Bahaeddin gel

OGUZ - KAGAN DESTANI 1. OGUZ DESTANININ ZELLIKLERI

Eski Trk tarihinde hkmdarlarin dogusu, efsanelere brndrlms ve kutsal bir olay gibi anlatilmislardi. Hkmdarlar byle kutsallastirilip, gkten indirilir iken; elbette ki Oguz-Kagan gibi, btn Trk kavminin atasi olan kutsal bir kisinin menseleri de, Tanriya ve gge baglanacakti. Eski Trklere gre her seyi yaratan ve her varligin sahibi olan tek kutsal sey, gkteki biricik Tanri idi. Aslinda ggn kendisi olan Tanri degildi. nk gk de, yer gibi, madd birer varlik ve yce Tanri tarafindan yaratilmis, dnyanin birer parasi idiler. Gk, bir tane idi ve dnyamizin stn, bir kubbe seklinde kapliyordu. Fakat bu kubbenin stnde, daha bir ok gkler vardi. Ayin gnesin ve trl yildizlar ile burlarin dolastiklari, ayri ayri gkler, uzayin sonsuzluklarini kendi aralarinda paylasiyorlardi. Btn bunlarin stnde, bir gk daha vardi ki, bu gkte yaratici, byk ve tek Tanri oturuyordu. Eski Trkler, ggn katlarini st ste koyma yolu ile saymamislardi. Fakat sonradan, biraz da dis tesirler sebebi ile gkleri, yedi veya dokuz kat olarak tarif etmege basladilar.

"Oguz-Kagan destanina, Uygur agindan sonra, hafif dis tesirler girmege basladi":

Gktrk aginda, eski Trk dini ile inanlari, bozulmadan devam etmekte ve gittike de gelismekte idi. Uygur devleti kurulup da, yeni bir ok dinler Trkler arasina girmege baslayinca, durum biraz daha degisti. nk Uygurlar, ok daha nceleri in'in ortalarinda gezmisler, ticaret yapmislar ve birok insanlarla karsilasarak, konusmuslardi. "Bu dis iliskiler, Uygurlara birok yeni grsler getirmis ve onlarda, byk dinlere inanmak ihtiyacini dogurmustur." Ticaret, eski Trk savasilarinin dini ile, pek bagdasan bir meslek degildi. Eski Trk dini, disiplin, otorite ve savasiligi, herseyden stn tutuyordu. Halbuki tccarlar, daha genis ve rahat bir hayata sahip olmak zorunda idiler. Iste bunun iindir ki, bu zamana kadar Trkler gge ve gkten gelen kutsalliklara inanirlar iken, Uygur aginda durum birdenbire
degisiyordu. Uygurlar, kklerini Suriye'den alip, Iran'da gelisen Mani dinini aldiktan sonra, aya

daha ok nem vermeye basladilar. Aslinda ise Trklerde, kutsal olan en nemli sey, gkten sonra dnyamizi isitan gnes idi. "Uygurlarin, gnesten aya gemis olmalari, yeni bir dsncenin baslangici gibi sayilabilirdi". Bu sebeple, Uygurlar aginda yazilmis Oguz-Kagan destanlarinda, eski Trklerin dedikleri gibi kutsal kisiler, artik "Ggn oglu" degil; "Ayin ogullari" oluyorlardi. Oguz-Kagan da "Ay Tanri" nin bir oglu idi. Destan, daha baslangita, syle basliyordu:

"Aydin oldu gzleri, renklendi isik doldu, "Ay-Kagan'in o gnd, bir erkek oglu oldu!"

Eski Trkler de iyi ve gzel olaylari, aydinlik ve isikla anlatirlardi. Biz, nasil yeni bir oglu olan dostumuza, "Gzlerin aydin olsun" diyor isek, onlar da Oguz-Kagan'in dogusu dolayisi ile, "Ay Kagan'in gzleri aydin oldu, renklendi", diyorlardi.

"Mslman olmus Oguz Trklerinin destanlari da, Trk mitolojisinin en eski motifleri ile dolu idiler":

Fakat Trkler, oktan mslman olmus ve Islamiyetin ana prensiplerine gnlden baglanmislardi. Aslinda ise, Islamiyet ile eski Trk dini arasinda byk ayriliklar da yoktu. Buna ragmen, eski Oguz-Kagan destanlari, elbetteki Islamilyetin birok inanlari ile uygunluk gsteremeyecekti. Bunun iindir ki, Islamiyetten sonra yazilan Oguz-Kagan destanlarinda,
biraz daha degisiklik yapilmis ve Islamiyete uydurulmustu. Islamiyeti kabul eden Trkler bizce

Uygurlara nazaran, eski Trk an'anesini ve tresini daha ok korumuslardi. Tabi olarak biz Oguz Trkleri zerine, daha byk bir nem veriyoruz. "nk Oguzlar, btn Ortaasya ve Trk aleminin, en soylu ve en gelismis zmreleri idiler". Sehir hayatina oktan baslamis olmalarina ragmen, eski Trk devlet teskilati ile disiplini, onlarin ruhlarindan henz daha
silinmemislerdi. Bu sebeple Oguz Trklerinin destanlarinda, Uygurlarinkine nazaran, daha eski

ve daha kkl motifler gryoruz. Islamiyetten sonraki Trk destanlarina gre, "Oguz-Han'in babasi Kara-Han" idi. Oguz Han'in babasinin, "Kara-Han" adini almasi da bos degildi. Eski Trklerde, "Ak ve kara soylular ile halki birbirinden ayiran, sembolik renkler" idi. "Ak-Kemik", Kaganlar ile, onlarin ogullari idiler. "Kara-Kemik" ise, halk tabakasindan baska bir sey degildi. Diger kitaplarimizda da her zaman syledigimiz gibi, Trk halklarinin "ak" ve "kara" seklinde ayrilmis olmalarina ragmen, aralarinda bir sinif mcadelesi yoktu. Mslman Trkler, OguzHan'in babasina "Kara-Han" diyorlardi. nk kendisi Mslman degildi. Mslman olmak isteyen oglu Oguz-Han'a da engel olmak istemisti. Tabi olarak bu fikirlerimiz tam ve kesin degildir. Fakat Trk tarihi ve an'aneleri hakkindaki bilgilerimiz, bizi bu sonuca dogru srklemektedirler. Oguz Han Mslman Trklere gre, babasindan ok, an'anesine baglidir. Bu sebeple Oguz destanini anlatmaga baslarlar iken, hemen syle derler:

gn gece geti, annesine gelmedi, Annenin memesinden, bir damla st emmedi. Bana gelmedi diye, annesi agliyordu, Stm emmedi diye, kalbini dagliyordu. Aglayip sizliyordu, besige dolanarak,

Stm, az em diye, ocuga yalvararak!

2. TRK MITOLOJISI VE KUTSAL OCUKLAR

Oguz Han diger Trk destanlarinda oldugu gibi dogar dogmaz, bir olgunluk ve erginlik gsteriyordu. Annesi, henz daha Mslman olmamisti. Annesine karsi, bu kirginligin sebebi de, bundan baska birsey olmamaliydi. Nitekim az sonra Oguz Han annesi ile konusmaga baslar ve ona syle der:

Ey, benim gzel annem, gdm alirsan! Yce Tanri'ya tapip, eger hakki tanirsan! O zaman memen alir, ak stn emerim! Bana layik olursan, adina anne derim! Oguz-Kagan'in annesi, henz daha gnlk besikte yatan ocugunun, byle konusup sylesmeye basladigini grnce, ona kalpten baglanir ve Tanriya inandigini ogluna syler. Mslman Trklerin syledikleri bu Tanri, Islamiyetin Allah'indan baska birsey degildi. Fakat ayni zamanda destanlar, zaman zaman bir "Gk Tanrisi" ndan da sz aiyorlar ve eski Trklerin, gerek inanlarini aiga vurmaktan geri kalmiyorlardi. Eski Trklerde de " sayisi" ve " yasinda" olma nemli idi. Fakat Trk mitolojisinin en nemli sayisi "yedi" ile "dokuz" sayilaridir. Mslman Trklerin Oguz destanlarinda: "Oguz-Kagan, gn iinde olgunlasmisti". Halbuki eski Altay destanlarinda: "ocugun olgunlasmasi iin, yedi gnn gemis olmasi gerekiyordu". Hatta ok gzel, syle bir Altay efsanesi de vardir:

Altay'da olmus idi, bir ocuk dogmus idi, Dnyaya gelir iken, nurlara bogmus idi. Yedi kurtlar umuslar, koku alip kosmuslar, "ocugu ver", demisler, uluyarak cosmuslar. Annesi ok aglamis, yregini daglamis, ocuk da dile gelmis, yarasini baglamis. Demis: "Anne, sizlama! Oyala da, aglama! "Yedi gn mhlet iste, isi bagla saglama!" Yedi gn mhlet dolmus, annenin benzi solmus, Oglan besigi kirmis, bir civan yigit olmus.

Bu Altay efsanesi mitolojinin ta kendisidir. Geri Oguz-Kagan destani da, bir mitolojidir. Fakat byk devletler kurup gelisen Trk toplumlari, onun iindeki akla uymayan motifleri ayiklamis ve gereki bir sekle sokmuslardi. Oguz-Kagan destaninda, gklerde dolasip, ggn esitli katlarini zapteme ve trl ruhlarla arpisma, kutsal bir Hakandi. Fakat O, daha ok, bir

insandi. Insanlik zelliklerini tasimis ve insanlarin yasadigi yeryzn zaptederek, Tanri adina, idare etmege memur edilmisti. Az nce zetini yaptigimiz Altay efsanesi dikkatle incelenince, daha birok mitolojik motifler de ortaya ikacaktir. Mesela "Yedi kurt"."Byk ayi burcu" nun, yedi yildizinda baska bir sey degildi. nk Trklere gre: "(Bykayi burcu'nun yedi yildizi, kalin ve demir zincirlerle Kutup yildizi'na baglanmis, yedi azgin kurt idiler). Bir ara bu kurtlar, ocugun ati ile tayini da alip gtrmek isterler. Bu savaslar sirasinda ocuk sikisinca, akilli ve kutsal buzagisi da ona yol gsterir ve basari saglamasina imkan verir. (Trklere gre 'Kkayi burcu', iki at tarafindan ekilen, bir arabadan baska birsey degildi.)
Bu burcun etrafindan dnen Bykayi burcunun yedi kurdu, bu iki ati yakalayip yemek isterler

ve bunun iin de gkyznde, durmadan onlarin etrafinda dnerlerdi. (Altay efsanesi gre). Kkayi burcu, ocugun dostu ve yakini idi. Boga burcu da, herhalde yine bu kahramanin buzagisindan baska birsey olmamaliydi".

Grlyor ki, Oguz-Kagan destani birdenbire uydurulmus ve yazilmis bir hikaye degildi. Onun kkleri, yzyillar nce inanilmis ve sylenmis, Trk efsaneleri ile inanlarina dayaniyordu. Szle, szle, akla mantiga uymayan blmlerin, gerege uydurulmasi ile, btn Trklerin mali olan Oguz-Kagan destani meydana gelmisti.

3. OGUZ - KAGAN'IN DOGUSU "Oguz-Kagan, kutsal bir sekilde dogmustu":

Az nce, byk Trk kahramanlarinin, genel olarak kutsal bir sekilde dogduklarini sylemistik.

Elbette ki Oguz-Kagan'in da dogusu da, kutsal ve fevkalade bir sekilde olmaliydi. Nitekim Uygurlarin Oguz-Kagan destani, O'nun dogusunu syle anlatiyordu:

Gk mavisiydi sanki, benzi bu oglancigin! Agzi kipkizil ates, rengi bu oglancigin! Al, al idi gzleri, salari da kapkara, Perilerden de gzel, kaslari var ne kara!

Oguz-Kagan dogarken, benzinin rengi tipki gk mavisi gibi idi. Yz, eski Trklere gre, insanin en nemli bir yeri idi. Utan, ktlk ve hatta kutsallik bile, insanin yzne akseden zellikleri idiler. Kt bir insanin yz, elbette kara idi. Iyilerin de yzleri, akti. Ama kutsal insanlarin yz rengi, gk mavisinden baska birsey olamazdi. nk gk, Tanri'nin oturdugu ve hatta bazan, Tanri'nin kendisinden baska birsey degildi. "Oguz-Kagan dogarken, yznn gk renkten olmasi, onun gkten geldigini ve Tanri'nin rengini tasidigini gsteren bir belirti idi." Biz yanlis olarak Trklerin, "Gk Br", yani gk kurt dedikleri kutsal kurda, bozkurt adini veregelmisiz. Aslinda ise gk ile boz arasinda byk ayriliklar vardir. Trklerin kutsal

kurtlarinin rengi de gk idi. nk o Tanri tarafindan gnderilmis bir eliden baska bir sey degildi. Belki de Tanri'nin ta kendisi idi. Tanri, kurt sekline girerek Trklere grnyor ve onlara basari yolu aiyordu. Onun iin de, kurdun rengi gmgk idi. Daha sonralari Trkler, gk rengini olgunluk, erginlik ve tecrbenin bir sembol olarak grmslerdir.

Oguz-Kagan'in agzi atese niin benzetilmisti":

Bugn Anadolu'da sylenen, "Gzleri Kanli" deyimi de, bize ok seyler ifade eder. O'nun gzlerinin al olusu, daha dogrusu kan rengine benzemesi, Oguz-Kagan'in byk bahadarliginin, bir zelliginden baska bir sey degildi. Cengiz-Han da dogarken "avucunun iinde bir kan pihtisi" tutuyordu. Bunu gren annesi ile babasi sasirmis ve hemen Samanlara kosmuslardi. Samanlar ise, O'nun dnyayi zaptedecegini ve byk bir bahadir olacagini sylemislerdi. Fakat Cengiz-Han agi ile ilgili efsaneler, en eski Trk ve Ortaasya zelliklerini gstermiyorlardi. Elbetteki onlari kkleri de, Trk mitolojisine dayaniyordu. Fakat in yolu ile, Mogollara birok yabanci tesirler girmisti. Trklerde yeni dogan kahramanlar, avularinda bir kan pihtisi tutmazlardi. nk biraz da, eski Hint mitolojisinin motiflerinden biri idi. "Trklerin kahramanlarinin gzleri, kirmizi ve kizildir." inde de, bu vardir. Fakat in kahramanlarinin gzleri yalniz kirmizi olmakla kalmazlar, ayni zamandan cam gibi de parlarlardi. inliler, "Byk bir Gktrk Kagani Mohan Kagan'dan sz aarken, onun da yznn kipkirmizi ve gzlerinin cam gibi parladigini" sylyorlardi. Herhalde Mohan-Kagan, acayip bir fizyonomiye sahip degildi. Fakat 20 sene mddetle, btn in'i korkutmus ve diz ktrms bir hkmdardi. Eski Trkler, kirmizi renk iin genel olarak "al" szn kullanirlardi. Fakat bu sz sonradan, biraz da manevi bir anlam almisti. Nitekim logusalari basan ve ktlk yapan, "Albasti" da, yine bu rengi tasiyordu. Altay Trkleri, byk kurt srlerini idare edip, kylere korkun zararlar veren kurtlara da, zaman, zaman, "al-br" derlerdi. Bu allik, kurdun veya albasti gibi ruhlarin renginden dolayi degil; daha ok, onlarin korkun zararlar vermesinden ileri geliyordu. nk onlar gl ve kudretli idiler. Tipki yeryzn zapteden ve kendi egemenligi altinda toplayan Oguz-Kagan gibi.

"Oguz-Kagan'in yznn rengi gk mavisi, gzleri de al, yani kirmizi idi".

Bazilari al szn, "ela" seklinde anlamak istemislerdi. Fakat tabi olarak, bunun asli yoktur. nk, "Oguz-Kagan'in salari da kara" idi. Sari degil. Bu sebeple gzlerinin ela olmasina da, hibir sebep yoktu.

4. OGUZ - KAGAN'IN OCUKLUGU

"Trk mitolojisinde kahramanlar, '' veya 'yedi' gnde konusurlardi":

Az nce, Mslman olmus Trklerin Oguz-Kagan destanlarindan sz aarken, Oguz-Kagan'in gnde konusmaga basladigini belirtmistik. Islamiyetin tesirleri grlmeyen, Uygurca Oguz Kagan destaninda da, ayni seyleri gryoruz. Ama, yukarida da dedigimiz gibi, eski Trk efsanelerinde byk kahramanlar ogu zaman "Yedi gnde kendilerine gelir ve kirk gn sonra da bir delikanli gibi hayata baslarlardi". Nitekim Uygurlarin Oguz Destani, Oguz'un kklgn syle anlatiyordu:

Geldi ana ggsn, aldi emdi stn, Istemedi bir daha, imek kendi stn. Pismemis etler ister, as yemek ister oldu, Etraftan sarap ister, eglenmek ister oldu. Ansizin dile geldi, siirler dzer oldu, Aradan kirk gn geti, oynasir, gezer oldu.

Geldi ana ggsn, aldi emdi stn, Istemedi bir daha, imek kendi stn. Pismemis etler ister, as yemek ister oldu, Etraftan sarap ister, eglenmek ister oldu. Ansizin dile geldi, siirler dzer oldu, Aradan kirk gn geti, oynasir, gezer oldu.

"Trkler yemeklerini, ilk aglardan beri pisirerek yerlerdi":

Trkler herhalde, tarihten ok nceki aglarda bile, yemeklerini pisirerek yemege baslamislardi. Nitekim, Gktrklerin in kaynaklarinda bulunan ilk efsaneleri de, "Ilk Trk Atasinin, atesi icat ettigini ve yemekleri pisirmegi grettigini," sylyordu. Sibirya'nin tundralarinda yasayan geri halklar, Trklere nazaran ok daha sonraki aglarda yemeklerini pisirip, yemegi grendiler. Nitekim, Fin'lerle Macar'larin atalari olan Bati Sibiryalilar, kendi atalarinin ig et yediklerini sylerler ve bununla gnrlerdi. Onlar, daha gneylerindeki Ortaasya Trk halklarina, "yemeklerini pisirenler" derler ve kendilerini, onlardan ayirirlardi. Geri bu Sibirya halklarin da, sonradan yemeklerini pisirmege baslamislardi. Ama, zaman zaman bu eski hatiralari yadetmek iin "ig et yeme trenleri" yapmagi da, ihmal etmezlerdi. Trk mitolojisinde, Trk ig et yedigine dair, elimizde hibir delil yoktur. Ama byk kahramanlar, o kadar korkun idiler ki, zaman zaman ig et bile yerlerdi. Onun iin OguzKagan'in, ig et istemesinin sebebi de, bundan ileri geliyordu.

"Oguz-Han'in vcudu, gl ve korkun hayvanlara benzetilirdi":

Dede Korkut masallarinda da byk kahramanlarin yrys, arslanlara benzetilmis ve vcut yapilari da, korkun hayvanlar gibi anlatilmislardi. Oguz-Kagan destaninda da, az da olsa bunlari grmyor degiliz. Uygurlarin Oguz destani, Oguz-Kagan'in seklini, syle anlatiyordu:

kz ayagi gibi, idi sanki ayagi, Kurdun bilegi gibi, idi sanki bilegi. Benzer idi omuzu, ala samurunkine, Ggs de yakin idi, koca ayininkine!

Destana gre, Oguz'un elleri ve penesi, ayinin byk ve gl penesini andiriyordu. Ama kurdun bilegi baska idi. Kurt, yeryzndeki hayvanlar iinde, kosma bakimindan, en dayanikli hayvandi. Bir trl yorulma bilmezdi. Bilegi ince idi. Fakat o ince bilekli kurdun penesi korkuntu. Bir samur byklgndeki, killi omuzlar ve ayinin ggs gibi, gergin ve siskin ggsler, Oguz-Kagan'in bir insan olarak ne derece gl oldugunu anlatmaga yarayan szlerdi. "Oguz-Kagan'in vcudu niin "tyl" idi":

Eski Trkler, "ilk insanin, tyl olduguna inanirlardi." Altaylarda yasayan birok efsanelerde, bu konu ile ilgili, sayisiz rneklere rastliyoruz: "Tylere kapli olan ilk insan, Tanri'ya karsi gnah islemis ve bundan dolayi da tyleri dklmst. Tyleri dklnce de insanoglu, bir trl hastaliktan kurtulamamis ve lmszlg elinden kairmisti. (Bir sylenise gre) Tanri, insani yaratirken seytan gelmis ve insanin zerine tkrerek, her tarafina pislik iinde birakmisti. Tanri da, insanin disini iine, iini de disina evirmek zorunda kalmisti. Bu suretle insanin iinde kalan seytanin pisligi ve tyler, insanoglunun ruhunu ve ahlakini kt yapmisti. Insanin geri disi, Tanri yapisi idi ve gzeldi ama; ii seytan tarafindan kirletilmis ve seytana benzer, bir zellige brnmst". Bu sebeple Ogus destaninda, bu ok eski Trk inanlarinin izlerini de buluyoruz. nk Oguz-Kagan, bizim gibi tysz degil; her tarafi killarla dolu ve fevkalade bir yaratikti:

Bir insan idi fakat, tyleri dolu idi, Vcudu killi idi, ok uzun boylu idi. Gder at srleri, tutar, atlara biner, Daha bu yasta iken, ikar, avlara gider. Geceler gnler geti, nice seneler doldu. Oguz da byyerek, bir yahsi yigit oldu!

5. OGUZ - KAGAN'IN GENLIGI

Trk mitolojisinde byk kahramanlarin, ocukluk ile genligini birbirinden ayiran, bazi nemli, aglar vardi. Altay efsanelerinde bu ag, daha ok "Ad koyma" treni ile baslardi. Adi olmayan bir ocuk, henz daha yetiskin bir gen ve kahraman sayilmazdi. Bir gencin ad alabilmesi de, kolay bir is degildi. Elbette adsiz bir insan olamazdi. Her ocuga Trkler, dogusundan itibaren bir ad verirlerdi. Fakat bu ad, onun gerek adi ve nvani sayilmazdi. Hatta Trkler kahramanlarina, her yeni bir basari zerine, yeni bir ad daha verirlerdi. Daha yksek bir rtbeye terfi eden kimseler bile, yeni memuriyet unvani ile beraber, ayrica bir ad da alirlardi. Bu sebeple in kaynaklari, bu bakimdan bize bir ok glkler ikarmislardir. Mesela, byk bir komutan veya Kagan'in, bir genlik adi vardir. Geliginde byk shret elde eden bu komutanlar, in kaynaklarinda ogu zaman, genlik adlari ile adlandirilirlardi. Zaman zaman bunlar, bazi savaslar dolayisi ile yeni nvanlar alirlardi. Fakat in kaynaklarinda bu Trkler, genlik ve olgunluk adlari ile geince, tariheler iin, kimin kim oldugunu anlamak, adeta ok g bir hale girer. Bu sebeple Oguz Han'inda, gerek bir ad ve unvan alabilmesi iin, byk bir kahramanlik ve basari gstermesi lazimdi. Eski Trk tarihinde de, "Bas kesmeyen ve kan dkmeyen" sehzadelere, gerek adlari verilmezdi.

6. OGUZ'UN BIR GERGEDAN LDRMESI

"Oguz korkun bir gergedan ldrerek, erginligini ispat etmisti":

Bunun iindir ki, Oguz-Kagan, insanlari ve srleri yiyen bir gergedani ldrr ve milletini, byk bir beladan kurtarir. Eski Trkler, karanlik ve sik ormanlara da saygi gsterir ve hatta onlara tapilanirlardi. Trk tarihinde, yeni tahta ikan hkmdarlarin, bir orman dikerek, kendi adlarina yetistirdikleri de grlmemis degildir. Nitekim Ogu-Kagan destaninda da, Oguz'un yurdunun yaninda byk bir orman ve iinde de bir "gergedan" yasardi. Destan bu olayi syle anlatiyordu:

Bir byk orman vardi, Oguz yurdundan ire, Ne nehir irmaklar, akardi bu orman ire. Ne ok av hayvanlari, ormanda yasar idi, Ne ok av kuslari da, stnde uar idi. Ormanda yasar idi, ok byk bir gergedan, Yer idi yasatmazdi, ne hayvan ne de insan! Basardi srleri, yer idi hep atlari, Yokluk verir insana, alirdi hayatlari! Vermedi hibir zaman, insanogluna aman!

Hepimiz biliyoruz ki, Ortaasya'da "gergedan" yoktu. Trklerin gergedan grms olmalari da, pek ihtimal dahilinde degildi. Ama gergedanin, ok korkun bir hayvan oldugu kulaktan kulaga, Ortaasya'ya kadar gelmis ve Trk mitolojisinde de gerekli yerini almisti. Gergedanin yasadigi blgeler, in'e yakin olan blgelerdi. Fakat inliler de gergedanin esas seklini bilmiyorlardi. inlilere gre, "Gergedan, burnunun ucunda sivri boynuzu bulunan, bir geyikten baska birsey degildi". Ama gergedan, in'de byk bir neme sahipti. nk in Imparatorlari ile byk komutanlar, zirhlarini gergedan derisinden yaparlardi. Bu bakimdan
onlar gergedanin derisini ve dolayisi ile, bu hayvanin byklgn de tasavvur edebiliyorlardi.

Gergedan motifi bakimindan Trk mitolojisine, in tesirleri de olabilirdi. Fakat gergedanla ilgili bilgiler Trklere daha ok Bati Trkistan ve Hindistan yolu ile gelmisti. Trkler gergedana "kiyant" derlerdi. Bu sz de, Hindistan ile Bati Trkistan'da yayilmis bir deyimdi. Oguz-Kagan, kendi milletine bu kadar zarar veren gergedani duyunca, onu avlamak ister ve yola ikar. Destan Oguz'un yila ikisini syle anlatiyordu:

Oguz-Kagan derlerdi, ok alp bir kisi vardi, Avlarim gergedan: diye o yere vardi. Kargi, kili aldi, kalkan ile ok ile, Dedi: "Gergedan artik, kendisini yok bile! Ormanda avlanarak bir geyigi avladi, Bir sgt dali alip, bir agaca bagladi. Dnd gitti evine, sabah olmadan nce, Tam tan agariyordu, geyigine dnnce, Anladi ki gergedan, geyigi oktan yuttu, Geyigin yerine de, byk bir ayi tuttu. Belinden ikararak, altin bakma kusagi, Ayiyi asti yine, o agatan asagi,

Tabi olarak efsaneye gre, gergedan ayiyi da yutmustu. ok iyi biliyoruz ki gergedan, otla geinen bir hayvandir. Halbuki gergedani yakindan tanimayan Trkler, onun et yedigini zannediyorlardi. nk onlara gre, btn korkun hayvanlar et yerler ve etle beslenirlerdi. Oguz'un belindeki kusagi altindi. "Kusak, Trkler iin ok nemli bir hkmdar semboldr". nk her hkmdarin belindeki kemerin altin olmasi, onun hkmdarligini gsteren bir sembol ve belirti idi. Oguz-Kagan, daha genliginde bu kusagi kusanmis ve hkmdarliga hazirlanmisti. yle yle anlasiliyor ki Oguz-Kagan gergedana byk bir tuzak kurmus ve onu, bu yolla avlamak istemisti. Fakat gergedan, her defasinda bu tuzaga dsmeden, gelip, avini almasini bilmisti. Bunun iin Oguz, baska yol grmemis ve bizzat kendisi, gergedanin karsisina ikarak, onu ldrmek zorunda kalmisti. Destan bu korkun vurusmayi da, syle anlatiyordu:

Yine sabah olmustu, agarmisti oktan tan, Oguz bakti ki almis ayisini gergedan. Artik bu durum onu, can evinden vurmustu, Agaca kendi gidip, tam altinda durmustu! Gergedan geldiginde, Oguz'u grp durdu, Oguz'un kalkanina, gerilip bir bas vurdu! Kargiyla gergedanin, basina vurdu Oguz! ldrp gergedani, kurtardi yurdu Oguz! Keserek kiliciyla, hemen basini aldi, Dnd gitti evine, iline haber saldi!

"Altay Trk efsanelerindeki kahramanlar da, boynuzlu" canavarlar ldrrlerdi":

Oguz-Kagan'in korkun bir canavar ldrerek, kendi yurdunu kurtarmasi, Trk mitolojisinin ilk ve son motifi degildir. Bu motif, disaridan gelmis bir tesire de baglanamaz. Geri Trkler gelisip yayildiktan sonra, "gergedan" gibi korkun hayvanlarin bulundugunu da duymuslar ve efsanelerini bu yeni bilgilere gre anlata gelmislerdi. Fakat bu olayin kkleri, ok eski Trk inanlarindan ve efsanelerinden geliyordu. Nitekim, Altay efsanelerinde de, buna benzer olaylar gryoruz. Bu efsanelerdeki kahramanlarin, ldrdkleri canavarlar da, "boynuzlu" idiler. Bu efsanelerden birini, ok kisa olarak zetleyip, asagida verelim:

Yedi gn gemisti ki, oglan basladi ise, Demir besigi kirdi, kendini atti disa. Yedi dagi dolasti, yedi geyik avladi, Boynuzlarini yonttu, birbirine bagladi. yle bir yay yapti ki, kirissiz olmaz idi, Byle byk yaya da, her kiris uymaz idi. Duydu bir hayvan varmis, ok byk bir canavar! "Bari gideyim", dedi, "Belki derisi uyar!" Oglan gklere gider, devlerle de savasir, Byk bir daga ikar, canavara ulasir, Bu ne mthis hayvandi, bir daga yaslanmisti, Bir daga da yatmisti, upuzun uzanmisti. Oglana bakaraktan, sanki gz kirpiyordu, Uzun boynuzlariyla, gkleri yirtiyordu!...

Bu Altay efsanesi, tam bir mitolojidir. nk efsanenin kahramani, ati ile gklerde uar ve

10

ggn katlarini gezerek, canavari aramaga koyulur. Oguz-Kagan destanindaki canavar, Oguz yurdunun hemen yanindaki bir ormanda yasamaktadir. Altay efsanesindeki canavar ise, gklerin derinligindeki, efsanev daglarin ve gllerin iinde yasar.

"Mslman Trkler, Oguz-Kagan'in genligini mitolojiden kurtarmak istemislerdi": Mslman Trkler, Oguz-Han'in ad almasi iin, byle bir kahramanlik yapmasini gerekli grmemislerdi. Oguz-Han, kendi adini kendi vermis ve btn Oguz milleti de, onun bu arzusuna uymuslardi. Efsaneler, onun ad alisini syle anlatiyorlardi:

Byk toy yapilirdi, eski Trk adetince, Byle ad seilirdi, ocugun kudretince, Kara-Han atlar kesti, Oguz ad bulsun diye, agirdi hep Trkleri, yurdu sen olsun diye. Oguz-Han birden bire, adim Oguz'dur dedi, Beklemedi kimseyi kendi adini verdi, Ne kadar Trk var ise, hepsi sasa kaldilar, Bu Tanri sz deyip, buyruga katildilar.

Bundan da anlasiliyor ki Oguz-Han'in daha ok kk yasta iken kendi adini koymasi, milletince bir Tanri buyrugu gibi kabul edilmisti. Daha sonraki Trk efsanelerinde oldugu gibi burada, gk sakalli bir ihtiyar grlmyordu. Oguz-Han, Tanrinin gnderdigi gk sakalli elilerin yerine bizzat gemis ve kendi adini, kendisi vermisti. Daha sonraki Oguz destaninin paralari sayilan "Dede Korkut" hikayelerinde, ocuklarin adlari, genel olarak "Dede Korkut" un kendisi tarafindan verilirdi. Anadolu Masallarinda ise gk sakalli ihtiyarlar ile "Hizir" in ve hatta "Dede Korkut" yerine, ihtiyar dervisler gemislerdi.

7. OGUZ KAGAN'IN EVLENMESI Mslman Trkler Oguz Kagan'i, normal bir insan gibi kabul etmisler ve onu, ylece evlendirerek, bir yuva kurdurmuslardi. Halbuki Islamiyetin tesirleri grlmeyen Oguz destanlarinda, durum daha baskadir. Uygurlarin Oguz destanina gre Oguz Kagan, "Gkten inen ggn kizi ve yerdeki bir aga kogugundan ikan, yerin kizlari ile evlenmis" ve bu yolla soyunu meydana getirmisti. Burada artik Oguz-Kagan destani, bir destan degil; daha ok, gerek bir mitoloji halinde idi. yle bir mitoloji ki, Trklerin dnya grslerini, uzay anlayislarini ve dolayisi ile, Cihan hakimiyeti hakkindaki dsnce ve isteklerini, hep kendisinde topluyordu. Oguz-Kagan, mitolojik bir Trk hkmdari idi. Yeryzn zaptetmis ve byk bir devlet kurmustu. Bu olay, tipki bir tarih gibi anlatiliyordu. Ayni zamanda destanda, bir hikaye esnisi de vardi. Ama Oguz destani, Binbir Gece Masallari gibi, hayal mahsl ve uydurulmus, bir masal degildi. Oguz-Kagan destani, Trklerin dsns, inanis ve binlerce seneden beri

11

geliserek, olgunluga erismis fikirlerinin, bir zeti gibi idi. Fikirler, dsnceler ve semboller, tarih olaylari ile anlatilmislardi. Oguz-Kagan da, hatunlari da, ocuklari ve akinlari da, hepsi birer sembolden baska seyler degil idiler. Oguz-Kagan'in gkten inen kizla evlenisini, Uygurlarin destani syle anlatiyordu:

OGUZ'UN, GGN KIZI ILE EVLENMESI

Oguz-Kagan bir yerde, Tanriya yalvarirken, Karanlik basti birden, bir isik dst gkten, yle bir isikti ki, parlak aydan, gnesten. Oguz-Kagan yrd, yakinina isigin, Grd, oturdugunu ortasinda bir kizin. Bir ben vardi basinda, ates gibi isigi, ok gzel bir kizdi bu, sanki Kutup yildizi!. yle gzel bir kiz ki, glse, gk gle durur! Kiz aglamak istese, gk de aglaya durur! Oguz kizi grnce, gitti akli beyninden, Kiza vuruldu birden, sevdi kizi gnlden. Kizla gerdege girdi, aldi dilediginden!

Eski Trklere gre, hem gk ve hem de yer, kutsal idiler. Iran'da ve Avrupa mitolojisinde oldugu gibi, yer ktlgn ve fenaligin bir sembol degildi. Ama gk, yerden daha nemli idi. Bu sebeple Oguz-Kagan ilk nce, gkten inen kutsal kizla evlenmisti. Daha sonraki Altay efsanelerinde de, buna benzer motifler gryoruz. "Altay daglarinin vadilerine sikismis kalmis olan bu Trkler, byk devlet kuramamislardi. Onlarin, ne Kaganlari ve ne de hkmdarlari vardi. Bu Trkler arasinda, kaganlarin yerlerini, Samanlar aliyorlardi". nk, cemiyet iinde sz ve g sahibi olanlar, Samanlar idiler. Bu sebeple Samanlarin soylari da, eski Trk Kaganlari gibi kutsal ve gkten geliyorlardi. Bu efsaneye gre: "Samanlarin atasi olan byk bir Saman, gkle yerin kizi ile evlenmis ve onlardan, Altay Samanlari tremisti. (Bazilari da), gkle sularin kizlari ile evlenmislerdi". Btn bunlar bize gsteriyor ki, belirli mitoloji motifleri, her blgeye ve aga gre degisiyorlar; fakat ana zelliklerini kaybetmiyorlardi. Bundan sonra da Oguz-Kagan, yerin kizi ile evlenir. Destanlar, Oguz-Han'in bu ikinci hatunu bulusunu da, syle anlatirlar:

OGUZ'UN, YERIN KIZI ILE EVLENMESI

Ava gitmisti birgn, ormanda Oguz-Kagan: Gln tam ortasinda, bir aga grd yalniz,

12

Agacin kogugunda, oturuyordu bir kiz. Gz gkten daha gk, sanki Tanri kiziydi, Irmak dalgasi gibi, salari dalgaliydi. Bir inci idi disi, agzinda hep parlayan, Kim olsa syle derdi, yeryznde yasayan: "Ah! Ah! Biz lyoruz! Eyvah, biz lyoruz!" Der, bagirip dururdu! Tipki tatli st gibi, aci kimiz olurdu! Oguz kizi grnce, basindan akli gitti, Nedense yregine, kordan bir ates girdi. Gnlden sevdi kizi, tuttu aldi elinden, Kizla gerdegi girdi, aldi dilediginden.

"Bir gln ortasinda bulunan adalar", Trk mitolojisinin en nemli motiflerinden biridir. Uygurlarin Treyis efsanelerinde ise bu kutsal adacik, iki nehrin kavustugu bir yerde bulunuyordu. Oguz-Han destanindaki Kipak Bey'de, "Gl ortasinda bulunan bir adacikta aga kovugunda dogmustu". Aga, kklerini yerden aliyor ve kimbilir yerin ne kadar derinliklerine kadar inebiliyordu. Bu sebeple bereketin sembol olan aga, yerin soylarini da temsil edeyordu. Destan, "Ggn kizini Kutup yildizina benzetirken, yerden gelen kizin salarini ise, irmak dalgalari gibi" gsteriyordu. Ggn kizi gge, yerin kizi da yere benziyordu.

"Mslman Trkler, Oguz-Kagan'i normal bir insanmis gibi evlendiriyorlardi":

Islamiyeti kabul etmis olan Trkler ise, daha baska trl dsnyorlardi. Onlar Oguz-Han'i, normal bir insan olarak kubul ediyorlar ve kendi fikrine uygun, bir kiz aliyor gibi gsteriyorlardi. Oguz-Han, iki amcasinin da kizini almis; fakat onlari yola getirip, mslman edememisti. Bunun zerine, her iki karisinin da yzne bakmamis ve onlara elini bile degdirmemisti. nc amcasinin kizi, digerlerine nazaran daha irkindi. Fakat kklgnden beri, Oguz-Han'i btn kalbi ile seviyordu. Oguz, en sonunda bu kiza getmis, iini amis ve mslman oldugu takdirde, kendisi ile evlenecegini sylemisti. Bu teklifi oktan beri bekleyen kiz, aglayarak Oguz'a bakmis ve syle demisti:

Ben ne Allah tanirim, ne de Tanri bilirim! Senin szn buyruktur, hep pesinden gelirim! Sen ne dersen o olur, fermanindan ikamam! Sen var iken basimda, baskasina bakamam!

Oguz bunu duyunca, ok sevinmis ve artik kaygisi dinmisti. Bunun zerine kiza, Tanriya inanmasini syleyerek, syle demisti:

13

Ey, sevgili hatunum! Benim ey essiz esim! Gnlmde ebediyen, yanacak ey atesim! Tanrinin birliginde, bir defa iman getir, Sev onu! Varligima, seninle bir can getir.

Kiz Oguz Han'in bu sz zerine Tanriya inandigini syleyerek artik mslman olmustu:

Szn kabul ettim, senin yoluna geldim! Tanrinin birligiyle, canimi sana verdim!

Mslman olan Trklerin, eski Oguz-Kaganlarindan ve onun destanlarindan vazgeemeyerek, yeni olarak dzdkleri bu hikayeler, aslinda en eski Trk mitolojisinin ana izgileriyle bir benzerlik gstermiyorlardi. Fakat ne yapsinlar ki, onlar da mslman olmuslardi ve mslmanligi, yalnizca X. yzyilda degil; ta Oguz Han zamanindan beri tanidiklarini ve bildiklerini gstermek istiyorlardi. Mslman tarihiler, Oguz-Han'in yasadigi aglar hakkinda da, bize bazi bilgiler verirler. Mesela Hiveli meshur Ebul Gazi Bahadir Han'a gre Oguz-Han, zamanimizdan 5000 sene nce yasamisti. "En nemli nokta da su idi ki, Ebul Gazi Bahadir Han Oguz-Han'i, Iran'in en eski atalarindan daha nceye koyuyor ve Trkleri, bir millet olarak Iran'lilardan daha eski tutuyordu. Bu efsaneler Trklerin, Islamiyeti ve Allah'i, 5000 sene nceleri ve hatta insanligin ilk yaratilis siralarinda tanidiklarini, sylemek istiyorlardi". Henz daha mslmanligin ne demek oldugunu bilmeyen Trkler "Allah" sznden habersiz idi. Eski Trk tarihilerine gre, "Allah" sznn manasini anlamayan Trkler, Oguz-Han'in siir okudugunu veyahut da sarki syledigini zannederlermis. Bunlar da, Mslman Trkler tarafindan, bir Trk olarak uydurulmus, dzenlenmis ve genis halk kitleleri arasinda yayilmis hikayelerdi.

yle anlasiliyor ki Trkler, Islamiyetin nclgn, Araplara ve hatta Peygambere bile vermek istemiyorlardi. Bu duruma gre, "Oguz-Han Trklerin ilk ve en eski peygamberleri oluyordu. Geri bu da, Islamiyetin esaslarina aykiri idi. Fakat Trk kitlelerinin, milliyet ve stnlk hislerini gstermesi bakimindan bizler iin bir nem tasiyordu".

8. YER VE GK VARLIKLARININ OGUZ'UN OGLU OLMALARI

"Gk ve yerin trl varliklari, Oguz-Han'in ogullari oluyorlardi":

Oguz-Han, "gkten bir ates gibi, isik halesi iinde inen ggn kizi" ile evlendikten sonra, oglu olmustu. Bu ogullarinin adlari, "Gn-Han", "Ay-Han" ve "Yildiz-Han" koymasi, bize ok

14

sey ifade eder. Zaten ggn belli basli varliklari, gnes, ay ile yildizlar idiler. Aga kogugunda buldugu yerin kizindan da, yine oglu oluyordu. Bunlarin adini da "Gk-Han", "Dag-Han" ve "Deniz-Han" koyuyordu. Burada Trk mitolojisi ile Trk dsnce dzeninin, ok nemli bir meselesi ile karsilasiyoruz. Yerin kizindan dogan ocuklardan birinin adi "Gk-Han" idi. Ayrica "Gk-Han" yerin kizinin ocuklarinin, en byg idi. Yerin kizindan, "Gk-Han" in dogmus olmasi, ilk bakista bizi sasirtiyordu. Halbuki bu kitapta sik sik syledigimiz gibi gk kubbesi, aslinda Trklerce, madd bir varlik gibi dsnlyordu. Trkler gk kubbesini uzaydan ayri dsnyorlardi. Asil gk, gnes ve ay ile yildizlarin dolastiklari, uzay idi. Eski Gktrk kitabelerinde de sylendigi gibi: Tanri, gk ile yeri yarattiktan sonra, ikisi arasinda da, insanoglunu yaratmisti. Yer ile gg yaratan Tanri, gk kubbesinin stnde ve sonsuz feza iinde bulunuyordu. Eski Trkler gge, "Tengri" derlerdi. "Tengri", hem "gk" ve hem de "Yce-Tanri" anlamina geliyordu. Ama onlar, gk kubbesini anlatmak isterlerken, "Kk Tengri" derler ve bylece, gk kubbesini, esas byk Tanridan ayirirlardi. Bu ok eski Trk dsncesinin izlerini, Oguz destaninda da, bulmamiz bizi sevindirmektedir. "nk, Trk dsnce dzeni, yzyillar boyunca degismemis ve ana izgileriyle kit'a zerinde yasamisti".

Burada nmze ok nemli bir mesele de ikmaktadir: bazilarina gre, "Gn-Han", gnesin hani; "AY-Han" ise, ayin hani seklinde aiklanmistir. Onlara gre Trkler, gneste de bir dnyanin oldugunu dsnms olmali idiler. Oguz-Han, en byk oglunu da gnese bir Han olarak tayin etmis olmaliydi. Bu dsnce tarzi, olduka sakat ve yanlistir. "Oguz-Han'in ogullari gnesin, ayin ve yildizlarin hanlari degil; bilakis gnes, ay ve yildizlarin ta kendileri idiler. Geri Oguz-Han, yine insanoglu sayilan Trk milletinin, bir atasi idi. Fakat Oguz destaninda Oguz-Han, yanlnizca Trk milletini temsil etmiyor; ayni zamanda ggn ve yerin btn varliklarini da, kendi adi ve soylari altinda topluyordu. Grlyor ki, bir efsane gibi ve Trk milletinin treyisi seklinde karsimiza ikan Oguz-Kagan destani, btn kainatin kendileri idiler. Geri Oguz-Han, yine insanoglu sayilan Trk milletinin, bir atasi idi. Fakat Oguz destaninda Oguz-Han, yanlnizca Trk milletini temsil etmiyor; ayni zamanda ggn ve yerin btn varliklarini da, kendi adi ve soylari altinda topluyordu. Grlyor ki, bir efsane gibi ve Trk milletinin treyisi seklinde karsimiza ikan Oguz-Kagan destani, btn kainatin olus ve treyis mitolojisi halinde grnyordu. Iste Oguz-Han destaninin, bizce en nemli olan zelligi bu idi. Sonradan bu alti ogullar drder ogul daha treyerek, 24 Oguz boylarini meydana getireceklerdi".

9. OGUZ DESTANINDA "AILE DZENI"

"Oguz efsanesinde grlen aile dzeni, daha ok 'Baba ailesi' ile ilgili idi":

Simdiye kadar sosyologlar aileleri, baslica iki blm iinde incelemislerdir. Ilkel kavimlerde

15

daha ok "Ana ailesi" grlyordu. Fakat cemiyet ilerledike ve itima seviye ykseldike "Baba ailesi" ne dogru bir gidis vardi. Daha dogrusu Ana ailesi geriligi, Baba ailesi ise, bir toplumun olgunlugunu gsteriyordu. Bazi Mogol efsanelerinde, ana ailesinin izlerini grmyor degiliz. Mesela Cengiz-Han'in atasi kocasiz bir kadin idi. Gkten inen sari bir kpek seklindeki hayvandan hamile kalmis ve Mogol ulusunu meydana getirmisti. Trklerde ve Trk mitolojisinde, byle bir "Ana-Ata" ya rastlamiyoruz. Trk mitolojisinin btn atalari, - hatta istisnasiz olarak - hep erkek ve byk bahadir idiler. Burada da, Oguz-Han'in ocuklarinin hepsi, erkek olarak dogmuslar ve Trk milletine birer baba olarak meydana getirmislerdi. Sunu da sylemekte fayda vardir: Eski Roma'da "Baba ailesi", kayitsiz ve sartsiz olarak, babanin hakimiyeti altinda idi. Baba oglunu satabilir ve ldrebilirdi. Ama Trklerde, byle bir baba ailesi grmyoruz. Oguz-Han babasini bile, mslman olmadi diye ldrms ve ona karsi gelebilmisti. 10. OGUZ'UN TOPLUM DZENI "ZAMAN BIRIMLERINE" GRE

"Oguz-Han'in ogullari ile boylarinin sayilari birer takvim rakamlari idiler":

Oguz destani, eski Trk dsnce ve toplumunun, mantik zerine kurulmus dzenlerini gstermesi bakimindan, byk bir neme sahiptir. Eski Trkler, Iranlilar veya Hintliler gibi, hesapsiz ve dzensiz dsnmyorlardi. "Trk dsncesinin her yn, matematik bir mantik zerine kurulmus ve bu, topluma da siki bir disiplin ile benimsetilmisti". Oguz Han'in alti oglu vardi. Ggn kizindan dogan ocuklar Boz-Ok blmn yerin kizindan doganlar da, -Ok blmlerini meydana getiriyorlardi. Bu yolla alti ocuk, ikiye blnms ve l bir dzen meydana getirilmisti. Yani 12 saatin, 12 ayin ve hatta 12 burcun yarisi olan ocuklar, yine blmlere ayriliyorlar ve takvim biriminin bir eyregini meydana getiriyorlardi. Btn rakamlar 12 ile 24 sayilarini blen, birimler idiler. Aslinda eski Trklerde ogu zaman bir sene 12 ay degil; 24 ay idi. Bu da ayin, onbes gnlk devrelerine gre hesaplaniyordu. Nitekim Oguz Han'in da 24 torunu vardi. Eski in takviminde , alti, on iki ve yirmi drt rakamlari yalniz bir zaman birimi olarak degil; ayni zamanda kutsal sayilar olarak da, byk bir neme sahip idiler. Eski in'de, "zaman ve mekan birimleri", birbirine uyduruluyor ve zamanla mekan arasinda, bir birlik meydana getiriliyordu. 12 ay ve 24 saat, in imparatorlugu iinde de, 12 eyalet ile 24 vilayetin meydana gelmesini gerektiriyordu. Bunlari sylemekle Trkler, Oguz Kagan destanini, in dsncesine gre dzenlemislerdir, demek istemiyoruz. Trklerin de kendilerine gre bir takvimi vardi; inlilerin de. Aslinda Trk takvimi, zaman zaman in'e tesir etmis ve in kltrnde de byk bir nem kazanmisti. Fakat mitoloji tetkiklerinde, baslica problemlerin daha iyi anlasilabilmesi iin, mukayeseli arastirmalar yapmak ve rnekler vermek, ok faydaladir.

"Oguz Han destanindaki 'takvim rakamlari', Trk devlet teskilati ile ordu dzeninde de

16

grlyordu":

Oguz destani, yzyillar ve hatta binyillar boyunca, Trk halklari tarafindan sylenmis ve anlatilmis, uydurma bir masal degildi: "Onu meydana getiren dsnce dzeni, yalnizca Trklerin gnllerinde ve kalplerinde yasamamis; ayni zamanda, topluma dzen ve disiplin veren bir ilham kaynagi halinde devam etmisti". Mesela Byk Hun imparatoru Mete'nin ordusu, 24 tmenden meydana geliyordu. Bu 24 tmen, 6 kseye bagli idi. Tipki Oguz Han'in 6 oglu gibi. Bu 6 kse de, ikiye ayriliyorlardi. "Sag" ve "Sol" adlar ile, imparatorlugun "Dogu" ile "Bati" ynlerini, aralarinda blms bulunuyorlardi. Atilla'nin Macaristanda byk bir imparatorluk kurmasi, dzenli ve disiplinli ordulari ile dehset vermesi, Avrupalilarin toplum dzenlerinde de, yeni yeni degisiklikler meydana getirmisti. Birok Cermenler, Atilla'nin emrinde alismislar ve Atilla Hunlarindan, pek ok sey grenmislerdi. Atilla, M.S. 450 de lp gitmisti. Fakat O'nun adi, Cermen ve Iskandinav efsanelerinden, yzyillar boyunca silinmemisti. Hep, Atilla'nin harplerinden ve ordu dzeninden, bahsedilir olmustu. Bu zaman kadar "yzlk", "binlik" ve "Onbinlik", ordu birimlerini bilmeyen Cermen'ler, Atilla'nin lmnden sonra, yalniz kendi ordularini degil; ky ve sehirlerini bile, bu prensiplere gre dzenlediler. Atilla'nin ordularindan bahseden Iskandinav efsaneleri, O'nun 24 tmeninden ve 6 ordusundan sz aiyorlardi. Tipki Oguz Han'in 6 oglu ve 24 torunu gibi, btn bunlar bize gsteriyor ki, "Oguz Kagan destani zihinlerde ve hayallerde yaratilmis bir hikaye degil; Trk toplumunu anlatan ve yansitan bilgiler idiler".

11. TRK DEVLETI DNYA DEVLETI IDI

"Eski Trkler yeryzn bir Trk devleti, Oguz Kagani da btn insanligin bir hkmdari olarak dsnyorlardi":

Oguz Han, 6 oglunu toplamis ve onlara, birok gtler vermisti. Bundan sonra beyleri ile, milletini de biraraya getirerek, byk slenler ile ziyaretler verdigini de gryoruz. Eski Trk Kaganlari, savaslardan nce ve sonra btn milleti toplar ve onlara, byk ziyaretler verirlerdi. Bu toplantilar ayni zamanda, birer "kurultay" ve "danisma" toplantilari idiler. Uygurlarin Oguz destanina gre, Oguz-Han konusmaga baslamis ve kendi devletini tarif etmisti. O'na gre:

"Yukarida gk, kendi devletinin bir adiri gibi idi. Gnes de Oguz-Kagan devletinin bir bayragi olacakti". Zaten eski Gktrk yazitlari da yle diyorlardi: "Yukaridaki mavi gk, asagidaki yagiz yer yaratildiginda ikisi arasinda da insanoglu yaratilmis insanoglunun zerine de, atalarimiz Bumin-Kagan ile Istemi-Kagan, Han olarak oturmuslar". Gktrk devletini kuran Bumin ve Istemi-Kagan, yalnizca Trk milletinin degil; gk ile yer arasinda yasayan, btn

17

insanligin hkmdarlari idiler. Onlar, bu tahta Tanri tarafindan oturtulmus ve btn yeryzn idare etme yarligi da, yine Tanri tarafindan onlara verilmisti. Bu fikir, Trklerin yalnizca devlet idare etme dsncelerinde degil; Trk dininin ok eski prensipleri iinde de bulunuyordu. Byk Hun Devleti ile, daha sonraki Trk devletlerinde, bu dsncenin trl ve sayisiz rneklerini bulabiliyoruz.

"Oguz-Kagan'in akinlari, sonraki Trkler tarafindan, kendi bilgilerine gre, ilave edilmis blmlerdi":

Simdiye kadar szn ettigimiz konular, Oguz-Kagan destaninin esasini meydana getiren blmlerdi. Artik bundan sonra, Oguz Han'in akinlarindan sz ailir ve nereleri zaptettigi, genis olarak anlatilmaga alisilir. Uygurlar, Oguz-Kagan'a, kendi bildikleri memleketleri akinlar yaptirirlar ve oralari aldirirlardi. Uygurlar, Iran ve Hindistan blgelerini ok iyi tanimiyorlardi. Gney Rusya Trkleri hakkinda da pek fazla bilgileri yoktu. Cengiz-Han imparatorlugu kurulunca, adeta btn imparatorluk iinde, Oguz-Kagan destanini yazmak ve sylemek bir moda haline gelmisti. Bu sebeple, ok daha genis ve byk Oguz-Kagan destanlarinin yazilmaya baslandiklarini gryoruz. Cengiz-Han Imparatorlugu, Anadolu dahil, Macaristan ovalarindan Japonya'ya ve daha gneyde de, Endenozya'ya kadar uzaniyordu. Bu sebeple, ayni agda yasayan Trkler ve Iranli yazarlar, bu blgeler hakkinda, gayet genis bilgilere sahip idiler. Bu agda Oguz-Han, artik Cengiz-Han'in yerine konmustu. Cengiz-Han nerelere gidip, zaptetmis ise, Oguz-Han'a da, O'nun gibi akinlar yaptirilmisti. Cengiz-Han genliginde akilli bir eskiyadan baska bir kimse degildi. Yol kesmek, hara almak ve para toplamak, O'nun en ileri gelen zelliklerinden biri idi. Bu sebeple genis blgeler elde edip, byk bir devlet kurduktan sonra, genligindeki hara sistemini, yeni imparatorluguna da uygulamis ve buna gre, bir idare dzeni meydana getirmisti. Cengiz-Han herseyden nce, bir memleketin vergilerinin toplanmasina nem verir ve memurlarini, bu amaca uygun olarak tayin ederdi. Cengiz-Han agindaki Oguz-Kagan destanlarinda artik Oguz Kagan degismisti. Zaptettigi yerlere vergi memurlari gnderiyor ve alinan vergileri de, tipki Cengiz-Han gibi, gzden geiriyordu. Aslinda ise, eski Trk devletlerinin teskilati ile, Cengiz-Han'in kurdugu bu yeni dzen arasinda, byk ayriliklar vardi. Hi sphe yok ki, eski Trk Kaganlari da, zaptettikleri yeni memleketlerden gelecek vergilere, byk nem veriyorlardi. Fakat devletin idaresinde, hakim olan tek ve en nemli prensip, vergi toplamak degildi. Nitekim Uygurlarin Oguz-Kagan destani daha ok eski Trk devlet teskilatini andiran bir sekilde konusuyor ve eski Trk kaganlarinin, gerek dsncelerini yansitiyordu.

12. OGUZ KAGAN DESTANININ EN ESKI BLMLERI

"Arabanin icadi":

18

Gktrklerin treyisleri ile ilgili efsanelerde, ates gibi insanliga faydali olan seyleri icad eden atalardan, sz ailiyor ve bunlara byk bir nem veriliyordu. Zaten ates, tuz, araba v.s. gibi, insanligin gelismesine yardim etmis unsurlarla aletlerin icadlari, btn dnya mitolojilerinde, en eski ve z kalintilar olarak kabul edilmislerdir. Trklerin Kangli boyu, tarih boyunca byk bir shret yapmis ve Trk kavimleri arasinda, nemli bir yer tutmustu. Ilk bakista Kangli sz, bir nevi bizim kagni, yani "kagni arabasi" deyimini andiriyordu. Btn mitolojilerde oldugu gibi, Trk Mitolojisinde de, szlerin dis grnslerine gre, bazi benzestirmeler yapilmistir. Bu sebeple Oguz Kagan destaninda, kagni arabasinin icadindan sz ailirken, Kangli boyu ile bir ilgi kurulmustu. Uygur Trkesi ile yazilan Oguz destaninda, Kagni'nin icad edilisi, syle anlatiliyordu:

rced Kagan'i aldi, halkiyla ulusunu, Yoketmek iin geldi, Oguz-Han ulusunu. Basgeldi Oguz-Kagan, basdi rced Hani'ni, Ok ile kili ile, dkt dsman kanini. Oguz ldrd onu, kesti hemen basini, Bld ganimetleri, tabi kildi halkini. Oguz'un askerleri, beyleri btn halki, Dsmanda ne bulursa, toplayip hep tm aldi. Atlar ile kzler, katirlar az gelmisti. Yigilmis ykler ise, ta daglari gemisti. Oguz'un bir eri vardi, akilli tecrbeli, Barmakligi-osun-Billig, yatkindi ise eli. Bir kagni arabasi, yapip koydu iine, Oguz'un bu ustasi, devam etti isine. Kagniyi ekmek iin, canli ne kosuldu, Cansiz alintilar da, zerine konuldu. Oguz'un beyleriyle, halki sastilar buna, Onlar da kagni yapti, zenmislerdi ona. Kagnilar yrr iken, derlerdi: "Kanga! Kanga!" Bunun iin de dendi, artik bu halka "Kanga". Oguz bunu grnce, gld kahkaha ile, Dedi: "- Cansizi eksin, canlilar Kanga ile!" "Adiniz Kangalug olsun, belgeniz de araba!" Birakti onlari da, gitti baska tarafa.

Oguz-Kagan, Manurya Blgesindeki kavimlere akin yaptiginda, ok mal elde etmis; fakat

19

bunlari, atlarla tasiyamamisti. Bunun zerine, Oguz-Kagan'in akilli beylerinden birisi, bir araba yaparak, mallarin hepsini arabalara doldurmus ve Oguz-Kagan'in yurduna kadar tasimisti. Oguz-Kagan, byle yeni bir icadi grnce, ok sevinmis ve bu beyinin soyundan gelen boylara da "Kangali" yani "Kagnili" adini vermisti. Tabi olarak bu, nihayet bir efsane ile szlerin benzestirilmesinden baska bir sey degildi. Trkler ok eski aglarda, tekerlek ile arabayi icad ederek kullanmislardi. ok eski aglarda herhalde, "Kangli" kavim adi da vardi. Fakat kendileri, henz daha ortada yok idiler. nk Trk boylari, zaman zaman ogaldika blnyorlar ve eski adlar alarak, yeniden ortaya ikiyorlardi. M.S.V. yzyilda, Ortaasya
tarihinde nemli bir rol oynayan bazi Trk kavimlerine inliler, "Yksek arabali kavimler" adini

veriyorlardi. inlilerin bunlara, Yksek arabali" demelerinin sebebi, herhalde onlarin arabalarinin yksek, yani tekerleklerinin byk olmasindan ileri geliyordu. in tarihleri, kendilerine benzeyen kavimlerden ve esyalardan sz amazlardi. yle anlasiliyor ki, Trklerin bu arabalari, in'de kullanilan arabalara nazaran, ok daha byk ve yksek idiler. "Byk tekerlekli arabalar birok bakimlardan faydali ve elverisli idiler". amurlu blgelerde ve engebeli arazilerde, byk tekerlekli arabalari kullanmak, daha kolay oluyordu. Eski Trkler adirlarini yalnizca yere kurmaz, ayni zamanda arabalar zerine de oturturlardi. Bu arabalar, akinlarda da ordularin pesinden ayrilmazlardi. Oguz-Kagan destaninda da grldg gibi, harbe giden Trk ordularinin arkasindan, aileleri tasiyan arabalar ve kervanlar da yrrlerdi. Oguz-Kagan destanina gre byle ordu dzenleri, yalnizca ok eski aglarda grlyordu. Bununla beraber, daha sonraki aglarda, mesela Gktrk ve hatta Cengiz-Han akinlarinda bile hatunlar, Hakanlar ile beylerin arkalarindan gelirlerdi.

"Trkler ilk geminin yapilisi":

Oguz-Han'in bir beyi, Itil, yani Volga nehrini geerken kendisine bir kayik yapmisti. Bu kayik veya gemi sayesinde, Oguz-Han'in ordulari nehrin karsi kiyisina geerek, dsmani maglp etmislerdi. Kayigi icad etme motifi de, her halde Trk mitolojisinin, en eski kalinitilarindan biri olsa gerektir. Eski Trkler, denizci bir millet degillerdi. Bununla beraber kendi lkelerinde de, birok genis nehirler ile gller bulunuyordu. Uygur trkesi ile yazilmis Oguz Kagan destani, Trklerin gemi veya sali icad etmelerini syle anlatiyordu:

Idil adli bu irmak, ok ok byk bir suydu, Oguz bakti bir suya, bir de beylere sordu: "Bu Idil sularini, nasil geecegiz, biz?" Orduda bir bey vardi, Oguz Han'a kt diz. Ulug-Ordu-Beg derler, ok akilli bir erdi, Bu ynde Oguz Han'a yerince akil verdi. Bakti ki yerde bu beg, ok aga var ok da dal,

20

Kesti biti dallari, kendine yapti bir Sal. Aga sala yatarak, geti Idil nehrini, ok sevindi Oguz-Han, buyurdu su emrini: "- Kaliver sen burada, halkina oluver bey! "Ben dedim yle olsun, densin sana Kipak-Beg!"

Tabi olarak diger Oguz destanlarinda, Kipak-Beg'in dogusu ve bey olusu daha baska trl anlatilmaktadir.

"Dnyamiza soguk rzgarlar gnderen 'Buz-Dagi' motifi, Oguz destaninda da grlyordu":

Karluk Trklerinin meydana gelisleri ile ilgili blm de, bazi nemli meselelerle karsilasiyoruz. Uygur trkesi ile yazilmis Oguz destaninda, Karluk Trklerinin ortaya ikislari syle anlatiliyordu:

Oguz-Kagan bakti ki, erkek kurt nler gider, Ordunun ncleri, Gkkurt'u gzler gider, Grnce Oguz bunu, ne ok sevinmis idi, Alaca aygirini, abucak binmis idi. Apalaca aygiri, Oguz severdi zden, Ama at daga kati, kaybolup gitti gzden, Bu dag buzlarla kapli, ok byk bir dag idi, Sogugun siddetinden, basi da ap ag idi. ok cesur ok alp bir bey, ordu iinde vardi, Ne Tanri ne Seytandan, korku iinde vardi. Ne yorgunluk ne soguk, erismez idi ona, Bu bey daglara girdi, dokuz gn erdi sona. Aygiri yakaladi, memnun etti Oguz'u, Atamadi stnden, daglardaki sogugu. Olmustu kardan adam, kar ile sarilmisti, Oguz onu grnce, glerek katilmisti. Dedi: "Bas ol beylere, artik sende burda kal! "Sana Karluk diyeyim, lmsz adini al! ok mcevher, ok altin, hediye etti ona, Bir bey yapti Karluk'u, devam etti yoluna.

Eski Trk Kaganlarinin atlari, byk bir nem tasirlardi. Trk tarihinde, 60 veya 100 kilometre kosan, Mete'nin ati gibi efsanelemis birok atlara da rastliyoruz. Elbette ki Oguz-Kagan, kaak

21

atini orada birakip gidemezdi. Ama, o nasil bir atti ki, buzlarla rtl byk bir dag iine kamis ve pesindekileri de gnlerce ugrastirmisti. Onu yakalayip getiren insanlar bile, bastan asagiya kadar kardan bir adama dnmslerdi. Oguz-Kagan destanlarinda bu daga, "Muz-Tak", yani "Buz-Dagi" adi veriliyordu. Ati dagda bulup getiren bey de, kardan bir adam sekline
girdigi iin, Oguz Kagan tarafindan "Karluk yani Karlik" adi ile adlandirilmisti. Sonraki gl ve

shretli Karluk kabileleri, bu adamin soyundan geleceklerdi. Eski Altay efsanelerine bir gz attigimiz zaman da, byle Buz daglarini Trk Mitolojisi iinde grebiliyoruz. Altay Trklerine gre, Kuzeyden esen soguk ve buzlu rzgarlarinin geldikleri bir dag vardi. Altay Trkleri, soguk kuzey rzgarlarinin, "Muz-Tak"adli buzlarla kapli bir "Buz-Dagi" ndan geldigine inaniyorlardi. Bu Buz Dagi dnyanin kuzeyini bastan basa kaplamisti. Buz daginin zerinde de, yine "Buz" adi ile adlandirilan, byk devler yasiyorlardi. Ilk bakista, Altay efsanelerindeki Buz Dagi motifleri, Himalaya daglari ile kar adamlari efsaneleri hatirlatir gibi idiler. Ama Trk Mitolojisindeki Buz Daglari herhalde yerli olarak, Trklerin zihinlerinden dogmus ve nihayet insan dsncesinin, bir geregi gibi olusmus ve gelismis olmaliydilar. Bunlari sylemekle, Oguz-Kagan destanindaki, "Buz-Dag" in Altay efsanelerindeki Buz-Dagi ile ayni oldugunu ifade etmek istemiyoruz. Geri daha sonraki "Boz-Ok" Oguzlarinin yurtlarinda da, "Buz-Dag" adini tasiyan bazi daglar vardi. Ama mitoloji incelemeleri yapan bir kimsenin, diger efsaneleri de gznnde tutarak, karsilastirmalar yapmasi, zorunlu grnmelidir. Eski Oguz yurdunda da Buz-Daglari olabilirdi. Fakat bu daglar, ne de olsa insanlarin zihinlerinde, efsanelesmis ve gerek mahiyetlerini kaybetmislerdi. 13. OGUZ DESTANINDA "KPEK BASLI" INSANLAR

Oguz Kagan destanlarinin nemli bir blm de, "Kpek basli insanlar"in lkelerine yapilan akinlardi. Trkler bu kavimlere, "It-Barak" adi veriyorlardi. "It" sz, eski Trklerde de, kpek anlamina geliyordu. "Barak da, bir nevi kpekdi". Bazilarina gre, "Siyah ve tyl bir kpek cinsi" idi. Fakat bu kpek de, herhalde baslangilarda, efsanevi bir kpek olmali idi. Oguz Kagan destanlarina gre, "It Barak'larin memleketi, kuzey-batiya dogru uzanan, karanlik lkeleri iindeydi. Oguz-Han, 'It-Barak' lara karsi bir akin yapmis; fakat maglp olarak, daglar arasindaki bir nehrin ortasinda bulunan, kk bir adaciga siginmak zorunda kalmisti. Bu adacikta, savasta len askerlerinden birinin karisi da, bir ocuk dogurmak zorunda kalmisti. Fakat buraya siginan Oguz Han'in, ne bir adiri ve ne de bir evi vardi. Kadin, aga koguguna girmis ve orada ocugunu dogurmak zorunda kalmisti. Oguz-Kagan, kadinin esenlikle dogum yapmasina sevinmis ve ocuga da, Kipak adini vermisti". Eski Trk efsanelerine gre "Kipak" sz, "aga kogugu" anlamina geliyordu. Bildigimiz zere "Kipak" lar, Altay daglarinin batisindan, ta Gney Rusya ilerine kadar uzanan, byk Trk kitleleri idiler. Herhalde Kipak sz de, ok eski aglardan beri meydana gelmis, bir kavim adi olmaliydi. Fakat Trk destanlarini yazanlar, Kipak'la "aga kogugu" arasinda bir benzerlik bulmuslar ve bu yolla, Kipak Trklerinin treyislerini anlatmak istemislerdi. Az nce de syledigimiz gibi,

22

"Oguz-Kagan, ikinci karisini bir gl ortasinda bulunan kk bir adaciktaki aga kogugunda bulmustu". Uygurlarin treyis efsanesinde de, "Eski Uygur atalari, iki nehir ortasinda bulunan bir odaciktaki, kayin agacindan" dogmuslardi. Bu rneklerden de kolayca anlasiliyor ki, bir tarih olayi gibi gsterilen bu akinlarda, Trk mitolojisinin ok eski ve msterek motifleri, sik sik grlebiliyorlardi:

Trkler "Barak" derlerdi, Kara tyl kpege, Byle ad verirlerdi, byk soylu kpege. ,Aslinda efsaneler, bir kpek anarlardi. Onu da kpeklerin, atasi sayarlardi. Bu kpek soylu idi, ok byk boylu idi, Av oban kpekleri, hep onun oglu idi. Kuzey-bati Asya'da gya "It-Barak" vardi, Trklerse I Asya'da, onlara uzaklardi. Baslari kpek imis, vcutlari insanmis, Renkleriyse karaymis, sanki Kara Seytanmis. Kadinlari gzelmis, Trklerden kamaz imis, Ila srnrlermis, ok mizrak batmaz imis. Destanda denilmis ki, Oguz-Han yenilmisti, Bir adaya siginip toplanip derilmisti. On yedi sene sonra, Oguz onlari yendi. Kadinlar yardim etti, orada savas dindi. Oguz bu blgeleri, "Kipak-Beg" e il verdi, Bunun iin Trkler de, oraya "Kipak" derdi.

Geri, bu efsane idi. Fakat iinde tarih olaylari da yatmaktaydi. yle anlasiliyor ki, bu blgedeki gzel kadinlari Trkler almislar ve onlardan da, yeni bir nesil meydana getirmislerdi. Belik Kipagin annesi de, gzel bir It-Barak kadinindan baska bir kimse degildi. Sonradan Kipak, Oguz-Kagan tarafindan bu blgelere tayin edilmis ve kuzey lkeleri, hep onun soylari tarafinda idare edilmisti. "Kipak'lar da trke konusuyorlar ve Trk kltrne sahip idiler". Fakat Oguz destani, Kipagi Oguz-Han'in soyundan degil, nihayet askerlerinden birisinin neslinden getiriyordu. Kipak kuzeylere gitmis, orada soylari tremis ve yerlilerle karisarak, yeni akraba. Bir Trk kavmi meydana getirmisti.

"Kpekbasli insanlara Avrupa ve Hint mitoloilerinde de rastlaniyordu". Eski Yunan mitolojisinde de, kpek basli insanlarla ilgili, birok efsanelere rastliyoruz. Daha sonraki Avrupa mitoloji de, kpek basli insanlara, zaman zaman yer vermisti. Avrupalilar, bu kpek basli kavme, "Borus" adini veriyor ve onlarin, bugnk Finlandiya ile Rusya'nin kuzey

23

kisimlarinda yasadiklarini sylyorlardi. Oguz-Kagan destanindaki "It-Barak" lar da asagi yukari, ayni blgelerde idiler. Bu bakimdan, Avrupa ve Yunan Mitolojisi ile Trk Mitolojisi arasinda, bir benzerlik ve bir bag meydana gelmektedir. Kpek basli insanlar motifi, herhalde Trkler arasina, disaridan gelmis bir efsane olmali idi. Fakat Trkler, kpege nem vermezlerdi. Kpek, Trklere gre, asagi bir hayvandi, bunun iin de Trk Mitolojisi, kpek basli insanlari daima kk grmst. Kpek basli insanlarla ilgili efsaneleri, Hindistan'da ve gney blgelerinde de gryoruz. Hint Mitolojisi zaman zaman, kpege daha fazla nem vermisti. Bu sebeple Hindistan'daki kpek basli insanlar, asagi bir sinifi degil; soylu Hintlileri temsil ediyorlardi. Motifin, eski Yunan'da ve Avrupa'da grlms olmasina ragmen, Trklerde de bunlarin benzer sekillerini grmyor degiliz. Mesela Dogu Gktrk devletinin nemli bir blmn meydana getiren. Tardus Trklerinin atalari da, "Basi kurt ve vcudu insan olan" bir kimse idi. " Kpek basli insanlara, in efsanelerinde de byk bir yer verilmisti. in'in kuzeyinde ve Manurya'da oturan bazi kavimler inlilere gre kpek basli idiler. Bu efsaneler in'de, ok daha eski aglarda baslamisti. Hatta diyebiliriz ki, in'in kpek bagli efsaneleri, Yunanistan'daki efsanelere nazaran daha eski idiler". Manurya'nin kuzeyinde oturan iptida Mogollar, kpege byk bir nem verirlerdi. Onlarca kpek, hem kutsal ve hem de kendi milletlerinin atasi idi. Bu sebeple Oguz-Kagan destanina kpek basli insanlar motifinin, in'den mi, yoksa Avrupa'dan mi geldigini, kolayca kestirmek mmkn olamamaktadir. Cengiz-Han devrinde yazilmis olan Oguz destanlari, daha ok Bati ile ilgileri olan yazarlar tarafindan kaleme alinmislardi. Bu sebeple Oguz destanlarinda kpek basli insanlar, Kuzey Rusya ile Finlandiya'da gsteriliyorlardi. Elimizde bu konu ile ilgili, daha eski kaynaklarimiz maalesef yoktur. Buna ragmen, eski Trk destanlarinda, gya Kuzey Manurya'da yasayan "Kpek basli" insanlardan da sz ailiyordu.

14. "ALTIN YAY" VE " GMS OK"

"Oguz-Kagan'in alti oglu hkmdarlik sembol olan, 'altin bir yay" ile "" gms ok"u, avda bulup getirmislerdi":

Altindan yapilmis bir yay ile gms okun, Oguz'un ogullari tarafindan bulunusu, hemen hemen btn Oguz destanlarinda yer almaktadir. Tabi olarak, ayri yer ve zamanlarda yazilmis olan Oguz destanlarinda, bu konuda da ufak degisiklikler grmyor degiliz. Uygur trkesi ile yazilmis Oguz destani, yayla oklarin daha nce, ryada grldklerini yaziyordu. Bu ok gzel olay, syle olmustu:

Sz disinda kalmasin, bilsin herkes bu isi, Oguz-Kagan yaninda, vardi bir koca kisi, Sakali ak, sai boz, ok uzun tecrbeli.

24

Soylu bir insan idi, akilli dsnceli. nvani Tsimeldi, yani Kagan veziri, "Ulug Trk" d adi, Oguz'un seme eri. Altindan bir yay grd, uyur iken uykuda, Yayin bulunuyordu, gmsten oku da. Ta dogudan batiya, altin yay uzanmisti, gms ok kuzeye, sanki kanatlanmisti. Anlatti Oguz-Han'a, uyaninca uykudan, Ryayi tabir etti, iindeki duygudan, Dedi: "Bu dsm sana, dirlik dzenlik versin! "Hakanima insallah, birlik gvenlik versin! "Ryada ne grdysem, Gk Tanri'nin szyle, "Seni de yle yapsin, Tanri kutsal zyle! "Yeryz hep insanla, dolup tasar boyuna, "Tanrim! Bagislayiver! Oguz-Kagan soyuna!"

Eski tarih kaynaklarina gre ise olay syle olmustu: "Oguz-Han'in alti oglu bozkirlarda avlanirlarken, tesadfen bir altin yay ile gms ok bulmuslar ve bunlari babalarina getirmislerdi".

Oguz destanlarinin en son metinlerinden biri sayilan, Hive'nin meshur Trk hani Eblgazi Bahadir Han'in eserinde ise durum syle anlatiliyordu:

"Oguz-Kagan bir vezirine, altin bir yay ile gms ok vermis ve bunlarin ayri ayri yerlerde, bozkirlar iine, yariya kadar gmlmesini emretmisti. Bey, Oguz-Kagan'in emrini yerine
getirerek yayi, batidaki bir blgeye ve gms oku da doguda yari yerlerine kadar gmerek,

gelmisti. Bundan sonra Oguz-Kagan ggn kizindan dogan oglunu, yani Gn-Han, Ay-Han ve Yildiz-Han'i batiya gndermisti. Yerin kizindan dogan oglunu, yani Gk Dag ve Deniz Hanlari da, avlanmak iin, doguya gndermisti. Batida ve doguda avlanan ocuklar, yay ile oklari bularak sevinmisler ve hemen onlari babalarina gtrmslerdi. Oguz-Han, altin yayi bulan ocuklarini, Bati lkelerine tayin etmis ve gms oklari bulanlari da Dogu blgelerine vermisti". Oguz-Han'in beyini gndererek, yay ile oklari yari yerlerine kadar topraga gmdermesi, baska hibir kaynakta grlmemektedir. Bu bakimdan byle bir olayin, sonradan uydurulmus olmasi, ilk bakista akla ok uygun gelmektedir. Fakat Trk mitolojisinin diger motiflerini de hatirlayinca, bu olay zerine nem vermeden gemek, mmkn olmamaktadir. ok eski bir efsanedir: "Atilla'nin obanlarindan birisi, gnn birinde bir sigirin, ayaginin kanadigini hayretle grms. Acaba sigirin ayagini byle ne kesti diye arastirirken, yere saplanmis bir kili bulmus. Sapindan yere saplanmis olan bu kilici topraktan ikararak,

25

Atilla'ya getirmis. Atilla'nin etrafindakiler bunu grnce ok sevinmisler ve bu kilicin, Tanrinin kilici oldugunu sylemisler. Ayrica, bu kilici elde eden hkmdarin da, yaryzne hakim olacagini ifade etmisler". Geri bu hikaye, Iskitler aginda da grlen bir efsane motifidir. Fakat Bati blgelerini ellerinde tutacak olan Oguz-Han'in ogullarinin, yere gml altin bir yay
bulmalari, da, herhalde Ebl Gazi Bahadir Han tarafindan uydurulmus bir efsane motifi olmasa

gerekti.

"Atilla'nin kilici" gibi, Oguz-Kagan'in ogullarinin bulduklari "Altin Yay" ile " gms ok" da, Tanri tarafindan gnderilmis bir hakanlik sembol gibi dsnlyordu. Oguz-Kagan'in vezirinin, az nce bu konu ile ilgili olarak nasil bir rya grdgn okumustuk. Simdi yine Uygur trkesi ile yazilmis Oguz destanindan, bu yay ile oklarin nasil bulunduklarini okuyalim:

Sabah olunca grd, kendinden bykleri, agirtarak getirtti, kendinden kkleri, Dedi: "Hey! Gnlm benim" Avlansana haydi der! "Ihtiyarlik basa geldi, cesaretin hani der! "Gn, Ay,

ve Yildiz sizler, gidin gndogusuna, "Gk, Dag ve Deniz siz de, gidin gnbatisina!" "Oguz-Han ogullari, bunu hemen duyunca, Gitti doguya, bati boyunca. Av avlayip, kus kuslayan, Gn ile Yildiz ve Ay, Buldular yolda birden, som altindan tam bir yay. Sundular Oguz-Han'a, Han sevindi hem gld, Aldi bu altin yayi, kirarak e bld. Dedi: "-Ey, ogullarim! Kullanin bir yay gibi! "Oklarimiz erissin, gge deg bu yay gibi!" Av avlayip kus kuslayan, Dag ile Deniz ve Gk, Buldular yolda birden, som gmsten tam ok, Sundular Oguz-Han'a, Han sevindi hem gld. Aldi gms oku, ogullarina bld. Dedi: "- Ey, ogullarim! Sizlerin olsun bu ok, "Yay atmisti onlari, olun siz de birer ok!"

Yay Trklerde bir hakimiyet sembol idi. Hatta Byk Seluklu devletinin sembol de, bir yaydan baska bir sey degildi. Fakat Oguz Kagan destanindaki altin yay, gkyzn bastan basa kapliyordu. Burada yay, bir devletin degil; daha ok gkyznn bir sembol halinde idi. Gerekten de Trkler, zaman zaman yayi gkyznn bir sembol olarak grmslerdi. Onlara gre "ebe kusagi" da, Tanrinin bir yayi gibi idi. Trl renklerle bezenmis olan "ebe kusagi", gerekten de altin bir yayi andiriyordu. Daha sonraki motifleri de, kesin olmamakla beraber bir aiklama dnemesine tab tutmak, henz daha hibir sey bilmedigimiz bu konular iin faydali olacaktir. Daha gereki Oguz destanlarina gre: "Oguz Kagan altin yayi, byk ogluna vermis ve onlara, yayin bir hkmdarlik sembol oldugunu hatirlatmisti. Bu sebeple hkmdarlik, devamli olarak batida oturan ve Oguzlarin Boz-Ok Trklerini meydana getiren, byk ocugun hakki olacakti". Gerekten de Trklerde yay, bir hkmdarlik sembol idi. Efsane yazari, buna kendinden fazla bir sey ilave etmemisti: "Oguz-Han doguda oturan kk ogluna, yani -Ok'larin atalarina ise, gms ok vermisti. Bu oklari verirken de ogullarina, okun bir elilik sembol oldugunu hatirlatmadan geri kalmamisti". Geri Trklerde ok, bir elilik sembol idi. Bir yere giden eliler sembol olarak ellerinde, kendi

26

hkmdarlarinin oklarini tasirlardi. Fakat Oguz-Kagan'in kk ogullarinin, eli mertebesinde olduklari dsnlemezdi. Gktrk devletinde Bumin-Kagan, doguda oturur ve Byk Kagan nvanini tasirdi. Batidaki kk kardesi ise, onun emrinde olarak Yabgu idi. Kendisi geri Byk Kagan degildi ama; devlet iinde Bumin-Kagan'dan sonra geliyor ve blgesinin idaresini de, tam selahiyetle elinde tutuyordu. -Ok'larin devlet iindeki vazife ve selahiyetleri de, Istemi-Kagan'inkine benzetilebilirdi.

15. OGUZ DESTANINDA "VERASET DZENI"

"Oguz Kagan destanlarinda, Hkmdarlik byk ogullara geiyordu":

Az nce Trk mitolojisinde, yalnizca "Baba ailesi" nin grldgn sylemistik. Iptida kavimlerde grlen "Ana ailesi" nin izleri, Trk mitolojisinde tamamen kalkmis ve silinmisti. Ana ailesinin izlerinin bulundugu kavimlerde veraset daha ok kk ogullara dserdi. Mesela Cengiz Imparatorlugunda bile, bunun esitli kavgalarini grebiliyoruz. Trk mitolojisinde ise hkmdarlik hakki, dogrudan dogruya byk ocugun hakki idi. Bu sebeple Oguz-Han'in byk oglu "Gn-Han", mnakasasiz olarak, babasinin yerine gemisti. Ayrica ana ailelerinde, dayi tarafinin adlari ve nfuslari ok geerdi. Trk mitolojisinin hemen hemen tmnde ise, dayi ailesinin en ufak bir izine bile rastlamiyoruz: "Trkler, eski ve geri aglari oktan geride birakmis ve yksek itima bir seviyeye erismislerdi".

16. OGUZ - KAGAN DESTANININ ORTA ASYADAKI KALINTILARI

Seluklu ve Osmanli devletlerini meydana getiren "Oguz Trkleri", Trklgn en gelismis ve soylu blmleri idiler". Birok defalar byk devletler kurmuslar ve tecrbe ile grglerini, iyice gelistirmislerdi. Oguz Trklerinden baska, Ortaasya'da yasayan, daha pek ok Trk vardi. Bunlarin pekoklari, ne byk bir devlet kurabilmis ve ne de toplum hayatlarini gelistirebilme ortamini bulabilmislerdi. Ama bunlar da, yine Trk idiler. Onlarin kltrleri de, Oguz Trkleri ile birok baglar tasiyorlar ve mense birligi gsteriyorlardi. Mesela, Tanri daglari ile Dogu Trkistan'in batisinda yasayan Kirgiz'lar, tarih boyunca byk devlet hayati yasayamamislardi. Tanri daglarinin derin vadilerinde, hayvanlarini otlatmakla geinen bu Trkler, zaman zaman kurulan byk Trk devletlerine tab olmus ve ylece yasayip, gitmislerdi. Bununla beraber, onlarin da elbette ki, Oguz-Kagan'dan veya onunla ilgili Trk efsanelerinden haberleri vardi. "Oguz-Kagan destani, Oguz Trklerinin bir devlet mitolojisi halini almisti. Kurulan btn devletler, kendilerini Oguz-Han'a bagliyorlar ve O'nun dzeni ile yetiniyor ve gnyorlardi" Kirgiz'larin ise, byle bir iddialari yoktu. Ama onlar arasinda da, Oguz Kagan babasini ldren kahramanlarin bulundugunu, sik sik grebiliyoruz. Kirgiz'lar, aslen Mogol olan Oyrat'lardan ok korkarlardi. Oyrat'lar henz daha mslman degil idiler.

27

Kirgiz'lar ise, Mslman olmuslardi. Fakat Islamiyete henz daha, iyi olarak isinmamislardi. Kirgizlar efsanelerine gre: "Oyrat Hani'nin, Alman-Bet adli bir oglu olur ve byyerek mslman olma ihtiyacini, belki de Tanrinin ilhami ile, hissetmege baslar. Bunun iin Kirgizlar'in yurduna kaip, Islamiyeti grenmek ve nasil ibadet edildigini grmek ister". yle anlasiliyor ki Kirgiz'lar, bu sirada Islamiyetin en nemli sarti olarak, sakal birakma ile sarik giymegi biliyorlardi. Bu sebeple kendilerine kaan Oyrat Han'ninin ogluna syle diyorlardi:

Biyigini tiras et, sakalini koyuver, Salarin olmaz byle, kakln kirkiver; Basindaki sapkanin, dgmelerini kesiver, Her Cumadan Cumaya, mescitlere geliver!

Eski Trkler "sakal" birakmazlardi. Fakat biyiga, byk nem verirlerdi. "Uzun sa" birakma da, Trklerin ok sevdikleri, bir an'aneleri idi. Bu sebeple Oyrat Han'nin oglunun biyiklari, "sapkasi" ile "salari" , Kirgiz Hocalarinin gariplerine gitmis ve kendilerine uymasi istenmisti. Trk mitolojisi adli byk eserimizde, bu konu ile ilgili efsanenin, hemen hemen tmn bulabilirsiniz.

"Mslman olan Alman-Bet, babasina gider ve onun da mslman olmasini ister. Babasi, oglunun bu istegini duyunca, kizar ve Alman-Bet'i yanindan kovar, (nemli olan nokta, Alman-Bet'in babasinin da Oguz-Han'in babasi gibi, Kara-Han adi tasimasidir). Alman-Bet babasini razi edemeyince, yeniden Kirgiz'lara kaar ve Kirgiz'larla beraber olup, babasina hcum eder. Byk bir savastan sonra Alamn-Bet, babasi Kara Han'i ldrr ve bu suretle intikamini almis olur".

"Kirgiz'larin bu efsanesi, gerek din ve gerekse konu bakimindan, Oguz destani ile karsilastirilamayacak kadar geridir":

Alman-Bet, Oguz-Han gibi byk bir kahraman olarak gsterilmistir. Fakat Alma-Bet'in kendisi, bir kagan degil; nihayet Kirgiz Hanlarinin emrinde bulunan, bir komutan gibidir. Savasir, yaralanir, maglp olur, basit insanlar tarafindan zehirlenir ve her trl seyler basina gelir. Kara Han'i ldrmekle, babasi onun yurdunu da, eline geirmis degildir. gndg seyler de, birka sigir srs elde etmek, bol miktarda yag ve st yagmalamak ve nihayet,
sapka ile elbiseleri, llerin zerinden ikararak toplamak gibi, basit seylerdi. Geri Kirgiz'larin

efsaneleri de ok gzeldir. Bir cemiyetin isteklerini, izdiraplarini anlatir. Kendileri mslman olmuslardir. Fakat etraflarindaki halklar ise, mslman degillerdir. Onlar da, eski byk Trk devletleri gibi, bu blgeleri alip, dsmanlarini mslman etmek isterler. Bu sebeple kahramanlarina, trl savaslar yaptirirlar. Fakat savaslar kktr. Akinlar uzun srer ama;

28

elde edilen yeni bir toprak parasindan, hi sz ailmaz. Kahramanlar, dner, dolasir, savasirlar ve yine, kendi kk yaylalarina gelirler.

Bu sayfadaki bilgiler, Bahaeddin GEL tarafindan hazirlanan Mili Egitim Bakanligi - Egitim Dizisi, "Trk Mitolojisi - I" adli kitaptan alinmistir.

29