Trkiye lk Tun a Aratrmalar zerine Bir Deerlendirme

Dr. Sava Harmankaya

Eime

Giri
lk Tun a Tanmnn Ortaya k1 : Anadolu ve Trakya2 topraklarn kapsayanTrkiyenin lk Tun a kltrlerine gemeden nce tun a teriminin nasl ortaya ktna gz atlmas gerekmektedir. nsanlk tarihini blmlere ayrmak iin, ekonomik, toplumsal ve idolojik unsurlar gznne almadan ok basit terimlerle bu hayali dnemlerin tanmlanmas ve isimlendirilmesi ilgintir. nsan toplumlarnn gemiini blmleyerek, geliimin nasl olduu hakkndaki ilk fikir 1819 ylnda C.J. Thomsen tarafndan nerilmitir. Danimarka Milli Mzesine dnyann eitli taraflarndan getirilen nesnelerin tasniflenmesi grevini alan Thomsen, sadece mantksal adan ve nesnelerin yapld malzemelerin ve retimlerinin zorluuna gre, basit bir snflamaya gitmitir. Thomsen, ham madde teknolojilerine dayanan ta, tun ve demir sralamasnna gre, Ta a, Tun a ve Demir a blnlenmesini ortaya koymutur. Bu teknolojik ltl snflama, gnmzde tarihi ve arkeologlarn tartmasnn bile tabu olduu klasik kronolojik snflamann temelini oluturmutur. Thomsenin bu sralamasna a Sistemi ad verilmektedir. Daha sonra 1851 ylnda Kltr Tarihi, yaznn var olup olmamasna gre ikiye blnmtr. Yazl belgelerden nceki dneme, Prehistorik Dnem (Tarihncesi), yaznn ortaya kndan sonraki dneme ise Historik Dnem (Yazl Tarih) ad verilmitir. D. Wilson tarafndan teklif edilen bu blmlenme gnmzde hala geerliini
1

Bu yaz, TAYn Paleolitik/ Epipaleolitik, Neolitik ve Kalkolitik a klasrlerinin giriindeki yazlardan ierik olarak farkl deildir. Trakya ve Anadolunun lk Tun ann tmn irdelemek dncesi ile yazlmamtr. Okuyucuya dier sayfalarda ayrntlar ile anlatlan yerleme yerlerinin bu a ve evrelerine olan katklarna dikkat ekmek amacyla ve dnemin bir iskeletini oluturmak, az da olsa lk Tun a insannn, yaam erevesini anlalabilir hale getirmek dncesi ile planlanmtr. Kalkolitik a klasrndeki giri yazsnda olduu gibi ncelikle dipnotsuz yazlmas dnlm, daha sonra bu bilgilere istendii taktirde hemen ulalabilecei birka yayn ile bu a irdeleyen genel yaynlar bu giri yazsnn dipnotunda verilmitir. Yerleme yerlerinin zellikle yalnz T ile bilgilerinin alnd yaynlar ise o yerlemeyi anlatan yaznn altnda gsterilmitir. Eer konum, kaz, vd. gibi bilgiler varsa yaz T ile ilgili deilse de burada verilmitir. Okuyucu ayrntl bilgilerin kaynana gitmek isterse bu yaynlara kaynaka ksmndan bakmaldr. 2 Yaznn Trakya ve Marmara Blgesi Sn. Burin Erdounun nerileri ile yazlmtr.

korumaktadr. 1865 ylnda J. Lubbock Ta an Paleolitik (Eskita a) ve Neolitik (Yenita a) olarak ikiye ayrmtr. Ayn bilim adam daha sonra bu iki a arasna Mezolitik a (Ortata a) ilave etmitir. Bu ekilde, Paleolitik a, Mezolitik a, Neolitik a, Tun a ve Demir a diye bir sralama olumutur. Tun a ise madenciliin geliimine bal olarak alt dnemlere blnmtr. nsanlarn madene ilemeyi rendikleri ama yontma ta endstrilerinin de arln devam ettirdii dnem, Kalkolitik a (BakrTa a) adn alm ve Neolitik an devam olarak kabul edilmitir. Madencilikte ilerleme dnemleri ise Bakr a ve Tun a bal ile ifade edilmitir. Bakr a terimi daha ok Avrupa arkeolojisine uygulanan bir terimdir3 . Genelde lk Trk arkeologlar da bu tanmlar kabul etmiler, Trkiye arkeolojisi tarihinin balangcnda, bu evre isimlerini kullanmlardr. Kalkolitik adan Demir ann bana kadar Tun a olarak adlandrlan srenin ok uzun olmas, arkeologlar bu dnemi lk Tun, Orta Tun ve Son Tun diye alt blme ayrmalarna yol amtr. aa adn veren tun, bakra arsen ya da kalay katlarak yaplan ve bakra gre daha sert olan bir alamdr. Anadolu iin lk Tun a terimi ilk defa C. Blegen tarafndan ortaya atlmt4 . Blegen bu terimi bilim dnyasna sunmasndaki temel prensibi Anadolu kronolojisi ile Ege kronolojisi arasnda bir terim birliine gitmekti. Anadolu Blgesi kronolojisinde lk Tun a I. evre: Son Kalkolitik-lk Tun a I. evre, Bakr a: lk Tun a II. evre, Tun anda: lk Tun a III. evre ad ile deitirilmitir. Goldman Gzlkule yerlemesi kazsnda gaga azl testilerin ilk defa ortaya kn bir deiim kriteri olarak ele almakta ve gaga azl testilerin olduu tabakay lk Tun a adyla tarihlemektedr. lk Tun an sonunda M 2. bin yln banda, Anadoluya yaznn gelmesi ile artk Anadoluda tarihi alara geilmektedir. Tarihi alar da, lk, Orta, Yeni ve Yakn a adlar ile Cumhuriyet Dnemine kadar ulamaktadr. Gerekten a isimlendirmeleri tamamen olmasa da byk lde hayalidir. Arkeologlar, bilimsel ortamda anlaabilmek, ayn dili kullanabilmek iin bu isimlendirmeyi uygun grmlerdir. zellikle lk Tun a teriminin kullanlmas iin bu ad verilen dnemde, tun retiminin kesin balam olmas gerekmektedir. Neolitik ada doal bakrn kullanmnn yansra ilk bakr izabe, ergitme deneylerin yaplmas Kalkolitik a teriminin daha geriye gitmesine ya da Kalkolitik an Neolitik an ortasnda balatlmasna yol amaldr. Ya da Madenli (Bakrl) Neolitik a gibi yeni terimler sunmak gerekmektedir. Ayn ekilde Kalkolitik ada da tun retiminin balad grlmektedir. Bu adan terimlerin gerek anlamda kullanlmad ama artk deitirilemeyecek hale geldii anlalmaktadr. Klasik kronoloji isimlendirilmelerini deitirmek, toplumlarn ekonomik yaamlarna gre yeni dnem isimlendirmeler de5 J. Lubbock, E.B. Tylor, L. H. Morgan, G. Childe, U. Esin gibi bilim insanlarnca
3 4 5

Esin 1969:20 Blegen 1950:22 Ekonomik yaama dayanan snflandrmalar iin bak. enel 1982:12-26

teklif edilmitir. Bu yeni terminoloji almalarna, konumuz dnda olduu iin burada deinilmemitir. lk Tun ann Alt Safhalar: Tabakalamaya dayanan sistematik kaz ve yzey aratrmalarn son yllarda artmas arkeologlarn blgeler arasndaki buluntu benzerliklerine dayanarak daha doru bir greli/nisbi kronoloji (tarihsel zaman dizini) tablosu yapabilmesine yol amtr. Yaklak 1.200-1.300 yl sren lk Tun a, genelde romen rakkamlar ile yazlan alt evreye ayrlmtr. I-II-III eklinde gerekletirilen bu blmlenme de gerekte yapaydr. Bu dnemde pek ok blgede kltrlerin srama yapmadan muntazam gelitii izlenmekte hatta baz blgelerde ise daha duraan bir kltr geliimi grlmektedir. Bu yapay ayrmlar Anadoluda ilk defa Mezopotamya kronolojisine uygun olarak Gzlkule (Tarsus) kaz sonularna gre sunulmutur. Yeni kazlarla bulgularn daha ayrntl ve sistemli bir ekilde ele geirilmesi, 14 C tarihlerinin oalmas bu evreleri de yine yapay olarak a, b gibi alt evrelerine ayrma zorunluunu ortaya karmtr. lk Tun a I-III.evreleri, bu ekilde a ve b gibi iki alt safhaya blnmektedir. Bir blgede hatta bir kaz yerinde olabilecek olan bu blmlenmeyi tm Anadoluya uygulamak zordur. Bazen bir yerlemedeki tabakalamay da bu blnlenmeye gre vermek zorunluluu domaktadr. Kltr geliiminin tm blgelerde paralel yrmedii aikardr. Baz bilim adamlar Anadolunun baz blgelerinde lk Tun adan Orta Tun ana Geie Gei Dnemi, Dou Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesindede Suriye arkeolojisinden karak T IIIc ya da T IV. evre adn da vermilerdir. Amik Ovas J evresinin son dneminin kart olan T IV (baz yerlerde T IIIb) evresi, Gneydou Anadolu Blgesindeki ancak birka yerleme yerinde sunulmaktadr. u anda bu evreyi tm Anadoluya uygulamak zordur. Bu adan yerleme yeri yazlarmzda bu evre ayr bir kutu iinde gsterilmemitir. Bu evre T III. evre kutusunda iaretlenmitir. lk Tun ann Tarihlendirilmesi: Klasik tarihlendirilme ile M 3. bin ylnn tmn kapsayan lk Tun ann balangc olarak M 3.200-3.000 tarihleri nerilirken, D. Easton tarafndan yeni 14C tarihlerine dayanlarak bu tarih M 3.500 yllarna kadar geri ekilmitir. Kumtepe Ib tabakas ile batda T balatlmaktadr. Gerekten son yllarda saptanan 14C tarihleri bunu kantlamaktadr. Daha ok Bat Anadolu Blgesi iin nerilebilecek olan bu tarih Anadolunun dier blgelerine uygun deildir. rnein Dou Anadolu Blgesinin lk Tun a balangc iin M 3.000 tarihi verilmektedir. Biti tarihi iin de M 2.000-1.900 yllar kabul edilmektedir. M 3. bin yln son ksmnda yaklak olarak M 24. yzyldan itibaren Anadoludaki baz olaylar komu Akad devletinin yazl belgelerinden renilmektedir. Bu dnem Anadolunun gerek Protohistorik Dnemidir.
9

M 18. yzylda yaznn Anadoluya Asur/Aurlu tccarlar tarafndan getirilmesi yle ortaya kan yazl belgeler yardmyla, Yakndou-Msr ve Anadolu kronolojisini daha gereki bir ekilde karlatrmak mmkn olmutur. lk Tun a Terimi: Eski Tun a dnda, trke yazlm birok yaynda yabanc dilden tercme edilerek, Erken Tun a/Erken Bronz a olarak da karmza kmaktadr. Bu ikinci terim daha nadir kullanlmaktadr. Biz ise bu almamzda bu iki terim yerine lk Tun a terimini kullanmay tercih ettik. Eski tanm daha ok eskimi nesneler iin kullanlan bir terim olduu iin eski yerine dnem isimlendirilmesinde bir balang terimi olan lk daha uygun grlmtr. Tun ztrke bir kelime olduu iin de Bronza tercih edilmitir. Son yllarda lk Tun a ile ilgili 14C tarihleri yeni kazlarn hemen hepsinde az sayda da olsa elde edilmitir6 . Gnmzde artk bu yapay terimler yerine bu mutlak tarihlerin de yardm ile yazl tarihncesi dnemlerdeki kltrler ve bulgular, rnein M 4. bin yl, M 3. bin yl, M 3. bin yln ilk eyre, yars (X) kltr gibi tarihsel terimlerle konumak gerekmektedir. Yine baz yaynlarda gnmzden nce (G) tarihleri Mnin yerine sunulmaktadr. Biz almamzda klasik kronoloji iinde, gnmzden nce yerine Milattan nce (M) tarihlerini vermeyi bu daha doru bulduk. Kronoloji: Trkiye snrlar iinde, zellikle stanbul niversitesi, Prehistorya Anabilim Dalnda da kabul gren ve insann ilk ortaya kndan Cumhuriyet Dnemine kadar olan sreyi ihtiva eden, Klasik grsel kronoloji tablosu zellikle arkeolojiye yabanc olan okuyucular iin aada gsterilmitir. Demir anda bat ve douda var olan farkl dnem isimlendirilmeleri, bu klasrn konusu olmad iin burada aklanmamtr. Yazl tarih ncesi dnem: Paleolitik a (Eski Ta a) Mezolitik a (Orta Ta a) Neolitik a (Yeni Ta a) Kalkolitik a (Bakr-Ta a) lk/Eski/ErkenTun a Yazl tarih dnemi: lk a Orta Tun a
6

Anadolunun T iin alnan 14C tarihleri toplu bir ekilde Mellink 1992: 174-178de sunulmaktadr.

10

Son Tun a Demir a Ortaa Yeni a Yakn a Cumhuriyet Dnemi Yaynlar-Aratrmalar/Kazlar: lk Tun a arlkl yaynlar iinde, D.H. Frenchin ngiliz Arkeoloji Enstits adna gerekleen yzey aratrmalarn toplad ancak baz ksmlarnn yaynland tezini7 , A. Sagona8 , H.F. Russell9 , J. Yakar10 , J.L.Hout11 , C. Marro, M. Korfmann ve ekibinin12 yazd yaynlar saylabilir. lk Tun a Anadolu madencilii konusunda bilgi almak isteyenlerin de U. Esinin almalarna13 bakmas tavsiye edilebilir. Bu yazarlarn yaynlar kaynakada sunulmutur. Anadoluda sadece lk Tun a arlkl yzey aratrmalarn var olduunu iddia etmek imkanszdr. Yzey aratrmaclar ounlukla aratrdklar yerlerdeki tm yerleme yerlerini a ayrm yapmadan belgelemektedir. Herhangi bir yerleme yerinin, yalnz lk Tun an aydnlatmaya alan kazlarn var olduu, mezarlk kazlar dnda pek iddia edilemez. A. Sagona tarafndan Kuzeydou Anadolu Blgesinde gerekletirilen Byktepe ve Sos Hyk kazlar Karaz problemini zmeye dolaysyla bu yrenin Tn aklamaya ynelmitir. Anadolunun l gmme geleneklerini14 aklayan lk Tun ana ait mezarlk kazlar ounlukla kurtarma kazs mahiyetindedir. Kyller, tarla dzeltme, toprak ekme gibi tesadfen ortaya kan mezarlar arkeologlardan nce kazarak gmt armaanlarn koleksiyonculara ve mzelere satmlardr. Bu mezarlklarn ortaya kmasnda ayrca doal gaz borusunun geirilmesi (Kkky Mezarl), baraj yapm iin dolgu malzemesi aranmas (Bilecik Mezarl), yol yapm (Yortan Mezarl) ve eitli inaat almalar gibi nedenler rol oynamtr.

alara Gre Kltrler

lk Tun a I. Evresi: Kasabalardan Kentlere (Yaklak M 3.300/3.200-2.650) Kronoloji ve Genel zellikler: Kalkolitik adan itibaren Eski dnya da balayan ticaret ilikileri ve kltrlerin etkileimi, Anadolu yarmadasn
7 8 9

French 1968 Sagona 1984 Russell 1980 10 Yakar 1985 11 Hout 1982 12 Korfmann et al. 1994 13 Esin 1969 14 lk Tun ann l gmme adetleri ok ksa olarak genel zelliklerine deinilmitir.

11

Akdeniz-Ege-Karadeniz deniz ticareti ile Mezopotamya-ran-KafkaslarBalkanlar arasndaki kara ticaretinin merkezi durumuna sokmutur. Arkeolog ve tarihilerin Son/Ge Kalkolitik a ad verdikleri adan lk Tun a adn verdikleri aa geiin, kesin bir tarihi sylenememektedir. Bu geii iklimsel olaylara ya da g gibi nemli kriterlere de balamak yanltr. Yine bir baka yanl bu geiin kesintisiz olduunun sylenmesi ya da artk lk Tun ana girilmitir tanmlamas yaplmasdr. Son Kalkolitik a ad verilen dnemdeki kltr geleri, yerel geleneklere bal olarak gelimesine devam etmitir. Gzlkulede gaga azl testilerin ortaya k lk Tun a ayrm iin ilk yapay kstas olmutur. Anadolu arkeolojisi zerine almalar yapan birok bilim insan, Anadolu kltr tarihinin blmlendirmek iin denemeler yapmlardr. Tm bu almalarda ortak ynler olduu gibi farkl deerlendirmelerde grlmektedir. Bu bilim insanlarndan biri olan M.J. Mellink T I evresini, A ve B alt evreleri olmak zere iki alt evrede incelemektedir15 . Mellink tarafndan T IA olarak tanmlanan evreyi, Son Kalkolitik adan T I. evreye gei dnemi olarak da kabul edebiliriz. Bu evreye Anadolunun kuzeybat kesiminden Kumtepe Ib ile Demircihyk en alt yap katlar, Gneybatdan Kusura A tabakas, Beycesultan XX.yap kat, Anadolu Blgesinde Aliar 15. Yap kat (tepe), gneyde Gzlkulenin T Iin erken evreleri, Amik Ovas G evresi, Dou Anadolu Blgesinde Tepecik, Hassek Hykn 5. tabakas, Samsat, Kargam, Arslantepe VI A tabakasndaki yerleimler sokulmaktadr. Mezopotamya kronolojisinde bu evre Ge Uruk evresi olarak tanmlanmaktadr. Ayn aratrmac T I B evresine ise Troya Iin erken yap katlarn, Demircihykn C-G yap katlarn, Karata Semaykn I ve II. yap katlarn, Beycesultann XIX-XVII. yap katlarn, Anadolu Blgesinden Yarkkaya, Alacahyk 9. yap katn, Aliarn 14-12 (tepe) yap katlarn, Gneyde Gzlkulenin T I evresindeki yerleimini, Amik Ovas G evresi yerleimlerini, Dou Akdeniz blmnde Gedikli Karahyk, Douda Arslantepe VIB yap katn, Noruntepe, Korucutepe, Tepecik, Sakyol-Pulur, Gneydouda, Hassek,Lidar ve Kurbann T I yerleimlerini yerletirmektedir. Bat Anadolu arkeolojisi iin temel ta niteliinde olan Demircihyk ve Hisarlk/Troya kazlarn yneten M. Korfmann ise T I evresini, tek dnemde deerlendirmektedir16 . Mellinkden farkl olarak Demircihyk D-K yap katlarn, Troya Iin a-f yap katlarn, Beycesultann XIX-XVII. yap katlarn, Kusura A tabakas, Alacahyk 14-13, Aliar 14 ve Karata-Semaykn I. yap katn bu evreye sokmaktadr. Mezopotamyada bu evre ile birlikte yaznn kefedilmesi ve ilk nc kent devletlerinin kurulmaya balamas komu Anadoluyu da ksmen etkilemitir. Mezopotamyann Jemdet Nasr dnemi ile Erhanedan I dnemi, Anadolunun T I ile zdetirilmektedir.
15 16

Mellink 1992:tablo 2-3 Korfmann 1989:ek.4deki tablo

12

Sosyo-ekonomik Yaam: Evrenin genel zellikleri olarak dine ve askeri gce dayanan bir sistem iinde, deniz ve kara ticaretinin varl ile blgeler arasndaki ilikilerin younlat, byk miktarda bakr kullanm ile birlikte arsenli tun retiminin bu evrede balad sylenebilir. Maden retimi gibi karmakark bir teknolojiyi bilmek, an i kollar arasnda herhalde en ok tutulan i kolu olmutur. Ta yontuculuu da nemini kaybetmemitir. Byk yerleme yerlerinin hemen hepsi sur duvar ile korunmaktadr. Deniz ticaretinin artmas doal liman olan krfezlerde, koylarda yeni yerlemelerin kurulmasna, kk kylerin kasabalamasna yol amtr. Kervan yollar zerinde ve dalar arasndaki doal geitleri tutan yerlemeler de nem kazanmtr. Dou ile bat arasndaki kervan yollar, mevsimlere ve sosyal olaylara gre de yer deitirmektedir. Ticareti organize eden kiiler, belki kendi toplumlarnda nemli kii haline gelerek, o toplumu idare eden sekin snfna dahil olmulardr. Yerleme birimleri rgtlenmitir. Kasabalar ynetecek idari snf da ortaya kmtr. Ynetici snf olaslkla hem askeri hem de dinsel snf da temsil etmektedir. Tm yerlemelerde tapnak ya da tapnak vazifesi gren yaplar ina edilmitir. Toplumdaki snflar arasnda doal olarak askeri snf da nem kazanmtr. blmne ynelik sosyal snflar daha belirgin olarak ortaya kmtr. Bu evrede daha nceki evrenin dericilik, dokumaclk gibi ilerinin byk lde deimedii, Son Kalkolitik a bulgularndan farkl bulgular bulunmamasndan anlalmaktadr. Tarm ve hayvanclk gelimitir. Avclkda Kalkolitik ada olduu gibi kiisel yrtlen, ailelenin besin ekonomisine katk amacyla yaplan bir i olmutur. Yrelere gre Neolitik-Kalkolitik a mimari zellikleri devam etmektedir. bat Anadolu Blgesinin kuzeybat ucunda, Eskiehir yresinde, Antalya civarnda ve Dou Anadolunun baz yerlerinde Anadolu tipi yerleme ad verilen bir dzende yaplarn bir avlu etrafnda radial planda sralanmolduu yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Bu zelliin tm Anadoluyu kapsayp kapsamad bilinmemektedir. Bu bilinmemede kazlan alanlarn kkl rol oynamaktadr. Baz yerlerde aralarnda avlu ve iliklerin var olduu ok odal evlerin dankbir dzende yerletirildii grlmektedir. Ege kylarnda ise Egedeki adalardan etkilenen bir planda,ta demeli sokaklarn yanna ina edilen uzun ev tipinde mimari bulunmaktadr. Ayrca ato ya da kale tipinde yerlemeler oalmtr. Henz bu tip yerlemelerde merkeziyetilii belirten yaplarn varlna karn saray denebilecek lde byk antsal yaplar henz yoktur. Kuzeyde Karadeniz iklim kua etkisinde kalan yreler dnda, Anadolunun dier kesimlerinde ahap destekli kerpi malzeme ile yaplan geleneksel yaplarn egemenliini devam ettirmektedir. Elmal Ovasnda ahap malzeme kullanlmtr. Dier kesimlerde Anadolunun geleneksel malzemesi olan kalplara muntazam dklm ve gnete kurutulmu kerpi tulalarn yansra elde ekillendirilen kerpi topaklar da baz yerlemelerdeki yaplarda kullanlmtr. Baz yerlemelerde ise kerpi ile birlikte ahapa da arlk verilmitir.ok yerde ta temel yaplmtr. Drtgen planl yaplarn damlar ok kez dz dam eklindedir. Ege dnyasnda sevilen bir plan olan Megaron plan Kuzeybat Anadoluda ve Anadolu
13

Blgesinin gneyin ve gneybat snrnda yer alan yerlemelerde uygulanmtr. Bu tip yaplarn damlarnn nasl olduu bilinmemekle beraber semerdam eklinde olduu sanlmaktadr. Batda, Ege ve Marmara Blgesinde Troya I evresinde grlen anak mlek mal tr hakimiyetini kabul ettirmitir. Anadolu Blgesinde ise Son Kalkolitik a anak mlek mal gruplar devam etmektedir. Dou Anadolunun kuzey kesiminde Erzurum-Kars blmnde Karaz mal ile Grcistan etkili Sioni benzeri mal, gney kesiminde Yukar Frat blmnde Karaz mal ile Mezopotamya kkenli mallara ait kaplar bulunmaktadr. Gneydou Anadoluda Orta Frat blmnde Son Kalkolitik a/T I. evrede Yaln basit mal ile Sakl astar bezemeli mal rnekleri hakim mal gruplardr. Uruk Dnemi gelenekli biimler de bulunmaktadr. Gney ve Gneydou Anadolu Blgelerinde ark yapm kaplar retildii halde batya bu teknoloji henz gelmemitir. Tm buluntular Dou Anadolunun gneyinde ve Gneydou Anadolu Blgesinde, Ge Urukdan T I. evreye bir devamlln olduunu iaretler. Bu evredeki l gmme adetlerine gz attmzda toprak mezar, kp mezar ve sanduka mezar tipinde l gmme grlmektedir. Mezarlk yerlemenin dnda ama yaknnda bir yerde yer almaktadr. ller mezarlara hocker durumunda (bacaklarn kvrlarak ceninin anne karnnda ald durum) yanna gmt armaanlar braklarak gmlmlerdir. Gmt armaanlar lnn lmden sonraki yaants ile ilgili olarak konulmutur. Mezar tiplerinin l ve ailesinin ekonomik durumuna gre yaplmad mezar armaanlarnn zenginliine gre yorumlanmaktadr. Kusurann A tabakasndaki yerleimin mezarl hemen kyn batsnda yer almaktadr. Yerleme iine daha ok ocuk llerin gmld Hisarlkta I. tabakada, yerleme iinde az sayda ocuk mezar bulunmasndan anlalmaktadr. Pek ok yerlemede yerleim iine tek tk da olsa gmt yapld anlalmaktadr. T I. evre kltrlerini Trkiyenin standartlam corafik blgelerine gre deerlendirirsek: Trakya ve Marmara (Kuzeybat Anadolu) Blgesi: Gerek bu blgenin gerek Ege Blgesinin lk Tun a balangc Tarsus Gzlkule, Amik Ovas ve lk Hellas-lk Minos kltrlerine gre deerlendirilmitir. Blgede tabakalanmas ile anahtar grevini gren yerleme yeri Hisarlk Tepedir17 . Hisarlk Tepe/Troia I. kentinin ilk yap katlar olan a-f katlar, yrede lk/Erken Hellas I evresi ile ada olan T I. evreye tarihlenmektedir18 . Troia I. yap katlarndaki anak mlek retim tekniklerinin, kap biimlerinin tm blgeye hakim olduu grlmektedir. Hisarlk Tepede gerek Blegen gerek Korfmann bakanlnda gerekletirilen kazlar, Schliemann ortaya kard yerleme tabakalanmasnn kontrol edilmesine ynlenmitir. Korfmann ynetimli kazlar yeni baz evrelerin saptanmasn salamtr. Troia I yap katlarnda yaklak 90 m sur ile evrili ato tipli kk bir yerleim bulunmutur. Kente antsal saylabilecek kaplar ile girilmektedir. Sur iinde, Ege dnyasnda ok sevilen
17

Yerleme yerlerinin adlar eer koyu yazlmsa, bu yerleme yeri hakknda ayrntl bilgi verilmitir. Bunlar iin bak: Arkadaki byk filer. nce harflerle yazlanlar ise kk filer arasndadr. 18 Bak: Troia kaynakas

14

bir yap tipi olan megaron tipi yaplar vardr. Megaron, genel plan ile ince uzun dikdrtgen biimde bir yapdr. Bu yapnn uzun duvarlar biraz daha uzatlarak kapnn olduu ksa yzde anteli bir giri hol meydana getirilmitir. Yaplarn ortasnda, gnlk kullanmdan ok baka bir ilevi olduu anlalan byk ocaklar, bu yaplarn bazlarnn hem idari hem de dinsel ilevi olduunu bize anlatmaktadr. atoda yreyi idare eden soylu bir snfn kald kesindir. Bu soylu snf olaslkla deniz ticaret ile Troiay yrenin merkezi yerleimi durumuna getirmitir. Yerlemenin bir aa kenti olup olmad bilinmemekteyse de Troia II ve VI. tabadaki yerlemelerin byle bir aa kentte sahip olmasn I. evreye kadar indirgeyebiliriz. Bu evrede mlekci ark Marmara Blgesine henz gelmemitir. Elde yaplan kaplarda yzey rengi olarak siyah, gri, yeilimsi gri renkleri tercih edilmitir. Kaplarn yzeyleri zenle cilalanmtr. Genelde yaln braklan kaplarn tutamaklarnda izilerek yaplm insan yzleri bulunmaktadr. ayakl kaplar evrenin en tipik kaplardr. Troia I kltrnn daha ok ky yerleimlerini kapsayan bir kltr olduu anlalmtr. Kltr Bat Marmara kylarndan balamakta, Kuzey ve Orta Egeyi kapsamaktadr. Hisarlk yaknlarnda yer alan bir baka yerleme yeri olan Beik Yasstepede M. Korfmann bakanlndaki kaz Troya I evresi ile adatr19 . Bu yerlemenin en alt tabakasnda, 14 m uzunluunda 5 m geniliinde, megaron plannda iki sra halinde yaplar bulunmutur. Hisarlk Tepeye ok yakn konumdaki Hanaytepenin B tabakas Troya I ilikilerini yanstmaktadr20 . Kuzeybat Anadolunun Son Kalkolitik adan Tna geii tabakal olarak veren en iyi yeri, Kumtepedir. Kumtepe I c safhas bu evreye tarihlendirilmektedir. Bu safhada el yapm kaplar ele gemitir. Gaga azl testi ve drt kulplu kpck gibi Troya Ide de kullanlan biimler vardr21 . Gkeada Yeni Bademli Hykde son yllarda balatlan kaz, Troya I evresi bulgularn kazandrmtr22 . Bu hykte etraf surla evrili kk bir yerleim saptanmtr. Kaz almalar ilerledike belki Troya I gibi ato nitelii tayan bir yerleme ile karlalacaktr. Gkeadann gneyinde Trkiye Cumhuriyetine ait bir ikinci ada olan Bozcaadada Troya I kltr verileri saptanmtr. Troya I anak mleinin gneybatda, Ege Blgesinin gneyine kadar yayld yzey aratrmalar ile saptanmtr. Tun an banda Trakya youn bir ekilde iskan edilmitir. Yzey aratrmalar sonularna gre,Trakyada bu evreye ait iki ayr kltr blgesi bulunmaktadr. lk blge Gelibolu yarmadas ile Marmarann kuzey kylardr. kinci blge ise Ergene Havzasdr. Gelibolu Yarmadasndaki yerlemelerde ise Karaaatepe rneinde olduu gibi daha ok Kumtepe Ic veTroya Iin erken evrelerine ait mallardan paralar toplanmtr. Saros Krfezinin kuzey kesiminde denize yakn konumda yer alan Pandr Bahe ve Hashyk yerleme yerlerinin yzeyinde de Troya I tipi anak
19 20 21 22

Korfmann 1989:473-474 Yakar 1985a:148 Koay-Sperling 1936: 29-36, res. 16-19 Hrylmaz 2000:229-231

15

mlek paralar toplanmtr. Marmara Denizinin zellikle kuzey kylarndaki yerlemelerin Troya I. evrenin sonunda sebebi tam bilinmeyen bir nedenle terkedildii anlalmtrMarmara denizi kylarnda ve Gelibolu yarmadasndaki T I yerlemelerinde Anadolu tipi kaplara ait anak mlek paralar bulunmutur. Marmara Denizi kylarnda kk koylarn iinde, yannda bir su kayna ya da yaz-k devaml akan bir dere bulunan yerlerde T I. evre yerleimlerine rastlanmtr. Marmara Erelisu yaknndaki Toptepe ile Silivri Selimpaa T I evresi anak mlek paralarndan dolay bu evre yerleimlerini barndrd sanlan iki ky yerlemesidir. Daha douda ise Marmara Erelisi yaknndaki stanbul evresinde, Byk ekmece Glnn bat kysndaki Gladina Mevkii ve Yeilky Ayamama Deresi evresinde kesin olmamakla beraber T I. evreye tarihlenebilecek anak mlek paralarnn varl bildirilmektedir. Bu evre Marmara Denizinin bat ve kuzey kylarnda saptanrken yerlemeye ok uygun olan zmit krfezi kylarnda T I evresi yerleimi bulunamamtr. Ava Adas Manastr Mevkii batk T yerlemesi, olaslkla tektonik bir nedenle Marmara Denizinin ykselmesi ile su altnda kalmtr. Kuzeyde Aa ve Yukar Ergene Havzasnda Balkan malzemesi veren dz yerlemeleri vardr. Bu yrede hyklemenin pek olmad grlmektedir. Trakyann ilerinde Anadolu tipi mal gruplarna ait anak mlek paralar imdilik iki yerde ele gemitir. Kean ilesi iindeki Mezarlk Tepe ile psaladaki Arpalk Tepede Anadolu malzemesi de bulunmutur. Arpalk Tepede Troya Iin erken evrelerine ait anak mlekler grlmtr. Bu evrede yerleme dnda, yerleme yerinin yaknnda mezarlklar kurulduu anlalmaktadr. Yortan Mezarlnn baz mezarlarnda gmt armaan olarak bulunan ve T. Kamil tarafndan A grubu ad ile tannan baz kaplarn bu evrenin sonuna tarihlenebilecei iddia edilmektedir. Baz bilim adamlar Yortan T I evre kltrn kuzeyde Balkesirden gneyde Kulaya kadar bir koridor eklinde daldn kabul etmektedir. Ege Blgesi: Son yaplan aratrmalar ve kazlar blgenin M 3. bin ylndan itibaren youn yerleime tabi olduunu gstermitir. Bu aratrmalarn yine nemli sonularndan biri Helen ve Roma kentlerinin ilk iskanlarnn M 3. bin ylnn bana hatta M 4. bin ylnn sonuna kadar geri gidebileceinin anlalmasdr. Urla yaknlarnda, zmir Krfezinin gney kysndaki Limantepe, antik Klozemenai kentinin M 3. bin yl yerleimidir23 . Olaslkla bu ky yerlemelerinde Ege adalarnn etkileri de zellikle mimari planlamalarda grlmektedir. H. Erkanal ynetiminde yaplan kazda bir sur duvar ile evrili bir ato yerlemesinin ancak bir ksm gn na karlmtr. zmirin gneyindeki Bakla Tepe kazlarnda ise T I evresinde, 20 m uzunluunda 4-5
23

Bak: Limantepe kaynakas

16

m geniliinde evlerin arasnda ta demeli dar sokaklar bulunmutur24 . Evlerin ii baz yap katlarnda ara duvarlarla blnmtr. Erkanal, bu evlerin tepenin oluumuna uygun radyal planda olduunu belirtmektedir. Yerleme yine bir sur duvar ile evrilidir. Bu tip benzer mimariye yine Ege Blgesinde Midilli Adasnda Termide, Limni Adasndaki Poliochni (mavi tabaka)yerlemelerinde rastlanmtr. Yerleim planlanmas Troyadan ok farkldr. Daha gneyde yer alan Efes ukurii Hy yrenin lk Tun a kltrlerini aklayabilecek kltr geleri ihtiva etmektedir25 . zmirin en eski yerlemesi olan Bayraklnn ilk yerleiminin bu evrede balad sanlmaktadr. Helvac Hycekde T I malzemesi bulunmutur. Ege Blgesinin kuzeye kesiminde Marmara Blgesi snrlarna yakn konumda yer alan Kaymaktepe/Hycekde de T I anak mlekleri ele getii belirtilmektedir. Son Kalkolitik ada ortaya kan ve lk Tun ann banda da devam ettii anlalan Kilia tipi idollerin retim merkezi olan Kulakszlar mermer atlyesi mermer idol retim tekniklerini ve yapllarn anlatan nemli bir yerdir. Antik Afrodisiasn iinde yer alan Pekmez Hyk bu yerin, Son Kalkolitik adan itibaren yerleildiini belirlemektedir26 . Ne yazk ki bu T I yerleimi geni bir alanda kazlamamtr. Blgenin, Akdeniz Blgesi iine de sokulan Gller Blgesi ile olan snrnda yer alan ve bir yerde bat Anadolu Blmnde deerlendirilen Beycesultan bulgular ile uzun ylllar bu yredeki kltrlerin tarihlendirilmesinde mihenk ta grevini grmtr27 . Beycesultan T I. evre kltr Denizlinin dousu, Afyonkarahisar ve ksmen Burdura kadar olan blgeye yaylmtr. S. Lloyd bakanlnda J. Mellaart ynetiminde kazlan Beycesultann XIX-XVII. tabakalar hafirleri tarafndan T I. evre iinde deerlendirilmektedir. Bu tabakalardaki yerleimlerin bir sur duvar ile korunduklar ortaya karlmtr. Kk kentin iinde, Bat Anadoludaki dier yerleimlerde de grlen Megaron planl yaplar yer almaktadr. Bamsz olarak ina edilen bu tip yaplarda uzun yan duvarlar ne doru uzatlarak n giri holleri elde edilmitir. Yaplarn temelleri ta, duvarlar kerpitendir. Zaten bu zellik lk Tun a I. evre iin tm yap tiplerinde ksmen Trakya ve Karadeniz Blgesi hari geerlidir. Kk sunaklar, toplumdaki dinsel gelerin arln gstermektedir. Tapnak olarak nitelenen bu yapnn iinde arasnda sv adaklar iin ukur bulunan iki stel Beycesultandaki bir klt treninin burada getiini anlatmaktadr. Bu sunaklar T II. evredeki tapnaklarn ncsdr. Bat Anadolu Blgesinde Kiklad kkenli olduu iddia edilen Keman Biimli doller T I evresinde balamaktadr. Bat Anadolunun Kiklad kltrleri ile olan ilikileri bu evrede youndur. Bu olay Kiklad adalar ile Anadolu kylar arasndaki deniz ulam aralar ile yaplan youn ticarete balyabiliriz. Manisa yaknlarnda Marmara Glnn gney kysndaki Ahlatl Tepecik yerlemesi
24 25 26 27

Erkanal-zkan 2000:263-270 Evren 1999:22-32 Bak: Pekmez kaynakas Lloyd-Mellaart 1962

17

ve yanndaki mezarlk, Sart vadisinden Akhisara doru kuzeye giden ticaret yolu zerindedir. Mezarlktaki kp ve sanduka mezarlar, her iki tip gmtn bir arada grld ilk yerlemelerden biridir. Yine bu an l gmme geleneklerinin yansd bir baka mezarlk zmir yaknlarndaki Ulucak Hykde saptanmtr. Kusura A evresi mezarl ise Son Kalkolitik a sonu ile lk Tun a bana tarihlenmektedir. zmir il merkezinin gneyinde, Menderes lesi yaknlarnda saptanan Altn Tepe ise bu evrede bakr madenciliinin ne boyutta olduunu gsteren nemli bir madenci ilik yeridir. Bu evrede bat Anadoluda zellikle bakr madencieliini geliimi Bakla Tepe kazlar ile gn na karlmtr. Akdeniz Blgesi: Anadolunun tm gney kysn kapsayan Akdeniz Blgesini gerekte Dou Akdeniz ve Bat Akdeniz olarak iki blmde incelemek gerekmektedir. Alanya bu iki blge arasndaki snr tekil etmektedir.Bat Akdeniz Blm genellikle Gneybat Anadolu ile ilgilidir hatta tmyle bu blge iinde deerlendirilebilir. Blgede kazs yaplan en nemli yerleme yeri Karata Semaykdr28 . Karata Semaykn I. tabakas da bu evreyi temsil etmektedir. Bu yap katlarnda tepenin ortasnda tahkimli bir yap kompleksi ortaya karlmtr. Yapda pise ya da ekilsiz kerpi topanlar kullanlmtr. Yapnn etraf dal rg tipinde ina edilmi bir halka ile kapatlmtr. Mellink yerleme yaknndaki mezarlktaki baz kp ve mlek mezarlarn buluntularna gre bu evreye tarihlenebileceine iaret etmektedir Gller Blmndeki Bademaac ile Kurucay yresel zellikler tayan kltrlerin bu dnemde var olduunu ortaya koymutur. Dou Akdenizde yer alan verimli ukurovann T I. evreden itibaren youn iskan grd yaplan yzey aratrmalar ile saptanmtr. Dou Akdeniz Blm iin en iyi tabakalanma veren yer H. Goldman bakanlnda kazlan Tarsus Gzlkule yerlemesidir. zellikle lk Tun a iinde Akdenize ok yakn konumda belki bir liman kenti de olan Gzlkule verimli ukurovann eitli gdalarnn, Toros Dalar madenlerinin Akdeniz ve Ege dnyasna k kaps olmutur. Gzlkule kazs sonucunda yorumlanan T I-III tabaka bulgular, Anadolu tipi malzeme ile Suriye ve Yakndou arasndaki ilikileri somut biimde belgelemitir. Kilikya/ukurova Yresindeki T I. evrenin dier blgeler ile olan ilikileri, anak mlek, maden, mhr, mhrclk, mimari geleneklerle tanmlanmaktadr. Bu evrede Son Kalkolitik a rnleri olan Saman yzl ve Devety ark yapm mallarn az oranda olsa devam ettii izlenmitir. Kilikya T I safhasnn Son Kalkolitik-T I evresine geii gsterdii ileri srlmektedir. Anadolu tipi el yapm gaga azl testilerin ortaya k bu blgedeki T I balang sebebi olmutur. Gzlkulede evrenin hakim mal grubu kum katkl krmz yzey renkli maldr. Gneydou ile var olan etkileim Basit yaln mal ile anlalmaktadr. Gaziantep Tilmen Hyk
28

Bak: Karata-Semayk kaynakas

18

zellikle bu evrenin Dou Akdeniz Blgesi ile olan ilikilerini gstermesi asndan nemlidir. Dou Akdeniz Blmnn gneye uzants olan Amik Ovasnda Tell el Cdeyde ve Tabara el Akrad kazlarnda bulunanlar, Kuzey Suriye, Dou Akdeniz Blm ve Malatya-Elaz yreleri arasndaki ilikileri de ortaya koymutur.Amik Ovasnda gerekleen yzey aratrmas ve hyk kazlar sonucunda R. J. Braidwood, Anadolu tarihncesi arkeolojisi iin bir ilk olan ova ya da yre safhalamasn Amik Ovas kltrlerine uygulamtr. Braidwoodun A-B-C gibi harflerle belirledii bu safhalamann G evresi T I. evresinin kartdr. Bu evrede Basit Yaln mal ile Sakl astar bezemeli maldan kaplar anak mlek rnekleri grlmektedir. Yre dana ok Kuzey Suriye kltr etkileimi altndadr. Anadolu Blgesi: Anadolu Blgesi T I. evre kronolojisi Troya ve Demircihyk anak mlek endstrileri karlatrmalar ile kurulabilmektedir.Blgedeki Son Kalkolitik a kltr ilerlemi bir kltrdr. Bu kltr daha sonra ortaya kan kltrlerden ayrmak zordur. Karkln nlenmesi iin ok kez, Anadolu Blgesinin Son Kalkolitik a ile T I evresi beraber deerlendirilmektedir. Blgenin en kuzeybat ucunda yer alan Demircihyk konumu asndan hem Dou marmara hem Anadolu Blgesi hem de Bat karadeniz Blmne sokulabilir. klimsel blge olarak Anadolu tipi kara iklim blgesindedir. Demircihykn D-K katlar T I evresi iinde deerlendirilmektedir. Bir avlu etrafnda yuvarlak oluturacak ekilde yanyana yaplm basit ky yerleimi bu evrede balamtr. Kayseri Kltepe yerlemesinin kazlan yerdeki son tabakasnn bu a temsil ettii ileri srlmekteyse de birok bilim adam bu kanda deildir. Anadolu Blgesinde Son Kalkolitikden T I geii veren bir baka yerleme, hyk boyutuyla ayn oranda kazlmam olan Aliardr. Aliarn bu evreden itibaren sur ile evrili olduu yorumlanmaktadr. Aliarda, Son kalkolitik a ile T I evre zelliklerini ayrmaya yaramayacak sayda anak mlek rnei elde edilmitir. Eskiehir il snrlar iinde yer alan Klloba blgenin bat kesiminin Son Kalkolitik adan Tna geiini veren yerleme kalntlar ve T I evresi ile gze batmaktadr. Gei evresinde sur ile evrili olan bir yerleimin varl ilgintir. Burada siyah, gri, zenli akl maldan gaga azl testiler ilk bu evrede ortaya kmtr. Klloba T I evresinde komusu Demircihykde bulunanlara benzeyen mallardan olduu gibi yerel mal rnekleri de vardr. EfeAy-Efe, bu mallarn Beycesultan T I. evresi mallarndan kesin hatlarla farkl olduunu belirtmektedir29 . Karadeniz Blgesi:
29

Efe-Ay-Efe 2001: 53

19

Blge genelde corafi blgeye ayrlmaktadr. Bu blgelerden Ordu ilimizin dousunda kalan, Dou Karadeniz Blmnn kltr tarihi konusunu aydnlatacak bilgilerin olmad kesindir. Bunda yrenin dalk ve ormanlk oluu rol oynamtr. Tnda bu yrede yerlemelerin pek olamayaca da yresel zelliklerden dolay aikardr. Ancak ksa sreli mevsimlik yerlemelerin var olabilecei yorumlanabilir. Ya da var olabilecei dnlen baz yerlemeler, bitki rts altnda kald iin saptanamamtr. Bu yre Anadolunun dier yerlerine gre pek aratrlmamtr. Buna karlk Orta Karadeniz Blm, kiztepe ve ada yerlemelerde bulunan malzeme ile anlalmtr. aramba ve Bafra Ovas yrenin yiyecek depolardr. Yeilrmak ve Kzlrmak Nehirleri boyunca yaplan nehir ticareti de i blgedeki yerlemelerin oalmasna yol amtr. Dndartepede Bakr a olarak nitelenen tabakas, kiztepenin ge T I kltr kat ile keskin omurgal anak mlekleri adatr. Ayrca Cucuteni tipi kadn idolde bu tarihlemeyi teyit etmektedir30 . . Dnmezin yzey aratrmalarnda bu yerde bir erken T I kltrnn de varl saptanmtr. Gnmzde modern yerleme ile tahrip olduu belirtilen Tekekyde de hayvan biimli kulplardan dolay erken T I yerleiminin var olabilecei ileri srlmektedir. Kaledoruuda ayn buluntulara sahip olmas ile bu evreye konmaktadr. kiztepenin son hafiri . Bilgi bu evreyi kiztepede M 3.200 tarihinde balatp M 2.800lerde bitirmektedir. Orta Karadeniz Blmnde olaslkla Son Kalkolitik adan Tnn sonuna kadar hi deimeyen geleneksel bir mimarinin grld kiztepe kazlar ile netlemitir31 . Karadeniz halklar Karadeniz yresinde rahatlkla elde ettikleri kaln ve ince tomruklar, st ste yerletirip ant teknii ile birbirlerine atarak yaplarnn duvarlarn oluturmulardr. Genelde tek gzl dikdrtgen planl mekanlardr. Yapk dzende olmad da anlalan bu yaplarn aralarndaki alanlar avlu ya da ilik yerleri olarak vazife grmtr. Avlularda byk frnlarn yer ald zellikle son evre kazlarnda anlalmaktadr. Tomrukdan ina edilen duvarlarn iten ve ddan svand ele geen sva paralarndan anlalmaktadr. Bu evrede ok sayda gnmze ulaabilen tanra figrleri, toplumun dinsel dnceleri konusunda yorumlar yapmamz salamaktadr. anak mlek tipleri gibi bu idollerde Gneydou Avrupa ile yrenin ilikisini gstermektedir. Byk olaslkla Karadeniz kylar boyunca var olduunu dndmz deniz ticaretinin bu etkileimi ortaya kard tahmin edilebilir. Bat Karadeniz Blmnde T I. evre fazla bilinmemektedir. Dou Anadolu Blgesi: Dou Anadolunun dalk ktlesi, blgenin gney ile olan ilikisini kesebilecek kadar grkemli da sralarna sahiptir. Buna karlk Frat Vadisi ya da bu vadiyi doal geit olarak kullanan kltrlerin kuzeye Yukar Frat Blmne kadar
30

Orta Karadeniz Blgesinin T I. evre kltrleri iin S. Dnmezin doktora almasna baklmas nerilir. Bu almada anak mlek ve kk buluntularn yardm ile blgenin dier blgelerle olan ilikileri saptanmtr. Bak. Dnmez 2000b 31 Bak: kiztepe kaynakas

20

kabildii grlmektedir. Bundan dolay, Son Kalkolitik ada, Dou Anadolunun zellikle gney kesimlerinde, Frat Vadisi boyunca yer alan ovalarda, Gneydou Anadolu Blgesi kltrlerine paralel bir geliim izlenmitir. Malatya Elaz Ovalarnda, Koyu yzl ve Saman yzl mal rneklerinin yansra Mezopotamya kkenli, ak renkli, ark yapm ince maldan (Uruk mal) kaplarn grld Son Kalkolitik an sonunda Uruklu kolonistlerin Arslantepe gibi baz nemli yerlemelerini yurt yeri olarak seip evredeki ham madde kaynaklarn kullandklar anlalmaktadr. Bu durum lk Tun ann banda da devam etmitir. Malatya ilinin en eski yerlemesi olan Arslantepenin VIA tabakas olarak nitelenen tabakasndaki byk kent, mhr ve mhr damgalar ve dier bulgular ile bir ticaret merkezini iaretlemektedir32 . Buras ekirdek bir ailenin ya da kk bir budunun oturduu bir kenttir. Gerektende bu kentin kaln kerpi duvarl saray hem idari hem de dinsel mekanlara sahiptir. Bu sarayn biraz ilersindeki sivil yaplarda oturan sekinlerin, tm evredeki kyleri silah gcyle hakimiyeti altna alarak gl bir beylik bakentini kurduklar grlmektedir. Bu tabakada ortaya kt iddia edilen ksa kllar, mzrak ular ve kemer tokas gibi maden toplu buluntusunun kentdeki askeri gc gsterdii ileri srlmektedir. Bu nesnelerin yapm teknikleri genel bilgilerimizle daha ileri bir dnemi iaretlemektedir. Bu tabakadaki kenti ykan toplulua ait olduu belirtilen ve VIB tabakas buluntusu olarak kabul edilen kral mezarndaki buluntularda bu toplu buluntulardan pek farkl deildir. Bu VIB tabakas ile Arslantepede Dou Anadolu-Transkafkasya kkenli bir kltrn blgeye hakim olduu grlmektedir. Yine de Mezopotamya etkileimi az da olsa devam etmektedir. Yaln basit mal, Sakl astar mal gibi Mezopotamya kkenli mallardan kap yapm grlmektedir. Yerleme tekrar ky hviyetini almtr. Karaz ya da Krmz-Siyah akl kaplara sahip olan kltrn knda eitli varsaymlar ileri srlmektedir. Bunlar arasndaki bir varsaym kltrn Dou ve Gneydou Anadoludaki Koyu Yzl Akl mal kullanan kltrlerden gelitiidir. Dier bir varsaym ise Kura-Aras havzasndan gelen bir gn Anadoluya beraberinde kendi kltr zelliklerini taddr. Bu gn delili yukarda anlatld gibi Arslantepede ortaya kmtr. Bu yerlemenin VIA tabakasndaki kenti yok eden gerlerin beraberlerinde Siyah-Krmz akl (Karaz) mal trnden kaplar getirdikleri saptanmtr. Elaz Tepecik/Makaraz Tepe ise bu ilikileri daha somut hale getirebileek zellikler tamaktadr33 . Kalkolitik an sonunda hem Karaz mal, hem Uruk mal, hemde Anadolu Blgesi mallarnn beraber kullanlmas Karaz kltrnn bu blgeden doduu ihtimalini de ortaya koymaktadr. Transkafkasyada ise kltrn T I evrede ortaya kt iddia edilmektedir. Bu ekilde T I evresinde, kuzeydou snr Trankafkasya, gneydou snr Urmiye Gl, kuzey snr Karadeniz Dalar, dou snr Sivas Yresi olan bir kltrn yaylmna tank olunmutur. i d siyah, kahverengi veya krmz
32 33

Bak: Arslantepe kaynakas Esin 2000b:127-129

21

yzey renginde, olaanst aklanm olan bu anak mleklerin grld bu kltr, Kura-Aras, Erken Transkafkasya, Karaz, Siyah-Krmz Akl anak mlek, Khirbet Kerak Kltr gibi adlarla anlmaktadr. Bu anak mlek mal trnn hi deimeden tm Dou Anadolu Blgesinde M. 2. bin ylnn bana kadar devam edegeldii grlmektedir. anak mlek gibi arkeologlarn grsel ta-rihlendirmesinde byk rol oynayan bir faktrde,kaplarn mal yapm tekniinde geliimin ve deiimin fazla olmamas, bu tr anak mlek bulunan ky ve kentlerin T hangi evresine ait olduklarnn kesin bilinmemesine yol amtr. Erzurum yaknlarndaki Sos Hyk kazlar belki bu kltrn evrelere gre delillerini ortaya karacaktr. T I. evresinde bu maldan retilen byk mleklerin stne hem kabartma hem de yiv teknii ile bezemeler yaplmtr. Bu bezemeler daha ok tinsel figrleri iermektedir. Son 20 ylda Keban ve Karakaya barajlarnn sular altnda kalacak alanlarda 1967 ve 1977 yllarnda gerekletirilen yzey aratrmalar ok sayda T yerleim yerinin saptanmasna yol amtr. Bu yerlerin bazlarnda yaplan kurtarma kazlar, Trkiye arkeolojisinde gen arkeologlarn yetimesinin yansra yrenin lk Tun andaki kltrlerin de anlalmasn salamtr. T I evresinde Malatya Elaz ovalarnda, Elaz Pulur Sakyol, Tepecik, Noruntepe, Korucutepe, Tlintepe, Takun Mevkii, Malatya Arslantepe, Pirot Hyk gibi yerleme yerlerinde ky ve kentlerin kurulduu saptanmaktadr. lerinde belki de ok geni bir alanda aldndan dolay Pulur/Sakyol dikkat ekicidir34 . Burada ortadaki avlunun evresine dizilmi yamuk biimli mekanlar, Anadolu tipi yap dzeninin Dou Anadoluya kadar uzandn belirlemektedir. Karaz malnn kabartma bezemeli kaplarnn ok gzel rnekleri burada ele gemitir. Dou Anadolunun kuzey kesiminde Erzincan ve Erzurum ovalarnda da, Ardahan yresinde, Mu Ovasnda Karaz kltrnn hakim olduu grlmektedir. Erzurum Ovasnda nceden kazlm olan Karaz, Pulur ve Gzelova yerlemelerindeki tabakalanmay Sos Hyk kazs snayacaktr. Sos Hyk kazsnda T I. evre olarak tanmlanan tabakada M 3.000-2.800 yllar arasnda Karaz/Kura Aras mal dnda Grcistan Sioni kltrndeki anak mleklere benzeyen maldan kaplar da ele gemitir. Dou Anadolu Blgesinin Grcistan ile ilikisi bylece kesinlemitir, Dou Anadolu Blgesinin dou kesiminde Van Gl evresinde de Karaz Kltr geleri grlmektedir. Burada gerekletirilen ve daha ok Urartu Dnemi arlkl kazlarda, lk Tun a evrelere ayrlmadan sunulmaktadr. Blgenin gerek kuzeyinde gerek dousunda Mezopotamya kltrlerinin etkisi grlmemektedir. Gneydou Anadolu Blgesi: lk Tun a I. evrenin banda, Ia evresinde, Mezopotamya kkenli Uruk Kltrnn bu blgeye yaylm devam etmektedir. Uruklular byk olaslkla Anadolunun doal kaynaklarna ulamak iin Anadolu ilerine kadar uzanarak
34

Koay 1976a

22

baz yerlerde koloni kasabalar kurmulardr. Hassek Hyk yerlemesi buna en iyi rnektir. Bu yerleme Son Kalkolitik ada balayp T I evresinde de devam etmitir35 . Hassek yaknndaki mezarlk da bu evreye tarihlenmektedir. Bu evrede, blgesel kltrler yerel evrelerine hakim olmaya balamtr. Yrede son yllarda baraj sular altnda kalacak yerlerde gerekletirilen kazlar bu an daha iyi tanmlanmasna yol amtr. Uruk Kltrnn T IA evresi sonunda bitii ile Mezopotamyadaki Jemdet Nasr Kltr yreye hakim olmutur. Yrede en ok kullanlan mal tr, Basit yaln mal ile Sakl astar bezemeli maldr. Sakl astar maln bir alt grubu, sakl astar bezemeye ilave olarak yaplan kaz/izi ve bask bezemeli maldr. Sakl astar bezemenin diyagonal hatl olanlar T I. evrenin erken dnemlerinde grlmektedir. Yaln basit mal birok yaynda ince yapm, standart ware ve Einfache ware adlar ile de gemektedir. Yrede cyma recta ad verilen (S biimli) kap profili yine bu evreye zgdr. Ayrca Orta Frat havzas kltrleri iin Metalik mal ad verilen talam zl mal trnden de kaplar bulunmaktadr. Bu evrenin kentleri yine surlarla kendini korumaktadr. Frat kysndaki Lidar Hyk evrenin sonunda ayn ekilde 2 m kalnlnda ta temelli kerpiten yaplm surlara sahip bir yerlemedir. Duvarn i yznde dikdrtgen planl kk tek evler bulunmaktadr. Mimari yap elemanlar dier blgeler gibidir. Mekan iinde ocak grlmektedir. Bu evrede l gmme adetleri asndan farkl dnceler izlenmektedir. Mezarlar kentin dnda, kentin yaknndaki bir yerde bulunmaktadr. Titri yerlemesi de ayn zellikleri tamaktadr. Burada da yerleim d mezarlk vardr. Mezarlk olarak yine son yllarda kazlan Birecik Baraj Mezarl ampanya tipi kaplar ve Sakl astar bezemeli mal rnekleri ile Kargam antik kenti mezarlarnn belki bir ksmnn T I. evreye tarihlenmesine yol amtr36 . Bu yerdeki baz mezarlar, Arslantepe VIA depo buluntalarnn benzer maden gmt armaanlarna sahiptir. Nevali ori T I. evre yerleimi kk bir alanda gn na karlmtr. Tilbeshar kazsnda Sakl astar bezemeli kaplar bu evreyi temsil etmektedir. lk Tun a II. Evresi: lk Byk Kentler (Yaklak M 2.650-2.400) Kronoloji ve Genel zellikler: Anadoluda bu evrede baz yrelerde rahip-krallarn etkisi daha da artm, ticaret dzenli bir sisteme sokulmutur. Soylu snfn bu ticaret ilikileri ile ksmen zenginletii grlmektedir. Ticaret yollar zerindeki yerlemelerin byd izlenmektedir. zellikle Bat Anadoluda gelenekler yzlerce yl deimeden kalmtr. Hayvanclk ve tarmda da byk deimeler grlmemektedir. Dine dayal rgtlenme, tapnak/saraylarn saysn oaltmtr. Beyin yaps, Troia gibi halkn iskan ettii yerin yaknnda ama kentin iindedir. Sur ile evrili
35 36

Bak: Hassek Hyk kaynakas Sertok-Erge 1999:87-107

23

byk yerlemeler ok kez sekinlerin oturduu kk ato tipinde yukar kent ile halkn oturduu aa kent ekline dnmtr. Baz kentlerde soylu ve seilmi snf ayr sur sistemi ile kendini halkna kar da korumaktadr. Byk kentlerin evresinde bu kente bal kk yerlemelerin varl izlenmektedir. Bazlarnda ise Anadolu Tipi Yerleme plan adnda radial planda yerletirilmi yaplarn yer ald bir plan grlmektedir. Soylu snf, ticaret metalarn gerektiinde yaadklar yere gizliyerek depolamtr. ok kez saklayp depoladklar bu mallarn sahipleri tarafndan saklandklar yerlerden karlmamas bu kiilerin bir ekilde yokedildiklerini gstermektedir. Bu sonuca gre bu devrin pek bar iinde gemedii yresel savalarn var olduu yorumu yaplabilir. Anadolu ile Trakya arasndaki kltr ilikileri azalmtr. M.J. Mellink ve M. Korfmannn deerlendirmeleri ile birlikte bu evreye ait yerlemeler u ekilde sralanabilir: Troya Iin ge evreleri, Beiktepe, Demircihyk H-N yap katlar,Yortan, Babaky, Ovabayndr, Soma, Harmanren, Ulucak, Kk Hyk, Demirci Sarket Mezarl, Ahlatl Tepecik Mezarlklar, Bayrakl, Limantepe, Ky Klack (Iasos), Beycesultan XVIXIIIA, Karata III-V.,Kusura, Alacahyk 8. yap kat, Acemhyk, Konya Karahyk 7. yap kat, Kltepe karahyk 17-14. yap katlar, Aliar 11-8 (tepe), 14-13 (teras), Gzlkule T II evresi, Gedikli, Zincirli, Arslantepe VIC, Noruntepe, Hassek, Lidar sanduka mezarlar, Kurban Hyk T II. yerleimi. Sosyo-Ekonomik Yaam: Yap elemanlar ve mimari planlarda deiiklik yoktur. Anadolunun gnmze kadar gelen klasik yap malzemesi olan kerpi yine Karadeniz iklim kua dnda bu evrede de yaplarn vazgeilmez malzemesidir. Yap ilerinde byk ocaklar hem snma hem de dinsel amal kullanlm olmaldr. Batda Troya I. kentinde ele geirilen mlek rnekleri devam etmekte, evrenin ikinci yarsnda Troya II kentinde var olan baz yeni kap tipleri ortaya kmaktadr. Douda Karaz mal arln korumaktadr. Karaz malnn Gneydou Anadolu yoluyla Amik Ovasna Dou Akdenize indii Amik Ovas H evresi bulgularyla kesinlemitir. Karaz mal rnekleri az sayda da olsa Gneydouda grlmektedir. Dou Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesi yine Mezopotamya ile etkileim iindedir. Bir nceki evrede olduu gibi hem toprak hem kp hem de sanduka mezar tipinde mezar yaplmaktadr. Mezar tipleri lenin zengin ya da fakir olmasna gre deildir. Mezar tipleri iinde byk kplerin zenginlii iaret edebilecei iddia edilebilir. Baz mezarlklarda yalnz kp mezar oluu o budunun dinsel dncesi ile ilgilidir. lnn yanna mezar armaan olarak len kiinin dier dnyadaki yaam iin iine yiyecek ve iecek konmu kaplar, testiler braklmtr. Yine lnn ss eyalar, hayatta kulland alet ve silahlar yanna braklmtr. Bu kiisel eyalar arasnda altn, gm gibi soylu madenden yaplm olanlar da bulunmaktadr. Ana tanra klt ile mezara braklan ta ve pimi toprak idoller de yine lnn teki dnyaya yolculuu ile ilgilidir. Armaanlarn deeri, l ve akrabalarnn zenginlii ile edir. Fakir kiilere ait
24

mezarlarda ise tek tk o da deersiz olan buluntu vardr. Hatta birok mezarda gmt armaan olarak herhangi bir ey braklmamtr. Tahta kaplar, kuma ve hallar gibi organik maddelerin gnmze kadar kalmad da unutulmamaldr. Kp mezarlarn azlar genelde gnein doduu yn ile ilikili olarak dou ve gneydouya bakmaktadr. Basit toprak ukurlara gerekletirilen gmt tipi de ok saydadr. Bu ukurlarn bazlarnn zerinin tahta ile kapatld anlalmtr. Kp mezar doal olarak eer ailede retilmiyorsa daha masrafl bir mezar tipidir. Mezarlk yaknnda eer yass levha talar varsa bunlarla sanduka mezar yapm ok kolaylamtr. T I. evrede olduu gibi bu evreye giren kltr ve yerlemelerini orafik blgelere gre incelersek: Trakya ve Marmara Blgesi: Marmara Blgesinin en nemli yerleme yeri olan, anakkale Hisarlk Tepesindeki kalntlarn antik Troya/Troia kenti olduu kabul edilmektedir. Hisarlk Tepedeki Troia Iin son safhalar ile Troia IInin a-f safhalarnda soylu snfn ikamet ettii yukar ehrin daha da byd yaklak 110 m apnda antsal bir kent grnm ald anlalmaktadr. Troia I evre atosu byk bir yangn geirerek sonlanmtr. Yeni Troya kazlarnn ortaya kard son verilerden nce klasik kronolojide Troia Iin bitimi T I. evrenin bitimi olarak deerlendirilirdi. Gerekte Troya I-III safhalar biribirinin devam olup, kltrde byk bir deime yoktur. Bu kltre Denizsel /Kysal Troia Kltr ad taklmtr.Troia II ile beraber atoda yaayan bey, ailesi ve ynetici snfn zenginletii grkemli buluntulardan anlalmaktadr. T I. evrede olduu gibi kent beyi atosunu hem yabanclardan hem de kendi halkndan korumak amacyla kaln sur ile evirmitir. Bu atoya antsal iki kapdan girilmektedir. atonun iinde yine birbirine yaknsra halinde ina edilmi megaron tipi yaplar mevcuttur. Bu yaplardan en by olaslkla dinsel geler de tayan idari yapsdr. Bu yukar kalenin bir ksm avlu olarak braklm, bir ksmna ok odal yaplar ina edilmitir. Beyin ailesinin bu ok odal yaplarda kald kabul edilmektedir. Depas ad verilen iki kaplar ilk defa Troia II c yap katnda ortaya kmtr. Bu yap katnda mlekci ark ile yaplm kaplar da artk grlmeye balamaktadr. II a evresinde tankard ad verilen bask kupalar mevcuttur. Troia Iin son safhalarnda biimlerde deimeler balamtr. Gene bir baka yenilik krmz astarl, iyi aklanm maldan kaplarn grlmesidir. Marmara Blgesinin bu evresinde imdilik yalnz mezarlar ile temsil edilen bir kltr tm verileri ile ortaya kmtr. lk defa Yortanda bulunduu iin bu ismi alan bu kltr, ounlukla kp mezarlara sahiptir. Kp mezarlarda kpn az douya gnein doduu yne bakmaktadr. llerin yanlarna kiisel eyalar dnda siyah, gri, koyu kahverengi astarl, alelacele piirilmi gibi grnen bazlar akl kaplar konmutur. Oyuk, yiv, izi ve beyaz boya ile bezenmi olanlar da mevcuttur. Baz mezarlarda lenin dinsel inanc ile alakal
25

idoller de grlmektedir. Yortan Mezarl buluntularn inceleyen T. Kamil, mal ve biimsel zelliklere gre A malnn baz kaplarnn bu evrede yapldn ileri srmektedir37 . Yortan, Babaky, Ovabayndr, Soma gibi BalkesirManisa evresinde var olan bu mezarlk kltrnn gneye Mulaya kadar uzand da kaak kazlarla ortaya kmtr. Troia kltrnn yaylmna gz attmzda, Hisarlk/Troia I. yerlemenin son yap katlar ile Troia II. tabakann ilk yap katlarnda ele geen kaplara ait paralar Trakyann gney kesiminde, Marmara Denizinin kuzey kysndaki yerlemelerde pek bulunmad izlenmektedir. Marmara kylarndaki tm ky yerlemelerinin Troia I dnemi sonunda son bulmutur. stanbul il snrlar iindeki yerlemelerde de Troia I dnemi ile bitmektedir. Marmara kylarnda T II. evre sonu yerlemelerinin bulunamamas da deniz kodunun ykselmealalmas ile ilgili olabilir. Belki bu olayda nehir azlarndaki koylarn alvyon ile dolmas ya da tektonik heraketler de rol oynamtr. Trakyann Karadeniz kysnda da bu evre ile ilgili yerleme tesbit edilememitir. Bunda byk olaslkla balkan ad verilen yeil kuan kuzey kesimi tamamiyle kapatmas ve yerlemeye uygun olmamasna balanabilir. Gerlere ait olabilecek mevsimlik yerlemeler ise bu yeilliin altnda hapsolmutur. Kyda uygun koylardaki yerlemeler de daha sonraki alarn yerlemeleri altnda kilitlenmi olabilir. Gelibolu yarmadasnn gneydou kysndaki Kean Mezarlk Tepede Troia II-V tabakalardaki anak mlek paralarnn varl bildirilmektedir. Ege Blgesi: Yredeki yerlemelerin says dier blgelerdeki gibi ok artmtr. eitli zamanlarda gerekletirilen yzey aratrmalarnda bu evreye tarihlenen ok sayda yerleme yeri saptanmtr. Limantepedeki yerleim ise T Ie nazaran daha bym ve olaanst ve antsal bir kap ile sslenen bir sur duvar ile daha geni bir alan kapsayacak ekilde tekrar evrilmitir38 . T I. evreye ait yerleimler kaln bir kerpi dolgu ile kapatlmtr. Antsal kap olaslkla iki taraftan bastionlarla kuvetlendirilmitir. Bastion ve dolaysyla kapnn grn Hisarlk/Troia kaplarndan daha muhteemdir. Surun denize kadar ulat ve liman tesislerini kontrol eden bir konumda olduu iddia edilmektedir. Hatta mendirekli koyun ayn ekilde bir sur ile korunduuna dair izler, deniz iindeki kalntlarla saptanmtr. Byle bir savunma sistemi Limantepedeki T II. evre kentinin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Buray da Troya II gibi bir ato olarak tanmlamak doru olacaktr. Antik Klozemenai kenti kalntlarnn altnda, Aa kent yerleiminin de ilerdeki kazlarda ortaya kmas beklenmelidir. Bu 290 m apndaki i kalenin iinde ortasnda byk bir yap gn na kmtr. H. Erkanal tarafndan Koridorlu Ev olarak tanmlanan bu yapnn iki katl olduu anlalmtr. Limantepedeki kazlar devam ettike bu yapnn tm zellikleri ortaya kacaktr. Limantepenin Troya gibi soylu bir
37 38

Kamil 1982 Erkanal 1996:70-82

26

snf tarafndan idare edildii ve zmir ovalarndaki gda maddelerinin Egeye ald bir kap olduu iddia edilebilir. Limantepe dnda yine kyda var olan pekok yerleimin Limantepe kadar olmasa da kent zellikleri tad kabul edilebilir. te de bu evreyi temsil eden kk ky yerlemeleri vardr. lerinde Ulucak Hyk mezarl dikkat ekicidir39 . Akdeniz Blgesi: Bat Akdeniz blmndeki Karata-Semayk yerlemesinin III-V. yap katlarnda T I evresindeki yapnn yenilendii grlmektedir. Ortasnda byk ocak olan Megaron tipinde mekanlar vardr. Beyaz boya ve kabartma bezeklerle sslenmi olan rnekleri de var olan krmz yzey renkli maldan kaplar bu evre ile zdelemektedir. Drt kulplu mleklek, gaga azl testiler ve kaselerin eitli boyda olanlar arkta yaplmaktadr. Mezarln byk sayda gmtnn bu aa sokulan 5. tabaka yerleiminin iskanclar tarafndan yaplmtr. T IIB ve T III. evreye gei ise ancak anak mlek endstrilerinde baz deiimlerle ve yaplarn son yenilenme safhalarndaki zellikler ile tanmlanmaktadr. Tek kulplu krmz akl kupa biimli kaplar gibi baz yeni biimler bu ayrmda rol oynamaktadr. Antalyann kuzeyindeki Bademaac/Kzlkaya kazlarnda da T II. evre tabakalarnda megaron planl yaplan mevcuttur40 . Bunlarn ortadaki byk avluyu evrelecek ekilde radial eklinde yerletirildii kabul edilmektedir. Bu yerleimde ilgin olan zellik, Kalkolitik a hynn yamalarnn ta rg ile kaplanm olmasdr. Bunun ne amala yapld anlalmamasada, erozyon ile yamalarn kaymamas ve bylece yaplarn gvenlii amalanm denilebilir. Dou Akdeniz blmnde Gzlkule bu evrede de yol gsterici hviyetini tamaktadr. Gzlkulenin Tarsus yresinin bir beylik bakenti olduu sanlr. zellikle Kalkolitik ada, M 2. bin ylnda nemli bir yerleme olan Mersin Yumuktepenin bu safha yerlemesi ok fakir bir ky grnmndedir. Gzlkule T II. evre devety ark yapm ile zdemektedir. Bu mallar yerel mlekciler tarafndan taklit edilmitir ya da tamamen Suriyeden ithaldir. Spiral akl ark yapm mlekler ile Gaziantep yresinde yerel bir mal olan portakal renkli mal trnn ok yakn bir benzeri Gzlkulede bulunmaktadr. Bu son mal tr Kargamdan Mariye kadar yaylmtr. Gzlkule T II evresinde ukurova ile Gaziantep yresi arasnda kltr ilikileri Gedikli ve Zincirlinin T II evre krlgan portakal renkli mal bulgular ile tanmlanmaktadr. Bu kltrn bir nceki evreden daha zengin ve eitlilie sahip olduu anlalmaktadr. Dou Akdeniz blmnn T II. evresinde tarmdaki ilerleme kasabalarn bymesine kentler oluturmasna sebep olmutur. Krsal yerlemelerde
39 40

Abay et al. 2000:360-361 Bak: Bademaac kaynakas

27

zenginlemitir. Tell Dahap, Tell Aana, Tabara el Akrad, Tell Tayinat gibi yerleme yerlerinde Basit yaln mal, Sakl astar bezemeli mal, Dzensiz fra boyamal mal, izi bemeli mal rneklerine, Karaz mal olarak isimlendirdiimiz Krmz-Siyah akl maldan kaplar da ilave edilmitir. Bu evrenin bir baka zellii de andiron ad taklan kutsal seyyar ocaklarn olaslkla Karaz kltr yaylm iinde gneye kadar inmesidir41 . Anadolu Blgesi: Uzun yllar Bakr a olanak nitelendirilen bu dnemde Anadolu Blgesinde Polatlnn III-VII, tabakalar ve Karaolannn V. tabakas, Alacahykn III/7-11. evreleri/tabakalar, Kltepenin 17-14. tabakalar, Aliarn 14-12 teras,11-7 tepe tabakalar, Konya Karahyn VII ve daha sonrasi tabakalarndaki yerleimler az daha olsa bu dnemin kltrleri hakknda fikir vermektedir. Anadolu Blgesinin belki en byk yerlemesi olan Aliarn bu evresi yerleimi ta temel zerine kerpi ile ina edilmi 2 m kalnlnda bir duvar ile mdafaa edilmektedir. Sivil mimari rnekleri ise yanyana bir geit boyunca yerletirilmi gibidir. Hyn boyutunun yannda kaz alan ok kk kalmaktadr. Bu adan yerleim plann deerlendirmek olanakszdr. Eskiehir Klloba yerlemesi de anak mlek endstrisinde T I yerel zelliklerini devam ettirmi ve T. Efenin tanm ile Yukar Sakarya anak mlek grubu mallar ile zdelemitir. Bu mal gruplar batda Frigya yaylasndan douda Sivrihisar Dalarna kadar Yukar Sakarya ovalarn iine alacak kadar geni bir alana yaylmtr. Kent bu evrede bym iki kapdan girilen suru ile yukar ehir bir ato hviyeti kazanmtr. Blgenin kuzeybat ucundaki Demircihyk zellikle bu yre ile Balkan ve Karadeniz blgesi arasndaki ilikileri somut baza oturtmutur. Hyn L-P yap katlar Korfmann tarafndan T IIa evresi olarak deerlendirilmektedir42 . Burada dikdrtgen ve trapez biimli kerpi yaplarn birbirine bitiik yerleitirilmeleri T I. evre gibi devam etmektedir. Demircihykde Anadolu Yerleim Plan adyla tantlan yerleim plan yani dikdrtgen ya da trapez biimli yaplarn yanyana radial eklinde yerleitirildii bir plan Kllobaya da uygulanmtr. Kllobada ortadaki avluda ise bey ya da bakann oturduu ve idari ileri idare ettii yap bulunmaktadr. Bu zellii ile Klloba Demirciden biraz farkldr. Sur ile yaplar arasnda sokaklar bu yerlemede kentsel zelliklerin varln ortaya koymaktadr. Blgenin gney kesiminde var olan KonyaKarahyk yerlemesi ise bu evrede yrenin Bat Anadolu olan ilikisine somut rnekler getirmitir. Bu yerlemedeki kaz da alt tabakalar a daha geni alanda ulalsa ilgin sonular doacaktr. Son zamanlarda blgede gerekletirilen youn yzey aratrmalar lk Tun a yerlemelerinin saysn artrmtr. Hemen hemen her hykte lk Tun
41 42

Braidwood-Braidwood 1960 Korfmann 1989:ek.3deki tablo

28

ana tarihlenebilecek anak mlek paras bulunmutur. i siyah, d krmz iki tarafda iyi aklanm maldan rnekler ortaya kmtr. Tm blgede ayn mal gruplarndan rneklerin var olmad yerel mal rneklerini hakim olduu anlalmaktadr. Karadeniz Blgesi: T II. evre ile Orta Karadeniz Blmnde kltrn deidii gzlenmitir. Balkan ile ilikiler pek kalmamtr. Dndartepenin yama yerlemesindeki buluntular ise kiztepenin T II. evre kltr iindedir. Tekekyde de yine T olarak tanmlanan ve mezarlarn bozmu olduu tabakada bu evreye ait olduu sanlmaktadr. imdilik bu evreye ait bilgiler kiztepe bulgularyla renilmektedir. Dou Anadolu Blgesi: T I evresinde bahsedildii gibi Dou Anadolu blgesinde Tna ait ok sayda yerlemenin yzey bulgularna gre deerlendirilmesi olanakszdr. Kazlan yerlerde olas T II. evre yerlemelerinde mimari zelliklerin pek deimedii ta temel zerine kerpi duvarl dz daml yaplarn gnmz Dou Anadolu Blgesi yaplarn ayns olduu iddia edilebilir. Yerlemelerin bir ksmnnsur duvar ile korunduu da bir gerektir. Dou Anadolunun gney kesiminde monarinin hakim olduu kentleme bu dnem yerlemelerinde balamtr. Kuzeyde, Erzurum-Pasinler Ovasnda ise olaslkla hayvanclk ekonomi ile yaayan kk ky yerlemeleri vardr. Sagona tarafndan Sos Hykn M 2.800-2.500 tarihleri arasna konan VC tabakasnda Kafkasya etkileimi kalkmtr. Kura-Aras ya da Karaz kltr eleri devam etmektedir. T I. evrede anlatld gibi, Trk arkeologlar Siyah-krmz akl anak mleklerin olduu kltre Karaz ya da Kirbet Kerak kltr adn vermektedir. Karaz kltr deyimi daha dorudur. Karaz kltr adnn verilmesine yol aan Karaz Hykn Erken yap katlar, Karaz I yap kat bu evreye konmaktadr. Nahevan kulp ad verilen ve uzaktan bakldnda insan gzn hatrlatan kulp tipi, mleklerin stnde ilk bu evrede kullanlmtr. Yiv ve kabartma bezemeli paralar daha az sayda grlmektedir. Kltr bu evrede Dou Anadolu Blgesinin tmne yaylmtr. Blgenin gneyinde, evrenin banda Toros Dalarnn kuzeyinde kalan blge, Gneydou Anadolu Blgesi-Suriye-Mezopotamya kltrnden tamamen ayrlm, tmyle Kuzeydou Anadolu, Transkafkasya43 kkenli zgn kltrn etkisi altna girmitir. Arslantepe bu evrede kk bir kasaba niteliindedir. Geni odal evleri vardr. Malatya Blgesinde Boya bezemeli mal rnekleri ilk defa bu evrede ortaya kmtr. Bu ilk k ile bilgiler Malatya Gelinciktepe yerleme yerinden gelmektedir. Gelinciktepe mevsimlik kk bir yerlemedir. Boyal mal rneklerinin aniden ortaya kt yaplan aratrmalarda
43

Transkafkasya=Kafkasya tesi deyimi, Rus Arkeololarnn kendilerine gre Kafkas Dalarnn gney kesimine verdikleri addr. Anadolu ynnden bakldnda bu blgenin Kafkasberisi/Kafkasn adyla arlmas gerekmektedir.

29

saptanmtr.Bu evrede yrede bakr aletlerin azlna kart obsidien alet ve silahlar daha mkemmel yaplmaktadr. Norun Tepe bu kltr ilikilerinin en somut yakaland bir yerlemedir44 . Gneydou Anadolu Blgesi: Blgedeki yerlemelerin byk ounluu, Tnn her evresinde kesintisiz yerleilmitir. Kerpi yaplarn oluturduu ve Erhanedan II-III Dnemine kabaca yerletirilen Lidarn T II. evre yerlemesinde de tek odal yaplardan ok odal yaplara gei izlenmektedir. Birecik Baraj gl sular altnda kalmas ya da gl sularndan etkilenmesi beklenen Orta Frat Blgesindeki baz yerleme yerlerinde yaplan kazlar yrenin kltr gelerinin daha iyi anlalmasn salamtr. Titriin lk Tun ann ortasna tarihlenen yerlemesi antsal kentlemenin balad evredir. lgin olan hususlardan biri yerleme d mezarlk ile yerleme ii mezarln beraber kullanlmasdr. Aile mezarlarnn varl ok gml mezarlarn olmasndan yorumlanmaktadr. lk Tun a III. Evresi: Feodal Kent Devletleri (Yaklak M 2.400-2.000/1.900) Kronoloji ve Genel zellikleri: M 3. bin ylnn kabaca son eyreine konan bu evrede olaslkla iklime bal olarak art rnn fazla oluu ve ticaret ile toplumlarn ok zenginletii anlalmaktadr. T III evresi Anadoluda nceki evrelere nazaran daha hareketli geenbir evredir. Byk olaylara neden olmayan kk glerin var olduu da iddia edilebilir. Anadolunun maden, orman ve verimli toprak asndan zengin olmas, kendi lkelerinde tarma uygun olmayankk budunlarn bu zenginlie ortakolmak amacyla Anadoluyagelmelerine yol amtr. Bu yeni istilaclar eski yerleiklerin arasna karmlar, kendi kltrleri ile Anadolu kltrlerini bir pota iinde eriterek yeni kltrlerretmilerdir. Gelien kentlerin bazlar o yrenin ynetim merkezi durumuna gelmitir. Surlar grkemlemi ve baz yerlemeler basit bir kent olma zelliini yitirmi, ynetici snfn ve bu snfla ilgili brokratlarn barnd saraylar bymtr. Hattabaz yerlerde bu saraylarn Kalkolitik-T II. evre kalntlarnn oluturduu hyklerin tm stn kapsad Noruntepe rnei ile anlalmaktadr. Halk ise bu sarayn evresinde, aa kentte ikamet etmektedir. M.J. Mellink, Anadolu kronolojisini irdeleyen yazsnda45, T III. evreyi A ve B olmak zere iki alt safhaya ayrmaktadr. M. 2.400 ylnda balatt T IIIA safhasnda Troya IIb-IIg yap katlarn, Afrodisyas/Pekmez, Karata VI. yap katn, Kusura B yap katn,Yazlkaya, Anadoluda Alacahyk, Eskiyapar, Karaolan, Polatl, Acemhyk, Konya Karahyk, Kltepe 13-12.
44 45

Bak: Noruntepe kaynakas Mellink 1992: 173deki tablo

30

yap katlarn, Gneyde Gzlkule IIIA yap katn, Yumuktepe, Gneydouda Gediklinin kremasyon mezarl, Douda Arslantepe VID tabakas yerleimini, Noruntepe VIII-VII. tabakalarn, Korucutepe, Kkerbaba, Lidar sanduka tipi mezarln, Kurban Hyk T III yerlemesini koymaktadr. Balang tarihi olarak M 2.200i gsterdii Tnn son evresi olan IIIB evresine ise Troya III-V. kentlerini, Beycesultan XII-VI. yap katlarn, Alacahyk, Eskiyapar, Karahyk, Kltepe 11. tabaka yerleimini, Aliar 11 (teras), 6 (tepe) tabakalarn, Gzlkule T IIIB evresi yerleimini, Amik Ovas J evresi, Tilmen Hyk IIId yap katn, Gedikli kremasyon mezarln, Arslantepe VI D tabakasndaki muhkemli kenti, Noruntepe VI. tabaka yap kompleksini, Lidar ve Kurban Hyk yerlemelerini sokmaktadr. Korfmannda T III. evreyi ayn ekilde a ve b olmak zere iki ksmda dnmektedir. Troia II kentinin f ve g evreleri ile III. kenti T III a evresine, IV. kenti T III b evresine yerletirmektedir46. Aharky, Bozyk yerlemeleri de bu evreye tarihlendirilmektedir. Beycesultan tabakalamasnda T III ann balangcnda bir hiatus olduunu iddia eden Korfmann XII-VIII. tabakalar bu aa koymaktadr. Anadolu Blgesinde Polatl VIII-X, Karaolan IV-V, Kltepe II-V, Kltepe Karahyk 13-11a, Aliar 6-7, Konya karahyk VI-V. yap katlar Korfmann tarafindan bu evreye konulmaktadr. Hatti-Hitit konusunda yazlar yazan E. Akurgal ise Anadolunun bu dnemini Orta Tun a olarak nitelemekte ve M 2.500-1.800 tarihleri arasna sokmaktadr47. Sosyo-ekonomik Yaam: Yaklak bu evre ile Anadolunun gerek Protohistorik dnemi balamaktadr. Artk Anadoludaki sosyo ekonomik yaam, komu lkelerdeki yazlan belgelerden renilmektedir. Bu belgeler de, Anadolunun bu evrede Mezopotamya ile ticari ve kltrel ilikilerde olduu anlalmaktadr. M 24. yzylda Suriye Ebla tabletlerinde Harrann ve Kltepenin ad Karkam gibi nemli bir kent olarak zikredilmektedir. zellikle Harrandaki ynetici snf hakkndaki bilgiler, belki tm Anadolu kentlerinde ynetim eklinin nasl olduu konusunda fikir verebilir. M 2.200 yllarnda Mezopotamyadaki Akad Devletinin nce tccarlar sonra ise askeri gc ile Anadolu topraklarna girdii yine yazl belgelerden renilmektedir. Bu ilikiler doal olarak zellikle Anadolu, Dou Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesinde etkileimini gstermitir. Bu ilikilere ramen Anadolu soylular yazy renmeyi gerek grmemilerdir. Belki bu olayda Mezopotamyal tccarlarn bu kentlerde kabul grmemesi yatmaktadr. Akad kral Naramsinin ordusuna, Anadoludaki 17 kent devletinin salad Hatti Kral Pampa bakanlnda, yerel askerlerinden oluan bir ordunun kar geldii yine yazl belgelerden renilmektedir. Bu bilgi bu evredeki beylik ya da kent devletlerinin Anadoludaki sosyo-politik rollerini bir nebze de olsa ortaya karmaktadr. Kent devletlerinin kendi zel ordular olduu, bu ordularn gerektiinde mterek dmana kar birletirildii, halkn da gerektiinde belki
46 47

Akurgal 1996:205 Korfmann 1989:ek.3deki har.

31

askere arld gibi bilgiler ortaya kmaktadr. Kent devletleri arasnda siyasi bir birlik henz kurulamamtr. Tnn bitiminden sonra gelen dnemde Hitit Devletinin kurulma safhasnda byk kent beyleri arasndaki yazmalarla renilen,byk kent beyliine bal kk kent beyliklerinin de varlklarn, M 3. bin yln son eyreine de tayabiliriz. Kk bir kent devleti tanm olarak, verimli bir ovada ya da ticaret yolu zerinde, evresindeki ky yerlemelerine hakim, kyllerle beraber kk bir askeri gc olan bir kent ynetimi tanm yaplabilir. Byk kent devleti ise bu kkleri kontrol edebilen kent devletidir. Bu adan T III. evre iin rahatlkla Beylikler/Kent Devletleri Dnemi adn verebiliriz. lgin olan bu beyliklerin bakentlerinde ok az hari kazlarn ok geni alanlarda alamamasndan dolay yerleim zellikleri bilinmemesine kart l gmme geleneklerinin anlalmasdr. Bu beylikler yanz c Anadolu blgesine has deildir. Akdeniz blgesi, Bat Anadolu Blgesi ve Gneydou Anadolu Blgesinde de kent devletleri vardr. Yukarda anlatld gibi, Anadoludaki soylular yalnz bu yre ile kstl kalmamtr. Dou Anadoluda Noruntepe, kuzeybatda Kanlgeit, Hisarlk/Troya, batda Limantepe, gneyde Karata Semayk, Gzlkule, Anadoluda Konya Karahyk, Kayseri Kltepe, orum Eskiyapar ve Alacahyk, Gneydouda Titri, Kazane, Lidar, Gedikli Karahyk, Zincirli, Kargam, Harran gibi yerlemelerde de soylu ve sekin snfn idare ettiidevletlerinin var olduu anlalmaktadr. Yukarda saylanlar en azndan kazs yapld iin bilinen yerlerdir. Anadoluda yzey aratrmalarnda saptanan ve bu dnemi temsil eden, ok byk alanlar kapsayan yerlemelerin de varl da inkar edilemez. Byle yerlerde gerekleecek kazlar belki yeni beylik bakentlerini ortaya karacaktr. Kent devletlerinin saysnn ok olduu iddia edilebilir Karadenizli prensler olarak nitelendirilen beylerin idaresindeki kk topluluklarn, T III. evrenin sonunda, Anadolu Blgesinin kuzey ucunda, Karadeniz Blgesinde Karadeniz da silsilesinin gney kesimindeki vadi ve yaylalar yurt yeri olarak setikleri ve buralarda o devirde Anadolunun dier yerlerinde olduu gibi kk kent devletleri kurduklar anlalmaktadr. lgin olaylardan biri bu kltr yaratanlara ait yerlemelerinde ziyade mezarlklarnn ortaya karlmasdr.Bu mezarlklarda altn, gm gibi soylu madenlerin yansra bakr, tun, kurun vd gibi madenlerden de ok sayda buluntu ele gemitir. Buluntulardan bu devrin zanaatkarlarn ustalklarn konuturduklar anlalmaktadr. Gerekten maden icilii ve kuyumculuk gnmz kuyumcularnn seviyesine ulamtr. Anadoluda bu dnemde ok sayda kent, evresindeki ky niteliindeki kk yerlemeleri de idaresi altna alarak kent devleti ekliyle ortaya kmasna ramen birleerek byk bir devlet kuramamlardr. te, bu kent devletlerinin birletirilip byk bir krallk haline dnmesi ise bu evreden sonra gelen Orta Tun anda kkeni Neal/Kanili/Kltepeli olan ve gnmzde Hitit ad verilen devlet tarafndan gerekletirilecektir.

32

Bu dnemin kltr gelerini ksaca gz attmzda, yap malzemesi seiminceki evreler gibidir. Anadolu, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde ta temelli, kerpi duvarl, dz daml yaplar grlmektedir. Akdeniz Blgesinde ahap arlkl yine kerpi malzemenin kullanld yaplar vardr. Baz byk kentlerin kentsel adan planland izlenmektedir. Yneticiler kentin cadde, sokak, aralk gibi blmlerle adalara ayrd yerlemelerde mevcuttur. anak mlek endstrilerinde, T II. evrenin mal gruplar devam etmekle beraber Anadolu Blgesinde evrenin sonunda boyal mal rnekleri ortaya kmaktadr. Douda Karaz mal rnekleri arl korumakla beraber, MalatyaElaz yresinde yalnz bu yreye has boyal maldan kaplarda kullanlmaya devam edilmitir. Bu boya bezemeli mallar daha geni bir alanda retilmilerdir. Gneydou Anadolu Blgesi, dier evrelerde olduu gibi Kuzey Mezopotamya, Kuzey Suriye etkileri tamaktadr. l gmme geleneklerinde baz deiiklikler izlenmektedir. Basit toprak mezar, kp mezar, sanduka mezar tiplerine oda mezar tipininde bu evrede ilave olduu gzlenmektedir. Oda mezar imdilik yalnz Alacahyk-Horoztepe mezarlklarnda grlmektedir. Gneydou Anadolu Blgesinde ise dnemin sonunda llerin yakldktan sonra urne ad verilen mleklere konduu bir geleneinin ortaya kt Gedikli Karahyk yerlemesi ile anlalmtr. Karahykde ayrca antsal oda mezarlar olaslkla yeni glere bal olarak geleneklerdeki deimelere iaret etmektedir. lk Tun ann ilk iki evresi gibi T III evresini de Anadolunun corafik blgelerine gre irdelersek: Trakya ve Marmara Blgesi: Trakyann i kesimlerinde, Balkanlarn Ezero-Sveti Krilovo ve Mihali tipinde anak mlek paralar veren dz yerlemelere rastlanmtr. lk Tun ann sonuna doru blgede yerleme yerlerinde azalma olmu ve kkeni Anadolu olduu anlalan yerlemelere Krklareli Kanlgeit ve Edirne Slecik buluntu yerlerinde ele gemitir. Bu tr yerlemeler Trakyann i kesimlerinde Anadolu kkenli ticari merkezler olarak yorumlanmaktadr. zellikle Kanlgeitde M. zdoan ynetimli kaz, Troya benzeri megaronlu, kutsal alanl bir ato yerleimini ortaya karmtr48. Bu kk kentin Troya gibi bir alt ehiri de bulunmaktadr. Olaslkla evredeki maden yataklarn iletmek amacyla koloniler kurulmutur. Hisarlk/Troiann II. kentinin ge safhalar, III. ve IV. Kentleri T III. evreye konmaktadr. On yl ncesinin birok yaynnda Blegenin yapt kronolojiye uygun olarak Troya III-V. kentleri T III. evreyi temsil etmekteydi. Troya Vi kentinin Tndan OTna geii gsterdii artk kabul edilmektedir. Troia IV. kenti ncekiler kadar zengin deildir.
48

zdoan 2000a:73-77

33

Genel olarak M 3. bin yln sonlar ile M 2. bin yln banda Karadenizin kuzeyinden ve Balkanlarn baz yrelerinden Trakyaya uzanan baz glerin var olduu bilinmektedir. Bu topluluklarn ait konaklama yerlerinin, ger olduklar iin Meri ve Ergene havzas dnda Trakyada saptanamad ileri srlmektedir Yortan Mezarlnn mezar armaan olarak braklan kaplarnn bazlar, C malndan yaplanlar T III. evreye tarihlenmektedir. Troya III ve IV. kentlerinde bulunanlara benzeyen kap tipleri mevcuttur. Yortan Mezarlnn bu ekilde 1000 yllk bir sreyi kapsad anlalmaktadr. Ege Blgesi: Bu evrede, Ege ky oluumunun gnmzden ok farkl zellikler tad Byk ve Kk Menderes, Gediz gibi byk nehirlerin azlarnda byk krfezlerin var olduu ve bu krfezlerdeki ky kentlerinin bazlarnn nemli yerlemeler olduu kabul edilmektedir. Antik belgelerde Ege ve Egedeki antik kentlerin mitoslarnda batdaki byk kentlerden gelen kolonistlerin bu kentleri kurduklar yazldr. Ama gerekte bu yerlerin daha nceki alara ait kk yerlemelere sahne olduunun anlalmasdr. Belki tm antik kentlerde tabakalanmaya ynelik kazlar yaplsa buralardaki yerleim tarihinin T hatta Kalkolitik aa kadar geri gittii saptanabilecektir.T III. evrede Ege Blgesinde yerleme saysnda bir azalma grlmektedir. IT III. yerlemelerinin byk ksm Panaztepe gibi M 2. bin yl yerlemelerinin altnda uzanmaktadr. T III. evrenin sonunda Panaztepede bu evre ile ilgili yerleim kalntlar bulunmutur. T III. evresinde yerleme saysnda azalma vardr. Bunun sebebi kentleme olmaldr. Kyller kentlerde toplanmaya balamtr. Akdeniz Blgesi: Bat Akdeniz Blgesi de Karata-Semayk ve Bademaac/Kzlkaya ile temsil edilmektedir. Bu ilk yerlemenin VI. Tabakasnda ortada dinsel anlaml byk ocakl megaron tipi yaplarn zenle ina edildii grlmektedir. Ta temel zerine kalpla retilmi kerpiten duvarl yaplardr. Tepenin ve kyn ortasnda bir kuyu almtr. Bu tip kuyular, dman tarafndan oluan bir tehditteyerleiklerin susuz kalmamas amacyla yaplmaktadr. Krmz ve gri yzey renkli akl maldan, ark yapm, ift kulplu tankard, devety ve krmz maldan ark yapm tabak ve kapaklar,yeni tipte mlekler bu tabakadaki yerlemenin kulland kaplardr. Bu evrenin mezarl baka bir yerdedir. Henz kefedilmemitir. R. Duru ynetiminde kazlan Bademaacnda ise ortadaki byk avluya radial eklinde sralanan megaron ya da megarona benzeyen planl yaplar bulunmaktadr.Sivil yaplarn evreledii avluda ise olaslkla beyin yaad ynetim yaplarnn var olduu zannedilmektedir. T II. evredeki yama ta demesi bu evrede de kullanlmtr.

34

Gneydou Anadolu Blgesinin bir uzants gibi duran Dou Akdeniz Blgesi, hem Gzlkule hem de Amik Ovas yerlemelerinden gelen bilgilerle tanmlanmaktadr. Gzlkulenin T III evresine konan yerleiminde olaslkla soylularn yaad kaln kerpi duvarl surlu bir kentin ne yazkki ok az bir ksm gn na karlabilmitir. Sur duvarnn iinde sivil mimari rneklerden yaplan bulunmutur. Dnemin sonunda boya bezemeli kaplar ile dikkat eken bir kltr ortaya kmtr. Bu evrenin nemli depo buluntularndan birinin gnmzde Viranehir olarak bilinen antik Soloi kentinde ortaya kdr49. Burada tamamen ve Kuzey Anadolu Blgesi yerlemelerinde bulunan ve maden buluntulardan oluan bir define ele geirilmitir. alpara gibi Kuzey Anadolu Blgesi mezarlarnda ele geen bu bulgularn burada ne arad bilinmeyen bir sorudur. Amik Ovas Tell Aana ve Tell el Cdeyde yerlemelerinin T IIIA evresi yerlemelerinde (I evresi) az saydaki Sakl astar bezemeli mal trnn yansra Krlgan portakal renkli yresel maln, karaz malnn ve T I evresinden beri Dou ve Gneydou Anadoluda var olan Basit yaln mal rneklerinin devam ettii anlalmtr. Kahramanmara ile Nidenin gneyi Dou Akdeniz Blgesine sokulmaktadr. K.A. Yener bakanlnda Nide Celaller Kynde Kestel maden galerilerinde gerekleen kaz almalarnda bulunan ve Yener tarafndan T retimi olarak tanmlanan baz anak mlek paralar, buradaki baz galerilerin Tnda aldn ortaya karmtr. Yener ve ekibi madende az miktarda da olsa var olan Kasiteritten dolay, bu galerilerin kalay madeni karmak amacyla aldklarn iddia etmitir. Ekip, bu savlarn kantlamak amacyla madenin ok yaknndaki Gltepe yerleme yerini kazmtr50. Bu yerin Kestel Madeninde alanlar tarafndan iskan edildii de iddialar arasndadr. Gerektende bu yerde ok sayda maden kalb, pota, uruf ve maden ezgi talar bulunmutur. Burada oturanlar alelacele ile yaplm gibi grnen ukur barnaklarda yaamlardr. Barnaklarn st ksmlar dal-rg tipinde tamamlanmtr. Bu yaplarn bir ksm atlye vazifesi grmtr. Gltepe yerlemesi, Anadoluda ilk defa kazlan bir madenci kydr. Bu adan ok nemlidir. Kestel maden ocann altrlmas ise T III evreden daha eskiye gtrlmektedir. Yalnz bu madenin kalay elde etmek amacyla ald gnmzde maden tarihileri tarafndan tartlmaktadr. Anadolu Blgesi: Bu dnemde Anadolunun ok byk bir ksmn kapsayan Anadolu Blgesinde yresel farkllarn yansra kent beyliklerinin gelitii hatta ortak dmana kar birleik ordu kurup kar ktklar komu blgelerdeki yazl belgelerden bilinmektedir. Kltr gruplar birbiri iine girdii iin blgeyi kltrlere gre yrelere ayrmak zordur. Yine de Kayseri-Nide-Aksaray grubu,(Kani Kltr), Eskiehir-Yukar Sakarya grubu, Ankara grubu, Konya
49 50

Bittel 1940:183-197 Bak: Gltepe kaynakas

35

grubu, ankr-orum-Tokat grubu (Kafkas kkenli budunlarn Kltr), olarak kltr gruplar ayrlabilir. Bu kltr gruplarn genel zelliklerine gre sralarsak: Kani Kltr: T son evresinde blgenin en nemli krall Kanidir. Suriyedeki Ebla Krallnn yaztlarna da giren antik Kani (Hitit Dnemi Nea kenti), gnmz Kayseri Kltepe/Karahyk yerleme yerinin 11-13. tabakalarndaki yerleimler bu evreyi simgelemektedir. Bu evrede Kanide, megaron planl byk bir mekan evreleyen kk odalardan ibaret bir sarayn varl ortaya karlmtr. Byk mekann ortasndaki antsal ocak, tam karsnda Kani beyinin oturduu ksm (?) ile yap Anadolu geleri tamakla beraber Suriyedeki saraylar da plan bakmndan hatrlatmaktadr. Anadolu Blgesinde dier lk Tun a yerleme yerlerindeki kazlarda da bu ekilde dzenlenmi planl yap henz bulunmamtr. Ta temelli kerpi duvarl yap zenle ahap takviyelerle ina edilmitir. Yap eitli evrelerde birbirine yakn planlarda yeniden ina edildii gzlenmektedir. En son yap katndaki yapda yine Kayseri yresine has dinsel nesneler ele gemitir. Bunlar su mermerinden yaplm oturur pozundaki tanrca heykelcikleridir. Bunlarn ana tanray simgeledii tahmin edilmektedir. Kltepede mermerden yaplm tanr, tanr ile tanra ve tanr gruplarn gsteren kk yass disk biimli idollerden de ok sayda buluntu bu evrede ele gemitir. Bu ematik figrlerin yuvarlak disk biimli vucutlarnda da izilerek ve oyularak yaplm yuvarlak bezemeler de dinsel anlamdadr. Bu tip idollerin Aksaray yresine kadar geldii Acemhyk buluntular ile kesinlemitir. Kltepede de Kapodokya Seramii ile Gei Dnemi Seramii (Intermediate) ad taklan boya bezekli mallardan ok sayda tm kap elde edilmitir. Kapodokya malnn kkeni hakknda fazla bilgi yoksa da Kuzey Suriye kkenli olduu tahmin edilir. Bunlar sar-portakal ve kahverengi astar zerine koyu kahve ve siyah boya ile yaplan bezemeleri ile dikkat eker. Kabn boyunu zerinde metop eklinde bezekleri ounluktadr. Bu bezemelerin uyguland kaplarn keskin omurgaya sahip olmad grlmektedir. Tipik biimler gaga azl testiler ile yayvan kaselerdir. Intermediate adyla bilim dnyasna giren gei mal ise Anadolu Blgesinin dousuna yaylmtr. Yaylm, Konya Karahyke kadar uzanmaktadr. Bu mal grubunun Delice ay ivarndaki rneklerine Delice mal ad taklmtr. radere yerleme yerinde bulunan boya bezemeli kaplarda buna ok benzeyen maldandr. Bu malda krem astar zerine krmz boya ile zenli bezemeler yaplmtr. Yiv bezemeli rnekleri de vardr. Bezeme rnekleri olarak da apraz bantlar, birbiri ile kesien izgiler, evron ve baklava motifleri izlenmektedir. Bu maln en ok kulland kap biimi tek kulplu fincandr. ift kulplu bask mlek biimli kaplara da uygulanmtr. Ayrca, krmz ve koyu krmz yzey renkli astarl ve akl mal rnekleri de M 2. bin yl Hitit Dnemi anak mleklerinin ncs olan bir mal trdr. Kaniin Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile M 3. bin yln sonunda ticaret ilikilerinin balad, bu yrelerden ithal edilen ie biimli kaplar, maden kaplara benzeyen
36

kaseler, silindir biimli mhrlerin varlndan anlalmaktadr. Kaniin batya ynelik ticaret ilikileri iinde olduu da bat kkenli kase, depas, iki kulplu bardak gibi kap tipleriyle belgelenmektedir. Byk olaslkla Kanideki M 3. bin yl sonu yerlemesi bat ile gneydou arasnda var olan ticaret ann merkezi durumundayd. Kaniin bu ticari konumu M 2. bin yl banda Asurlu tccarlarn buraya rahatlkla gelip bu ticarete katlmalarna yol amtr. Aksarayn batsnda yer alan ve M 2. bin yl banda Asur Koloni andaki Puruhanda olduu sanlan Acemhykn M 3. bin yl sonu yerlemesinde, ak zemin zerine krmz ve kahverengi boya ile geometrik motiflerle bezenmi Kapodokya Seramii ad verilen anak mlek rnekleri ile yine boya bezekli, Gei Dnemi Seramiinden kaplar bulunmutur. Acemhykde ismi tam kesinlemeyen M 3. bin yl yerleiminin de Nide yresindeki gm madenlerini rettii ve bunlarn ticaretini kontrol ettii sylenebilir. Nide yresi yalnz gm deil kalayn da var olduu bir blgedir. (bak. Akdeniz Blgesi Kestel Maden Oca ve Gltepe). Acemhynn Kltepe gibi bir beylik bakenti olup olmad tam anlalamamtr. Yerleme yerinin M 2. bin ylnn banda oynad siyasi rolden dolay M 3. bin ylnn sonunda da bir bakent olduu yorumlanabilir. Kltepe kltr grubunun dalm ve etkileim alann saptamak zordur. Kafkas kkenli budunlarn kltr: 51. ankr yresinden Gmhaneye kadar ulaan ince bir kuakta, byk olaslkla Kafkasya kkenli bir kltrn M 3. bin yln son iki yzylnda ortaya kt grlmektedir. Bu kltr gneyden ok Orta Karadeniz Blgesi ile ilikilidir. ankr, orum, Amasya, Tokatn yer ald alanda, bu kltrn en nemli yerlemesi, Orta Karadeniz Blgesi snrna ok yakn olan Alacahyktr. H.Z. Koay ynetiminde 1935-39, 1948, 196465 yllarnda kazlan Alacahyk (orum) yerlemesinin ilk yllarnda tabakalanmay amalayan derin sondajnda 13 kral/Kralie mezarna rastlanmas bir yerde Trkiye arkeolojisinin byk ans olmutur52. Troya, Eskiyapar ve Gzlkuledeki soylu snflarn bir devam olan bu krallarn belki kentin iinde ya da hemen yannda, olaslkla kent kapsnn yaknnda bir alan mezarlk alan olarak semeleri artcdr. Mezarlk alan olarak kesin olmamakla beraber Yukar kent ile Aa kent arasnda bir yer seilmi olabilir. Bu seimde, l ruhlarnn yerleme iinde kalmas kadar bakalar tarafndan soyulmamas da rol oynamtr. Alann evresi stteki Hitit Dnemi kenti tarafndan kaplandndan T yerlemesi hakknda fazla bir fikir edinememitir. Hatta T kentinin bir sur ile evrili olup olmad bile bilinmemektedir. Ortaya kar birka basit ev, sivil yaplardr. Alacahykn soylu snfa mensup bireyler, erkek, kadn ayrm yaplmadan ayn plan ve teknoloji ile ina edilmi mezarlara dinsel ve gnlk hayatta kullandklar eyalarla birlikte gmlyordu. Mezar iinin bir yatak odas gibi hazrlanmasna dikkat edilmitir. Oda biiminde olan mezar boyutlar lnn, toplum iindeki sosyal durumu ile ilikili olarak
51 52

Bu kltr Y. Yakar tarafndan Pontik Blgesi kltr olarak isimlendirilmitir. Yakar 1985 Bak: Alacahyk kaynakas

37

deimektedir. Mezar boylar 3 ile 8 m arasnda deimektedir. Genilikleri de 2 ile 5 m arasndadr. Derinlikleri 1 myi bulmaktadr. Mezar ukuru aldktan sonra ahap takviyeli duvarlar amur har ile rlmtr. Mezarn st nce ahap sonra da toprak ile kaplanmtr. Defin ileminin akabinde byk ba hayvanlarn dier aile bireyleri ve akrabalar tarafndan yendii bir trenin yapld da anlalmaktadr. Mezarlarda ele geirilen eitli nesneler arasnda ses karan ve ilkel mzik aletleri olarak kabul edilen sistrum ve alpara gibi nesnelerin varl defin ileminin de pek sessiz sedasz gemediini delillenmektedir. Bu trenlerde atlar ve belki de danslar bu ilkel mzik eliinde uyguyanyordu. Mezarlardaki tm buluntular, birka yzyl sonra Hitit Devletinin kurulduu bu yrede yaayan soylu snfn belki de halkn dinsel trenlerine ait bilgiler vermektedir. Halkn da bu ekilde gmlmedii kp, sanduka mezar ve basit toprak mezarlara konduu yorumlanabilir. Karadeniz Blgesinde Oymaaa ve Gller gibi baka T mezarlklarnda bu ekilde gmlerin olduu dair izler saptanmtr. Alacann soylu mezarlarnda stilize geyik, boa biimli heykelikleri de olan bakr/tun gne kurslar, delikli diskler, tanr ve tanrca heykelcikleri kesinlikle kutsal nesnelerdir. Bu maden buluntular, Anadoluya yabancdr. Mezopotamya ve Yakndoudan da kltrn esinlendii grlmemektedir. Bu buluntularn yakn benzerleri Kafkasyada bulunmutur. Bu adan Alaca, Horoztepe, Gller, Oymaaa Mezarlklar, Kayapnar, Mahmatlar, vd. yerlemelerin soylularnn Kafkasyadan geldikleri ve bu kltrn daha sonraki Hitit Kltrnn etkiledii hatta dourduu iddia edilebilir. Alacahyk-Horoztepelilerin nhititli olduklarna dair de iddialar vardr. M 2. bin yl insanlarnn l gmme adetlerin i M 3. bin yln sonlarnda yaayan insanlardan ok farkl olduu ortaya kmtr. Alacahyk vd dier yerlerde yaayan soylu snfn madencilii ok iyi bildii kesindir. Gm, elektron gibi maden paralarn, bakr/tun nesneler zerindeki ukurlara kakma tekniinin yansra alet ve ss eyalar zerine kaplama ve kazma yntemlerinin de kullanld anlalmaktadr. Kuzeyli madenciler, insanlarda etki yapacak her yolu, estetik adan meydana getirdikleri eserler zerinde uygulamlardr. Altn kaplar, altn asndan fakir olan Anadoluya olaslkla yine Kafkasyadan ham madde olarak getirilip, kuzeyli ustalar tarafndan retilmitir. Boazkyn T yerleiminin Kltepe kadar nemli bir yer olduu kesindir. Hitit kalntlarnn ok kez kaldrlamadndan bu dnem kenti aa tam karlamamtr. Hitit Dnemi kltrnn M 3. bin yl kltrlerinden etkilendii Kzlrmak kavsi iindeki yerlemelerdeki bulgulardan anlalmaktadr. Ankara Kltr: Bu yrede T II ve III kltr ad verilen bir kltr grubu grlmektedir. Ahlatlbel, Karayavan, Koumbeli bu grubu giren bulgulara sahip yerleme yerleridir. Bu kltrn d siyah ii krmz akl mal rneklerinin Dounun Karaz mal rneklerinin akrabas olduu kesindir. Polatl ise bat ile somut ilikiler veren bir yerleme yeridir. Delice, Aliar III,
38

Intermediate ve radere boya bezemeli mal rnekleri bu yrede fazla bulunmaz. Kzlrmak kavsinin gneyinde de bu maldan paralara rastlanmamtr53. Karadeniz Blgesi: lk Tun a IIIa evresinde, Karadeniz Blgesinin gney kesiminde, Anadolu Blgesi snrnda ve Anadolu Blgesinin kuzey kesiminde zellikle madencilik asndan uzman topluluklarn Kafkasyadan g ettikleri sanlmaktadr. Yerel halklara nazaran kltr asndan daha ileri boyutta olan topluluklarn burada yaayan halklar idare etmeye baladklar sezinlenmektedir. Bu toplumlarn yaad bakentler henz geni bir alanda kazlmad iin toplumun yaam kalitesi bilinmemektedir. Buna karlk bu topluluklar ait mezarlara konan mezar armaanlar gerekten bunlarn zellikle madencilikte ne boyutta ustala sahip olduunu belirlemitir. Dere Mahallesi /HoroztepeMezarl ve Gller Mezarl bunlara rnektir. Karadenizin kysnda Karadeniz sra dalarnn kuzey kesiminde ise gney tarafa nazaran ok farkl bir kltr domutur. Bu kltr yine madencilik asndan ok ustadr. Arsenli tuntan rettikleri silahlarn okluu bu topluluklarn pek bar iinde yaamadklarn gstermektedir. Yaplar Karadeniz kylarnda en ok var olan ham maddeye gre ina edilmitir. Dal rgnn daha gelimi bir tipi olan tomruk evlerin varl bu evreyi en iyi temsil eden kiztepe (Samsun) yerlemesinde grlmektedir54. Temelsiz tomruk evlere ait ancak tabanlar ve sva paralar elde edilmektedir. kiztepe T III. evre ise sivil mimari dnda yzlerce mezarn bulunduu mezarlkla ilgiyi ekmektedir. Bu mezarlarda yatrlan ller hi bir mimari zellii olmayan toprak mezarlara uzatlarak yatrlmtr. Buna karlk Anadolunun dier yerlerinde deil T III. evre, I ve II. evrede bile hocker tipi bzlerek gmlme izlenmektedir. Samsun Tekeky mezarlnda da boylu boyunca uzatlarak gmmenin oluu bize gerekten Karadeniz kysnda yaayan topluluklarn Anadolunun dier halklarndan farkl dncesini dourmaktadr. Bunlar Karadenizin dier kylarnda oturan halklarla akrabadr. Yine de bu halklarn T III evrede Anadolu Blgesi topluluklar ile ilikili olduu anlalmaktadr. Kaz bakan . Bilgi bu topluluklarn Hind-Avrupal olduklarn iddia etmektedir. kiztepelilerin arsenli tuntan yaplm silah ve aletleri, sivil mimarlk rnekleri iinde az sayda ele gemitir. Dou Anadolu Blgesi: Yukar Frat yresinde Keban ve Atatrk Baraj gl sular altnda kalacak alanlarda kazlan birka yerleme ile Arslantepe gibi uzun yllardr, sebatla kazs devam edilen yerden gelen bilgiler Dou Anadolu Blgesinde bu an zelliklerini anlamamza yol amtr. Malatya-Elaz-Mu ovalarnda Karaz
53 54

Omura 1995:232-233 Bak: kiztepe Kaynakas

39

kltr geleri yine hakim kltr gesidir. Malatya-Elaz ovalarndaki boyal mal rnekleri daha geni bir alana yaylmtr. Altnovadaki Tepecik ve Korucutepe gibi bir ky yerlemesine kart Noruntepe gibi bey konana sahip yerleme ile karlalmaktadr. Yrede Dou Anadolunun geleneksel Karaz mal, Orta Anadolunun yivli kaplarn hatrlatacak ekilde diagonal olarak yivlendirilmitir. Korucutepede birbirinin iine gemi adet kollu ocaklar burada dini trenlerin yaplm olduunu akla getirmektedir. Gneydou Anadolu Blgesi: Yrenin Frat ve Dicle nehirleri boyunca yer alan yerlemelerinde, Anadolu Blgesine giden ticaret yollar zerindeki yerlemeler ok gelimitir. Yerleme younluundaki art, kentlerin evresine kurulmu kk kylerden kasabalara kadar belirgin bir hiyerarik bir dzenin varln iaret etmektedir. Suriye Tell Mardik Hynn antik Ebla kentini barndrd burada bulunan ok sayda yazl belge ile anlalmtr. Bu belgelerde Ebla krallarnn Frat ile Asi nehirleri arasnda Toroslardan Hamaya kadar olan blgeyi hakimiyetleri altna aldklar ve uluslar aras ticarette Mezopotamyadaki dier kent devletleri arasndanemli bir yer tuttuklar anlalmtr. Evrenin banda Mezopotamya Akad Dnemi ve Amik Ovas I evresi ile ada olan dnemde Akad krallarnn batya Amanos Dalarna Sedir aac elde etmek amacylaseferler dzenlendii bilinmektedir. Gerekte bu seferlerin amacnn Sedir aalar elde etmekten ok gm gibi maden yataklarna ynelik olduu iddia edilebilir. Akadllar Eblann kuzey yreleri ile olan ticareti nlemek istemilerdir. Diyarbakr yresinde Pir Hseyinde bulunan stel, Akadlarn Ergani-Silvan yresine yine bakr yataklarn sahip olmak iin giritikleri seferlerle ilgili olmaldr. Bu sefer iin Mardin yresinden gelip Diclenin kaynana kadar ulalmtr. Mas Dandan geen ticaret yolu da olaslka maden ticareti iindir. Akadllarn yaklak olarak M 2.250 tarihlerinde, Eblay ykmalar yrede yer alan ve Eblaya bal kk beylik merkezleri olanKargam ve Harran gibi nemli kentleri bir mddet etkilemitir. Tell Mardikde bulunan yazl belgelerden Harrann ynetim kadrosu ile ilgili somut bilgiler elde edilmitir. Akad etkisinden sonra da Ebla bir mddetyrenin ticaretini elinde tutmutur.Kuzeyde Frat Nehri boyunca zellikle nehrin kolaygeilebildii yerlerdeki kasabalar bym ve kentlemitir. Bunlar iinde Trkiye-Suriye snrndan balayarak Kargam,Titri, Samsat, Lidar gibi yerlemelerin nemli kentler olduu anlalmaktadr. Gerekten Lidar T III. evre yerlemesi kent zellikleri tamaktadr. Kentin hemen yanndaki mlekilen mahallesi buna en iyi rnektir. At nal biimli frnlardan iki katl gelimi frnlara kadar ok sayda rnek bulunmutur. Frnlarn kubbeli frn tipinde olduu anlalmaktadr. Frata yakn konumda olmasna kart byk olaslkla ticaret yolu zerinde yer alan Titri ise antsal bir kenttir. Kentde yukar kent, aa kent hatta sur d varo yerlemeleri ile evresinde iftlik yaplar yer almaktadr. Kent cadde ve sokaklarla ayrlm mahaller eklindedir. Samsat Hyndeki kazlarda T
40

III evresine o kadar kk bir alanda inilmitir ki deil yerleim plann kltrn zellikleri bile tam anlalamamtr. Trkiyenin en byk hyklerinden biri olan Samsatn T III yerleiminin de antsal olmas gerekmektedir. T IIIA evresi yerlemeleri Gneydou Anadoludaki Gaziantep, Islahiye, Altntop Ovalarnda bulunmaktadr. Tilmen Hyk ve Gedikli-Karahyk kazlarnn yetersizlii yine bu evre yerleim dokusu konusunda fikir alamamza yol amtr55. Gediklideki antsal oda mezarlar belki bu evreye sokulabilir. T IIIB evresi ise Mezopotamyadaki Ur Hanedan Dnemi ile adatr. Yukarda ad geen kentler nemlerini korumaktadr. slahiye Ovasnn byk yerlemelerinden biri olan Gedikli-Karahyk kremasyon mezarl T sonunda blgede byk deiikliklerin olduuna iaret etmektedir. ller ksmen yakldktan sonra urne denebilecek byk mleklere konmas Anadolu T gmt gelenekleri iin yabancdr. Ayrca blgede bu dnemin sonunda hipoje olarak adlandrlan byk oda mezarlarn varl grlmektedir. Bunlardan birinin Frat Nehri kysndaki Harabebezikanda olduu sanlmaktadr. Kyllerin bulduu bir depo buluntusunun byle bir mezarda ele getii yorumlanmaktadr. Oylum Hykde T sonuna tarihlenen bir mezarln var olduu haberdar edilmektedir. T III-IV evresine tarahlenen bu mezarlk bu evreyi temsil eden gmt armaanlarna sahiptir56.

Kaynak: Harmankaya, S. - B. Erdou, TAY - Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri4a/4b: lk Tun a, TASK Vakf Yaynlar, Takm ISBN 975-6637-08-0, Cilt ISBN 975-6637-09-9, stanbul, 2002.

55 56

Bak: Gedikli Karahyk Kaynakas Bak: Oyulm Hyk kaynakas

41