol amtr. Aadaki fetva, parann deerindeki deiikliin lkede ayn anda uygulanamadn ortaya koymaktadr.

Padiah- dini islam hilafete ila yevmi-l kyam hazretleri tarafndan fi zamanina rayi olan altnlar ve sair akelerin her biri birer miktar- muayyen zerine rayi olup ziyadeye alnp verilmeye diye emr-i ali sadr olmuken baz kimseler itaat- emri ali etmeyip hilafna ziyade ve noksana alp verseler ol kimselere ne lazm gelir?

El Cevab: Tazir-i edit.56

55

Mbahat S. KTKOLU: Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti Tarihi, ( stanbul, 1999), II, 553-555. 56 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 148.

60

Osmanl ehir ve kasabasnda mevcut esnaf gruplarnn her birinin dkkan ve usta says ihtiyaca gre tespit edilmiti. Ekonomik artlarn daha fazlasn kaldraca tespit edilmedii mddete bu saylarn artmasna izin verilmemekteydi. XVIII. yyda gedik sahibi olmadka kimsenin dkkan ap zenaat icra edememesi usl getirildi. Ariv belgelerinde bir zenaatn icras iin gerekli alat- lazime-i malme olarak tarif edilen gediin iinde zimnen zenaatn icras selahiyeti de bulunmaktadr. Gedik sahibi olmayan kimse dkkan amak ve esnaflk yapmak hakkna sahip deildi. Gedikler tam veya 1/2, 1/4, 1/8 gibi tamn paralar olarak alnp satlr, gediin itibarna tccardan mal alnr, ipotek edilerek borlanmak mmknd. Borlu len bir kimsenin gedii satlarak borcu denirdi. Gedik intikal ve satlarnn yaplabilecei kimseler belliydi. lk hak esnafn kendi oluna tannmt. Olu olmad takdirde o branta yetimi kalfa, mnhal gedii satn alabilirdi.57 Kanaatimizce gedikler, esnaflarn ihtiyacn zerinde dkkan amalarn engellemek iin getirilmi bir snrlamadr. Buradan yola karak, matbaaclnda bu sistemle yrtlm olduu anlalmaktadr.

2.1.4.1.2- DOKUMACILIK SANAY

Pamuklu dokumalarn ve pamuk- ipek karm kumalarn Osmanl toplumunda giyimde ve demelik olarak pek geni bir kullanm alan vard. Bu geni talep, kylerde ve kentlerde ok eitli ve ok yaygn bir el dokuma sanayii ile karlanrd. Anadoluda dokuma sanayiinde uzmanlam belli blgeler, i talebi karlar ve bir dereceye kadar d pazarlar, zellikle pamuk yetimeyen kuzey memleketleri ve Avrupa iin de retim yapard.58 zetle dokuma sanayii retim ve ticaret boyutlar ile Osmanl ekonomisinin en nemli sektrdr.

57 58

Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 610. Halil NALCIK: Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar ( stanbul, 1996), 10.

61

Osmanlda en mhim ve en mehur ipekli dokuma merkezi Bursa olmakla beraber, stanbul, Haleb, am, Bilecik, Amasya ve Sakzda da hayli gelimi ipekli dokuma sanayisi vard. Avrupallarn zamanla kuma yerine ipek almay tercih etmeleri ipek dokumaclnn yava yava gerilemesine neden olmutur. Dier taraftan, XVII. yydan balayarak Osmanl snrlar iinde zellikle Venedik ipekli kumalar hayli geni bir pazar buldu. Saray ve evresinde kullanlan kaliteli ipeklilerin daha ok Venedikten ithal edilmesi, bu devletle savaa girildiinde piyasada daralma grlmesi yannda fiyatlarn da ykselmesi gibi faktrler, 1720de stanbulda devlet tarafndan bir ipekli kuma imalathanesi kurulmasna sebep oldu.59 Dokumaclk Abdullah Efendinin fetvalarna da yansmtr.

Bezci taifesinden Zeyd ve Amr bez dokumak zere akd-i irket ettiklerinden sonra Zeyd tezgah ve sair lazm olan aletleri kendi malyla satn alp ve mnferiden amel edip u kadar faide hasl olduunda cmley-i faideyi Zeyd mstakil almak istediinde Amr mcerret akd-i irket etmitin diye ol faideden hisse almaya kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.60

Osmanl topraklarnda, pamuklu dokumaclk ok yaygnd. Pamuklu dokumalar, zelliklerine gre deiik adlar alm olup her birinin kullanm yerleri farklyd. Bogas denilen kumatan kaftan, kapama, alvar, zbn, i amar ve entari yapld gibi astar olarak da kullanlyordu. stanbul, Manisa, Denizli, Hamid, Borlu, Diyarbekir, Tokat, Kastamonu, Musul dokumalar stanbul piyasasnda satlan, en belli bal bogas dokuma merkezleriydi.61 eitli giysilerde kullanlan bir tr kuma olduunu

Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 631. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 203. 61 Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 632.
60

59

62

anladmz bogas, eyhlislam Abdullah Efendinin fetvalarnda yer almaktadr.

Kan ile mahlut olan boya ile boyanan bogas ma-i tahir ile suya safvet gelip su beyaz olunca gasl olunsa ol bogas pak olmu olur mu?

El Cevab: Olur lakin bundan sonra kere gasl etmek ahvettir.62

Devrinin ok tutulan bir dier kuma uka / uha idi. Ancak, ukann daha ziyade Avrupadan gelen Venedik, Fransz ve en ok da ngiliz ve Hollanda mal olanlar kullanlyordu. Da olan bamll azaltabilmek zere devlet, 1703te Edirne ve Selanikte uka imalatna balamaya karar verdi. 1708de stanbulda Selanikli ustalarn kulland bir uka imalathanesi faaliyete geirildi. 1709da tesisin idaresi verilen gayrimslim bir Osmanl tebaas, Polonyadan getirttii makina ve ustalarla yeni bir organizasyonla imalata balad. Devlet tarafndan finanse edilen messeseye daha sonra boyahane gibi tesisler de eklendi. Ancak btn gayretlere ramen imalat Avrupa ukalar seviyesine ykseltilemediinden 1732de faaliyetine son verildi.63

Dokuma yaplan hemen her merkezde boyaclk da vardr. Boyac esnaf aralarndaki anlamalar gerei boyayacaklar maddeleri tespit etmilerdi. Pamuk ve ipek iplii, kuma deri, kat gibi maddelerin her birinin hangi esnafa boyanaca belliydi. Mesela, XVIII. yyda stanbulda tlbent, ipekli ve ipeksiz bez, brnck, kalpak derisi, kat ve tyl kebe Yenikapdaki para boyaclar; Cezayir ve Previte ihramlar, al, Msr kua, uka, kebe, Hint ve Marip allarnn en iyileri Fazl Paa boyaclar

62 63

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 12. Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 628.

63

tarafndan boyanyordu.64 Boyac esnaf ile mterileri arasndaki ihtilaflarn da, fetvalara yansdn grmekteyiz.

Zeyd u kadar beyaz bezini boyac olan Amra cretle boyamak iin verdikten sonra Amr bezi tersine boyamakla bezlerin kymetlerine noksan terettp eylese Zeyd bezleri almayp beyaz olarak kymetlerini Amra tazmine kadir olur mu?

El Cevab: Olur.65 18. yzyln ilk yarsnda devlet teebbs ve sermayesi ile kurularak belirli artlarda esnafa kiralanan veya devredilen birok imalathane arasnda, en nemlileri olarak stanbulda 1718de kurulan ini malathanesi, 1720de kurulan Boyahane, 1723te kurulan Kemha ve Diba Fabrikalar en nemli sanayi tesisleridir.66

2.1.4.1.3- LALE T CARET

Lale elenceleri sebebiyle laleye dknlk artm, hatta lalenin iki yz otuz drt eidi yetitirilmitir.67 Lalenin eitleri olduu gibi, her eidin de ayr ayr isimleri vard. Hazine-i Evrakta mevcut bir lale defterindeki baz isimler ve sipari olunan soanlarn adedi yledir:

Berk-i rana bir, ferah peyker bir, behcet efza bir, mahzar- eref bir, nur-u behcet , peyker-i raan be, atiyye-i hak drt, glbn- ive , lemay-i feyz , miftah- glen iki, menba- evk alt, bais-i rahmet , cevher-i yekta alt, muvaffak alt, girime-i naz yedi, eref-i hurid yedi, lal-i
Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 635. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 477. 66 Mehmet GEN: XIII. Yzylda Osmanl Sanayiinde Gelimeler ve Devletin Rol, Osmanl- ktisat, 1999(Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999), 264. 67 Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 214.
65 64

64

nigin drt, vahid-i glzar on drt, teselli hatr yirmi be, menba- hayat on alt, hudud-u zerrin yirmi, navek-i glen on, saye-i elmas on be, leylaki be, nihal-i glen on, ruh-u glrenk yedi, ayn-i kerem on be, kuma-i ak on alt, nahl-i ive on yedi, matuf-u mjgan on be, tezhib-i emen on be, sagar- laleyin yirmi, subh-u behar otuz 68

Lale alm satm ile ilgili ihtilaflar, o dnem ki fetvalara da yansmtr. Abdullah Efendinin lale ile ilgili aadaki fetvas sz konusu dnemi yanstmas asndan dikkat ekicidir.

Zeyd bir lale soann subh-u bahar lalesi soan olmak zere Amra belli miktar paraya satp ve teslim ve kabz- semen ettikten sonra Amr ol soan dikip badehu lale zahir olduunda subh-u bahar lalesi soan olmayp ondan daha alt kalitede de dr- aden soan olduu zahir olsa sz konusu al veri batl olur mu?

El Cevab: Olur.69

Osmanl devleti, zellikle zirai rnlerde narh uygulam olup, tekelci eilimlerin tesirinin giderilmesini hedeflemitir. retimin kuraklk, ulam zorluklar, harp, abluka vs. sebeplerden dolay azalmas sonucu arzda bir daralma olduunda narh fiyatlar ykseltilir, arzn genilemesi halinde drlrd. stanbulda lale merak artt iin laleye de padiah tarafndan narh konulmutur.70 Buna gre tayin edilen fiyattan bir ake ziyadeye lale satm yasaklanarak lale fiyatlar kontrol altnda tutulmutur.

inilerde,

minyatrlerde,

naklarda

lale

motifi

hep

karmza

kmaktadr. Lale Devri, cazibeden ve gten hi de yoksun olmayan bir

Ahmed REF K: Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat ( stanbul, 1988), 96. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 292. 70 Bkz. Ahmed REF K: Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, a.g.e., 95.
69 68

65

dnem iin gzel bir isimdir.71

1718- 1730 yllarnn Lale Devri olarak

isimlendirilmesi, kanaatimizce son devir aydnlarmzn tarihi olaylara kendi zihniyeti ile yaklamasndan da kaynaklanmaktadr.

2.1.4.2- H ZMETLER

Osmanl Devletinin ynetim tecrbesi, geni bir corafyaya ramen her yere devlet kontrolnde bir ok hizmetin yaplmasn salamtr. Bu hizmetlerde vakflarn rol yadsnamaz. 18. yzylda, vakflarn harcamalar aadaki ekilde dalm gstermektedir: % 28.1 eitim, % 30.7 dini- kltrel faaliyetler, % 10.5 toplumsal hizmetler, % 9.7 idari giderler, % 6.5 askeri amalar ve kalan mebla % 14 vakflardan geinen aileler iindir.72 Denilebilir ki 18. yzylda Osmanl Devleti ok nemli toplumsal hizmetleri mali kaynak ayrmadan vakflar aracl ile salamaktadr.

2.1.4.2.1- E T M

Eitim ve retim her devletin vazgeemeyecei bir mecburiyettir. Her devlet vatandan bir l ve ekilde yetitirmeye alr. Osmanl Devleti de vatandalarn kendi anlay iinde yetitirmek iin eitim ve retim messeseleri kurmutur.

Osmanlda,

ounlukla

vakflar

eliyle

kurulan

ve

devletin

kuruluundan yklna kadar eitlenerek gelien eitim messeseleri rgn ve yaygn eitim kurumlar olarak tarihe mal olmutur.73 Tanzimata kadar Osmanl Devletinde ilkretim messeseleri olan sbyan mektepleri,

71

Fernand BRAUDEL, Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali KILIBAY, (Ankara: mge Yay. 2001). 126. 72 Kemal KARPAT: Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu DURUKAN, Kaan DURUKAN (Ankara: mge Kitabevi, 2002), 63. 73 Cahid BALTACI: a.g.m., 243.

66

ortaretim ve yksekretim messeseleri olan medreseler, tamamen vakflar araclyla kurulmutur.74

Osmanl eitiminin esas esi, dini ilimlerde yeterlilii kabul edilmi bir kii olan mderristir. renciler belli bir alanda uzman da olabilirler; ama her eyden nce din ilimlerinde iyi bir eitim almal, ilim dili arapay ok iyi renmelidirler. Eer uzmanlk eitimi almak isterlerse, o uzmanlk alannda nl bir bilgin neredeyse oraya gider, ondan icazetname almaya alrlard. Bu bakmdan nemli olan eitim kurumu deil, mderrisin kendisidir.75 Tek dershaneli medreselerde bir, Sahn- Seman ve Sleymaniye medreseleri gibi birden fazla dershanesi olan medreselerin her dershanesi iin birer mderris bulunurdu. Osmanl medrese tekilatnda Haric ve Dahil derslerini gren renci, Sahn- Seman ve Sleymaniye seviyelerinde tedristen sonra mezun olurlar ve Anadoluda vazife alacaksa Anadolu Kazaskerinin, Rumelide vazife alacaksa Rumeli Kazaskerinin muayyen gnlerdeki meclislerine devam edip Matlab denilen deftere mlazim kaydedilir, sras gelinceye kadar beklerdi ki, buna nbet deniliyordu. Nbet sras geldiinde en aa derecedeki Haiye Tecrid (Yirmili) medreselerinden birine gnlk yirmi ake ile mderris tayin edilerek mderrislie geerlerdi. Mlazemetten sonraki normal muameleye gre yirmili bir medreseye tayin olan mderris, sra ile terakki ederek otuzlu, krkl, ellili, altml ve daha yksek payelere kabilirdi.76 En alt kademede, yirmilik bir medresede grev yapan mderrisin, yll yedi bin akeye, en st seviyedeki altmlk bir medresede alan mderrisin yll ise yirmi bir bin akeye geliyordu ki, bu durum, ilk drt seviyedeki mderrislerin, tmar beyleri kadar, altmlk medrese mderrisinin ise en alt seviyedeki bir zeamet sahibi kadar cret aldn gstermektedir.77
Ahmet AKGNDZ: slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi (Ankara, 1988), 2. 75 Halil NALCIK: Osmanl mparatorluu Klasik a ( stanbul, 2003) 175. 76 Cahid BALTACI: a.g.m., 257. 77 Bahaeddin YED YILDIZ: Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti Tarihi, ( stanbul: Feza Gazetecilik, 1999), II, 459.
74

67

2.1.4.2.1.1- Eitim Hizmetlerinde Vakflarn Rol

Vakflar, ders kitabnn seimini de iine alan vakf kurucusunun isteklerine gre, dini ve ayn zamanda din d eitim veren ilk ve orta dzey okullar finanse etmilerdir.78 Vakflarn eitim hizmetlerinde etkin olmas Osmanlda islam kltrnn muhafazasna ynelik messeselerin yaygnlamasna yol amtr.

Hibir

mderris

vakfedenin

artnn

hilafna

medreseye

tayin

edilemezdi.79 Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda da vakfedenin, afii mezhebinde bir mderris art olmasndan dolay hkm sz konusu art dorultusunda gereklemitir.

Zeyd vakf- bina ve vakf ettii medreseyi, ulemadan olup afii mezhebinde olan kimseye tevcih oluna diye art eylese sz konusu medrese hanefi mezhebinde olan kimseye tevcih olunmu olsa halen sz konusu medrese afii mezhebinde olan bir alim hak sahibi olarak tevcih olunmak lazm olur mu?

El Cevab: Olur.80

Mderrislere, vakfiyede yevmiye olarak ka ake tespit edilmise ondan aa yevmiye verilemezdi. Ancak medresenin payesi ykseltilerek mderrise daha yksek bir yevmiye verilebilirdi. Bu durumda ykselen

78 79

Kemal KARPAT: a.g.e., 63. Cahid BALTACI: a.g.m., 258. 80 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 222.

68

yevmiye, vakfn geliri msaitse ondan, deilse baka vakflarn gelirlerinden yahut devlet hazinesinden verilirdi.81

Mderrislerin vazifelerinden azledilmeleri, meruiyeti kabul edilen sebeplere istinaden, teklif ve tayin eden mercilerce salanrd. Mderrislerin vazifeden azledilme sebepleri olarak, eri zr olmakszn vazifeyi terk etmek, amirlere kar irkin davranmak ve mderrislii bir ticaret meta haline getirmek gsterilebilir.82

2.1.4.2.1.2- Mantk Dersleri

Abdullah Efendiye medreselerde okutulan mantk dersinin helal olup olmadnn sorulmu olmas dikkat ekicidir. Aadaki fetvada, mantk ilminin helal olduu belirtilmitir.

Halen islam beldelerinde alimler arasnda yaygn olan mantk ilminin talim ve retilmesi helal midir?

El Cevab: Helaldir.83

Osmanl eitim sisteminde mantk dersleri, btn ilimler iin bir hazrlk ve giri olmak zere verilmektedir. Medreselerdeki derslere baktmzda ksm ders okutulduu grlr. Czziyat (Hesap, Geometri, Heyet, Hikmet), Ulum-u Aliyye (Kelam, Belagat, Mantk, Sarf, Nahiv), Ulum-u Aliye (Tefsir, Hadis, Fkh). Dersler ilenirken alt medreselerde konunun asllar zerinde durulur, st medreselere getike teferruatla ilgili meseleler ve erhler okutulurdu. Mesela mantktan emsiyye erhi, Metali erhi; kelamdan
81 82

Cahid BALTACI: a.g.m., 258. Cahid BALTACI: a.g.m., 259. 83 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 558.

69

Tecrid Haiyesi, Mevakf erhi; belegattan Miftah erhi, Mutavvel okutulurdu. Yksek medreselerde (Sahn- Seman) usul-u fkhtan Telvih, Adud ve Menar erhleri; fkhtan Hidaye erhleri, Mlteka, Drer, usul-u hadisten bnul- Aur ve bn Hacer telifat; tefsirden Keaf ve Beydavi okutulurdu.84

2.1.4.2.2- SALIK KURUMLARI N VAKIF KURULMASI

Osmanl Devletinde hastahane olarak hizmet veren kurumlar darifa, bimarhane, dart-tb gibi isimlerle anlmlardr. Bunlarn en nemli iki zellii vakf kurulular olmalar ve hastahane hizmetleriyle birlikte buralarda usta-rak eitimiyle tabip yetitirilmesiydi. Vakf olmalar, Osmanl toplumunda salk hizmetlerinin parasz yapld anlamn da beraberinde getirir. Aadaki fetvada, hastahane giderlerinin vakf gelirleriyle karland grlmektedir.

Bir vakf- kadimenin gelirinden vakfedenin bina ettii dar-ifahane de tabip olanlara hastalara ila olmak zere eskiden her ay altar bin ake verile gelip sz konusu mebla ile alnan hastalar iin ilaca ancak kifayet eylese halen sz konusu vakf mtevellisi Amr tazminiyle amel oluna gelmeyen bir kta vakfa ibraz edip ol vakfta hastalar iin ila noksan tahrir olunmakla amel-i kadimi tayir ve ol vakfta tahrir olduunu vechi zere u kadar ake noksan vermeye kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.85

Osmanl ehirlerinde, serbest hekimler de mevcut olup, bunlar eczaclk da yaparlard. Bunlarn muayenehanelerine tbbi dkkan denilirdi. Bir hekim dkkan ama izni almak iin nce hekimbaya bavururdu.
84 85

Abdurrahman DODURGALI: Eitim Sosyolojisi ( stanbul, 1995), 9. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 250.

70

Hekimba hekimin yetkili olup olmadn inceledikten sonra bunlara bir senetle resmi ruhsat verirdi. Tabip, eczac, cerrah ve gz hekimlerinin serbeste icray- sanat etmeleri gedik usulne gre uygulanmtr.86 Ancak baz kimselerin hekim veya uzman olmadklar halde salk hizmetlerinde bulunup yanl tedavilerle halka zarar verdikleri fetvalara yansmtr.

Ebelik iddiasnda olan Hind hatunlara cenin drmek iin ila verip ceninin dmesine sebep olduundan ma ada baz hatunlarn dahi helakna sebep olup bu kt fiili alkanlk haline getirmekle insanlara zarar olsa Hind bu kt fiilinden emr-i veliyy-il emir ile zecr ve men olunup itaat etmez ise tedip emri meru olur mu?

El Cevab: Olur.87

Salk hizmetlerinin ehliyetli kimseler tarafndan yrtlmesine zen gsterilirken, istisnai olarak da olsa fetvada, ehliyetli olmad halde halkn saln tehlikeye atan kimselerin olduu da grlmektedir.

2.1.4.2.3- KPR N VAKIF KURULMASI

eyhlislam Abdullah Efendinin fetvasnda, cami ve kpr iin ayr ayr vakflarn kurulduunu grmekteyiz.

Zeyd bir mescid-i erif ile bir kpr bina ve her birine baka baka vakf yapp ve tayin eylese birinin vakfnda zayflk olduunda zayfn masraflarn dierinin gelirinden sarf olunmak caiz midir?

86

Erol ZB LGEN: Gndelik Hayat, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, ( stanbul: Yeniafak, 1999), 330. 87 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 134.

71

El Cevab: Deildir.88

Osmanl devleti, kendisine mali klfet oluturacak hizmetleri vakflar araclyla yaplmasn salayarak toplum iin yararl birok eser oluturmutur.

2.1.4.2.4- ZAV YE

Osmanl halknn gndelik hayat asndan zaviyelerin nemi bykt. nk zaviye, bulunduu blgenin ve civarn kltr merkezi konumundadr.. Bu sebeple bir zaviyede geen gnlk hayat bilmek ilgi ekici olacaktr. Buna rnek olarak XVIII. yy. ortalarnda Niksarda kurulan ve XIX. yy. sonlarna kadar devam eden Ahi Pehlevan Zaviyesini gsterebiliriz. Bu zaviye bnyesinde bir medrese, muhtelif hcreler, bir hamam, bir ev, emeler ve baheler vard. Birok vakf ky, ba, ambar ve deirmenin, bahe ve evlerin, han ve dkkanlarn gelirleriyle iletilen bu zaviye de bir eyh, bir hizmeti, bir a, bir suyolcu ve bir hamamc alyordu. eyh, ynetici sfatyla btn ilerden sorumluydu. Suyolcu, su yollar ve emelerin bakmyla urayordu. Hamamda her isteyen karlksz ykanabilirdi. A zaviyede sabah ve akam iki n yemek karyordu. Burada zaviyede oturan derviler ve ilim adamlar ile her gn gelip giden misafirler yemeklerini birlikte yiyorlard.89 Dnemin sosyal hayatna canllk katan bir kurum olarak anladmz zaviyeler ve iinde grev yapan zaviyedarlar da eyhlislam Abdullah Efendinin fetvalarnda ska yer almaktadr. Bu fetvalardaki ihtilaflardan yola karak zaviyenin gelirlerinin vakflarca karland anlalmaktadr.

88 89

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 249. Bahaeddin YED YILDIZ: a.g.m., 498.

72

Tevelliyet ve sknas bir zaviyede eyh olanlara meruta vakf evi ol zaviyede eyh olan Zeyd icare-i muaccele ve meccele ile Amra icar ve teslim ettikten sonra Zeyd fevt olsa yerine eyh olan Bekir evi Amrdan alp vakf art zere iinde ikamet etmeye kadir olur mu?

El Cevab: Olur.90

Zaviyedarn atanmas, devlet kontrolnde gereklemektedir. Bu durum aadaki fetvada grlmektedir.

Bir zaviye Zeydin fevtinden askeri beratla Amra tevcih olunduktan sonra ol zaviye Zeydin fevtinden maliye beratle Bekire dahi tevcihe olunup lakin Amrn refine tariz olunmasa berat padiahndr askeri ve maliye berat bir olmakla mukaddem tarih olup refine tariz olunmadka mukaddem ile amel olunmak lazm olur mu?

El Cevab: Olur.91

Osmanl devleti vakflar sayesinde bir ok hizmeti masrafsz olarak halka sunmaktadr. Zaviyenin giderleri, vakflarn devaml gelirleriyle karlanmaktadr.

kameti bir zaviyede eyh olanlara meruta vakf evi harabe olup tamire muhta olduunda vakfe-i mamul bihesinde sz konusu ev vakf gelirinden tamir oluna diye tasrih olunmakla halen ol zaviyede eyh olan Amr sz konusu vakf mtevellisi Bekire vakf art zere sz konusu evi tamir etmek istediinde Bekir vakfta msait varken bigayr-i vecih imtinaya kadir olur mu?
90 91

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 228. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 230.

73

El Cevab: Olmaz.92

Zaviyedar, vazifesini yapmadnda grevden alnabilmektedir.

Mahsul senelik zaviyenin zaviyedar olan Zeyd birka ay hizmet edip badehu Zeyd azl olunup yerine Amr zaviyedar olup mahsul hasl olduunda Amr kabz eylese Zeyd zaviyedarlk hizmeti mukabelesinde ol aylara isabet eden miktar Amrdan almaya kadir olur mu?

El Cevab: Olur.93

Zamannda bir kltr merkezi olan zaviyelerin eyhlii daha sonraki dnemlerde birer memuriyet ekline dnm ve bu messeseler asl fonksiyonlarn yitirerek yozlamlardr.94 Kanaatimizce zaviyeler toplumu aydnlatan bir merkez konumundayken zamanla zararl messeseler haline gelmilerdir.

2.1.4.3- KADIN

Kuran- Kerimde Nikah haram klnanlarn dnda kalanlar ise, iffetli yaamak ve zina etmemek artyla mallarnzla istemeniz size helal klnd. Onlardan nikahlanp faydalanmanza karlk sabit bir hak olarak kendilerine mehirlerini verin. Mehir belirlendikten sonra, onunla ilgili olarak uzlatnz eyler konusunda size gnah yoktur.95 buyrulmutur ki, ayet erkein kadna mehir vereceini, kadnn erkek zerinde hakk olduunu gstermektedir.

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 242. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 249. 94 Bahaeddin YED YILDIZ: a.g.m., 484. 95 Nisa, 4/24.
93

92

74

Buna gre, Osmanl toplumunda da mehir, nikah srasnda zikredilmektedir. Mehir ile ilgili ihtilaflar ile ilgili fetvalarn saysnn hayli fazla olmas, bize Osmanl toplumunda mehirin mutlaka pein olarak denmedii, kocann lmne veya boanmaya kadar ertelendii sk sk karlalan bir durum olduunu gstermektedir. rnek olarak setiimiz aadaki fetvada, mehrin pein olup olmamas, mehrin akit esnasnda tayin edilip edilmemesi, mehrin geciktirilmesi, boanma yada vefat oluncaya kadar denmemesi gibi ortaya kan ihtilaflar grmek mmkndr.

Hind, ei Zeyd ile aralarnda nikah kaim iken zimmetinde olan mehr-i mecceli bana imdi eda eyle diye Zeyde cebre kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.96

slamn kadna tanm olduu mehir hakk yerleen rften dolay mahiyetini tam manasyla gerekletirememektedir. Mehir konusundaki fetvalar, erkeklerin ounlukla demeye yanamamas yznden kadnlarn madur dtklerini gstermektedir.97 Muhtemelen kadnlar, sosyal ve ekonomik anlamda ok etkin olmadklar bir toplumda, evlilik srerken byle bir nakde ihtiya hissetmiyorlard.

Anlalaca zere, mehrin sonradan denmesi pek ok problem ve hukuki dava ile sonulanyordu. Doal olarak zaman zaman, kadn asndan maduriyetler sz konusu olabiliyordu. Ancak buna ramen Osmanl hukukular, mehrin, evliliin banda denmesi gibi bir zorunluluk getirmemiler, eskiden beri sregelen uygulama erevesinde hkmlerini vermilerdir. Bu uygulamann da, Hz. Muhammed zamannda genellikle mehrin nikah esnasnda verilmesi eklinden98 zaman ierisinde mehrin
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 65. Bkz. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 65-69. 98 Bkz. brahim CANAN: Ktb-i Sitte Tercme ve erhi (Ankara, 1988), X, 243-264.
97 96

75

genellikle boanma veya lm halinde verilmesi ekline dntn grmekteyiz.

2.1.4.4- ELENCE HAYATI

Geleneksel Osmanl kltrnde elence, islamn koyduu toplum dzeni ve ahlak kurallar iinde vardr. Bu kurallarn kesin yasaklarn iki, kumar, fuhu oluturur. Dolaysyla Osmanl elence kltr ancak bu mantk iinde anlalabilir.

Byk yerleim merkezlerinde ahalinin gezmelerine, elenmelerine tahsis olunmu iinde ayrlar, akarsular, narlar bulunan mesireler vard. lkbaharla beraber mesirelere gidilirdi. zellikle stanbulda Rumi Nisann yirmi Ruz-i Hzr ya da Hzr lyastan galat Hdrellez gn olarak baharn mjdecisi kabul edilirdi. Bu tarihten on gn nce hazrlklara balanr, akrabalara, uzak semtlerdeki dostlara davetiyeler yollanrd.99

stanbul halknn Kathaneyi elence yeri olarak kabul etmesi, onyedinci yzylda balamtr ve bu ilgi yllarca devam etmitir. stanbulun zevk ve sefa erbab ilkbaharlarn mehtapl gecelerini sar, pembe ve mor ieklerle ssl, kokulu ayrlarn stnde Kathanede geirirlerdi. Kathane elencelerine nezaret etmek zere Dergah- Aliden drt oda yenieri orbacs tayin edilir, arasra Yenieri Aasda gelir, ortal tefti ederdi. Damad brahim Paann sadrazaml srasnda da Kathane, yksek tabakann ve halkn gezinti yeri olan gnl ac, latif bir mesire ve hibir lkede benzeri saylrd.
100

olmayan, neelendiren sevin dolu yerlerden

99

100

Erol ZB LGEN: a.g.m., 336. Ahmed REF K: Lale Devri ( stanbul, 2005), 35.

76

Osmanl toplumu Lale Devrinde hareketli, kendine zg bir deiimi tecrbe etmitir. nk topluma, kendine zg bir varoluu, bir zekas ve muhakemesi olan bir varlk gzyle bakmak zorundayz.101 Bu yzden toplumlarn kendini hem gelitirme, hem de azdrma eklinde deime imkan vardr. Toplumsal deiim, belirli bir grup iindeki insanlarn ilikilerinde yer alan yerlemi tavr ve hareketlerinde ki deiiklikleri ifade eder. Mesela modayla ilgili ve i hayatndaki dnemsel deimeler toplumsal deiim saylmazlar.102 Toplumsal deiim, hem retim ve mlkiyet ilikilerinin deimesine, hem de anlamlarn, deerlerin, kurallarn deimesine baldr.103 Ancak unutulmamaldr ki, toplumsal yapda ortaya kan deiikliklerin toplumsal deiim olarak nitelendirilmesinin n art, toplumun sosyal tekilatnn yaps veya ilevlerini geici olarak deil, srekli ve kkl bir biimde etkileyen ve toplumun tarihi akn deitiren bir deiim olmasdr.104

Sosyolojik anlamda toplumsal deime ntr bir kavram olup, bal bana ne iyi ne de kty ifade eder. Toplumsal deiim, bir toplum veya grubun sosyal dzenlemelerinde meydana gelen herhangi bir deer yargs iermez, nesnel bir gereklii ifade eder. Toplumsal deiim grece iyi de olabilir, kt de olabilir; toplumun glenmesini beraberinde getirebilecei gibi zayflamasn da beraberinde getirebilir. Toplum, deiimle birlikte daha uzun sreler yaama, varln srdrme zemini de bulabilir, tersine zlebilir veya kebilir de.105 Osmanl toplumu da kendine zg bir toplumsal deiim srecini yaamtr. Kanaatimizce, Osmanl toplumundaki deiimin balca dinamikleri devletin, zamanla ok geni topraklara sahip olmas, gcn ispatlam olmas ve maddi olarak refaha kavumasdr.

101

Cevdet SA D: Bireysel ve Toplumsal Deimenin Yasalar, ev. lhan KUTLUER ( stanbul: nsan Yay. , 1998). 43. 102 Sulhi DNMEZER: Toplumbilim. ( stanbul, 1994), 400; Max WEBER: Sosyolojinin Temel Kavramlar, ev. Medeni BEYAZTA ( stanbul: Bak Yay. ,2002). 55-56. 103 Emre KONGAR: Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei ( stanbul, 1999), 24. 104 nver Gnay: Din Sosyolojisi, a.g.e., 329. 105 Ejder OKUMU: a.g.e., 23.

77

bn Haldun toplumsal deiimi devletlerin mrlerine balar. Devlet farkl aamalardan geip yeni durumlara brnr. Birinci aama, harekete geme ve zafere ulama dnemidir. kinci aama, istibdat dnemidir. nc aama, devletin istikrar bulmas ve zenginlemesiyle, nefislerinde meylettii hkmdarln meyvelerinin toplanp elde edildii skunet ve rahatlk dnemi. Drdnc aama, sahip olunan eylere kanaat etme ve bar dnemi. Beinci aama, lszce harcamalarda bulunma ve israf dnemi. Son dnemde, devlette ihtiyarlk hali grlr. Devlet, adeta kurtulmas ve tedavisi mmkn olmayan kronik bir hastala yakalanmtr.106 olduu kmaktadr. bn Haldunun devletlerin geirdii devreler hakkndaki yorumundan, bu fikrinin zorunlu

Berkese gre Osmanl devleti iin, Lale Devrini devletin zaferler sonras zenginlemesinin sonucu sava yerine bar dnemi olarak grmek isabetli deildir. Halbuki bu dnemde ve arkasndan gelen yllarda ne kalc bir bar dnemi gelmi, ne i huzur salanm, ne de toplum refaha ynelmitir. 1723te, bir Afgan trk olan Nadir ahn zaptettii ranla eyrek yzyl sren savalar balam, 1730da bir esnaf yenieri ayaklanmas olmu, padiah drlm, Lale Devri ileri gelenleri yok edilmitir.107 Berkesin sz konusu fikrine gre, Lale Devri Osmanlda hi de barl ve savatan uzak bir dnem deildir. Bu fikir ksmen doru olmakla beraber, Lale Devrinde byk masraflarla kkler ina edilmesi, halk arasnda elencenin ve ahlakszln yaygnlamas, gayr-i meru alkanlklarn olmas, padiahn savalara bizzat katlmak istememesi sonucu Patrona Halil syannn kmas bize Lale Devrinde, ok geni topraklara sahip, gcn ispatlam ve maddi olarak refaha kavuan bir devlette oluan rahatlkla hareket edilmi olabileceini gstermektedir.

106 107

BN HALDUN: a.g.e., I, 249-250. Niyazi BERKES: a.g.e. , 42.

78

Mesela mazbut ve mtedeyyin kesimler iin, i dnda kalan zamanlarda yaplacak meru megaleler arasnda grlen kahve ime alkanlnn balamasn ele alacak olursak, kahve ime alkanl Osmanl lkesine sonradan girmitir. Nitekim kahve Osmanl lkesine girmeden nce Arabistanda iiliyordu. Onbeinci yzyln balarnda kahve ime adeti Mekkede yaygnlam ve kahvehaneler almtr. zellikle kahvenin, arap gibi, yani fincann azdan aza sunularak iilmeye balanmas sonucu kahvenin haram olduu yolunda fetvalar verilmitir.108

Kahvehaneler, hem karlkl grme mahalleri, hem de birer elenme yeriydi. Ateli mnakaalar, edebi sohbetler yaplr, meddah hikayeleri dinlenir, karagz oyunlar seyredilir, dama, satran oynanrd. Nitekim gemi yzyllarda Osmanl lkesini ziyaret etmi olan seyyah ressamlarn stanbul ve dier memleketlerimizdeki kahvelerdeki sohbetleri tasvir eden gravrleri vardr. Avrupa ehirlerinin bulvar kahveleri mehur ise de Osmanl lkesinde ky kahveleri, esnaf kahveleri, lonca kahveleri, pehlivan kahveleri, mahalle kahveleri, sabah kahveleri, garipler kahvesi, aklar kahvesi, semai kahveleri, algl kahveler gibi pek ok tr vardr.109 Bo zaman alkanl olarak grlen kahve ime alkanlnn Osmanl topraklarnda balamas bize artk devaml savalarn yapld dnemlerden nispeten barl bir dneme geildiini gstermektedir.

Halk arasndaki gayr-i meru elenceler eve fahie getirmeye kadar ulamtr. eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda verilen bilgilere gre Lale Devrinde ahlakszlk ciddi boyutlardadr.

Zeyd arkadalaryla evine fahie getirip odasnda fahie ile otururlarken rzgarl vakitte meclislerinde yanan mumu pembe ile mumlu dolabna koyup pembe tutuup sndremeyip dolabn kaplarn kapayp ev
108 109

C. Van ARENDONK: Kahve, A, ( stanbul, 1967), VI, 97-98. Erol ZB LGEN: a.g.m., 337.

79

tutuup yanan ate Amrn evine sirayet edip yksa Amr evinin binasndan yklan Zeyde tazmine kadir olur mu?

El Cevab: Olur.110

Fetvalarda geen, insanlarn gnlk kulland eyalar da bize, Lale Devrindeki yaam hakknda ipular vermektedir.

Zeyd gmn zarar meydana gelmeden ayrlmas mmkn olmayan inci ve mcevherlerle yaplm olan bir kua Amra sekiz yz kuru mukabelesinde satp ve teslim edip badehu nakdi-s semeni Zeyd ve Amr ayrldktan sonra Amr sz konusu satn adem-i cevazna binaen ol kua Zeyde geri vermek isteinde Zeyd almayp Amra sz konusu sata binaen paray ver diye cebre kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.111

Abdullah Efendinin fetvasnda, inci ve mcevherlerden yaplm bir kuan sekiz yz kurua dier bir kiiye satld yer almaktadr. Vankulu Lugatnn sat fiyatnn otuz be kuru olduunu112 hatrlayacak olursak buradan Lale Devrinde muhtemelen baz insanlarn lks bir hayat yaadn ve bir kitabn fiyatnn da hatr saylr derecede pahal olduunu anlamaktayz.

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 529. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 308. 112 Ahmed REF K: Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, a.g.e., 100.
111

110

80

2.1.4.5- HUKUK

Osmanl Devletinde hukuk esas itibar ile islam hukukundan olumaktadr. Bu, islam dininin sadece inan ve ibadet esaslarndan olumayp hukuku da iine almak zere hayatn btn ynlerini dzenleyen bir sistem olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple islamiyeti kabul eden milletler bu kabuln bir gerei olarak islam hukukunu da benimsemilerdir. Ancak Osmanllar islam hukukunu uygularken zamannn gerektirdii dzenlemeleri ve ilaveleri yapmaktan geri durmamlardr.113

slam hukukunda hukukun uygulanaca ahslar bakmndan genel prensip mlkiliktir. Bir dier ifadeyle darl- islam dediimiz islam lkesinde yaayan herkese dinleri ne olursa olsun islam hukuku uygulanr. Bu bakmdan islam devletinin hakimiyeti altnda yaayan gayrimslimler mslmanlarla ayn hkmlere tabidir. 114

Osmanlda ceza hukuku ldrme, rza geme, iddet kullanarak hrszlk, ekiyalk gibi iddetli sular iin idam ve sakatlama emrediyor, kamu yetkililerine de bunlarn yerine para cezas kabul etmeyi yasaklyordu. Cezas para ya da falaka olan blmde zina, fiziki saldr, iki ime ve deiik tr hrszlklar ele alnmtr. rnein bir at hrsz, ya elinin kesilmesine raz olur, ya da bunun dengi, iki yz ake olarak saptanm bir para cezas derdi. ki imenin cezas, kadlarn emrettii kadar falaka ve sultann belirledii bir para cezasyd. Zina ileyenler, zenginler yz, orta gelirliler iki yz, yoksullar da yz ake olmak zere varlklarna gre para cezasna arptrlrd.115

113 114

M. Akif AYDIN: a.g.m, II, 376. M. Akif AYDIN: a.g.m, II, 419 115 Halil NALCIK: a.g.e., 80.

81

2.1.4.5.1- Zina Suu

Zina, phenin dnda olarak ve nikahna malik bulunmad bir kadna nden, erkein cinsi mnasebette bulunmasdr.116 Muhsan terimi ise, akl bali, hr, mslman ve iffetli olan erkek demektir. Bu vasflara sahip olan kadna da muhsana denilir. Recm ise stlahta, muhsan olup zina eden erkek ile muhsana olup zina eden kadn talayarak ldrmektir. 117

Zina suunun had cezasna gelince, sopa cezas (celd), srgn ve hapis (tarip) ve talayarak ldrmek (recm) olmak zere eit ceza sz konusudur. Bekar erkek veya kadn zina suunu ilediinde iki ceza ile cezalandrlrlar. Bunlardan birincisi celd yani yz sopa cezasdr.118 kincisi ise, tarip yani hapis cezasdr. Hapis cezas temel olarak bir senedir. Tarip cezasn srgn cezas olarak yorumlayan Ebu Hanife, srgn cezasn siyaset cezas olarak deerlendirmektedir. 119 Sz konusu artlar tayp zina suu ileyenlerin hkmnn fetvalara da yansd grlmektedir.

Muhsan olan Zeyd muhsana olan Hinde zina etmek isteinde Hind nefsini Zeyde temkin edip Zeyd dahi Hinde zina eylese ne lazm olur?

El Cevab: Recm.120

Mslman bir toplumda normalde olmamas gereken zina suunun yan sra livata gibi sularn fetvalarda yer almas, muhtemelen devrin genel ahlaki yapsnn ciddi boyutta yozlamasndan kaynaklanmaktadr.

116 117

Abdullah b. Mevdud MAVS L : a.g.e., 324. Celal YEN ER : a.g.e., 257. 118 Abdullah b. Mevdud MAVS L : a.g.e., 332. 119 Ahmed AKGNDZ: Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hkmleri ve eri Tahlili, a.g.m., 3. 120 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 146.

82

Livata mutad olan Zeyd ramazan gnlerinde Amra livata eylese Zeyde ne lazm gelir?

El Cevab: ldrlr.121

Livata suu, hanefi hukukulara gre, had cezasn gerektiren bir zina suu deildir. Ancak bu, hi su deildir anlamna gelmemektedir. Bu suun cezas, devlet tarafndan tespit edilir.122 Bylesine bir irkef ii adet haline getiren insann, genel ahlak, adab ve kamu dzeni icab ta'zir yoluyla idam edilebileceini islam hukukular kabul etmilerdir.

2.1.4.5.2- Sarhoun Tasarruflar

eyhlislam Abdullah Efendinin vermi olduu fetvalarda sarhoun tasarruflarnn hukuki neticeler meydana getirdii grlmektedir. Zeyd isteyerek iki iip sarho olduunda Hind-i muhsanaya oruspu diye zina iftiras yapsa Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Hadd-i urb ve hadd-i kazif.123

Sarho bir kimse borcu olduunu ikrar etmise geerli olmaktadr. Dolaysyla sarhoun ikrarlar hukuki sorumluluk tamaktadr.

Mslman olan Zeyd ikiden sarho olmuken Amra u kadar ake borcum vardr diye ikrar eylese sz konusu ikrar sahih olur mu?

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 152. Abdulkerim ZEYDAN: a.g.e., 591. 123 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 146.
122

121

83

El Cevab: Olur. 124

Hanefi, maliki ve afii mezheplerine gre isteyerek ve sarholuk vericiliini bilerek bir ey iip sarho olan kimsenin, akit ve tasarruflar hukuki neticeler meydana getirmektedir. Bu durumda boamas ve dier szl tasarruflar geerlidir.125

2.1.4.5.3- Hrszln Cezas

Osmanl hukukunda hrszlk suu iki ksmdr: Birincisi, had cezasn gerektiren hrszlktr. kincisi ise, tazir gerektiren hrszlk. Had cezasn gerektiren hrszlk tam ehliyetli bir ahsn muhafaza altnda bulunan bakasna ait muayyen miktarda bir mal gizlice almasdr. Hrszlk suunun iki cezas vardr: Birincisi, alnan maln tazminidir. kincisi, el kesme cezasdr. Birinci hrszlk suunda sa eli bilekten kesilir; ikinci de sol aya topuktan kesilir. ncde ise tevbe edinceye kadar hapsedilir.126 Bedensel cezalarn yaygn biimleri bir el ya da bacan kesilmesi, kree mahkum olmak ve denekle dvlmekti. Sopa ve bunun yerine para cezalar hafif sulard. Cezann iddeti sulunun erkek ya da kadn, zgr ya da kle, evli ya da bekar, mslman ya da gayrimslim olmasna gre deiir, ikinciler ceza miktarnn yarsn derdi.127 Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda, muayyen miktarda mal alan kimselerin sa ellerinin bilekten kesilmesi hkmnn verildiini grmekteyiz.

Ekiyadan birka kimseler gece Zeydin evini basp maln gasbedip ve saldrp lakin ldrmeseler her birinin ald nisab- sirkaya ulasa sz konusu kimselere ne lazm olur?
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 435. Abdulkerim ZEYDAN: a.g.e., 483. 126 Ahmed AKGNDZ: Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hkmleri ve eri Tahlili, a.g.m.,4. 127 Halil NALCIK: a.g.e., 80.
125 124

84

El Cevab: Aldklar mevcut ise geri verilip sa elleri bilekten sa ayaklar topuktan kesilir.128

nc kez hrszlk yapann devlet ynetiminin emriyle ldrlmesi sz konusudur.

Zeyd bir defasnda Amrn daha sonra Beirin sonra Halidin mekan- muharrazlarndan kymetleri nisab- sirkaya ulaan her birinin u kadar eyalarn ald eran sabit olunsa Zeydin emr-i veliyy-il emir ile ldrlmesi meru mudur?

El Cevab: Merudur.129

Osmanl ceza hukuku esas itibar ile islam hukukuna dayanmaktadr. Osmanl padiahlar islam hukukunun ayrntl olarak dzenlemi olduu alanlarda kanun koymamaya, dier alanlarda kanun koyarken de bu hukukun genel prensiplerine ters dmemeye almlardr.

2.1.4.5.4- len Kimseye Yetkili Kimselerin Keif Yapmas

Osmanl hukukunda, adli olaylarda su ile ilgili unsurlarn objektif olarak tespiti yaplmaktadr. Osmanl topraklarnda herhangi bir sebeple len kimseye ehl-i rf tarafndan keif yaplmaktayd.

Bir karye ahalisinden Zeydin zerine dam yklp helak olduunda veresesi keif ettirmeden defin murat ettiklerinde sz konusu karye ahalisi
128 129

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 154. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 154.

85

vereseye keif ettirmeden defin ederseniz ehl-i rf taifesi bizden r- diyet alr dediklerinde verese ehl-i rf taifesi sizden r- diyet alrsa biz tazmin ederiz deyip Zeydi defin ettiklerinden sonra ehl-i rf taifesinden Amr sz konusu karye ahalisinden r- diyet namna u kadar ake alsa karye-i mezkura ahalisi sz konusu mebla vereseye tazmine kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.130

Aadaki fetvada, keif ettirme konusunda herkesin hassas olduu grlmektedir

Zeydin olu Amr bir karye ahalisinden Bekiri bi gayr-i hak tabanca ile darp ve cerh edip karye ahalisi Bekiri hakime keif ettirmedike menziline gndermeyiz demeleriyle babas Zeyd Beire Bekiri hakime keif ettirmeye kendi malndan belli miktarda u kadar ake sarf eylese Beir sz konusu mebla emrine binaen Zeydden almaya kadir olur mu?

El Cevab: Olur.131

Adli olaylarla ilgili fetvalar deerlendirdiimizde Osmanl hukuk sisteminin ileri derecede olduunu sylemek mmkndr. Keif ve tahkikat yaplmas adli srete objektif bir sistemin olduunu gstermektedir.

2.1.4.5.5- Kadlarn Uygunsuz Hareketleri

Kadlarn hukukla ilgili asli grevleri tayin olduklar kazalarda hukuk, asliye ve ceza davalarna bakmak, kamu hukukunu korumaktr. Bu

130 131

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 316. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 341.

86

mnasebetle halk arasndaki hukuk ve ceza husumetleri dnda, nikah kymak veya imama izinname vermek, boanma srasnda mehir, iddet, nafaka, ahsi mal gibi hususlarda tedbirler almak, miras konusunda feraiz ilmine gre taksim yapmak, vasi tayin etmek, vakfiyelerin tanzim ve tescili, vakf mtevelli ve nazrlarnn ve dier grevlilerin tayin ve azilleri iin gerekli arzlar Divan- Hmayuna yazmak kadnn grevleri arasndadr.132 nemli grevleri yapan kadnn da toplum iindeki tavr ve hareketlerine dikkat etmesi gerekir. Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda uygunsuz hareketlerde bulunan kimsenin kadlk yapmasnn caiz olmayaca yer almaktadr.

Kad taifesinden Zeyd baz kibar- meclislerinde insanlar taklit edip ve alaya almak ve uydurma hikayeler nakil etmek adeti olup adalet sfatn kaldran baz kt alkanlklardan saknmasa Zeyde kadlk caiz olur mu?

El Cevab: Olmaz.133

Kadlar devletten maa almazlar, bunu grdkleri davalardan ve yaptklar ilemlerden aldklar harlardan temin ederlerdi.134 Osmanl kadlarnn tevzi defterlerinden fazla ake aldklar135 da hukuk sistemindeki bozulmalar gstermektedir.

2.1.4.5.6- Resmi lemlerde mza ve Mhr Kullanlmas

Kadlarn idare hukuku asndan ok nemli bir de tescil hizmetleri vardr. Merkezden beylerbeylerine, sancakbeylerine, bizzat kadya ve her
132 133

Erol ZB LGEN: a.g.m., 318. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 421. 134 Ahmet TABAKOLU: a.g.e., 22. 135 Cahit TELC : Bir Osmanl Aydnnn XIII. Yzyl Devlet Dzeni Hakkndaki Grleri: Penah Sleyman Efendi,Osmanl-Dnce, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999), 181182.

87

derecedeki makamlara yazlan emir ve fermanlarn yasal geerlilii olabilmesi iin bir suretlerinin kad tarafndan tasdik edilerek mahkemenin "er'iyye siciline" aynen kaydolunmalar gereklidir. Yine kadlarn nemli bir grevi de gnmzdeki anlamyla noterlik hizmetleridir. Kefalet, vekalet, mukavele, borlanma, vasiyet, senet gibi her trl akitleri kad (veya naibler) yapar ve bunlar tutanak biiminde yine bu sicil defterine kaydolunur.136 Resmi ilemlerde mhr ve imzann kullanlm olmas Osmanlnn ynetim olarak iyi bir durumda olduunu gstermektedir.

Zeyd Amrdan u kadar ake bor aldnda bir deyn-i temessk yazp Amrn eline verdiinde Zeydin babas Bekir ol temesskn kenarna kefalet lafzlarndan bir ey tahrir etmeyip ancak Zeydin emriyle bir imza yazp imzann altn mhrleyip yine ol temessk Amra teslim ettikten sonra Amr sz konusu mebla Zeydden almamakla Bekire mcerret temesskte senin dahi imzan olmakla sz konusu borca kefil olmu olursun deyip sz konusu mebla Bekirden talep etmeye ve almaya kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.137

Eski devirlerde imza yerine kullanlan ve basld vakit dz kmas iin zerine ters olarak isim, nvan ve tarih kaznm kk alete mhr denilmektedir. Osmanllar'da mhr kullanm, halk, eraf, esnaf ve hatta ulema ile devlet adamlar arasnda pek yaygnd.138

2.1.4.6- B R ARADA YAAMA

Osmanl mparatorluu, mslman olmayan halk iin din ve mezhep fark gzetmeden geni bir eitlik tanmtr. zellikle sosyal haklar asndan
Halil NALCIK: a.g.e., 81. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 315. 138 Bahaeddin YED YILDIZ: a.g.m., 464.
137 136

88

genel anlamda bir eitliin varl kabul edilebilir. Osmanl dneminde gayrimslimler iin zimmi kavram kullanlrd. Zimmiler, bir islm devletinin himayesi altnda yaamay kabul eden ve srekli olarak onun topraklarnda oturan ehl-i ahd, yani mslmanlarla anlama yapm olan gayrimslim topluluklardr.

slam hukukunda insanlar, mensup olduklar dinlerine gre birbirinden ayrlrlar. Bu sebeple Osmanl hukukunda, islam lkesinde ikamet eden insanlar, dinlerine ve tabi olduklar devlete gre ana gruba ayrlrlar: 1. Mslmanlar. 2. Zimmiler: Mslman olmad halde, zimmet akdi ile Osmanl lkesinde devaml ikamet etme hakkna sahip insanlardr. 3. Mstemenler: Kendilerine geici olarak Osmanl lkesine girme ve ikamet izni verilmi olan yabanc gayrimslimlere denir.139

Osmanl snrlar iinde mslman olmayan halk seyahat veya ikamet etmek bakmndan, bir iki nemsiz durum dnda, hemen hemen mslman halka yakn konumda tutulmutur. Kukusuz mslmanlar iin kutsal saylan Mekke ve Medine gibi kentlerde cami, mescit ve yatr gibi yerlere gayrimslimlerin girmesi yasaklanmtr. slam hukukunda da zellikle belirtilen bu noktay Osmanl aynen uygulamtr. Buna paralel olarak mslman halkn, gayrimslimlere ait kilise, manastr, zellikle Kudsteki kutsal yerler ve havra gibi yerlere girmeleri de yasaklanmtr.140

Osmanl Devleti gerek Anadoluda gerekse Avrupa topraklarnda youn bir gayrimslim nfusa sahipti. Osmanl toplumunu oluturan unsurlar arasnda rumlar, ermeniler, yahudiler, romenler, slavlar ve araplar da vard. phesiz toplumun bu karmak yaps devletin hakim olduu corafyann demografik zelliinden kaynaklanyordu. Ancak Osmanllarn ynetim,
139 140

Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 430, 431. Yavuz ERCAN: a.g.e., 173.

89

siyaset ve insan anlay da bunda nemli bir rol oynuyordu. nk devlet, her inan topluluunu kendi iinde serbest brakarak onlara belirli bir zerklik tanm, hibirini asimilasyona tabi tutmamtr.141

Osmanl lkesinde yaayan gayrimslimlere din ve vicdan hrriyeti meru dairede tannm ve tatbik edilmitir. Osmanl hukukunda gayrimslimlerin dinleri ile ba baa braklmalar, islamdan alnan temel bir prensiptir. Ancak baz kstlamalarn getirildii de inkar olunamaz. Evvela, islam devletler hukukuna gre, sulh yolu ile fethedilen lkelerde mevcut olan gayrimslimlerin mabetlerine dokunulmaz, ancak yenilerinin inasna da izin verilmeyebilirdi. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, islam devletinin reisi, amme maslahatna dayal bir takdir hakkna sahiptir. sterse, eskileri de yktrabilir.142

Gayrimslimlerle ilgili olarak ele alacamz ilk konu mabetlerin durumudur. slam hukukunda fethedilen lkelerde ki mabetlerin durumu hakknda farkl grler vardr. Eer fetih sava yolu ile olmusa buradaki mabetlerin olduu gibi braklmas gerektii gr yaygndr. Eer fetih sulh yolu ile gereklemise anlama artlarna gre yeni mabetlerin yapmna bile izin verilebilir. Ky ve kasaba gibi ehir hviyetine sahip olmayan yerlerde daha msamahal bir yaklam sz konusudur. Bu gibi yerlerde hanefilerden bir ksmna gre ise oturanlarn ounluu gayrimslim olmalar artyla yeni mabetler dahi yaplabilmektedir.143

Osmanl Devletinde uygulama, fethedilen yerlerde yeni mabet inasna izin verilmeyip, mevcut eski mabetler dahi mescit haline getirilebilir hatta padiahn emriyle yklabilirdi. eyhlislam Abdullah Efendinin

141 142

Bahaeddin YED YILDIZ: a.g.m., 465. Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 432. 143 Hayreddin KARAMAN: Mukayeseli slam Hukuku ( stanbul, 1987), III, 263-264.

90

aadaki fetvasnda, padiahn emriyle yklan bir kilisenin gayrimslimlerce tamiratna dahi izin verilmedii grlmektedir.

Sulhen fetih olunan bir beldede bulunan eski kilisenin tavan mslmanlardan bazlarnca bir ekilde yksalar ol diyar zimmileri sz konusu kiliseyi bil klliye metruk brakmamak iin eski konumu zere sslemeksizin tamir etmeye kadir olurlar m?

El Cevab: Sultan emriyle yklmsa olmazlar.144

Grld

zere,

padiahn

emriyle

yklan

bir

kilisenin

gayrimslimlerce tamiratnna izin verilmemektedir. Sadece fetihten nce yaplan ve daha sonra tamire ihtiya duyulan kiliselere tamir izni verilmektedir.

Bir karyede bulunan eski kilise harap olduunda erbab, asl haline bir ey ziyade etmeksizin eski konumu zere iadeye kadir olurlar m?

El Cevab: Olurlar.145

Osmanl eski kiliselerin asl haline uygun olarak tamiratna genel de izin vermitir. Kanaatimizce bu durum Osmanldaki dini hogrnn bir tezahrdr. Ayn konudaki dier bir fetva da u ekildedir.

Bir beldede olan eski bir kilise harap olup tamire muhta olduunda beldey-i merkume zmmileri bi ferman- ali ol kiliseyi bir ey ziyade etmeksizin eski yeri zerine tamire giritiklerinde kilisey-i merkumenin duvarlar eilip

144 145

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 165. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 165.

91

yklmaya yakn olup ikamet ve tamiri mmkn olmamakla ol duvarlar ykp geniletmeden ve ykseltmeden eski konumu zere yenilemek istediklerinde sz konusu belde kads yahut bilirkiiler taifesi mcerret kilisey-i merkume kendi bana yklmayp siz kendiniz ykmakla iade caiz olmaz diye bi gayr-i vecih sz konusu kimseleri men etmeye kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.146

Yukardaki fetvada, eskiden kalan bir kilisenin tamir talebi geldiinde islam hukuku erevesinde buna izin verilmekle birlikte ok hassasiyet gsterildii grlmektedir. Kilisenin gerekten eski kilise olup olmad, eski konumunun deiip deimedii konusunda mutlaka belde kads veya bilirkii tarafndan aratrma yaplrd.

Eski ve tamir ihtiyac olan kilisenin tamiratna izin verildii gibi, kilisenin hemen yannda bulunan ruhban odalar ve bahenin duvarlar gibi yerlerinde tamiratna izin veriliyordu.

Sulhen fetih olunan bir beldede bulunan eski kilisenin havlesi dahilinde eskiden olan ruhban odalar yklmak zere olsa ruhbanlar ol odalar eski konumu zere binadan men olunurlar m?

El Cevab: Olunmazlar.147

Hristiyanlarn eski kiliselerinin gayrimslimlerce tamiratna izin verildii gibi yahudilerin eski ve tamire muhta havralarnn ve evresindeki duvarlarn da asl zere tadilatna izin verilmekteydi.

146 147

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 165. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 165.

92

Dar- islamdan bir beldede bulunan yahudilerin eski havralarnn haricinde olan duvarlar bazen yklp ve bazen amme yoluna yklmak zere olduunda sz konusu kimseler ol duvar bir ey ziyade etmeksizin nceki gibi yapmaya kadir olurlar m?

El Cevab: Olurlar.148

Fetihten nce yaplm olan baz kiliseler, bazen de padiah emriyle bir daha kilise olamayacak bir ekilde mescide dntrlyordu. Aadaki fetva da, sz konusu durum geerlidir.

Savala fethedilen beldede bulunan kiliseyi mslmanlar sultan izniyle mescit edindikten sonra ol belde zmmileri eskiden kilisemizdi diye ol mescide tariz etmeye kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.149

Zmmiler ahsi hak ve hrriyetlerden tpk mslmanlar gibi yararlanmlardr. Bunlar iin de baz czi snrlamalar dnda, seyahat hrriyeti, ahsn dokunulmazl ve mesken hrriyeti gibi hak ve hrriyetler vardr. Seyahat ve ikamet hrriyetlerinin tek istisnas, Kurann emriyle zimmilerin Hicaz blgesine sokulmamalardr. Bu arada zimmilerin mesken ve ikametgah hrriyetleri, Osmanl Devletinde, kendilerine ve mslmanlara zarar vermeyecek ekilde tanzim olunmutur. Zimmiler, genellikle ehrin kenar semtlerinde, rum, ermeni ve yahudi mahallerinde gruplar halinde iskan edilmilerdir.150 eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda zimmilerin ahsi hak ve hrriyetlerinin olduu, mesken hrriyetiyle zimmilerin beraberce ikamet ettikleri mahallelerin dahi olduu anlalmaktadr.
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 193. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 166. 150 Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 431-432.
149 148

93

Ehl-i zimmet taifesinden u kadar nefer kimseler bir beldede mahallelerinden bir mahallede mstakil olarak ikamet ederken baz mslmanlar ol mahallede ev satn alp ve Amr dahi sz konusu mahallede mescid-i erif bina eylese halen baz kimseler mcerret sz konusu mahalle de mescid-i erif bina olunmakla mslman mahallesi olmu olur diye sz konusu mahallede ikamet eden kefereyi evlerinden ihrac etmeye kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.151

Zimmiler

ahsi

hak

ve

hrriyetlerden

tpk

mslmanlar

gibi

yararlanmlardr. Aadaki fetva da zimmilerin mslman mahallesinde ev satn alabildiini gstermektedir.

slam ehirlerinden bir belde de bulunan mslmanlar ikamet ettikleri mahallede olan evleri zimmiler satn alp ikamet etmeleriyle ol mahallede bulunan mescid-i erifin cemaat kalmayp atl olsa sz konusu belde de hakimi- eri olan Zeyd ol zimmileri mahalleden ihrac edip mslmanlarn olmad baka mahallede ikamete kadir olur mu?

El Cevab: Olur.152

Mslmanlar ve zimmiler ayr mahallelerde ikamet edebildikleri gibi baraberce de yaayabiliyordu.

151 152

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168.

94

Mslman ve kefere kark ikamet ettikleri mahallede u kadar arsaya malik olan Zeyd-i mslim ol arsay belli miktar paraya Amr- zimmiye satp ve teslim etse sz konusu sat caiz olur mu?

El Cevab: Olur.153

Bu surette mslmanlardan baz kimseler sz konusu arsa eskiden mslman mlk idi diye Amra zabt ettirmemeye kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.154

Zimmiler yklmak zere olan eski evlerini, yeniden asl zere yapabiliyorlard.

Zeyd-i zmminin bir ehirde kefere mahallesinde bulunan evi yklp eskisi gibi bina yapmak istediinde Zeydin evi sz konusu mahalleye bitiik olan mslman mahallesine yakn olmakla mslman mahallesi camiinin imam ehir iinde kefere menzili olmaz diye Zeydi men etmeye kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.155

Zimmilerin yaadklar yerlerde llerini defnedecekleri kendilerine ait mezarlklarnn da olduunu aadaki fetvada grmekteyiz.

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168. 155 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 166.
154

153

95

Cmle ahalisi zimmi olan karye zimmilerinin defn-i mevta iin ayrlan arsalar dar olmakla sz konusu kimseler mlk arazilerinin bir miktarna mevtalarn defin eder olsalar ehl-i arif taifesi sz konusu kimseleri men etmeye ve tercime kadir olurlar m?

El Cevab: Olmazlar.156

eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda yahudilerin kendi llerini defnetmek zere vakf arazisini dahi kullandklarn grmekteyiz.

Bir belde de ikamet eden yahudi taifesi eskiden beri mevtalarn defin ede geldikleri vakf arsasnn mukataay- kadimesini mtevellisine verirlerken mtevelli kanaat etmeyip u kadar ziyade verin vel badu-l yevm defin ettirmeyip ve defin ettiklerini ihrac ettiririm demeye kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.157

Zimmiler

kendi

inancnn

gerei

olan

ibadetlerini

serbeste

yapabilmektelerdi. Aadaki fetvadan, hristiyan bir zimminin bakalarn rahatsz etmemek kaydyla serbeste ncil okuyabildiini anlamaktayz.

Zeyd-i zimmi bir kasabada bulunan evinde ayini zere ibadet edip ve sesini ykseltmeksizin ncil okusa men olunur mu?

El Cevab: Olunmaz.158

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 243. 158 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 166.
157

156

96

Osmanl devleti, muhtelif fermanlarla, islam hakimiyetinin bir nianesi olarak, zimmilere ait evlerin mslmanlarn evlerinden yksek olmamasn emretmitir.159 Yavuza gre bu yasak Osmanlda hibir dnemde sz konusu olmamtr veya byle bir kstlamann varln gsterecek belgeler yoktur.160 Ancak eyhlislam Abdullah Efendinin vermi olduu aadaki fetva, mslman evlerinden yksek ina edilen zimmi evinin yklmas ynndedir.

Zeyd-i zimmi bir beldede mslman mahallesinde olan evini mslman evlerinden ziyade terfi eylese Zeydin terfi ettii bina mslman evlerine eit olunca yklr m?

El Cevab: Olunur.161

Kanaatimizce bu hkm, gl bir devletin hakimiyetini vurgulamak kaygsyla uygulanmtr. Buna ramen Osmanl devleti gayrimslimler iin ana gre en ileri dzeyde din hrriyeti salam ve bunu kanunlarla gvence altna almtr.

Zimmiler, inan farkllndan dolay aile ve miras hukukuna ait baz konularda mslmanlardan farkl bir muameleye tabi tutuluyordu. Aadaki fetvada, zimmi bir kimsenin mstemen bir kiiye miras brakamayaca hkm vardr.

Zimmi olan Zeyd mstemen olan Amr miras braksa sahih olur mu?

159

Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 432. Bkz. Yavuz ERCAN: a.g.e., 184. 161 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168.
160

97

El Cevab: Olmaz. 162

Zimmiler kendisi gibi zimmi olan kimseye miras brakabilirken geici izinle Osmanl lkesine giren yabanc gayrimslimlere miras brakamazlard. Ancak kendi aralarnda miras konusunda serbest olup ekip-bitikleri topraklar akrabalarna miras olarak brakabilmekteydiler. Her ne kadar miras meselesi gayrimslimlerin dini kurumlarna braklmsa da, Osmanl kad sicillerinde mahkemelerin gayrimslimlere ait miras problemlerini zdne ve bununla ilgili davalara baktna dair kaytlara rastlamamz mmkndr.

Osmanl hukukunun kabul ettii hak ve hrriyetlerden yararlanan zimmilerin baz vazife ve mkellefiyetleri de sz konusudur. Evvela, belli artlar tayan ahslardan alnan cizye vergisi karlnda, zimmiler, askerlikten muaftrlar. Yani cizye vergisi aslnda ek bir mkellefiyet saylmaz. kinci olarak, arazilerinden hara denilen bir vergi vermekle mkelleftirler. Osmanl Devleti, Anadolu ve Rumeli arazisini asl haraci arazi olan miri arazi statsnde kabul ettiinden, bu vergide mslmanlar ile zimmiler ayndr. nc olarak, gmrk vergisinde zimmilerden alnan oran mslmanlarn dediinden fazladr.163 Kanaatimizce cizye, askerlikten muaf tutulan zimmilerin gvenliklerini salad iin devlete demek zorunda olduu bir vergidir. Bundan dolay Osmanl devleti salad gvenlik ve huzurun karl olan cizye vergisini de mutlaka tahsil etmeye almtr. Aadaki fetva, cizye demeyen zimmilere sava almasna izin vermektedir.

Bir ka karyelerin zimmileri zerlerine eran lazmu-l eda olan cizyelerini edadan imtina etmeleriyle sultan tarafndan zerlerine tayin olunan vali askerleriyle vacibat- cizye ile varp cizyelerini toplamak istediinde yine edadan imtina ve askerlere kar gelseler sz konusu vali ol zimmilerle savap cizyelerini zorla bu vecih zere savala almak meru mudur?
162 163

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 618. Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 433.

98

El Cevab: Merudur.164

eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda cizye vergisinin akl olmayanlardan alnmad anlalmaktadr.

Mecnun olup almaya kadir olmayan Zeyd-i zimmiden cizye alnr m?

El Cevab: Alnmaz.165

Zimminin cizye ykmls olabilmesi iin baz artlarn bulunmas gerekiyordu: Erkek olmak, bali olmak, shhatli ve alabilecek gte olmak. Kadnlar, ocuklar, hasta ve sakatlarla alacak gc olmayan yal erkekler, sadece hibelerle geinen rahipler, kle ve dilenciler cizye mkellefi deillerdi.166

Zimmilerin, gayrimslimlerin yaad ehirlerin dnda iki ve domuz satmas yasakt.167 Aadaki fetvada, zimminin kapal bir yerde domuz besleyebildii ancak mslman bir beldede domuzlar salvermelerinin uygun olmad anlalmaktadr.

Mescid-i

erifi

olup

eair-i

islam

ikamet

olunan

mslman

karyelerinden bir karyede sakin kefere taifesi menzillerinde ittihaz ettikleri domuzlarn salverip izhar eder olsalar hakim sz konusu kimseleri domuzlarn izhardan men etmeye kadir olurlar m?

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 164. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 164. 166 Mbahat S. KTKOLU: a.g.m., 531. 167 Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 433.
165

164

99

El Cevab: Olur.168

Zimmi bir kimsenin mslman bir kadnla evlenmesinin yasak oluu da zimmilere uygulanan kstlamalar arasndadr. Aadaki fetvada sz konusu durum grlmektedir.

Zeyd cariyesi Hind-i mslimeyi klesi Amr- zimmiye tezvic eylese Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Tazir-i edit olunup Hind Amrdan tefrik olunur.169

Osmanlda, mslman saylrd.

mslman

bir

erkein

gayrimslim

bir

kadnla

evlenebilmesine karlk bunun tersi yasakt. Byle evlilikten doan ocuklar

Zimmiler, inanla ilgili olmayan konularda mslmanlarla genelde ayn haklara sahiptiler. Zimmi olan birisine, zani diye svmek tazir cezasn gerektirmektedir.

Zeyd Amr- zimmiye bire zani diye svse Zeyde ne lazm gelir?

El Cevab: Tazir.170

Mslman bir kimseyi dedikodu yapmak haram olduu gibi zimmi bir kimseyi dedikodu yapmak haram saylmaktadr.
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 166. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 148. 170 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 149.
169 168

100

Mslman gybet haram olduu gibi zimmiyi dahi gybet haram olur mu?

El Cevab: Olur.171

slam hukukuna gre zimmilerin can, mal ve rz eit olarak korunmutur. Zimmilerin bu haklarna dokunanlar sularna gre cezalandrlrlar. slam ceza hukukunun belirlemi olduu had, ksas, diyet ve tazir cezalar, ilenen sua gre uygulanrd.172 rnein Bir mslman, zimmi bir kimseye olan borcunu dememesi zerine hapis edilebilmekteydi.

Yahudi olan Zeyd kad taifesinden Amr zimmetinde bor olan u kadar ake hakkn Amrdan istediinde Amrn edaya kudreti olduu halde vermemekle Zeyd Amr hakime hapis ettirmek istediinde Amr zimmiye olan bor iin mslman hapis olunmaz diye imtinaya kadir olur mu?

El Cevab: Olmaz.173

Bir mslman haksz yere zimmi bir kimseyi ldrdnde ksas uygulanyordu.

Mslman olan Zeyd zimmi olan Amrn cariyesi Hind-i nasraniyeyi kasten alet-i cariha ile ldrse Amr Zeydi ksas ettirmeye kadir olur mu?

El Cevab: Olur.174
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 556. Yavuz ERCAN: a.g.e., 186. 173 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 429. 174 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 580.
172 171

101

Zimmiler kendi aralarnda zina isnadyla svnce de tazir cezas aldklarn grmekteyiz.

Hrstiyan olan Hind hristiyan olan Zeynebe bire zaniye diye etim eylese Hinde ne lazm gelir?

El Cevab: Tazir-i edit.175

Osmanl topraklarnn dnda yaayan harbiler, zimmilerle evlendikleri takdirde zimmi statsne geip ayn haklara sahip olabiliyorlard. eyhlislam Abdullah Efendinin bu konudaki fetvalarndan bir tanesi yledir.

Harbi olan Hind emanla dar- islama geldiinde kendisini Amr- zimmiye tezevvc eylese Hind zimmi olmu olur mu?

El Cevab: Olur.176

Zimmiler, Osmanl topraklarndan ayrlp baka bir devlete tabi olduklar takdirde mallarnn miraslar tarafndan paylalabilmesi gibi baz hkmler uygulanmaktayd. Aadaki fetvada, baka bir devlete snan zimminin, ahdini bozmu olmasna binaen gerekleen baz hkmleri grmekteyiz.

Bilad- islamiyeden bir belde ahalisinden Zeyd-i zimmi nakz- ahit ve dar- harbe ilhak ilhakna hkm olunsa Zeydin dar- islamda varisleri dar- islamda olan maln paylamaya kadir olurlar m?
175 176

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 148. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 163.

102

El Cevab: Olurlar.177

Zimmiler, mslman olduklar takdirde zimmi statsnden karak dier mslmanlarn sahip olduklar haklara sahip olmaktadrlar.

Zeyd-i nasrani eref-i islamla merref olsa Zeydin akl olmayan olu Amr ve Amrn evlad- sigarnn teban islamlaryla hkm olunur mu? El Cevab: Olunur.178

Zimmilerin temel haklarna riayet edilmi, onlara kar hukuki olmayan davranlarda bulunanlar da tazirle cezalandrlmtr. Zeyd bir karyeye varp ben cizyedarm diye bir miktar sahte cizye evrakn sz konusu karye ahalisinden baz zimmilere verip u kadar akeleri alsa sz konusu mebla merkumu Zeydden geri almaya kadir olurlar m?

El Cevab: Olurlar. Zeyde dahi tazir lazm olur.179

Mslmanlarla zimmiler arasnda meru dairede olmak kaydyla toplumsal ilikiler olmaktayd.

Zeyd-i mslim Amr- zimmi ile muamelesi olmakla Amr Zeydin yanna geldiinde Zeyd Amrn kfrne tazim kast etmeyip muamelesine binaen Amra ho geldin safa geldin ve bunun emsali tazimle alakal kelimeler sylese Zeyde bir ey gerekir mi?

El Cevab: Olmaz.180
Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 173. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 168. 179 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 149.
178 177

103

Aadaki fetvadan, mslmanlarla gayrimslimlerin ortak irket kurarak beraberce ticaret yaptklarn da anlamaktayz.

Zeyd-i mslim Amr- zimmi ile akd-i irket-i inan eylese sahih olur mu?

El Cevab: Olur.181

1897de Osmanl devletinde mslmanlarn genel nfus iindeki oran yzde yetmi drt olup, rumlarn yzde on, ermenilerin yzde be ve bulgarlarn yzde drt olduu bilinmektedir.182 Ermeniler hakknda verilen fetvalara baktmzda, zimmilerin genel hukuku erevesinde kendilerinin temel hak ve hrriyetlerinin Osmanl tarafndan gvence altnda olduu grlmektedir. Aadaki fetva da, ermeni bir din adamnn gayr-i meru olarak ermenilere kar uygunsuz hareketlerde bulunduu anlalmaktadr.

Ermeni ruhbanndan Zeyd baz ermenilerin evlerine izinsiz girip kendine namehrem olan kadnlarla konumakla evlerin sahipleri Zeyde evlerimize girdiine kadnlarmzla konumana ve onlara nazar ettiine raz deiliz diye Zeydi men ettiklerinde Zeyd dinimizde caizdir diye vazgemezse hakim ermenilerin delilleriyle Zeydi sz konusu kimselerin izni olmadan evlerine girmekten men etmeye kadir olur mu?

El Cevab: Olur. 183

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 189. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 203. 182 Bahaeddin YED YILDIZ: a.g.m., 468. 183 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 167.
181

180

104

Ermeniler Osmanl toplumu ierisinde sosyal hayatn her alannda rahatlkla yer almaktadrlar. rnein ticaretle uratklarn, aadaki mirasla ilgili fetvadan karmak mmkndr.

Ermeni taifesinden olan Zeyd-i zimmi ticaret iin daru-l harbe gidip orada hasta olmakla dar- islamda olan zevcesi Meryem-i nasraniye ve oullar Evanis ve Evdin-i zimmiler nakz- ahit etmeksizin mcerret Zeydin hastalnda yannda bulunmak iin gemi ile daru-l harpte Zeydin yanna varp Zeydin ve sz konusu kimselerden birinin nakz- ahit ile luhukuna hkm- hakim olmadan lahik olmadan Zeyd daru-l harpte lp ve sz konusu kimseler zimmi olarak dar- islama gelip Zeydin dar- islamda kz Aksai nam nasraniye elinde olan maln aralarnda eri hisselere gre paylamak istediklerinde Aksai Zeyd ve sizler nakz- ahit ettiniz ve harbi olduunuz deyip bu vecihle nakz- ahit etmeniz ile ol maln cmlesi bana intikal eder size hisse yoktur dese Aksainin sz konusu szne iltifat edilir mi?

El Cevab: Olunmaz.184

Yine Ermenilerle ilgili dier fetvada, sadece szle zimmilik akdini bozdum demekle baz hukuki sonularn olumadn grmekteyiz.

Ermeni taifesinden olan Zeyd-i zimmi nakz- ahit ettim harbi oldum dese Zeyd mcerret byle demekle nakz- ahit etmi olur mu?

El Cevab: Olmaz.185

Gayrimslimler

hakknda

verilen

fetvalar

deerlendirdiimizde,

Osmanl Devletinin her inan topluluunu kendi iinde serbest brakarak

184 185

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 167. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 167.

105

onlara belirli bir zerklik tandn ve hibir milleti asimilasyona tabi tutmadn sylemek mmkndr.

2.1.4.7- M MAR YAPI

2.1.4.7.1- ehir Mimarisindeki Standartlar

Osmanl evleri ounlukla iki katldr. Genellikle ayn at altnda haremlik ve selamlk olarak blnmlerdir. Her iki ksmn arasnda baz kk eyay dnerek dier tarafa ulatran bir dolap bulunur. Evlerin mimarisi sahiplerinin zenginliine gre eitli byklkte olurlar. Zengin evlerine konak, kk, yal denilirdi. Bunlarn ayr kubbeli, zeminden stmal ar hamam gibi hamamlar vardr. Hizmeti, uaklar, ayvaz ve a iin ayrlm odalar bulunurdu. Yemek kokular ve eitli grltler duyulmamas iin mutfaklar bahede yaplmlardr.186

Mimari standartlarn tayini, en st dzeyde en sekin insanlar tarafndan Hassa Mimarl Ocanda yaplyordu. Toplumun ierisinden yksek kabiliyetleri fark edilerek seilmi, snanm, islamn btn hikmetlerine vakf hale getirilmi, o hikmetleri hayat pahasna korumaktan hibir ekilde saknmadan n safta savam, yksek cesaret yksek inan sahibi insanlarn, ok zel bir ekilde tekrar tekrar eitilerek gelitirdikleri en yksek mertebede, Hassa Mimarl Ocanda standartlar tayin ediliyordu. Sadrazam veya vezir, bu ocan kararlarn uygulamadnda hemen boynu vurulurdu. Bu emri veren padiahn durumu, kararlar alma yetkisi verdii kiilerin amaz bir drstlk ve mutlak doru iinde hareket etmelerini mmkn klacak msamahaszlk ve sertlikle kendisini gsteriyordu.187 Bylece merkezde mimarinin btn vechelerini bilenlerin, btn lkeye, btn
186 187

Erol ZB LGEN: a.g.m., 334. Turgut CANSEVER: Osmanl ehir ve Devlet Ynetimi, slami Aratrmalar, XII, Say 34 (1999), 216.

106

ehirlere ve btn mahallelere hakim olacak, yksek mimari deer tayacak standartlar retmeleri salanmtr.

Dnemin Hassa Mimarlar Ocann ba mimar Kayserili Mehmed Aadr. Genellikle sadabad mimar olarak anlan Kayserili Mehmed Aa, III. Ahmed dneminde Kasr- Hmayun, Yldz Dede Tekkesi ve Camii, III. Ahmed emeleri, su kemerleri, Erzurum, Trabzon, Tebriz, Revan, Gence, Azak vb. kalelerin yapm ve onarm ile stanbulda ve Osmanl Devletinin eitli yerlerinde pek ok eser yapmtr.188

eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda, mimar aasnn kontrol ve ceza verme yetkisi dikkat ekmektedir.

Zeyd marangoz olan Amra evimi u vecih zere bina ediver deyip Amr ol vecih zere bina edersem mimar aas ceza verir dediinde Zeyd eer mimar aas ceza verirse ve ne kadar akeyi alrsa ben kefilim deyip badehu Amr Zeydin evini vech-i muharrir zere bina ettiinde mimar aas Amrn u kadar akesini alsa Amr sz konusu mebla Zeyde tazmine kadir olur mu?

El Cevab: Olur.189

Osmanl tasarm yapm, konut ve ehir retim sistemi, herkese yetenekli olduu alanda, o alan iin gerekli olan en yksek bilgiyi veren, o en yksek bilgi ile insanlar yetitiren, bylece halkn btn kesimlerine en yksek bilginin rnlerini verebilen bir retici-tasarmc neslini yetitiriyordu. Bu sistemde hibir zaman en fakir insann evini bile, o alana ait bilgiye sahip olmayan kiinin yapmasna imkan veren, tahripkar bir msamahakarlk yer
188 189

Orhan ERDENEN: Lale Devri ve Yansmalar ( stanbul, 2003), 38. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 316.

107

almyordu. O zaman bugn ska sz edilen kontrol diye bir mesele de kalmyordu. Yksek bilgiyi kazanan kalfann, bu bilgisini tatbik edip etmedii, merkezi hkmetin grevlendirdii memurlar tarafndan deil bizzat loncalar tarafndan denetleniyordu.
190

Loncann yetitirdii ve loncaya kar sorumlu

bulunan, yalnzca ev yapmay bilen usta, bilfiil ev inas iinde bulunup o evi en iyi bir mimari ve en eksiksiz bir ekilde ina eden kii olarak karmza kmaktadr. Sz konusu fetvada ustann mimar aasnn standartlarna uyma sorumluluu tad grlmektedir.

2.1.4.7.2- Deprem

Fetvalar, devrinin tarihsel olaylarn yanstt gibi tabii olaylar da yanstmaktadr. eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda, o devirde bir dkkana kullanlamayacak derecede hasar verdii anlalan bir depremin olduu anlalmaktadr.

Zeydin mtevellisi olduu vakf dkkan kiralanmak zere Amra icar ve muaccelesini kabz ettikten sonra istifade etmeden nce dkkan zelzeleden yklp faydalanma mmkn olmasa Amr arsa ve nakzini Zeyde geri verip muacceleden istifade etmeden miktar Zeydden almaya kadir olur mu?

El Cevab: Olur.191

Lale Devrinde iddetli depremler meydana gelmitir. 1719daki deprem dakika srm ve ok byk hasarlar meydana getirmitir. stanbulun mehur surlar bile bu depremde yklmtr.192 Cami kubbeleri,

Turgut CANSEVER: a.g.m., 217. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 265. 192 Abdlkadir ZCAN: a.g.e., 25.
191

190

108

hamam

duvarlar
193

atlam

ve

sokaklar

yklm

evlerin

enkazyla

dolmutur.

Fetvalar sadece dnemin sosyal ve dini konularn bize yanstmakla kalmayp doa olaylarn da bize aktarmaktadr.

2.1.5- BEHCETL- FETAVANIN Z HN YET BOYUTU AISINDAN DEERLEND R LMES

Din insanlara belirli bir dnya gr salar. Dolaysyla inananlar dinin kendilerine kazandrd bu zihniyet yapsyla, szgelimi dnya ve dnyevi olaylar karsnda nasl bir tutum ve eylem iinde bulunacaklarn belirlerler. Bu balamda rnein bir inanan, dinin kendisine verdii zihniyetle dnya karsnda olumsuz veya edilgen bir tutum ve tavr iinde olurken bir bakas olumlu tutum ve tavr iinde bulunabilmektedir. u halde insanlar, dine dayanarak, eyaya, tabiata, sosyal olaylara kar bir tavr ve tutum iine girerler. Dinin verdii zihniyet ve dnya gryle sosyal olaylara kar iine girilen tavr ve tutumlar aile, ekonomi, eitim, siyaset, sanat, ahlak gibi toplumun temel kurumlarn iine alacak etkidedir.

Hemen her dinin ve zellikle yksek dinlerin, srf dini olan yani dorudan doruya kutsalla ilikilere taalluk eden yahut da bir baka ifadeyle dinin z ile ilgili olan hususlar dnda, hayatn hemen hemen btn meseleleri hakkndaki hkmlerle, tm ehemmiyetli dnyevi hadiselere kar taknlan tavrlarn toplamndan ibaret bulunan, gayet zengin bir fikri muhtevas da bulunmaktadr. Bu anlamda her din belli bir ruh ya da zihniyeti de beraberinde getirmektedir.194 Bylece din, inananlarnn her trl tavr ve hareketlerinde belirleyici bir rol stlenmektedir.

193 194

Orhan ERDENEN: a.g.e., 115. nver GNAY: Din Sosyolojisi, a.g.e., 230.

109

Dinlerin en nemli ilevlerinden biri, inananlara eitli toplumsal durumlarda, deiik toplumsal olaylar karsnda takip edecekleri tutum ve tavrlar belirleyen zihniyeti ve ideolojiyi kazandrma ilevidir.195 Din, dindara ilevsel fonksiyonuyla; dnyay anlamlandrma becerisine sahip bir zihniyet yapsn kazandrmaktadr.

Dinin oluturduu zihniyetin hayatn tm ynleriyle ayrlmaz bir ilikisi vardr. Max Weber bunu zihniyet- ekonomi balamnda ele almtr. Weber Protestan Ahlak ve Kapitalizm Ruhunda protestan etiin kapitalizme zemin hazrladn savunmu, protestan etiine sahip olmayan uluslarn kapitalizm evresine geemeyeceini savunmutur.196 Bat dndaki uygarlklarda pek ok kapitalist olgu varsa da bat kapitalizmine zg nitelikleri olan kar aray ile aklc alma disiplininin bileimi, tarih boyunca bir kez ortaya kmtr. Bat tipi kapitalizmin, bat uygarl dnda hibir yerde grlmemesinin balca nedeni de belirli bir dnya gr ile belirli bir ekonomik etkinlik biimi arasndaki ilikidir.197

Mslmanlar, dinlerinin kendilerine verdii zihniyetle dnyevi olaylar karsnda belirli bir tutum ve eylem ierisinde bulunmulardr. Osmanl devleti, islam dininin vermi olduu zihniyet ve dnya gryle sergiledii tavr ve tutumlar aile, ekonomi, eitim, siyaset, sanat, ahlak gibi toplumun birok alannda kendisini gstermektedir. eyhlislam Abdullah Efendinin fetvalarnda, islam dininin vermi olduu zihniyetin yansmalarn grmek mmkndr.

Max WEBER: Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, a.g.e., 29-32. Bkz. Max WEBER, Protestan Ahlak ve Kapitalim Ruhu, (terc. Zeynep Grata) Ayra Yaynevi, Ankara, 2002. 197 Raymond ARON: a.g.e., 424.
196

195

110

2.1.5.1- MATBAANIN KURULMASI

Osmanl Devletinde, yahudiler 1488 ylndan itibaren, ermeniler 1567 ylndan itibaren ve rumlar da 1627 ylndan itibaren matbaalarn kurmulardr. II. Bayezid zamannda 19, Yavuz Sultan Selim zamannda 33 kitap baslmtr. Bu kitaplarn zerinde, II. Bayezidin himayelerinde baslmtr ibaresi yer almaktadr. III. Murad, arap harfleri ile baslan geometriye dair Usull-Oklidis kitabnn serbeste satlmas iin 996/1588 tarihli fermanla izin vermitir. IV. Murad zamannda stanbulda bir matbaa kurulmas iin izin istendiini ve bu iznin verildiini Mustafa Nuri Paa kaydederken, Enderun Tarihisi Ata da, ilk resmi matbaa teebbslerinin IV. Mehmed zamannda baladn ve ancak neticeye 1727 ylnda ulaldn nakletmektedir.198 Kitap basmnn caiz olmad iddiasyla ulemann basmevi almasna kar geldikleri yolunda ok yaygn bir inan vardr.199 Gerekte ise ulemadan byle bir direnme geldiini gsteren hibir delil yoktur.200 Matbaann kurulmas aamasnda dnemin eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendiye matbaann dinen bir sakncas olup olmad meselesi sorulmutur.

Basma sanatnda maharet iddia eden Zeyd lgat ve mantk ve hikmet ve heyet ve bunlarn emsali alet ilimlerinde telif olunan kitaplarn harflerinin ve kelimelerinin suretlerini bir kalba nak edip evrak zerine basma ile ol kitaplarn nshalarn tahsil ederim dese Zeydin bu vecihle kitap iini srdrmesine eran ruhsat var mdr?201

eyhlislam Abdullah Efendi u tarihi cevab vermitir.

198

Selim Nzhet GEREK: Trk Matbaacl (Ankara, 1939), 27: Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 212. 199 Bkz., smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., IV, 514. 200 Niyazi BERKES: a.g.e., 57. 201 Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552.

111

El Cevab: Basma sanatnda mahareti olan kimseler bir kitabn harflerini ve kelimelerini bir kalba doru olarak nak edip evraka basmakla az zamanda meakkatsiz ok sayda kitap hasla olup bylece ok ucuz kitap yazlmasna sebep oluyor bu vecihle faydal bir i olmakla dinimiz bu kimsenin bu ii yapmasna izin verir olup birka alim kimseler sureti nak olacak kitab tashih iin tayin olunup onlar tashih ettikten sonra sureti kalba nak olunursa gzel bir i olur.202

Bu fetvadan sonra Zilkade 1139/Temmuz 1727 tarihli padiah ferman km ve kurulan matbaada ilk olarak 1729 tarihinde Vankulu Lgati baslmtr. Padiahn fermann da zikretmemiz matbaa konusunu daha net anlayabilmemiz iin gereklidir. Ferman u ekildedir:

n revabt- devam kyam- kavanin-i dini devlet ve zevabt- kvam- nizam- milk millet ve zabt-u rabt- tevarih-i ahbar ve hfz-u hiraset-i maarif-i asar sebt-i tahrir-i ktb sahayif ile myesser ve iaat-i enva-i ulm ve ibaret-i asar- fnun teksir-i ktp ile mukadder idi msellem ve mukarrer olmala tul-u ems-i Muhammedi ve zuhur-u tebair-i ahmedi sallallah teala aleyhi ve sellemden beru ulema-i din-i mbin ve fuzala-i muhakkikn zabt- himayet-i ayet-i kuraniyye ve hz- siyanet-i ehadisi nebeviyye ve sayir maarif-i yekne in tedvin-i sehaif ve tastir-i ktb-i ulmu maarif eyleyp ve kezalik lgat-i arabiyye ve farisiyye ve maarif-i aliyye ve hikemiyye ve sayir fnunu cziyye ve kavaidi klliyei zabt ifade ve teallm ve istifade dahi ktp tahrir ve tedvin- tastir ile husulpezir olmala neyl-i cur-u dnyeviyye ve uhreviyye ve ihraz- saadet-i ebediyye in telif-i ktb ilmiyye ve tedvin-i suhuf-u maarif-i cziyyeden hali olmayub lakin mrur-u eyyam ve ihtilafat- edvar- avam ile Cengiz-i fitne engiz ve Helagy bi temyiz huruclarnda ve memleket-i Endlse fecere-i efrenc istilasnda ve sayir vaki olan hurub ve ktal- harik esnalarnda ekser musannefat urza-i ziya telef olmala elyevm memalik-i islamiyyede Kamus ve Cevheri ve
202

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552.

112

Lisanlarabi ve Vankulu ve ktb- tevarih ve nseh-i ulm aliden cild- hacmi kebir olan nseh-i lazime nadir ve kttab ve mstensihin dahi kusur-u himmet ve rehavetlerinden nai yazmaa rabet itmeyb ve yazdklar nseh dahi habt-u hatadan hali olmamala nedret-i ktb ve sekamet-i nseh talebe-i ulm ve raiye-i maarif- fnunun sret- meakkatlerine bais ve badi olub ve amal-i snaiyyeden basma sanat vcud-u denanirde sekke-i hasene darb ve ruy- sahifeye nigini yemin tab gibi bir nevi kitabetden ibaret ve fenni basmada husule gelen ktbn ibaret-i ayan ve bir cild kitap yazlmak zahmetile basma fenninde nice bin cild ktb- sahihe husule gelecei nmayan olub kalil-l meakka ve kesir-l menfa bir sanati mergube olduu mefhumunu havi bir risale-i beliga telif ve ina ve menafi-i kesiresin tadid ve ihsa ve fenni mezkurda sizin meharetiniz olmala levazm ve masarifini itiraken grb tedarik itmeniz ile eyyam- saadet iktiranmda bu sanat-i garibenin veray-i hafadan menasa-i zuhurda cilveger olmasile amme-i ehl-i islamn ila yevmi-l kyam isticlab- davat- hayriyyelerine bais olmak in fkh ve tefsir ve hadisi erif ve kelam kitablarndan maada lgat ve tevarih ve tb ve fnun-u hikemiyye ve heyet ve ana tabi corafya ve memalik kitablar baslmak babnda zn- ruhsat- padiahanemi iltimas eylemeniz ile risale-i mezkure hala eyhlislam ve mftiyy-l enam mevlana Abdullah a irsal Ve basma sanatinde meharet iddia iden Zeyd lgat ve mantk ve hikmet ve heyet ve bunlarn emsal-i ulmu aliyede telif olunan kitablarn huruf ve kelimatnn suretlerin birer kalba nak idb evrak zerine basmala misillerin tahsil iderim dise Zeydin bu vechile amel-i kitabete mbaeretine eran ruhsat var mdr deyu istifta olundukta Basma sanatinde mehareti olan kimesne bir musahah kitabn huruf ve kelimatn bir kalba sahihan nak idb evraka basmala zeman- kalilde bila meakkat nsah-i kesire hasla olub kesret-i ktb rahis beha ile temellke bais olur Bu vechile faide-i azimeyi mtemil olmala ol kimesneye msaade olunub birka alim kimesneler sureti nak olacak kitab tashih in tayin buyurulur ise gayet mstahsene olan murdan olur deyu ifta eyledginden maada zahr- risalede kalem-i hikmet tevemi ile kelimat- drriyl lemeatile takriz itmekle mevlanay-i marunileyhin fetvay-i erifeleri mucibince msaade-i hmayunun erzani

113

klnb ve sureti nak olunacak lgat ve mantk ve hikmet ve heyet ve bunlarn emsali ulm-u aliyede telif olunan kitablardan sureti nak olunacak kitab tashih in ulema-i muhakkkn ve fuzalay-i mdakkknden ulm-u eriyye ve fnun-u aliyede mehaeret-i kamileleri olan efazl- kuzat-l mslimin sabka stanbul kads mevlana shak ve sabka Selanik kads mevlana Sahib ve sabka Galata kads mevlana Esad ve meayih-i kiramdan Kasmpaa mevlevihanesi eyhi mevlana Musa memur ve tayin olunmulardr mdi zikrolunan ktb- lgat ve mantk ve hikmet ve heyet ve bunlarn emsali ulm-u aliyede telif olunan kitablardan sureti nak olunarak kitab mevlanay-i mumaileyhime tashih itdirdikten sonra vech-i meruh zre sanat-i merkumeyi maiyet ile amel icra ve bu vechile ktb- mezkrenin teksirine ciddi evfa eyleyb ve lakin sanat-i merkume ile husule gelen ktb sahiha olmak zre ziyade ihtimam ve habt-u hata bulunmakdan begayet ittika eyleyesiz yle bilesiz Alamet-i hayrma itimad klasz. Mucibince amel oluna.203

Fermanda

imdilik

tefsir,

hadis,

fkh

ve

kelam

kitaplarnn

baslmamas aka belirtilmitir.204 eyhlislam Abdullah Efendinin u fetvas da baslan kitaplarn lgat ve tarih kitaplar olduunu gstermektedir.

Zeyd ve Amr basma ile baz kitap istinsah etmek isteyip mallaryla u kadar kat ve mrekkep ve basma aleti satn aldklarndan sonra basma sanatnda mahareti olan Bekir i bu lugat ve tarih kitaplarndan falan ve falan namyla olan kitaplarn suretlerini ol evrak zerlerine basp bade-l itmam hasl olan nushalar satldnda cretlerinden evrak ve mrekkep ve aletlere sarf olunan sz konusu mebla karldktan sonra hasl olan faide be hisse olup bir hissesini Bekir ikier hissesini Zeyd ve Amr almak zere akd-i irket edip badehu Bekir vech-i muharrir zere olan irket sahih midir yoksa fasit midir ve bu babta hkm eri nedir?
203 204

Ahmed REF K: Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, a.g.e., 89-91. Ahmed AKGNDZ ve Said ZTRK: Bilinmeyen Osmanl, a.g.e., 213; Abdlhak Adnan ADIVAR: Osmanl Trklerinde lim ( stanbul, 1970), 151.

114

El Cevab: Bu vecih zere olan akd-i irket fasittir ol kitaplar Zeyd ve Amrn olur Bekirin amelinin ecr-i misli sz konusu kimseler zerine lazm olur.205

Vankulu Lgatinin baslmasndan drt ay sonra, Katip elebinin Osmanl denizciliine dair Tuhfetl-Kibar fi es-fari-lbihar ismindeki eseri takip etmitir. Bundan sonra 1142/1729 Austosta Tarih-i Seyyah tercmesi ve yine 1142 Ramazan ve 1703 Martta Tarih-ul Hindel-Garbi el Msemma bi Hadis-i Nev ismiyle ve brahim Mteferrika tarafndan baz ilavelerle Kitab- klim-i Cedid baslmtr. Bunlardan sonra matbaann beinci kitab Nazmizadenin arapadan trkeye evirmi olduu Tarih-i Timur Grkan ve altnc eser Ahmed Sheylinin Osmanl fethine ait ve fetihten sonraki Msr tarihi olup birinci ksm Eddrret l-yetime fi evsaf- msr el-Kadime ve ikinci ksm Msr- Cedid isimleriyle baslm ve sonuna brahim Mteferrika tarafndan bir de Msr haritas eklenmitir. Yine bu matbaa da 1143/1731de yedinci kitap olarak Nazmizadenin Glen-i Hulefa adndaki eseri baslmtr. Sekizinci olarak trke ve franszca kavaid ve mkaleme kitab baslmtr.206 Basm tarihlerini verdiimiz yukardaki eserler, III. Ahmed ve damad brahim Paa zamannda baslmtr. u halde basmevinin almas olay, din tartmalar gibi bir sorun ile ilgili bir olay deildi. Onun iin de Kuran, hadis, tefsir, kelam ve fkh ile ilgili eserlerin baslmasna lzum grlmedii iin, yalnz hattatlardan geldii anlalan bir kar koyma da byk bir soruna dnmemitir. Hattatlarn geimini salayacak geni bir alan yine de braklm oluyordu.

Osmanl sisteminde meslekler imtiyazl, beratl loncalard. Hattatlarn honutsuzluuna yol aan gerek nedenin, matbaacln balamasyla yeni bir beratl meslee msaade edilmesinden ileri gelmi olmas muhtemeldir.
205 206

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 206. smail Hakk UZUNARILI: a.g.e., IV, 514-515.

115

nk matbaaclk balad zaman msaade yalnz brahim Efendi ve Sait Efendiye verilmiti. Matbaa padiah vakfna cz bana bir ake resim demek zorunluluunda olduundan mhrsz yani resmi denmemi kitap satamazd. Baka biri basmevi aarak ona rekabet de edemezdi. Baslacak kitap saysn, fiyatn da matbaac deil, devlet tayin ederdi. Matbaa ama hakk beratle, tek ya da mterek malikane, yani daha sonraki terimle gedik olarak verilirdi. ok muhtemel olarak matbaaya tayin edilen ulemann bir vazifesi de bu ilere bakmakt. Gedik, bir mlk olarak sahibinin mirassna geerdi. Dolaysyla, yeni km bir messese olan matbaaclk eski esnaf sistemine gre yneteliyordu. Matbaacln daha sonra geliememesinde bu sistemin byk rol olmutur.207

nemli noktalardan biri de fiyat sorunudur. Vankulu Lgatine otuz be kuru fiyat konmutu.208 Otuz be kuruun o zamanki altn rayici on altna karlktr. Bundan basl kitabn ne denli pahal bir nesne olduunu gryoruz. Fakat sz edilen fiyatlandrmadan maksadn medrese rencilerine ucuz kitap salamak olduu sylendiine gre209, yazma kitaplarn o zaman bundan da pahal olduu anlalyor. ki ciltlik Vankulu Lgatinin hepsi satlmt. Szlk ve tarih kitaplarndan bakalarn rencilerin aldndan phe edilebilir. Bunlar herhalde zamann bykleri almt.210 Kanaatimizce, matbaa medrese rencilerinin kitap ihtiyacn karlamaktan uzak kalmtr. eyhlislam Abdullah Efendinin u fetvasnda da, kitaplarn hatr saylr derecede deerli olduunu ve ihtilaf konusu olduunu grmekteyiz.

Zeyd u kadar kitaplarn Amra verip satmak iin vekil kldktan sonra Zeyd fevt olup veresesi ol kitaplar Amrdan talep ettiklerinde Amr ol kitaplardan bir kan Zeydin hayatnda semen-i misilleriyle satp ve parasn
Niyazi BERKES: a.g.e., 57,58. Ahmed REF K: Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, a.g.e., 100. 209 Bkz. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 552. 210 Niyazi BERKES: a.g.e., 62.
208 207

116

alp Zeyde teslim edip ve satlmayan kitaplar dahi Zeyde geri verip ve teslim etmitim dese ol kitaplar helak olmu olup mevcut olmazsa Amr zerine geri verme ve tazmin lazm olmadna yemin etmekle varislerin taleplerinden kurtulur mu?

El Cevab: Olur.211

Sz konusu veriler, matbaacla kar konan snrlamalarn dinden deil, ksmen teknik, ksmen ekonomik ve ksmen de Osmanl devlet sistemine zg lonca snrlamalarndan ve basm sanatnn beslenmesi iin yeterli bir okuyucu kitlesi olmamasndan kaynaklandn gstermektedir.

2.1.5.2- L M ADAMINA SAYGI

Osmanl Devleti, sahip olduu zihniyetle, eitim alannda dikkat ekici tavrlar ortaya koymutur. rnein eyhlislam Abdullah Efendi, ilim adamlarna saygszlk yapanlarn en ar ekilde cezalandrlmas ynnde fetvalar vermitir.

Zeyd alimlerden olan Amra bire meyhaneci deyip Amr mteezzi olsa Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Tazir.212

Saygszlk, din eitimi veren bir ilim adamna kar ise dinden km olmak gibi ar bir hkmle fetva veriliyordu.

211 212

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 347. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 147.

117

Zeyd ulemadan Amra bire ilmini filan ettiim diye cima lafzyla svse Zeydin murad ilmi din olmakla Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Tazir ve tecdid-i iman ve nikah.213 lim adamnn taklidini yaparak elenmekte cezalandrlmtr.

Mslman geinen taklid yapan Zeyd gece ile sohbetinde taklid ederken bana sark sarp ve mektep hocalar gibi eline bir ubuk alp ve birka uaklar nne oturtup malayani eyler sylemeyi talim edip sylemeye kadir olmayanlarn falakaya koyup bunun emsali alay konusu ile istihzay- ilim edip ve mecliste bulunan mslmanlar dahi elenip glseler Zeyde ve ol mslmanlara ne lazm olur?

El Cevab: Cmlesi kafir olurlar tecdid-i iman ve nikah ve tazir lazm gelir.
214

Osmanl Devleti ilim adamlarna, din adamlarna ve dini deerlere kar ok hassas olmu ve namahrem kabul ettii bu deerleri hafife alanlara kar da caydrc cezalar vermitir.

2.1.5.3- D N ADAMINA SAYGI

Osmanl Devleti, ilim adamna kar saygszl en ar ekilde cezalandrd gibi din adamna kar yaplan saygszlklara msamaha gstermeyip tazir gibi ar cezalar vermitir.

213 214

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 185. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 184.

118

Zeyd-i mslim Amr- imama, okuduun Kuran filan edeyim diye cima lafzyla svse Zedye ne lazm olur?

El Cevab: Tazir ve tecdid-i iman ve nikah.215

Tiyatro eklindeki elencelerde, din adamlarn rencide edecek her trl taklid ho karlanmam, dinden kartacak kadar kt bir davran olarak deerlendirilmi ve caydrc cezalar verilmitir.

2.1.5.4- D N DEERLERE SAYGI

Osmanl Devleti, bal olduu dinin deerlerini de namahrem kabul etmi, dinin herhangi bir ekilde elence malzemesi yaplmasn msamaha ile karlamamtr. eyhlislam Abdullah Efendinin aadaki fetvasnda, Kuran- Kerimi mizah amal okuyup hafife alanlarn ve bu durumla elenenlerin dinden km olduklar grlmektedir.

Zeyd-i mslim taklit ederken Kuran- Azimu- andan bir ok ayet-i kerimeleri mizah vechi zere okuyup ve namaz istihza ve hafife aldnda ol mecliste bulunan mslmanlar elenip glseler Zeyde ve ol mslmanlara ne lazm olur?

El Cevab: Zeyde ve mslmanlara tecdid-i iman ve nikah ve tazir-i edit.

216

slam dininin en temel ibadetlerinden olan namaz konusunda da ayn tepki gsterilmitir.

215 216

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 186. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 183.

119

Zeyd hafife almak ve istihza olsun diye abdestsiz namaz klsa Zeyde ne lazm olur?

El Cevab: Tecdid-i iman ve nikah.217

Dini deerleri elence malzemesi yapmak da, dinden kartan byk bir su kabul edilmektedir.

Zeyd-i mslim kfr gerektiren baz kelimeler sylediinde ol mecliste bulunan mslmanlar elenip glseler Zeyde ve ol mecliste bulunan mslmanlara ne lazm olur?

El Cevab: Tecdid-i iman ve nikah.218

Osmanl

dini

deerlerin

alaya

alnmasn

veya

aka

konusu

yaplmasn hi bir zaman normal karlamamtr. Bu konuda hassasiyet gsterilerek caydrc cezalar verilmitir.

217 218

Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 186. Yeniehirli ABDULLAH EFEND : a.g.e., 185.

120

SONU

Trklerin, mslman olduktan sonraki gelenekleri, mahalli ve milli rfleri, toplumsal yaplar ile ilgili aratrmalarda fetvalar nemli bir kaynak durumundadr. Her devrin ve toplumun kendine has problemleri, ahlaki, dini, ilmi ve ictimai meseleleri vardr. Trk toplumunun, tarihin her andaki gelime ve gerilemelerini, problemlerini ksmen de olsa o devirde yazlm olan fetva kitaplarndan tesbit etmek mmkndr. Biz bu tezimizde eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin vermi olduu tm fetvalar inceleyerek bunlarn, o dnemin ilmi, dini, ahlaki meselelerini aksettiren tarihi belge olduunu tesbit ettik. Fetava-i erife adyla anlan ve eyhlislamn imzasn tayan fetvalar, genellikle toplumu ilgilendiren meselelerde padiahn talebi zerine verilen ve balayc olan eri cevaplardr. Hukuki dzenlemelere esas tekil eden fetvalar, bu eit fetvalardr. Bunlar bir tr rfi kanun yerini tutan metinler saylabilir. Ve incelendii zaman sz konusu fetvalarn, Osmanl toplumunun hayat kesitlerini, anlay ve inanlarn, problemlerini, gelenek ve greneklerini, kltr ve bilim seviyesini vb. yazl tarihten daha mahhas rneklerle ortaya koyduu grlmektedir. Bu sebeple eyhlislamn vermi olduu fetvalar sadece sosyologlar ve hukuk tarihi aratrmaclar iin deil, ayn zamanda, kltr ve medeniyet ve iktisat tarihi aratrmaclar iin de ok nemli bir kaynak niteliindedir. Ancak fetvann mahiyeti ile ilgili bir noktay zikretmek gerekmektedir. Bir konuda sorulan husus dine uygun veya aykr olacaktr. Her iki halde de, fetvann bu ksm toplumdaki bir davran bize aksettirir. Bir fetvadan rendiimiz bir husus hakknda Bu, onsekizinci yzyl toplumumuzun bir zelliidir diye hkm verebilmek iin ayn konuya dair teki fetvalar, kad sicillerinde bunlarn tatbikini, tarihlerini ve dier kaynaklar aratrmak gerekmektedir. Kanaatimizce Behcetl- Fetavada yer alan fetvalarn da

121

geleneksel fkh kltrnce bilinmeyen birok yeni ey ierdiini sylememiz doru olmaz. nk Osmanl fetvalar, hukuk sorunlarn toplumsal balamdan karp kendine has bir alan iinde zmlemektedir. Bundan dolay Osmanl toplumsal tarihinin olgular konusunda kaynak olarak pek az deer tamaktadr. Fetvalara baktmzda, soruyu sorann kimlii ve olayn eyhlislamn huzuruna nasl geldii bilinmemektedir. Olaylarn kahramanlar anomim, getii yer tanmszdr. Fetvalar gndelik gerekten uzaklatran baka ynler de vardr. Fetvalar varlklarn genellikle Behcet trnden derlemelerde srdrmektedir. Bu derlemeler belirli bir eyhlislamn nne gelen tm fetvalar sunmadndan, eyhlislamn gndelik postas iinde hangi tr sorularn arlkta olduuna ilikin fikirler de vermemektedir. Bunun yerine, derlemecinin setii belirli bir hukuk konusuyla ilgili olaylar sunulmaktadr. Ayrca eyhlislamlar sk sk kendilerinden nceki eyhlislamn fetvalarn da imzaladklarndan, derlemedeki her fetva, derlemeye adn veren eyhlislamn dnemine ait olmayabilir. Ksacas fetvalar, sosyal tarih asndan deerli veriler olmakla birlikte kaynaklk deeri asndan tartlabilir. Tezimizde, dinin yeni gelimelere engel olduu iddiasnn incelediimiz dnem iin doru olmad grlmtr. rnein matbaann cevaz, sosyal hayatta yeni fikirlerin yaylmasnn nn amtr. Yerinde ve doru olarak verilen fetvalarla din toplumu iddialarn aksine olumlu ynde deitirmektedir. Kald ki Lale Devrinde Avrupaya elilerin gnderilmesi, ktphanelerin kurulmas, tercme faaliyetlerinin yaplmas bu dnemde olduka nemli gelimelerin yaandn ortaya koymaktadr. Osmanlnn gerileme paradigmasn sorguladmzda Lale Devri, 16. ve 17. yzyllardan ve de sonraki yzyllardakinden daha fazla veya daha az deiken olmamtr. Gerileme gibi olgular sorgularken Osmanl dnda Avrupa tarihinin geliim dinamikleri de hesaba katlmaldr. Tarihin baarl ve baarsz zamanlar vardr. Parlak dnemlerin benimsenip, kt zamanlarn benimsenmemesi dnlemez. Zira tarih gemite kalan olaylar zinciridir.

122

Bu olaylar zinciri ve bunlardan karlacak sonular, o tarihe sahip olan milletlerin atalarndan kendilerine kalan en deerli miras olarak grlmek durumundadr. Asl olan bu miras iyi deerlendirmek ve gereken dersi karmaktr.

123

KAYNAKA

ABDULLAH EFEND , Yeniehirli. Behcetl- Fetava Maan- Nkul. stanbul, 1289. ADIVAR, Abdlhak Adnan. Osmanl Trklerinde lim. stanbul, 1970. AKGNDZ, Ahmet ve ZTRK, Said. Bilinmeyen Osmanl, stanbul, 1999. ----------------. slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi. Ankara, 1988. ----------------. Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hkmleri ve eri Tahlili, slami Aratrmalar, XII, Say 1, (1999). ARENDONK, C. Van. Kahve, A, VI, stanbul, 1967. ARON, Raymond. Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz ALEMDAR. Ankara: Bilgi Yay. , 2000. ASIM EFEND . Kamus Tercmesi. IV, stanbul, 1305. ATAR, Fahreddin. Fetva, D A., XII, stanbul, 1995. ALTUNSU, Abdlkadir. Osmanl eyhlislamlar. Ankara, 1972. AYDIN, Ali Arslan. slamda man ve Esaslar. stanbul, 1995. AYDIN, M. Akif. Osmanlda Hukuk. F. Emecen, K. Beydilli ve bak., Osmanl Devleti Tarihi, I-II, Feza Gazetecilik, stanbul, 1999. BALTACI, Cahid, Eitim Sistemi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, stanbul:1999. BERGER, Peter L. Dini Kurumlar, Toplumbilimi Yazlar, Der. ve ev. Adil FT , zmir: 1999. BERKES, Niyazi. Trkiyede adalama. stanbul, 2002. B LGE, Arif. Nevehir ve Lale Devri Tarihi. Konya, 1966. B LMEN, mer Nasuhi. Hukuk- slamiyye ve stilahat- Fkhiyye Kamusu. stanbul, 1976. BRAUDEL, Fernand. Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali KILIBAY. Ankara: mge Yay. 2001. CANAN, brahim. Ktb-i Sitte Tercme ve erhi. X, Ankara, 1988.

124

CANSEVER, Turgut: Osmanl ehir ve Devlet Ynetimi, slami Aratrmalar, XII, Say 3-4 (1999). DAN MEND, smail Hami. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi. stanbul, 1972. DANIMAN, Zuhuri. Osmanl mparatorluu Tarihi. X, stanbul, 1965. DODURGALI, Abdurrahman. Eitim Sosyolojisi. stanbul, 1995. DNMEZER, Sulhi. Toplumbilim. stanbul, 1994. ERCAN, Yavuz. Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler. Ankara, 2001. ERDENEN, Orhan. Lale Devri ve Yansmalar. stanbul, 2003. ERDOAN, Mehmet. slam Hukukunda Ahkamn Deimesi. stanbul, 1994. GLOCK, Charles Y. Dindarln Boyutlar zerine, Din Sosyolojisi, Der. Yasin AKTAY- M. Emin KKTA. Ankara: Vadi Yay. , 1998. GEN, Mehmet: XIII. Yzylda Osmanl Sanayiinde Gelimeler ve Devletin Rol, Osmanl- ktisat, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999) GKA, Erol, A. TOPUOLU ve Y. AKTAY: nce Sz Vard. Ankara, 1999. GNAY, nver. Din Sosyolojisi. stanbul, 2000. ------------. Din Sosyolojisi Dersleri. Kayseri, 1993. HAMMER, Byk Osmanl Tarihi, VII, stanbul, 1992. HAT POLU, Mehmed Said. Mslman Kltr zerine. Ankara, 2004. HKELEKL , Hayati. Din Psikolojisi. Ankara, 1998. BN - Haldun. Mukaddime, ev. Halil KEND R. Ankara: Yeni afak, 2004. lmiye Salnamesi. stanbul, 1334. NALCIK, Halil. Osmanl mparatorluu Klasik a. stanbul, 2003. -------------. Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar. stanbul, 1996. P RL , Mehmet. Abdullah Efendi, Yeniehirli, D A., stanbul, 1988.

125

-------------. Lale Devrinde Tekil Edilen Tercme Heyetine Dair Baz Gzlemler, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetleri, 1987 ( stanbul: ..E.F. Basmevi, 1987) KARAMAN, Hayreddin. slam Hukuk Tarihi. stanbul, 1999. -------------. Mukayeseli slam Hukuku. stanbul, 1987. KARPAT Kemal. Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu DURUKAN, Kaan DURUKAN. Ankara: mge Kitabevi, 2002. KANTEM R, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, stanbul, 1998. KIRAY, Mbeccel. Lale Devri, Yurt Ansiklopedisi. stanbul. KOU, Read Ekrem. Patrona Halil. stanbul, 2003. KONGAR, Emre. Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. stanbul, 1999. KUNT, Metin. Trkiye Tarihi. stanbul, 1992. KTKOLU, Mbahat S.: Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti Tarihi, II, stanbul, 1999, LAMART NE, Alphonse de. Osmanl Tarihi. stanbul, 1992. MARD N, Ebul-Ula Mardin. Fetva, A., IV, stanbul, 1977. MAVS L , Abdullah b. Mahmud b. Mevdud. el- htiyar Li Talilil- Muhtar. Beyrut, 1975. OKUMU, Ejder. Toplumsal Deime ve Din. stanbul, 2003. ORTAYLI, lber. Osmanl Bar. stanbul, 2004. ZB LGEN, Erol: Gndelik Hayat, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, stanbul:(1999). ZCAN, Abdlkadir. Osmanl Ansiklopedisi. V, (1999), ZEL, Ahmet. Behcetl- Fetava, D A, stanbul, 1992. --------, Hanefi Fkh Alimleri. Ankara, 1990. ZTUNA, Ylmaz. Byk Osmanl Tarihi. stanbul, 1994. PAZARLI, Osman. Din Psikolojisi. stanbul, 1982. REF K, Ahmed. Lale Devri. stanbul, 2005. ----------. Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat. stanbul, 1988.

126

SA D, Cevdet. Bireysel ve Toplumsal Deimenin Yasalar, ev. lhan KUTLUER. stanbul: nsan Yay. , 1998. SARIKAVAK, Kazm: Az Bilinen Osmanlda Bir Aydnlanma Hareketi, Osmanl-Dnce, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999) SENCER, Muzaffer. Dinin Trk Toplumuna Etkileri. stanbul, 1999. AH N, Osman. slam Hukukunda Fetva Usul. Baslmam Doktora Tezi, Samsun, 2002, EHR STAN , Eb'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdlkerim. El-Milel ve'n-Nihal. Beyrut, 1961. ENER, Sami. Sosyal Deimenin Dini Hayata Etkisi, Sosyal Deime ve Dini Hayat, 1991( stanbul: slami limler Aratrma Vakf, 1991), 95-118. TABAKOLU, Ahmet.Osmanl timai Yapsnn Ana Hatlar Yeni Trkiye Yaynlar, IV (1999), 17-29. TAPLAMACIOLU, Mehmet. Din Sosyolojisi. Ankara, 1975. TELC , Cahit. Bir Osmanl Aydnnn XIII. Yzyl Devlet Dzeni Hakkndaki Grleri: Penah Sleyman Efendi,Osmanl-Dnce, 1999 (Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999) TURHAN, Mmtaz. Kltr Deimeleri. stanbul, 1959. YILDIRIM, Mustafa. Mecellenin Klli Kaideleri. zmir, 2001. UZUNARILI, smail Hakk. Osmanl Tarihi. IV, Ankara, 1947. WACH, Joachim. Din Sosyolojisi, ev. nver GNAY. stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay. , 1995. WEBER, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalim Ruhu. ev. Zeynep GRATA. Ankara: Ayra Yay. , 2002. -----------. Sosyoloji Yazlar. ev. Taha PARLA. stanbul: letiim Yay. , 2000. -----------. Sosyolojinin Temel Kavramlar. ev. Medeni BEYAZTA. stanbul: Bak Yay. , 2002. YED YILDIZ, Bahaeddin. Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul, 1999.

127

YEN ER , Celal. El- htiyar Metni el-Muhtar lil- Fetva Tercmesi. stanbul, 1993. YILDIRIM, Mustafa. Mecellenin Klli Kaideleri. zmir, 2001. YCEL, Abubekir S. ki Halifenin Bir Arada Bulunmamas Anlay ve Osmanl Hkmdar Sultan brahimin Siyaseten Katli, slami Aratrmalar, XII, 1,(1999) ZEYDAN, Abdulkerim. stanbul: 1995. slam Hukukuna Giri, ev. Ali AFAK.

128

ZET

ncelemesini yaptmz 18. yy. fetvalarna gre Osmanlda gnlk hayat (Behcetl- Fetava) rnei konusu, Lale Devri olarak bilinen 17181730 yllar arasnda Osmanlda eyhlislam olarak grev yapm olan Yeniehirli Abdullah Efendinin, Behcetl- Fetava adl eserinde yer alan fetvalar esas alnarak dnemin sosyal hayatnn ortaya konulmasn ifade etmektedir.

Yeniehirli Abdullah Efendinin, zamannda vuku bulan hadiselerin, dini ve gnlk hayatn izlerini tayan, soru-cevap eklinde zel ifadeler iindeki fetvalar nem arz etmektedir. Bu fetvalar, Osmanl toplumunun Lale Devrindeki gnlk hayat kesitini, inanlarn, gelenek ve greneklerini, kltr ve bilim seviyesini, savalarn vb. tarih kitaplarndan daha muahhas rneklerle ortaya koymaktadr. eyhlislam Abdullah Efendinin kitap basmna ve oaltlmasna cevaz veren fetvas, ilim adamna ve din adamna kar saygl olma konusundaki fetvas, din adamlarnn kendi arzusuna gre fetva vermemeleri konusundaki fetvas, lale alm satm hakkndaki fetvas, ran Rafizileri hakkndaki fetvalar ve gayrimslimler hakkndaki birok fetvas hem devrin zihniyetini ortaya koymas asndan hem de trk toplumunun bugnne ve istikbaline areler retmek isteyenler iin nemlidir.

129

ABSTRACT

PATTERN OF DAILY LIFE OF OTTOMAN ACCORDING TO 18TH CENTURY FETVAS

The topic of Daily Life in Ottoman according to 18th century fetvas, reveals social life of the period in the light of Behcetl- Fetava, which was written by Yeniehirli Mehmet Efendi, who was the chief religious official (eyhlislam) in the Ottoman Empire during Tulip Period, the period from 1718 to 1730.

Yeniehirli Abdullah Efendis fetvas, which holds the religious and the daily life's traces consisting of question-answer type expressions about incidents at his time, are important with its specialty. These fetvas reflect daily life, believes, customs and traditions, level of culture and science, wars etc. of the Ottoman Society during Tulip Period with much more remarkable examples compared to history books. eyhlislam Abdullah Efendis fetvas such as allowing printing and copying of books, respecting scientists and ecclesiastics, inhibiting the ecclesiastics not to give fetva according to their own wishes, trading of tulip, ones about Iran Rafizis and several fetvas about non-muslims are crucial for both reflecting thought of society at that period and people who want to create solutions for Turkish Societys today and future.