T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ESK AG TARH BLM DALI

URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER

Yksek Lisans Tezi

SANEM ERDL KOCAMAN

stanbul, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ESK A TARH BLM DALI

URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER

Yksek Lisans Tezi

SANEM ERDL KOCAMAN Danman: PROF. DR. KEMALETTN KROLU

stanbul, 2007

NDEKLER
Sayfa No

NSZ GR
Urartu ve adalar.................................................................................................... Aratrmalarn Tarihesi............................................................................................. Yntem....................................................................................................................... i iv vi

BRNC BLM URARTI-GE HTT LKLERNN GELM

I. Erken Demir a................................................................................................... II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas....................................... 1 5

KNC BLM KLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI

I. Mimari.................................................................................................................... A. Tapnak...................................................................................................... B. Kaleler Ve Kaplar..................................................................................... II. Dil ve Yaz............................................................................................................. III. Din........................................................................................................................ IV. Madeni Eserler..................................................................................................... A. Bronz Kemerler ve Plakalar...................................................................... B. Madalyonlar............................................................................................... C. neler........................................................................................................ D. Miferler.................................................................................................... E. Fibulalar..................................................................................................... V. Dier Kk Buluntular........................................................................................ 19 19 25 28 32 36 36 43 46 48 50 51

SONU.................................................................................................. Ge Hititlere Ynelik Urartu Yazlar................................................ Ksaltmalar ve Bibliyografya .............................................................. Harita ve Resimler

52 56 67

NSZ Elinizdeki alma Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne yksek lisans tezi olarak hazrlanmtr. Urartu kltr zerindeki Ge Hitit etkilerinin incelendii bu almada, M.. Birinci bin ylda Anadolunun en nemli glerinden biri olan Urartu devleti ile Ge Hitit beylikleri arasndaki siyasi ilikiler takip edilerek, gelien kltrel ilikilerin Urartu kltrndeki etkileri incelenmeye allmtr. alma konusunun seilmesinden, son amasna kadar nemli katklarn ve nerilerini esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Kemalettin Kroluna teekkr ederim. Her konuda desteini aldm, bu almada da nerilerini esirgemeyen hocam Do. Dr. Andreas Schachnere teekkr bir bor bilirim. Sabrla esirgemeyen Murata sonsuz teekkrler. SANEM ERDL KOCAMAN stanbul, 2007 almann her aamasnda yanmda olan eim Taylana ve almann baslmas srasnda yardmlarn

GR Urartu ve adalar M.. 9. yzylda Anadolu topraklarnn dousunda glenmeye balayan bir halkla beraber, Demir a krallklarna Urartu adyla bir yenisi daha eklenmitir. Kafkaslardan geldikleri arlkla kabul gren bu halk, merkezi Tupada (Van) gl bir krallk kurmutur. Dalk bir corafyada kurulan kralln snrlar, Batda Frat nehri kysndan, Douda Urmiye Gl Havzasna, Gneyde Toros Dalarna kadar genilemitir (Harita 1). XIX. yzylda, Kralln kefiyle balayan almalar sonucunda Dou Anadolunun bu en gl halk hakknda bir ok bilgi elde edilmitir. Sert corafi koullar yaamlarna uyduran, ya da tam tersi yaamlarn sert corafyaya uygun dzenleyen bu insanlarn inanlar, dilleri, mimari zellikleri ve sanat usluplar gibi bir ok konu yaplan almalarla aa karlsa da, kkenleri, siyasi tarihlerinin belli dnemleri, farkl toplumlarla siyasal ve kltrel ilikileri gibi baz noktalar hala soru iaretleri tamaktadr. Urartu Krall ncesinde Dou Anadoludaki siyasi yaplanma ok ak olmasa da, blgede daha ok hayvanclkla uraan kk topluluklarn varlklar bilinmektedir. Erken Demir a olarak adlandrlan bu dnemde, Anadolunun dou ve kuzeydousunda hakim olan ve airet olarak adlandrabileceimiz bu gruplar hakknda elimizde ok fazla veri yoktur. Ancak son yllarda yaplan ve ksmen devam eden aratrmalarda, daha ok Assur kaynaklarndan takip edebildiimiz bu beylikler hakknda yeni bilgilere ulalmaktadr. M.. 13. yzylda Dou Anadoluda eitli nedenlerle olumaya balayan birliktelik, M.. 9. yzyla gelindiinde gl bir devlet olarak karmza kmaktadr1. Urartu Devletinin olumaya balad bu dnemlerde gneyde Mezopotamya ovalarnda Assur, mparatorluunun azalan gcn yeni seferler dzenleyerek arttrmtr. Assur tarihinin bu evresinde oluan Yeni Assur mparatorluu, II.Aurnasirpaln dzenledii seferler sonucunda bat snrlarn Akdenize kadar geniletmitir. Sefer dzenledikleri alanlarda kurduklar yeni eyalet sistemleri ile kuzey snrlar da Toros Dalarna kadar ulamtr2. Assura kar gelemeyecek yerel beylikler Assurun stnln kabul etmek zorunda kalsalar da zamanla ellerine geen frsatlar Assura kar kullanmlardr. II. Aurnasirpalden (M.. 883-859) sonra tahta geen olu III. almaneser (M.. 858-824)
1 2

Urartu Devletinin kuruluu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Salvini 1995, ilingirolu 1984, Zimansky 1985. Assur tarihinin bu blmyle ilgili daha detayl bilgi iin bkz. Parker 2001.

ile hzla devam eden seferlerle, devlet snrlar ok geni alanlara yaylmtr. Kuzeyde Dicle Nehrine kadar ilerlemi ve Urartuya kar seferler dzenlemitir. Baaryla sonulanan seferlerine dair brakt yaztlar ve seferlerinin resmedildii Balawat Kaps kabartmalar kraln bu seferlerinin en nemli buluntular arasndadr. M.. 9. yzyln ilk yarsnda Yeni Assur mparatorluu yeniden canlanmtr. Bu iki gl kral, II. Aurnasirpal ve III. almaneser, dneminde Bat ran, Gney Dou Anadolu ve batda Akdenize kadar olan topraklar zerinde hakimiyetini kurmutur. Bu genilemenin etkisiyle merkezi otoritenin yetersizlii III. almaneserin olunun nderliinde, lkenin merkezinde bir ayaklanmann kmasna neden olmutur. Assur ve Ninive gibi kralln nemli merkezlerinin de bulunduu 27 kent bu ayaklanmaya katlmtr. Bundan sonra hem Assur lkesinin iindeki karklklar, hem de kuzeyinde kendine kar glenen ve rgtlenen hem de devletler Assur mparatorluunu zor bir dneme sokmu, gcn azaltmtr. zellikle Urartu, olduka geni bir alan Assurun hakimiyetinden alm ve bu topraklar zerinde etkinliini kurmutur. Snrlar klmeye balayan Assur Krallnn gc de giderek azalm ve Tiglat-Pileser (744-727) dnemine kadar Assur tahtnda karklklar hakim olmutur3. M.. 13. yzyl sonrasnda Urartu ve Assur corafyasna komu bir blgede ise, Byk Hitit mparatorluunun yklmasndan hemen sonra, Anadolunun Gneydousunda kk beyliklerin varlklar hissedilmektedir. Kuzey Suriye olarak da adlandrabileceimiz blgede kent devletleri olarak rgtlenmi bu beylikler ksmen Hitit kltrn devam ettirirlerken, Gney Dou Anadoluya zg kendi yerel kltr zelliklerini de yaratmlardr. M.. 10. yzyla gelindiinde bu kk beyliklerin nemli bir siyasal g haline geldii grlmektedir. Toroslarn eteklerinden, Kuzey Suriyeye uzanan blgede glenen beylikler Assur ve Urartunun bat politikasnda nemli bir noktada yeralmlardr4. Ge Hitit blgesi, doudan Anadolunun ilerine ve buradaki ticaret yollarna alan, ayrca Akdenize ulamada da nemli bir noktada yeralr. Batdaki nemli hammadde blgelerine ulam da, dou ve gneydekiler iin bu blge zerinden mmkndr. Bu stratejik konum Kuzey Suriye blgesini ve buradaki siyasi rgtlenmeleri nemli bir noktaya tamtr. zellikle Assur ve Urartu asndan bu blge her dnem ulalmas amalanan bir hedef olmutur. Corafyalar aras yaanan bu siyasi olaylar,

3 4

Sevin 1999, 11. Grayson 1996, 255. ilingirolu 1984; Krolu 2006, 143.

ii

halklar aras yakn ilikilerin kurulmasnda ve Eski a Anadolu dnyasnn ekillenmesinde nemli rol oynamtr.

iii

Aratrmalarn Tarihesi Kuzey Suriye ve Urartu ilikileri ok fazla aratrmaya konu olmamtr. imdiye kadar yaplan almalarda genel olarak Urartu ve Kuzey Suriye kltrleri bir arada deerlendirilmemitir. Eldeki verilerin azlndan kaynakl zerine ok fazla ilgi ekemeyen bu ilikiye genellikle satr aralarnda rastlamaktayz. Ancak bugnk corafi artlar da gz nnde tutulduunda bu iki kltr blgesinin birbirinden almaz snrlarla ayrlmad grlmektedir. ok youn hareketliliklerin yaand Demir a boyunca bu iki blgenin biribirinden kopuk olduu dnlemez. zellikle eldeki yazl belgeler aka iki kltr arasndaki siyasi bir birliktelii gstermektedir. imdiye kadar genellikle tek balarna yada baka kltrlerle kurduklar ilikileriyle aratrma konusu olan bu iki kltrn ortak deerlendirilmelerinin yapld almalar, sayca azda olsa mevcuttur. Kuzey Suriye ve Urartu tarihinin kesien dnemlerini bir arada inceleyen ve kltrleri arasnda grlen benzerlikler zerine en kapsaml alma A. ilingirolu tarafndan yaplmtr5. almann yaynlanmasndan sonra geen sre ierisinde yaplan karlatrmalardan bazlar geerliliini yitirse de, genel bir deerlendirme yapmak iin temel bir bavuru kaynadr. Bunun yannda daha yakn tarihlerde K. Krolu tarafndan hazrlanan Urartunun gneybatsna doru yaylmnn incelendii yksek lisans almas ve bu almadan gelitirilen kitap konumuz hakknda nemli bilgiler vermektedir6. Urartunun bat blgelerinde ulat noktalarn belirlenmesinde bu almalar nemli birer kaynaktr. Urartunun Anadolunun ilerine doru ilerlemesi, bu blgedeki beylikler ve Assur ile ilikileri, Wfler tarafndan da ele alnmtr7. Bu konuyla ilgili yaplm deerlendirmelerin topland en nemli kaynaklardan olan bu makalelerde Frat Havzasndaki maden yataklarnn Demir anda tad nem detaylaryla anlatlmaktadr. Urartunun Ge Hitit kltryle tanmasn salayan bu kaynaklarn evre corafyalar iin tad nem de yine bu almalarda anlatlmaktadr. Yakn zamanda hazrlanm olan bir baka alma, Urartu- Ge Hitit ilikisi, dier kltrlerle birlikte ele alarak incelemektedir. Novak, Prayon ve Wittke tarafndan farkl yazarlarn makalelerinin bir araya getirilmesiyle hazrlanan bu alma Ge Hitit kltr merkezi bir noktadadr8. Bu kltrn yakn blgesindeki Assur ve Urartu

5 6

ilingirolu 1984. Krolu 1988, Krolu 1996. 7 Wfler 1981, Wfler 1986. 8 Novak 2004.

iv

gibi kltrlerle ilikilerinin anlatld bu kitap, yakn kltrler ierisinde grlen ortak unsurlarn nedenleriyle birlikte incelemesi asndan olduka nemlidir. Temel hareket noktamz oluturan bu almalarn yannda, konumuzla ilgili deerlendirmelerde bulunan farkl kaynaklar da mevcuttur. Ancak bu almalar konumuzdan farkl balklar tamakta ve bizim sunmaya altmz ilikilerle ilgili direkt olmayan gndermeler yapmaktadr.

Yntem Bu almann konusunu, Dou Anadolu ve Kuzey Suriye kltrleri arasndaki ilikinin Urartu kltrndeki etkileri oluturmaktadr. Bu ilikiler somut rnekler zerinden, kesin sonuca varlm almalarn sonularna dayandrlarak gsterilmeye allmtr. imdiye kadar ok fazla deinilmeyen bu konunun, dnemin ve blgelerin siyasal gelimelerinden bamsz incelenemeyecei dnlmektedir. Urartu Devletinin ncesinde Dou Anadoluda yaayan ve bu devletin temellerini oluturduu dnlen beylikler dnemiyle, devamnda yaanan srelerde iki corafya arasndaki siyasi ilikilerin varl bilinmektedir. Ancak bu almada, M.. 9. yzyldan itibaren siyasi btnlk salayan Urartu Devletinin kuruluundan itibaren, knn balad II. Rusa dnemine kadar devam eden sre ierisinde, Kuzey Suriye Beylikleri ile olan ilikiler ele alnacaktr. alma srasnda her iki blgenin corafi ve siyasi durumlarna deinilse de temel olarak somut rnekler zerinden karlatrmalar yaplarak, eldeki bulgularn kkenleri ve oluumlar zerinden bir sonu karlmaya allacaktr. Kltrler arasnda yaanan ilikilerin Urartu zerinde etkileri, daha ok Kuzey Suriye mezar stellerinde ve orthostadlarnda grlen sahnelerin, Urartu metal buluntular zerindeki benzer sahne tasvirlerinde grlmektedir. Ayrca iki kltrde grlen dil ve dinin dnda mifer, ine, fibula gibi buluntularda da baz benzerlikler tespit edilmitir. Kuzey Suriye kaynakl olduu dnlen bu benzerlikler, daha az rneklerle fildii eserler zerinde de grlmektedir. Ancak bu buluntulara gre daha silik takip edilebilen mimarideki izler de, ayr blmler halinde daha dar kapsaml olarak ele alnmtr. Bu almann esasn, yaplan ktphane aratrmasnda elde edilen kaynaklarn deerlendirilip, dzenli bir bilgi derlemesinin sunulmas olutursa da, yer yer bu deerlendirmelere yeni grler eklenecektir. Daha nceki almalarda deerlendirilmi buluntularn zaman ierisinde yeni incelemelerle farkl ekilde tarihlenmeleri, onlar bu almann kapsam dnda tutmaktadr. Eserler zerinde yaplan deerlendirmeler, fotoraflar ve izimlerle desteklenmeye allmtr. Bilimsel almalarda farkl farkl adlandrlan ve bizim konumuzun snrlar ierisinde yer alan Kuzey Suriye ve ksmen bugnk snrlar ile Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu olarak adlandrlan blgenin ad, almamzda Kuzey Suriye olarak kullanlmakta ve buradaki yerel beylikler de Ge Hitit Beylikleri olarak tanmlanmaktadr.

vi

almann ilk blmnde Urartu ve Kuzey Suriye Beylikleri arasndaki siyasi ilikiler deerlendirilmeye allmtr. Bu aamada, saylar azda olsa elimizdeki Urartu yazl belgeleri temel hareket noktamz oluturmaktadr. Ancak yaztlar deerlendirilirken, bu belgelerin Urartu krallarnn bak asyla kaleme alnd gz nnde bulundurulmas gereken nemli unsurlardan biridir. Bu belgelerin yansra, Urartu belgelerine gre saylar daha az olan Assur yaztlar da, ilikilerin baka bir adan deerlendirilmesini salayan nemli kaynaklardr. Assurun gcn yitirmeye balad almaneser (M.. 782-773) dneminden itibaren grlmeye balayan Ge Hitit Beylikleri ile ilgili Urartu yaztlar, III. Tiglat- Pileser (M.. 744-727) dnemine kadar devam eder. Bu yaztlarn buluntu yerleri, Urartu Devletinin batda ulat noktann tespit edilmesi asndan nemli ip ular vermelerinin yansra, yaztlarda anlatlanlar, dnemin siyasi ilikileri hakknda da nemli bilgiler vermektedir. Assur yazl belgelerinde ok fazla deinilmeyen bu dnem hakkndaki gelimeler, Urartu belgeleri tarafndan ekillendirilmektedir. Bir dnem Ge Hitit Beylikleri zerinde Assur Devletinden daha fazla etkiye sahip olan Urartu Devleti, Assur benzeri d politika uygulamalar sonucu bu beyliklerin varlklarn devam ettirmelerine gz yummutur. Urartu Devletinin de etkilendiini dndmz Ge Hitit kltrnn devamllnda, bu tarz politikalar nemli rol oynamtr. alma srasnda konumuzla ilgili grlen Urartu yaztlar, M. Paynenin Urartu yazl belgelerinin en yeni evirilerinin topland kitabndan alnarak deerlendirilmitir9. Yaztlarn bulunduu yerler ile yaztlarda adlar geen kentlerin gsterildii ve Urartunun bat seferlerinde izledii muhtemel yol gzergahlarn gsteren haritalar, genel bir fikir edinebilme amacyla farkl kaynaklar kullanlarak hazrlanmtr.

Payne 2006.

vii

viii

URARTU- GE HTT LKLERNN GELM I. Erken Demir a Dnemi: M. 9. yyda Van Gl ve evresinde birbirinden bamsz olan beyliklerin birlemesiyle oluan Urartu devletinin kuruluundan nce, ilk kez M.. 13. yzylda Assur belgelerinde Uruadri adndan bahsedilmektedir. lerleyen dnemlerde bu birleim gl bir krallk olarak karmza kmaktadr. Dou Anadolunun yksek yaylalarnda, sert iklim artlarna ramen glenen ve rgtl bir yapy oluturan halkn Dou Anadoluya nereden ve hangi tarihte geldii tartmalar devam etse de, genel gr Erken Demir a balarnda bu blgeye ve Kuzey Bat rana Kafkaslar zerinden bir gn olduu ynndedir1. Bu dneme ynelik az saydaki almalar sonucunda ortaya karlan kale, sivil yerleim alanlar ve nekropoller Urartu ncesinde Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzey Bat ran blgelerinde hayvanclkla geinen ve yar gebe halde yaayan topluluklarn varlklarn gstermektedir2. Dou Anadoluda kazlm olan Van Kalesi Hy, Van-Dilkaya ve Van-Karagndz Hy gibi merkezlerde, Erken Tun Dnemine ait tabakalarn zerinde bir bolukdan sonra Urartu yaplarnn grlmesi bu dnem hakkndaki elimizdeki bilgileri olduka snrlamaktadr3. Bu Hyklerde, genel olarak tm blgede olduu gibi kalc kltr kalntlar ounlukla Orta Demir andan itibaren grlmektedir. ok zayf mimari kalntlarn grebildiimiz ve anak mlekleriyle ayrt edebildiimiz Erken Demir ann Urartu devletinin kuruluuyla son bulduu grlmektedir. Bu dneme ait almalarn ve elde edilen sonularnn yetersiz olmas, Dou Anadoluda bir dnem youn grlen bu kltrn Urartu devlet yapsnda ne kadar etkili olduu konusunda net bilgiler elde etmemizi zorlatrmaktadr. Yazl belgeler bize Urartu ncesi Erken Demir a hakknda ok fazla bilgi vermese de, arkeolojik bulgulardan, bu dnemde Dou Anadoluda kltrel olarak birbirine yakn topluluklarn varlklar anlalmaktadr4. Ancak Assur krallarnn yaztlarnda sk sk bahsettii bu topluluklar hakknda ok fazla maddi buluntumuz yoktur. Assur yaztlarnda Uruatri ve Nairi5 olarak adlandrlan ve airetler halinde rgtlendii
1 2

ilingirolu 1994, 4. Konyar 2003, 92. Sevin 1991. Sevin 1999b. 3 Tarhan 1992, 411. Sevin 1999a, 858. ilingirolu 1992, 472. 4 Krolu& Konyar 2005, 25. 5 Mattney 2002, 520.

dnlen bu halklarn ortak kltr elerine sahip olduklar dnlmektedir. Assur krallar yaztlarnda bu blgelere dzenledikleri seferlerden ve bu beylikleri haraca baladndan sk sk bahsetmektedir6. Assurdan aldmz bu bilgiler sayesinde Dicle Nehrinin oluturduu doal snrn kuzeyinde yer alan beyliklerin birbiriyle iliki ierisinde olduunu da syleyebiliriz. Dou Anadolu Blgesinde yaplm kazlarda bu dneme ait buluntular arasnda yeralan ve Grooved ware olarak adlandrlan yivli anak mlein de ksmen bu ortakla rnek olabilecek bulgular arasnda olduu sylenmektedir. ou zaman kahverengi ya da krmz renk bir astarla kaplanm olan bu seramik trnn ayrtedici zellii az ile omuz blgesi arasnda grlen birden ok sayda yer alan yatay yiv bezemesidir. Erken Demir anda Dou Anadolunun nemli bir blmnde kullanlan bu anak mlek, kuzeyde Transkafkasya ve Erzurum evresine, gneydouda Urmiye Glnn bat kylarna, batda Frat Nehrine, gneyde de Yukar Dicle blgesine kadar yaylmtr7. Dou Anadoludaki bu kk beylikler ile yivli anak mlek kltrnn ada olduu ve yaylm alanlarnn paralellikler tad da dnlmektedir8. Bu seramiin bulunduu alanlar bizlere, ilerde Urartunun oluumunda etkili olacak beyliklerin yaylm alanlar hakknda genel bir bilgi vermektedir (Harita 2). Bu seramikler Dou ve Gneydou Anadoluda, zellikle Yukar Dicle blgesinde Assur hakimiyetinin yeniden glenmesi ile son bulsa da Assur saray mallar ile beraber bir sre daha grlmektedir. Bu dnemden sonra da Van Blgesinde kullanmnn devam ettiini bildiimiz yivli seramikler, Urartu devletinin krsal alanlarnda karmza kmaktadr9. Urartudaki bu tr yivli seramiin varl ve dalm alanlar gz nne alnarak, kk topluluklarn Urartunun oluum evresinde ortak bir kltre sahip olduu ve kurulu evresinde etkili olduklar sylenebilir. Hurri kkeni olduklar dnlen bu topluluklarn M.. 850lere kadar politik bir rgtlenme ierisine girmedikleri grlmektedir. Ancak Yukar Dicle, Elaz Blgesi ve Van Havzasnda karmza kan yivli anak mlek bu srede ortak bir kltrel geliim ve ilikilerin olduunu gstermektedir. Uruadri adnn Assur belgelerinde ilk kez yazld I. almaneser dnemi (M.. 1274), Assurun askeri faaliyetlerinin Kuzey Suriyeye yneldii tarihlerle parelellik gstermektedir. Assurun Toros Dalarnn kuzeyine yneldii bu dnemlerde, airetler halindeki Nairi halklar Assur iin nemli bir tehdit oluturmaktadr. Genel kabul gren bir
6 7

Grayson 1991, 243. Krolu 2002, 455. 8 Roaf 2001, 367. 9 Bagelen 1996, 144. Krolu 2005, 32-33.

dnce, artan Assur basksna kar tek balarna kar koyamayacak bu airetlerin, ortak bir g haline geldii ynndedir10. Ancak hangi airetin, merkezi yaplanmada ne gibi g ve etkisinin olduu hakknda ok fazla bilgimiz yoktur. Assur kral I. almaneserin bir yaztndan, bu yeni gcn adn ve da kaleleri olduunu renmekteyiz11. I. almaneserin bu sylemleri bize blgedeki airet reislerinin kendi savunma sistemlerini oluturmaya baladklarn gsterebilir. M.. 9. yydan itibaren kuzeyindeki tehlikenin farknda olan Assur zaman zaman Nairi blgesine seferler dzenlemitir. Ayn dnemlerde Kuzey Suriye beyliklerinden bazlarna ynelik seferler dzenleyen Assurun, bu blgedeki yneticiler iin kulland isimleri daha sonra Urartu krallarnn nvanlar olarak da kulland grlmektedir12. Ayrca III. almaneserin yaztlarnda geen Bit-Agusili ynetici Aramu13 ile Urartunun kurucu beyi olarak bildiimiz Arame arasnda bir iliki kurmak g de olsa mmkndr. Bu ifadeler sadece yzeysel bir dil benzerlii olabilecei gibi, yivli anak mlein blgedeki varl da gz nnde bulundurularak incelendiinde iki blge arasnda ki bir ilikinin varlnn sonucu olarak da kabul edilebilir. Bu dneme ait elimizde bolca bulunan Assur yazl belgelerinde, glenen Urartu devletine kar III. almaneserin dzenledii kuzey seferleri anlatlmaktadr. M.. 9.yyda Kuzey Suriye ve Urartu, Assurun ilgi alan ierisinde ne kmtr ve bu dnem yaztlarnda iki blge birlikte anlmaya balamlardr. Hattu lkesi ve tm topraklarn, Melidu lkesi, Daianu lkesi, Suhmu lkesi, Arsakun ehri, Urartularn krali ehri Aramu, Gilzanu lkesi, Hubukia lkesi- Dicle kaynandan Fratn kaynana dek (olan blge), Mazamuann(=Hazar Denizi) ilerindeki denizden Kaldu lkesinin denizine (=Basra Krfezi) dek (olan blgeyi) ayaklarmn altna aldm14

ilingirolu 1984, 90. Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi ayakland Ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerine doru sefere ktm. Assur kralnn bu yazt Uruadri adnn yazl belgelerde grld ilk rnektir. (ilingirolu 1994, 1.) 12 Salvini 2006, 28. 13 Grayson 1996, 11.
11

10

Grayson 1996, A.O. 102. 24. Assur krallarnn lkelerinden kuzeye dzenedikleri seferde, Toros Dalarn aarak Dicle Tneline kadar ilerledikleri aratrmalar sonucunda bilinmektedir. I.Tiglat-Pileser ve III. Salmaneser dnemlerinde ulalan bu noktada krallar seferlerini ve baarlarn anlatan yaztlar ve kabartmalar yaptrmlardr. Assurun Yukar Dicle Blgesinde ulat en u noktann Birkleyndeki geit olduu da, imdilik aksi kantlanamam bir dncedir. Urartudan ilk szedililerin olduu bu kabartmalar Assurun Kuzeyde ulat blgelerin tespiti asndan olduka nemlidir. (daha detayl bilgi iin bkz. Schachner 2005)

14

III. almaneserin seferlerinin gsterildii Balawat Kaps zerindeki I. Bantta yer alan bu ifade, Dicle Tnelinde yine krala ait yaztlarla neredeyse ayndr. Yaztla beraber Urartu kentlerinin de tasvir edildii bu kabartmalar Erken Demir a sonras Dou Anadoluda ortaya kan gc tanmamz salayan ilk rnekler arasndadr. Bu yeni dnemde Assur kaytlarnda farkl kral ve kent adlaryla anlmaya balayan Urartu Devleti, Demir anda Dou Anadolunun en etkin gc haline gelmitir.

II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas: Assur yaztlarndan tandmz Arameden sonra, Urartunun banda Sarduri adndan ve onun krali kenti Tupadan bahsedildii grlmektedir. Sarduri ile beraber, saylar az da olsa Urartunun kendi yazl belgeleri de grlmeye balanr. I. Sarduriye ait Van Kalesinin bat ucundaki burcun zerinde yer alan Assurca yaztta kral kendisini ve lkesini ilk kez kendi ifadeleriyle tantmaktadr: Lutipri olu Sarduri, byk kral, gl kral, dnyann kral, Nairi lkesinin kral, benzeri olmayan kral, hayret verici oban, dik bal uyruklarla savamaktan korkmayan kraln yaztdr. Lutipri olu Sarduri, krallar kral, her kraldan hara alm olan (benim). Lutipri olu Sarduri yle der: Bu talar Alniunu ehrinden getirttim ve bu duvar yaptrdm15. Yaztlarnda kendilerini Biainili olarak adlandran Urartu krallar, zorlu corafi koullar kendi lehlerinde kullanm, hakim olduklar blgelerinin gei yerlerinde yksek tepelerin zerinde kaleler kurmu ve belki de kltrlerinin en kalc znesi, demir madenini kullanarak gelitirdikleri silahlar ve gl ordular ile Assurun karsna nemli bir rakip devlet olarak kmlardr. Bakent Tupann corafi konumu ve ulam koullar Urartu krallarn ncelikle hakim blgelerinin dnda, bakentlerinin kuzey ve kuzeydoularndaki blgelere yneltmitir olmaldr. Urartu Krallnn ilk yllarnda lkenin bat blgelerine ynelik herhangi bir faaliyette bulunduu henz belgelenmemitir. lk olarak kuzeyde ve douda lkelerini zora sokmayan seferlerle glenen Urartu Devletinin, gneye ynelik seferleriyle de Musasir lkesinin snrlarna kadar ulat da sylenmektedir16. Urartu tahtnda Menua dnemine (M.. 810-786) kadar yer alan krallar, Dou Anadoluda gl ve rgtl ilk devletin temelini oluturmulardr. Menuann krallyla beraber Urartu devleti blgede tek hakim g konumuna gelmi, ticaret yollarna hakim olmaya balam ve bakentten farkl ynlerde eitli kaleler inaa ederek, askeri ve ticari

15
16

Payne 2006, 17; UKN: No. 1. ilingirolu 1994, 41.

amal

yollar

oluturmutur. Kral lkenin

Menua Vandaki

dneminde

lkenin

snrlarnn Urmiye

geniledii Glnn

grlmektedir.

merkezinden

karak

gneybatsnda, Elaz- Palu yresinde inaa faaliyetleri balam, eyalet merkezleri ve garnizonlar kurmutur17. Urartu yaztlarnda da karmza kan bu alanlarn, sahip olduklar mimarileri ile de sadece bir kereye mahsus sefer alanlar olmadklar grlmektedir. Kraln Toroslar aan seferler yapt ynnde bir takm deerlendirmeler yaplmaktadr. Ancak bu dnemde Toroslarn diger tarafnda Assur eyaletlerinin varlklar bilinmektedir. Arami kkenli Bit-Zamaninin dnda Tuhan, Tidu ve Sinabu gibi yaztlardan varlklarn bildiimiz Assur kentleri uzun bir dnem bu blgede glerini korumutur18. Bu kentlerin varl, Urartunun bu blgede bir g oluturamamasnda ok nemli bir etkendir. Bu kentlerden sonra Dicle Nehrinin kuzeyinde yer alan Subria ise Assur ile Urartu arasnda bir tampon blge konumundadr19. Tm bunlar Urartunun Assur hakimiyetindeki blgelere doru ilerlemesinin nn kesmi olmaldr. M.. 9. yzylda, Menua dneminde (M.. 810-785) Urartu Devletinin snrlarnn genilemesi ile birlikte Urartu yazl belgelerinde Ge Hitit Beyliklerinin adlar da yeralmaya balamaktadr (Harita 2). Bu dnemde Assur belgelerinde de adndan sk sk sz edilen Kuzey Suriyede20, baz kent devleti hkmdarlarnn, Hitit mparatorluk soyuna dayanan kkleri ve Hitit kltryle benzerlik gsteren baz zellikleri grlmektedir. M. 12. yyda balayan Hitit mparatorluunun ykl sreciyle beraber blgede glenen bu beylikler uzun bir sre daha Hitit geleneklerini srdrmlerdir21. Bu beyliklerden, zellikle Melitealhe ve Kummuhu Urartu siyasal gcnn youn yaand ve bulunduklar blgeden dolay siyasi ilikinin daha sk grld yerlerdir. Bir sre Urartunun etkisini daha ok hisseden bu beylikler, Urartunun himayesinde kurulmu Ge Hitit Koalisyonunda da etkili bir konumdadrlar22. Bu beyliklerin dnda Melitealhe gibi Hitit soylu yneticilere sahip Karkam ile beraber, Azatiwaya (Arslanta- Karatepe), Samal (Zincirli- Sakagz)de Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikisine rnek benzerliklerin grld kk kent devletlerinden bazlardr. Genellikle birbirine yakn kltr elerine sahip olan bu kent devletlerinden bir ksm ortak bir dil kullanmtr. Hitit
Menua dnemindeki imar faaliyetlerinin lokalizasyonu iin bkz. Zimansky 1985, 63-64. Krolu 1998, 9. 19 Parpola 2001, 9. 20 Blgedeki Ge Hitit Beyliklerinden alnan vergiler uzun bir dnem Assur yaztlarnda grlmektedir. III. almaneser dneminden itibaren Assur yaztlarnda artan bu ifadelerden bir ok beyliin varl takip edilebilmektedir (Garayson 1996, 18). 21 Drner 1999, 118. 22 Hawkins 1983, 338-339.
18 17

hiyeroglif yazsn benimseyen bu devletlerin yannda, Assura komu ve Arami kkenli olan baz devletler de farkl bir dil kullanmaktadr. Bu ayrm devletlerin sanatlarnda da grlmektedir. Hitit devletiyle ilikili olan devletler ile Assurun komusu olanlar arasnda baz stil farkllklar da grlmektedir23. Urartu devletinin bat seferleri sonucunda da bu devletlerden daha ok Melitialhe ve Kummuh ile iliki grlmektedir. Ayrca Kargam ve Gurgumla da kurulan siyasi ilikiler, Urartu sanatnda Hitit etkili baz zelliklerin grlmesinin nedeni olarak grlebilmektedir. Ge Hitit Beylikleri, ierisinde bulunduklar blge ve sahip olduu hammadde kaynaklarndan tr, genileyen snrlarnda hammadde sknts yaayan Assur iin nemli bir hedef olmutur. Assur eitli dnemlerde, batdaki kaynaklara ve Akdenize giden yollar zerinde bulunan beyliklere ynelik farkl politikalar uygulamtr. Hitit mparatorluunun yklndan III. almaneser Dnemine (M.. 858-824) kadar Assur krallarnn bir ok kez bu beylikler zerine seferler dzenlediini ve bu seferler srasnda Frat nehrini getiini grmekteyiz24. M.. 12. ve 9. yzyllar arasnda bu saldrlar karsnda, benzer kltrlere sahip ve ayn geliim sreleriyle karlaan beyliklerde doal bir birliktelik olumutur. Bu btnlkleri Kuzey Suriye-Kk Asya blounun olumasnda da nemli olmutur25. n Asyadaki hammadde yataklarnn iki blgede toplanmas, bu blgede yerlemelerin ve ticaretin younlamasnda da doal bir rol oynamtr. Bu blgelerin kontrol altna alnma mcadeleleri de dnemin hakim gleri arasnda uzun sre etkili olmutur. Bugnde nemini koruyan bu hammaddeler, youn olarak Batda Kuzey Suriye- Anadolu blgesi ve Kuzeydouda Karadeniz ve Hazar Denizi arasndaki blgede bulunmaktadr26. Merkezi, Dou daki kaynaklara daha yakn olan Urartunun bu blgeyi kontrolnn de daha kolay olduu dnlebilir. Urartunun ok fazla tehlikeyle karlamayaca bu alan, krallarnn ncelikli faaliyet blgelesi arasnda yer ald grlmektedir. M.. 9. yzyln ikinci yarsna gelindiinde blgedeki gc tartmasz olan Urartu devletinin seferlerinin ynn, ayn araylarla Batya evirdii grlmektedir. Merkezi gcn salamlatran krallk, retim iin demir dndaki gereksinimlerini karlamak iin deiik blgelere seferler dzenlemeye balamtr. lk kez Menua dnemi yaztlarnda anlatlmaya balanan Ge Hitit Beylikleri zerine yaplan
23 24

Grayson 1982, 377-378-379. Grayson 1982, 380. 25 Wfler 1986, 89. 26 Wfler 1981, 79.

seferlerde, Urartunun, blgedeki siyasi karklklar Assura kar kullanarak, blgede bir sreliine ondan daha etkin bir konumda olduunu anlalmaktadr27. Menua dneminden itibaren, Urartu krallarna ait tm yaztlarda yaklak on kez Ge Hitit Beyliklerinden bahsedildii grlmektedir. Menua dnemine ait Palu, Ban ve Van yaztlar, I. Argiti dnemine ait Horhor yazt, II. Sarduri dnemine ait Van yazt ve Vanda bulunmu ikinci bir yaztla beraber zoli ve Bahecik yaztlar ve II. Rusa dnemine ait Ayanis, Mazgirt yaztlar Urartu belgelerinde ad geen Ge Hitit kent adlarna, Ge Hitit blgelerindeki sefer ve imar faaliyetlerine dair bilgiler iermektedir. Urartu hakim ideoljisiyle yazlm bu belgelerde kralln batda ulat snrlar ksmen ifade edilse de, bu yazl belgeleri tarihlemesi kesinlemi buluntularla birlikte deerlendirmek daha doru sonularn elde edilmesini salayacaktr. Baz dnemlerde Urartu yaztlar zerinde Assur yazl belgelerinden farkllklar ya da eksiklikler grlmesi, tarafl tarih yazclnn erken rnekleri olarak da yorumlanabilir. Urartu Devletinin Ge Hitit Beylikleri ile balayan siyasi ilikilerine en erken rnek Menua dnemine (M.. 810-785) ait yaztlardan bir tanesinde grlmektedir. Bugn Elaz snrlar ierisinde yeralan Palu (Urartuda ebeteria?)da, Murat Nehri kenarnda, Urartu Devletinin batdaki eyalet merkezlerinden bir tanesi konumundaki blgede, kralla ait bir yazta ve ok odal kaya mezarlarna sahip bir kale bulunmaktadr28. Kaya zerine yazlm 28 satrdan oluan ve Menua dnemine ait olan bu yaztta, ilk kez Menuann batya dzenledii sefer sonucunda ebeteria, Huzana ve Supani kentlerini ele geirilii anlatlmaktadr. Kraln Hate lkesine kadar ulat ve buradaki Melitealhe kraln balayp, bu lkeyi vergiye balad da yaztta yer almaktadr. Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt ebeteria ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa ehrini de ele geirdi. Tanr Haldi gl ve tanr Haldinin mzra da gldr. Tanr Haldinin kudretiyle, puini olu Minua sefere kt, ebeteria ehrinin lkesini ele geirdi, Huzana ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa lkesini de ele geirdi. Hate lkesine dek ulat. Tanr Haldiye bu steli diktirdi. ebeteria ehrinde tanr Haldiye bir tapnak yaptrd. ebeteria ehrinde
27 28

Wfler 1981, 85. Krolu 1996, 15.

Melitia ehrini kralnn hayatn hara (demesi koulu) ile balad29 Yaztdan da anlald gibi, kral aka fethettii lkeleri belirtmitir. Bu yazta gre Urartu Ge Hitit kentlerinden bazlarnn hakimiyetini ele geirmi, ancak bu devletlerin varlna son vermeden vergilerle kendine baml hale getirmitir. Bylelikle demir dnda retim iin gerekli hammaddeler bu tr yollarla temin edilmi olmaldr. zledii bu politika ile Urartu Devleti blgede kendisine kar oluabilecek bir bamszlk savan engellemi olmaldr. Ayrca bu blgede sukuneti salamak iin ok fazla Urartu askeri brakmasna ve bu blgede srekli bir bask uygulamasna da gerek kalmam ve gneyden gelen Assur tehlikesine kar, bu devletleri kendi yanna ekmi olmaldr. Bu yazta gre kral burada bir de tapnak yaptrmtr. Urartunun byle bir imar faaliyetine girimesi, ya da byle bir sylemin dile getirilmesi Urartunun burada gl bir egemenlik kurduunu dndrmektedir. Yine Menua dneminde Elaz- Palu blgesinde oluturulan eyalete dair bir bilgiyi, ayn blgede bulunan Ban yaztndan renmekteyiz. Yaztta kendini aka tantan kral blgeye vali olarak atad kiiyi ilan etmitir. lk kez bir Urartu yaztnda kral adlarndan baka bir ahasn ad grlmektedir ve bu kii "eyalet valisi" nvann almtr30. Urartunun Ge Hitit Devletleri ile ilikiye getiine kant olabilecek iki paral basalt bir stel zerindeki bu yazt, blgedeki Urartu kimliini en belirgin biimde yanstan buluntular arasndadr. Minua der ki: Oraya vali olarak (lu. EN.NAM) Titia(ni) yi atadm. Tanr Haldinin ycelii ile, ulu tanr Haldiye puini olu Minua bu steli efendi tanr Haldiye diktirdi. Orada Titiay vali olarak atadm31 Menua Dnemine ait, imdi Van Mzesinde bulunan bir baka yazt da, Surp Pogos Kilisesinin duvarnda bulunmu bir sefer yaztdr. Ortas oyuklu basalt bir bloun her iki tarafnda da yeralan yaztda kraln batya dzenledii seferlerden bazlar anlatlmaktadr. Kraln blgeye dzenledii seferler sonunda ald esirlerden bu yaztn sa
29 30 31

Payne 2006, 70. UKN no: 39. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)

ilingirolu 1997, 33; Schfer 1973/4, 33-37. Schfer 1973/4, 35;UKN: No. 42; Payne 2006, 76. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)

kenarndaki stunda bahsedilmektedir. Urartu tarihinin eitli dnemlerinde karlalan esir almlar ve bu esirleri lkenin baka noktalarna yerletirmeleri bu dnemde Mezopotamyada da grebiliceimiz uygulamalar arasndadr. Bu insan transferlerinin sonular dnldnde Urartu kltrnn ierisinde, esirlerin geldikleri blgelerin kltrlerine ait izlerin grlmesi doal karlanmaldr. Menua dneminde de grlen bu uygulama kraln brakt yaztnda da aka ifade edilmektedir. : Tanr Haldinin kudretiyle puini olu Menua derki: Mana lkesine kar sefere ktm zaman, (bu) lkeyi yakp yktm. Ayn yl orduyu ardm ve sefere ktm. Surisi ehrinin lkesini ve Tarhigama ehrini ele geirdiler Sadaalehi bayu;Hati lkesi tarafndaki Mele Irma kysndaki Alzi lkesininblgesinden, 2.113 insan bu yln (esir says)dr. Kimilerini ldrdm ve kimilerinide canl gtrdm. Onlardan erkek olanlar orduya aldm32

Urartu Devletinin bana Menuadan sonra I. Argiti (M.. 785/780-756) gemitir. Kraln seferlerinin anlatld yllklarn (Horhor yazt) nc ylna ait blmde Menua dneminde balayan bat seferlerinin devam ettii, zellikle kuzeydeki lkelere ynelik seferlerin younlat grlmektedir. Sekiz stundan oluan yaztn kraln nc yl seferlerinin anlatld blmde, Urartunun Niribaya ulat, buradan kuzeye ynelerek Melitealheye vard sylenmektedir. Dn yolu iinde muhtemelen Diyarbakrn kuzeyinde yer alan Piteira kentinin ad gemektedir. Bu yazta gre Urartu bu dnemde Hate ve Melitealhe lkelerinin yansra Yukar Dicle Blgesine kadar ulam olmaldr. Yaztta geen kentlerin lokalizasyon almalar, Urartunun blgedeki varlnn kesin delili olabilecek yeterlilikte deildir. Bu tr bir ifadeyi kullanabillmemiz iin Urartu yazl belgelerinden baka kaynaklara da ihta vardr. Bu yaztn orjinal metninde oul halde kullanlan Hati= na Urartularn ok sayda Ge Hitit Krall ile iliki iinde olduunu gstermektedir33. Kraln yaztnn bu blmnde, Urartu tarihinin eitli dnemlerinde grdmz esir almlarnn, daha dorusu "toplu nfus aktarm" olarak tanmlanan sefer

32
33

Payne 2006, 62; UKN: no. 28. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
Salvini 2006, 70.

10

blgelerinden insan almlarnn yapld ve lke iinde baka noktalara yerletirildiine rnek olabilecek anlatmlar yeralmaktadr. zellikle yeni inaa edilen kentlere nakledilen bu esirlerin imar faaliyetlerinde kullanld kabul gren bir dncedir34. Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt, Hate lkesini ele geirdi ve Hilaruadann lkesinide ele geirdi Minua olu Argiti derki: Tanr Haldi ordunun nnden gitti. Hati lkesine kar sefere ktm. Niriba lkesinin vadisini ele geirdim. . Tanr Haldinin bykl ile Hati lkesine kar sefere ktm. Tuatehi Boyunun blgesini ve Melitea ehrinin gney (tarafn) braktm ve Melia Irmann havzasn(?) Piteira ehrine ve Marmua lkesine ve Qaani lkesine kadar ilerledim. Erkek ve kadnlar gtrdm. Kaleleri yerle bir ettim ve ehirleri yaktm. 2.539 delikanl, 8.638 canl erkek ve 18.047 kadn gtrdm, toplam 29.284 kii (o) yl(n esir saysdr). 35 Argitinin yllklarndan karabileceimiz bir gr de, bu dnemde Anadolunun ilerine giden nemli yollarn Urartu tarafndan rahatlkla kullanlabiliyor olmasdr. Argitinin seferleri ile beraber blgedeki yerel beylikler zerinde hissedilen Assur etkisinin Urartu lehine deitii grlmektedir. Argitiden sonra Urartu tahtna geen II. Sarduri (M.. 756-730) dnemiyle de batya ynelik politik ve askeri faaliyetler hz kazanarak devam etmi ve nemli sonular elde edilmeye balanmtr. Bu dnemde Assur tahtnda ba gsteren karklklarda Urartunun bu baarlarnn da etkisi vardr. Urartu kltrnde karlatmz Ge Hitit kkenli pek ok unsur bu ortak hareketin sonucunda ortaya km olmas kuvvetli bir ihtimaldir. Bu dnemde, Ge Hitit Beylikleri arasnda Urartunun da etkisiyle oluan birlik Assurun gcnn hala etkili olduu Hamata saldrmtr. Assurun kuzey blgelere ulam yolu zerinde nemli bir noktada olan bu Arami kenti, Assur mparatorluunun nemli politik merkezlerinden bir tanesidir36. Assurun bu bakaldrlara kar dzenledii seferler ounlukla baarszlkla sonulanmtr. Bu baarszlklar Assur tahtnda nemli deiikliklerin gereklemesine neden olmutur37. Bu gelimelerle paralel Assur lkesinin
34
35

Urartuda toplu nfus aktarmla ilgili geni bilgi iin bkz. ilingirolu 1983. Payne 2006 ,157-158; UKN: No. 127. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar) 36 Klengel 1992, 212. 37 ilingirolu 1984, 18. Beran 1957, 138.

11

merkezinde, Kalhuda bir ayaklanmann olduu bilinmektedir. Assurun eyaletleri zerinde kontrolnn azalmaya balad bu isyanlarn getirdii karlk dneminde kuzeyde BitAdini ve Kargam gibi krallklar yeniden bakaldrm ve Assurun snrlar Habur blgesine kadar gerilemitir38. Bu karkllar sonucunda III. almaneser lm ve yeni bir kral Assur tahtn ele geirmitir. Assurun bu gerileme dneminin tahta III. Tiglat-Pileserin (744-727) gemesiyle son bulduu grlmektedir39. Tiglat- Pileserin baa gemesiyle Assur tahtndaki karklklar bitmi ve lke snrlarnn gerilemesi durmutur. Tiglat- Pileser tahta getiinde Urartu sadece Assurun kuzeyinde deildir. Frat Nehri Havzasna kadar ilerleyen Urartu blgedeki Assur gcn nemli lde krmtr. Byle bir dnemde Urartunun bada yeralan II. Sarduri Kuzey Suriyedeki faaliyetlerini de arttrmtr. Assurun etkisi altnda olan alanlarda Urartu gc gittike daha youn grlmeye balamtr40. Yaztlarndan da anlalaca gibi II. Sarduri, Assur hakimiyetindeki blgelere kadar ulam ve doal bir snr grevi gren Frat Nehrinden karya gemitir. Kraln bir kereliine de nehri olsa Kmrhan blgesinden getii dnlmektedir. Yakn zamana kadar Frat Nehrinin sallarla geilebildii bir noktada bulunan Kkerbaba Hy Urartunun blgede ele geirdii kentlerden bir tanesi olmaldr. Konumu itibariyle nemli bir noktada olan bu kent, Melitealheye ulamak iin nehrin karsna geiin salanabilecei bir noktada yer almaktadr41. Bu yaztnda kral Melitealhe ehrinde nal hakimiyet kurduunu anlatan kral ayrca ele geirdii ganimetlerden de bahsetmitir. Bu yazt ayn zamanda Frat Nehrinin adnn getii ilk ve imdilik tek Urartuca kaynaktr42. Ayn sefer daha ksa ifadelerle Van yaztnda da anlatmtr. zoli yaztnda, daha nce I. Argitinin yaztlarnda da grdmz, Melitealhe Kral Hilaruadann malup edilmesinin yannda, ordularn Tumeiki Kenti nlerine dayanmas ve Hilarudann krallk kenti olan Sasinin alnmas anlatlmaktadr. Dnte Melitealhe kentine gelindii ve kentin kuatldndan da bahsedilmektedir. Kuatma sonunda kentin kral Hilarudann Sarduriye yalvarmalar sonucu kuatmann kaldrld ve kentin vergiye baland da yaztda anlatlmaktadr43. Kraln bu seferinin tahta gei ylnn hemen sonrasnda yapld yaztlarndan

38 39

Krolu 2006, 162-163. Roaf 1996, 176. 40 Grayson 1996, 255. 41 Bilgi 1986, 318. 42 Salvini 2006, 78. 43 Kala 1956, 352.

12

anlalmaktadr44. Bu seferi anlatan zoli yaztnn, seferin dzenlendii topraklarda braklm olmas unutulmamas gereken nemli bir noktadr45. "Tanr Haldi kendi mzrayla sefere kt ve Melitea lkesinin kraln Saha olu Hilaruaday yendi Sarduri der ki: Frat Irma durgundu(?). Oradan hi bir kral karya gememiti. (Onlarn) ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini ve Biainili lkesinin (btn) tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana yol gsterdiler. Tumiki ehrinin nnde savalarm arasnda karya getim ve ayn gn lkeye doru ilerledim, Qalaani lkesinin gneyinden getim. Melitia ehrinin kuzeyindeki Karnisi Dalarna vardm Sarduri der ki: Girdim ve Melitea ehri kuatlsn diyebuyurdum. Hilaruada huzuruma kt ve yere kapand ve ayaklarma sarld46 Yazta gre muhtemelen Urartu ordular dn yolunda Tumeki kentinden karya gemitir. zoli yaztnn sahip olduu nemin balca nedeni Urartunun Frat nehrini getiine dair ilk yazl belge oluudur. Melitealhe kentinin esas nemi ise Kuzey Suriyenin batya ulat yol zerinde olmasndandr. Bu sefer sonucunda Melitealhenin baz kaleleri ele gemitir. Ancak Frat n batsnda Urartuya ait bir inaat izi yoktur. Yani bu blgede kurulan egemenlik ksa srelidir ve daha ok yamaya dayaldr. Urartu nun bu beylikler zerindeki hakimiyeti, ball garanti altna alan antlamalar ve denen vergiler ile salanmtr. Bu dnemde Urartu nemli bir ykseli dnemindedir. Sanat alannda d etkiler grlmeye balansa da kltrnn en nemli eserleri verilmeye balanmtr. Ayrca kraln yaztnda bahsettii ganimetler blgeden Urartuya tanan benzerliklerin temel kaynaklarndan olmaldr. Sadece alnan esirler ile deil, tanan ganimetler ile Urartu merkezi Ge Hitit sanatn tanma frsat bulmu olmaldr. II. Sarduri dnemine ait bir baka yazt olan Van Hazine Kap ve Analkz olarak da bilinen yaztnda kraln blgeye dzenledii bir sefer anlatlr. M.. 745 ylnda II. Sardurinin Urartu ordularn Kumahalhi zerine ynelttii grlmektedir. Melitealhede uygulanan politika gibi burada da lke kralnn hakimiyetine zarar verilmemi, lke
44 45

Beran 1957, 138. ilingirolu 1984, 19. 46 Payne 2006, 237-8; UKN: No. 158.

13

vergiye balanarak Urartunun blgedeki gc pekitirilmitir. Van yaztnda bu anlatlanlar u ekilde gemektedir: Sarduri derki: Qumaha lkesinin kral Kutapili

bamszd(?). Hi bir (Biainili) kral oray ziyaret(?) etmemiti. Argiti olu Sarduri der ki: (Onlarn) ilahi byklnden dman lkelerinde (yardm) istediim iin efendi tanr Haldiye, tanr Teiebaya, tanr iviniye ve Biainili lkesinin (btn) tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana ol gsterdiler. Qumaha lkesine kar sefere ktm. Tahkimatl krali ehir Uitay g kullanarak ele geirdim, gl (blgesin)deki krali ehir Halpay da ele geirdim ve krali ehir Paralay aldm. O (Kutapili) huzuruma kt ve yere kapand. (Onu) kaldrdm. Bana hara verdi: 40 mina saf altn, 800 mina gm, 3.000 giyisi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kase47 Yine bu krala ait bir baka yaztda benzer ifadelerle, yapt seferler anlatlmaya devam etmektedir. Van Surp Pogos Kilisesi yaztnda, kral uzun ifadelerle daha nceki yaztlarnda da anlatt seferlerini, bunlarn sonularn ve bu blgelerden elde ettii ganimetleri anlatmaktadr: Tanr Haldihara (demesi koulu) ile hayatn ilahi

baladmSardurioradanboyun

edirdim(Onlarn)

byklnden (yardm) istediim iin tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini (ve btn) tanrlara yalvardmBana yol gsterdileTumiki ehriTanr Haldi o gn sefere ktmgneydeki(?) ehirlkenin ili(?)ehre kadnlar kadar50 sava arabasna kullanarak yakp el koydum39 ve der kalesavanSasi oradan ki:Melitea ehrinig gtrdmkaleyi aldmErkek

yktmSarduri
48

ehrigeldiMelitea

ehrinin

kralyere

kapandhara (demesi koulu) ile hayatn baladm. II. Sarduri Dnemine ait, Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilere dair son yazt ElazBahecikden ele geen ve bir yapya ait olduu dnlen bazalt ir blok zerindeki ksa
47

48

Payne 2006, 220. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar) Payne 2006, 235; UKN:No. 136. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)

14

yazttr. Urartunun bat blgesinde ele geen bu yazt Urartunun bu blgede giritii imar faaliyetlerine kant olarak gsterilebilir: Argiti olu Sarduri bu susiyi ve kusursuz bir ekilde bir kale tanr Haldiye yaptrd. Tanr Haldi(Ona) Sardurihinili adn verdi. Sarduri der ki: Zaia(ni)yi lkede, Melitea ehrine kadar, Arme lkesindeki Nihiria ehrine kadar ve Haime lkesine kadar vali olarak yneetmek iin, atadm. Tanr Haldinin bykl ile49 II. Sarduri dnemine ait seferleri anlatan bir baka yazta henz rastlanlmamtr. Elimizdeki yaztlarda ad geen kentlerin lokalizasyonu sonucu, genel gr Urartunun bat blgelerinde Frata, daha gneyde de Adyaman blgesine kadar ilerledii ynndedir. Assur un kuzeybatya ulamnn engellendii bu dnemde, Urartu blgedeki gc sayesinde istedii hammaddelere rahatlkla ulaabilmitir. Ksmen yaztlardanda takip edilen bu alverile beraber Urartu blgede kendine mttefikler grubu oluturmay da baarmtr. II. Sarduri Kuzey Suriyede Kargam, Kummuh, Gurgum, Melid, Urumu, Mana ve Babilunun yerald bir koalisyon kurmay baarmtr50. III. Tiglat-pileserin Assur tahtna gemesinden ksa bir sre sonra gcn toplayan imparatorluk, kendine kar yaplan bu ibirliini datmaya ynelik faaliyetlerde bulunmaya balamtr. Urartu ve mttefiklerine kar kuzeye doru ilerleyen III. Tiglat-pileserin ordular, 743 ylnda bugnk Adyaman Glba civarnda koalisyona kuvvetleriyle kar karya gelmitir ve baarya ulamtr51. M.. 743 ylnda Halpada (bugnki Glba) gerekleen sava52, Urartunun gerilemesi ve koalisyon devletlerinin tekrar Assur kontrolne girmesiyle sonulanmtr53. Urartunun blgedeki hakimiyetini gerileten bu sava, Urartu kaytlarnda karmza kmamaktadr. Bu sava sonunda Arpad, Melidu, Kummuh gibi devletler tekrar Assur tarafndan vergiye balanmtr. Assur yaztlarndan rendiimiz bu yenilgi blgede Urartunun ald ilk darbedir54. Assur kralna ait Nimrudda bulunan bir baka yaztta Urartunun blgedeki hakimiyetini tamamen kaldran gelimeler u ekilde anlatlmtr:

49
50

Payne 2006, 255. Wfler 1980, 86. 51 Parker 2001, 50. 52 M.. 743 ylndaki bu savala ilgili detayl bilgi iin bkz. Astour 1979. 53 Grayson 1991, 74-75. 54 Drner 1999, 132.

15

 Urartulu Sardurri, Mati`ilu ile birlikte bana kar isyan etti. Kummuhi deki Kitan ve Halpi de onu yendim ve btn kamp ele geirdim. Silahlarmn dehetinden korkarak hayatn kurtarmak iin tek bana kat. Kenti Turupann nne krali bir heykelimi koydurttumEnziyi zaptettim ve Assur snrlar iine kattm. Onlar Nairi eyaletine ve Turtanunun eyaletine kattm.55 Kuzey Suriyede kurduu hakimiyeti Glba yenilgisiyle sarslan Urartunun, eski gcne kavuamad grlmektedir. II. Sarduriden sonra Urartu yazl belgelerinde blgeyle ilgili ok fazla bilgi edinilmemektedir. Bu dnemden sonra daha ok Assur yaztlarnda Kuzey Suriyeden ve buradaki gelimelerden bahsedilmektedir. Urartunun Kuzey Suriye ile olan ilikisine dair bir ka yazl rnek daha vardr. Bunlardan Tabal, Muki, Hate ile balantnn kurulduu ve bu lkelerden esirlerin alnd anlalmaktadr. II. Rusa (VII. yyn ilk yars) dnemine ait bugnk Tunceli snrlarnda yer alan Mazgirtde bulunmu bir kaya mezarnda yer alan yazt ( Mazgirt/ Kaleky Yazt), bu dnemde blgeyle ilikinin devam ettiini gstermektedir. Kaleky Kalesinde, kayadan oyulmu bir oda ierisinde yeralan yazt anakaya zerinde tespit edilmitir. Ancak ok ypranm olan yazt eviri yaplamaz durumdadr. Ancak korunabilmi satrlardan bir klt yazt olduu dnlmektedir56. evrisi ok iyi yaplamasa da II. Rusa dnemine ait olduu bilinen bu yazt, kral dneminde de blge ile ilikinin devam ettiinin grlmesi asndan nemlidir. Kuzey Suriyedeki gcn yitiren Urartunun batyla olan ilikisinin tamamen kesilmedii dnlmektedir. Anadolunun ilerine ve gneydeki Akdeniz ve onun yolu zerindeki beyliklere ulamada bir aama olan daha kuzeydeki Elaz blgesinde bir sre daha Urartu izlerini grmek mmkndr. Ge Hitit Beyliklerine ulamda nemli bir konumda bulunan Elaz blgesi ve evresinde yazl belgelerin yeterli olmamasndan dolay, II. Rusa dnemi de blgedeki Urartu varl biraz belirsizdir. Adilcevazda bulunmu bir Urartu yazt, Mazgirt/Kaleky57 yazt gibi ilikinin devam ettiini dndren bir dier yazttr. Bu yaztda Urartu kraln hala batsndaki lkelere seferler dzenlediini ve bu lkelerden esirler aldn grmekteyiz.
Krolu 1996, 85; Wisemann 1956, 120. Payne 2006, 283. 57 Urartunun blgeleriyle ilikisinin kant olabilecek bu yazt olduka ypranmtr, ancak yaztn bir klte air olabilecei dnlmektedir. Payne 2006, 283.
56
55

16

 Argiti olu Rusa, Ziukuni lkesinin Haldi ehrini yaptrd. Argiti olu Rusa der ki: Dman lkesinden kadnlar gtrdmMuki, Hati ve Halitu lkelerinden halk(?)bu kale, ayrca bu ehirleribu kaleye ekledim58 Yine II. Rusa dnemine ait Ayanisde ele geen bir yazt kralln bu dneminde de, batya seferlerin devam ettiini ve daha nce yaanan gelimelerin ve alnan vergilerin srdn dndrmektedir. lkenin merkezindeki bir tapnakda bulunan bu yazt, merkezi otoritenin gcn hala koruduunu gstermektedir. Argiti olu Rusa der ki: Dman lkelerinden erkek, kadn ve bykba hayvan getirdim: Assur lkesinden, Tablani lkesinden, Etiuni lkesinden, Tablani lkesinden, Qainaru lkesinden, Hate lkesinden, Muki lkesinden ve iluquni lkesinden. Insan kullanarak o kaleyi ve o yerlemeyi yaptrdm. Kaleyi yaptm. O kaleyi ben planladm. Kimseetmesin. Bu buyruklarn hi birine kar koyulmasn.59 Urartunun Kuzey Suriyedeki hakimiyetinin tamamen bitmesinden sonra blgede Assur egemenlii younlamtr. Kralln ykl dnemine girmesi snrlarn daralmasyla ve kralln merkeze ekilmesiyle grlmektedir. M.. 9.y.y. da Dou Anadolunun en byk gc haline gelen Urartunun devlet snrlarnn batsn, elimizdeki bulgularla izmek ok gereki olmayacaktr. Urartu yazl belgelerinin buluntu yerleri gz nne alndnda Frat Havzasna kadar ulaabilecek snrlarn ne kadar gereki olduu gznnde bulundurulmaldr. Dzenledii baarl seferlele blgeye ulamak ve denetim altna almak ile tamamen devlet yaplamasn kurarak, krali kentler inaa etmek ve burada yayanlar Urartulu olarak adlandrabilmek arasnda farklar olmaldr. Farkl bak alarndan deerlendirilebilecek bu durumda kesin olan, M.. 800lerde Menua ile balayan yaylma politikalar ile Urartunun Assur kontrolndeki Ge Hitit Beylikleri zerinde nemli bir hakimiyet kurduudur. Merkezinden ok uzak olan bu blgeye kendi kltrn ve inanlarn tad, buralar Urartulu yapt ise uan varlabilecek bir sonu deildir. Ancak youn askeri ilikilerin yaand bu dnemde kltrler aras alveriin yaanmadn dnmek de ok doru olmayacaktr. Dorudan bir kopyalama mevcut olmasada askeri ya da ticari
58 59

Payne 2006, 282; UKN: No. 78. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar) Payne 2006, 297; Salvini 2001, 253-270. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)

17

ilikiler sonucu blgeden Urartuya giren etkilerin olma ihtimali daha yksektir. Yaztlarda aka grlen ganimet almlar, dzenli vergi tahsilleri sonucu ok sayda Ge Hititli esir Urartunun merkezine tanmtr. Yine alnan esirler, Urartunun izin verdii lde Urartunun u noktalarnda kendi kltrlerini ve inanlarn yaatmtr. Urartuya gre daha youn ve eski bir kltrn ekillendii Ge Hitit kltrnn, Dou Anadoluda yeni ekillenmeye balayan bir kltre etki etmi olmas daha gereki grlmektedir.

18

KLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI I. Mimari A. Tapnak: Dou Anadolunun yksek yaylalarnda gl silahlaryla siyasi glerini koruyan ve Demir ann nemli devletlerinden biri haline gelen Urartu, gelitirdii pek ok mimari eyi Anadolu kltrne dahil etmitir. Urartular, kurulularndan itibaren balattklar imar faaliyetleriyle krallklarnn gcn gstermeyi baarm ve gnmzde de nemli bir ksmn grebildiimiz inaa faaliyetlerinde bulunmulardr. Yaadklar dalk corafyada, gelitirdikleri inaa teknikleriyle bugn bile yaplmas ok zor alanlarda kentler ve kaleler inaa etmilerdir. Sivil yerleimlerden daha ok, yksek tepeler zerinde kurduklar krali kentleri hakknda bilgi sahibi olduumuz Urartu mimarisi zerindeki baz detaylar kendinden baka kltrlerin izlerini de tamaktadr. almann bu blmnde, Urartu mimarisi zerinde Ge Hitit Beyliklerine zg olabilecek unsurlar tartlmaya allacaktr. Byle bir etkinin mimaride varlnn tespit edilmesi ve zelliklerinin belirtilmesi konumuzun btnl asndan nemlidir. Ge Hitit Beylikleri ve Urartu arasndaki mimari ilikilerde ilk srada tapnaklar ele alnacaktr. Daha nce Urartu dini yaplarnn zelliklerine genel olarak deinmek uygun olacaktr: Urartu tapnak mimarisi zerinde alan aratmaclar bu yaplar grupta incelemilerdir60. Birinci grup olarak snflandrlan tapnaklar literatrde standart planl tapnaklar olarak da adlandrlmaktadr. Kare planl olarak yaplm tm bu tapnaklarn, n yznden tek kademeli bir geile ulalan, yine kare planl cellalar vardr. Kaln ve yksek duvarlara sahip olan bu tapnaklar genellikle bir avlunun ierisinde yer almaktadrlar. Kule tipli tapnaklar olarak da adlandrlan bu yaplarn kelerinde bulunan risalitler ise en nemli zellikleridir (res. 1).61 Urartu kltrnden sonra da devam edecek olan bu gelenek, daha sonraki dnemlerde zellikle Akhemenid mimarisinin nemli yap elamanlarndan biri olmutur. kinci tip Urartu tapnak mimarisi, Arin- Berd rneinde grld gibi dikdrtgen planl yaplar kapsamaktadr. Dikdrtgen planl olan bu tapnak,
60 61

Urartu tapnak mimarisiyle ilgili geni bilgi iin bkz. Forbes 1983, Stronach 1967, Ussishkin 1994. Altntepe, avutepe, Kayaldere, Toprakkale, Anzavurtepe, Yukar Anzaf ve Krzt Kalelerindeki tapnaklar standart planla yaplmlardr. Ayn planlarda inaa edilmi bu tapnaklar arasnda zemin farkllklarndan kaynakl ufak l deiiklikleri vardr. Bunlarn yan sra Van ve Bastamda kiler de bu planlara yaknlk gstermektedir. (Ussishkin 1994, 144.)

19

Urartu mimarisinde bu tipte yaplm ender rnekler arasndadr. Bu tapnak da tek cellaya sahiptir. Ancak dierlerinden farkl olarak cella dikdrtgen planldr, ayrca dier tapnaklara gre duvarlar da daha incedir. Bu tapnan dier tapnaklardan bir baka farkll da klerinde risalitleri olmaydr62. Son grubu oluturan Urartu tapna ise, II. Sargonun Urartuya dzenledii seferin anlatld, Dur-arrukindeki kabartma zerinde grlen Musasirdeki Haldi Tapnadr. Assurlu sanatlar tarafndan resmedilen bu tapnak, yksek bir podyum zerinde gsterilmitir. Ve daha nceki Urartu tapnak tiplerinden farkl zelliklere sahiptir63. Assur hakimiyetinde olan Musasir kenti blgede Urartu gcnn varlyla birlikte onun himayesi altna girmitir. Muhtemelen bu dnemde var olan tapnak Urartu tanrs Haldiye ithaf edilmitir. Tapnan grnm Urartu kule tipli tapnaklarndan farkllklar tar. zlmemi bir ok problemi barndran bu tapnak tek bir kabartmayla belgelenebilmektedir. Bu nedenle tapnakla ilgili kesin deerlendirmeler yapmak olduka zordur64. Bu blmde inceleyeceimiz ve Ge Hitit tapnaklaryla ilikisini kurabileceimizi dndmz Urartu tapna, genel olarak Urartu standart planl tapnaklarndan farkl olan Arin-Berddeki tapnaktr. Dier tapnaklar Urartu ierisinde yaygn olarak kullanlm standart tekniklerde yaplmlardr ve ksmen dnemin mimari modasnn zelliklerini tamaktadrlar. Urartuda standartlam mimari zelliklerden farkl olaran Arin-Berddeki Susi tapna dikdrtgen planl inaa edilmitir ve kelerinde Urartu tapnaklarnda ska rastlanlan risalitler olmayan tapnak 13.45x10.00 m. llerindedir65. Duvarlarnn alt ksm talarla, st ksm da d yzleri sval kerpi tulalarla rlmtr. Ayrca duvarlar, Urartu mimarisinde az sayda grebildiimiz duvar sslemeleri ile bezelidir. Krmz, mavi ve beyaz renklerle yaplm bu sslemelerin Assur stilinde olduu sylenmektedir66. Urartuda Arin-Berd, Karmir-Blur ve Altntepede grdmz bu ssleme stilinde grlen motiflerin de kkeninin Assur olduu dnlmektedir. Duvar resimlerinde kanatl boa ve aslann yannsa hayat aac motifleri Assurda ok sk kullanld bilinmektedir. Urartuda rneklerini bu tapnaklarda grdmz motifler de genellikle Assur stil zelliklerini tamaktadr67. I. Argiti dneminde inaa edildii bilinen Arin-Berddeki bu tapnak yap

62 63

Forbes 1983, 71. Seidl 2004, 125-126. 64 Stronach 1967, 279-280. 65 Forbes 1983, 71. 66 Piotrovskii 1967, 94. 67 Forbes 1983, 64-65.

20

ierisinde bulunan yaztlara gre M.. 786ya

tarihlenmektedir.68 Bu Urartu tapna ile

benzerlii olduu dnlen tapnak ise, Kuzey Suriyede Kargamdaki Frtna Tanrs tapnadr69. Kargam kentinin Yukar Saray Blgesinde bir kutsal alan ierisinde yer alan tapnak Kargam kentinin kral Katuwas tarafndan yaptrlmtr70. Tapnan giriinde in situ durumda bulunan iki hiyeroglif yazt, tapnan tarihlenmesini mnkn klmaktadr. Yazarnn Katuwas olduu bu yaztlardan, tapnan genel olarak M. 900lere ait olduu kabul edilmektedir71. Kargamdaki Frtna Tanrs tapna da Arinberddeki tapnak gibi dikdrtgen planldr ve dikdrtgen bir cellaya sahiptir (res. 2). 13.00x11.80 m. ebatlarnda olan bu tapnak, olduka kaln duvarldr. Duvarlarn sslendii iyi ilenmi kire tandan yaplm orthostadlar, tapnan yaknlarnda bulunmutur. Ancak bunlardan hibiri in situ durumda deildir72. I. Argiti dnemine (M..786-764) ait olduunu bildiimiz Arin-Berd Haldi Tapna ile Kargamdaki tapnan arasnda iliki kurmamz salayan nedenlerden ilki Urartu yazl belgeleri arasnda yer alan I. Argitiye ait bir yazttr. Daha nceki blmlerde detayl olarak incelenen Kraln yllklarn ieren Horhor yaztnda, kral sefer dzenledii lkelerden ve buradan ele geirdii binlerce esirden bahsetmektedir. Yaztn ikinci stununda yeralan ifadeler bu iki tapnak arasndaki benzerliine neden olabilecek gelimeleri gstermektedir: Tanr Haldinin byklyle Menua olu Argiti der ki: Bianili lkesinin glendirilmesi ve dman lkesinin bastrlmas iin Irpuni Sehrini kurdum. yer kir idi. Orada hi birey yaplmamt. Orada byk iler yaptm. Oraya Hatti lkesinin ve Supa Blgesinin 6600 savasn iskan ettirdim...73. Urartuda Menua dneminden itibaren varl bilinen esir transferleri yada toplu nfus aktarmlar, Eski ada ska karlalan ve yakn blgedeki rneklerinin Assurda da grld bir yntemdir. Urartunun da uygulad bu politikann, merkezi gc
Arin-Berddeki tapnan yaknnda bulunan bir yaztda kalenin yapmna ilikin bilgiler verilmektedir. ..tanr Haldinin yceliine, ben Menua olu Argiti bu kaleyi inaa ettirdim.. cmlesi Argiti Iin yllklarnda verilen bilgilerle karlatrldnda kentin kurulu evresi aa kmaktadr. (ilingirolu 1984, 39.) 69 Ussishkin 1994, 148. 70 Woolley 1952, 169. 71 Ussishkin 1994, 150. 72 Woolley 1952, 169. 73 Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
68

21

korumaya ynelik olduu dnlmektedir. Muhtemelen ayaklanmann kt yerlerden alnan esirlerin merkeze yakn bir yere tanmas, ayaklanmalar bastrmaya ve o blgelerdeki gc datmaya ynelik olmaldr. Bunun yan sra, Urartu belgelerinde bahsedilen esirlerin daha ok erkek ocuklar arasndan seilmesi, bu esirlerin eitilerek ordu ierisinde kullanlabileceini dndrmektedir. Ayrca, I. Argiti dneminde olduu gibi batdaki eyaletlerden alnan esirlerin lkenin baka blgelerinde inaa faaliyetlerinde kullanlmas da, toplu nfus aktarmlarnn nedenlerinden bir tanesi olarak karmza kmaktadr74. Yeni kurulan ve lkenin merkezinden uzak olan kentlerdeki bu inaa faaliyetlerinde altrlan esirler ve belki bunlarn ierisindeki ustalar, yaptklar ilerde kendi tekniklerini ve yap modellerini kullanm olabilirler. Bu da, ad geen bu yaplardaki benzerliin nedenini aklamaya yeterli olabilir. Arin-Berddeki tapnan kkenini Kuzey Suriyede aratan sebeplerden bir dieri de, bu Urartu tapnann adanm olduu tanrdr. Arin-Berd kazlarnda in situ durumda bulunmu olan iki yazta gre kentte Argiti tarafndan, Luwi kkenli bir tanr olan Ivara (Iubsha-Iuarsha)ya kutsal alan ve bir tapnak, susi, yaptrlmtr75. Daha nce hi bir Urartu yaztnda karlalmayan bu tanrnn, Urartuda tapm gren tm tanr ve tanralarn yer ald Meher Kap Yaztndaki tanrlar listesinde yer almamas varann Urartuya yabanc bir tanr olabileceini dndrmektedir. Luwi kkenli olduu dnlen bu tanrnn Urartu lkesinin dou ularnda bir tapnakta kutsanmas, esir transferleri ile birlikte deerlendirildiinde baz fikirler ileri srlmektedir. Bu dnceye gre, Urartu krallarnn uyguladklar politika sonucunda lkenin u noktalarnda iskan ettirilen halklar tanrlarna Urartunun gzetiminde tapmaya devam etmi ve bu tanr Urartu tarafndan sahiplenilmi olabilir76. Ele geirdikleri topraklarn tanrlarn gazabndan korkan ve onlar da kendi tanrylaryla birlikte kutsayan Urartular, batdan ald esirlerle gelmi olabilecek bu tanrya da sayg gstermi olabilir77. Ancak, Urartu dinine yabanc olabilecei dnlen bu tanrya yaplan tapnan, lkenin doudaki ekonomik ve ynetim merkezi konumundaki bir krali kentte78 yaplmas, ne srlen bu dnceyi zayflatmaktadr. Byle nemli bir kentte yaplan tapnan sadece esirlerin inanlarna ynelik olmas mmkn grnmemektedir. Urartu ierisinde daha nceden tannm
ilingirolu 1997, 35. Forbes 1983,71. 76 ilingirolu 1984, 40. 77 Urartu dininde tanr Haldinin dnda grlen tanrlarn bir ou yakn corafyalarda baka halklarn inanlar arasnda grlmektedir. Farkl kkenlere sahip bir ok tanrnn birletirilmesiyle oluan devlet dini, Urartu ile evresindeki bir ok kltrn arasndaki ilikiyi gstermektedir. 78 Forbes 1983, 18.
75 74

22

olabilecek, ancak imdiye kadar bunu belgeleyecek bir kanta sahip olmayan bu tanrnn iki tapnak arasndaki benzerlikle ne gibi bir ilikisi olduunu sylemek olduka gtr. Bu benzerlik, Urartu Devleti ncesine kadar da uzanan kltrel ilikilerin de bir sonucu olabilir. Dier tanrlar da olduu gibi bu tanrda devletin bileenlerinden olan gney kkenli bir airetten devlet dini ierisine girmi ve geleneksel kutsanmasna devam edilmi olabilir. Dinsel ilikilerin yannda bu iki tapnan yapm teknikniine bakldnda da baz benzerlikler grlmektedir. Yapmnda Kuzey Suriyeli esirlerin alt Arin- Berddeki tapnak, Kargamda ki Frtna Tanrs tapnanda olduu gibi kutsal bir alan ierisinde inaa edilmitir. Tapnaklarla ilikili olan bu kutsal alanlarn merkezinde deil, bir kenarna dayal olarak yaplan bu tapnaklar bir n avluya sahiptirler79. Tapnaklara girite bir n kademeyi oluturan bu mekanlarda klt trenlerine ait malzemeler yer almaktadr. Dier Urartu tapnaklarnda da, tapnan giri cephesinde grebildiimiz bu malzemeler arasnda altarlar, ayakl kazanlarla ve sunu kaseleri yer almaktadr80. Bu iki tapnak da dikdrtgen planl yaplmtr ve tek geile ulalan dikdrtgen bir cellaya sahiptir. Her iki tapnan n duvarlarnda dier yerlere gre daha kntl yaplan blmler vardr. ki tapnan duvarlarnn kabartmalarla ssl olabilecei de dnlmektedir. Ancak tapnaklarn evresinde bulunan bu yap elemanlarndan hi biri, her iki tapnakta da in situ durumda deildir. Bahsedilen tapnaklardan Kuzey Suriyedekinin daha erken tarihte olmas olas bir iliki iin uygun grnmektedir. Tapnan hem plan hem de kutsal ierisindeki konumu bulunan yaztlarla birlikte deerlendirildiinde Kargamdaki Frtna Tanrs tapna iin M.. 900ler nerilmektedir81. Bu tarih, en erken yapm tarihi M.. 786 olan ArinBerddeki Urartu tapnana nc olabilecek bir zaman araln gstermektedir. Yaptmz deerlendirmeler sonucunda tapnaklar arasndaki farkllklarn corafyadan, kullanlan malzemeden ve kurulan yerden kaynakl olabilecei grlmektedir. Ancak benzerlikler ve eldeki dier bulgular yaplar dorudan bir etkileimin olmadn gstermektedir. Fakat, Arin-berd tapnanda grlen ve dier Urartu tapnaklarndan farkl olan zelliklerin kkeninin Ge Hitit mimarisi olabilme olasln da nemli bir grtr. Siyasi tarihte kolaylkla takip edebildiimiz ilikilerin dolayl yoldan bir yansmas olabilecek rneklerden bir tanesi bu Urartu tapna olmaldr.
Woolley 1952, 167. Urartu tapnaklarnda klt trenlerinde kullanld bilinen bu malzemelerin varln gsteren bir ok rnek bulunmutur. Assurlularn Musasirdeki Haldi tapnan gsterdii kabartmalarnda, bu malzemelerin tapnak nndeki yerleri dnemin bak asyla aka gsterilmektedir. (Seidl 2004, abb. 95) 81 Woolley 1952, 170.
80 79

23

Urartu mimarisinde yap tekniklerinin dnda, ssleme elemanlarndan bazlarnn Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikiler sonucu kullanlmaya baland dnlmektedir. Toprakkaledeki Haldi tapnanda, daha nce ve sonra Urartuda baka rnei grlmeyen duvar sslemelerinin bahsedilen bu elere rnek olduu sylenmektedir82. Tapnak duvarlarnda uygulanan farkl renklerde kire talarnn yer deitirilerek kullanlmas, daha nceden Kuzey Suriyeden bildiimiz bir tekniktir83. Ancak bu tekniin var olan kken tartmalar ve Urartuda Toprakkaleden baka belirgin rnek grlememesi kesin bir kanya varmamz engellemektedir84. II. Rusa dnemine tarihlenen bu tapnakta grlen unsurlarn Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilerden ne kadar etkilendii belli deildir. Uzak blgelerde ve zamanlarda grlen bu benzerlikler ok dolayl bir ilikinin sonucu olmaldr. Ge Hitit Beyliklerinden alnan esirler arasnda bulunan ustalar ya da bat blgelere gidip orada olanlardan haberdar olan Urartulular ok u noktalarda karmza kabilen benzerliklerin imdilik tek nedeni konumundadr.

Forbes 1983, 64. ilingirolu 1984, 43. 84 Urartuda Toprakkale haricinde Bastamda da bu tarz duvar sslemesinin kullanlm olabilecei dnlmektedir. Ancak bulunan paralarn ok kk ve dank olmas kesin bir sonu vermemektedir (Forbes 1983, 64) .
83

82

24

B. Kaleler ve Kaplar: Tapnak mimarisi dnda, Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinin benzerlikleri konusunu tartabileceimiz ikinci grup veriler, Assur sanatlar tarafndan yaplm Balawat Kaps bronz kabartmalar zerindeki kale tasvirleridir. Bu tasvirlerin gerei ne kadar yanstt tartmalar devam etse de, iki kltrn ayn alan zerinde yabanc bir gzle, Assur tarafndan, yaplm tasviri olduka nemlidir. Assur Kral III. almaneser dneminde lkenin snrlarn geniletmek iin dzenlenen seferler, kraln yaztlaryla beraber kral tarafndan yaptrlan ve seferlerinin gsterildii kabartmalar zerinde anlatlmaktadr. Babas II. Aurnasirpal tarafndan yaptrlm mgur-Enlil (bugn Musul yaknlarnda) tapnann uzun bir sre Assur tarafndan kullanld bilinmektedir85. III. almaneser tarafndan da seferler srasnda ziyaret edilen bu tapnakta kral ve babasna ait, zerinde seferlerin resmedildii tundan kap kanatlar bulunmutur. Her kap kanad zerinde sekiz banttan oluan bu kabartmalardan Salmanesere ait olanlar daha iyi korunmu durumdadr. zerlerinde kraln lkenin batsna ve kuzeyine dzenledii seferlerin detaylarnn gsterildii kabartmalarda, sefer dzenlenen blgelerde karlalan olaylarn Assur lehine gsterildii ve kraln byklnn her defasnda vurguland grlmektedir86. Assur ordusunun, silahlarnn ve yaplarnn hemen ayrt edilebildii bu kabartmalarda, dier lkeler de corafi zelliklerinden yola klarak aratrmaclar tarafndan tanmlanabilmektedir87. Kabartmalarn btnnde lkeler bulunduklar corafyalar ve belirgin kltrel zellikleri gsterilerek resmedilmitir. Dalarn zerinde yaplm kalelerin Urartulara, nehirlerin kenarlarndakilerin Kuzey Suriyedeki beyliklere88,
89

hykler

zerinde

yeralanlarn ise Ge Hititlere ait olduu dnlmektedir

. Bu kalelerin zerinde ve

etrafnda tasvir edilen askerlerin, baka kabartmalardan ve kazlar sonucunda ele geirilen

Sevin 1999, 124. Kabartmalarda bu sahnelerin grld rnekler iin bkz. Schacher 2007, resim 50b. 87 Balawat Kaplarndaki kabartmalarla ilgili detayl bilgi iin bkz. Barnet 1976, Schachner 2007. 88 Bu Assur kabartmalarnda Kuzey Suriyede hangi kentin yada kentlerin resmedildii bilinmemektedir. Bu tasvirler genel olarak Assurun kuzeybat blgesinde grdklerine ait olmaldr. 89 Schachner 2007, 129- tablo 37.
86

85

25

buluntularn sonularyla karlatrlmas, kalelerin hangi lkelere ait olduunun belirlenmesinde nemli ip ular vermektedir. Biz bu blmde Balawat kaps zerindeki kabartmalarda, Urartu ve Ge Hitit olduu anlalabilen kalelerinin grnmlerini esas alarak bir tartma yapmaya alacaz. Bu karlatrmalarn sonularyla kesin gereklere ulalamasa da, bu kabartmalar mutlak deinilmesi gereken, mimari alannda saylar olduka az olan rnekler arasndadr. Kabartmalar zerinde grlen kaleler incelendiinde bazlar arasnda kaplarda, kulelerde ve surlarda benzerliklerin olduu grlmektedir(res. 4). Urartu ve Ge Hitit kaleleri olarak tanmlanan yaplarda, Assurlu sanatlar tarafndan kaplar ift kanatl olarak resmedilmitir. Urartu bronz kabartmalar zerinde grdmz Urartu kalelerinde de kale kaplarnn ift kanatl olduu grlmektedir (res. 5)90. Ahap olduu dnlen bu kaplarn zerleri, kap kirileri hem Urartu eserleri zerinde hem de Balawat kabartmalarnda eimli olarak gsterilmitir ve yarm ay grnmldrler. Balawat kabartmalarnda her iki kltrn kalelerinde, kulelerin ve surlarn arasnda da paralellikler grlmektedir. Her iki tipde de bu yap elemanlar zerinde dendaneler bulunmaktadr. Sadece kaleler zerinde deil, kabartma zerinde grlen askerlerin miferleri, silahlar zerinde de grebildiimiz benzerlikler kltrler arasndaki ortaklklara dair nemli rneklerdir. Ancak yapld dnem ierisinde deerlendirilmesi gereken bu eser, yaplarn gerek tasvirlerini mi tamaktadr, yoksa Assurlu yneticilerin grd ya da grmek istediklerini mi bizlere sunmaktadr? Bunun cevab hakknda belli fikirler yrtebilsek de kesin bir yarg bildirmemiz ok da doru olmayacaktr. Assurlu kraln bu kabartmalarda anlatlan olaylarn ne kadarn gerekletirdii, olaylarn sonularnn doruluu devam eden almalarla zaman iersinde aa kabilecektir. Kabartmalarda kendi ordularn, kalelerini ihtiaml ve kendilerini yenilmez olarak gsteren Assur yaztlarnn ifadeleri baka kaynaklarla karlatrldnda (Urartu yaztlar gibi) anlatlanlarn bir ksmnn doru olmad grlmektedir. Bu elikili siyasi bilgiler kabartmalarda yaplan tasvirlerin de doruluunun sorgulanmasn gerektirmektedir91. Urartu bronz kabartmalarnn zerinde grlen mimari yaplar bir ka grup altnda toplamak mmkndr. Kabartmalar zerinde grlen tm kaleler birbirine benzer
90 91

Merhav 1991, 303, fig. 3. Krolu 2006, 160-162.

26

grnmlere sahiptir ve Urartu mimarisi iin belli ablonlar oluturur. Bu rneklerin hepsinin kaplar ift kanatldr, korni ksmlar tekli ya da iftli zigzag desenleriyle ssldr ve surlarn arasnda yer alan kuleler ile surlarn zerinde derdaneler grlmektedir92. Balawat Kaps zerindeki tasvirlerle karlatrldnda, bu kabartmalar arasnda ortak baz zellikler gze arpmaktadr. Bunlar Assurlu sanatlar tarafndan yaplan tasvirlerin doru olarak deerlendirilebileceini dndren nedenler arasnda olabilir. Urartu ve Ge Hitit mimarisi incelendiinde, kale kaplarnn da ksaca deinilecek ortak zellikler tad grlr. Tartmaya ak olan olas benzerlikler, kesin sonular vermese de literatrde karmza kmaktadr. Bu tip benzerliklerin Zincirli ve Karatepedeki kale kaplar ile Karmir-Blur, Bastam ve Kaleky kap planlar arasnda olduu sylenmektedir. Kalekyde yaplan seramik ve mimari almalar Urartunun bat seferleriyle birlikte incelendiinde burasnn, seferler srasnda snr karakolu olarak kullanld ynndeki dnceler bir dnem ierisinde kabul grse de93, yeni yaplan aratrmalar ve yorumlar bu gr zayflatmaktadr. Ayrca Kaleky almalarnda, Ge Hititdeki kap planlaryla iliki kurulabilecek bir benzerliin gerekten olup olmad elimizdeki verilerle net olarak sylenememektedir. Kaleky almalar sonucunda yaplan tarihlemeler, deerlendirmelerimiz iin kesin sonular tamamaktadr. Tarihlemenin dayandrld seramikler, dnem ierisinde yakn corafyada ska karmza kt gibi, kalenin konumu dnemin artlar gz nnde bulundurulduunda Urartunun imar politikasyla ok fazla rtmemektedir. Kalekyn dnda ad geen Bastam ve Karmir-Blurdaki kaplarla kurulan, Zincirli ve Karatepedeki kaplarn benzerlii de tartmaldr. Bahsedilen bu Urartu yaplarnn dorudan Ge Hititdeki yaplardan rnek alnm olmas ok mmkn grnmemektedir. Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinde, tapnaklar arasnda olduu gibi baka benzerliklerin grlmesi ok da mmkn deildir. Eldeki buluntularn snrl olmas bu tr karlatrmalarn yaplmasna ok da olanak tanmamaktadr.

92 93

Merhav 1991,302-303. Krolu 1996, 25.

27

II. Dil ve Yaz Anadoluda M.. ikinci bin ylda kullanlan Hurrrice ile akraba olduu dnlen Urartu dilinin modern Kafkas dilleri ile ortak zelliklere sahiptir94. Son dnemlerde yaplan aratrmalarda Hurro- Urartu dil grubunun Dou Kafkas dil grubuna dahil olduu sylenmektedir95. Gelimi kltrlerine karn, komularna kyasla olduka az sayda olan Urartu yazl belgeleri, 19. yzylda balayan aratrmalarla gn na kmaya balamtr. Erken rnekleri I. Sarduri dneminden itibaren grlmeye balanan Urartu yazl belgeleri ounlukla, Hititlerden sonra Anadoluda kesintiye uram olan ivi yazsyla yazlmtr. Urartu Devletinin kuruluundan itibaren en youn ilikileri yaad Assurdan alarak kullanmaya balad bu yaz, saylar yaklak otuz olan tabletler, bronz eserler, en ok da mimari yaplara ait ta bloklar ve steller zerinde grlmektedir. Bu tip ivi yazs hemen her kral dneminde kullanlsa da, en ok yazl belgenin M.. 8. ve 7. yyda hkm sren puini, Menua, I. Argiti ve II. Sarduri dnemlerine ait olduu grlmektedir96. Anadoluya Ticaret Kolonileri Dneminde (M..1950-1750) Assurlu tccarlarla birlikte gelen ivi yazs Hitit mparatorluunda uzun bir sre kullanlmtr. Urartu Devletinin kurulmasyla birlikte Dou Anadoluda da kullanlmaya balayan bu yaz, ilk zamanlarda dorudan Assurdan alnd gibi uygulanmtr. Urartunun en gl rakibinden ald ivi yazs Yeni Assur stilindedir. Daha sonra Urartu devleti, bu yaz sistemini dillerinin ses yapsna uygun deiiklikler yaparak kendi ivi yazs dilini gelitirmitir97. Madrbur rneinde grld gibi Urartuda nceleri sadece Assurca kullanlarak yazlan yaztlarn, daha sonra ift dilli olduu grlmtr ve lkenin eitli noktalarnda bu ekilde kullanlmaya balanmtr98. Bir sre sonra kendi dillerinin kullanmnn yaygnlamasyla, Urartu yaztlarnda Assurca terk edilmitir. Urartuda ivi yazs, komusu Assurun aksine tabletlerde deil, daha ok kaya kitabelerinde grlmektedir. Bunun yannda bronz eserler zerinde de bu yaz kullanlmtr99. Saylar yaklak yz olan Urartu ivi yazl belgelerinin dnda, bu

94 95

Dinol 2004, 119. age. 120. 96 Belli 1991, 45. 97 Dinol 2001, 26. 98 Dinol 2004, 124. 99 Urartu ivi yazl metal objeler iin bkz. Belli 1991, 44-50.

28

blmde deerlendirilecek olan hiyeroglif yaznn, rnekleri dneminde kullanld bilinmektedir.

ok olmasa da, Urartu

Urartuda az sayda grlen hiyeroglif yaz sisteminin, ivi yazsna gre ksa bir sre ve snrl bir alanda kullanld grlmektedir. M.. III. binyl balarnda yaygnlaan hiyeroglif yazs, anlamlarn yklendii sembollerin kullanlmasyla olumaktadr. Yaklak ayn dnemlerde Msr ve Ege kltrnde de kullanlmaya balayan bu yaz sistemi, blgeler aras kltrel ve siyasal ilikiler ile Anadoluda da tannm ve kullanlmaya balanmtr100. En nemli rneklerin grld Hitit Dnemi ile birlikte Anadoluda yeni bir yaz sistemi kullanlmaya balanmtr. Bu dnemde hiyeroglif yaz kaya kabartmalarnda, mhrler ve bullalar zerinde grlmektedir. Hiyeroglif yazsyla Urartuda belli malzeme gruplar zerinde karlalmaktadr101. ounlukla depolama kaplar ile baz bronz eserler zerinde ok ksa halde kullanlan bu yaznn, ivi yazsna alternatif olarak kullanlmaya balanm olabilecei dnlebilir. Ele geen rnekler deerlendirildiinde bu yaznn daha ok halk arasnda yaygn olduu ve gnlk yaama gereksinimlerini karlama amal kullanld anlalmaktadr. Farkl blgelerde ele geen bu yazl rneklerin ayn dnem ierisinde olmasna karn, farkl yaz stillerinde kullanld grlmektedir102. Bu tiplerden daha snrl sayda bulunan ve ok basit kullanmlarn olduu rnekler Kayaldere, avutepe ve Bastamda daha ok hacim lleri olarak kullanlm iaretlerdir103. Bu rneklere gre daha gelikin bir yapda kullanlan ve ikinci tipe rnek olabilecek en gzel buluntular ise Giyimliden olmas muhtemel olan Budin Levhas (res. 6) ile Van Mzesinde bulunan bir baka bronz levhadr (res. 7)104. Bu iki farkl tipin lke ierisinde buluntu alanlar devletin dousunda ve batsnda kullanlan dilde farkllklarn olduunu gstermektedir105. Urartuda en erken rneklerinin M.. 8. yyda grlmeye baland hiyeroglif yaz sisteminin bu tarihlerde balayan Ge Hitit Beylikleri ilikileri sonucunda kullanlmaya baland dnlebilir106. Menua dneminden itibaren balayan esir almlaryla birlikte bu yazyla tanm olabilecek Urartunun bu dnemlerde Hate ve Alziden ald insanlar
Dinol 2001, 29. ilingirolu 1997, 151. 102 Schuler 1972-75, 401. Zimansky 1998, 160. 103 ilingirolu 1984, 81. 104 Payne 2005, 335-336. ( Van Mzesinde bulunan bu paralarn kesin buluntu yerleri belli olmasa da, stil zellikleri nedeniyle Giyimli Definesine ait olabilecekleri sylenmektedir.) 105 Dinol 1974, 113. 106 ilingirolu 1997, 152.
101 100

29

lkesinin merkezine gtrd bilinmektedir. ki kltr arasnda hiyeroglif yaznn kullanm amalarndaki benzerlik bu transferler sonucu gereklemi olabilir. Hiyeroglif yaz trnn kaplar zerinde hacim l birimi olarak kullanlmas Hitit mparatorluk Dneminde ve Ge Hitit Beyliklerinde Demir a boyunca grlmektedir107. Urartuda bulunan rneklerin byk bir blm de ayn amala kullanlmtr. Bunlar ierisinde Ge Hitit hiyeroglifleriyle benzerlikler tayan en nemli rnekler Altntepe hiyeroglifleridir. Buradaki buluntular ierisinde depolama kaplarnn yan sra bronzlar zerinde de bu tip yaz grlmektedir. Buradaki yazlar Ge Hitit yaz sistemi ile yazlmtr108. ki dilli olarak da tanmlanabilecek bu rnekler zerinde grlen Urartu kelimeleri, Luwi karakterleriyle yazlmtr109. Bu rnekler ierisinden bronz zerinde bulunan bir tanesinin zerinde yer alan yaz ile Karatepede bulunmu Hitit hiyeroglif yazl metin arasnda belirgin benzerlikler grlmektedir ve daha nce bahsettiimiz iki kltr arasndaki ilikiye kant niteliindedir110. Yazt da a-wa-ku-x-tu ad gemektedir111. Bu adn Karatepe yaztlarnda geen ve Assura vergi verdii bilinen Que kral Urikki olduu dnlmektedir112. Bu okumalara dayanlarak bu bronz eserin Urikki tarafndan Urartu kralna yollanan bir armaan olabilecei ne srlmektedir113. Bu fikir doru olarak kabul edildiinde Assura vergi verdii bilinen bu kraln Urartu ile iliki ierisinde olduunu ve Ge Hitit mallarnn Urartu Devleti ierisinde dolat sylenebilir. Bu da gstermeye altmz benzerliklerin ortaya kna aklk getirmektedir. rneklerde de grld gibi Urartu hiyeroglif yazl belgeleri, ivi yazl olanlarn aksine olduka ksadr. Bunlarn ses deeri tamayan, sadece belli bir eyi simgeleyen ideogramlar olduu da dnlmektedir. avutepe, Bastam ve Ayanisdeki rneklerde grld gibi baz depolama kaplar zerinde hem ivi yazs hem de hiyeroglif yaz bir arada grlmektedir114. Resmi devlet depolar ierisinde bulunan kplerin zerindeki iaretler vergi toplama ve merkezi denetim srasnda kullanlan standart deerleri temsil ediyor olmaldr115. Byle bir kullanm kaplarn geldii blgelere gre, zerindeki dilin eklinin belirlenmesinde nemli bir belirleyici olabilir. ki yaznn ayn anda
107 108

Zimansky 1998, 160. Dinol 1974, 111. 109 Zimansky 1998, 160. 110 Steinherr 1958, 99. 111 Klein 1974, 78. 112 Steinherr 1958, 100-101. 113 ilingirolu 1984, 84. 114 ilingirolu 1997, 151. 115 Salamtimur 2005, 141.

30

kullanlmasnn da, ivi yazs bilmeyen memurlara ynelik olabileceini dnebiliriz. Ancak, ivi yazs bilmeyenler iin kullanlm olabilecek hacim lleri ile kolay aklda tutulabilecek ve herkes tarafndan anlalabilecek iaretlerden olutuu dnlen bu yaz Urartu ierisinde uzun bir sre kullanlamamtr116. Bu nedenle elimize geen az saydaki rnek kesin sonulara ulaabilmek iin yetersizdir. Depolama kaplarnn dnda farkl bir kullanma rnek olan hiyeroglif yaztl iki bronz plaka Urartuda imdiye kadar baka benzerleri bulunmayan eserlerdir. Urartuda en uzun hiyeroglif yaztl Budin Levhas zerinde Assur ve Ge Hititde de rneklerine rastladmz takdim sahnesi yer almaktadr. M.. 8. yya tarihlenen117 Kargamdaki benzer rnek sahne konusu ve tasviri bakmndan Budin Levhasna benzetilebilir (res. 8). Budin Levhasnda tahtta oturan bir tanr ve ona takdim edilen ve sunan kiiler vard. Tanrnn kimlii tam olarak bilinmemektedir. Sahnenin st ksmnda ve figrlerin balar zerinde yer alan hiyeroglif iretler muhtemelen onlarn aklayclar olabilir. Sahnede yer alan figrler Urartu sanatnda baka rnekleri olan tasvirlerdir. Bu adan Ge Hititle ilikisini kuramadmz bu kabartmada geleneksel Urartu sanatyla beraber Ge Hitit yazsnn birlikte gsterilmesi ilgintir. Ne amala yapldn kesin olarak bilmediimiz, ancak adak levhas olmas muhtemel olan bu para anlatlan konu itibariyle Urartuda ok fazla grmediimiz bir rnektir. Budin Levhasndan baka Van Mzesinde yer alan ancak buluntu yeri belli olmayan bir baka bronz levhada aslan zerinde duran tanr Haldi resmedilmitir. Tanrnn karsnda bir kei ve kadn yer almaktadr (bkz. res.7). Kadnn ba zerinde yer alan yaz bu rnei benzer amala yaplm dier levhalardan ayrmaktadr. Anadoluda eitli dnemlerde ivi yazs ile birlikte kullanlan hiyerogliflerin, ariv gibi resmi devlet kullanmlarndan daha ok mhrler, depolama kaplar ve halka ak alanlarda grldn, ancak bu yaznn Urartuda dar bir alanda sembolik amal kullanldn syleyebiliriz. Sonu olarak, Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile ilikiye getii dnemlerde balayan hiyeroglif yaznn kullanm, devletin batsndaki bu beyliklerin kltrel etkilerinin bir yansmas olarak grmemiz yanl olmayacaktr.

116 117

Dinol 2004, 125. Mallowan 1972, 4-5.

31

III. Din Farkl beyliklerin bir araya gelmesiyle oluan Urartu Devletinin ok kltrl bir yapya sahip olduu, devlet dinininde grlen tanr eitliliinden de anlalabilmektedir. Olaslkla devleti oluturan birliktelik ierisindeki beyliklerin tanrnlarndan oluan Urartu resmi dininde tanrlarn nemi ve sras, ait olduklar beyliklerin gcne ya da nfusuna orantl olmaldr. Urartu topraklarnda kutsanan tm tanrlarn topland Urartu dini ierisinde, farkl halklarn inanlarndan tandmz tanrlarn karlklar olan isimler yer almaktadr118. puini dnemine ait Meherkap yazt119, devlet dini ile ilgili en geni bilgilere ulatmz kaynaktr. puiniden nce Urartudaki tm tanrlar kapsayan ve halka sunan bir baka yaztn bulunmamas, devlet dininin bu dnemde bir dzenlemeye tabi tutulduunu dndrmektedir120. Yaztta, kutsanmas istenen 78 tanr ve tanra isimlerinin yannda kutsal da, nehir ve kentlerin adlar da belirtilmitir. Ayrca, ad geen tanr ve tanralara sunulmas istenen kurbanla da bu yazttan renilebilmektedir121. Burada grlen tanr adlarn byk ksm Hitit, Hurri ve Assur dininden tandmz ve dnem ierisinde birok topluluk tarafndan kutsanm tanrlar temsil etmektedir122. Urartu tanrlar listesinin banda grdmz Haldi, yaztlardan ve buluntular zerindeki tasvirlerinden anlald zere Urartu pantheonunun ba tanrsdr. puininin Musasir kentini ziyaretinde tanmaya baladmz tanr, Urartu snrlarnn dndan gelmi ve Urartu dininin ba tanrs haline gelmitir. Tanrnn bildiimiz en erken tapm kutsal kenti olarak kabul edilen ve burada kendine adanan bir tapnak bulunan Musasir kentidir. Daha nce blgede varl bilinmeyen bu tanrnn kkeni tartmaldr. Urartu krallnn

Hurrili Teub ve Hepatn Urartudaki karl Teieba ve Hubadr. Ayrca Meher Kap yaztnda farkl kentlerin, (Kumenu kenti gibi) tanrlarnnda kutsand grlmektedir. 119 Kayaya oyulmu bu yazt, Vann kuzeyinde, Toprakkalenin batsndaki Zmzm Dada bulunmutur. 120 ilingirolu 1994, 45. 121 Sarduri olu puini ve puini olu Minua bu kapy Efendi tanr Haldiye yaptrdlar ve bir ferman kardlar: Tanr Haldinin, tanr Teiebann, tanr ivininin ve btn tanrlarn.. Tanr Haldiye alt olak kesilsin; kurban olarak: Tanr Haldiye 17 boa ve 34 koyun; Tanr Teiebaya 6 boa ve 12 koyun; Tanr iviniye 4 boa ve 8 koyun; Tanr Hutuiniye 2 boa ve 4 koyun;.(Payne 2006, 42-46.) 122 Zimansky 1998, 86.

118

32

merkezinden uzak olan bir blgede bulunan Musasir kenti, Urartu Devletinin snrlarnn genilemesiyle onun korumas altna alnmtr 123. Meherkap yaztnda tanr Haldiden sonra ikinci srada Hurri kkenli olan ve Dou Anadoluda da tapm grm sava ve hava tanrs Teieba vardr. Demir a boyunca Ge Hitit Beyliklerinde de ok sk karmza kan bu tanrnn iki kltrde de benzer tasvirlerinin yapld grlmektedir124. M.. 2. binde Hurri toplumunda olduka yaygn olan bu tanr, hava tanrs olarak tapm grmtr ve Urartu pantheonuna muhtemelen Haldiden daha ge bir zamanda gelmitir125. Urartu dininde ikinci tanr konumunda olan Teieba, lkenin hemen her yerinde kutsanmtr. Farkl blgelerden ele geen yazt ve adak eyalar zerinden bu tanrnn ad hemen Haldinin arkasndan gelmektedir126. Transkafkasyada Urartunun ynetim ve ekonomide nemli bir merkezi olan ve tanr Teiebaya adanm olan, Karmir-Blur/ Teiebani kenti bu Hurri kkenli tanrnn Urartu ierisinde tad nemi aka gstermektedir127. Tanrya adanm byk bir kutsal alann dnda idari ve ekonomik amal yaplarla nemli bir merkez olan kentte, devlet sanatna rnek ok nemli buluntular ele gemitir. Ele geen bu buluntular arasnda bronz eserler zerinde tanr Teiebann tasvirleri de yer almaktadr128. Urartu Devletinde grdmz, krallarn kendi adna inaa ettirdii krali kentler, lkenin ynetiminde nemli birer merkez konumunda olmulardr. Arabuni ve Teibani gibi tanrlara adanm kutsal kentlerin de devlet ierisinde nemli idari ve dini merkezler arasnda yer ald grlmektedir.

Salvini 2006, 196. Nieling 2004, 313. 125 Wartke 1993, 124. 126 ...Rusa der ki: Haldi kaps konusunda, ferman kardm, gerekten: Yeni tanakta tanr Haldiye bir olak kesilsin ve tanr Haldiye bir boa, tanr Teiebaya bir koyun ve tanr iviniye bir bir koyun kurban edilsin... ( Karmir-Blurdaki susi tapnana ait bir yazt, Payne 2006, 286-287). 127 Bu tanrya adanm iki ehir vardr. ehirlerden bir tanesinin kuruluuna ilikin Rusa dnemine ait, bir Urartu kalesinde bulunan yaztta ehrin yapl amacnn yannda burada tanrya bir de tapnak inaa edildii grlmektedir: Toplam 23 kraln hepsini tek bir yl ierisinde yendim, Erkek ve kadnlar Biainili lkesine srgn ettim, Hara toplama ylna geldim. Bu kaleleri bu lke iin yaptrdm Tanr Teiebann kalesini kusursuz bir ekilde yaptrdm. Oraya Teieba ehri adn verdim. Biainili lkesinin glendirilmesi ve dsman lkelerinin bastrlmas iin (yaptrdm). Rusa der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse... (Payne 2006, 270). 128 Piotrovskii 1967, 92.
124

123

33

Meherkap yaztnda Haldi, Teieba ve iviniden sonra gelen tanr ve tanralar arasnda baka Hurri kkenli olanlar yer alsa da bu tanrlarn Urartuya geli kaynaklar hakknda syleyecek ok fazla bilgimiz yoktur. Ayrca Hurri kkenli tanrlardan dierleri Teieba kadar Urartu dininde etkili olamamtr. Urartu yaztlarnda pek ok tanrdan sadece bir kez sz edildiini grlmektedir. Bunun aksine hemen her kral dneminde ba tanr Haldinin gc vurgulanmtr ve her yerde tanr kutsanmtr. Haldiden sonra en gl konumdaki Teieba ise yaztlarda enok grlen ikinci tanrdr. Ayrca Haldiden sonra kabartmalar zerinde en sk grlen tanrdr. Hurri kkenli olduu bilinen Teiebann kkenleri, elinde yldrm demetli tasviriyle n Asyada M.. 3000lere kadar uzanmaktadr. Tanr kur ve Hadad betimlemelerinde grdmz bu tasvir, daha sonra Ge Hitit Beyliklerinde ayn tasvirle grlmektedir129. Birbirine yakn corafyalarda farkl dnemlerde karmza kan bu tanrya ait kabartmalar, ayn tanrnn kltrel deiimlere urayarak yzyllarca Anadoluda tapm grdn kantlamaktadr130. Urartu Devletinde de bu tanrnn tasviri, dier kltrde de grld gibi boa ve aslan zerinde yaplmtr (res. 9-10). Bronz eserler zerinde ska karlalan boa zerindeki tanr figrlerinin hepsi bu tanr olup olmad kesin deildir. Pek ok yerde dnemine gre farkl tiplerde gsterilen bir boa zerinde duran figrn elinde kimi zaman yldrm demedi(?)131, kimi zaman da sava kimliini temsilen ok ve yay vardr132. Genel grnmleri itbariyle Ge Hitit sanatndaki tasvirleri anmsatsa da, Urartudaki kimi betimlerde Assur sanatnn etkisi daha youn grlmektedir133. Urartuda bu tanrnn kkenini kurulu evresinde aramak daha doru olacaktr. Kesin tarihlemelerini yapamadmz eserler zerinde bulunan bu tasvirler genel olarak benzese de Ge Hitit sanatndaki geliimle ok fazla paralellikler tamamaktadr. Urartu ve Ge Hitit tanrlar arasnda kurulabilecek benzerliklerin dnda iki kltr arasnda baz ilgin benzerlikler de vardr. Bunlar yine din ve l gmme geleneinin ayrntlarnda karmza kar. Altntepe rneinde grld gibi Urartuda ayn anda farkl gmme teknikleri grlmektedir. Devletin merkezinde kral ve prensler Van

Orthmann 1971, Kratepe B/3, Niehr 2004, 416-417. 131 Ik 1985, 80, resim 5. 132 age 76, resim 1. 133 Kef Kalesine ait Van Mzesinin bahesinde yer alan bir rnek buna rnek olarak gsterilebilir. Ayn alanda bulunan yazta gre tarihlendirmesi yaplan kabartma muhtemelen II. Rusa Dnemine aittir.(Burney 1958, 214215-216.)
130

129

34

Kalesindeki kaya mezarlarna gmlrken, sradan halk toplu mezar alanlarnda farkl tekniklerle gmlmtr. Yakma ve gmmenin ayn dnemde grlmesi krallk ierisindeki inan eitliliini gstermektedir134. Urartuda ok sayda olmasa da grlen yakma gelenei daha erken dnemlerde Anadolunun eitli blgelerinde grlmektedir. Ge Hitit Beyliklerinde zellikle Hamat ve Kargamda da grlen bu gelenein135 Dou Anadoluya hangi yolla geldii tartmaldr. Snrlar genilemi ve farkl topluluklar bnyesinde barndran Urartu Krallnn farkl gelenekleri yaatmas muhtemeldir136. Habibua nekropolndeki l yakma tekniklerinin, Ge Hitit Osmankayas ve Ilca ile benzerlikler tamas, birbirine yakn bu blgelerde salanan kltrler aras ilikiden bahsedilebilir137. Ancak bu tekniin Anadoluda pek ok blgede grlmesi dorudan bir ilikinin aranmamas gerektiini dnlebilir. Urartuda halkn bir ok tabakasnda kullanlan bu teknik Van Kalesi gibi lkenin merkezindeki rneklerde de grlmektedir138.

Zimansky 1998, 89. Woolley 1953, 250. 136 Toprakkalede farkl teknikler ayn anda kullanlrken avutepede yakma yoluyla l gmme teknii daha arlkl grlmektedir. 137 Ik 1987, 559. 138 Van Kalesinin gney yamacnda kayalara oyulmu mezarlarn ierisinde urneler yer almaktadr. Bu rnekler Urartuda soylular tarafndan da Urartuya yabanc bir gelenein kullanldn gstermektedir. (Sevin 1980, 155-156.)
135

134

35

IV. Madeni Eserler A. Bronz Kemerler ve Plakalar zerindeki Sahneler: Urartu Krallna ait buluntular arasnda bronz kemerler139, kralln sanat anlayn gsteren en nemli rnekler arasndadr. Saylar yaklak 400 olan kemerlerin, lkenin farkl blgelerinde bulunmas geni bir kullanm alanna sahip olduunu gstermektedir. imdiye kadar kutsal alanlar ierisinde ok kalalmayan Urartu kemerlerinin daha ok gnlk kullanm amal yapld da dnlebilir. Dou Anadoluda daha erken dnemlere ait kazlarda ele gemeyen bu aksesuarlarn, maden ilemeciliinde yeni bir dnem balatan Urartu ile var olmaya balad buluntularla birlikte grlmektedir140. Urartuda Menua dneminde retilmeye balanan kemerlerin kralln son dnemlerine kadar kullanld bilinmektedir141. Eserler zerinde grlen sslemeler, bunlarn halk arasnda kullanlan ve sadece giysiye ait bir para olmadn, kemerlerin toplumda stat belirleyebilecek aralar olabileceini de dndrmektedir. ounun zerinde ilenen kompozisyonlar, kullanann nemini ve zenginliini yanstyor olmaldr. Urartu buluntular arasnda saylar ok da az olmayan kemerler zerinde grlen bu ssleme elemanlarnn bir ou, Urartuya zg olarak tanmlayabileceimiz zellikdedir. Urartu sanatnda ska rastlanan aslan ba ve kei gibi motiflerin yannda bitkisel motifler ve mimari tasvirler tartmasz Urartu betimleri arasndadr142. Ayrca ska kullanlan av ve yaban hayvan sahneleri, Urartu gnlk hayatnda bunlarn nemli bir yeri olduunu ve bu nedenle kemerler zerinde ska kullanldn dndrmektedir. Ancak Urartulu bu elerin yannda ayn kemerler zerinde, yakn corafyalardaki kltrlerde yaygn olarak grlen motiflerde yer almaktadr. Bu blmde, bir ksm Urartu kemerleri zerinde grlen ziyafet sahneleri, hayat aac motifi, sava sahneleri ile, Ge Hitit kltrndeki benzer sahnelerin grld rnekler ele alnacak ve deerlendirilecektir. Urartuda bronz kemerler
139

Genellikle bronz rneklerine rastlanan Urartu kemerleri arasnda daha az sayda da olsa gm olanlar bulunmaktadr (zg 1983, 33-37). 140 Urartu kemerleri ile ilgili geni bilgi iin bkz. Kellner 1991, Seidl 2004. 141 Seidl 2004, 137. 142 age 122, tablo 93.

36

zerinde grdmz tasvirler Ge Hitit rneklerinde ounlukla ta kabartmalar zerinde yer almaktadr. Ayrca baz madeni eserler zerinde de azda olsa benzer sahneler grlmektedir. Yaplar zerindeki orthostad paralarnda ve mezar stellerinde yer alan Ge Hitit sanat rneklerinin Urartu sanatnda birebir kopya edilmese de, konu itibariyle esin kayna olabilecei dnlebilir. Urartu kemerlerinde Menuadan itibaren grmeye baladmz ziyafet sahnelerinin kkeni Mezopotamyada erken tarihlere kadar inmektedir. Ninive, Nimrud, Babil gibi merkezlerin yannda, Kuzey Suriyede ve Anadoluda Erken Tun anda itibaren bu tr sahneler grlmektedir ve uzun bir sre kullanlmaktadr (res. 11)143. Demir andan itibaren Assur ve Ge Hitit sanatnda sk kullanlan bir konu haline gelen bu sahneler l klt ile ilgili olmaldr. Urartu rneklerinden farkl olarak ta bloklar zerinde yer alan bu sahnelerde, yemekle birlikte yaplan bir seremoni anlatlmaktadr. Hemen her rnekte ana motif olan yemek masas, etrafnda oturanlar, hizmetkarlar, mzisyenler ve danslar yeralmaktadr (res. 12). Urartu rneklerinde de ana sahnenin konusu genellikle ayndr(res. 13). Ancak Urartuda bu sahnelerin dnda ayn kemer zerinde farkl sahneler de yer alabilmektedir. Urartu sanatlar bir tarafda grlen yemek sahnelerinin yannda hayvan motifleri ve mimari tasvirlerle kemerler zerindeki alanlar doldurmulardr144. Urartu kemerlerinin bir ounda sahne alttan ve stten bitkisel motiflerle snrlandrlmtr. Kemerlerin bu motiflerin stil zelliklerine gre genel tarihlemeleri yaplabilmektedir. Urartuda hangi etki ile balad bilinmeyen bu sahnelerin tasvirinin dinsel bir ierik tayp tamad da kesin deildir. Farkl buluntular zerinde karlalmayan bu tasvirler grsel bir kopyalama gibi alglanmaktadr. Ge Hitit Beylikleri ierisinden Urartu ile yakn ilikilerin yaand Malatyada da orthostadlar zerinde grlen bu sahneler, bir dnemin modas olarak grlebilir (res. 14). Sefer dzenledikleri ve vergiye baladklar blgelerde ok sk kullanlan bu sahneler Urartulu sanatlar tarafndan kemerler zerine kopya edilmi olabilir. Urartuda bunlarn Ge Hititdeki gibi dinsel ierik tamadn dndren nedenlerden en nemlisi, kullanm alanlarndaki farkllklar olabilir. Ge Hitit Beyliklerinde mezar stellerinde ya da kutsal alanlarda ele geen ve genellikle
143 144

Bonatz 2000, 52 resim 7. Kellner 1991, tablo 69 resim 269.

37

orthostad paralarnda grlen bu sahnelerin, Urartuda soylu snfn (?) gnlk yaamda kulland kemerlerde yer almas bunlarn estetik amal yapldn dndrebilir. Zincirli, Kargam, Karatepe ve Malatya gibi, merkezlerde bulunan kabartmalar zerinde yemek sahnelerinin tasvirinde baz farkllklar grlse de, ieriklerinde ayn konu anlatlmaktadr. Ancak benzer sahnelerin grld Urartu bronz kemerlerinin birounun buluntu yerleri belli deildir. nemli bir ksmnn Giyimli Definesine ait olduu dnlen bu rneklerin ounun devletin ykseli ve k dneminin arasna (M..750-585) ait olduu dnlmektedir145. Yukarda da belirttiimiz gibi, Ge Hitit kabartmalarnda146 sahnenin merkezinde bir yemek masas ve karlkl oturan iki figr vardr147. Kabartmalarn hemen hepsinde grlen sahnelerde belli farkllklar bulunsa da vazgeilmez baz ifadeler grlmektedir. Sahne ortasnda yer alan masa ve zerinde ekmek olarak adlandrlan yiyecekler vazgeilmezdir. Ancak kimi kabartmalarda masann bacaklarnda farkllklar grlmektedir. Ge Hitit kabartmalarnda grlen masalar iki farkl gruba ayrabiliriz. Bunlardan biri Zincirli148, Malatya149ve Mara150daki rneklerde grld gibi apraz bacakldr (res. 15). Bu tasvirle ayn blgelerde bulunan farkl masa tipi ise, Urartu kemerleri zerinde de grdmz rneklerdir (res.16). Genellikle figrlerin oturduu tahtlarn bacaklarna benzeyen bu masalar aslan bacaklarn anmsatr ekilde yaplmlardr. Marada bir nceki tiple birlikte grlen bu masalar, Karatepe ve Karkam rneklerinde de ska karmza kmaktadr. Ancak Urartuda genellikle Ge Hitit kabartmalarnda grdmz apraz masa bacaklarna benzer rneklerde grlmektedir. Daha az sayda olan bu rnekler yine bronz kemerler zerinde grlmektedir ve Assur sanatnda ok s kullanlmaktadr151.

Tayrek 1978, 202. Ge Hitit Beyliklerinde yemek sahnelerinin grld kabartmalarla ilgili bkz. Orthmann 1971, Bonatz 2000, Bonatz 2000a. 147 Genellikle karlkl oturan kiilerin biri erkek dieri de kadndr. Ancak Urartuda da olduu gibi kimi zaman masann banda tek kiinin oturduu rneklerde vardr (Bonatz 200, 61 resim 18). 148 Bonatz 2000, 60 resim 16. 149 Symington 1996, resim 16b. 150 Orthmann 1971, resim B15. 151 Merhav 1991, 253.
146

145

38

Ge Hitit sanatnda yemek sahnelerinde masann etrafnda oturan figrler de dnemin modasn yanstmaktadr. Giyilen kyafetler ve sa biimleri ait olduklar kltrlerin genel zelliklerinde yabanc olmadmz grnmlerdir. Erkek figrlerde ucu kvrk, ba takke gibi oturmu sa tasvirleri Ge Hitit sanatnda ska grlmektedir152. Erkek figrnn karsnda oturan kadn figrlerinde de ayn benzerlikler sz konusudur. Genellikle ba rten manto eklindeki kyafetler bir ok kabartmada karmza kmaktadr153. Ge Hitit kabartmalar zerinde deimeyen bir baka tasvir de masann zerinde duran yiyeceklerdir. st ste dizilmi yarm ay eklindeki yiyecekler kimi zaman tek bana dururken, kimi rneklerde masann zerinde yemekle ilgili baka nesneler de grlmektedir. Urartu sahnelerinde de masann zerindeki nesneler Ge Hititdekilerle ayndr. zellikle baz rneklerde hemen hemen ayn tasvirler grlmektedir (res. 17)154. imdiye kadar Ge Hitit kabartmalarnda tarif edilen nesnelerin hemen hepsi Urartu kemerleri zerinde de grlmektedir. Ancak kemerler zerinde kabartmalara gre baz farkllklar vardr. Urartu sahnelerinin merkezinde ounlunlukla kadn vardr. Masann etrafnda genellikle kadnlar oturmaktadr (genelde tek bana). Bu da, bu kemerlerin kadnlarn kullanmna ynelik olabileceklerini dndrr. Kadn figrlerinin grnmnde iki kltr arasndaki nemli bir benzerlik ellerin duru eklidir. Genellikle sol ellerde bir kase durmaktadr. Havada, yze yakn bir alanda grlen bu kaselerin seromonide nemli bir yeri olduu dnlmelidir (res. 18-19). Urartu kemerlerindeki kadn figrleri zerindeki kyafetler de byk lde Ge Hitit rneklerindekilere benzemektedir. Ba rten kyafet ilemesinde farkllklar olsa da kullanm ekilleri ayndr. lenen madenden kaynakl olabilecek bu farkllklarda yerel sanatlarn el becerileri de deerlendirmelerde gz nnde bulundurulmas gereken bir noktadr. Urartu kemerleri zerinde figrlerin nnde yer alan masa yukarda bahsettiimiz gibi ikinci grup olarak adlandrdmz Ge Hitit tasvirlerine benzemektedir. Ayrca Urartu masalar zerinde kimi rneklerde rt olarak adlandrlabilecek sslemeler de grlmektedir(res. 20). Ge Hitit rneklerinde pek karlalmayan bu ssleme Urartuda da vazgeilmez bir kural deildir. Sanatnn
152 153

Bonatz 2000, tablo VIII C1, tablo IX C7. age tablo XX C59. 154 Kellner 1991, tablo 70 resim 279. Bonatz 2000, tablo X C15.

39

yorumu olarak da dnebileceimiz bu nesneyi Ge Hitit kabartmalarnda sadece bir rnek zerinde tespit edebilmekteyiz155. ki kltrde de sahnelerde grlen ortak dier bir unsur hizmetkarlardr. Urartu sanatnda sahnenin tamamnda masaya yiyecek, hediye tayan kadnlar oturan figrn arkasnda bir sra halinde gsterilmitir. Ge Hitit rneklerinde sahnenin daha dar alanlarda ilenmesi bu btnl bozsa da, bu kltrdeki seromonide ayn figrlerin olduu baz rneklerde grlmektedir. ki kabartma grubunda grlen en nemli benzerliklerden bir tanesi oturan figrn arkasnda duran156 ve elinde yelpaze tutan hizmetkar figrleridir. ki grupdaki rneklerde de bu figrn duruu ayndr. Genellikle sa elde tutulan yelpaze hareket halinde gsterilmitir. Blmn ilk banda bahsedilen Assur merkezlerde grlen bir zellik bu yelpazenin duruudur. Kuzey Suriye sanatnda Mezopotamyann ilerinde bulunan rnekler Urartuda grlenlere benzemektedir (res. 21-22). Hafif yatay, bayrak grnml olan bu yelpazeler Ge Hitit merkezlerindeki rneklerde daha farkl gsterilmektedir. Ancak siyasi ilikilerde yaanan sk ilikiler Kuzey Suriyede farkl kkenli tasvirlerin varlnn nedeni olarak dnlmelidir. Kemerler zerinde grlen yemek sahnelerinde olabilecek benzerlie bir baka rnek, yine buluntular zerinde grlen hayat aac sahneleridir. Ge Hitit sanatnda zellikle orthostadlarda ska karlalan bu sahne Urartuda da pek ok bronz eser zerinde grlmektedir (res. 23-24). Urartuda geni bir dnem ierisinde kullanlm bu sahnelere ait eserlerin kesin tarihlemesini yapmak ise gtr. Hayat aac motifi M.. 2 binden itibaren Mezopotamya ve n Asyada ska karmza kmaktadr. Yeniden douu, dirilii temsil ettii dnlen aacn etrafnda genellikle koruyucusu olarak kei ya da kanatl cin betimlemeleri grlmektedir. zellikle Assurda ok youn karlalan bu sahne bir dnem Ge Hitit orthostadlarnn da vazgeilmez sahneleri arasnda yeralmaktadr. Ge Hitit sanatna Assur etkisiyle yerlemi olabilecek bu bezeme, blgede Urartu etkisinin grlmeye balamasyla yeni bir kullanm alan bulmu olabilir. Hayat aac inancnn ve tasvirlerinin Urartuda hangi tarihlerde kullanlmaya balad ve hangi kltrel etkiyi tad kesin olmasa da, daha nceki blmlerde deinilen siyasal
155 156

Bonatz 2000, tablo XI C16. Baz rneklerde masann dier tarafnda oturan figrn karsnda da grlmektedirler.

40

ilikilerden kaynakl Ge Hitit rnekleri model alnarak kullanlmaya balanm olabilir. zellikle kemerler zerinde grlen bu sahneler, at koum takm paralarnda ve bronz kaplar zerinde de karmza kmaktadr. Ge Hitit rneklerinden etkilenmenin olduunu dndren en nemli etkenler, sahnelerin duruundaki benzerliktir. Son olarak bu blmde kemerler zerinde grlen benzer sahnelere ilikin deinebileceimiz bir baka rnek araba sahneleridir. Ayn dnem ierisinde bir ok kltrde ayn anda kullanlan bu tr sahneler arasnda genel benzerlikle rolsa da, Urartuda pek ok farkl bronz eser zerinde grlenlerden bazlar tasvirleri ve konular bakmnda Ge Hitit sahneleriyle benzerlikler gstermektedir. Ge Hitit kltrnde grdmz sava arbalar iki grupta incelenmektedir. M.. 9 ve 8. yya, stil zelliklerindeki farkllklarndan dolay gruplandrlan bu arabalarn Assur arabalar zerinde de etkili olduu dnlmektedir157. M.. 8. yyda Ge Hitit eserleri zerinde grlen arabalar ile Urartuda baz rneklerin benzerlikleri grlmektedir. Dingilin arabann arka ksmnda yer almas ve sekiz ispitli yaplan tekerlekler Urartu ile grlen en ak benzerliklerdir. Sava arabalarnn Urartuda grlen erken tasvirleri Menua Dnemine aittir (M.. 830785). Daha ge dnemdeki rneklerde grlen benzerlikler, Ge Hitit Beylikleri ile youn ilikilerin grld tarihlerle rtmektedir. I. Argiti ve II. Sarduri Dnemine ait olan bu rnekler de Ge Hitit sanatnn etkili olduu dnlebilir158. zerinde araba sahnelerini grdmz kemerlerin tarihleri ve buluntu yerleri hakknda ok net bilgiler olmasa da, bunlarn Urartunun yaylm dnemi ierisinde olduu dnlmektedir. Bunlardan byk bir ksmnn yine Giyimli Definesine ait olduu tahmin edilmektedir159. Kemerlerde grlenden daha ok, kalkan ve pektoraller zerinde karlalan sava arabas tasvirlerindeki benzerlikler de olduka ilgintir. Sahnelerin duruu itibariyle Ge Hitit orthostadlaryla benzerlikler tayan bu rneklerin bir ksm puini ve I. Argiti dnemine tarihlenmektedir160. Bunlar ierisindeki en dikkat ekici rnek, sava arabasnn altnsa yatan bir askerin gsterildiidir. Ge Hitit
157 158

ilingirolu 1984, 53. Merhav 1991, 53. 159 Kellner 1991, 29, tablo 1 resim 1-8. 160 Seidl 2004, 101, tablo 17, 24.

41

orthostadlarndan bildiimiz bu sahneler zellikle Zincirli ve Kargamda ska karmza kmaktadr. Assurda da benzer sahnenin ilendii rnekler grlse de (res. 25), Zincirlideki sava arabas tasviri ile Urartu yapm sahnenin benzerlii daha dikkat ekicidir (res. 26-27)161. puini dnemine ait bir pektoral zerinde de ayn sahnenin grlmesi, bu sahnenin Urartuya ok da yabanc olmadn gstermektedir. Ancak sahnede arabann, savalarn ve yerde yatan askerin iki sahnedeki benzerlikleri, eser retiminde bir etkilenme olabileceini gsterir. Bu denli benzerliin dnem ierisinde tesadf olarak ortaya kmas ok da gereki deildir. Bunlarn temelinde, daha nce deinilen yakn siyasal ilikiler olmaldr. Zincirlide bir orthostad? paras zerinde yer alan ve ayn arabada gsterilen Urartu ve Ge Hitit askerinin tasviri de sanat eserleri zerinde grlen sahnelerin rastlant sonucu olmadn aka gstermektedir. Eserler zerinde grlen bu benzerlikler, yaanan siyasal gelimelerin birer yansmas olarak da alglanabilir. Urartuda daha ok bat ile ilikilerin younlat dnemlerde retilen tm bu eserler zerinde, Ge Hitit ile farkl malzeme ilemeciliin yaratt deiiklikler aka grlmektedir. Eserler zerindeki ince detaylarda Urartunun kendi stil zellikleri hakimdir. Ancak sahnelerin kullanm ekli ve tasvirlerde Ge Hitit rnekleriyle nemli benzerlikle vardr. Bu konuda deinilmesi gereken bir nokta Assur etkili zelliklerdir. Ayn eser zerinde, Assur kaynakl olabilecek baz zellikler grlmektedir. Ancak dnem iersinde grlen siyasi ilikilerin geliimi ve kltrler arasnda ki alveri gz nnde bulundurulduunda, bu etkilenmenin Kuzey Suriye zerinden olabileceini dnbilir. Assur etkili bu zelliklerin Ge Hitit sanatnda da grlmesiyle bunlarn, Urartuya bu blgelerle salanan ilikiler sonucu tanm olmas ihtimali gz nnde bulundurulmaldr. Assura gre daha yakn ilikiler kurulan Ge Hitit Beyliklerinden Assur sanatna ait paralar tannm ve bu beyliklerde de benimsenmi bu zellikler Urartu kltr ierisinde yer alm olmaldr.

161

Zincirlideki bu orthostad paras iin bkz. Luschan resim 39. Orthman 1971, resim B/1.

42

B. Madalyonlar: Dier buluntu gruplarna gre saylar ok fazla olmayan, ancak Ge Hitit ve Urartu kltr arasndaki ilikiye kant olabilecek en gzel rnekler arasnda kabul edebileceimiz Urartu madalyonlarnn bir ksm, Toprakkale ve Giyimli? gibi merkezlerden ele gemitir. Ancak elimizdeki dier madalyonlarn geldikleri alanlar ve dnemlerine ait kesin bilgi bulunmamaktadr. Urartu buluntular arasnda sadece yedi tane madalyon tespit edilebilmitir. Bunlardan iki tanesi altn, tanesi gm, dier iki tanesi de bronzdur162. Elimizdeki nemli rneklerin zerindeki sahnelerde tahtta oturan bir tanra163, tahtta oturan bir tanr164, boa zerinde duran bir tanr165 ve aslan zerinde duran tanr yer almaktadr166(res. 28-29-30-31). Baz Ge Hitit madalyonlar zerinde yer alan sahnelerle, resim 31deki Urartu madalyonu arasndaki benzerlik iki grup arasnda bir ban olabileceini dndrmektedir. Urartuda imdiye kadar ok fazla bu tr eserlerin bulunmamas, bunlarn Urartu sanatnn seri retim mallar olmayabileceini, zel olarak Urartuya getirildiini ya da yapldn dndrebilir. Bunu dndren en nemli nedenlerden bir tanesi, neredeyse ayn grnmlere sahip olan ve Zincirlide bulumu iki madalyondur (res.32-33). Resim 31de grlen, ancak buluntu yeri belli olmayan altn bir madalyonla nemli benzerlikler tayan bu madalyonlarn, Urartu yapm olduu dnlen rnee gre buluntu yerleri daha kesin tarihlemeler yaplmasn mmkn klmaktadr. M.. 7. yya tarihlenen ve Urartu olduu dnlen madalyonun167hem dnem hem de stil zellikleri olarak Ge Hitit rnekleriyle paralellikler tamas, buluntu yeri belli olmayan bu madalyonun kkeni konusunda farkl yorumlara neden olabilir. Urartu Dnemine ait olduu dnlen bu altn madalyonda bir aslan zerinde ve tad atributlardan tanr olduu anlalan bir figr durmaktadr. Bir aya aslann banda, dier aya srt ksmnda gsterilen figrn sol elinde ok ve yay durmaktadr. Sa eli ise havada ileriye doru uzatlm durumda ve botur. Tunik zerinde uzun bir manto? giymi gsterilen figrn erkek olabilecei dnlse de kesin bir cins ayrm yapmak zordur. Figrn srtnda
162 163

Kellner 1991, 164. Toprakkaleden ele gemi bir altn madalyon ( Meyer 1955, resim 210). 164 Bronz madalyon. Buluntu yeri belli deildir. M.. 7. yya tarihlenmektedir( Kellner 1989, resim 46). 165 M.. 7. yy a tarihlenen bronz madalyon (Kellner 1974, resim 1). 166 Altn madalyon. M.. 7. yy.( Kellner 1980, resim 18). 167 Kellner 1991, 167.

43

gsterilen nesnenin de ne olduu cinsi gibi ak deildir. Elinde ok ve yay tuttuu iin akla ilk gelen ifte sadakdr. Ancak Zincirlide ki benzerlik kurduumuz madalyonlarda, figrn arkasnda bir gne gsterilmitir. Ucu nokta eklinde gsterilen gne paralar Urartu olduu dnlen madalyonda, yukarda sadak olarak bahsettiimiz nesnelerle benzerlik tamaktadr. Bu benzerlik, Urartulu sanatlarn grdklerini yanl yorumlamas sonucunda olabilecei gibi, ayn sembollerin farkl sanat sluplar kullanan sanatlar tarafndan yaplm olmasndan da kaynakl olabilir. Madalyonlar zerindeki semboller ve figrleri daha detayl tasvir edersek; Zincirlide bulunmu be rnekde de aslan zerinde duran figrn tanra olduunu sylemek mmkndr. Ensesinde toplanm sa ve bal kadns bir grnm tamaktadr. Urartu olarak adlandrdmz dier madalyondaki figrn sa ve bal da bu rneklere benzemektedir. Ancak Urartu dininde daha ok zerinde tanradan ok erkek tanrlarn gsterildii aslan nedeniyle bu figrnde erkek olduu sylenebilmektedir168. Zincirlide arkasnda gnele birlikte resmedilen tanrnn, gne tanrs ivini olduu dnlebilir. Urartu pantheonunda da yer alan bu tanra yukarda bahsedilen madalyonlarn hepsindeki ortak tanra olabilir. Bu madalyonlarda aslan zerindeki figrn karsnda tanr ya da tanraya sayg duran bir figr yer almaktadr. Zincirlideki rneklerden ikisinde bu figrn kadn olduu aktr. Dier madalyondaki figrler ise sakallarndan ayrt edilebilen erkeklerdir. Urartu eseri olarak verdiimiz rnekde ise, aslanl figrde olduu gibi bunun karsnda duran figrnde kimlii ok ak deildir. Sakalsz olarak gsterilen figrn kyafetleri ve bal erkek olabileceini dndrmektedir. Babil ve Assurun ge dnemlerine ait mhrler zerinde de grlen benzer sahnelerde ki tanra Itarn tasvirinin de, Urartu madalyon rnekleriyle beraber kkeninin Kuzey Suriye olabileceini dnlmektedir169. Bu rneklerle birlikte Urartudan ele gemi bu az saydaki madalyonun Ge Hitit retimi olabileceini ve yaanan siyasi ilikiler sonucunda Urartuya gitmi olabileceini sylemek mmkndr. Ancak baz ufak stil farkllklarnn dnda var olan en byk soru, benzer sahnelerin Urartu pektoralleri zerinde de grlmesidir. Urartuda nemli bir
Bu madalyon zerinde yaplm almalarda cinsi ve kimlii zerinde net bir sonuca ulalamamtr. Ancak kayanaklarda tanr olarak gemektedir (bkz. Kellner 1980, 84). 169 Merhav 1991, 174.
168

44

buluntu grubunu oluturan bu buluntular zerinde yer alan sahnelerin bir etkilenme sonucumu ortaya kt yoksa, madalyonlarn sahneleriyle ortak inanlarm yanstt akdeildir. rnek olarak gsterebileceimiz ve Urartu olarak tanmlanan pektorallerinde de buluntu yerlerinin kesin olmamas, madalyonlarla ayn kaynakdan gelmi olabileceklerini dndrmektedir170.

Kellner 1980, 85 res. 3 ( Toprakkaledeki altn madalyonla benzer sahneye sahip bu pektorak zerinde tahtta oturan bir tanra ve etrafndaki kadnlar gsterilmektedir).

170

45

C. neler: Urartu Dnemine ait ele geen en byk buluntu grubundan bir tanesini taklar oluturmaktadr. Bu grubun ierisinde elimize en ok geen rnekler inelerdir. Genellikle bronzdan yaplm olan ineler, daha az saylarda da olsa baka madenlerden de yaplmtr. Halkn hemen her kesimi tarafndan kullanld dnlen bu taklar zellikle Urartu mezarlarndan youn olarak ele gemitir. Buluntu yerlerinin mezar alanlarnda younlamasndan kaynakl l kltyle ilikisi olabilecei dnlen ineler Urartuda 8. yy.dan itibaren grlmektedir.
Dnemin en nemli ss eyalarndan olan ineleri genel zellikleriyle

deerlendirmeye alrsak nemli olabilecek bir ka sonuca ulaabiliriz. Anadoluda ele geen erken rneklerin ounun demirden yapld grlmektedir171. Urartu Dnemi ile birlikte bronz rneklerin daha youb grlmeye balad inelerde yeni tipler de grlmeye balamtr. Ancak tiplerindeki bu eitlilie karn Urartu inelerinin yaplar genellikle ayndr. nelerinin her zaman iki ksmdan olutuu grlmektedir. Ba ve gvde ksmndan oluan inelerin, ba ksmlarndaki sslemelere gre snflandrmalarnn yaplmas mmkndr172. Bu blmde Urartu inelerinin zelliklerine ve eitlerine ok fazla deinmeden, sadece konumuzla ilgili olabilecek, Ge Hitit kltr ile bir ilikinin sonucu olabilecek tek bir tipden bahsedilecektir. Dier blmlerde gstermeye altmz iki kltr arasndaki ilikiye ynelik, inelerde syleyebileceimiz ok fazla bir ey yoktur. Ancak balnda kanatl grifon sslemelerin yer ald rneklerin Ge Hitit kltryle paralelliklere sahip olabilecei dnlebilir. Ayrca Urartu inelerinde grlen baz tipler ile Ge Hitit kabartmalarnda tanrlarn elinde grlen atribler arasnda da benzerlikler kurmak mmkn olabilir. ok kuvvetli olmasa da bu dnceler kltrler arasndaki ilikiye rnek olarak sunulabilir. Bahsettiimiz bu dncelerden ikincisi Kargam ve Malatyada tanra Kubabann kabartmalarnda grlen nesnelerdir. Tanrnn elinde tuttuu atribt konumundaki bu nesnelerin nar olduu dnlmektedir. ok sk karlalmasa da, nar biiminde

171 172

Yldrm 1989, 6. Yldrm 1987.

46

olan Urartu inelerinin Ge Hitit Beyliklerinde kabartmalarda grlen rneklerle ilikili olabilecei literatrde yer almaktadr173. Daha sk karlatmz ve daha kesin ifaderi kullanabileceimiz ilk rnein kapsad ineler ise, dier ine rneklerinin de olduu gibi daha ok kaak kazlardan ele gemitir. Balnda grifon motifi bulunan bu inelerin Anadoluda ve Kuzey Suriyede M.. II. binin balarndan itibaren kullanld grlmektedir174. Uzun bir dnem boyunca bir ok eser zerinde ska grlen bu varlk bir ok kltrde ve mitolojide kaplarn bekisi, tanrlarn refakarisi ve hayat aacnn dlleyicisi olarak karmza kmaktadr175. Kullanmnda corafi bir snrlama izmenin zor olduu bu nesne Urartuda inelerin dnda farkl yerlerde de karmza kmaktadr. Eserler zerinde farkl tasvirlerinin grld grifonlar Urartuda, Orta ve Ge Hitit Dnemlerinde olduu gibi az kapal olarak tasvir edilmitir176. nelerdeki grifonlar kartal baldr ve azlar kapaldr. Ayrca kulaklar ve dier kltrlerde grlen balarnn zerindeki kntlar yoktur. Ge Hitit kaynakl olabilecek bu tasvirin, zellikle M.. 8. yyda yakn ilikilerin yaand iki kltr arasndaki bir etkilenmenin sonucu olabilecei dnlebilir177. Ancak Urartu inelerinin yayldi tarihler ve buluntu yerleri kesin ifadeler kullanmamz engellemektedir. Geni bir blgede kullanlan bu motifin, tad anlam farkl kltrlerde genel olarak ayn eyi temsil etmektedir. Bu yzden, grifon sslemeli Urartu ineleri iin dorudan bir kaynak gstermek iin elimizdeki rnekler yetersizdir.

173 174

Nieling 2004, 312. Yldrm 1989, 24. 175 Erhat 2000, 119. 176 Yldrm 1989, 25. 177 Zahlhaas 1991, 186.

47

D. Miferler: Urartu alanlarndan ele geen bir ok askeri buluntunun ierisinde nemli bir yer tutan miferler tek bir tipe tabi deildir. zellikle Assur rnekleriyle benzerlikler tayan bu buluntular, sadece kullanm amalar ynnden deil, zerlerindeki sslemelerle de olduka dikkat ekicidir178. Daha yaygn olarak kullanld bilinen mifer tipleri, Assurdan da tandmz huni biimli miferlerdir. zerinde yaztl rneklerden bu tip miferlerin puini dneminden II. Rusa dnemine kadar kullanld grlmektedir179. Urartu askerlerinin kulland bir dier mifer tipi ise sorgulu miferlerdir. Urartuda en erken sorgulu mifer tasvirleri, III. almaneser dnemine ait olan Balawat Kaps zerindeki kabartmalar zerinde Urartu askerleri tarafndan kullanlmaktadr (res. 34). Bu kabartmalarn dnda Urartu askerlerinin bu tip miferleri kullandna daha kesin kant olabilecek rnekler Altntepeden gelmitir180. Ge Hitit kabartmalarnda Urartu rneklerinden daha erken dnemlere ait olduu dnlen bu mifer tiplerinin Urartu kltrne, daha nce de deindiimiz farkl unsurlarda olduu gibi, Ge Hitit ilikileri sonucu girmi olabilecei dnlebilir.Ge Hitit kabartmalarnda grlen bu miferlerin tasvirleri Zincirli, Kargam ve Karatepe181 orthostadlarnda karmza kmaktadr. Bu rnekler ierisinde en erken tarihli olanlar Kargamda Katuwasn askerlerinin banda grnenlerdir182. Yaklak tarihi M.. 1000 ile 900 arasnda olabilecek bu dnem, Urartunun ilk kral olarak kabul edilebilecek Arameden nceki dneme denk gelmektedir. Elimizdeki rnekler az olsa da, iki kltr arasnda grlen ortak kltr elemanlar ierisinde sorgulu migferler yer almaktadr. Ancak bu miferlerin tarihsel geliimi daha detayl bir almann konusudur. Urartudan elimize ok fazla buluntu gemedii iin, deerlendirmeler daha ok Assur kabartmalarnda yer alan sahnelere zerinden

178 179

Benzer Urartu- Assur mifer tiplerine ynelik geni bilgi iin bkz. Born 1995. Seidl 2004, 64. 180 Barnett, 1953, 7-8 res. 2 A-C. 181 Orthmann 1971, Karatepe A/32. 182 Orthmann 1971, Kargam H/12.

48

yaplabilmektedir. Ancak daha nceki blmlerde de deinilen bu kabartmalarn gerei ne kadar yanstt tartmalar yine ksein bir deerlendirme yaplmasn engellemektedir.

49

E. Fibulalar: Urartu kltrnde fibulalara ok fazla rastlanlmamaktadr. II. Rusa dnemine tarihlenen Toprakkale, Ayanis ve Karmir- Blurda bulunan rnekler, fibulalarn Urartuda M.. 7. yyda kullanlmaya balandn dndrmektedir. Bu tarihi destekleyen en nemli buluntular arasnda Yoncatepede in situ bulunmu malzemelerle bulunan fibulalardr. Fibulalarn M.. 7.yyda kullanlmaya baland, aksini gsterecek buluntular elde edilene kadar bu tarih kabul grmektedir183. Ancak bu dnemde hangi etkilerle Urartuya geldii ak deildir. Urartuya zg bir ortamda ortaya mayan bu taklarn daha erken dnemlerde Anadolunun eitli yerlerinde kullanld bilinmektedir184. Ele geen buluntularn dnda zellikle kabartmalar zerinde de karmza kan fibulalar, Ge Hitit dnyasnda da kullanldn gstermektedir. Urartu fibulalar zerinde yaplan almalarda Urartu fibulalar tiplerine gre gruba ayrlmtr: Frig tipi, Anadolu tipi ve orjinal Urartu tipi185. Bu tipler ierisinde Anadolu tipleri olarak adlandrlan grup ierisindeki rnekler almamz ierisinde deerlendirebileceimiz zellikdedir. Genel olarak tm Urartu fibula tipleri yarm daire kulp ekilli Frig olarak fibula tanmlanmaktadr(res.36). tiplerinden etkilenerek Yaplan bu deerlendirmeler, bunlarn yapldn

sylemektedir. Anadolunun bir ok blgesinde olduu gibi, Urartuda da

taklarn geliiminde Frig etkisi grlmektedir186. Urartu dnemine tarihlenen fibulalardaki Frig etkisinin hangi aralarla ulat ise cevap arayan sorularmz arasndadr. Konumuzla ilgili grlen rnekler ise vriz187 ve Karatepe188deki Ge Hitit kabartmalarnda karmza kan rneklerdir. Ge Hitit dnyasnda ele geen fibula buluntularna karn, bu kabartmalar taklarn kullanm ekillerinin ve kabartmalarda yer alacak derecede sk kullanldklarnn grlmesi asndan nemlidir (Res.36).

183 184

Krolu 2005, 34. Muscarella 1965. 185 Zalhaas 1991, 186. 186 n 1979, 178. 187 Orthmann 1971, vriz 1. 188 Orthmann 1971, Karatepe B/2.

50

V. Dier Kk Buluntular n Asya kltrnde ok sk karmza kan fildii eserler189, Urartu buluntular arasnda da grlmektedir. Urartudaki fildii buluntular ounlukla Altntepe, Toprakkale ve Karmir-Blur gibi merkezlerden elemize gemitir. Urartu merkezlerinde bulunmalarna karn bu buluntularn kesin tarihlemesini yapmak gtr. Literatrde Urartu yapm olarak kabul edilen bu eserler, daha ge dnemlerde de kullanlan alanlarda bulunmutur. Bu faktr tarihlemede gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir noktadr. Ait olduklar dneme ilikin tartmalar devam etse de literatrde bu eserlerin kkenlerine ynelik yaplan deerlendirmeleri de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Urartulu kabul edilen bu eserler zerinde Ge Hitit kltr ile baz benzerlikler yakalanmtr. zellikle Altntepe tapnanda bulunan ku bal adamlar, Ge Hitit kabartmalarnda grlenlerle iliki iine sokulmu, yine bu rneklerin Zincirli, Karatepe, Kargam ve Sakagz kabartmalarnda grlen benzer tasvirlerle yakn tasvirlerde olduu sylenmektedir190. ki kltrde grlen kubal adam figrlerinin elbiseleri arasnda da benzerliklerin olduu grlmektedir. Bunun yannda figrlerin ellerini havaya kaldrm olarak gsterilen durular da, ilk bakda birbirlerine benzer bir izlenim oluturmaktadr. Ancak Urartulu olarak adlandrlan eserlerin tarihlemelerindeki soru iaretleri, bu eserlerin Urartu ve Ge Hitit kltr arasndaki ilikiye rnek olarak gsterilmesini engellemektedir. Fildii eserler gibi Urartu olarak tarihlemesi yaplan ancak buluntu yerleri ve kesin tarihleri belli olmayan baz mhrler zerinde de Ge Hitit sanatyla ortak unsurlar grlmektedir. Ancak Urartu mhrlerindeki sorular, bu grup eserin de konumuza rnek olarak gsterilmesini engellemektedir. Ayrca Urartu sanatnda nemli bir grubu oluturan kalkanlar ve kazanlar da nemli kken tartmalar tamaktadr. Ancak daha geni bir alma konusunda gz nnde bulundurulmas gerekli nemli rneklerdir.

189 190

Kuzey Suriyedeki fildii buluntularla ilgili detayl bilgi iin bkz. Winter 1976. ilingirolu 1984, 43-50.

51

SONU lk kez M.. 13. yyda Assur yaztlarnda grmeye baladmz Uruadri varl, M.. 9. yya kadar Nairi Beylikleri ile birlikte Dou Anadoluda ki en nemli g olarak karmza kmaktadr. Yar ger bu topluluklarn birleiminden oluan Urartu Krall ise M.. 9. yyda I. Sarduri ile birlikte ilan edilmi ve M.. 7.yyda II. Rusa dnemine kadar varln srdrmtr. II. Rusadan sonra zayflayan krallk M.. 6. yyda ise tamamen yklmtr. lkenin merkezi Van Gl ve evresi olmasna ramen zellikle M.. 8. yyda balayan seferlerle lke snrlar douda Urmiye Glne, batda ise Frat Nehri Havzasna kadar genilemitir. Menua Dneminde balayan batya doru yaplan seferlerin sonunda, Hitit mparatorluunun yklyla bu blgede glenen yerel beyliklerle siyasi ilikiler kurulmaya balanmtr. Topraklar bugn Dou Anadolunun bir blmnden, Gney Dou Anadolu ve Suriyenin kuzeyini kapsayan bir alana yaylm olan bu beylikler Kuzey Suriye ya da Ge Hitit Beylikleri olarak adlandrlmaktadr. M. . 13. yyda Byk Hitit mparatorluunun yklmasndan sonra glenen bu yerel beylikler, uzun bir sre daha Hitit kltrn devam ettirmilerdir. Bir ksm Hitit mparatorluunun hakimiyetinde olan, ancak kendi yerel beyleri tarafndan ynetilen bu kk devletler, topraklarnda sahip olduklar hammadde yataklar ve nemli ticaret yollarna hakim konumlarndan kayakl dnemler boyunca hakimiyet mcadelelerine sahne olmulardr. Blgede yiten Hitit gcnden sonra bamszlklarn uzun sre koruyamayan beylikler youn Assur saldrlarna maruz kalmlardr. Gneylerindeki bu byk gce ok fazla direnemeyen beylikler, teker teker Assur kontrol altna girmi, uzun bir dnem Assur vergi listelerinde yer almlardr. Assurun Akdenize ve Anadolunun ilerine giden ticaret yollarnn zerinde bulunan bu alan, imparatorluun batya alan vazgeemeyecei kaps olmutur. lk kez Menua Dnemi yaztlarnda grmeye baladmz Urartunun bat seferleri blgedeki yerel beylikler iin yeni bir dnemin balamasna neden olmutur. Byyen krallklarnn hammadde gereksinimlerini karlayabilmek iin uzak blgelere seferler dzenlemeye balayan Menua dneminde lke snrlar hem kuzeydou hem de bat ynnde genilemitir. Urartu yaztlarndan da takip

52

edebildiimiz bu seferler, Urartu kltrnn batsndaki kltrlerle tanmasn salamtr. Ge Hitit Beylikleri zerinde kurulan Urartu hakimiyeti, Assurun kendi i karklklaryla birlikte blgede gcnn zaflamasna ve beyliklerin Assura kar bir koalisyon kurmasna neden olmutur. lk kez Menua ile balayan bat seferlerinin, II. Rusa Dnemine kadar devam ettii Urartu yaztlardan takip edilebilmektedir. Bu seferlere ilikin elimizde yaklak on adet Urartu yazt bulunmaktadr. Krallar yaztlarnda sefer dzenledikleri blgeri ve bu blgelerden elde edilen ganimetleri aka dile getirmektedir. Blgeden seferler sonras elde edilen hammadde, Ge Hitit mallar ve esirlerinin Urartunun merkezine kadar ulat yine bu yaztlardan anlalabilmektedir. I. Argiti yaztlarnda da ska deinilen bu ganimetler, Urartu kltr ierisine pek ok yabanc unsuru tam ve bunlarn Urartu kltr ierisinde yer almasn salamtr. Urartu krallarnn hemen hepsi tarafndan uygulanan esir transferleri Urartu kltr ierisinde Ge Hitit unsurlarnn grlmesinin en nemli nedeni olmaldr. I. Argiti Dnemi yaztlarnda anlatlanlar Ge Hitit blgelerinden alnan esirlerin lkenin u blgelerindeki inaa faaliyetlerinde kullanldn aka gstermektedir. Arin-Berddeki Susi tapna ile Kargamdaki tapnak arasnda anlatlan benzerlikler I. Argitinin yllklarnda anlatld gibi inaasnda yabanc esirlerin kullanlmasyla olumu olmaldr. Bunlarn yannda Assur gzyle yaplm Balawat Kaps kabartmalarnda ki Ge Hitit ve Urartu tasvirleri arasnda grlen benzerlikler erken dnemlerden itibaren kltrler arasda yakn bir ilikinin kurulduunu gstermektedir. Mimari dnda Urartu dini ierisine girmi Hurri kkenli tanrlar, yine esir transferleri sonucu ortaya km olmaldr. Ele geirdikleri topraklarn tanrlarn kutsayan Urartu dini Ge Hitit Beyliklerinde karlat ve aldklar esirlerin inand tanrlar da kutsayarak kendi tanrlar arasna dahil etmi olmaldr. Ancak baz erken rnekler, kralln kurulu evresinden itibaren bu tanrlarn Urartu dini ierisinde yer alm olabileceklerini de dndrmektedir. Bunlar krall oluturan beylikler arasnda gneyden gelenlerin katklar sonucu devlet dini ierisine girmi olabilir. Dinde olduu gibi dil konusunda da Ge Hitit beylikleri ile Urartu kltr arasnda bir iliki kurulabilmektedir. Urartu dili, M.. 8. yyda lkenin bat

53

snrlarnn Frat Nehrine kadar ulat dnemde Assurdan alp gelitirerek kulland ivi yazsnn dnda yeni bir dille tanmtr. Hitit mparatorluunda ve onun ardl konumundaki beyliklerde yaygn olarak kullanlan hiyeroglif yaz daha basit bir sistemle Urartuda da bir dnem kullanlmtr. Bu dil, beyliklerden alnan eserler zerinde Urartu merkezlerine hatta depolarna girmi olmaldr. Ayrca alnan esirlerin ve zanaatkarlarnda bu dili kullandklar ve Urartuda ticaret iin elverili bir hale getirdikleri dnlebilir. Urartu Ge Hitit kltr arasndaki ilikiyi gsterebilecek elimizdeki en nemli rnekler ise Ge Hitit mezar stellerinde ve orthostadlarnda grlen baz sahnelerin Urartuda da kullanlm olmasdr. Bu sahnelerin Ge Hititdeki kullanmlarnda tad dinsel anlamdan uzak dekoratif amal bir kopyalamann sonunda grlen bu benzerlikler, Urartu sanatnn vazgeilmez unsurlar arasnda yer almtr. lkenin hemen her blgesinde ele geen bronz eserler zerindeki bu yaygn sslemenin kesin tarihleri olmasa da genel olarak M.. 8. yyda youn olarak kullanlmas, bunlarn seferler srasnda grlp Urartu sanatnda yerini aldn ya da ele geirilen esirler arasndaki ustalarn Urartu hizmetinde imal ettii rnler olabileceini dndrmektedir. Bu kemerlerde olduu gibi az sayda ele geen ve birebir benzerlerinin Zincirlide olduu madalyon rnekleri de benzer nedenler sonucu ortaya km olmaldr. Ancak bunlarn az sayda ele gemesi bu madalyonlarn, Urartu yapm olmadklarn ve Ge Hitit Beyliklerinden alnan ganimetler veya yerel krallar tarafndan gnderilen hediyeler arasnda olabileceini dndrmektedir. Elimizdeki bulugularn deerlendirmeleri sonucunda Urartu buluntular arasndaki pek ok rnein Urartu merkezli olmad, farkl kltrlerden etkilenmeler sonucu ortaya kt grlmektedir. Urartu merkezinde retilen sanatn, zellikle M.. 8. yyda genileyen devlet snrlar ile yabanc unsurlarda ierisine almas Urartu Devletinin ok kltrl yapsn gstermektedir. Devlet dinindeki tanr eitlilii gibi, farkl uslplarda yaplm miferler, ineler gibi bronz eserlerde grlen eitliklik farkl kltrlerin izlerini tamaktadr. En byk rakibi Assurun etkisinin dnda, Anadolu kltr tarihinin nemli bir dnemini oluturan Ge Hitit Beyliklerinin sanatndan da etkilendii elimizdeki rneklerle aka grlmektedir. Son olarak Urartu sanatndaki geliimelerin siyasi gelimelerle paralel olduunu syleyebiliriz. M.. 8. yyda Urartu Devletinin izledii bat politikalas, siyasi 54

olarak daha gl olduu Ge Hitit Beyliklerinin kltrnden etkilenmesi salamtr. Dnem iin almas imkansz gibi grnen Toroslar ve Frat Nehri alm ve farkl kltrel unsurlar barndran Kuzey Suriye kltr askeri ya da ticari yollarla dnemin merkezi Tupaya kadar ulamtr. Dou Anadoluda yeni ekillenmeye balam bir kltr, kkleri daha eskiye dayanan ancak siyasi olarak daha zayf beylikler kltr tarafndan nemli lde etkilenmitir.

55

Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar 1. Minua Yaztlar A. Palu yazt: Tanr Haldi, kendi mzra ile sefere kt, ebeteria ehrinin lkesini ele geirdi, Huzana ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa ehrinide ele geirdi. Tanr Haldi gl ve tanr Haldinin mzra da gldr. Tanr Haldinin udretiyle, puini olu Minua sefere kt, ebeteria ehrinin lkesini ele geirdi, Huzana ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa Blgesini de ele geirdi. Hati lkesine dek ulat. Tanr Haldiye bu steli diktirdi. ebeteria ehrinde tanr Haldiye bir tapnak(?) yaptrd. ebeteria ehrinde...Melitia ehri kralnn hayatn, hara(demesi koulu) ile balad. Tanr Haldinin byklyle, puini olu Minua, gl kral, byk kral, Biainili lkesi kral ve Tupa ehrinin kahramandr. Minua der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse veya her kim bir bakasna bunlar yaptrrsa, tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini, (ve btn) tanrlar onu gne ndan yoksun etsinler...191

191

Payne 2006, 70-71; UKN: No. 39.

56

B. Ban Yazt: Tanr Haldinin kudretiyle, puini olu Minua bu steli tanr Haldiye diktirdi. Tanr Haldinin bykl ile, puini olu Minua, gl kral, byk kral, Biainili lkesinin kral ve Tupa ehrinin kahramandr. Minua der ki: Oraya vali(olarak) Titiay atadm. Tanr Haldinin kudretiyle, puini olu Minua bu steli tanr Haldiye diktirdi. Tanr Haldinin byklyle... Tanr Haldinin kudretiyle, puini olu Minua bu steli tanr Haldiye diktirdi... Oraya vali(olarak) Titiay atadm. Minua der ki: her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse veya her kim bir bakasna bunlar yaptrrsa, tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini(ve btn) tanrlar onu gne nda yoksun etsinler...192

192

Payne 2006, 76; UKN: No. 42.

57

C. Eski Van ehri, Surp Pogos Kilisesi Yazt: st yz : Tanr Haldi, kendi mzrayla sefere kt ve...ele geirdi. Tanr Haldinin mzra gldr. Tanr Haldinin kudretiyle, puni olu Minua sefere kt. Tanr Haldi nden gittti. Minua der ki:...Babanahi lkesini yaktm. Ayn yl... Qalibilia ehrini...dere(?) Ususua lkesinin Arpuia ehrini, Hulmeru ehrini, Tuurehi boyu... Marma blgesinden , Eruni ehrini... Qirpununi ehrini ve Uliba lkesini ele geirdim... yaktm. Dirgu lkesini Iala ehrini...ele geirdim, lkesini yaktm... kadar yolculuk(?) yaptm. Qumenu Blgesinden Auri lkesine kadar... 155 insan (bu) yln(esir says)dr. Kimilerini ldrdm ve kimillerini de canl gtrdm. Onlardan erkekleri orduya aldm. Sa yz: Tanr Haldinin kudretiyle puni olu Minua der ki: ... Mana lkesine kar sefere ktm zaman(bu) lkeyi yakp yktm. Ayn yl, orduyu ardm ve sefere ktm... urisilini ehrinin lkesini ve Tarhigama ehrini ele geirdiler... adaalehi boyu... Hati lkesi tarafndaki Mele Irmagnn kysndaki... Alzi lkesinin... blgesinden, 2.113 bu yln(esir says)dr. Kimilerini ldrdm ve kimilerini de canl gtrdm. Onlardan erkek olanlar orduya aldm193.

193

Payne 2006, 62;UKN: No. 28.

58

2. I. Argiti Yaztlar A. Horhor Yazt: II. Stun : ..1.280... at, ...bykba hayvan ve 126.000 kkba hayvan srp kardm. Argiti der ki: Tanr Haldi uruna bu kahramanlklar bir yl (iinde) yaptm. Argiti gl kral, byk kral ve Tupa ehrinin kahramandr. Tanri Haldi, kendi mzrayla sefere kt. Hati lkesini ele geirdi ve (kral) Hilaruadann lkesini ele geirdi. Onlar Argiti nnde yere ald. Tanr Haldi gl ve Tanr Haldinin mzra gldr. Tanr Haldinin bykl, Minua olu Argiti der ki: (onlarn) ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi Tanr Haldiye, Tanr Teiebaya ve tanr iviniye ve Bianilili lkesinin btn tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler. Minua olu Argiti der ki: Tanr Haldi ordunun nnden gitti. Hati lkesine kar sefer ktm. Niriba lkesinin vadisini (?)ele geirdim,...lkesinin tahkimatl () Urmani ehrini g kullanarak aldm. Krali ehir () Adaniyi ele geirdim. Tanr Haldinin bykl ile Hati lkesine kar sefere ktm. Tuatehi boyunun blgesini ve Melitea ehrinin gney (?) (tarafin) braktm ve Melitea Irmann havzas(?)... altndaki Piteira ehrine Mermua lkesine Qa()anni lkesine kadar ilerledim...Erkek ve kadnlar gtrdm. Kaleleri yerle bir ettim ve ehirleri yaktm. 2.539 delikanl, 8.698 canl erkek ve 18.047 kadn gtrdm, toplam 29.284 kii (o) yln esir saysdr. Kimilerini ldrdm ve kimilerini de canl gtrdm ...at, 17.962 bykba hayvan ve kkba hayvan srp kardm. Minua olu Argiti der ki: Tanr Haldi uruna bu kahramanlklar bir yl (iinde) yaptm. Tanr Haldi, kendi mzrayla sefere kt. Etiuni lkesi`ni ele geirdi ve Qehu ehrinin lkesini ele geirdi. (Onlar) Argiti nnde yere ald. Tanr Haldi gl ve Tanr Haldinin mzra gldr. Tanr 59

Haldinin byklyle Minua Olu Argiti sefere kt, Tanr Haldi nden gitti. Argiti der ki gln kylarnda (?) bulunan Qehu ehrinin lkesini ele geirdim ve Alitu lkesine kadar ilerledim. Erkek ve kadnlar gtrdm. Tanr Haldinin byklyle Minua Olu Argiti der ki: Bianili lkesinin glendirilmesi ve dman lkesinin bastrlmas iin, Irpuni ehrini kurdum. Yer kir idi, orada hibir ey yaplmamt. Orada byk iler yaptm. Oraya Hati lkesinin ve Supa Blgesinin 6(?)600 savasn iskan ettirdim. Tanr Haldinin byklyle Minua Olu Argiti der ki: (Onlarn) ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi Tanr Haldiye, Tanri iviniye ve Bianinili lkesinin (btn) tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler. Ayn yl Uburda lkesine kar sefere ktm. Uburdalhi lkesinin kral Is()uburaniden(?)lkesini aldm Krali ehir rduayi ve... Uiui lkesini ele geirdim. Oradan erkek ve kadnlar gtrdm. Oradan Hahi lkesine kar sefere ktm. Kaleleri yerle bir ettim ve ehirleri yaktm. Bil.. ehrinin halkn da yaktm. 8.648 delikanl 2.655 canl erkek 8.497 kadn olmak zere toplam 19.790 kii (o) yl(n esir saysdr. Kimilerini ldrdm ve kimilerini de canl gtrdm 232 at, ...bin 803 bykba hayvan ve 11.626 (?) kkba hayvan srp kardm. Argiti der ki: Tanr Haldi uruna bu kahramanlklar yaptm. Tanr Haldi kendi mzrayla sefere kt. Aur ordularn yendi ve Arsitani lkesini ele geirdi. (onlar) Argiti nnde yere ald. Minua Olu Argiti der ki: Aur ordular iin.

60

3. II. Sarduri Yaztlar A. Van Kalesinden bir yazt: Lutipri olu Sarduri , byk kral, gl kral, dnyann kral, Nairi lkesinin kral, benzeri olmayan kral, hayret verici oban, dik bal uyruklarla savamaktan korkmayan kraln yaztdr. Lutipri olu Sarduri, krallar kral, her kraldan hara alm olan (benim). Lutipri olu Sarduri yle der: ehrinden getirttim ve bu duvar yaptrm.194 Bu talar Alnininu

194

Payne 2006,

61

B. Habibua Urartu Kalesinden zoli yazt: Bu yazt Surp Pogos Stelinin arkayznn kopyasdr: Tanr Haldi kendi mzrayla sefere kt ve Melitea lkesinin kraln Saha olu Hilaruaday yendi. Onu Argiti olu Sarduri nnde yere ald. Tanri Haldi gl ve Tanri Haldi nin mzra da gldr. Argiti olu Sarduri sefere kt. Sarduri der ki : Frat Irma durgundu (?). Ordan hibir kral karya gememiti... (Onlarn )ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi tanr Haldi , tanr Teieba, tanr ivini ve Bianili lkesinin (btn) tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana yol gsterdiler. Tumiki ehrinin nnde savalarm arasnda karya getim ve ayn gn lkeye doru ilerledim. Qalann lkesinin gneyinden getim . Melitea ehrinin kuzeyindendeki Karnii Dalarna vardm. Zapa ehrinin tesindeki (?) Mua lkesine kadar ilerledim. Bir gn iinde 14 kale ve 80 ehir ele geirdim. Kaleleri yerle bir ettim ve ehirleri yaktm. 50 adet sava arabasna el koydum. Savatan geri dndm. Hilavaruadann tahkimatl krali ehri Sasiyi kuattm (?)ve g kullanarak onu ele geirdim. Mal (?), erkek ve kadn oradan srgn ettim . Sarduri der ki: Girdim ve Melitea ehri kuatlsn (?) diye buyurdum (?). Hilaruada huzuruma kt yere kapand ve ayak(larma) sarld. Merhamat ettim(?)(Oradan) altn, gm ve mal (?), yama(?) olarak aldm ve Bianili lkesine gtrdm. Hara (demesi koulu) ile hayatn baladm. Oradan dokuz kale yani Hazani, Gaurahi Tumiki, Maninui , Arui Qulbitarrini Tae (yani) tanr Queranin Tae ve Meluiani (kalelerini) ayrp kendi toprama ekledim. Tanr Haldinin bykl ile Argiti olu Sarduri, gl kral , byk kral Bianili lkesinin kral ve Tupa ehrinin kahramandr. Sarduri der ki: Her kim bu yazt tahrip ederse, her kim su ilerse, her kim saklarsa veya her kim bir bakasna bunlari yaptrp Gel , tahrip et ! derse tanr Teiaba, tanri ivini (ve btn tanrlar) onu gne ndan yoksun etsinler. Ona snacak yer salamasnlar(?) Onu ne tanrlar ne insanlar 62 rahat brakmasnlar(?)

C. Bahecik Yazt: Argiti olu Sarduri bu susiyi ve kusursuz bir ekilde bir kale tanr Haldiye yaptrd. Tanr Haldi...(Ona) Sardurihinili adn verdi. Sarduri der ki: Zaia(ni)yi lkede, Melitea ehrine kadar, Qu(maha) ehrine kadar, Arme lkesindeki Nihiria ehrine kadar ve Haime lkesine kadar vali olarak ynetmek iin, atadm. Tanr Haldinin bykl ile...195

195

Payne 2006, 255.

63

4. II. RUSA YAZITLARI A. Mazgirt/ Kaleky Yazt: Tanrnn gc sayesinde Rusa (der ki): Argi(tidi)... btn emir altndakiler, Iriunu insanlar...Lubarhi insanlarna doru...toprak olacak...yln insanlar, gne tanrsnn karsnda...g (?) Haldiye (?)...lkelerde...Haldi... sonra da...o ehirler...herhangi bir ey196 B. Adilcevaz Yazt: ... bu iler...Argiti olu Rusa, Ziuqunni lkesinin Haldi ehrini yaptrd. Argiti olu Rusa der ki: Dman lkesinden kadnlar gtrdm... Muki, Hati ve Halitu lkelerinden halk (?)... bu kale, ayrca bu ehirleri ... bu kaleye ekledim. Hibir zaman ...bunlarn herhangisine (hi kimse ktlk etmesin) Argiti olu Rusa der ki: Tanr Haldi...bana sundu (?) Tanr Haldi iin bu gl ileri yaptm. Tanr Haldinin bykl ile Argiti olu Rusa, gl kral, byk kral, Bianili lkesinin kral, lkelerinin kral ve Tupa ehrinin kahramandr.197

196 197

Krolu 1996, 52; Schfer 1977, 249 vdd. Payne 2006, 282-283; UKN: no. 278.

64

C. Ayanis Yazt: Argiti olu Rusa bu susiyi kendisine efendi olan tanr Haldiye yaptrd ve Rusahinili Eidurukai ehrinde bir Haldi kapsn kusursuz bir ekilde yaptrd ve tanr Haldiye adad. Rusa der ki: kayaya dokunulmamt ve yer orakt. Hi bir ey orda yaplmamt. Tanr Haldi bana krall verdii zaman, atalarn atanm tahtna ktm... Bu Haldi kapsn kusursuz bir ekilde yaptrdm. Tanr Haldi tarafndan, Haldi kaps tarafndan, Argiti olu Rusaya yaam, sevin ve byklkle birlikte yetki, g ve kudret uruli lkesi ve Bianili lkesi iin verilsin. Rusa der ki: Haldi kaps tarafndan gerekten g olsun, gerekten... olsun. Yeni yaplar olduu zaman Tanr Haldiye bir olak kesilsin ve Tanr Haldiye bir boa ve iki koyun, Tanr Teiebaya bir koyun, Tanr iviniye bir koyun, Tanra Arubainiye bir inek, Tanr Hutiniye bir koyun, Tanr XXXe bir koyun, Haldi silahlarna bir koyun, Haldi kapsna bir koyun, Tanr Eiduruya bir koyun, Tanr Babaya bir koyun, Tanra Adiyaya bir koyun, Tanra Sardiya bir koyun, Tanra Inuaniye bir koyun, Tanra Aiaya bir koyun, Tanra Tupuniye bir koyun, Tanra Inauniye ikinci kere bir koyun, Haldi Kapsna iki koyun ve hanmefendi tanralara iki koyun kurban edilsin. Rusa der ki: Tanr Haldi, Haldi Kapsn... Haldi Kaps tarafndan... yaplmas gerek. Bu temeller iin... yaplmas gerek. (Trenler) yapld zaman Tanr Haldiye bir olak kesilsin ve Tanr Haldiye bir boa ve Tanra Arubainiye bir inek kurban edilsin... yapld zaman Tanr Haldiye bir olak kesilsin ve Tanr Haldiye bir boa ve Tanra Arubainiye bir inek kurban edilsin. Haldi Tapnann... izlendii zaman Tanr Haldiye bir olak kesilsin. Rusa der ki: Buradan... Rusa der ki: Grkemli silahlar Haldi Kapsnn saf silahlarn herkim alrsa, bir ta yerletirsinler; kalkan, silahlar, ahap objeleri veya boynuzlar her kim... ederse... yapsnlar, orak yeri yaksnlar. Saf olan eyleri... binasna yerletirsinler.

65

Rusa der ki: Rusann evine her ne girdiyse... Rusahinili Eidurukai ehrinde, Rusann evinde hi yenmeyen... Argiti olu Rusa der ki: Dman lkelerinden erkek, kadn ve byk ba hayvan getirdim. Assur lkesinden, Targuni lkesinden, Etuini lkesinden, Tablani lkesinden, Qainaru lkesinden, Hate lkesinden, Muki lkesinden, iluquni lkesinden. nsan kullanarak o kaleyi ve yerlemeyi yaptrdm. Kaleyi... yaptrdm. O kaleyi ben planladm. Kimse... etmesin. Bu buyruklarn hibirine kar konulmasn. Argiti olu Rusa der ki:Tanr Haldi bana mutluluk, savada g ve erkeklik gc verdi. Tanr Haldi sayesinde bu ileri yapabildim, Tanr Haldinin bykl sayesinde Argiti olu Rusa gl kral, byk kral, urili lkesinin kral, Bianili lkesinin kraln karal ve Tupa ehrinin kahraman.Tanr Haldinin buyruuyla Argiti olu Rusa der ki: Bu yerde bulunan (sonradan gelen) bir kral... etmesin. Ben dedim ve ben yaptm. Argiti olu Rusa der ki: Haldi Kapsdaki bu yazt, herkim tahrip ederse, her kim su ilerse, her kim saklarsa, her kim yerinden skerse, her kim ben yaptm derse, ister Bianili lkesi(nden) ister dman lkesi (nden olsun) veya her kim adm tahrip ederse ve kendi adn koyarsa, Tanr Haldi, Tanr Teieba, Tanr ivini ve btn tanrlar, onu, ismini, soyunu ve sopunu gnein ndan yoksun etsinler...198

198

Payne 2006, 295-298; Salvini 2001, 253- 270.

66

METNDE KULLANILAN KISALTMALAR

AIA: AMI: AnAr: AS: CAH: DTCFD: IAB: KST: TTK: UKN:

Anatolian Iron Age Archologische Mitteilungen aus Iran. Anadolu Aratrmalar Anatolian Studies Cambridge Ancient History Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Institue of Archaeology Bulletin, London. Kaz Sonular Toplants Trk Tarih Kongresi Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskow, 1960.

67

BBLYOGRAFYA Akurgal, E (1968): Astour, M.(1979): Urartische und Altiranische Kunstzentren, Ankara, 1968. The Arena of Tiglath-Pileser IIIs Campaign Against Sarduri II (743 B.C.), Assur II, 1979, 69- 91. Urartian Art and Artifacts, Los Angales, 1968. Kaleky 1981 Kaz Sonular Raporu, IV.KST, Ankara, 1983, Patnos Yaknnda Anzavurtepe de Bulunan Urartu Tapna ve Kitabeleri Anatolia V, 1960, 133 vd. The Finds of Urartian Bronzes at Altntepe, near Erzincan, AS 3, 1953, 121vd. The Excavations of the British Museum at Toprakkale near Van- Addent, IRAQ 16, 1954, 3vd. More Addenda from Toprakkale, AS XXII, Ankara, 1972, 163-179. The Hieroglyphic Writing of Urartu, Gterbock Armaan Kitab, stanbul, 1974, 43vd. Assyrian Palace Reliefs in the British Museum, Londra, 1976. Urartu, CAH 3/2, 1982, 314- 371. Erzurumda bir Demir a Merkezi: Toprakkale, Anadolu Aratrmalar XIV, stanbul, 1996, 143-145. Urartu Sanat, Anadolu Arastrmalar VI, stanbul, 1979, 45-95. nscribed Metal Objects, (ed. Merhav) Urartu a Metalworking center in the first Millennium B.C.E, Jerusalem, 1991, 42-50. Zur Unschrift Sardur Mittelungen 7, 1956, 33 vd. III bei zoli, stanbul 165-168.,

Azarpay,G (1968): Bakr,T (1983): Balkan, K (1960):

Barnett, R. D. (1953): Barnett, R. D. (1954):

Barnett, R. D. (1972): Barnett, R. D. (1974):

Barnett, R. D. (1976): Barnett, R. D. (1982): Bagelen, N.-A. zfrat (1996):

Belli, O. (1979): Belli, O. (1991):

Beran, T. (1965): Bilgi, . (1986):

Frat Nehri Kenarnda Bir Urartu Yerlemesi, IX. TTK I., Ankara, 1986, 317-318.

68

Bonatz, D. (2000): Bonatz, D. (2000a):

Das Syro-hethitische Grabdenkmal, Mainz, 2000. Essays on Syria in the Iron Age, Ancient Near Eastern Studies supp. 7, Paris, 2000, 189210. Schutzwaffen aus Assyrien und Urartu, Sammlung Axel Guttmann IV, Mainz, 1995. Measured Plans of Urartian FortreessesAnatolian Studies 8, 1958, 157 vd. Urartian Irrigation Works, AS XXII, Ankara, 1972, 179-187. Datierbare Bronzen aus Luristan und Krmanshah, Berlin, 1969. Bronze votivbleche von Giyimli, Archeologie in ran und Turan, Leidorf, 1998. KaratepeAslanta, Azatiwataya, Mainz, ve 2003. Baz

Born, H.- U. Seidl (1995): Burney, C. (1960): Burney, C. (1972): Calmeyer, P. (1969): Caner, E. (1998): ambel, H.- A. zyar (2003): ilingirolu, A. (1977):

Sargonun Sekizinci Seferi neriler, Anadolu Aratrmalar IV-V, stanbul, 1976-7, 235 Urartuda Toplu Nfus Aratrmalar IX, 1983, 319 vd.

ilingirolu, A. (1983): ilingirolu, A. (1984): ilingirolu, A- Z. Derin (1991): ilingirolu, A. (1992): ilingirolu, A. (1994): ilingirolu, A. (1997): ilingirolu, A. (1999):

Aktarmlar

Anadolu

Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kltrel likiler, zmir, 1984. Van-Dilkaya Kazs 1990, XIII KST I, Ankara, 1991, 403-423. Van-Dilkaya Hy Kazlar Kapan, XIV. KST I, Ankara, 1992, 469-493. Urartu Tarihi, Bornova, 1994. Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir, 1997. Migration in the Lake Van Basin, Migration und Kulturtransfer- Akten des Internationalen Kolloquiums, (ed.R. Eichmann& H. Parzinger), Berlin, 1999. Ayanis I, Documenta Asiana VI, Roma, 2001.

ilingirolu, A. (2001):

69

Dinol, A. (1974):

avutepe Kazsnda ikan Yaztl Kk Buluntular, Anadolu XVIII, Ankara, 1974, 105-114. Eskiada Dou Akdeniz Havzas ve Anadoluda Diller ve Yazlar, Boazkyden Karatepeye Hitit Bilim ve Hitit Dnyasnn Kefi, F. Canpolat (ed.), stanbul, 2001, 20-38. Urartu Krallnda Dil ve Yaz, Urartu: Sava ve Estetik (ed. F.zlem), stanbul, 2004, 119-128. Mitoloji Szl, stanbul, 2000. Giyimli Bronz Definesi ve Giyimli Kazs, Belleten XXXXVIII, Ankara, 1974, 191-597. Urartian Architectura, 1983. The war with Cambridge, 1991. Urartu, CAH vol III. part 2,

Dinol, A.- B. Dinol (2001):

Dinol, A.- B. Dinol (2004):

Erhat, A. (2000): Erzen, A. (1974): Forbes, T. (1983): Grayson, K. (1991): Grayson, K. (1991a): Grayson , K. (1996):

Assyrian Rulers of the Early First Millenium B.C.I (1114-859 BC), London, 1991. The Struggle for Power Assyria, Priests and Officials in the Ancient Near East-The Second Colloquium on the Ancient Near East, Heidelberg, 1996. Assyrian Rulers of the Early First Millenium B.C. II (858-745 B.C.), London, 1996. Building Inscriptions of Carchemish, AS XXII, Ankara, 1972, 87-115. Kummuh, Reallexikon der Assyriologie Band 6, Berlin, 1983, 338-340. Untersuchungen zu einem Gttertypus, AMI 18, 1985, 75-86. Habibua= Yazlkaya Nekropol, Belleten LI, Ankara, 1987, 549-565. Kmrhan Kaya Kitabesi, Belleten 20, 1956, 34 vd. Pectorale aus Urartu, Belleten XLI, Ankara, 1977, 481-494. Ein neues Goldmedaillon aus Urartu, AMI 13, Berlin, 1980, 83-90. Urartischen

Grayson, K. (1996a): Hawkins, D. (1972): Hawkins, D. (1983): Ik, C. (1985): Ik, C. (1987): Kala, M. (1956): Kellner, H. J. (1977): Kellner, H. J. (1980):

70

Kellner, H. J. (1991): Kessler, K. (1995):

Grtelbleche aus Urartu, Stuttgart, 1991. Subria, Urartu and Assur. Topographical Questions Concerning Assyria and Urartu, M.Liverani(ed.), Neo-Assyrian Geography. Quaderni di Geografia Sorica 5, Roma, 1995, 55-67. Urartian Hieroglyhic Inscriptions from Altntepe, Anatolian Studies 24, 1974, 77. Topographische Karte von Urartu, Berlin, 1976. Ein neues Goldmedaillon aus Urartu, AMI Band 13, Berlin, 1980, 83-93. Zur Ausbreitung Urartus nach Norden, AMI Band 25, Berlin, 1992. Syria, 3000 to 300 B.C., Berlin, 1992. Dou Anadoluda Erken Demir a Kale ve Nekropolleri- Early Iron Age Fortresses and Necropolies in Eastern Anatolia, stanbul, 2003. Pottery, Ayanis I. Ten yearsExcavations at H.Salamtimur Rusahinili Eiduru-kai 1989-1998, (ed. A.ilingirolu-M. Salvini), Roma, 2001. Urartu Devletinin Gneybat (Yaynlanmam yksek lisans tezi), stanbul, 1988. Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, stanbul, 1996. Demir anda Yukar Dicle Blgesi, Anadolu Aratrmalar XVI, stanbul, 2002, 449-475. "Van Gl Havzasnda Erken Problemi"Arkeoloji ve Sanat 119, stanbul, 2005, 25-38. Eski Mezopotamya Tarihi; Balangcndan Perslere Kadar, stanbul, 2006. Ausgrabungen in Sendschirli V: Die Kleinfunde von Sendschirli, Berlin, 1943. Carchemish, AS 22, 1972, 63-87. 2000 yl Ziyaret Tepe Kazlar, N. TunaJ.Veibeyolu (ed.), Ilsu ve Kargam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltr Demir a Yaylm

Klein, J. K. (1974): Kleiss, W.- H. Hauptmann (1976): Kleiss, W. (1980): Kleiss, W. (1992): Klengel, H. (1992): Konyar, E.- O. Belli (2003):

Kozbe, G.- . evik(2001): Krolu, K. (1988): Krolu, K. (1996): Krolu, K. (2002):

Krolu, K.- E. Konyar (2005):

Krolu, K. (2006): Luscan, von L. (1943): Mallowan, M. L. (1972): Matney, T. (2002):

71

Varlklarn Kurtarma Projesi 2000 Yl almalar, Ankara, 2002, 517-549. Maxwell, K.- Hyslop (1959): Merhav, R. (ed.) (1991): Naumann, R. (1971): Nieling, J. (2004): An Urartian Archer on the Zincirli Chariot Relief IAB 2, 1959, 65 vd. Urartu-Metaleorking Center in The First Millenium B.C.E., Jerusalem, 1991. Architektur Kleinasiens, Tbingen, 1971. Die Auenwirkung der Spthethitischen Kultur auf die Gebiete zwischen Van See und Kaukaus, Die Auenwirkung des Spthethitischen Kulturraums GteraustauschKultirkontakt- Kulturtransfer, Mnster, 2004, 307-324. Die Auenwirkung des spthethitischen Kulturraums.Gteraustausch- KultirkontaktKulturtransfer (AOAT 323), Mnster, 2004. Untersuchungen zur spthethitischen Kunst, Bonn, 1971. Der Alte Orient, Berlin, 1975. Urartische Fibeln, AMI 6, 178-188, Berlin, 1979. Altntepe I Mimarlk Antlar ve Duvar Resimleri, Ankara, 1966. Altntepe II Mezarlar, Depo Binas ve Fildii Eserler, Ankara, 1969. Jewellery, Gold Votive Plaques and a Silver Belt from Altntepe, AS. 33, 33-37. The Helsinki Atlas of the Near East in the NeoAssyrian Period, Finland, 2001. Urartu ivi Yazl Beelgeleri, Istanbul, 2006. Urartian Measures Peeters, 2006. of Volume, ANES sup.16, M.

Novak, M.- F. Prayon (2004): Wittke (ed.) Orthmann, W. (1971): Orthmann, W. (1975): n, B. (1979): zg, T. (1966): zg, T. (1969): zg, T. (1983): Parpola, S. (2001): Payne, M. (2006): Payne, M. (2006): Parker, B. (2001): Piotrovskii, B. B. (1966): Piotrovskii, B. B. (1967):

The Mechanics of Empire, Helsinki, 2001. Urartu Dini, DTCFD 23/1-2, 1966, 37 vd. Urartu- The Kingdom of Van and its Art, New York, 1967.

72

Piotrovskii, B. B. (1969): Roaf, M. (1996) : Roaf, M. (2001):

Urartu, Ceneve, 1969. Mezopotamya ve Eski Yakndou, Oxford, 1996. Continuity and Change from the Middle to Late Assyrian Period, Migration und Kulturtransfer. Der Wandwl vorder und zentralasiatischer Kulturen im Umbruch vom 2. zum 1. vorchristlichen Jahrtausend. Akten des Internationalen Kolloquiums ( ed.EichmannParzinger), Berlin, 1999, 357-369. Volumes of some Urartian Pithoi, AIA 5(ed. A. ilingirolu- G. Darbyshire), Londra, 2005, 139-143. The Inscription of Ayanis- Cuniform and Hieroglyphic, (ed. A. ilingirolu, M. Salvini) Ayanis I, Roma, 2001, 253-270. Urartu Kltr ve Tarihi, 2006. 2000 yl Giricano Kazlar n Raporu, N. Tuna- J.Veibeyolu (ed.), Ilsu ve Kargam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 2000 Yl almalar, Ankara, 2002, 549-613. Tushandan Amediye Assur Dneminde Y.Dicle Havzasyla lgili Topografik Sorular ed: N.tuna-J. ztrk-J.Velibeyoglu, Ilsu ve Kargam Baraj glleri altnda kalacak arkeolojik ve kltr varlklarn kurtarma projesi 1999 yl almalar, Ankara, 2001 sf: 729-776. Birkleyn Maaralar (Dicle Tneli) Yzey Aratrmas 2004, 23. Aratrma Sonular Toplants, Antalya, 2005, 367-385. Kunst und Kulturgeschichtliche Untersuchungen zu den Verzierung eines Tores in Balawat (Imgur- Enlil) aus der Zeit von Salmanassar III., Knig von Assyrien, Subartu XX, 2007 (baskda) Zur Stele Menuas aus Ban (Balin), IM 23/24, stanbul, 1973/4, 33-37. Die nschrift Rusa II Argitehinis Kaleky, Studi Micenei ed Egeo- Anatolici 18, 1977, 249-268. in Mazgirt-

Salamtimur, H. (2005):

Salvini, M. (2001):

Salvini, M. (2006): Schachner, A. (2002):

Schachner, A.-K. RAdner (2001):

Schachner, A. (2005):

Schacner, A. (2007):

Schfer, H. P. (1974): Schfer, H. P. (1977):

73

Schuler, E. (1972-75): Seidl, U. (1991):

Hieroglyphen, Urartische, Reallexikon der Assyriologie 4, 400-401. Utlaran and Votive Armor, (ed. Merhav) Urartu a Metalworking center in the first Millennium B.C.E, Jerusalem, 114-140. Urartische Bauskulpturen, N.zg e Armaan: Aspects of art and IconographyAnatolia and its Neighbors, Ankara, 1993,55763. Bronzekunst Urartus, Mainz, 2004. Van Kalesinden bir kaya mezar ve Urartularda l yakma gelenei, Anadolu Aratrmalar VIII, stanbul, 1980, 150 vd. Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi, stanbul, 1979. Malatya- Elaz- Bingl lleri Yzey Aratrmas, 1985, IV. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1986, 279 vd. Urartulara ait Dnyann En Eski Karayolu, Anadolu Aratrmalar XI., 1989, 47-56. The Early Iron Age in the Elaz Religion and the problem of the Mushkians, Anatolian Studies 41, 1991, 87-97. Yeni Assur Sanat I, Mimarlk, Ankara, 1999. Van-Karagndz Hy Kazlar, Belleten LXIII, Ankara, 1999, 847-869. The Origins of the Urartians in the light of the Van/Karagndz excavations, Anatolian Studies 49, 1999, 159-164. Die Urartischen Bronzen von Altntepe, Anatolia III, Ankara, 1958, 97-102. The Development of the Fibula in the Near East, IRAQ 21, 1951, 181-207. "Urartian and Achaemenian Tower JNES volume 26, Chicago, 1967, 278-288. M..13. yzylda Uruatri ve Nairi Konfederasyonlar, stanbul, 1978. Urartu Devletinin Kurulu Evresi ve Krallardan LutupriLapturi Hakknda Kurucu Yeni Temples, E.Kavakl

Seidl, U. (1993):

Seidl, U. (2004): Sevin, V. (1980):

Sevin, V. (1982): Sevin, V. (1986):

Sevin, V. (1989): Sevin, V. (1991):

Sevin, V. (1999): Sevin, V.- A. zfrat (1999a): Sevin, V. (1999b):

Steinherr, F. (1958): Stronach, D. (1959): Stronach, D. (1967): Tarhan, T. (1978): Tarhan, T. (1980):

74

Grler, Anadolu Aratrmalar VIII, 1980, 69 vd. Tarhan, T.- V. Sevin (1992): Tarhan, T.- V. Sevin (1993): Tayrek, O. (1978): Ussishkin, D. (1994): Van Kalesi ve Eski Van Sehri Kazlar 1991, XIV. KST I, Ankara, 1992, 407-431. Van Kalesi ve Eski Van Sehri, Belleten LVII, Ankara, 1993, 843-863. Giyimli Adak Levhalarndan rnekler, Belleten XLII, Ankara, 1978, 201-221. On the Architectural Origin of the Urartian Standart Temples,Tel Aviv 21, Tel Aviv, 1994, 144- 156. The Rock-Cut Tombs at Van and Monumental Tombs in the Near East, Anatolian Iron Age 3, Ankara, 1994, 253-264. The Euphtrates Mentioned by Sarduri II of Urartu, Anatolian Studies Presented to H.G. Gterbock, stanbul, 1974, 187 vd. Ausgrabungen in Sendschirli V: Die Kleinfunde von Sendschirli, Berlin, 1943. Urartu das Reich am Ararat, Mainz, 1993. Zum assyrisch- urartischen Westkonflikt, Acta Praehistorica et Archaeologica 11/12, Berlin, 1981. Die Auseinanderstzungen zwischen Assyrien, Xenia 17, Konstanz, 1986. Die Entwicklung der Sakralarchitektur in Nordsyrien und Sdostkleinasien: vom Neolithikum bis in das 1.jt. v. chr., Wien, 1994. Phoenician and North Syrian Ivory Carving in Historical Context: Questions of Style and Distribution, IRAQ XXXVIII, Londra, 1976, 523. A Fragmentary Inscription of Tiglath- Pileser III from Nimrud, Iraq 18, 117-129. Carchemish III, Londra, 1952. Clothing Accessories and jewelery, (ed. Merhav) Urartu a Metalworking center in the first Millennium B.C.E, Jerusalem, 1991, 184198. Urartu und

Ussishkin, D. (1994a):

van Loon, M. N. (1974):

von Luschan, F. (1943): Wartke, R. B. (1993): Wfler, M. (1981):

Wfler, M. (1986): Werner, P. (1994):

Winter, I. J. (1976):

Wisemann, D. J. (1956): Woolley, C.- R. Barnett (1952): Zahlhaas, G. (1991):

75

Zimansky, P. (1985): Zimansky, P. (1995):

Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Chicago, 1985. "Urartian Metarial Culture as State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire, BASOR 297, 103-116. Ancient Ararat. A Handbook of Urartian Studies, New York, 1998.

Zimansky, P. (1998):

76

77