T.

C STANBUL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANAB L M DALI

YKSEK L SANS TEZ

YAKINDOU LK NEOL T K KLTRLER NDE YAPI KLT VE YAPILARIN GMLME SORUNU

HAZIRLAYAN SEDA LGER 2501030562

TEZ DANIMANI Prof. Dr. MEHMET ZDOAN

STANBUL, 2007

 NDEK LER
Sayfa z Abstract nsz ekiller Listesi Tablolar Listesi Ksaltmalar Listesi Kaynaka Yazmnda Kullanlan Ksaltmalar Listesi GR 1. KONUNUN TANITIMI VE ALIMA YNTEM 1.1. Konunun Zamansal ve Blgesel Kapsam ersinde Ele Alnmas 1.2. Gml Yaplarn Tanmlama Sorunu ve alma Yntemi 1.3. Kullanlan Terimler ve Kavramlar 2. YAKINDOU NEOL T VE SE LEN YERLEMELER LE LG L N B LG LER 2.1.Yakndouda Neolitik Dnem 2.1.1 2.1.2 Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Yakndou Aratrmalar Yakndouda Neolitik Dnem Mimarisi 18 24 31 35 37 46 vi vii viii ix xiv xv xvi 1 5 5 9 10 18

2.2. Yakndouda Neolitik Dnemdeki nan Sistemine Genel Bir Bak ve Arkeolojik Gstergeler 2.2.1. l Gmme Gelenekleri, Sval Kafataslar ve Maskeler 2.2.2. Figrinler, Heykeller ve Ev Modelleri

ii

2.2.3. Klt Binalar ve Yap Klt 2.3. Yaplarn Gmlmesi Geleneinin Gstergeleri 2.3.1. Buluntu Topluluunun Durumu 2.3.2. Sembolik Objelerin Durumu 2.3.3. Giri Yerlerinin Durumu 2.3.4. Yap i Dolgunun Durumu 2.3.5. Yanma Durumu 2.3.6. Duvar Ykseklikleri 2.4. Seilen Yerlemeler ile ilgili n Bilgiler 2.4.1. atalhykYerlemesi 2.4.2. Canhasan Yerlemesi 2.4.3. Akl Hyk Yerlemesi 2.4.4. GbeklitepeYerlemesi 2.4.5. Mezraa Teleilat Yerlemesi 2.4.6. ayn Tepesi Yerlemesi 2.4.7. Hallan emi Yerlemesi 2.4.8. Nevali ori Yerlemesi 2.4.9. Jerf el Ahmar Yerlemesi 2.4.10. Ain Gazal Yerlemesi 2.4.11. Beidha Yerlemesi 3. ANADOLU VE YAKINDOUDA GML YAPILAR 3.1. Orta Anadolu 3.1.1 atalhykYerlemesi 3.1.2. Canhasan Yerlemesi 3.1.3. Akl Hyk Yerlemesi

58 66 66 66 67 68 68 69 70 70 75 79 85 90 100 113 116 119 121 127 129 129 129 135 138

iii

3.2. Yukar Frat ve Dicle Havzas 3.2.1. Gbekli Tepe Yerlemesi 3.2.2. Mezraa Teleilat Yerlemesi 3.2.3. ayn TepesiYerlemesi 3.2.4.Halan emi Yerlemesi 3.2.5. Nevali ori Yerlemesi 3.3. Orta Frat Havzas ve Gney Levant 3.3.1. Jerf el Ahmar Yerlemesi 3.3.2. Ain Gazal Yerlemesi 3.3.3. Beidha Yerlemesi

140 141 151 163 187 190 197 197 201 205

4. YAPILARIN GMLME VE YAKMA UYGULAMALARININ TANIMLANMASI VE DEERLEND R LMES 4.1.Yapnn Artlmas 4.2. Braklan Sembolik Objeler 4.3. Yap Giriinin Kapatlmas ve Yapnn Bloke Edilmesi 4.4. Yapnn Doldurulmas 4.5. Yakma 4.6. Yapnn Korunmas 4.7. Uygulamadaki Tekdzelik ve Tekrarllk 5. YAPI KLTN YANSITAN ETNOGRAFYA VE YAZILI KAYNAKLARA DAYALI RNEKLER 5.1. Batammaliba Evleri, Yap Ada ve Yaplarn Yklmas ve Tekrar na Edilmesi 5.2. Ndebe Evleri, Duvar Resimleri 5.3. Kiwa Yaplar, Yaplarn Yklmas ve Yaklmas 227 228 225 208 208 210 216 218 220 221 223 225

iv

5.4. Helvetler ve Gallia Sava, Yerlemenin Yaklmas 5.5. Uruk nana Tapna, Yap Ada SONU KAYNAKA

230 230 231 236

Z
Bu tez almas, anak mleksiz Neolitik Dnemde, Anadoluyu da iine alan Yakndounun baz yerlemelerinde grlen Yap Klt olgusunu ve bu olgunun en byk gstergelerinden biri olan Yaplarn Gmlmesi uygulamasn iermektedir. Yakndou lk Neolitik Kltrlerinde Yap Klt ve Yaplarn Gmlme Sorunu adl bu alma iki aamadan oluur. lk aama Yakndou Neolitik Dnem inan sisteminin ve seilen yerlemelerin genel zelliklerinden olumaktadr. kinci aamada ise yerlemelerin mimari verileri, yap klt ve yaplarn gmlmesi gelenei asndan snanmtr. Kaz arivleri, raporlar ve yaynlarn taranmas ile oluturulan bu blmde saptanan gml yaplar tanmlanm ve sonrasnda genel bir deerlendirme yaplarak, bu uygulamalarn eitlilii zerinde durulmutur.

vi

ABSTRACT
The building cult phenomeon of the Pre Pottery Neolithic Period and one of its most important indicator, the practice of building burial seen at some sites in Anatolia and in the Near East, are the basic knowledge of this study. This study, titled as building cult and the problem of building burial at the primary Neolithic culture in the Near East, consists of two parts. The first part comprises the belief system and the general charecteristics of selected sites in the Near East of the Neolithic Period. In the second part the data of architecture of sites, building cult and the building burial tradition are researched. In this part, buried buildings are defined by a thourough research of excavation archives, reports and publications. After making a general interpretation, the variety of practice is discussed.

vii

NSZ
Yakndou lk Neolitik Kltrlerinde Yap Klt ve Yaplarn Gmlme Sorunu adl bu tez almasnda beni ynlendiren, bilgi ve deneyimlerinden yararlanmam salayan, ayrca tezimin danmanln da stlenen sayn hocam Prof. Dr. Mehmet zdoana teekkrlerimi sunarm. Arkeolojik adan desteini benden hi esirgemeyen ve bu almada da gsterdii yardmlardan dolay, sevgili hocam Do. Dr. Necmi Karula ok teekkr ederim. Tm younluuna ramen, tezimin bu aamaya gelmesinde byk katks olan Dr. Ali Trkcana teekkr bir bor bilirim. Tezimin yazm aamasnda, gerekli dzeltmeleri yapan Ar. Gr. Emre Gldoan ve Ar. Gr. Eylem zdoana, beni destekledikleri iin teekkr ederim. Tezimin eviri ksmnda benden yardmn hi esirgemeyen Kumru lger, Meltem ztuncer, Pnar zaltay, Deniz Dinkk, Aytek Aydemire ayrca tezimin resim ve dzeltme ksmnda yardmc olan arkadalarm Derya Berrak Yetilmezsoy, Onur Elba, Esra Akbeniz, kardeim Emrah lgere sonsuz teekkrlerimi sunarm. Yaammn her dneminde her zaman byk bir sabrla ve inanla yanmda olan sevgili annem Glseren lger ve ayrca evirilerimde de bana yardmc olan sevgili babam Bedri Deniz lgere yrekten teekkr ederim.

viii

EKLLER LSTES
Sayfa ekil 1: atalhyk Bina 1de bulunan ikiz mezar. ekil 2: Gzlerine deniz kabuu yerletirilmi sval kafatas, Jeriko. 42 ekil 3: Ain Gazal Yerlemesi, sval kafatas. ekil 4: Er Ram Maskesi. ekil 5: Mezraa Teleilat, kire tandan Yaplm erkek figrinleri. ekil 6: Ain Gazal yerlemesine ait byk ba hayvan figrinleri. Her ikisinin de gvdesinde, piirilmeden nce, akmaktandan baklarn batrld anlalmtr. ekil 7: ayn Tepesi yerlemesi, kil ve tatan yaplm hayvan figrinleri. ekil 8: atalhyk yerlemesi, arkasna buday tanesi yerletirilmi, kadn figrini. ekil 9: Ain Gazal yerlemesi, kafas koparlm kadn figrini. ekil 10: anlurfa yol almasnda ele geen erkek heykeli. ekil 11: Ain Gazal yerlemesi heykelleri. ekil 12: ayn Tepesi yerlemesi, kil ev modeli. ekil 13: Jeriko yerlemesi, ev modeli. Schmandt-Besserat, 1998 :5-6 zdoan, 2002: 66 Brestschneider, 1991, 54 56 57 Hauptmann, 2003: 636 53 Rollefson, 2000: 169 51 Hodder, 2006:204 50 zdoan, A, 1999: 35 50 49 Rollefson v.d., 1994:114 42 Bienert, 1990: 258 Mezraa Teleilat kaz arivi. Rollefson, 2000: 168 48 45 Garfinkel, 2004: 193. Hodder, 2006:55 39

ix

ekil 14: atalhyk gney alandaki VIIden V. tabakaya kadar olan yaplarn st ste inas.
ekil

During, 2005: 17 130 Mellaart, 2000: 89 131 Mellaart, 2000: 9 132 Mellaart, 2000: 20 133 Mellaart, 2000: 125, 196 134 French, 1962: 37 136 French, 1962: 37 Harmankaya, Esin, 1999:90 138 During, 2005: 13 Esin, 1996: 36 Schmidt, 1999: 12 Schmidt, 2006: 120 Schmidt, 2006: 115 Schmidt, 2006: 130 Schmidt, 2006: 130 Schmidt, 2006: 168 Schmidt, 2006: 166 Schmidt, 2006: 169 Schmidt, 2006: 239 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149

15: Meellart tarafndan tapnak 31 olarak adlandrlm yap.

ekil 16: Mellaart tarafndan tapnak 10 olarak adlandrlm yap. ekil 17: atalhyk korunmu duvar ykseklii. ekil 18: atalhyk duvar resimleri. ekil 19: Canhasan 2B tabakas Ev 2nin batdan grn. ekil 20: Canhasan 2B tabakas Ev 3n gneybatdan grn. ekil 21: Akl Hyk ematik plan. ekil 22: Akl Hyk st ste yerleimi gsteren plan. ekil 23: Akl Hyk korunmu kerpi duvarlar. ekil 24: Gbekli Tepe II. ve III. evre yaplar. ekil 25: A Yaps, ylan kabartmal dikme ta. ekil 26: Gbekli Tepe, Yap A. ekil 27: Gbekli Tepe B Yaps ekil 28: Gbekli Tepe Yap A, B ve C ekil 29: Gbekli Tepe Yaplar ekil 30: Gbekli Tepe, Yap D. ekil 31: Gbekli Tepe, Yap D. ekil 32: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yap

ekil 33: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yapnn tepeden grn. ekil 34: Mezraa Teleilat Yerlemesi, AB yaps. ekil 35: Mezraa Teleilat, AB Yaps plan. ekil 36: Mezraa Teleilat, AB Yapsnn, gmlmesinin ematik kesit izimi. ekil 37: Mezraa Teleilat, BB yaps profilde grlen ta dolgu. ekil 38: Mezraa Teleilat, soldaki AM ve sadaki AV yaps. ekil 39: Mezraa Teleilat, AV yaps ekil 40: Mezraa Teleilat AV yaps ta dolgu, genel. ekil 41: Mezraa Teleilat AV yaps, ta dolgu. ekil 42: Mezraa Teleilat, AC yaps. ekil 43: Mezraa Teleilat AN yaps. ekil 44: ayn Tepesi, Izgara Planl Yaplar Evresi ekil 45: ayn Tepesi Izgara Planl Yaplar Evresine ait yaplarn st ste inas. ekil 46: ayn Tepesi DA yaps. ekil 47: ayn Tepesi, CA yaps.

Schmidt, 2006: 231 150 Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. zdoan, A, 1999: 24 164 Schirmer, 1990: 371 165 Schirmer, 1990: 373 Bak, 2001b: 35 167 169 162 161 160 160 158 157 156 155 153 152

xi

ekil 48: ayn Tepesi, CY yaps. ekil 49: Ev modeli. ekil 50: ayn Tepesi CY yaps. Ev Modellerinin iki tanesi ortadaki hcrelerin gneyde olanndan gelmitir. ekil 51: ayn Tepesi Plaza Dikili Ta ekil 52: Plazadaki dikilitalarn kesiti. ekil 53: ayn Tepesi Saltal Yapnn rekonstrksiyonu. ek. 54: ayn Tepesi, Saltal Yap. ekil 55: Kafatasl Yap ekil 56: Kafatasl yap hcreleri ekil 57: ayn Tepesi Kafatasl Yap. Yuvarlak Planl BM1 ve dikdrtgen Planl BM2 evresi. ekil 58: Kafatasl Yap BM1 ve BM 2 ekil 59: ayn Tepesi Terazzo yaps. ekil 60: Terazzo yaps iinden gelen insan yzl kabartmas olan tekne paras. ekil 61: ayn Tepesi Terazzo Yaps rekonstrksiyonu. ekil 62: Hallan emi Klt Bina A. ekil 63: Hallan emi Klt Bina B. ekil 64: Yap iersinden gelen byk ba hayvan kafatas. ekil 65,66: Kei Boynuzu biimli havan elleri. ekil 67: Nevali ori Klt Bina II ve III. ekil 68: Nevali ori Klt Bina II.

Bak, 2001b: 69 Bak, 1995: 121 Bak, 1995: 121

170 171

171 zdoan, A,1999: 29 Bak, 2001b: 117 175 175 177 zdoan, 2002b: 66 zdoan, A, 1999: 26 zdoan, A, 1999: 26 zdoan, A, 1999: 26 182 Shirmer, 1990: 380 Shirmer, 1990: 383 zdoan, A, 1999: 30 185 Shirmer, 1990: 383 186 Rosenberg, 1999: 15 Rosenberg, 1999: 15 Rosenberg, 1999:16 189 Rosenberg, 1999: 17,18 Hauptmann, 1999: 43 Hauptmann, 1999: 42 189 190 191 187 188 183 185 177 178 181

xii

ekil 69: Nevali ori Klt Bina III. ekil 70: Jerf el Ahmar yerlemesinde klt binalarn Konumu ekil 71: Jer el Ahmar, EA 53 Yaps. ekil 72: Ain Gazal yerlemesi, CB I yaps. ekil 73: Ain Gazal CB I (sada) ve CB II (solda) yaps. ekil 74: Beidha, T1 ve T2 yaplar. ekil 75: atalhyk Bina 5 terk edilmeden nce, yerler zenle temizlenmi, insan yaps eitli nesneler binann iersine braklmtr. ekil 76: atalhyk kollarn bacaklarn uzatm figr. Bina terk edilmeden nce elleri ve bacaklar krlm. ekil 77: Gbekli Tepe dikme talar. ekil 78: ayn Tepesi yerlemesi CL yapsnn kapatlm giri yeri. ekil 79: atalhyk tabakalarn ardkl. ekil 80: Gbekli Tepe, yaplarn doldurulduu moloz. ekil 81: Gbekli Tepe korunmu dikme ta ve duvar ykseklii. ekil 82: Batammaliba Evleri. ekil 83: Batammaliba Evleri, insan uzuvlaryla isimlendirilmi yap eleri ve blmeleri. ekil 84: Ndebe Evleri ekil 85: Ndebe evleri. ekil 86: Kiwa yaplar ekil 87: Kiwa Yaplar.

Hauptmann, 1999: 42 Stordeur, 2000: 3

193 197

Stodeur, Abbes,2002: 576 Rollefson, 2005: 7 Rollefson, 2005: 7

200 202 203

Kirkbride, 1968: 98 Hodder, 2006: 130

207

212 Mellaart, 2000: 52 213 Schmidt, 2004: 102 zdoan, zdoan 1998: 598 Hodder, 2006: 116 Schmidt, 2006: 174 Schmidt, 2006: 177 223 Blier, 1987 Blier, 1987 227 Antonelli, 2003 Antonelli, 2003 Walker, Lucero, 2000 Walker, Lucero, 2000 227 228 229 229 226 217 219 220 214

xiii

TABLOLAR LSTES
Sayfa Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Sval kafataslarnn grld Neolitik Dnem ky yerlemeleri. Yakndouda, Neolitik Dnem klt binalarn genel zellikleri ayn Tepesi tabakalanma ve tarihleme Ain Gazal tabakalanma ve Tarihleme Rollefson, Simmons v.d. 1992: 442 123 zdoan v.d, 1993: 106,107 105 Verhoeven, 2002: 235 63 zbek, 2005: 134 41

xiv

KISALTMALAR LSTES
a.e. Bkz. cm. C14 m. km. m2 M.. G.. PPN Ayn Eser Baknz Santimetre Karbon 14, radyoaktif karbon yntemi. Metre. Kilometre. Metrekare. Milattan nce. Gnmzden nce. Pre Pottery Neolithic (anak mlek ncesi Neolitik)i simgeler. Evrensel bir kullanma sahiptir. Trkede PPN dnemi yerine, anak mleksiz Neolitik, Akeramik Neolitik ya da Keramik ncesi de kullanlmaktadr. Bu tez de PPN ve anak mleksiz Neolitik Dnem olarak kullanlmtr. PPNA PPNB PPNC Pre Pottery Neolithic A/anak mlek ncesi Neolitik A. Pre Pottery Neolithic B/anak mlek ncesi Neolitik B. Pre Pottery Neolithic C/anak mlek ncesi Neolitik C.

xv

KAYNAKA YAZIMINDA KULLANILAN KISALTMALAR LSTES

AST A.. DTCF ev. DBR Ed. Eds. TAD TBA-AR ODT Aratrma Sonular Toplants. Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya. Fakltesi. eviren. Doan Burda Rizzoli. Yayna hazrlayan/Editr. Yayna hazrlayanlar/Editrler. Trkiye Arkeoloji Dergisi. Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi. Ortadou Teknik niversitesi.

xvi

GR
Bu almann konusunu lk Neolitik Dnemde, son zamanlarda da ok sk gndeme gelen inan sistemleri, sembolizm ve bunun mimari ile balants oluturmaktadr. Bu konu, eitli alardan ele alnabilmekte, farkl buluntu trlerini ieren ok sayda almay da barndrmaktadr. Biz bu alma ile Neolitik Dnem mimarisinin, sembolik bir anlam yklenip yklenmedii ve inan sistemi ile olan balantsn farkl bir adan ele alarak irdelemeye altk. Bunu yaparken de, yaplara ynelik bir sembolik deerin olup olmadnn en iyi gstergesi olacan dndmz bir uygulamay, yaplarn da insanlar ya da klt objeleri gibi bilinli olarak gmlp gmlmedii sorusunu yantlamaya altk. Bu bakmdan bu almann esasn, Neolitik Dnem yap klt ve yaplarn bilinli olarak gmlmesi sorunu olarak ele alabiliriz. Yaplara sembolik anlamlar yklenmesi, yaplarn inanla balantl olarak kullanm ile ilgili birok veriyi tarihncesi dnemden gnmze kadar ok sayda yerden bilmekteyiz. Ayn ekilde, daha Paleolitik Dnemin iinde, o dnemin mekanlarn oluturan maaralarnda belki de bu uygulamann en azndan gnmzde izlenebilen en eski uygulamalar olarak ele alabiliriz. Bu da bize mekan ile dnsel inan sistemi arasndaki ilikinin ok eskilere indiinin ak gstergesidir. Bu dnceden yola karak, birok yeniliin ortaya kt, uygarlk tarihinin en nemli krlma noktalarndan biri olan ve bunun da tesinde gerek anlamda mimarinin ortaya kt Neolitik Dnemde de yaplarn yalnzca mekan olarak grlmediini ve farkl anlamlar yklendiini nceden varsayabiliriz. Neolitik Dnem ile birlikte yerleik yaama geilmesi, bitkilerin kltre alnmas ve hayvanlarn evcilletirilmesi ile besin ekonomisi de deiime uram; te yandan, dnem ierisinde grlen yenilikler sadece teknolojik ve toplum yapsnda deil ayn zamanda dnce ve inan sisteminde de gereklemitir. Son yaplan almalarda bu kany dorulamaktadr. Yazl kaynaklardan yararlanma olana olmayan dnemin 1

inan sistemi gstergeleri maddi kalntlar ve bunlarn ilikilendirilmesi; bulunan insan gmtleri, figrinler, heykeller, amuletler gibi buluntular bu konunun anlalmasndaki temel kaynaklar oluturmaktadr. Bir dier gsterge ise birok Neolitik Dnem yerlemesinde grlmeye balanan ve konut yaplarndan farkl olarak ina edilmi yaplardr. Her ne kadar, Neolitik Dnem aratrmalarnn ilk balarnda yalnzca klt uygulamalarna ayrlm zel yaplarn olup olmad sorusuna kukuyla yanalm olsa da son yllarda zellikle Gneydou Anadolu Blgesi ve kuzey Suriye baz yaplarn yerlemedeki konumu ve ilerinden gelen in-situ malzemenin normal konutlardan fark gibi zellikler gz nne alndnda, bu yaplarn klt etkinliklerinin gerekletirildii yaplar olduu aka anlalr. ayn Yerlemesindeki Kafatasl Yap, Nevali oride yer alan H 13 B ve H 13 C ve Gbekli Tepe yaplar, klt binalarna rnek oluturabilecek balca yap tipleri olarak yorumlanmaktadr. Yukarda deinilen, inan sisteminin anlalmasnda yardmc olabilecek verilerin yan sra yaplarn terk edili biimleri de inan sistemi ile ilgili olabilecek veriler arasnda saylabilir. Yaplarn terk edililerinde baz uygulamalar tekrar edilerek bir standart kazanm; tekrar eden uygulamalarda bir birlik belirlenmi; veriler bu gzle incelenmeye allm; bylece, ltlere baklarak bir alma yntemi de belirlenmitir. Daha ok btncl olarak adlandrabileceimiz bu yntem ile; yerlemelerin mimari zellikleri bu ltlere gre snanmtr. Gzlemlerimizi, yaplarn iinde bulunan malzemenin farkl bir ekilde deerlendirilmesi, gnlk kullanm eyalarnn m olmas yoksa adak olabilecek malzemelerin olmas, bunun rastlant olasln rten tekrarllklar, yapnn d ve i kap gibi balantlarnn, terk edilme aamasnda kapatlp kapatlmamas, yapnn gnmze gelme durumu, bilinli doldurulup doldurulmamas, yap yaklm ise yank izlerinin bilinli bir yakma olup olmad asndan irdelenmesi dorultusunda olmutur. Bu deerlendirmelerle ortaya kan sonularla, uygulamann belli bir corafyada ve zaman dilimi iersinde tekrar edip etmedii gzlemlenecektir.

almamzda mimari veriler parametrelerle snanmadan nce yerlemeler hakknda n bilgilere sahip olmak iin genel bilgiler verilmitir. Burada tantlacak yerlemeler seilirken yap klt ile ilgili sorduumuz sorulara en gvenilir ve ak yant verecek yerlemeler seilmitir. Sonrasnda ise yerlemelerdeki mimari veriler yukarda bahsettiimiz ltlere gre snanmtr. Bu balamda Orta Anadoluda atalhyk, Canhasan, Akl ve Yakndouda ayn, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, Hallan emi, Nevali ori, Jerf el Ahmar, Ain Gazal ve Beidha yerlemeleri yaplarn gmlmesi gelenei asndan snanmtr. Dier yandan, zellikle yerlemelerin belirli blge ve dnemde de benzerlik gsterdii grlr. Orta Anadoluda yer alan Canhasan (Kalkolitik Dnem) ve atalhyk (anak mlekli Neolitik Dnem) yerleme bulgular dnda ele alnan dier yerlemelerdeki bulgular anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenmektedir. Bu almann en byk sorununu yukarda bahsi geen yaplarn byk bir ksmnn yaplarn gmlme olasl dncesi olmadan kazlm olmasdr. Bu sebepten belirlenen ltlere ulamak, yaynlarda ve raporlarda ulalan bilgilerle snrl kalabilmitir. Yaplarn gmldn fikrini yaynlarda ilk kez D. French (1962) Canhasan kaz raporunda grmekteyiz. Artan kazlar ve yeni bulgular nda fikir daha da netlemi ve M. zdoan tarafndan da sistematik hale getirilmitir (1998). Gnmzde birok aratrmac bu olasl gz nnde bulundurarak almalarn srdrmektedir. Bu almann amalarndan bir tanesi de konu ile ilgili fikirleri derlemeye almann yan sra eski kazlarn mimari verilerinin bu uygulamann varl asndan tekrar gzden geirilmesidir. Bunun yan sra gnmzde artarak gelen kaz almalarna da k tutaca umudundayz. Her ne kadar bu almada belirli ltlere gre deerlendirme yapmaya altksa da, klt ve inan sistemi ile ilgili ilikilendirilmitir. Daima tartmaya ak olduu ve her zaman tam tersi ileri srlen fikirlerin ortaya kacann da bilincindeyiz. Ancak

gemi dnem topluluklarnn barnmak, beslenme ekilleri dnda bu tr sosyal ve dnsel boyutta fikir verebilecek olaslklarn varl olduka heyecan vericidir. Bu nedenle bu almann ortaya koyabilecei sonulardan bir tanesi de dnemin dnsel dnyasna k tutmasdr. Bu almann belki de ileride yaplacak almalara ve bu balamda yeni tartmalara zemin hazrlayaca sylenebilir.

BRNC BLM 1. KONUNUN TANITIMI VE ALIMA YNTEM 1.1. Konunun Zamansal ve Blgesel Kapsam inde Ele Alnmas
Tez konusu ierisinde seilmi olan yerlemeler yap klt olgusu iersinde ele alnm ve zellikle lk Neolitik Dnemde grlen yaplarn gmlmesi geleneinin gstergeleri, yerlemelerdeki mimari verilerden faydalanlarak, aydnlatlmaya allmtr. Ele alnan blgede, yaplarn gmlmesi gelenei, istisnalar olmasna ramen, ounlukla anak mleksiz Neolitik Dnemde grlr. M.. 10.000-5.500 arasnda grlen ilk retimci ky topluluklarnn, anak mleksiz Neolitik olarak adlandrlan evresi M.. 10.000 ile 7.000 arasndaki zaman dilimini kapsar. Bu almada, zellikle Orta Anadolunun da ekirdek blge olarak dahil olduu Yakndouda yer alan baz yerlemeler ele alnacaktr. Aada ele alnan blgeler, tarihncesi ve tarihi dnemler boyunca kltrel adan byk bir neme sahip olmutur. Blgelerin neminin byk bir ksm, corafi zellikler ve doal evre ortam ile balantldr. Bu nedenle tez konusu ierisinde ele alnan blgelerin snrlarna ve gnmz corafi zelliklerine deinilecektir. Yakndou olarak adlandrlan blge gnmzde; Suriye, Irak, ran, Lbnan, srail, Filistin, rdn ve Trkiyenin gneydousunu ksmen iine alr. Daha ok corafi bir terim olan Yakndou, Akdenizin dousunda bulunan geni blgeyi tanmlamak iin kullanlr. Kuzeyde Toros sradalar, dou ynnde ilerler ve Kk Asya1da etkili bir ky eridi oluturur. Ayrca Gneydou Toroslarn eteklerinden Suriye ve Iraka uzanan blge,
1

. Anadolunun Roma imparatorluu snrlar iindeki topraklarna (Asia minor) verilen isimdi Gnmzde Anadolunun Karadeniz ve Akdeniz arasnda Batya; Ege ve Marmara Denizine doru uzanan yarmada kesimi iin kullanlr.

kuzeyindeki dalar ve Arabistan platformu arasnda kalan blge platolarn, en geni kaplad bir gei alandr (Porada v.d., 1992:77). ran, Irak snr boyunca uzanan Zagros Dalar, Gneyde Amanos, Lbnan ve Karmel Dalar ile birleir ve yay eklini oluturan bu dalar, gneydeki yar kurak blgelere gre daha fazla ya almas, doal evre ortam bakmndan, elverili ortam salar (zdoan, 1996a:270). Anti Lbnan dalarnn aa yamalarnda Levant2 blgesinin rmann kaynaklar yer alr. Bunlar kuzeye ve batya doru Asi Irma, gneye ve batya doru Litani ve fay vadisi iinde gneye akan Erden rmaklardr. Yakndou, iki byk nehir olan Frat ve Diclenin bulunduu blge olarak tanmlanr. Van Glnn gneyinden Frat ve Ar Dann eteklerinden kaynan alan Dicle menderesli bir rotayla gneye doru akar (Maisels, 1999:83). Gneydou Anadolu Blgesinden, Suriyeye geen Frat nehri buradan da Iraka ular. Basra Krfezine dklmeden nce, Dicle ile birleir ve at-ulArab ismini alr. Diclede Irakta, rann Zagros dalarndan ald kollarla gittike byr ve Musuldan Badata geerek Basra Krfezine dklr. Kuzey Arabistann byk bir blmn, Arap dzlnn kuzey uzants olan Suriye Yaylas igal eder. Deniz seviyesinden 300-500 m. ykseklikte olan bu blge yksek bir yapsal yayladr. Yaylann byk blmn El-Hamada ya da Suriye l rter. Yaylann doal yzeyi ok sayda vadi ve heyelan glyle andrlmtr. Gneyde elHamada rdn yaylasyla buluur. Pleistosen dnemdeki volkanik patlamalarn sonucu olan bazalt lav rts Golan tepeleriyle birlikte kuzey rdn ykseltilerini oluturur. Batda ky alanna (Levant) Sinadan balayp Trkiyeye uzanan kesintisiz da sralar bulunur. Bu silsile iinde Orta Negev Dalar, Yuda Tepeleri, Samarya Tepeleri, Galile Dalar, Lbnan ve Anti Lbnan, Ensariye dalar bulunur. Dalar, kuzeyden gneye uzanan Akdeniz ky ovasnn snrn olutur ve ky ovasnn genilii kuzeye doru 2 mil iken gneyde 20 mil civarndadr (Dolukhanov, 1998:67-68). Levant Blgesinde olumu faylar, genellikle kuzey-gney dorultuludur ve birbirine paraleldir. Yksek baz tepeleri ve bunlar da ayran tepecikleri bulunur. ok sayda tepeye sahip blgede
2

Dou Akdeniz Koridoruda denmektedir.

yerleimler genelde vadi tabanlarnda ve nehir, su kenarlarnda kurulmutur (Redman, 1978:20). Yakndounun bugnk evresel durumuna baktmzda, yerel ok farkl eitliliklerin olduunu grmekteyiz. Buna ramen, istisnalarn olmas ile birlikte, bir btn olarak ele alndnda blgeye, kurak iklim artlarnn hakim olduu sylenebilir. Da sralarnn arasnda kalan deiik boyularda, alivyonlu ovalarn meydana getirdii kntlerle, yaylalarn mevcut olduu grlr. Blge, girintili ve kntl bir ky eridine sahiptir (Dolukhanov,1998:66). ekirdek blge olarak tanmlanan Orta Anadolu Yakndouya dahil edilebilmektedir. Orta Anadolu veya Anadolu Blgesi olarak tanmlanan blge, Trkiyenin orta kesimini kaplayan corafi alandr. Kuzeyde Karadeniz Dalar, gneyde Toroslar, batda ise Sultan Dalarndan Uludaa kadar uzanan engebeler dizisi yer alr. 1.100-1.200 m. ykseklikte platolar (Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Kzlrmak, Krehir) ve bunlarn iine gmlm ve daha alak blmelerden oluan ovalar mevcuttur. Ovalarn byk bir blm tektonik kkenlidir, bazlar da alivyal dzlklerdir. Toroslarn i yamalar nnde; Karada, Karacada, Hasanda, Melendiz ve Erciyes gibi volkanik dalar bulunmaktadr. Bu volkanik konilerin varl, etrafndaki volkanik arazinin geni alanlar kaplamsna ve eski st Neojen akarsu ebekesinin deimesine yol amtr. Ayn zamanda, eski Neojen Havzalarnn birbirinden ayrlmasna da neden olmutur. Yerleimin zellikle, volkanik konilerin evresinde younlamas, konilerin eteklerinde bulunan volkanik formasyonlarn, verimli topraklarn meydana getirmesinde byk rol oynad grlr (Yalnlar, 1964:44). Blgenin en nemli akarsularn Kzlrmak, Sakarya Nehri, Porsuk ve Delice aylar oluturur. Blgenin Yukar Kzlrmak olarak adlandrlan dou blmnden, bolca yal dalarn besledii kk akarsularn birlemesinden, Kzlrmak doar. Erciyes Da dorultusunda gney batya doru akar. Erciyes-Nevehir yresi nlerinde geni

bir yay izerek kuzeybatya, kuzeye ve en son olarak da kuzeydouya ynelir. Kzlrmak, ky dalarn ve geni deltasn getikten sonra Karadenize dklr. Sakaryadan kaynan alan, Sakarya Irma da, i bat Anadoludan geerek, Karadenize dklr Melendiz Suyu ise, Melendiz Da ve Hasan Da arasndan doar. Kuzeybatya ynelerek Ihlara Vadisini oluturur. Daha sonrasnda Kzlkaya Kynden geerek, Aksaraya doru ilerler (Esin, 1996:32). Blgenin gney kesimleri sularn denize gnderemez. Bu nedenle kapal havzalar geni alan kaplarlar. Kapal havzalarn geni alanlar Konya Ovas, Tuz gl ve Akehir-Eber glleri evresinde yer alr. Dier kk kapal havzalar ise Seyfe Gl, Sultan Sazldr. Blgenin byk bir ksm sularn Kzlrmak, Sakarya ve Yeilrmakn kolu olan ekerek Suyu sayesinde, Karadenize dker. Gneydousunda yer alan, Uzunyayla yresi, sularn Seyhann kolu olan Zamant Suyu sayesinde Akdenize gnderir. Blgenin en byk gl Tuz Gldr. Buharlamann etkisiyle yazn byk lde kurumaktadr. Tuz Gl tektonik bir oluumdur. Blgede, yazlar scak ve kurak, klar souk ve kar yal karasal iklim hakimdir. Blgenin douya doru gidildike yksekliinin artmasnda bal olarak karasallk derecesi de artar.

1.2. Gml Yaplar Tanmlama Sorunu ve alma Yntemi

Son yllarda yaplan almalarda zellikle Yakndou ve Orta Anadoluda yer alan birok Neolitik Dnem yerlemesinde, yaplarn, daha sonraki dnemlerin daha antsal yaplarndan bile iyi korunduu grlmtr. Yaplarn bu korunmuluk durumu, bunlarn bilinli olarak gmldn, saklandn dndrmtr. Eer bu grmz doru ise gmme uygulamasnn belirli aamalardan geerek yaplm olduunu syleyebiliriz. Bu uygulama srasnda yaplarn iine, yap armaan olarak braklan nesnelerin, yapya insan gibi bir kimlik kazandrldn ve dolaysyla sembolik anlamda yaplarn lm olduunun kabullenilmi gstergesi olarak sayabiliriz. Yaynlarda bulabildiimiz kadaryla, yaplarn gmlmesi fikri ilk kez Can Hasan kazlarn yrten D. H. French tarafndan ileri srlerek, Can Hasan kaz raporunda (1962:35) belirtilmitir. ayn kazlarnda ok net izlenebilen gml yaplar ile Mehmet zdoan bu fikri sistematik hale getirmitir (1998:589). Gnmzde birok aratrmac tarafndan bu fikir kabul grm, yap klt gstergelerinden biri olan yaplarn gmlmesi geleneinin birok Neolitik Dnem yerleiminde var olduu saptanmtr. Ancak uzun yllar yerlemelerde snrl alanlarda yrtlen kaz almalar ve eski kaz raporlarnda yaplarn gmlmesi fikrinden ngrlmeden deerlendirilen mimari veriler, bu almann esas sorununu oluturur. Bu soruna ynelik zm dorultusunda, bu tez almas iki aamadan olumutur. Birinci aamada Neolititk Dnem inan sisteminin irdelenmesi ve seilen yerlemeler hakknda n bilgi verildikten sonra yaplarn gmlmesinin gstergeleri olan veriler tantlmtr. kinci aamada ise yerlemelerdeki mimari veriler, bu ltlerimiz dorultusunda snanm, genel bir deerlendirme yapldktan sonra, ortaya karttmz sonular tarihi dnem, yazl kaynaklar veya etnografik verilerle, benzer uygulamalarn olup olmad asndan irdelenmitir. Btncl bir yaklam olarak adlandrabileceimiz yntem uygulanrken bilgiler daha ok kaz raporlar ve

yaynlardan derlenmitir. Sadece Mezraa Teleilat yerlemesi iin kaz raporlar ve yaynlar dnda kaz dkmantasyonundan da yararlanlmtr.

1.3. Kullanlan Terimler ve Kavramlar

Tez iinde ele alnan konunun, doru temellere oturtulabilmesi iin, konu ile ilgili olabilecek baz kavram ve terimlerin akla kavuturulmas gerekmektedir. Aada ele alnan kavram ve terimler, tez konusu iinde ska kullanlmtr. Ele alnan terimlere ve kavramlara, daha ok arkeolojik, antropolojik, etnolojik ve mimari bak alaryla tanmsal olarak yaklalmtr. Adak: Birtakm dileklerin gereklemesi iin, kutsal bir gce ynelik niyette bulunmak ve bu amala yaplan sunu(Szen, Tanyeli, 2003:12). Sungu. Amulet: Ktlkleri uzaklatrdna, hastalklar iyiletirdiine ve uur getirdiine inanlan, doal veya insan eliyle yaplm nesne (Paine, 2004:10). Nazarlk, veya muska denilebilir. Antsal: Boyutlar ok byk olan, grkemli, gsterili, etkileyici olan (Szen, Tanyeli, 2003:22). Barnak: Barnlacak yer, bar. Genellikle hafif malzemeden ina edilmi olan tek katl, geici yap. Barnakta konuttan farkl olarak, iinde barnma dnda depolama gibi elerin ok tanml olmad yaplardr. Birincil Gmt: lnn dorudan gmlmesi. Birincil gmy Ylmaz (2002:73) taze kadavra olarak nitelendirir. Baka bir deile birincil gm bedenin, ilk gmld zamandan, arkeolojik almalarla aa karld ana kadar olan srete, d mdahalelere ve yer deitirmelere maruz kalmamasdr. Bunun arkeolojik olarak 10

gstergesi de bedenin anatomik pozisyonunun bozulmamas ve kemiklerden eksilmeler olmamasdr. atma Yap: Ahap iskeletli yap. Arkeolojik kazlarda yaplarda kullanlan ahabm gnmze kadar ulamas ok zordur. zellikle prehistorik dnemde, yaplarda kullanlan ahap, yanm kerpilerin zerindeki negatif izlerden anlalr (Szen, Tanyeli, 2003:58). Devirme Malzeme: Ayn dnemden ya da daha eski dnemlerdeki yaplardan derlenmi ve ikinci kez kullanlm ssleme veya yap malzemesi (Szen, Tanyeli, 2003:66). Domus: Eski Romallarda eve verilen isim. ngilizcedeki home kelimesinin ierdii anlam ile ayn saylr. Trkede konut kelimesinin karlna denk gelir (Saltuk, 1997). Bkz konut. Ev Modeli: Yaplarn kilden biimlendirilmi boyutlu timsali. Bu buluntular baz yaynlarda ev minyatr (house miniature), ev modeli (house model) veya boyutlu minyatr timsaller (tridimensional miniature representations) olarak adlandrlr (Morintz, 2003) Fallik/Fallus/Phallus Sembol: eitli malzemelerden yontularak veya kili ekillendirip yaplan boyutlu erkek cinsel organ timsali. Figrin: Latince figura biim demektir. Trke karl kk model heykelcik kullanlabilir. Tanrya sunulmak veya ss amacyla yaplm eserler olarak tanmlanabilir (Gndoan, 1994:2). Genellikle hayvan, insan gibi canl varlklarn eitli malzemelerden yaplarak, boyutlu betimlemeleridir. ounlukla kemii ve ta (belki de ahab) yontarak veya kili ekillendirerek elde edilmitir.

11

Heykel: Ta yontarak veya kili, aly ekillendirip, oluturulan 3 boyutlu yontu (Saltuk, 1997:76). Heykelin figrinden fark daha hacimli, byk ve daha fazla ayrntnn verilmi olmasdr ancak byk figrin ve heykel arasndaki ayrm ok net deildir Hocker Pozisyonu: Bebein anne karnndaki cenin duruu. Kollarn ve bacaklarn karna doru ekilerek bzlmesi. Neolitik Dnemden itibaren uzun bir sre, insanlar llerini bu pozisyonda gmmlerdir. kincil Gmt: lnn etleri rdkten sonra baz kemiklerinin veya tmnn baka yere nakledilmesi, zerinde baz uygulamalarn gerekletirilmesi. Baka bir anlatmla, insan kalntlarnn, eitli nedenlerle ilk konulduu yerden alnarak baka bir yere veya yerlere tandnn tespit edildii durumlara denir. kincil gmler genel olarak birden fazla bireyin bir araya gmlmesi eklinde, tekli veya iftli olarak gmlenler de saptanmtr (Ylmaz, 2002:78). konografi: Resim veya oyma teknii ile yaplan canlandrma. Prehistorik Dnemde maaralarda, yaplarn duvarlar veya dikilitalarn zerine, kabartma veya resim olarak; av sahnesi, doum, vahi hayvanlar gibi canlandrmalar betimlenmitir (Szen, Tanyeli, 2003:112). nan: Bir kimsenin veya bir eyin, bir retinin ya da bir savn doruluuna inanma olgusu. n-situ: Yerinde. Arkeolojik bir bulgunun tam yerinde ve orijinal durumunda saptanmas (Schmidt, 2006:270).

12

Kuttren: Kuttren iin ritel kelimesinin trke karl olarak tanmlanabilir. Bkz. ritel. Klt: Tap, tapnm, tapnma (Latince cultus, Franszca culte). Kendi kurallar ve trenleri olan belli bir inansal tapnm biimi (Saltuk, 1997:107). Klt, deiik uzmanlk alanlarna gre farkl kullanlr. Aada antropolojik ve etnolojik bak alaryla tanmlamalar bulunmaktadr. Ancak bu tez konusu iersinde inan sistemi uygulamalar klt olarak kabul edilmitir. Kutsal olarak bilinen varlklar evresinde olumu sayg, tapnma, dua, kurban ve ritler gerektiren, zel yer ve zamanlarda bayram ve trenleri bulunan, klt aralaryla cemaat liderini ieren inan ve tapn. Fallus, ta, aa, su kltleri Orta Asyadan Anadolu Alevilerine, Gney Hindistana kadar, arnma, verimlilik, dourganlk gibi inanma ve uygulamalarn merkezi olmutur. Afrika, Amerikada avc veya hayvan yetitirici topluluklarda eitli hayvan kltleri, kuzey kua topluluklarnda ay klt yaygndr (Emirolu, 2003:519). Bir baka deile klt; yce ve kutsal olarak bilinen varlklara kar gsterilen sayg, onlara tapn. Bu sayg ve tapn duay, kurban, belli ritleri gerektirmektedir. Tapnaklar, toplant evleri, kutsal olarak bilinen alanlar, tepeler, maaralar, nehirler klt yerleri olarak kullanlr; klt iin bayram ve tren gibi belli zamanlar seilir; klt aralar bulundurulur; en nemlisi de bu amala toplanm bir cemaat ile cemaat yneten bir lider gereklidir (rnek, 1971:148). Klt Arkeolojisi: Her trl klt etkinlii gstergelerinin, arkeolojik adan incelenmesi ve yorumlanmas. Klt yaplar, tapnaklar, fgrinler, amuletler, heykeller gibi birok veriyi kapsamaktadr. Klt Binas: Klt etkinliklerinin gerekletii zel yap. Klt yaplar konutlardan baz farkl zellikleri ile ayrt edilebilmektedir. Bu yaplar, Tarihncesi arkeolojisinde tapnak yerine kullanlabilir. Ayrca, klt binalar, iersinde belli klt uygulamalarnn ve

13

ayinlerinin gerekletirildii dnlen, tapnm amal yap olarak da tanmlanabilir (rnek, 1971:148). Tapnaklar klt binalarndan farkl olarak i eleri standartlamtr ve sadece tapnm amal zel yaplardr. Klt binasnn tapnaktan fark, klt binasnn klt ileminin yapld herhangi bir yer olmas, tapnan ise i eleri standart ve sadece tapnma amal zel yap olmasdr. Ni: Duvar iinde braklan oyuk, gz, hcre (Saltuk, 1997:125). Paye: Yapda tayc ayak. Duvar rme yntemleriyle ina edilmi kare, dikdrtgen veya daire planl dey tayc (Saltuk, 1997:138). Payanda: Dayanma aya da denilebilir. Dey bir taycy pekitirmek iin vurulan eik destek. Duvar glendirmek iin ya duvarn kntl yaplmas ya da duvara bitiik yaplm destee verilen isim (Saltuk, 1997:138). Ritel/Rit: Ayin, ayine dein, ayin usul, tren. nan uygulamalar. Bkz. Klt. Latince ritus kavram; yaln toplumsal alkanlklar, adetler (ritus moresque) yani belirli bir deimezlikle tekrarlanan hareket tarzlarn, olduu kadar doastne bal inanlara ilikin trenleri de belirlemektedir. Gerek anlamyla rit, dier adetlerden varsaylan etkinliiyle deil, tekrarn oynad daha arlkl rolle ayrlmtr. Ayin erginlenme ritleri, gei ritleri, verimlilik ritleri buna rnek oluturur (Emirolu, 2003:716). Ritellerin belli baz zellikleri olmaldr. Etnografik verilere gre; riteller; toplumun geneline hitap etmeli ve tekrarlayc olmaldrlar. Ardk zel hareketleri, kelimeleri ve objeleri de iermeleri gerekmektedir. Bylece ama sihirli gleri etkilemek olacak ve ayn zamanda insanlar arasndaki sosyal seviye, ilikileri hakknda da bilgi verecektir. Riteller temel sosyal deerleri ve davran kurallarn da ifade eder. Topluma dzen ve anlam katar. Buna en gzel rnek, insan hayatlarndaki gei

14

dnemlerinde (ahslarn hayatlarndaki doum, ergenlik, evlilik) yaplan ayinlerdir. Bu gei dnemi, kimlik, yer ve soy mesajlar tamaktadr. Riteller ideolojinin ifadesidir. Toplumun davranlarn, fikirlerini en geni anlamyla toplumun veya toplumdaki zel gruplarn deerlerini kontrol altnda tutar. Ritellerle, lm ve kutsal objeler bahane edilerek, insanlarn cezalandrlacaklar veya onlarn davranlarn kstlayc, korku ve tabular yaratarak edinilen g, uzun vadede fiziksel baskdan edinilen gten daha etkilidir (Akkermans, Schwartz, 2003:83). Rlyef: Kabartma. Ta, kil, ahap gibi bir malzemenin zerine, baz kesimleri oyuk, baz kesimleri de kabartl brakarak, figrler oluturma tekniine verilen isim (Szen, Tanyeli, 2003:204). Tarihncesi dnemde, zellikle klt binalarn, dikili talar zerine veya duvarlara baz betimlemeleri kabartma teknii ile sahneleme. Seki: Oturmak iin, ta veya amurdan yaplm set (Saltuk, 1997:156). Arkeolojik kazlarda genelikle konutlarn iinde yer alan set. Oturmak veya uyumak iin kullanlan sekiler, prehistorik dnemin baz evrelerinde bu ilevlerin yan sra llerin gmld yer olarak kullanlrd. Sembol/Simge: Rumuz, timsal. Duyularla ifade edilemeyen bir eyi belirten somut nesne veya iaret. Strktr: Yapy ayakta tutacak olan sisteme denir (Szen, Tanyeli, 2003:221). Stel: Dikili ta da denilebilir. Prehistorik Dnemde daha ok ak alanlarda ve yap ilerinde bulunurlar. Bazlarnn stnde rlyefler bulunmaktadr. Yaplanmayla ilgili olanlar varsa da, bazlarnn sembolik anlalar ierdii dnlmektedir. Kk dikili ta olarak da tanmlanabilir (Szen, Tanyeli, 2003:220).

15

Taban: Geleneksel yapmda stun gibi tatc elerin zemine uzanan, dzlemsel yzeyi (Szen, Tanyeli, 2003:228). Tapnak: Plan, ema, yapm teknii, tren alanlar standartlam ve yalnzca tapnma ilevi olan, tapnmak iin toplanlan yer. inde ibadet edilen yap, ibadethane. inde tanrya kulluk edinilen yap (Schmidt, 2006:272). (Klt binas fark iin bkz. Klt binas). Tayc sistem: Yapnn tayc elerinin oluturduu btn (Szen, Tanyeli, 2003:232). Terazzo: Deme kaplamas (Szen, Tanyeli, 2003:234-235). Birbirine imentolaarak balanm, kk talardan oluan, yzeyi srtlerek parlatlm olan taban (Schmidt, 2006:272). Gnmzde mekanik olarak yaplan, tabanlara zg olarak kullanlan bu ad, ilk olarak ayn yerlemesinde bulunan benzer teknikteki taban iin kullanlm ve daha sonra Yakndou Neolitikinde benzer tabanlar iin de genelletirilmitir. Ancak yapm teknii ile ayn rneinde olduu gibi kk taklarn kireli bir harcn iine dklmesi ve kirecin yaklmas ile imentolaan rnekler olduu gibi ta dklmeden yalnzca kireli harcn imentolamasn salayarak elde edilen sert zeminler iinde kullanlmaktadr. Tinsel: Ruhi ve manevi. Evrenin gereinin manevi nitelikte olduunu, insann fiziksel yapsndan baka bir de bamsz ruhi bir yapsnn bulunmas. Totem: zellikle Amerikan, Kuzey Amerika yerlilerinin tasvirleri iin verilen bu adlama antropoloji ve arkeolojide zerinde simgesel tasvir bulunan stel ve dier kalntlar iinde bazen kullanlmaktadr. Ancak etnografik bilgilerimiz, toplumlar arasnda totem kavramna uygun simgenin ok eitli olabileceini gsterdii gibi bu simgelerin trenlerdeki kullanmnda da byk bir eitlilii vardr. rnein; baz

16

toplumlarn veya bireylerin koruyucusu veya atalar olarak kabul edilen nesne, hayvan ya da hayvan tasvirleri bulunmaktadr. En sk grleni hayvan tasvirleridir. Ancak bazen bir bitki, hatta imek, yldrm gibi doa olaylar da totem olarak kabul edilmilerdir. Totemler ayinlerde yer alrlar ve toplumda nemli bir yere sahiptirler. Baka bir deile totem, animistik dinlerde bir insan grubunun ya da tek bana bireyin mistik ve bysel duygularla bal bulunduu hayvan, bitki, doa olay ya da cansz nesnelerdir. Bir klann, insan grubunun ya da bireyin ayn atadan geldiine inand hayvan, bitki, doa olay ya da cansz nesneye (toteme) mistik ve bysel duygularla balan; bu balantan doan grev, yasak, ritel ve trenler btn (Emirolu, Aydn, 2003:806, Schmidt, 2006:272) Konut: Bir veya daha ok insann ikamet ettii yer; ev, ikametgah, mesken. lev ve anlam yklenen barnak da denilebilir. (Barnak ile karlatrma iin bkz. barnak.) Yap: Her trl mimarlk yapt. En genel anlamyla yap, her boyutta eyann retilmesi, baka bir deile, maddi evre yaratlmasdr. Yap eylemi, istenen herhangi bir amaca uygun bir biimi ve bu biimi ayakta tutacak strktr, amaca uygun bir malzeme ile yapm teknii olanaklar iinde gerekletirmektir (Kuban, 1998:13). Yap, bir yapt oluturan, belirli ilke ve kurallarla bir araya getirilmi eler btn olarak da tanmlanabilir (Szen, Tanyeli, 2003:252). Yap Klt: Yaplarn inan sistemine bal klt uygulamas anlam ve ilemi yklenmesi. Yaplarn gmlmesi, yaplarn yaklmas, bina adaklar, yap kltnn gstergelerindendir.

17

KNC BLM 2. YAKINDOU NEOLT VE SELEN YERLEMELER LE LGL N BLGLER 2.1. Yakndouda Neolitik Dnem

Neolitik Dnemin balang noktas olan tarmn ortaya k, hayvanlarn evcilletirilmesi ve yerleik yaama geilmesi, tpk atein kontrol altna alnmas gibi, insanlk tarihinde gerek bir dnm noktasdr. Tarihncesi dnemde insan, Neolitik Dneme kadar yaam tarzn pek fazla deitirmeden, avclk-toplayclk yaparak yaamn srdrmtr. Neolitik Dneme gelindiinde yerleik yaam, tarm ve hayvanclk gibi nemli girdinin insan hayatnda yer etmesi birok aratrmac tarafndan Devrim3 olarak tanmlanr. Birok yeniliin ban eken Neolitik Dnem; her yerde, ayn zamanda ve ayn ekilde ortaya kmaz. Balangcnn grld Yakndou Blgesinde bu sre hemen olmam, belli bir sre ierisinde ve eitli aamalardan geerek ekillenmitir. Bu dnem anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Dnem olarak ikiye ayrlr. anak mleksiz Neolitik ada, anak mlek kullanm, mimari, dnemin alet antas, yaam tarz; anak mlekli Neolitik Dnemden biraz daha farkl ancak sonraki aamann temelini oluturan bir sretir. anak mleksiz Neolitik ada kendi iinde aamalara sahiptir bu nedenle Yakndouda grlmeye balanan Neolitik Dnemin, anak mleksiz aamas da kendi iinde, A, B ve C aamalaryla adlandrlr (PPNA, PPNB, PPNC). anak mleksiz Neolitik an bandan itibaren Anadolunun Gneydousunu da iine alan blgeden Filistine kadar olan blge ve Levant blgesi olarak da adlandrlan Dou Akdeniz Blgesinin bu dnemde ok yakn ilikiler iinde olduunu grmekteyiz.
3

Bkz. Blm 2.1.1. Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Aratrma Tarihesi

18

Hazrlk Aamas: NATUF Yakndouda Neolitik srecinin kkeni ve ncleri ok tartlmaktadr. Yakn zamana kadar ise bu srecin Natuf Dnemi ile gelitii dnlmtr. En ok aratrlan dnemlerden biri olmas sebebiyle, Natuf Dnemi hakknda da bir n bilgi vermekle yetineceiz. Neolitik Dnemin n aamas olarak tanmlayabileceimiz Natuf sreci (G.. 12.80010.300), ismini Filistindeki Vadi El Natuf yerlemesinden almaktadr. Dou Akdeniz Blgesinde Epipaleolitikten sonra grlen bu aama; radyokarbon tarihlerine, yerlemelerin stratigrafisine ve birka teknolojik zellie baklarak, erken ve ge olmak zere iki aamada ayrt edilir. Natufyenin erken evresi gnmzden 12.800-11.000 yl ncesine; ge evresi ise 11.000-10.300 yl ncesine tarihlenmitir (Belfer-Cohen, BarYosef, 2000:23). Bu aamada avclk ve toplayclk devam eder ancak aratrmalar sonucunda, mimari, l gmme gelenekleri ve buluntu topluluunda farkllklarn ortaya kmaya balad grlr. Mimaride baz standartlam yap biimlerinin grlmeye balar. Talardan yaplm dairesel ve erisel, yar toprak alt yaplar, Gneydou Akdeniz Blgesinde Ain Mallaha, Hayonim Maaras, Hayonim Teras, Ro Zin gibi yerlemelerde grlmtr. Bu yerlemeler dndaki belli bal Natuf yerlemeleri; Sefunim Maaras,Usba Maaras, Rakefet Maaras, Erk el Ahmar, Um ez-Zuwetina, Ala Safat, Ain Sakhri, Tor Abu, ukbah Maarasdr (Dolukhanov, 1998:200). Bu dnemde nceki dnemlerde olmayan, avclk ve balklkta kullanlm olabilecei dnlen kemik endstrisine ait aletler grlr ve nemli lde oalr. Orak saplar, u ve zpknlar, dz ve eri olta ineleri, diki ineleri gibi aletler Natuf Dneminin zengin kemik endstrisine rnek tekil eder. Ayrca, srtlerek ve ekilenerek biimlendirilmi talardan havan elleri de bulunur. Bu aletlerin bazlarnda a boyas izine rastlanmsa da besin tlmesinde de kullanld gl bir ihtimaldir

19

(Braidwood, 1995:148). Di ve eitli deniz kabuklularnn (daha ok dentalium4) ss eyas olarak kullanld grlr ve bu deniz kabuklularnn Akdeniz ve Kzldenizden geldii saptanmtr. Natuf Dneminde grlen bir dier yenilik ise, kire tandan yaplm birok insan, hayvan ve fallik objelerin grlmeye balamasdr (Dolukhanov, 1998:200). Bu dneme ait bir dier zellik ise llere gsterilen zendir. Erken Natuf Dneminde ller ev ilerine, l armaan koymadan ve birincil gmler halindeyken, Ge Natuf Dneminde ikincil gmler grlmeye ve l armaanlar koyulmaya balar (a.e.:200). Sonu olarak, Natuf topluluklar geimlerini avclkla ve yabani bitkilerin toplanmasyla salamaktadr. Bylece Natuf Dnemi ksaca, Neolitii hazrlayan bir aama sreci olarak tanmlanabilir. anak mleksiz Neolitik Dnem Yukarda zetlediimiz Natuf Dnemi zellikleri yan sra, sonraki dnemlerde ortaya kacak baz olgularn temelleri bu dnemde atlmaya balanmtr. Bundan sonraki aama olan PPNA Dnemi (G.. 10.000-8700), Natuf Dneminin ak bir devam niteliindedir. Natuf aamasnda yerlemeler genelde mevsimlik kamp yerleri eklinde iken PPNA Dnemi ile birlikte yerlemeler daha da bymeye balar. Balca PPNA yerlemeleri; Abu Hureyra, Mureybet, Jerf el Ahmar, Jeriko, Netiv Hagdud, Nahal Oren, Abu Salem, Abu Madi I ve Gneydou Anadolu Blgesindeki Hallan emi, ayn Tepesidir (Belfer-Cohen, Bar-Yosef, 2000:28). PPNA daha ok Gney Levantta alldndan, buradaki akmakta tipolojisine gre bu dnem ikiye5 ayrlr. Ancak farkl blgelerde de almalar srdke bu teknolojinin sadece bu blgeye ait olmad anlalr. PPNA Dneminde srtme alet teknolojisinde de bir geliim izlenebilmektedir. Natuf aamasnda grlen havan ve havan elleri yerini, el deirmenleri, tme talar
4

Daha ok Akdeniz ve Kzldenizde grlen, Dentalium dentalis, D. Vulgare, D. Elephantinum deniz kabuklusu.
5

PPNAy aletlerdeki farkllklara bakarak ikiye ayrmlardr. Erken evre, Khiamian olarak adlandrlm. Arlkl olarak entikli khiam ular ve mikrolitleriyle tannr. Ge evre ise Sultanian olarak adlandrlm ve ekirdek aletleri karakterize olmutur.

20

ve ta kaplara brakr (a.e., 2000:28). Teknolojik geliimin yan sra, inan sistemi ve sosyal yapnn da gelimeye balad grlr. 1950lilerde ortaya kan ve ok tartmalara neden olan Jeriko yerlemesindeki kule ve duvar, PPNA dnemi ierisinde dnldnde, artc zelliklere sahiptir. Kulenin ykseklii, ta duvarlarn kalnl, bu yapnn o dnem artlar iersinde organize bir igc gerektirdii phesizdir. Kenyon (1981:20) bu yaplarn, zenle hazrlanm siyasi ve askeri savunma sisteminin bir parasdr yorumunu yapsa da Bar-Yosef (1986:161) bu duvarlarn su ve amur basknlarna kar olarak yapldn savunurken, kulenin de kltsel bir zellii olduunu savunur (Rolefson, 2005:3-4) Naveh ise, duvarlarn ve kulenin etkileyici byklnn gl sembolik boyutunun yan sra hem doal hem de insan tehdidine kar, fiziksel koruma saladn dnr (Naveh, 2003:88). Bu yaplarn gerekten neden yapld belki u an bilinmese de, dnemin sosyal yapsnn ciddi anlamda ekillenmeye baladnn en byk gstergesidir. PPNB Dnemine (G.. 8700-6800) gelindiinde yerlemeler PPNA Dnemine gre daha da bym, sayca daha da oalmtr (Hole, 2000:194). Balca PPNB yerlemeleri; Kfar Hahoresh, Beidha, Basta, Ain Gazal, Beisamon, Ramad, Munhata, Jeriko, Bougras ve Gneydou Anadolu Blgesinde yer alan Nevali ori, Gbekli Tepe, ayn yerlemeleridir (Goring-Morris, 2000:105). Bu dnemdeki en byk deiikliklerden biri mimari de gereklemitir. Konutlarda, besinin depolanmas ve hazrlanmas iin yerlerin yapld grlmtr. Yaplar daha nceki dnemlere gre yaamn birok ilevini yklenmitir. PPNAda grlen yuvarlak planl yaplarn yerini, artk drtgen planl yaplar almtr. Bylelikle mekan blmek ve yapya ek yapmak daha kolay hale gelmitir (zdoan, 2002b: 68-69). Bu dnemde, artk barnaktan konuta geiin en temel aamalarnn olutuunu syleyebiliriz. Bu sre ile dorudan yerleme dzeninde de deiiklikler meydana gelir. Yerlemeler belli planlara oturtulmu, standart yaplardan oluan ky olarak tanmlayabileceimiz yerleim birimlerine dnr (zdoan, 1996a: 20).

21

Bu dnemin en byk zelliklerinden bir tanesi, daha ncede grlmeye balanan inan sisteminin ok gl hale gelmesidir. PPNB dneminde, klt binalarda ortak zellikler grlmeye balar. bu yaplar yerlemede ayr bir yerde konumlandrlp, normal konutlardan, Boyut, plan, iilik, teknik, kullanlan malzeme ve baz mimari eler ile farkldr. Klt binalar gibi l gmme geleneklerinde de farkllklar grlr. PPNB dnemine ait birok l gmme gelenei vardr ancak genel olarak baklacak olursa bu dnemde ller taban altlarna, hocker pozisyonunda, l armaan ile gmldkleri gibi, ikincil gm olaraktan, kemiklerin ve kafataslarnn ayr ayr gmlmeleri de grlr. Birincil gmt olup ta sonradan kafatas alnan ve tek ya da birok kafatasnn bir araya yerletirilmesi ile oluturulmu gmtlerin yan sra kafataslarn boyama svama gibi ilemlere maruz kaldklarn PPNB dneminde grmekteyiz (Goring-Morris, 2000:124). Teknolojik olarak, dnemin en ilgin buluntular arasnda, srtme ta teknolojisiyle yaplm ta kaplar ve heykeller gelir. Bu buluntularn daha ok sembolik anlamlar ierdii anlalmaktadr. Bu buluntularn yan sra hayvan ve insan figrinleri, yass baltalar mevcuttur. Boncuk ve bilezikler gibi ss eyalarnn says artar. Yass baltalar gibi ahap iinde kullanlabilecek aletler ortaya kar (zdoan, 2002b:72). anak mlekli Neolitik Dnem Yaklak 2.5 milyon yl boyunca, avc ve toplayc olarak gebe bir yaam srdren insan, yukarda zetlendii gibi baz aamalardan geerek, yaam biimini birok ynden deitirmeyi baarmtr. anak mlekli Neolitik a, tarm teknolojisinin gelimeye balad bir dnemi ifade eder. Kili ekillendirip, piirerek yaplmaya balanan anak mlek sadece teknolojik bir gelime deildir. anak mlek yapm, retime dayal ky yaantsnn temellerinden birini oluturmaktadr. M.. 7 bin ylyla M.. 5.500 arasndaki zamana denk gelen sre yani anak mlekli Neolitik Dnemde, artk toplumun btn kurumlarnn ekillenmi olduu grlmektedir. Deiim yalnzca beslenme biiminde, teknolojide deil, dnce sisteminde de

22

gereklemitir. Bu Neolitik oluum tm eleriyle dier blgelere yaylarak farkl geliimler gstermitir (zdoan, 2002c:103). Bu dnem lk, Orta ve Son Neolitik olarak 3 evre iinde izlenir. Yakndouda ilk evre buluntu yerlerine gre, Jarmo ve Umm Dabagiyah evresi olarak, Orta evresi de Hassuna ve Son evre de Samarra ya da Proto-Halaf olarak bilinir (Dolukhanov, 1998:288, Mellaart, 1975:135). Kuzey Mezopotamyada anak mlek slubu ve dier maddi kalntlara baklarak saptanan bu kltr gelenekleri gerek mimari, gerekse dier buluntu topluluu ve teknolojileri asndan kendi aralarnda eitlenmektedir. Bu ayrmlara konumuz dnda olduundan deinilmeyecektir.

23

2.1.1. Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Yakndou Aratrmalar

Neolitik ada yap klt ile ilgili verilerin irdelenmesi aamasna gemeden nce gerek yap klt gerekse genel olarak Neolitik aa ynelik aratrmalar zerinde durmak gerekir. Neolitik a tarihncesi arkeolojinin en ok tartlan, zerinde birok kuramn gelitirildii ve halen bu konudaki tartmalarn srd bir sre olarak karmza kar. Bu nedenle dneme ynelik aratrma tarihesini, aratrmalara paralel gelien kuramlarla birlikte ele almak gerekir. Nitekim Neolitik kavramnn ilk ortaya atld 19. yzyln sonlarndan itibaren bu tanma yeni anlamlar yklendii, ortaya k ve yaylm ile ilgili srekli yeni teorilerin gelitirildii grlr. Neolitik konusunda izlenen bu sre, iinde barndrd, ilk retim, hayvanclk, teknoloji ya da klt gibi bir ok kavramnda sorgulanmasn beraberinde getirmi; zellikle dierleri kadar somut verilerle kantlanamayan klt kavramna da srekli yeni anlamlar yklenmitir. Arkeolojik almalarn ilk kez kronolojik bir anlam kazanmas 1816-19 yllar arasnda C. J. Thomsenun a sistemi6 ile gerekleir. Paleolitik gibi Neolitik adlamas da 1865 ylnda J. Lubbockun Prehistoric Times (Prehistorik Zamanlar) adl kitab ile arkeolojinin gndemine gelir (Esin, 2004:24). Balangta Avrupa tarihncesi kltrler iin kullanlan bu adlama, ayn zamanda teknolojik aamadaki dier blgeler iin de geerli hale gelir ve yzyln banda toplumsal arkeolojinin de gelimesiyle, teknik bir kavram olan Neolitikin ierii deierek daha ekonomik bir anlam kazanr (zdoan, 1995:269). 1915 ylnda, Neolitii belirleyen en nemli enin tarmn balamas olarak gren E. Smith olur ve uzun yllar bu tanm kalplaarak kabul grr. O zamana kadar arkeolojik tanmlamalar da, eser ve teknoloji baz alnrken, bundan sonra biyoloji, sosyoloji,
6

Danimarka Milli Mzesine mdr olarak adanan C. J. Thomsen, 1817 ylnda at sergide, buluntular, teknoloji ve hammaddeye gre snflar. Buna gre; insanlarn ilk nce ta ilemeye baladn ve sonrasnda bakr ve demiri ilediklerini syler. Buradan yola karak, Ta Devri, Tun Devri ve Demir Devri ad altnda a Sistemi doar.

24

corafya gibi arkeolojiye yardmc bilim dallaryla ibirlii geliir ve bu sayede tanmlar daha gereki bir anlam kazanmaya balar. Aslnda tarm ve hayvan evcilletirilmesinin nasl balad ve bunun genetik sebebi, sonucu 1884 ylnda A. Candollenin aratrmalarndan beri sosyolog, biyolog ve ekonomi tarihileri tarafndan tartlmaktayd. E. Smith ile Neolitik terimine getirilen bu yeni bak as, arkeoloji ve dier bilim dallarn, kuramsal dzeyde de olsa beraber dndrmeye ynlendirmi olur (a.e:269). Bu bak as ile, 1908 ylnda, aslnda bir corafyac olan, R. Pompellyin ortaya att, Vaha Kuram, G. Childe ve E. Huntigton tarafndan yeniden ele alnr. Gelimeler, tarm ve hayvancln ortaya k ile ilk yerleimlerin olumasndaki neden ve sonularna ilikin sorularnn tekrar gzden geirilmesini beraberinde getirir. Neolitik yaam biiminin, iklim ve evre ortamnn deiimleriyle ilgisi gibi farkl bir yn ortaya kar. Baka bir deyile, Pompellyin yapt Orta Asyadaki almalarla beraber, arkeoloji ve doa bilimleri birlikte ele alnr ve her iki daldan gelen verilerin kuramsal bir tabanda btnlemesi salanr (zdoan, 2004:45). II. Dnya Sava ncesi, G. Childen Vaha Kuramn gelitirmeye balad bir dnemdir. Childe (1942) insanlarn ilk olarak nerede, niin ve nasl retime getii sorusunu, Vaha Kuram ile aklar. Ona gre, Yakndouda buzul dneminin ardndan yaanan kuraklk insan, hayvan ve bitkilerin vahalarda toplanmas, evcilletirmeyi beraberinde getirmitir. Bu dnemde ilk kez Neolitik Devrim kavramn ortaya Childe, ayn zamanda ilk iftilik dnemi iin Yaylmclk (Diffisionism) kuramn ortaya atar. Bu kurama gre iftilik, Yakndounun belirli blgelerinde ortaya kar ve bu blgeden baka corafyalara zellikle, batya yaylr (Benz, 2000:4). G. Childen kuramsal verilerinden yola karak, Neolitik Devrim kavramn kullanmasnn sebebi, insann yaam biimindeki kkl deiikliklerden kaynaklanmaktadr. R. J., Braidwood, Childen devrim tanmlamasna yle bir yorum getirir:

25

devrim diye nitelerken, bu olayn bir gece iinde olduunu ya da yalnzca bir kez olduunu sylemek istemiyor. Bu olayn sresinin ne olduunu kesin olarak bilmiyoruz. Baz kimseler tm bu deiikliklerin 500 yldan daha ksa bir srede gerekletiine inanrlarsa da, ben bundan kukuluyum. Byk bir olaslkla, balang evresi uzun bir srede gerekleti. Etkin kyl-ifti toplumlarn dzeyi bir kez yerletikten sonra her ey bir ivme kazand. 6000 (+) yl ncesinde, ilk kyllerin ocuklar olduka yasz bir blge olan alvyonlu Mezopotamyada sabanla tarm gelitirdikleri gibi, tapnaklar bulunan kentlerde yayorlard. Geride braktklar 3.000.000 yllk besin toplama dnemine gre, bu olay gerekten de devrim denebilecek bir ivmeyle gereklemiti (Braidwood, 1990:165)

R. J. Braidwood, teorik dzeyde kalan Neolitik tartmalarn, arkeolojik verilerle birletirmeyi amalayan ilk arkeologtur. lke olarak G. V. Childe tarafndan ortaya atlan, retim toplumu verilerinin, arkeolojik verilere ne lde yansd ele alnr ve Braidwood teknolojik anlama sahip Neolitik yerine, dnemin farklln ve zelliklerini yanstan lk retimci Ky Topluluklar terimini kullanr. Geliim srecini de buna gre Besin retimine Balang Dnemi ve Gelikin Ky Topluluklar olarak tanmlar (zdoan, 1995:270). Braidwood Neolitik kavramn tartrken, bu srecin oluabilmesi iin gerekli olan temel nedenleri de dnmeye balar ve yerleik yaam, tarm ve hayvanclk gibi girdiyi ele alr. Bu girdinin oluabilmesi iin gerekli koullarn ne olduuna dair cevaplar arar ve doal yaam blgesi (Natural Habitat Zone) kuramn gelitirir. Bu kurama gre; bir blgede tarm ve hayvancln balamas iin, tarma alnacak bitkilerin ve hayvanlarn o blgede bulunmas gerekmektedir. Braidwood, ilk olarak bu bitkilerin ve hayvanlarn, doada bulunabilecekleri yerleri belirlemekle ie balar (zdoan, 2004:46) ve Childen daha nce ortaya koyduu Vaha Kuramnn yerine, En Uygun Ortam kuramn getirir. Braidwood elverili ortamn Bereketli Hilal7in iinde olmadn, daha ok Bereketli

Breastedin ilk kez kullanmaya balad bir terimdir. Batda Akdeniz, kuzeyde Anadolu yaylasnn, douda Zagros Dalarnn, gneyde Arap Yarmadasnn snrlad blge. Baka bir deyile, ran, Irak snr boyunca uzanan Zagros dalar ile balayp, kuzeyde Dou Toros yay ile batya dnen, gneyde Amanos, Lbnan ve Karmel Dalar ile uzanan, yay biimindeki alana verilen isim.

26

Hilalin d evresi ya da kenarlarndaki dalk alanlarn yamalarnda olduunu savunmutur. Hilly Flanks olarak adlandrd bu blge, corafi anlamda eik ya da piedmont olarak tanmlanr. Sonu olarak Childen yaylmc grnn daha dar bir alana indirgenmi haline Braidwood, Uygun Ortam veya ekirdek Blge adn verir (zdoan, 1995:269). Braidwood, bu kuram snamak iin, II. Dnya Sava sonrasnda, arazi almalarn esas alarak aratrmalara balar. Irak-Jarmo Projesi ad altnda balanan proje, 1947-48, 1950-51 ve 1954-55 yllarnda srdrlr. Aratrmalar daha ok Irak ve ksmen ran iine alan blgede yaplr (Braidwood, Howe, 1960:26). almalarda; Ruwanduz kentinin kuzeyinde Gird Banahilk, Musul Erbil yolunun gneyinde Tell al-Khan, Kerkkn gneyinde Tell Matarah, Girdemamik Kynn kuzeyinde Gird Ali Agha, kuzey Irakta Jarmo, Musul-Erbil yolunun kuzeyinde bulunan Tell Mlefaat gibi birok Neolitik Dneme tarihlenen yerleim saptanr. Neolitik yerleimlerin yan sra, blgede Paleolitik Dneme tarihlenen, kaya snaklar ve ak hava yerlemeleri de tespit edilir. Bu proje ile Braidwood, ilk kez dier bilim dallarndan da aratrmaclarn katld, kapsaml bir ekiple, Jarmoda kazlara balar (a.e, 1960:27,28,29). Hemen hemen ayn yllarda, Braidwoodun kazlarn, Bereketli Hilalin dou ve bat kanadnda yer alan bata Jericho (Eriha), Munhatta, Beidha, Tepe Guran, Aswad, Bukras gibi kazlar izler (zdoan, 1995:270). G. Childe ve R.J. Braidwood Neolitik srecin nedenleri zerinde dnp arazi almalar yaparken, tamamen bunlardan bamsz, Yakndouda nemli Neolitik yerlemeler aa kar. Bunlar byk hyklerin alt tabakalara indike madenin olmad kazlarda ayrca zellikle Dou Akdeniz blgesinde yaplan ok sayda kazyla ortaya kan Natuf, Kebaran gibi ve zellikle Jeriko gibi kazlar bu kuramlardan bamsz geliir. Bunun yan sra Neolitik terimi Yakndouda ilk iftiliin balad madenin kullanlmad tarihncesi ve bu arada Avrupadaki mikrolitle tanmlanan Mezolitik ve maden buluntu ile tanmlanan Tun a kltrleri arasnda zellikle yass

27

balta buluntular Neolitik olarak adlandrlr. Neolitik tanm zellikle Avrupada kullanlr. Braidwood, bu almalar srdrrken iki yaklam daha gelitirir. Bunlardan biri Childen Neolitik Devrim adyla tanmlad sramal geliime karlk, Yava ve Aamal Evrimdir. Dieri ise teknolojik kkenli olan Neolitik kavramnn, ekonomik ve toplumsal bir gelimeyi yanstabilecei dncesidir (a.e:270). Braidwoodun Yava ve Aamal Evrim kuramndan sonra, 1946-52 yllar, arkeoloji iin bir krlma noktas olarak tanmlanabilir. Bu dnemde arkeoloji felsefesi ve politikas yeniden yaplandrlr. Ksa bir sre sonra, Chicago ve Michigan niversiteleri evresinde Yeni Arkeoloji8 akm tetiklenmitir. Braidwoodun pek de onaylamad bu akmn sonrasnda, Analitik Arkeoloji ve Sresel Arkeoloji gibi akmlar takip ederek gnmze kadar ulamtr (zdoan, 2004:46). 1960l yllara gelindiinde Bereketli Hilalin dou ve bat kesimi olduka iyi aratrrken, yalnzca Trkiye snrlar iinde kalan kuzeydeki blge aratrlmadan kalmt. Bu eksiklii gidermek iin, Braidwood, Gneydou Anadolu Blgesinde, 1963 ylnda, stanbul niversitesi Prehistorya Krss ile Chicago niversitesi, Dou Bilimleri Enstitsnn birlikte balatt yzey aratrmalarna balar. (ambel, Braidwood, 1980:5; Braidwood ve Braidwood, 1990:24). Bereketli Hilalin kuzey snrn oluturan Gneydou Anadolu Blgesinde, Siirt, Diyarbakr, anlurfay iine alacak ekilde yaplan yzey aratrmalar sonucunda, Diyarbakrn Ergani ilesinde saptanan ayn yerlemesinde, 1964 ylnda kaz almalarna balanr (Braidwood, ambel, Watson, 1969:1276). Ayn yl Urfa li, Bozova yaknlarndaki, St Tarlas, Biris Mezarl yerlemelerinde kazlar yaplr (ambel, Braidwood, 1980:9, Braidwood v.d., 1969:1276). Bu aratrmalarda, blgenin
8

Binfordun ncln yapt Yeni Arkeoloji; 1960-1970 yllar arasnda geliir. Bu kuram, arkeolojik buluntularn ve oluumlarn istatistik, biyoloji, matematik gibi bilim dallaryla analiz edilmesi gerektiini savunur.

28

paleocorafyas ve faunasnn anlalabilmesi iin, birok bilim dalndan uzman, aratrmalara katlmtr. Blgede arazi almalarnn artmas ile Neolitik Dnemin oluum srecinin, nceden dnldnden ok daha karmak olduu grlm ve almalar blgenin hemen her yerine yaylmtr. Bu balamda, J. Mellaart Orta Anadoluda bata Haclar, atalhyk gibi kapsaml kazlara balar. Bu almalarn yan sra, 1960l yllarda Canhasan, Suberde ve Erbaba ile balayan almalar daha sonra Akl Hyk, Pnarba, Musular yerlemelerinde yaplan kazlar takip etmitir. Orta Anadoluda gerekletirilen bu almalar, Anadolu Neolitiinin daha iyi anlalmasnda ve dier blgelerle de karlatrlmasnda etkin olmutur. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde baraj yapm nedeniyle, su altnda kalacak blgede, 1967-1974 yllar arasnda Keban Projesi ad altnda kazlara balanr. Keban ile bulunan Boytepeyi, Malatya Caferhyk ve Urfa Nevali ori kazlar izler. Daha sonrasnda Gneydou Anadoludaki aratrmalar, Hallan emi, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, Akaray Tepe gibi kazlar ile artarak gnmze kadar gelir. 1970li yllardan itibaren Bereketli Hilal, Neolitik a aratrmalarnn oda olmaktan kar ve aratrmalar Yakndounun hemen her yerine yaylr. zellikle Bat ran, Suriyenin kurak ve yar l blgelerinde birok yerleme saptanr. Seng-i akmak (ran), Ganj Dareh (ran), Bus Mordeh (ran), Tel blis (ran), Umm Dabaghiyah (Irak), Bougras (Suriye), Tell Khashkoshoh (Irak), Nemrik (Irak), Mureybit (Suriye) bata olmak zere kaz almalar yaplr. (zdoan, 1995:272) Neolitik Dnem ile bilgilerimiz arttka Neolitik yaamn ekirdek blgesinin nesri olduu ve bunun nasl yayld, yaylma nedenleri ve yollar zerine farkl grler ortaya kar. Bu balamda O. Bar-Yosef, O. Henry ve J. Cauvin gibi aratrmaclar kuzeye yaylmn Levant Blgesi zerinden olduunu syler. O. Bar-Yosef, O. Henry, J.

29

Cauvin, Gney Levant olarak ya da Levant Koridoru eklinde tanmladklar, zellikle srail, rdn, Filistini9 iine alan blgeyi, ekirdek blge olarak benimsemilerdir (BarYosef v.d., 1992:38). Eski yerleim modellerine ait veriler, 1960l yllardan beri, ayn kazsyla beraber artarak gelen Hallan emi, Gbekli Tepe, Nemrik, Mureybit gibi gelimi yerlemelerin ortaya kmas, Levant Merkezli bu yaklam sarsar. Anadoluda ki Neolitik olgusunun, Gney Levant kadar eski olduu ve Anadoluda farkl bir sosyo-ekonomik modelin var olduu grlr (zdoan, 1999:313) Artan aratrmalar sonucunda, bugn Yakndouda, M.. 10.000-5.500 arasna denk gelen Neolitik Dnemden bahsederken uzmanlama, stat objeleri, gelikin ticaret, klt binas ve alanlar, savunma sistemleri, heykel yapm ve piroteknoloji gibi karmak bir sosyal organizasyonun gstergelerini grmekteyiz.
bugn Neolitik a iin izeceimiz tablo, 1950 ya da 1960l yllardan tmyle farkldr. Bu fark, yalnzca Nevali ori, Gbekli Tepe, Jerf el Ahmar gibi kaz yerlerinde bulunan tapnaklar, heykeller ve hemen hemen tm anak mleksiz Neolitik yerlemelerde yaygn olarak grlen stat ve ss eyalaryla snrl deildir. Neolitik Dnemin, ya da ilk tarmc ky topluluklarnn yaam biimi ile ilgili olarak ortaya kan yenilikler, zengin kalntlardan ok daha nemlidir. Bunlar, o dnemi, geliim srecini farkl olarak alglamamza, dnce istemimizi deitirmeye zorlayacak kadar nemli farklardr (zdoan, 2004:49)

Gnmzdeki Neolitik tanm, gemie oranla bir hayli deiir. Neolitik Dnemin corafi snrlarnn deitii, besin retimine geiin, Neolitik Dneme geite tek saylmayaca gibi birok dnce ortaya kar. Artk Neolitik Dnemden bahsederken, inan sisteminden, eitil olmayan toplumdan, ticari bir sistemden bahsedebilmekteyiz.

Kazlarn bu dnemde, zellikle bu blgede younlamas unutulmamaldr.

30

2.1.2. Yakndou Neolitik Dnem Mimarisi

Neolitik a, dnyann her yerinde, ayn zamanda ve ayn biimde gereklememitir. Yakndou blgesinin Neolitik a, anak mlekli ve anak mleksiz Neolitik Dnem olarak iki blmde ele alndn Yakndou Neolitik Dnem le lgili Genel Bilgi blmnde belirtilmiti. anak mleksiz Neolitik a da kendi iinde A, B ve C olarak alt evrelere ayrlmtr. Birok deiimin grlmeye balad Neolitik ada, zellikle Yakndouda, blgesel farkllklarn olmasna ramen, blgenin byk bir iletiim iinde olduunu arkeolojik verilerden grmekteyiz. Dolaysyla, Anadolunun gneydou kesimlerinin de iinde bulunduu ve buradan Filistine kadar uzanan Dou Akdeniz blgesini kapsayan alan, bu ada ortak bir gelime sreci izler. Ortak gelime srecini, en iyi yanstan veri olarak, mimari kabul edilebilir. anak mleksiz Neolitik a A ve B aamalarnn M.. 10.000 ile 8000 yllar arasna tarihlenir. PPNA; insan topluluklarnn nfusunun yava yava artmaya balad, daha sistemli bir yaam tarznn oturmaya balad ve yerleme saylarnn artt bir dnemdir. 1950 senelerinden nce arkeologlar, Neolitik evlerin tek biimde (standart) planlar olduunu fark etmelerine ramen, Neolitik ev biimlerinin ilk sistematik ve anlalr ekilde snflandrlmas Olivier Aurenche (1981) tarafndan yaplmtr. Kendisi bu tipoloji iin, arlkl olarak yaplarn plan tipine ve oda says gibi nitelikleri dikkate almtr. Bu snflandrmada; tek odal yuvarlak planl binalar, yuvarlak binalar ancak ierisinde blme alanlar olan, drtgen tek odal ve drtgen ok odal iermektedir. Bu snflandrmann, blgesel yap gelenekleri oluturan, yap malzemesi, at yapm teknii, sosyal dzenlemelerin ilevsel farkllklar, iklim artlar ve ideolojileri yanstan bir ok alt snf da bulabiliriz (Banning, 2003:7).

31

PPNA dneminde, yerlemelerin boyutlar ve younluklar belirli bir biimde artar (Rosenberg, 2003:91). Mimari genel olarak, Paleolitik a barnaklar gibi, yuvarlak planl ve hafif malzemeden yaplmlardr. Bazlar ta temelli olan bu yaplarn, yuvarlak bir atk sisteminin zerinin dal, saz, kam gibi malzemenin rlmesi ve sonrasnda amurla svanmas ile oluturulmutur (zdoan, 2002a:68, Bar, Y., O., 1989:58-59). rnein, PPNA dnemine tarihlenen Jeriko (Naveh, 2003: 87) yerlemesinde, dnemin tipik yuvarlak planl yaplar izlenebilmektedir. Kulbe tarz denilebilecek bu yaplar yuvarlak veya oval planl olup, ta temelli ve kerpi duvarlardan oluurlar. Jerikodaki yaplar topraa yar yarya gmk ve 4-5m. apnda olurlar. Jerf el Ahmar yerlemesinde de yine benzer ekilde yaplar topraa yar yarya gmk, yuvarlak planl ve iersinde blmeleri bulunmaktadr (Stordeur, Abbes, 2002:567-568). Nemrik yerlemesinde ise yaplar yuvarlams bazen yuvarlak ve drtgen aras bir ekilde grlr. bu yaplarda topraa yar gmk ekilde ina edilmilerdir (Watkins, 1990:338-339). PPNA dnemi yeni yap biimlerinde tayc sistemle ilgili iki element gz nne kmaktadr: duvarlar ve stunlar. Malzeme olarak kilin yaplarda kullanm ok eskiye dayanr. Talarn st ste dizilmesi ile kil topanlarnn destek yaplmas ve direklerle yapnn yaam alannn atya kadar olan ykseklii 2m.yi bulurdu. Dnem sonlarnda ve PPNBnin erken dnemlerinde yapnn blmlenmesi gerektiinden, yukarda deinilen bu zmler yeterli olmamaya, beraberinde baz mhendislik ve mimari sorunlar getirmitir (Bak, 2003:407). PPNA dneminin sonunda, ilevlere gre blnm geni mekanlar ieren daha geni drtgen planl yaplara geii hazrlar. Bu dnm kolay olmamtr. Daha nceki dnemlerde grlmeyen besin hazrlama, saklama gibi eylemlerin ortaya kmas, bu ufak barnaklar kullansz hale getirmekteydi. nk yuvarlak planl bir yapy blmek veya yapya ek bir blm yapmak ile daha ilevli hale getirmek zordur. Dolaysyla PPNA, bir sonraki evresi olan PPNBde grlen drtgen planl yaplarn ortaya

32

kmasn hazrlayan bir dnemdir. Ancak bu dnm ok da kolay olmamtr; temel, ke balants, tayc duvarlar, kap, at, baca gibi mimarinin temelini oluturan eleri de beraberinde getirmitir (zdoan, 2002a:69). Artk M.. 7 binlere gelindiinde, drtgen planl, ta temelli, ok odal ve ilevlerine gre de ayrlm yaplar karmza kar. Yerlemeler daha da bym ve yerleme dzeni de daha sistemli hale gelmitir. PPNA dneminde yerlemelerde grlmeye balayan tapnak tarz yaplarn, PPNB dneminde antsallk boyutuna geldii gzlenmitir. PPNB; ilk tarm topluluklarnn, ideolojik st yapsnn byk oranda artt bir dnemi ifade eder (Dolukanov, 1998:229). Yuvarlak planldan dikdrtgen planl yapya geii en iyi yanstan yerlemelerden birisi ayndr. Yuvarlak planl yaplar evresinin hemen stnde bulunan zgara planl yaplar evresinde, zgara benzeri paralel duvarlardan oluan drtgen biimli ta platformlar dallarla rtlp kil ile kaplanmaktayd. Platformlarn bir ucunda ise depo alanlar bulunur (zdoan, A, 1999:43, Schirmer, 1991:46). Megaron veya destekli evler PPNB dnemi ierisinde en ok kullanlan ev tipini oluturmaktadr. Duvarclktan sonra, bu destekler, evlerin i duvarlarnda grlmeye balamtr. Kuzey Mezopotamya ve Gneydou Anadolu Blgesinde ayn gibi yerlemelerde zgara plan veya hcre planl yaplar grmekteyiz. rann Samarrasnda ve zellikle Tell Es Sawwanda, 3 blml ve T biimli yaplar arlkl olarak karmza kmaktadr. Abu Hureyrada, standart birleik uzun dikdrtgen yaplar vardr (Banning, 2003:8). Bu aamalardan sonra, Neolitik Dnem mimarisinin Yakndouda barnaktan konuta dntn syleyebiliriz. Tm bu geliim, Yakndou Neolitik Dnem, geleneksel mimarisinin temelini oluturmutur. Talar rerek duvar haline getirdikten sonra, dkme kerpici de tula haline getirmeyi baarmlardr.

33

Yaplardaki tekdze mimari plann olumasnda en byk etken, evlerini kendileri ve komularyla beraber yapyor olmalarndan kaynaklanmaktadr. Buna karlk yerel biimlere gre ufak tefek deiiklikler olabilmektedir. Ev tipolojileri, bunlarn birtakm statik dzeninin varln gstermektedir. Bu statik dzen bize, ev yaplandrmasnda, yenilenmesinde, ek yaplmasnda ve ykmasnda dinamik bir geliimin olabileceini gstermektedir. Evlerde deiiklikler grlmeye balandnda, farkl evlerin aslnda ayn ev tipinin aamalar olduunu dnebilir (Banning, 2003:9). anak mlekli Neolitik Dnemin Yakndouda ilk aamalarn temsil eden Hassuna yerlemelerinde mimari, kil bloklardan oluur. Dikdrtgen biimli yaplar ok odal olabildii gibi tek odallar da bulunur. rnein Proto Hassuna olarak tarihlenen Tel Soto yerlemesinde yaplar ocak ve frnlarn bulunduu drtgen tek mekanlardan oluurlar (Dolukhanov,1998:289). Tel Sotonun biraz dousunda yer alan Yarm Tepe I yerlemesinde ise kk dikdrtgen mekanlardan oluan ok odal yaplardan oluur (a.e., 1998: 291). Samarra kltrnde mimari ok fazla deimeden devam etmitir. Samarra yerlemelerinde ise drtgen planl ve ok odal yaplar bulunurken yap ilerinde grlen payandalarn ise aty desteklemek iin yapld anlalr (a.e., 1998: 294). Tm mimari veriler dier kk buluntularla da desteklenince, yerleik topluluklarn erken dnemlerden itibaren, karmak bir toplumsal yapy gelitirdiklerini grmekteyiz. Yerlemelerin mimari dokusu byk bir iblm, dayanma ve sonrasnda da uzmanlamay gerektirir. Yerlemedeki klt yaplar bize, topluluun artk sadece fiziksel yaamn srdrmek iin deil, topluluun varolan deerlerini kalc ve simgesel yollarla ifade etmeye altklarn gstermitir (Roth, 2002:210).

34

2.2. Yakndou lk Neolitik Dnemdeki nan Sistemine Genel Bir Bak ve Bunun Arkeolojik Gstergeleri
Klt uygulamalar inan sisteminin bir gstergesi olarak kltrel sistemin nemli bir parasdr. Bu uygulamalar yorumlamakta birok aratrma yntemi bulunur. nan sistemlerinin gstergeleri olan verilerin ne ekilde incelenecei tartma konusudur. Ancak zerinde duracam yaklamlardan biri dorudan tarihsel yaklam (direct historical appoarch) olarak adlandrlan; zellikle gnmz ilkel topluluklar ile tarihncesi toplumlar etnografik verilerle karlatrmaya dayanr (Johnson, 1999:190). Dier yaklam, arkeolojik verilerin ritel kurumlar ile ilikisinin aratrlmasn ierir (Voight, 1991:34). Yakndouda Neolitik Dnem ile ilgili yeni yaplan aratrmalarn sonucunda, kuramsal olarak basit ky yaants olarak kabul edilen Neolitik kavramnn, elde edilen verilerle, sanld kadar basit bir ky yaants eklinde olmadn, yerlemelerde gelikin sosyal bir yaam ve dzenli bir inan sisteminin var olduu grlmtr (Verhoeven, 2005:42, zdoan, 2004:50). zellikle son on ylda, blgede srdrlen aratrmalar baz sorularn sorulmasn gerektirmitir. Bu sorularn banda, sosyal yap ve inan sistemlerinin, yerleik yaam ve evcilletirme ile birlikte neden ve nasl geldii sorusudur. Bu sorunun ksmi cevabn Yakndou anak mleksiz Neolitik yerleimlerinden olan rnein; ayn yerlemesindeki l klt (zdoan, A, 1999: 51), Gbekli Tepede yer alan antsal nitelikteki ta steller (Schmidt, 2004:93), Jerf el Ahmarda bulunan zerleri yontulmu talar (Stordeur, Abbes, 2002:588), Ain Gazaldaki kille svanm heykeller (Besserat-Schmandt, 1998:1), atalhyk duvar resimlerindeki sembolizma (Hodder, 2006: 185) gibi arkeolojik verilerin Levant ve Anadoluda yer almas oluturur (Boyd, 2005:25). Yukarda sz edilen buluntular eitli ekillerde yorumlanmtr (Rollefson, 2005:3, Schmidt, 2005:13). zellikle Dou Akdeniz blgesi iin, buluntularn yorumlanmas 35

ilevsel, sresel ve sosyal evrim bak alarn kapsar. Bu bak alar zaman iinde yapsal etkileime benzeyen fikirlere dnmlerdir (Boyd, 2005:5). Genel olarak kabul edilen ve Boyd, Rollefsona gre (a.e.,2005:25), anak mleksiz Neolitik Dnemde grlen klt uygulamalardaki deiiklikler byk bir olaslkla, evresel artlarn deiiklikleri ile balantldr. Klt uygulamalar bir anlamda, evreye uyum salamann bir yoluydu. Yakndou Neolitik Dnem klt uygulamalardaki gelimi, karakteristik yapdan sadece kk bir ksm arkeolojik verilerden izlenebilmektedir (Akkermans, Schwartz, 2003: 83). Bunlarn banda, l gmme gelenekleri, sval kafataslar, maskeler, figrinler, heykeller, ev modelleri ve klt binalar yer alr. Yakndou inan sisteminin yorumlanmasn salayan, bahsedilen bu verilere ve bunlarn zerinde yaplan tartmalara aada maddeler halinde deinilecektir.

36

2.2.1. l Gmme Gelenekleri, Sval Kafataslar ve Maskeler

Tarihncesi dnem inan sistemini yanstan en somut veri, l gmme gelenekleridir. Tarihncesinden gnmze kadar insanlar, lm tam anlamyla bir son olarak grmemilerdir. nsan hayatnn, lmden sonra devam ettiine ilikin inanlar, beraberinde bir takm klt uygulamalarn da getirmitir. Bu blmde, tarihncesi inan gstergelerinden, l gmmesi, sval kafataslarna ve genellikle sval kafataslar ile beraber ele geen maskeler hakknda genel bilgi verilecektir. Gnmzdeki bilgilere gre, Orta Paleolitik Dnemde Neanterthal insann, belli bir bilinle llerini gmdkleri grlmtr. Neanderthal ncesi insanlarn tinsel inanlarnn varl, elimize ulaan veri olmadndan bilinmemektedir. Ancak, Homo sapiens neanderthalensis aamasna gelindiinde bu konudaki en nemli verilerin banda, l gmme uygulamasnn varl gelmektedir. nsanlar, soydalarn ldkleri yerde brakmayp, cesetlerini gmmeye balamlardr. Tm bunlar artk dnsel dnyalarnn olumaya baladnn ve llerine ayr bir nem vermeye baladklarnn kantdr. zellikle l gmme uygulamas, bir br dnya kavramnn dnlm olduunu akla getirmektedir. Tm bunlar insanlarn Neanderthal evresinde ulatklar manevi dzeyi aka gstermektedir (Arsebk, 1995:89). Neanderthallerin inan dnyalarna ilikin verilere Irakta bulunan anidar Maarasnda bir Neanderhal mezarnn iinde bulunan iek ve bitkilere ait kalntlara ratlanmas bu ilemin bir rastlantdan ibaret olmadn dndrr. Neanderthal inancn yanstan bir dier rnek ise sviredeki Drachenloch Maarasnda grlmtr. Burada Neanderthallerin Ay Kltne ait olabilecek izlere rastlanmtr. Bir dier Neanderthal insannn dinsel ve bysel inancna rnek ise, talyadaki Cad Maarasnda bulunan ve bir hayvan andran maarann doal kntsnn, av bysne bal olabilecek nian tahtas olarak kullanlm olmasdr (a.e., 1995: 90).

37

nansal trenlerin grkemli olduunu dndmz, gelikin karakteristik yapsndan sadece kk bir ksm arkeolojik verilerden izlenebilir. Bunlardan en nemli veri olarak sayabileceimiz l gmme gelenekleridir. l gmme alkanlklar ok eitlidir. Bunlar birincil ve ikincil gmtler olabilmekte, kille svanabilmekte veya insan kafataslar vcuttan ayrlarak, kafataslarna baz ilemler yaplabilmektedir. Bunlarn halka ak alanlarda sergilenebildii ve bilinli olarak gruplar halinde gmld dnlebilir. Krmz a boyas veya baka boyalar, kemiklerin zerine serpilmekte veya tek tek kafataslarna uygulanabilmektedir. nsanlarn avc-toplayc yaam terk edip, yerleik yaama gemesiyle beraber ilk ky yerlemeleri kurulur. Anadoluda ve Yakndouda kurulan ilk ky yerlemelerinde daha ok yerleme ii gmtler grlmtr. Yerleme ii gmler olsa da srail Kfar HaHoreshde grlen ve ller kenti olarak tanmlayabileceimiz bir rnekte vardr. anak mleksiz Neolitik Bye tarihlenen bu yerlemede ok sayda insan gmt ele geerken, gnlk yaama dair az veri ele gemitir (Gorring-Morris v.d., 1998:4, 2000:109). Ancak anak mleksiz Neolitik Dnemde ounlukla yerleme ii gmtler grlr. ly yerlemeden uzak bir yere deil de, yerleme iinde ve hatta konutlarnn iinde taban altlarna veya basite alm ukurlara gmlmlerdir. rnein Akl Hykte insanlar, llerini evlerin tabanlar altna gmmlerdir (Esin, 1996:36). ayn yerlemesinin erken evrelerinde ise ller hocker pozisyonunda, taban altlarna gmlmekte ve yanlarna sadece okr (aboyas) braklmaktayd. Izgara planl yaplar evresinde ise ller i avlunun kuzeybat veya kuzeydou kesine, bazen de iki avlu arasndaki zgara aklna gmlmekteydi. Kanall yaplar evresinde ise, kural olarak ller ak avlulara, ate ukurlarnn yanna ya da yaknna gmlrd. Hcre planl yaplar evresine gelindiinde, hemen her yapda hcrelerin iinde hocker pozisyonunda yatrlm iskeletlere rastlanlmtr. lk kez yuvarlak planl yaplar evresinde rastlanan ve adn iinde ele geen ok sayda kafatasndan alan Kafatasl

38

Yap10nn en az 7 yapm evresi vardr. Bu yapnn muhtemelen l klt ile bir ilgisi vardr. Yapda 295 iskelet ele gemitir (zdoan v.d., 1993:107-108). atalhykte ise ller sekilerin altna gmlr ve bazlarnn kafatasnn sonradan karlp baz ilemlerden geirildii grlmtr. Yakndouda anak mleksiz Neolitik Dnemde dorua kan kafataslarna gsterilen zen, anak mlekli Neolitik Dnem yerlemesi olmasna ramen atalhykte grlr (Hodder, 2006:124-125). zellikle anak mleksiz Neolitik Dnem boyunca grlen ev ii gmtleri, ev ii yaplan klt etkinliklerine iyi bir rnektir. llerin ev birimlerine yerletirilmesi, lm bireyler ve yaayan ev halk arasndaki birliktelii glendirir. ok net sylenebilecek ey; lnn, ev ya da ev halkyla dorudan bir balants olduudur (Banning, 2003: 19). Bu uygulama, belki de kaybetme srecinin basit bir parasyd veya Hoddern nerdii gibi, ly ev tabanna yerletirmek, (ek. 1) korkular basit sevgilere dntrmenin bir yolu olabilirdi (Hodder, 1990:39).
ekil 1: atalhyk Bina 1de bulunan ikiz mezar.

ayn kafatasl yaps, Alp Dalar yresinin tek tk rnekleriyle gnmze kadar ulaan kemik evlerini anmsatmaktadr. Yer darl nedeniyle belli bir sre sonra alan mezarlardan toplanan kafataslar ve kemikler nce temizlenip, ounlukla zerleri yazlp bezendikten sonra Beinhaus denen binalarda, akta korunmutur. Bu uygulamann arkasnda ne ata klt, ne de kanl bir kurban treni sakldr-burada yaplmak istenen, len byklerden arta kalanlar anlarna yarar bir ekilde memento mori olarak saklamaktr. (Seheer,. ?:10-11)

10

39

anak mleksiz Neolitik Dnemde grlen ev ii gmlerinin dnda, kafataslarnn bedenden ayrlarak, gruplar halinde gmlmesi, yine bu dneme zg l gmme geleneklerinden birini oluturur. Bu gelenek sembolik ve fiziksel olarak baz iletiim aralar ile yanstlmaktadr. kincil gmt uygulamas olarak, kafatasnn bedenden ayrlmas Ain Gazal, Jeriko, Nahal Hemar, Yiftahel, atalhyk gibi yerlemelerde grlr. Ayrca atalhykte kafatasnn bedenden ayrlmasnn sembolik resimsel tasvirleri de yer almaktadr. Son olarak, baz figrin (Ain Gazal, Jeriko, atalhyk) kafalarnn ayr yapldn grmekteyiz. Tm bunlar ikincil gm iinde yer alan, kafatasn bedenden ayrma geleneinin bir yansmas olarak kabul edilebilir (Kuijt, 2000:149). Ain Gazal ve Jeriko yerlemelerinde kafatasnn bedenden ayrma gelenei izlenebilmektedir. Ain Gazal yerlemesinde, taban altna gmlm birok kafatas ele gemitir (Rollefson, 1988:113). ayn yerlemesinin baz tabakalaryla ada olan Nevali ori yerlemesinde de, iki evin tabanlar altna gmlm, kafatas kmeleri aa karlmtr (Seeher, 1993:11) Bugnk veriler nda, Trkiye ve Yakndouda toplam 12 Neolitik Dnem yerlemesinde daha nceki alarda hi rastlanmayan ilgin bir l gmme uygulamas karmza kar. Allanm kafataslarnn bulunduu zellikle Jeriko11 (srail) ve Ain Gazal (rdn) gibi yerlemelerde, kafatas kltnn varln gsteren birtakm bulgulara da rastlanmas dikkat ekicidir ve baz sorular da akla getirmektedir. Svanm kafataslarnn biimlendirilmi kafataslaryla birlikte ayn mekanda bulunmas ise; bu zel uygulamann toplum iin ayr bir anlam tadn gsterir. Saptanan gmlerde llere farkl uygulamalarn yaplmasnn nedeni acaba neydi? Byle olsa bile, bu davran Anadolu ve Yakndoudaki her Neolitik topluluk iin geerli olabilir miydi? (zbek, 2005:130).

11

Eriha olarak da bilinir.

40

Sval kafataslar, Yakndou ve Anadoluda u Neolitik yerlemelerde tesbit edilmitir: Jeriko (Eriha), Ain Gazal, Kfar HaHoresh, Beisamoun, atalhyk, Akl, Krtik Tepe, Cafer Hyk, Kk Hyk (Har. 1).

Tablo 1: Sval kafataslarnn grld Neolitik Dnem ky yerlemeleri.

llerin kafataslarn kille veya alyla svama ileminin sadece yetikinlere ait olduu saptanm ancak bir cinsiyet ayrmndan sz edilemez nk her iki cinse de ait
12

svanm kafataslar ele gemitir. O dnemde Yakndouda ve Anadoluda yaayan

insan topluluklarnn llerine neden byle bir uygulama yaptklar bilinmemektedir. Ayrca bu ilemin uyguland hammadde ve uygulama biimi de ok yakn yerlemelerde bile farkllklar gsteriyor ve geni bir eitlilii karmza kartmaktadr.
Tell Ramad ve Kk Hykteki kafataslar al ya da kil karm ile svanmtr. Nahal Hemarda katran (bitumen) bu ama iin kullanlm, Jerichoda ise baz kafataslar yanm kirele biimlendirilmitir. Baz blgelerde (Kk Hyk, Tel Ramad) al ya da kil ile svanan kafataslar Abu Hureyra ve atalhykte grld gibi a boyas ya da zincifre (cinnabar) ile boyanmtr. Erihada svanm kafataslarndan bazlarnda gz ukurlarnn bulunduu yerlere

12

Tel Ramad ve Kk Hyk gibi baz yerlemelerde, svanan kafataslarnn kadnlara ait olmas, aratrmaclara, o dnemdeki topluluklarn anaerkil olabileceini dndrmtr.

41

deniz yumuakalarnn kabuklar (ek.2) yerletirilmitir. Salyangoz kabuu kapal gz, iki kanatl midye kabuklular ise ak gz simgelemek amacyla kullanlmtr. Kk Hykte de bu amala yuvarlak siyah talardan yararlanlmtr (zbek, 2005:131).

ekil 2: Gzlerine deniz kabuu yerletirilmi sval kafatas, Jeriko.

rdndeki Ain Gazal yerlemesinde bulunan sval kafatasnn (ek. 3)ise yaklak 30 yalarnda bir erkee ait olduu saptanmtr. Alt ene bulunamamtr. Alt ene kafatas svanrken kaybolduu ve bu ekilde gmld dnlmektedir. st ene, burun, gzler ve evresi ok muntazam ekilde ince bir kil tabakasyla svanmtr. Jerichodaki rnekler gibi, ne gzlerde ne de yzde boya veya bitumen izine rastlanmamtr (Simmons, Boulton, v.d., 1990:108-113).

ekil 3: Ain Gazal Yerlemesi, sval kafatas.

42

Bu l gmme gelenei, birok dnceyi de beraberinde getirmitir. nk bu uygulama yalnzca lnn gmlmesinden ibaret deildir. Bu ilemin uygulanmas iin l topraa nakledildikten sonra, lnn etlerinin tamamen yok olmas, bedenin iskelet haline dnmesi gerekmektedir. Bu, lnn gmldkten sonra tekrar mezarn alp, kafatasnn alnmas ve bu ilemlere maruz kalmas demektir. Bu da ok basite bir l gmme deil beraberinde kkl bir inanc ve ayinsel bir uygulamay getirmesi demek olmaldr. Bu gelenekle ilgili birok yorum yapldysa da net bir ey sylemek, o dnemin dnsel dnyasn tam olarak anlamamz iin yeterli deildir. Wright, lmden sonra kafatasn allama adetinin dinsel ya da bysel ierikli bir klt olabileceini ileri srer ve svanm kafataslarn asil ba (noble head) diye nitelendirir. Wright, bu davrann yerlemenin saygn kiilerine (kadn ya da erkek) uyguland grndedir. Yakar ve Hershkovitze gre, bu l gmme uygulamasnn iki farkl nedeni olabilir; ya bir zafer ans olarak dman yendikten sonra bu zaferi canl tutmak iin allanarak zel bir yerde saklanan kafataslar, ya da ritel anlam olan ve kafataslaryla simgeletirilen, bir kabilenin veya bir ailenin tapnma klt olabilir. Buna benzer bir yorumu Silistreli u ekilde yapmtr. Bu bir tr Atasal Tapnma olabilir. Nitekim, Kk Hykte gn na karlan ve mekan iinde de zenle hazrlanm sekiler zerinde korunduu anlalan allanm kadn ve erkek kafataslar, bir ata kltnn varln (cult of ancestors) akla getirmektedir13 (zbek, 2005:131). Yerleik yaama geile birlikte, toplum yaps birok ynden deiime uramtr. Kukusuz Neolitik Dnem ile gelen bu yeniliklerden biri, inan dnyalar ile ilgilidir. lk Neolitik toplumlarn inan dnyalaryla ilgili verilerin en ilgin olanlarndan birisi de, bu topluluklarda da tank olduumuz, kafataslarnn svanmas ile olan, l gmme geleneidir. Avc-toplayc yaam tarz terk edilirken, toplumlarn ekonomisi, sosyal

13

Eriha, Ain Gazal, Beisamoun, Abu Hureyra gibi yerlemelerdeki rneklerden yola karak, aratrmaclar benzer grleri ileri srmlerdir.

43

yaps deimi, bu deiimlerle beraber, birtakm deer yarglar, inan dnyalar da deiip sistemli hale gelmitir. anak mlekli Neolitik Dneme gelindiinde, yerleme iinde gmlere ok fazla rastlanmamaktadr. Buna gre, yerlemelerin evresinde ya da uzanda mezarlklarn var olduu dnlr (Seeher, 1993:11). Daha nce bahsedilen Kfar HaHoresh yerlemesindeki mezarlk dncesinin, bu dnemde yerletii sylenebilir. Yakndouda grlen bir dier ilgin buluntu grubu da ta maskelerdir. Maskelerin birou sval kafataslaryla beraber veya ukurlarda grlmtr. Bulunan maskeler daha ok kire tandan yontularak yaplmlardr ancak aratrmaclar, maskelerin, kemik veya ahap gibi organik maddelerden de yaplm olabileceini sylemektedirler ve bunu kantlayabilecek gnmze kadar ulam bir rnek yoktur. Maskelerin ilk rnekleri lk Neolitik aa tarihlenir ve buluntu topluluu olarak bakldnda daha ok Gneybat Asyadaki ilk Neolitik yerlemelerden geldiini grmekteyiz. Bu maskelerin bir takm trenlerde kullanld byk bir ihtimaldir. Baz maskelerin zerlerinde grlen boya izleri, bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Ancak maskelerin ilevleri hakknda kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Bu ta maskelerin (baka maddeden yaplyorsa? bu maskelerin) ne iin kullanld konusunda ok kesin bir fikir yoktur. Tekrar tekrar boyamann gstergesi, zel ya da kamusal ritel etkinliklerde yeniden kullanld eklinde olabilir. Eer bu yeniden boyamay kabul edersek, bu maskelerin sakall bir erkei simgelediine ve buna ek olarak yetikin14 olduuna dair varsaymlar yapabiliriz (Bar-Yosef, 2003:79).

Arsenburg ve Hershkovitz Nahal Hemar Maarasnda sval kafataslar hakknda yaptklar aratrmada, bunlarn yetikinlere ait olabileceini varsaydlar. Bu hipotezi destekleyen veri, Garstang tarafndan Jerichoda bulunan sval kafatasnda, sakal olabilecei dnlen boya darbelerinin saptanmasdr. (BarYosef, 2003:79)

14

44

Bar Yosef ve Alon, Jerikoda bulunan maskelerin sval kafataslaryla ilikili olabileceini sylemilerdir. Er-Ram maskeleri15 de insan yzne (et ile btn) ok benzemekte ve yine bu maskelerin, Ain Gazal ve Jerikoda bulunan insan biimli heykellerin yzleriyle de ilikili olabilecei dnlmtr. Yine bar yosef ve Alon, ta maskelerin tmnn, PPNB kltrel alannn blgesel zelliklerini gsteriyor olmasnn, daha nce sval kafataslarnda tartlan Ata Kltnn bir ek ifadesi olarak gsterilebileceini sylemilerdir (Bar-Yosef, Alon, 1988:27).

ekil 4: Er Ram Maskesi.

Daha ncede belirtildii gibi, maskelerin ilevi hakknda ok net bir bilgi yoktur. hatta bu ar ta maskelerin yze takld bile phelidir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir husus da, dini trenlerde ac ekme snrnn olduka yksek olmasdr. Byle dnldnde, bu ta maskeleri takmak ok da g gerektirmeyecektir. Er-Ram da bulunan ta maskelerin (ek. 4) kk olmas ve deliklerinin eksikliinden dolay, yerlemedeki maskelerin yze taklmasn pek mmkn klmamakta. Aresburg ve Hershkovitze gre en azndan Nahal Hemar Maarasnda bulunan maskelerin, ilem grm kafataslaryla beraber bulunmasnn, kafataslarna yz ifadesi vermek iin
15

Er-Ram maskeleriyle ilgili arkeolojik bilginin az olmasna ramen, maskeleri inceleyen arkeologlar, anak mleksiz Neolitik Dneme ait olabileceini sylemilerdir.

45

kullanlm olabileceklerini dnmektedirler. l Denizin kuzeyinde yer alan, M.. 4. bine tarihlenen Kalkolitik yerleimi olan, Teleilat Ghassulda grlen duvar resimlerinde, her biri maske takm, 3 figrlk bir grup betimlenmitir. Kalkolitik Dnemde, o blge iin dini trenler srasnda, maskelerin kullanlm olabilecei sylenebilir (Bienert, 1990:261). Maskelerin, ta dnda baka materyallerden yapp yapmadklar sorusu halen cevapsz kalacaktr. Ancak aratrmaclar, daha bozulabilir malzemeden maske yaptklar grndedir. Maskelerin; sval kafataslar ve insan biimli heykellerle, Levant blgesindeki PPNB kltrnn ritel dnyasnn, nemli bir parasn oluturduunu syleyebiliriz.

2.2.2. Figrinler, Heykeller (Heykel Boyutundaki Figrler), Ev Modelleri

Tarihncesi Yakndou toplumlarnda, figrin, heykel ve ev modelleri ska rastlanan buluntular arasndadr ve bunlarn klt ilevine sahip olduu dnlr. Ancak bir klt nesnesini, rnein bir oyuncaktan ayrt etmenin glne ramen herhangi bir ii yapmakta kullanlamayacak trdeki amulet ve figrin gibi nesnelerin kltle ilikisi olduu kabul edilir (zdoan, zdoan 1998: 581). Bu gr esas alarak, aada Yakndou Neolitik Dnem inan sistemini anlamak iin srayla; figrin, heykel, ev modellerine deinilecek.

Kk boyutlarda biimlendirilmi, insan ve hayvan betimlerini ieren, Tkede heykelcik olarak adlandrabileceimiz figrinler, dnemsel olarak ele alndnda, ilk olarak, Avrupada st Paleolitik Dnemde snrl bir corafya iinde grlmtr. Yapmnda ta, kemik, fildii, kil (olaslkla ahap) gibi birok hammadde denenen figrinlerin, Avrupa st Paleolitik Dnemde belli bir standarda oturduu, genelde baklava biiminde ekillendirildikleri grlr. Bu veriler, figrinlerin, teknii bilen uzmanlar tarafndan yapldn dndrr. Paleolitik Dnemde grlen bu standartlama, Mezolitik Dneme kadar devam eder. Yakndouda ise, figrinlerin 46

ortaya k ve geliimi, Avrupadan olduka farkldr. Yakndouda Natuf dnemi ile birlikte ortaya kan figrinlerin, anak mleksiz Neolitik Dneme gelindiinde, saylar artt gibi nitelikleri de eitlenir. anak mlekli Neolitik Dnemde ise, figrinlerde belirgin bir biimde azalma grlr (Hansen, 2001:94). Yakndouda figrinlerin ounu insan ya da hayvan betimlemeleri oluturur. Natuf dneminde hayvan, anak mleksiz Neolitik Dneme gelindiinde ise insan figrinlerinin baskn olduu grlr. Uzun sre bu geliimin, tarmn ortaya k ve geliimi ile dorudan balantl olduu kabul edilirken, anak mleksiz Neolitik Dneme ait yerlemelerde ok sayda figrine rastlanmas bu grn deimesini salar (Schmidt, 1998:106). rnein bu dneme tarihlenen, Hallan emi, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, ayn, Nevali ori gibi yerlemelerde, soyut dnceler, olduka gelikin heykeltralk eserleriyle ifade edilir ve daha sonra ortaya kacak Ana Tanra inancndan ok farkl bir inancn varl grlr (Umurtak, 2002:106). Gbekli Tepede bulunan, 40.5 cm.lik abartl erkeklik organna sahip figrin, baba tanr inancn akla getirir (Aydngn, 2004:136). Mezraa Teleilat yerlemesinin anak mleksiz tabakalarnda ise beyaz kire tandan yaplm, tahtta veya arkalkl bir koltukta arkaya doru gerilerek oturmu, kollar gs andrr ekilde knt eklinde yaplm, erkek heykelciklerinin (ek. 5) byk bir ksmnn erkeklik organlar belirginletirilmitir. Bu figrinlerin sert yz ifadesi ve dik durular ya bir erkek tanrnn ya da toplumda mevkii sahibi birinin varln dndrr. Bu heykelciklerle birlikte yine kire tandan yaplm phallus sembollerin de gelmesi baba tanr inancna ilikin grleri destekler (zdoan, 2003: 515).

47

ekil 5: Mezraa Teleilat, kire tandan yaplm erkek figrinleri.

anlurfa ilinde bir yol almas esnasnda bulunan, boyu 1.93 m. olan ve anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen grkemli erkek heykeli ve Nevali ori yerlemesindeki, klt binas iinde yer alan, bir stel zerindeki erkek kabartmas da, blgede erkek egemen bir toplumun yansmas olarak kabul edilebilir (zdoan, 2001:316). Bunlarn yan sra, Yakndouda, Ain Gazal (Rollefson, 2000: 167), ayn (zdoan, A., 1999:59), Caferhyk (Caneva, 1999:98), Mureybet (Hansen, 2001:181) gibi yerlemelerde bulunan, yine anak mleksiz Neolitik aa ait, kadn figrinlerinin varl da gz ard edilmemelidir. anak mleksiz Neolitik Dnemde figrinlerde genel olarak bir eitlenme sz konusudur. Ancak yerlemelerde insan, zelliklede erkek betimlemelerin yaygn olduunu grrz. anak mlekli Neolitik aa gelindiinde, farkl olarak kadnn baskn olduu ve erkein giderek azald gze arpar. Anadoluda ve Yakndouda grlen kadn figrinlerinin ounun steotopik16 zelliklerde betimlendii, blgeden blgeye ve hatta yerlemeden yerlemeye farkllklarn olduu grlr. rnein, Orta ve Gneybat Anadoluda, figrinler, daha basit biimlerde ve soyuta yakn ilenirken Orta ve Gneybat Anadoluda, st dolu gsleri tutar gibi durularyla, daha doal bir grnm elde edilmitir (Aydngl, 2004:138).
16

Cinsel organlar, abartl biimde betimlenmi.

48

Ancak kadn ve erkek figrinlerinin yapmndaki hammadde ayrm dikkat ekicidir. Kadn figrinleri zellikle kilden yaplrken erkek figrinlerinde ta kullanm tercih edilmitir. M. zdoan; kadn heykelciklerinin daha basit ve acemice yaplm, ev ii retimi olarak grrken erkek heykelciklerinin, ustalarca, iliklerde retildiini savunur (Aydngn, 2004:137).

ekil 6: Ain Gazal yerlemesine ait byk ba hayvan figrinleri. Her ikisinin de gvdesinde, piirilmeden nce, akmaktandan baklarn batrld anlalmtr.

anak mleksiz Neolitik Dnemde ska grlen figrin eitlerinden bir tanesi de hayvan figrinleridir. rnein Ain Gazal yerlemesinde 150den fazla hayvan figrini bulunmutur. Bunlarn ounlukla bykba hayvanlar ve zellikle boay betimledii grlmtr. Ayn dneme ait hayvan kemikleri incelendiinde figrinlerde betimlenen bu hayvanlarn evcilletirilmi olduuna dair net bir ey sylemek mmkn deildir. Ain Gazalda bulunan iki figrinlerin dierlerinden farkldr. nek ya da kz olabilecekleri dnlen bu iki figrinin, henz yapm aamasnda, nemliyken, gvdelerine akmaktandan baklar batrlm olduu ve bu durumda piirildii anlalmaktadr (ek.6). Bu uygulama, sembolik olarak avn iyi gemesi iin yaplm olduu yorumunu getirmitir (Rollefson, 2000:167). ayn yerlemesinin anak mleksiz tabakalarna ait ok sayda hayvan figrini saptanmtr. lgin olan, yuvarlak planl ve zgara planl yaplar evresinde, besin ekonomisinde ve evrede youn olarak bulunan domuzun hi

49

betimlenmemi olmasna ramen, yerlemede daha ok kei, koyun (ek. 7) figrinlerine rastlanmtr (zdoan, A., 1999:59)

ekil 7: ayn Tepesi yerlemesi, kil ve tatan yaplm hayvan figrinleri.

Paleolitik Dnemden itibaren tarihncesi toplumlarn yaamnda nemli bir yere sahip figrinlerin ilevleri konusunda birok gr bulunmaktadr. rnein, J. Mellaart insan ve ematik figrinlerin, tanry simgelemi olabileceklerini ne srer. Ona gre iman olarak betimlenen kadn figrinleri bereketi, boa grntsnde olanlar ise olaslkla bolluu vurgulamak iin yaplm olmaldr. Genel olarak kabul edilen bu grlerin yan sra insana benzer figrinlerin, belki de koruyucu bir ilevi olduu, hayvan figrinlerinin ise av bysnde kullanldklar dnlr (Hamilton, 2000a:137). anak mlekli Neolitik Dnemde grlen kadn figrinleri ska bereket, lm-doum, retim v.s. ile ilikilendirilmitir. atalhykte bulunan kaba etine sokulmu yabani buday ile betimlenmi kafas olmayan kadn figrini (ek. 8) yine bereket ile kadn arasndaki ilikiyi dndrr (Hodder, 2003:130). Peter Ucko ise, 1968 ylnda Hac Firuz Tepedeki figrinleri etnografik rneklerden de yola
ekil 8: atalhyk yerlemesi, arkasna buday tanesi yerletirilmi, kadn figrini.

50

karak gruplandrr. Uckoya gre figrinler, doast varlklar temsil eden, resmi trenlerde kullanlan tapnma sembolleri olmaldr. kinci grubu, by aralar olarak, bireylerin veya topluluun dilekleri (verimlilik artmas, salkl ocuklarn dnyaya gelmesi, mal veya ekinlerin korunmas, dmann zarar grmesi gibi) iin kullanlm olabilecek figrinler oluturur. Dier grubu ergenlik andaki ocuklarn dzgn davranlar renmesi veya toplulukta yer alan byklerin arasna katlma trenlerinde kullanlm olabilecek, retici ileve sahip figrinler oluturur. Ucko bu nesnelerin ocuk oyunlarnda ya da elence iin kullanlm olabileceini de ne srer. Son olarak, Ucko figrinlerin erikinler tarafndan dekorasyon ve estetik iin bile kullanm olabileceklerini belirtir (Voigt, 2000:258). Bunun yannda insan figrinlerde sra d sklkla balarnn koparldn grmekteyiz. En zayf yerin boyun olmamasna ramen boyunlarn krlarak kafalarn bilinli olarak koparld anlalmaktadr. Burada bilinli olarak bir ldrme sz konusu olabilir. bedenden Gazalda
.tarihlenen

Beidha

ve

Ain (Kuijt,

Gazal rneklerde, krk

(ek.

9) Ain

yerlemelerinde

grlen kafas

kafalar

ayrlmtr grlen

2000:150).

figrinlerin,

yerlemenin anak mleksiz Neolitik Dneme

ekil 9: Ain Gazal yerlemesi, kafas koparlm kadn figrini

tabakalarnda, ska grlen kafatasn

bedenden ayrma geleneinin, bir yansmas olarak yorumlanabilir (Rollefson,2000:169).

Figrinlerin ilevini yorumlamaktaki en nemli veri, buluntu konteksidir. Bu gerek figrinleri gerekse iinde bulunduklar yaplar yorumlamak iin son derece nemli olmasna ramen, aratrma blgemizde, ou figrinin zgn konumlar tam olarak bilinmemektedir. Yinede Tell Ramad, Ain Gazal, Mezraa Teleilat gibi Yakndounun

51

nemli Neolitik merkezlerinde in-situ konumunda bulunan birok figrin buluntusu vardr. rnein, Tell Ramadda oturur durumda, insan biimli, kil figrinin, sval kafataslaryla beraber, ukurlara bilinli olarak gmld bilinmektedir. Bu figrinlerin kafataslar iin ayak olarak kullanld dnlmtr (Akkermans, Schwartz, 2003:84). Yap ilerinde Figrinlere ska rastlanmas zel alanlardan ok birer ev ii kullanma sahip olduklarn dndrr. Sha-ar Hagolanda ev blm 1deki odalarda ve avlusunda 9 figrin ile daha byk blm 2de bulunan 48 figrin buna rnek oluturabilir (Banning, 2003:19). Figrinlerin ev ilerinde bulunmas, belki de ev halknn kendi iinde yapt bir takm trenleri akla getirir. Ayrca gnmze ait rneklerde olduu gibi, bu tr nesnelerin klt yaplar ya da konutlarda bulunmasna, mekana gre farkl ilevler yklendiklerini akla getirir. lk Neolitik Dnem toplumlarnda figrinlerin yan sra grlen dier bir ilgin buluntu topluluu heykellerdir17. Boyut olarak heykeller figrinlere gre daha byktr. Figrinlerin saysal okluu ve genelde basit biimlere sahip olmas, eer sosyal bir gereke yoksa hemen herkesin yapabilecei basitlikte olmalarna ramen, heykellerin yapm uzmanlk gerektirir niteliktedir. Nevali ori yerlemesinde st ste ina edilmi klt bina II ve IIIde toplam 11 tane kiretandan yaplm heykel ele gemitir (Hauptmann, 1999:75, 2003:626). Klt bina III ierisinden insan boyutlarnda, kireta bir insan kafas yontusu ele gemitir. Yz ksm bozulmu olan heykelin arka ksmnda sa rgsn andran, gen bal bir ylan kabartmas bulunur. Boynundan krlm olduu grlen bu kafa yontusunun bir heykele ait olduu muhtemeldir (Hauptmann, 1993:55, 1999:75,76, 2003:626). Nevali oride bu insan kafas yontusu dnda, insan-ku karm betimlenmi bir yontu (Hauptmann,

Heykelin figrinden fark, boyut olarak daha byk ve hacimli olmasnn dnda, yapm teknii bakmndan da figrinlerden ayrlrlar. Ayrntl bilgi iin bkz. Blm 1.3.

17

52

1993:58, 1999:76), ku biimli heykel, insan ve akbaba biimli heykeller ele gemitir (Hauptmann, 1993:60,67, 1999:76) Payelerin stnde zengin hayvan ve insan ikonografilerine sahip Gbekli Tepe yerlemesinde, yap ilerinden heykel buluntular da ele gemitir. C yaps iinde bulunan erkek domuz kabartmas betimlenmi ta payenin hemen nnde, yine tatan yontulmu byk bir erkek domuz heykeli ele gemitir (Schmidt, 2000:26, 1999:13). Bunun yan sra yine cinsel organ abartl biimde belirtilmi aslan, insan heykelleri ve insan kafal ku biimli heykeller Gbekli Tepe yerlemesinin heykellerini olutururlar (Schmidt, 1998:2). anlurfa ilinde bir yol almas srasnda 4 para halinde ele geen heykel18 yontusu ise olduka ilgi ekicidir. Daha ncesinde Nevali ori yerlemesinden olan ta erkek heykelleri dnda bilinen tamam ele gemi tek erkek heykel yontusudur. 1.93m. ykseklie sahip bu erkek heykelinin (ek. 10) keli kel kafas bulunur. Hafif yukar kalkk kulaklar, ne kk ve ksmen krlm burun, az belirtilmemi ve ieri kk gzleri ile maske takm grntsndedir. Omuzlarna kadar uzanan bir ift V biimli bant gs ortasna kadar ulamaktadr. Stun eklinde betimlenmi vcut tek para halindedir. Bacaklar ve ayaklar ayr olarak betimlenmemi, daha ok bir uzant eklinde yaplmtr. Heykelin bu alt ksm byk ihtimalle, heykeli topraa oturtmak iin yaplmtr.
ekil 10: anlurfa yol almasnda ele geen erkek heykeli.

18

Bahsi geen erkek heykeli, Halil-r Rahman-Balkl Gl blgesi, Hazreti brahim Ovas, Yeni Mahallede, bir Otel yapm srasnda ele gemitir. anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen bu buluntu iin ayrntl bilgi bkz. elik, B. An Early Neolithic Settlement in the Center of anlurfa, Turkey, Neolithics 2-3/00, 4-6, 2000.

53

Vcudun dndan gelircesine betimlenmi kollar yay biiminde gelerek kabaca tekrar vcutta kavuturulur. Eller burada penisi tutar vaziyette betimlenmitir. Heykelin arka ksmnda sadece kaba yeri hafife belirtilmitir bunun dnda dzdr (Hauptmann, 2003:627) Tell Ramad ve Ain Gazal yerlemeleri farkl biimde, heykel buluntular ile tarihncesi dneme ait nemli buluntu yerleridir. Tell Ramadda 3 tane oturur biimde insan heykeli saptanmtr. Ain Gazalda ise ok kk ta ve kilden yaplm insan figrinlerinin yan sra, 35-100cm. arasnda deien yksekliklerde bu buluntulara heykel (ek.11) ad verebileceimiz buluntular da vardr. (Schmandt-Besserat, 1998:2). Ain Gazalda bulunan ve M.. 7700-7600 yllarna tarihlenen, heykellerin says 30u geer. Bunlarn tm insan biimlidir ve tm figr ya da bst eklindedir. Bazlarnn ift bal olduu grlr. Bu heykellerin yapmnda, aa dal, saz, kam ve iplerden bir iskelet hazrlanarak, etrafnn kille svand ayrca yz hatlarn siyah zift ile boyayarak oluturduklar anlalr. Yz zellikle dikkat ekicidir. Burun ksa ve kalkk yaplm, burun delikleri ince ve uzun, az kk ve dudaklar betimlenmemitir (a.e:1998:3).

ekil 11: Ain Gazal yerlemesi heykelleri.

54

Bu heykellere ayr bir giyim ve peruk ya da balk taklarak ssleme yapld dnlr. Bu ekilde heykellere daha gereki bir grnm verilmek istenmi olmaldr. Heykellerin esas amac bittikten sonra, bir ukura bilinli ekilde gmldkleri grlmtr. Bir rnekte ise heykeller, 3 sval kafatasyla birlikte bir ukura braklmtr (Akkermans, Schwartz, 2003:84-85). Yine Ain Gazal yerlemesinde bulunan baz heykellerin ise taban altlarna gmld anlalr. Tm bu buluntular Ain Gazalda PPNB dolgularna aittir (Verhoeven, 2002:237). Ain Gazalda bulunan heykellerin olaslkla klt binalarnda durduu ve topluluk ile yaplan trenlerde kullanld dnlr (Akkermans, Schwartz, 2003:85). Yakndouda lk Neolitik Dnemde karmza kan bir dier heykelcik diye tanmlayabileceimiz, buluntu grubunu ise ev modelleri oluturmaktadr. Kilden yaplan ev modellerinin tam olarak ne iin kullanld bilinmemektedir. Bu objelerin, tpk figrinlerde olduu gibi, bir bakma evlerin heykelleri olduu kabul edilebilir. Byle dndmzde, ev modellerinin sembolik anlamlar olabilecei akla gelmektedir. lev hakknda ok kesin sylenebilecek veri yoktur ancak bu objelerin dnem mimarisini yanstt ve yaplan rekonstrksiyon denemelerine yardmc olduu muhakkaktr. Yakndou dnda, Kbrs, Gneydou Avrupa ev modellerinin grld balca blgelerdir. Ancak konumuz Yakndou ile snrl olduundan dier blgelere ok fazla deinilmeyecektir. Gneydou Avrupada, bilinen ev modellerinin tm Teselya, Makedonya ve Yunanistandan gelmektedir.19 Balkan yerlemelerinde ev modellerine Neolitik Dnemin bandan itibaren ok sk karlalmtr. Kalkolitik ada ok geni bir blgede grlen ev modellerinin ayn zamanda geni bir eitlemesi de ortaya kar (Toufexis, 1996:161, Marangou, 1996: 177).

Konu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Marangou, C., Assembling, Displaying, and, Dissembling Neolithic and Models, Journal of the European Association of Archaeologists vol:4, 1996. Toufix, G., House Models, Neolithic Culture in Greece, (eds. George A., P.,), Museum of Art, 1996.

19

55

Yakndouda ise Jarmo, Jericho ve ayn yerlemelerinde ev modelleri grlr. Jarmodaki ev modelleri, kabaca aynndekilerle adatr, ancak Jerichoda bulunan bir model, Ge anak mlekli Neolitik Dneme tarihlenir. Yakndouda, Kbrs ve Gneybat Avrupada ge dnemlere ait birok ev modeli bilinmektedir (Bak, 1995:109). ayn yerlemesinde, anak mleksiz Neolitik aa ait, kil ev modeli (ek. 12) zellikle, yerlemedeki hcre planl yaplarn rekonstrksiyon denemelerinin yaplmasnda yardmc olmutur. Yaplarda yksek ta subasman duvarlar ve ayn kotlarda yap iersinde ufak mekanlara blmlendirilmi alanlar; subasman duvarlar zerinde uzanan ykseltilmi yaama dzlemleri zerlerinde kerpi d duvarlar ve ince, alak blme duvarlar; ahap tayc kirileri rten sval dam kaplamas ve bunun zerinde de yine kerpi korkuluk duvarlar ile bu duvarlar zerindeki yamur oluklar. En genel haliyle tanmlanabilecek olan bu rekontrksiyon denemesi sonular, ada dier yerlemelerdeki yaplarn rekonstrksiyonlarnda da yardmc olabilir (Bak, 1995:101).

ekil 12: ayn Tepesi yerlemesi, kil ev modeli.

Bu modellerin dnem mimarisini yanstt bir gerektir. Bazlarnda dam yaplrken bazlarnda belirtilmemitir. Ancak duvarlar, kap girileri belirtilmi ve o dnem mimarisini, gnmzde anlamak asndan nemli veriler olarak karmza kmaktadr.

56

Baz rnekler vardr ki modellerin neyi sembolize ettii hakknda fikir retmeyi salamaktadr. Bunlardan bir tanesi de Garstang tarafndan yorumlanan, Jerichoda bulunan ve M.. 5000-4500e tarihlenen ev modelidir (ek. 13). 102 cm yksekliinde, 77cm geniliinde olan bu ev modelinin duvar kalnlklar yaklak 4cmdir. Garstang bu modelin evi, kutuyu ya da neolitik tapna gsterdii dncesindedir (Bak, 1995:109). Tm bu dnceler kurguya aktr. Ancak, ev modellerin, mimariyi yanstt bir gerektir. rnein Jerichodaki ev modellerinden, orada bilinen yuvarlak planl mimariyi yanstmas dnda, yapnn arasna ekilmi olan ara tavan ile bu yuvarlak yaplarn iki katl olduuna dair bilgiler vermektedir (Bretschneider, 1991:4).

ekil 13: Jeriko yerlemesi, ev modeli.

ayn ev modellerinin yapl nedeni de bilinmemektedir. Morales bu ev modellerini kil kutular olarak da tanmlar. Hcre planl yaplar evresinin btn zelliklerini yanstan bu buluntularn, adak veya inaat kalfalarna yardmc modeller olabileceini syler (Morales, 1990:70-71). Modelleri ou yaplarn hcrelerinde veya kanallar arasnda bulunmutur. Eer bu kanallar veya hcreleri, l gmmek iin yapm olsalard , ev modellerinin de l hediyesi olabilecei syleyebilirdi. Bu modeller neden birer oyuncak olmasn? (Bak, 1995:109).

57

Yukarda da deinildii gibi ev modellerinin nerelerde kullanld veya ne iin yapldn bilmemekteyiz. Ancak unu aklamak gerekir ki; bu modellere gre yaplm evler deil zellikle hali hazrda bulunan mimari minyatrletirilmitir (Bretschneider, 1991:6). Tm bu varsaymlar ev modellerinin yapl nedenini aklamak iin yeterli deildir ancak benim kanaatim, bu modellerin Yakndou lk Neolitik Dnemde Yap Klt verileriyle birlikte deerlendirilip, bu objelerin dnsel dnyalarnn bir paras olduu eklindedir.

2.2.3. Klt Binalar ve Yap Klt

Bir yerlemenin mimarisi, iinde bulunduu toplum kltrnn etkisi altnda oluur ve o toplumun kltrn, teknolojisini, inansal, bireysel ve toplumsal gereksinimleri yanstmas asndan olduka nemlidir. Bu konuyla ilgili Roth (2002:23)
mimarlk yazl tarih ve yazn gibidir onu retmi insanlara dair bir kayttr- ve onlarla ayn ekilde okunabilir. Mimarlk szel olmayan bir iletiim biimidir. Onu reten kltrn sessiz bir kayddr der.

Arkeolojik olarak dnldnde yazl kaynaklarn olmad dnemlerin toplumsal, inansal, sosyal yapsn anlamamzda mimari veriler nemli bir kaynak oluturur. Dolaysyla Neolitik Dnem inan sistemini anlayabilmek iin, baklmas gereken en byk gstergelerden bir tanesi klt binalardr. Yakndouda yaplan aratrmalarn raporlarnda, kavramsal olarak klt etkinliklerinin gerekletirildii mekanlar ile ilgili bir karklk sz konusudur. Shrine (klt mekan), cult building (klt binas), temple (tapnak), sanctury (kutsal alan) gibi kavramlar kullanlmaktadr (Rollefson, 2005:10, Trkcan, 2006:1). Bu almada, kavram olarak klt binasnn20 kullanm tercih edilmitir.

20

Klt binas tanm iin bkz. 1.3.

58

Levant blgesinde PPNA yerlemeleri ok iyi belgelenmediinden, blgedeki bu dneme ait klt binalarnn varl ok belirgin deildir. rnein Ain Mallaha yerlemesindeki yaplarda, boyutlar deien ve belki de ilevsel olarak da farkl olan binalar mevcuttur. Ancak yaplarn taban alt gmlerinin dnda, klt etkinliklerini gsteren somut bir veri yoktur. 1950lerde Jerikoda PPNA dnemine ait bulunan kule ve duvar birok tartmay da beraberinde getirir ve blgede bu dneme ait klt etkinliklerinin varlna ilikin ilk verileri oluturur. Duvarn ve kulenin ne amala yald halen net deildir (Rollefson, 2005:3). Kule 8.2m. ykseklikte ve 9m. apndadr (Naveh, 2003: 84). taraf derin bir hendekle evrilmi olan duvar ise 1.6m. kalnlndadr (Dolukhanov, 1998:218). Kenyon (1981:20) bu yaplarn, zenle hazrlanm siyasi, askeri bir savunma sistemi olduunu dnrken, Bar Yosef (1986:161) duvarn, olas su ve amur basknlarna kar, kulenin de klt etkinliklerini gerekletirmek iin yaplm olabileceini savunmaktadr. Naveh ise (2003:88), bu yaplarn hem insan hem doal tehtidlere kar yapldn ve bunun yannda da gl sembolik anlamlar olabileceini de syler. Gneydou Anadolu Blgesinde ise 1960l yllarda ayn ile balayan ve sonrasnda 1980 ve 1990larn sonlarnda, Nevali ori, Gbekli Tepedeki klt binalarnn kefi ile blgedeki klt etkinlikleri yorumlanmaya balar (Rollefson, 2005:3). Konumuz olan Yakndou blgesinde grlen Neolitik Dnem klt binalarnn dier blgelerden olduka farkl olduu grlr. Yakndou karlkl etkileim blgesi iinde olduundan, blgedeki Neolitik Dnem ky modelleri ve klt binalarnda nemli benzerlikler grlr. rnein, yerleme iinde hem ilevsel adan kullanm alanlar hem de Proto Neolitikten itibaren klt ve inan iin zel yerler ayrlmtr. (zdoan, zdoan, 1998:585). Ayrca bir sre sonra Yakndouda, dier blgelere kyasla, yerleme ii stat alanlarnn daha da belirginletii grlmtr (zdoan, 1996:21). Yerlemede klt binalarnn konutlardan daha farkl olarak konumlandrlmtr. Klt binalar yerlemenin merkezine yapld gibi, konutlardan ayr tutulmak iin yerlemede ok farkl bir yere de ina edilirler. ayn yerlemesinin ilk

59

dnemlerinden itibaren, hyn gneydou kesiminin zel bir neme sahip olduu grlr. Daha sonra Kanall yaplar evresi ve anak mlekli Neolitik Dneme kadar, bu zel alan, yerlemenin tm dou alann kaplar. Bu kesimde, hemen hemen her evrede bir klt binasna rastlanr (zdoan v.d., 1993:107). Hallan emi yerlemesinin klt binas, benzer olarak, konutlardan farkl olarak meydann dier ucuna, yerlemenin gneyine ina edilmitir (Rosenberg, 1994:124). Jerf el Ahmar yerlemesinde ise, klt binalar, konutlarla evrilmitir ve yerlemenin merkezinde yer alr (Stordeur v.d., 2001:35). aynndeki kadar ok net olmasa da, Nevali ori, Beidha, Magzalya yerlemelerinde, klt alanlar iin zel alanlar ayrlmtr (zdoan, zdoan, 1998:586). Yakndou kyleri mimarisinde dier blgelerden farkl olarak antsallk karmza kar. Bunun da sebeplerinden bir tanesi kullanlan yap malzemesi ve evresel baz zorunluluklardr. nk Yakndou da kuraklk ihtimali byktr ve rnn art deere dnmesi gerekir. Bu da ynetici, asker, din adam kavramlarn berberinde getirir; dolaysyla bu fark mimariye de yansr. Yakndouda belirgin biimde grlen antsallk, dnyann dier blgelerinde, Neolitik ve Kalkolitik Dnem boyunca, yaplarda grlmez ve klt binalar ancak ilerindeki buluntularla ayrt edilebilir (zdoan, 1996:21). Antsal klt binalarnn ortaya kmasndaki en byk nedenlerden bir tanesi, kabile toplumlarnda kaynak blmn bozulmas sonucunda ekonomik eitsizliin artt ve toplum iinde bunu kendi lehine eviren birey ya da bireylerin nfuzunun artmasdr. Bu birey ya da bireylerin otoritesinin devamll iin, zellikle belirli atalara dayanan bir inan sistemi zerinden tanrsal bir merutiyet kazandrma yoluna gidildii dnlebilir. Bir dier neden ise, toplumun ve otoritenin geliim srecinde, kurallar olan, simgecilikle desteklenen, ayin gibi tapnm uygulamalar olan inancn, sistemli hale gelmesidir. Bylece tapnm ilevi daha kapal ve zelleen alanlarda yaplmaktayd. Bir baka deile zelleen klt etkinlikleri, aile merkezli tapnmn yerine, antsallaan

60

boyutlara ulaabilen kamusal yaplarda uygulanmaya balamtr (Flannery, 1972, Trkcan, 2006:215). Klt binalarnn bir dier zellii de, plan ve yap malzemesi bakmndan, konutlardan farkl oluudur. Hallan emi, ayn, Gbekli Tepe gibi yerlemelerdeki klt binalar, plan ve duvar teknii bakmndan ayrlrlar. Hallan eminin klt binas ve ayn yerlemesinin ilk kafatasl yapsnn plan yuvarlaktr. Bu yaplarn tala rlm, yksek duvarlarnda kntlar yapan, payeler ve bazen de niler vardr. Daha sonraki dnemlerde karmza kacak olan tapnaklarn ncleri olan bu yaplar, geni ve tek bir mekandan oluurlar (zdoan, 2002b:70). Ain Gazal yerlemesindeki klt binasnn ta duvarlar yer yer 2.5mye kadar korunmutur (Rollefson, 1998:55). Klt binalarnn duvarlar genellikle masif yaplmaya allmtr. Bylelikle yap daha gsterili hale getirilmi olmaktayd. Ayrca bu kaln masif duvarlarn, genelde giydirilmi d yzeyleri ve ieriden de payandalarla desteklenmi veya zenli yaplm nileri bulunmaktadr. Bunun yan sra, klt binalarnn duvarlarndaki ta iiliinin zenli olduu grlmtr. lk Neolitik Dnemde yaplarda kullanlan ta malzeme olduka snrldr. Ancak klt binalarnda, ta duvarlarn 1m.ye kadar ykseldii grlmtr (zdoan, zdoan, 1998:585). Klt binalarnn duvarlar haricinde tabanlar da zenli yaplmtr ve farkl malzemeler kullanlmtr. aynndeki sal tal yapnn taban, yzeyi srtlerek parlatlm, kalker levhalardan olumaktadr. Ayn zamanda yerlemedeki Terazzo yaps ismini tabanndan almtr. Kirecin yaklmasyla olumu bu tabann benzerlerini Nevali ori (Hauptmann, 1993:41) ve Gbekli Tepe (Schmidt, 1999:12) yerlemelerinde grmekteyiz (zdoan, 2002b:71). Ain Gazal yerlemesindeki rnekte ise tabanlar svandktan sonra krmzya boyanmtr. Her taban yenilemesinden sonra bu ilemin gerekletirildii grlmtr (Banning, Byrd, 1984:17, Rollefson, 2000:175).

61

Yukarda deinilen zelliklerin yan sra, klt binalar, ilerinde yer alan baz mimari eler ve in-situ buluntular bakmndan da konutlardan ayrlrlar. Neolitik Dnemde klt binalar iinde, hem ilevsel hem sembolik olduu anlalan, paye veya stel/dikilita olarak adlandrabileceimiz, yap eleri grlmtr. lk rneklerde, salt tayclar ya da mekann blmlendirilmesi gibi ilevi olan bu dikilitalarn, daha sonraki evrelerde, tayc duvarlarn daha gl ve ustaca ina edilmesiyle beraber, bu dikilitalara olan ihtiya azalmtr (Trkcan, 2006:116). Bu mimari elerin ve buluntularn ilevsel anlamlar ierebilecei gibi, bazen bezeme amal bazen de sembolik anlamlar ierdii anlalmaktadr (zdoan, 1996:21). ayn yerlemesinde Plaza olarak adlandrlan, meydanda bulunan dikilitalarn, yapm ile ilgisi olmad ve sadece sembolik anlamlar ierdii anlalmtr (Bak, 2001b:117). Jerf el Ahmar yerlemesindeki EA 53 klt binasnda, zerinde yrtc bir ku kafas betimlenmi, ta stel bulunmutur (Stordeur ve di., 2001:41). Nevali orinin klt binasnda ise, yaklak 2.5m. aralklarla yerletirilmi, 12 tane dikilita ele gemitir. Ykseklii 3.myi bulan dikilitalarn bir tanesinin, n yznde 2 tane bkl kol ve alt tarafta ise bir el betimlenmitir (Hauptmann, 1993:53). Gbekli Tepede ise boylar yaklak olarak 2.5-3m.yi bulan T biimli ve zerleri hayvan ve insan betimlemelerinden oluan ok sayda dikilita ele gemitir (Schmidt, 1999:12). Bu kabartma eklinde yaplm, hayvan ve insan betimlemeleri arasnda; tilki, yabani sr ve yabani domuz, ylanlar, su kular gibi hayvanlar yer almaktadr. ou zaman ise hayvanlar gerek boyutlarnda betimlenmitir (Schmidt, 2004:93). Bu zerleri zengin betimli, dikilitalar totem gibi simgesel eler olarak grebiliriz (zdoan, 2002b:71). Schmidt, Gbekli Tepedeki betimlemelerin basit bir totem direi olmadn, bu betimlemelerin, tanrsal bir mesaj veya dinsel bir anlaty ilettiini dnmektedir (2004: 93). Baz klt binalarnn iindeki in-situ buluntular, binada ne tr etkinliklerin gerekletiine dair ipular vermektedir. ayn yerlemesinde bulunan, kafatasl yapda birok gmt ve kafatas ele gemitir. Muhtemelen bu yap, birok evrede klt binas olarak nemini korumutur. Bu yapnn l klt ile balants olduu

62

muhakkaktr (zdoan v.d., 1993:107). Hallan eminin klt binasnda ise, in-situ durumda, enesi olmayan byk ba hayvan kafatas ve bir ta kap, kei kafas biiminde yaplm havan eli ele gemitir (Rosenberg, 1994:125). Rollefson (1998:55), klt binalarn tehisinde en byk etkenin, yap ilerinden gelen buluntular olduunu sylemektedir. Bu buluntular; zel kaplar gibi zel buluntular ve atlar, seki, ocak gibi mimari eleri iermektedir. Semboller de muhtemelen bu binalarda bulunmakta ve ounlukla ikonografik olarak tanrlarla, mitlerle ilikilendirilmitir. Klt binalarn veya klt uygulamalarnn getii konteksleri tespit ederken ortaya kan genel zellikleri, Verhoeven, aadaki emada toplamtr. Konum Yap, dolgu veya obje, zel bir alanda konumlandrlmtr. rnein; bu bina, dolgu veya obje konutsal binalarn ve alanlarn aka dndadr. Binalar veya objelerin biim, doku ve rengi dier konut binalarndan ve objelerinden nemli farkllklar olabilmektedir. Binalarn veya objelerin boyutu dier konut bina ve objelerden nemli fark olabilmektedir. Binalarn veya objelerin yn, dier konutsal bina ve objelerden farkl olabilmektedir. Yap ve objede kullanlm malzemeler, dier konutlarda veya objelerde grlmemi niteliklerde olabilmektedir. Yap veya dolgu, normalde bulunmayan buluntulara sahip olabilmektedir. Objelerin balants, ilevsel olarak aklanamayabilir. Bina, obje veya dolgu tek veya nadir olmas itibariyle zel olabilmektedir. Bina, obje veya dolgu; dorudan ilevsel ve konut eklinde yorumlanamayabilir. Aratrmacnn referans erevesinden, aratrma altnda olan bir yapnn, obje veya dolgunun, genellikle klt uygulamas olduu tahmin edilebilmektedir.

Biim, doku ve renk Boyut Yn Yap Malzemesi Envanter arm Say levsellik Bilinen/Benzerlik

Tablo 2: Yakndouda, Neolitik Dnem klt binalarn genel zellikleri(Verhoeven, 2002:Table 1den uyarlanmtr.

63

Neolitik Dnemde klt binalarn, konutlardan farkna yukarda genel olarak deinilmitir. Ayn dnemde grlen bir baka olgu ise yap kltdr. Yap klt21, inan sistemine bal olarak yaplara sembolik anlamlar yklenmesini ve baz uygulamalar kapsamaktadr. Tarihncesinden gnmze kadar birok kltrde22 yap klt rnei oluturabilecek gstergeler bulunur.
konuta yklenen anlamlar, konutla ilgili inanlardr. Konutun sembolik ilevler yklenmesiyle ilikilidir. Konutlarn bu ilevlerinin nemi tarihin deiik dnemlerinde farkl younlukta olmutur. Toplumlarn dnyevileme ynnde ilerlemeleriyle konutlarn bu ilevlerinin greli nemini yitirecei ve nitelik deitirecei sylenebilir (Tekeli, 1996:12)

Neolitik Dnemde yap klt gstergelerinin olduka zengin olduu grlr. bu gstergelerden biri de tezin konusunu oluturan yaplarn gmlmesi geleneidir. Yaplar bir sebepten dolay terk edilirken insan gibi gmlmlerdir. Yaplarn gmlmesinin gstergelerine bundan sonraki blmde ayrntlaryla deinilecektir. Yaplarn gmlmesi geleneinin dnda birok Neolitik Dnem yerleiminde yaplarn boynuz veya kafataslaryla dekore edildii grlmtr. rnein Hallan emi yerlemesinde klt binalar anlatrken de deindiimiz gibi yapnn iine braklm bykba hayvan kafatas ve boynuzlar ele gemitir. Bu yapnn klt etkinliklerinde kullanld dnlr. Bunun yan sra Hallan emi yerlemesinde grlen dier yaplarda da koyun kafataslar (Rosenberg, Redding, 2000: 49), Jerf el Ahmar yerlemesinde birok byk ba hayvan kafatas ve boynuzlar duvarlardan dm bir ekilde yaplarda bulunmutur (Stordeur, Abes, 2002:587). atalhyk yerlemesinde birok yapnn iinde bykba hayvan kafataslar duvarlara yerletirilmi ekilde grlr (Hodder, 2006:137). atalhykte grlen dier yap klt gstergesi de duvar resimleridir. Burada grlen duvar resimleri ve kabartmalarndaki zengin ikonografi artcdr. Ayrca yerlemedeki duvar resimlerinin yenilenmesinin ok sk meydana
21 22

Ayrntl bilgi iin bkz blm 1.3. Tarihi ve etnografik rnekler iin bkz blm 5.

64

geldii anlalmtr. Duvarda grlen resim ok ksa bir zaman iin grlr ve hemen stne yenisi yaplrd (Hodder, Cessford:2004:22).
gnlk iler ve binalarn inaat, kullanm, yeniden ina edilmesi, terk edilmesi ve doldurulmasyla (gmlmesi) ilgili yaplanlar sembolik bir dnyann ekseninde gerekleirdi. Hepsi gl bir toplumsal anlam tayan sembolizm erevesindeki mekanlarda yrtlrd

(Hodder, 2006:138) Neolitik Dnemde grlmeye balanan buluntularn arasnda ev modelleri23 olduka dikkat ekicidir. Ev modellerini evlerin heykelcikleri olarak dndmzde, bu buluntularn yap klt gstergeleri arasnda yer almas gerekir (zdoan, Szl Grme). Bunun dnda, yaplarn ilerinde gerekletirilen klt etkinliklerinden en belirgin olan ise yap ilerinde grlen gmlerdir. Yap klt gstergelerinden sayabileceimiz yap ii gmler24 ilk Neolitik toplumlarda ok sk grlr. Bu uygulamann altnda yatan dnce tam olarak bilinmese de, yap ile bu bireylerin arasnda bir balantdan sz edilebilir. Yukarda sz edilen tm bu veriler sonrasnda, Neolitik Dnem yaplarnn sadece barnak, yemek hazrlama ve saklama gibi ev ii etkinliklerini iermedii ayn zamanda sembolizmle zenginletirilmi, farkl anlamlar yklenen yerler olduu anlalr (Banning, 2003:19-20).

23 24

Ayrntl bilgi bkz. Blm 2.2.2. Ayrntl bilgi bkz. blm 2.2.1.

65

2.3. Yaplarn Gmlme Geleneinin Gstergeleri

Yerlemelerdeki olas gml yaplar incelenirken, istisnalar olmasna ramen, baz uygulamalarn tekrar ettii anlalmtr. Tekrar eden uygulamalar, gml yaplarn tesbitindeki ltlerimizi oluturmutur. Aada bu gstergelerin neler olduuna dair genel bilgiler verilecek ve Blm 4 de ise rneklerle ayrntlarna deinilecektir.

2.3.1. Buluntu Topluluunun Durumu

Yaplarn gmlmesi uygulamasnn ilk aamasn yaplarn ilerinin artlmas oluturur. Burada artma szcn kullanlmasndan kast, gnlk kullanma ait eyalarn yap iersinden karlmasdr. Gmlen yaplarn ilerinde sembolik anlamlar olabilecek buluntularn dnda gnlk kullanma ait buluntular grlmemitir. Gmlen yaplarn birounda, kiisel sslemelerin ve kk buluntularn yap ilerinden karld anlalr. Bazlarnda ise yapnn baz kesimlerinin doldurulmadan nce yeniden svand grlr.

2.3.2. Sembolik Objelerin Durumu

Gmlen yaplarn neredeyse tmnde, yap ilerine sembolik anlamlar olabilecek buluntular bilinli olarak braklmtr. Yaplarda taban zerine, duvar dibine veya duvara asl ekilde brakld anlalan hayvan kafataslar grlr. Bunun yan sra tme ta, yeni yaplm yass balta, ta kap gibi buluntular yap iinde genellikle tabana braklm bir ekilde bulunur. Yap kullanmdayken, yap ilerinde yer alan ta stellerin byk bir ksm yap terk edilmeden nce krlp taban altna gmlmtr. Ayn ekilde baz yerlemelerde heykel, figrin ve ta maskelerin yapnn taban altna yapnn gmlmesi gereklemeden nce buralara bilinli ekilde yerletirilmitir. Gml yaplarn bazlarnda grlen rlyeflerin yap gmlmeden nce belli yerlerinin

66

krld anlalmtr. Bu buluntularn buralara konmasnn altnda yatan inan belirsizdir. Ancak bu buluntularn buralara konmasndaki ama yaplara da ller gibi hediye brakmalar veya bunlarn birer yap ada olabilecei muhtemeldir. A. zdoan (1994:211) yaplarn gmlmesi gelenei ve yap ilerine braklan objeler hakknda unu syler:
zerleri ta bir rt ile rtlerek gmlmlerdir. Bunun nedenleri bilinmemekle birlikte bu dnemden itibaren terk edilen yaplarn iinde baz eyalarn braklarak gmlmesi bir gelenek haline geldiinden, bu bilinli yap terk etme ve gmmenin nedenini bilemediimiz bir inancn sonucu olduuna hemen hemen kesin gz ile bakabiliriz yaplarn terk edilmesi gmlmesi byk bir olaslkla trenle yaplm: yaplarn ii temizlenmi, bazen iine zellikle brakld anlalan eyalar bulunmakta (Kermez Dere yass talar, ayn Terazzo yapsnn iindeki insan yzl kabartmal yalak paras ve Kafatasl yapnn iine atlm al kap, Abu Hureyra al kaplar) ya da aynnde Kafatasl yapdaki eski byk yass sunakta paalarnn daha sonraki yenileme evresinde yapnn iinde tekrar kullanm gibi. Terk edilmesine karar verilen yapdaki dikilitalar yere yatrlyor veya tepesi krlyor (ayn, Kermez Dere, Nevala ori, Akl?) ve ileri zenle doldurulup zerleri rtlerek terk edilmilerdir (zdoan, 1994: 216).

2.3.3. Giri Yerlerinin Durumu

Gml yaplarn hcreleri ve ana giri yerlerinin yap terk edilmeden nce, evredeki mevcut talar ile zensiz bir ekilde rlerek kapatld grlr. Kapatlmada kullanlan talarn rlmesinin dzensiz ve herhangi bir kurala uymayan rgs bize; yapnn salamlatrlmasnn amalanmadn ve bu ilemin yapnn gmlmesinin bir paras olduunu dndrmektedir (zdoan, 2000:590). Yap girilerinin bu ekilde kapatlm olmas ile bir anlamda yapnn tekrar kullanlmas da engellenmitir.

67

2.3.4. Yap i Dolgunun Durumu

Yaplarn gmlmesi uygulamasnn grld birok yerlemede, gmlen yaplarn dolgusu yerlemeden yerlemeye farkllklar gsterir. Baz rneklerde yapnn ii steril bir toprakla doldurulurken, ta veya tackl toprak karm dolgularda grlmektedir. Genellikle yap iinden gelen bu dolgudan buluntu gelmezken baz yerleimlerde bu dolgu yerleme topran andrr ekilde birok buluntu ile kark halde grlr. Yaplar gmmek iin kullanlan topran gmlmemi yaplardan gelen topraktan farkl olduu anlalmtr.

2.3.5. Yanma Durumu

Yaplarn yangn geirmesi, arkeolojik olarak mimariyi normalden daha iyi koruduu fark edilen bir olgu idi. Ancak Stevanovic ve Tringham25 zellikle Balkanlarda korunmu mimariye sahip ve yerlemelerin tmne yaylan yangnlarn bir tesadften ibaret olmadn, yaplarn bilinli olarak yakldn savunurlar. Gneydou Avrupada, Son Neolitik26 dnemine ait neredeyse hi yanmam yerleime rastlanmamtr. Yaklm yaplarn mimarisinde, toprak yap, tabanyla ve st yapnn toprak molozunun toplu halde ylmas eklinde grlr. Yksek scaklk altnda ahap

25

Ayrntl bilgi iin bkz. Stevanovic, M. The Age of Clay: The Social Dynamics of House Destruction. Unpublished Ph.D. Dissertion, UC Berkeley, 334-395, 1996. Tringham, R. Engendered Places in Prehistory. Gender, Places and Culture 1:169-203, 1994. Tringham, R. Archaeological Houses, Households, Housework and the Home. In The Home: words, nterpretaions, Meanings, and Environments, edited by D. Benjamin and D. Stea, Avebury Pres, Aldershot, 79-107, 1995.
26

Yaplarn bilinli olarak yaklmas ile ilgili bu fenomen kronolojik olarak lk, Orta ve Son Neolitik Dnemde grlr. Srbistann Vinca Kltrnn erken dnemleri M.. 5200 ve sonu M.. 4000lerde grlse de Bulgaristan ve Gney Macaristann Neolitik/Eneolitik Dnemlerinde daha uzun srd. Bulgaristan Karanovada M.. 6200-3800, Macaristandaki Tizsa ve Tizsapolgar kltrnde M.. 53003800 C-14 tarihlerine dayanr (Stevanovic, 1997:337).

68

iskeletin etrafndaki toprak seramie benzer bir maddeye dnr. Vinca kltrnn dalrg teknii ile ina edilmi yaplar yakldktan sonra bir anlamda yapnn ktkten sonraki resminin dondurulmasdr. Bilinli olarak yaklm bu in-situ durumundaki yaplar, ev taban, duvarlar, plan, frnlar, ev ii mobilyalar ve anak mlek gibi eyalarnn stnn yklan duvar paralar ve molozla rtlmesinden dolay ok iyi korunarak gnmze ulamtr (Stevanovic, 1997: 337-338). Balkanlar dnda Yakndouda Neolitik Dnemde de yaplarn bilinli olarak yaklmas ok net olarak izlenir. Yakndouda birok yerlemede yaplarn gmldkten sonra yakldklar grlr. Yaplarn gmlmesi ve yaklmas bu yaplarn bir klt anlama sahip olduunu gsterir (Kirkbride, 1967:96).

2.3.6. Yapnn Duvar Ykseklikleri

Gmlen yaplarn birounun duvarlar olduka iyi korunmutur. Ta veya kerpi duvarlar ki kerpi duvarlarn korunmas ok zor olmasna ramen, yaplarn duvar yksekliklerinin, neredeyse hi bozulmadan at seviyesine kadar korunduu, kazlar ile grlmtr. zellikle kerpi duvarlarn yamur gibi hava artlarna kar dayanksz olduu gz nne alndnda, yap duvarlarnn bu denli korunmu olmasnn ilerinin toprak ile doldurulmu olmas ile mmkn olabileceini gsterir.

69

2.4. Seilen Yerlemelerle le lgili n Bilgiler 2.4.1. atalhyk Yerlemesi Yerleme ile lgili Genel Bilgiler
Konumu ve Aratrma Tarihesi atalhyk, Konya ilinin 52 km gneydousunda, umra ilesinin 11 km kuzeyinde yer alr. Ayn zamanda Beyehir Glnden beslenen aramba aynn dou ksmnda bulunan atalhyk deniz seviyesinden yaklak olarak 1000m. yksekteki Anadolu Platosunda konumlandrlmtr. Yerleme dou ve bat atalhyk olmak zere iki hykten oluur (Melaart, 2003:9). Dou atalhyk Neolitik Dneme tarihlenir. atalhyk Neolitik ada yerlemeye son derece uygun bir noktadadr. Tm bu uygun ortam ve doal zenginlikleri salayan Konya Glnn son Pluvial dnemde ekilmesi ve yrenin geni dzlk oluturmas sebebine dayanyor. Bunun yannda dalar arasndaki havzalar, evrelerinden topladklar yer alt ve yerst sularyla, scak mevsimlerde insanlar iin elverili koullar oluturmaktayd (Erol, 1980:5). Konya Ovasnn verimli bir yerleim blgesi olmasnn en byk sebeplerinden bir tanesi de Konya Ovasnn Pluvial Dnemde gl olmas ve sonrasnda gln ekilmesiyle beraber yerini verimli ovaya brakmasndan kaynaklanmaktadr (Erol, 1972:29). Erol, bu konuyla ilgili ayn eserde yle der:
Konya Pluvial Gl son pluvial de 1017 metrelik seviyeye eritikten ve Pluvial devrenin sonlarna doru1010 metreye ekildikten sonra, iklimdeki ilk yumuama belirtilerini takiben Mezolitik insanlar buralara gelerek gln kylarnda yaamaya balamlardr. Daha sonra Holosen balarnda, gneyli, rzgarlarn daha etkili olmas gln ekilmesi hzlanm ve gl

70

1006, 1002 ve 1000 metrelerde daha uzun duraklayarak bugnk durumunu kazanmtr. Ancak bu ekilme bir kararda olmayp, arada bazen uzunca geri ilerleme ve belki de zaman zaman kuruma devreleri de olmutur. 1006 ve 1002 metrelik gl seviyesi safhalar arasnda, M.. 6500 yllarnda atalhyk yerlemesi kurulmutur.

Yerlemenin (esas hy) Dou atalhyk yaklak 13 hektarlk bir alan kaplar ve 450 m. uzunluunda, 275m. geniliindedir. atalhykteki Neolitik Dneme tarihlenen kltr dolgusunun yaklak 19 m. civarnda olduu saptanmtr. Ancak dolgu kalnlnn bu kadar byk olmasnn en byk sebeplerinden bir tanesi, yaplarn duvarlarnn yaklak 2 m. koruna gelmesinden kaynaklanmaktadr (Melaart, 2003:13). Yaplan yeni almalar da atalhyk yerlemesinin yer seimi hakknda daha fazla bilgi vermektedir. Yerlemenin 9 bin yl nce ki doal evresiyle ilgili bilimsel almalarn ou bu ynde, yerlemenin neden burada kurulduunu anlamaya ynelik olmutur. Prof. Neil Roberts ve ekibi tarafndan yrtlen eski doal evrenin canlandrlmasna ynelik almalar, blgeden ve yerlemenin etrafndan alnan polen ve sedimantasyon rnekleri temelinde gerekletirilmi ve buna gre atalhykn iskan edildii dnemde, son derece zorlu mevsimsel su taknlarnn yaand ve yerlemenin etrafnn sulak, bataklk arazilerle kapl olduu anlalmtr. Yerlemede bulunan su kular da bu durumu yanstmaktadr. Bu nedenle, Dr. Arlene Rosen tarafndan incelenen tahl fitolitlerinin (bitkinin silikadan iskeleti) kuru tarma iaret etmesi artcdr. Buna ek olarak arkeobotani almalar, yerlemede bulunan tahllara kurak blgelere ait yabani bitkiler arasnda bir birlikteliin varln gsterir. O dnemde en yakn kuru alan, yerlemeden 5-10km. uzaklkta yer alr. atalhykte yaplarn svanmasnn ve kil amurunun nemine ilikin neml, veriler bulunur. zellikle alt tabakalarda boyal tabanlarn yapmnda kullanlan kaliteli kirecin elde edilmesi iin, nemli miktarda kire yakld saptanmtr. Yerlemenin konumu itibari ile ovann alt ksmndadr ve buras, geni kire ve zengin kil yataklarna ulam kolaylna sahiptir. Marl (kireli toprak birikintisi) binalarn svanmasnda buradaki heykel, kabartma nesnelerin yapmnda atalhyk halk iin olduka ihtiya duyulan bir malzemedir. Bu 71

etkenler, geim kaynaklarnn yan sra, yerlemenin konumunu da belirlemi olmaldr (Hodder, 2002:97). James Mellaart 1951 ylnda atalhyk bulan ilk insan olmakla beraber 1961 ylnda kazlara balanmtr ancak kazlar 1963 ylnda son bulmutur. Uzunca bir sre ara verilen kazlara, 1993 ylnda tekrar balanmtr. 1960l yllarda, Ankarada yer alan ngiliz Arkeoloji Enstitsnn destei ve James Melaartn bakanl ile, atalhykte ilk kazlara balanmtr. 1993 ylndan bu yana ise I. Hodder ynetiminde yaplan kazlarda, Trkiye, ngiltere, Yunanistan ve ABDden birok aratrmac almaktadr. Ayrca kazlar; aratrma komiteleri Avrupa Birlii ve baz zel sponsorlar tarafndan da desteklenmektedir (Hodder, 1996:43-44). Tabakalanma ve Tarihleme Yerleme, Dou ve Bat atalhyk olarak 2ye ayrlr. Bat atalhykte Kalkolitik Dneme tarihlenen verilere rastlanrken, bat atalhyk ve dou atalhyk arasnda benzerliklerin olduu kadar farkllklarnda olduu grlmtr. Bat atalhykte yaplarn birou kk hcrelere ayrlmtr. Birok mimari zellikleri Dou atalhykten farkldr (Hodder, 2000:5, Hamilton, 2000b:6-7). Dou atalhykte M.. 5600den sonra bilinmeyen bir sebeple terkedilmi ve sonrasnda Bat atalhykte yerleilmitir. Burada da yaklak 700 sene yerleilmi ve yine bilinmeyen bir sebepten terkedilmitir (Melaart, 2003:36). Ancak almalar daha ok Neolitik dneme tarihlenen Dou atalhykte younlatrlmtr. atalhykte tabakalanma en stten aaya doru 0-X olarak numaralandrlmtr. atalhykte imdiye kadar yaplan almalarda 15 metrelik kltr dolgusunda 12 yap kat saptanr ve bu yap katlarnn yenileme evrelerini deil, 12 farkl kenti temsil eder (Mellaart, 2003:33).

72

Tabaka 0-I (M.. 5720): Bu tabakalarda buluntular ok dar alanlarda bulunmu ve yaplarn yorumu yaplamayacak kadar tahrip olmu bir ekilde gnmze geldiinden dolay bu tabakalarla ilgili pek fazla veri edinilememitir. Bu nedenle atalhykn tabakalanmasnda, II ve VII arasndakiler n plana kar (Melaart, 2003:37). Tabaka II-VI (M.. 5750-6070): Tabaka VI A B olarak ikiye ayrlmtr. Yerlemede, drtgen planl, kepi yap gelenei grlmektedir. I ve VI arasndaki tabakalarda grlen, kare veya dikdrtgen biimli ocaklar, alt tabakalardaysa yuvarlak biimli ocaklar grlmtr. Bu tabakalarda da yaplara damdan girildii saptanmtr. VIA ve VIB tabakalarnda yap dokusunun dier tabakalara gre seyreltii grlmtr. Bunun sebebinin, o dnemde ortaya kan yaplarn aydnlatlmas sorununa bir zm olduu ynndedir. 2003:37-38). Tabaka VII-X (M.. 6200-6500): VII. Tabakada ev sralar ve tapnaklarnn birbirini takip ettii grlmektedir. Mimari zellikler atalhyk yerlemesinin karakteristik mimari zellii evlerin drtgen veya kare planl ve kerpiten yaplmasdr. Evler bitiik dzende ina edilmi ancak her yapnn kendine ait duvarlar vardr. Yaplarn tavanlar ahap kirilerin yatay ekilde dizilmesiyle oluturulmu dz damlardr. Yaplara giriler atdan, olaslkla bir merdiven yardmyla salanmaktadr. Damlarn dz olmas, gnlk etkinliklerin bir ksmnn burada getiini akla getirmektedir (Kurtulu, 1995:20). Yaplar gnete kurutulmu drtgen biimli, bol saman katkl kerpilerle, saz, kam, ahap hatllar ve kil sva ile ina edilmitir. Doal evrede ta saysnn az olmas sebebiyle yaplarda ta malzeme kullanlmamtr ve VI. Tabakada ise geni bir avlu sisteminin ortaya ktn grmekteyiz.Tabaka VIAnn bir yangnla beraber yok olduu grlmtr (Melaart,

73

bunun yannda pis veya tauf27 tekniinin bu yerlemede hi kullanlmad grlr (Mellaart, 2003:37). Yaplardaki odalar yaklak 25m2 civarnda olup, duvarlardaki zengin kabartma ve duvar resimleriyle bezenmitir. Mekan ilerinde seki, ocak gibi mimari eler yer alr ve yaplar avlular etrafnda kmelenmitir (Dolukhanov, 1998:285). Buluntular Yerleme, mimarisi dnda farkl gruplardaki, ok sayda buluntusuyla da dikkat ekicidir. Bu buluntularn en banda figrinler yer alr. atalhykte ok sayda kilden ve tatan yaplm, hayvan, kadn, erkek ve hatta hem kadn hem erkek olabilecei (?) dnlen figrin ele gemitir (Voight, 2000:276). Yerlemede grlen steotopik zellikli kadn figrinleri, duru, biim bakmndan eitlilik gsterir ve Mellaart tarafndan bu figrinlerin ana tanra inancyla bir ilgisi olabilecei dnlmtr. Hatta atalhyk ile zdelemi olan tapnak A.II.1de tahl petei iinde bulunan, tahtta oturmu, doum yapan kadn ve her iki yannda bulunan leoparlardan destek alr biimindedir. Erkek heykelleri kadn heykellerine gre daha az saptanmtr. Figrinlerin birou tapnaklarda ele gemitir. Bir dier nemli buluntu topluluunu mhrler oluturmaktadr. VI tabakadan II. tabakaya kadar toprak mhrler ele gemitir. Spiral, menderes gibi desenleri ieren mhrler daha ok oval ya da dikdrtgen eklindedir ve bask yzeyi dzdr. Bu mhrlerin insanlarn gvdelerinin boyand da dnlse de, baskn olan gr bunlarn kumalar zerinde desenler oluturulmak iin kullanlmasdr (Melaart, 2003:158). atalhykte dokuma ile ilgili olarak, hasr ve sepetlerin negatif izleri kil veya silislerin zerinde grlmtr. Sepet ve hasrlarn tahllarn depolamak iin ve llerini gmerken sarmak iin kullanld dnlmektedir. Yerlemede ta endstrisi de ok gelikin durumdadr. Byk kazyclar, baklarn yapmnda daha ok akmakta tercih edilmitir. Obsidyenin etrafta bol bulunmasnn da byk bir etkisinin

Tauf veya Pis: Kerpicin bilinmedii dnemde, konut inasnda kullanlan amura yerel dilde verilen isim.

27

74

olmasyla beraber, akmaktana oranla obsidyen daha ok kullanlmtr. Obsidyenden mzrak ular ve ok sayda orak baklar da ele gemitir obsidyenden yaplm bir dier ilgin buluntu ise srtme alet teknolojisiyle yaplm aynadr. Kemik aletlerde yerlemede ok yaygn olarak kullanlmtr. Spatller, deliciler, kaklar, saplar, ineler, kemer tokalar gibi birok buluntu ele gemitir. ou; tabaka VIda ele geen renkli ve kire talarndan, kemikten yaplm boncuklar, kolyeler, bilezikler ele gemitir. VII ve V. gibi orta tabakalarda ta aletlerde ve anak mlek yapmnda byk farkllklar grlmeye balar. Bu tabaka buluntularnda bir uzmanlama sz konusudur (Hodder, 2002:97). atalhykte grlen duvar resimleri bal bana ayr bir grubu oluturmaktadr. Duvar resimlerinde grlen av sahneleri, insan ve hayvan motifleri ou zaman bereketle zdeletirilmitir. ou hayvan ve bitki motifleri atalhyk sakinlerinin birtakm totemlerini oluturmutur. Bu motiflerden bazlarnn kadnn doum srecinde ve sonrasndaki zorluklara yardmc olmas ynnde olabilir (Ate, 2002:44).

2.4.2. Canhasan Yerlemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Canhasan Hyk yerlemesi, Anadolu Blgesinin gneyinde, Karaman ilinin yaklak olarak 13 km. kuzeydousunda yer almaktadr. Canhasan kynn (Alaat ky) 1.5 km. kadar kuzeyinde bulunmaktadr Yerlemenin denizden ykseklii yaklak olarak 1140 m.dir. Yerleme Canhasan I, II ve III diye ayrlmtr (French, 1998:1). Canhasan I, Kalkolitik ve Bizans Dnemine, Canhasan II Roma, Bizans ve Canhasan IIIde Neolitik Dneme tarihlenir. Yerleme gnmzde, ova seviyesinden biraz 75

yukarsndadr. Hyk 100x100m. boyutlarndadr. Hyn ykseklii ise yaklak 6 m.yi bulur (French, 1972:182). 1951-52 ve 1958 yllarnda J. Mellaart, A. Hall ve D. French tarafndan yzey aratrmasnda saptanan hykte kaz almalarna, ngiliz Arkeoloji Enstits destei ve David French bakanlnda 1961-1967 yllar arasnda srdrlmtr. Yerleme, blgede yer alan pluvial gln kurumasndan sonra, kuruyan gln kysnda kurulduu anlalmtr. Canhasan III yerlemesindeki fauna kalntlarna gre yaplan aratrmalarn sonucunda, blgenin eski bitki rtsnn daha ok step ve ormanlk alanlarnda akarsu kenarlarnda younlat saptanmtr (French, 1972:182). Tabakalanma ve Tarihleme Yaplan sondajda, 7 yap kat saptanmtr. Dolgularn azami derinlii 6.75m.dir. Bu 6.75mnin 2.75i varolan hyn yksekliidir. Geri kalan 4.5m. ise gmldr (French, 1972:182). Canhasan Ide Kalkolitik Dneme tarihlenen 1 ve 3. tabakalarn stte olan 1. tabaka Son Kalkolitik Dneme tarihlenir. Bunun altndaki 2. tabakann 2A evresi 5 alt evresiyle Orta Kalkolitik, 2B evresi ise 3 alt evresi ile lk Kalkolitik ve 2. tabakann altnda yer alan tabakalarda Kalkolitik Dnemin en eski evrelerini gstermektedir. Saptanan tabakalardan en eskisi 7. tabakadr. 2. tabaka ise A ve B olarak 2ye ayrlmtr. Daha erken dnemi temsil edene 2B denmitir ve daha iyi korunmu buluntular ve ierii bakmdan daha nemli bilgileri sunar. Bir sonraki ise 2A ismini alr. 2Ada bir nceki evreye ait yap duvarlarnn tekrar kullanld grlmektedir (French, 1998:19). Tabaka 7-4 arasndaki yaplarn, 2B ile karlatrldnda daha kk olduu grlmtr. Bu tabakalarda, duvarlar ta temelsiz ve duvarn byk bir ksm nceki duvarn devam niteliinde ina edilmitir. Btn yaplar zensiz ekillendirilmi

76

duvarlara sahip ve kalba alnmam kerpiten yaplmlardr. Neolitik Dnemdeki Canhasanda, duvarlar ve kaplarda ta kullanm ok nadir grlmtr. Duvar yapmnda kullanlan kerpilerin aras kille yaptrlyor ve son olarak da duvar yzeyi kerpile svanmaktayd. Duvarlarn kalnl ise kerpilerin kalnlklaryla doru orantldr. 7-4 arasndaki tabakada tula byklnde bir fark bulunmam ve boyutlar yaklak 50x30x8cm.dir (French, 1998:20). Canhasan III, 7. yap katyla anak mleksiz Neolitik aa tarihlenir. Yaplan C 14 hesaplamalarna gre, yerleme G.. 8400/85002e tarihlenir. Tabakalanma aadan yukarya doru numaralandrlmtr ve Canhasan III yerlemesinde u ekildedir: 7-4 3 2B 2A 1 Mimari Son Kalkolitik 6 evreye sahiptir ve yerleme mimarisinden biraz farklklar gsterir ve yaplarn yn, plan duvar kalnlklar, tula boyutlar deiiklik gsterir. yaplarn hemen hepsinde yenilemeler yaplmtr. Son Kalkolitik Dnem yaplarnn 2 katl olduuna dair bir veri elde edilmemitir. Duvarlarn iten beyaz renkte bir kille svand grlr (French, 1998:19). Canhasan Ide yaplarda genellikle kerpi kullanlm ve yap planlar kare veya dikdrtgen eklindedir. Yaplarda aa destek ve payanda duvarlar olduu grlmtr. Neolitik lk Kalkolitik lk/Orta Kalkolitik Orta Kalkolitik Son Kalkolitik M.. 5500-5000 M.. 5000-4250 M.. 3750-3250

77

Yaplarnn her birinini kendine ait duvar bulunur ve yaplarn 2 katl olduu dnlmektedir. 1. kat tek bir mekandan oluur ve st katn daha hafif bir malzemeden ina edildii anlalr. Yaplarn tabanlar kil ile svanm ve yer yer krmz a boyasyla boyand grlmtr. 2B evresi M.. 4900 yllarnda byk bir yangnla sona erer ve yerleim halk buray terk etmez, ky yeniden ina eder. 2A evresi olarak tanmlanan bu dnem M.. 4900-4300 yllarna tarihlenir (French, 1962:35). Yaplarda kerpi tula kullanmnn yan sra pise tekniinin olduka fazla kullanld grlmtr. Yaplarda ta temel yaplmam ve duvarlar ayn zamanda tabanlar kille svanmtr. Baz yaplarn tabanlar, sktrlm kilden yaplmtr. Bazlarnn iine de akl talar kartrlmtr. Mimarinin karakteristik zellii u ekilde zetlenebilir: Avlular etrafna yerletirilmi konutlar, bitiik dzene sahiptir. Yaplar ile avlular arasnda geitler bulunmaktadr. Genelde iki odal yaplarn bazlarnda kap geitlerine rastlanmtr. Baz konut ilerinde duvarlara gmk ocaklar grlmtr. Bazlarnda ise sekiler vardr. (French, 1962, 1998). Buluntu Son Kalkolitik anak mleinin en tipik grubunu krmz, krmz kahverengi ve kahverengi siyah akl mal gruplar oluturur. Kap formlar genelde omurgal, dar azl, ksa dz boyunlu kaplardan oluur. Yuvarlak kulplarn stnde sivri veya boynuz biimleri grlmtr. 2A evresinde ise boyal mallar ok tipik olarak karmza kar. Krem veya devety renginde olan kaplar yuvarlak karnl,s kaselerden oluur. Gri veya devety renginde akl mallar grubunda ise kk kaseler grlmtr. 2B evresine ait anak mlek bulgular genelde ak siyah veya gri renk zerine kazma teknii ile yaplm ve ii beyaz kire ile doldurulmutur. Ak renk zerine boya bezenmi anak mlek ve koyu kahverengi veya koyu krmz renkte aklanm anak mlek bol miktarda ele gemitir (French, 1962:34).

78

Son Kalkolitikde pimi ve yar pimi kilden nesneler ele gemitir. Bunlar arasnda sacayaklar, ou pimemi kilden yaplm insan ve hayvan figrinleridir. 2B evresinde kil arak, sapan taneleri, tpa gibi buluntular grlr. Yontma ta alet teknolojisine ait aletlerde obsidyen arlkl olarak kullanlmtr. Obsidyenden ular, u kazyclar, yonga kazyclar, sarp dzeltili dilgiler, deliciler ele gemitir. Geometrik yarm aylar ve yamuklar mevcuttur. akmaktandan orak baklar ele gemitir. Ancak Son Kalkolitik Dnem dolgularndan az sayda obsidyen yonga, dilgi grlmtr (French, 1968:91). Srtme alet teknolojisine ait boncuklar, havan, havan elleri, tme talar, yass baltalar ve ta kaplar vardr. zellikle 2A evresinde eitli renklerde yaplm talardan kaplar, ve ta boncuklar dikkat ekicidir. Kemik ve boynuz alet grubundan da ineler, spatullar ve boncuklar ele gemitir. Son Kalkolitikte kemik ve boynuz aletler sayca az olmasna ramen 2A evresinde boynuzdan balta klflar, bzlar, kemik kancalar, ular grlr. 2Bde kemik ular, bzlar kemer tokas ve bir yapnn iinde kemik boncuklardan yaplm bir kolye ele gemitir. Bunun yan sra deniz kabuklarndan kaplm kolyeler, kemikten yaplm bilezik de buluntular arasndadr (French, 1968:91)

2.4.3. Akl Hyk Yerlemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Akl Hyk Yerlemesi, Aksaray il merkezinin 25 km gneydousunda, Kzlkaya kynn snrlar iinde yer almaktadr. Yerleme, denizden 1119.45 m yksekliktedir. Melendiz Irmann kysnda gelimi ve orta byklkte bir hyk olan Akl, yaklak 35000/40000 m2lik bir alan kapsar. Hyn kuzeyde 15.35 m olan ykseklii, gneye doru bir eimle 13.16 mye kadar alalr (Esin, 1996:31-32).

79

Akl Hyk, Pennsylvania niversitesi Hititologlarndan E. Gordon tarafndan 1963 ylnda bulunur. Yerlemede daha sonra, 1963-65 yllarnda I. Todd kapsaml yzey aratrmalar yapmtr. Todd hykteki yerleimin, toplad kmr rneklerinin radyoaktif karbon lmleriyle de .. 8. bin yla ait, anak mleksiz Neolitik ada, olduunu belirlemitir. DSnin 1980li yllarn sonunda, Aksaraydaki Mamasun Barajnn su dzeyini tarmsal sulamay arttrmak iin ykseltme karar almas ile beraber, yapay baraj glnde su dzeyinin ykseleceinden ve Aklnn kuzey ve bats ksmen sualtnda kalacandan 1989 ylnda Prof. Dr. Ufuk Esin bakanlnda stanbul niversitesi Prehistorya Anabilim Dal tarafndan hykte kurtarma kazlarna balanmtr. 2000 ylna kadar devam eden almalarn ardndan kazlara bir yl ara verilmitir. 2002 ylnda Aklda kazyla birlikte restorasyon, evre dzenlenmelerine dayal bir ak hava mzesi ve arkeolojik park projelerinin balatlmas ngrlmektedir (Esin, 2002:83). Akl Hyk konumu itibariyle volkanik bir arazide yer alr. Bu nedenle bu arazide volkanik kayalar bol miktarda bulunmakta ve nemli hammadde kayna da oluturmaktadr. Hyn gneyinde Melendiz ve Hasan Dalar bulunmaktadr ve bu iki da srasnn arasndan Melendiz Irma geer ve Ihlara Vadisini oluturur. Buradan devam eden Melendiz suyu hynde ok yaknndan geerek tarma elverili, alivyonlu arazileri oluturmaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda, Son Buzul anda Akl Hykte iklimin souk ve kurak olduu saptanmtr. Ancak buraya yerleimin balad dnemlerde iklim biraz daha scak ve yal olmaya balamt(Esin, 1996:32).
Aklda yerleildii srada ise zellikle volkanik Hasanda, Karacada ve Karadan evresinde nemli deiiklikler olmutur. Bu dnemde mee aalar yaylm, ardlar (Juniperus) oalm; fndk (Corylus), grgen (Carpinus orientalis), kzlaa (Alnus), kayack (Ostrya) aalar yetimeye; ovalarda ayr otlarnn eitli trleri oalp yaylmaya balamtr. Bu da iklimin eskiye oranla ok daha yal ve scak olduunu gsterir. Aklnn 2. tabaka yerlemelerinde ele geen bitki kalntlar, yine gnmzden nce yaklak 9966-9400 (M

80

8016-7479/7442) arasnda ya ve scakln, buday ve arpa gibi tahllarla, bezelyegillerin tarm iin elverili olduuna, tarmn baladna tanklk etmektedir. Melendiz Vadisinde artk yabani fstk (Pistacia), karaaa, itlenbik (Celtis tournefortii), bazlar yenebilen, bazlar ila olarak kullanlabilen, olduka zengin otsul bitki trleri yetimeye balamtr. (Esin, 1996:34)

Akl Hyk yerleiminde, 1989den 2001 ylna kadar aralksz almalar srdrlmtr. almalar bu seneler arasnda, stanbul niversitesi, Prehistorya Anabilim Dalna bal Prof. Dr. Ufuk Esin bakanlnda srdrlmtr. Tabakalanma ve Tarihleme Yaplan almalar sonucunda yerlemede 3 tabaka tespit edilmitir. Yerlemede 4000m2lik bir alann ald ve bunun tahminen hyn %10una denk geldii dnlmektedir (Esin, Harmankaya, 1999:118). Aklda hyn bats ve kuzeybats olmak zere ok kstl alanlarda iki kez ana topraa varlmtr. Bu nedenle hykteki tabakalamay ve yerleme dzenini aydnlatabilmek iin ve kuzeybat yamata derin bir sondaj alm, tarlalarnn ve hayvan otlamalarnn son derece tahrip ettii 1. tabakann hemen altndan gelen 2. tabaka ok geni bir alanda almtr. Derin sondajda imdiye kadar her biri birok yap evresi ieren tabaka tesbit edilmitir. Kazlar srasnda alnan 43 aan rnein radyokarbon lmleri Aklda ilk yerlemelerin .. 9.binylda baladn ve .. 8. binyln ilerine kadar srdn gsterir (Esin, 2002:83). 1. Tabaka: Bu tabaka Melendiz Suyunun zaman zaman tamas sebebiyle, hyn byk bir ksm gibi youn ekilde tahrip olmutur. Bu tabaka taban paralarndan ve kerpi duvar kalntlarndan bilinmektedir (Esin, Harmankaya, 1999:118).

81

2. Tabaka: Bu tabaka yukarda da deinildii gibi ok geni alanda almtr. Bu tabaka Akl Hyk Yerlemesinin genel zelliklerinin izlendii bir tabakadr. C14 sonularna gre bu tabaka M.. 8. bin yla tarihlenir. Bu tabakada birok alanda plkler saptanmtr. Bu evrede imdiye kadar 3 yap kat tespit edilmitir. Bu tabakann yerleimleri daha ok hyn kuzeydousundan S kvrm yaparak gneydouya doru uzanr. Ayrca yerlemeyi evreleyen, yaklak olarak 2m. kalnlnda tatan bir evre duvar saptanmtr (a.e., 1999:118). 3. Tabaka: 3 tabakay, 2. tabakadan ayran kelmi amur ve kum karm bir katman vardr. Bu 3. tabakadaki btn yaplara kadar ulam ve odalarda, duvarlarda bir enkaz grm brakmtr. Bu amur ve kum karm katmann bir sel ile beraber buraya tand dnlebilir. Daha ok sel, plk dolgusu diye tanmlanmtr (Esin, Harmankaya, 1999:118). Bu tabakann evleri daha ok kerpi duvarl, yamuk veya drtgen planldr ya da kenarlar yuvarlatlmtr. ounluklada oda says 1-3 arasnda deimektedir. Bu tabakada imdiye kadar 3 yap evresi aa karlmtr. Mimari Yerlemede imdiye kadar, yukardan aa 2. kltr tabakas ve onun 2A-2J olarak 10 ayr yap evresine ait yerlemeleri deiik boyutlarda aa karlmtr. Ancak st yap evrelerindeki ilk ky yerlemeleri daha geni aldndan dolay, neredeyse nceden planlanm izlenimi veren yerleme dzeni ve konutlar hakknda olduka ayrntl bilgi edinilmitir. Ayrca hyn dnda ve gneyinde kaln bir alivyon dolgusunun altnda, hemen Melendizin kysnda ve ksmen bir rman iinde devam eden daha eski bir yerlemeye ait konutlar bulunmutur. Yaklak 1m geniliindeki dar bir geidin iki yannda yer alan bu konutlar, drtgen ya da trapez planldr; duvarlar kerpitendir. Boyutlar yaklak 2x4, 4x3.25m olarak deiir. Yaplar iki ya da tek gzldr. Tabanlar ve duvarlar sval olan yaplarn baz odalarnda drtgen biimli byk ocaklar, tme talar, obsidyen ve kemik aletler, byk geyik boynuzlar ve taban altnda alm ukurlarn iine gmlm insan iskeletleri bulunmutur. Yaplarn

82

iinde insanlar yaarken, yemek piirme, tme gibi gncel yaamlarna devam ederken, llerini taban altlarna gmmelerinden, ev ilerinde ayrca dinsel ilemlerinde yaandn grmekteyiz. Bulunan aletlerden; youn bir ekilde avlandklarn ve tarmla uratklar gibi, yemek veya dier gereksinimleri iin yararlandklar bitki ve yemileri ky dndan topladklarn syleyebiliriz (Esin, 2002:35-36). Mimari bitiik dzende, dz daml ve kerpi mimarisiyle dikkat ekicidir.Konutlar mahalleleri birtakm insulalar (adacklar) eklinde olumutur. Yaplar birbirinden kk avlular ve dar geitlerle ayrlmtr. Mekanlar arasnda kap aklklar braklmasna ramen geilerin, avlulardan ya da geitlerden yaplara girii salayacak kap aralklar grlmez (Esin, 1991: 134). Akl Hykte evlere damlardan girildii dnlr. Bitiik dzendeki bu evlere giriin damdan salanmas, gvenlik asndan dnlm olabilir. Ayrca damlarnda dz olmas, gnmzdeki Anadolu kylerinde olduu gibi gnlk yaamn bir parasnn burada getiini dndrr. Bu kerpi yaplarn iine geilerin damdan salanmasndan dolay, konutlarn odalarnn kademeli olarak yapld sanlmaktadr. Bunun dnda da ayn yapya ait mekanlarn bazlarnn tek bazlarnn ift kata sahip olduu ve dolaysyle ayr dam dzlemlerinin oluturulduu sanlmaktadr (Esin, 1991: 141). Akl Hyk Yerlemesinde yaplarn iinde drt ke olup, kenarlar hafife yuvarlatlm, ou zaman kerpi toprayla yaplm bazen de ta levhayla desteklenmi ocaklar bulunmutur. Bulunan tm ocaklar yap ilerindedir28. Ak alanlarda veya avlularda ocaklara kesinlikle rastlanmamtr. Ayrca bulunan ocaklarn boyutlar, yapnn boyutuyla doru orantl olarak deimektedir (zbaaran, 1997:556).

28

Akl Hykte ocaklar 2. tabakada grlmektedir. 3. Tabakada ocaa rastlanmamtr.

83

Buluntular Akl Hyk buluntularnda geni bir eitleme sz konusudur. Yontma ta alet endstrisinden, kemik ve boynuz aletlere srtme ta aletlerden, boncuklara kadar byk bir eitleme gsterir. Bu yerlemede obsidyen ok youn olarak kullanlmtr. Obsidyenden yaplma aletler arasnda kazyclar, ok ular, deliciler, kalemler, dzeltilmi dilgi ve yongalar ele gemitir. Ok ular ise dier buluntulara oranla daha az sayda ele gemitir. Bir dier buluntu topluluunu ise kemik ve boynuz aletler oluturmaktadr. Bzlar, kemik tokalar, spatulalar, ok sayda ele gemitir. Bunun yannda geyik diinden yaplm boncuklar da ele gemitir. Bu yerlemede youn olarak kullanlan obsidyen, kemik, boynuz aletler ve silahlar daha ok deri, post iiliine yneliktir ve avcln youn olduunu gsterir. Akl Hykte ller taban altna gmlrd ve ele geen gmlerin yanlarna braklan bakrdan boncuklar, Aklda madenciliin balangc asndan byk nem tar. Ayrca yerlemede pimi veya yar pimi kilden hayvan figrinleri ele gemitir ancak bunun yannda hi insan figrinine rastlanmamtr (Esin, 2002:83, 1996:39). Yerleme srtme ta alet teknolojisi bakmndan da ok zengindir. evredeki volkanik kaya zenginliinden dolay bu yerlemede bazalttan yaplm birok tipten aletler ele gemitir. Genel olarak; tme talar, havan eli, ezgi ta,vurgu ta gibi eziciler, yass balta, keski gibi kesiciler, sapan tanesi, ta kaplar ve ak talar tiplerinde ok sayda buluntu ele gemitir (Gldoan, 2002).29

29

Ayrntl bilgi iin bkz. E. Gldoan, Akl Hyk Srtme TaEndstrisi ve Sorunlar, stanbul nivrsitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2002

84

2.4.4. Gbekli Tepe Yerlemesi

Yerleme Hakknda Genel Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesinde anlurfa ilinde yer alan Gbekli Tepe yerlemesi, anak mlek ncesi Neolitik Dneme (PPN) tarihlenen bir yerlemedir. Yerleme Verimli Hilain kuzey ksmndaki blgede yer alr. Yaklak olarak deniz seviyesinden 800m. ykseklikte bir kayalk tepenin zerindeki konumuyla, blgedeki dier anak mleksiz Neolitik yerlemeleriyle karlatrldnda ok farkldr (Schmidt, 2005:157). Gbekli Tepe yerlemesi douda Balik Vadisine, gneyde ise Harran Ovasna bakan kire ta bir kayaln zerinde etrafna hakim bir konumda yer almaktadr. Hyk yaklak 300m apnda ve 15m yksekliinde olup hyn zerinden bakldnda Harran Ovas ve Balik Vadisi dnda, kuzeyde ve douda Toros Dalar ve Batda ise anlurfa ile Frat Ovas arasnda yer alan da sras grlmektedir. Yerleme, Yukar Mezopotamyada yer alan anlurfa ilinin kuzeydousunda yer almaktadr. Gbekli Tepe, Prof. Dr. Halet ambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafndan 1962de balanan Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar Karma Projesi ile balanan yzey aratrmalarnda bulunmutur. Tepeyi 1980de yayn dnyasna tantan ise Peter Benedicttir (Schmidt, 2002a:74). Peter Benedict Gbekli Tepe yerlemesini ilk bata Gbekli Tepe Ziyareti veya Ziyaret (Karaharabe) olarak adlandrmtr. Bu isim, buluntu yerindeki ta mezar ve yakndaki kyden alnmtr. Yerleme, gneydouya doru uzanan yksek bir kire ta srtn zerinde yer alr. Aralarnda hafif kmeler bulunan, krmz topraktan yuvarlak bal tepecikler topluluklar vardr ve bu tepecikler dnda kireta srt toprakszdr.

85

Tepecikler topluluunun toplam ap 150m.dir ve kayalk krmz toprak kiretann bitiminden 20m. daha yksee kmaktadr. Tepenin en yksek ksmlarnda kk gmtlkler yer almaktadr. Yakn evrede su yoktur (Benedict, 1980:137). stanbul ve Chicago niversitelerinden karma bir ekibin 1960l yllarda bu blgede yaptklar yzey aratrmalar srasnda saptanan Gbekli Tepedeki arkeolojik kazlar 1995 ylnda H. Hauptmann bakanlnda baland ve gnmzde K. Schmidt tarafndan srdrlmektedir. Gbekli Tepede son yllardaki almalarda kan buluntular erken Neolitik ile ilgili baz dnceleri deitirmitir. Kuzeyde Harran Ovasna bakan kire, yksek ve geni bir srtta yer alan Gbekli Tepe suya ve avlanma yerlerine yakn olabilme dncesinden yola karak yaplan yzey aratrmalar stratejisinde aratrmaclar birok ynden yanltmtr (Schmidt, 1998:1). Tabakalanma ve Tarihleme Arkeolojik veriler ile radyokarbon metodu sonucunda Gbekli Tepe'nin en ge evresinin M.. 8000'lere tarihlendiini ve eski ana yap evresinin (Tabaka III) M.. 9000'lerde bittiini gstermitir. En eski yerleim tarihlendirilemiyorsa da, devasa tabaka dizileri, burada Paleolitik aa kadar uzanan birka bin yllk yerleim tarihesi olduunu dndrmektedir. Yamalarn alt kesiminde, doal erozyon ve son zamanlarda tarm alan olarak kullanlmas sebebiyle oluan dolgu Tabaka I olarak adlandrlmtr. Bugne kadar yaplan kazlarda 3 tabakaya rastlanmtr: I. Tabaka: Neolitik a sonrasna ait. Bu tabakada Ortaadan gnmze kadar birok dnemin malzemesine kark olarak rastlamak mmkndr.

86

II. Tabaka: anak mleksiz Neolitik B dnemin balar ve ortalarna tarihlenir. Bu dneme ait ta duvarl, terazzo (kirecin yaklmasyla hazrlanm sert madde) tabanl, dikdrtgen odalar ortaya karlmtr. Odalarda ocak, frn benzeri gnlk hayatn paras mimari elere rastlanmazken iri ta halkalar, T biimli dikme talar gibi donatlarla karlalr. Aslan Dikme Tal Yap ad verilen birimde de benzeri elere rastlanr. Burada ortaya karlan drt dikili tan ikisinin zeri aslan kabartmalaryla ssldr. Yaklak bin metrekarelik kaz alannn tmne yaylan yap kalntsnn tepenin iine gml bir yer alt yaps olduu grlr. II. Tabakadaki bu yap yerlemenin gney yamacnda ortaya karlan III. Tabakaya ait daha eski bir yapnn minyatrdr. Bugne kadar II. Tabakaya ait, boylar 1.5 metre civarnda 14 dikme ta ortaya karld (Schmidt, 2006:228, 2002a:74). III. Tabaka: III. tabaka Gbekli tepenin en eski tabakasdr. Neredeyse II. Tabakadaki gelenein bir tekrar niteliindedir. Bu tabaka, yerleimin gney yamacnn aa kesimlerinde yaklak 3m.ye varan dolgusu ile bilinmektedir. Bu Tabakaya ait A-D yaplar aa karlmtr ve bu tabaka bu yaplarla bilinir. Yaplar, byk bir olaslkla PPNA dneminin ge evrelerine tarihlenir (Schmidt, 2002b:25). Burada bulunan dikili talarn says imdilik 25dir. Alt ksmlar henz toprak altnda olan bu dikilitalarnda antsal olduklar ve boylarnn ise metreyi getii grlmektedir. Arlklar da yaklak 10 ton olan dikilitalarn, sbemsi bir plana sahiptir ve drt mekann ortasnda yer almaktadr. Dikili talarn ou ylan, tilki, boa, yabandomuzu, ceylan ve turnann gibi hayvanlarn betimlendii bezemelerle kapldr (Schmidt, 2002a:74).
I. Tabaka tarm topradr. II. Tabakada ki in situ dikmetalar 3 ile 5 m ykseklikte, 10 tona kadar varan arlktadr ve simetrik bir dzenle yerletirilmilerdir. Bu ta dikmeler III. Tabakada da yer almaktadr fakat boylar ok daha klmtr, ykseklii ortalama 2mden azdr. Bu tip payeler lk/Orta NB Nevali oride ve Karahan Tepede de grlmektedir. lgin olan bu yerlemede de stunlarn dikey yzlerinde bazen alak kabartma halinde bir ift kol ve el bulunmaktadr. Bu durum payelerin stilize insan betimleri olduklarn, T

87

biimindeki yatak ve dikey ksmlarn insann ba ve vcudunu gsterdikleri anlalmaktadr.

(Schmidt, 2005:174) Mimari zellikler Gbekli Tepe yerlemesinin dier ada yerlemelerden biraz farkl olduunu, burann geici bir sre de olsa dinsel anlamda bir neme sahip olduunu syleyebiliriz. Gnlk yaam mekanlarna rastlanmayan hykte, yuvarlak planl ve byk talarla rl duvarlar bulunan yaplar vardr. Yaplarda zerleri kabartmal pek ok dikili ta mevcuttur. Dikili talar zerindeki kabartmalar ve yaplarn benzerleri Nevali ori yerlemesinden de bilinmektedir (Hauptmann, 1993). Muhteem bir yap kompleksi bulunan Gbekli Tepe yerlemesi, sadece inansal adan deil ayn zamanda sosyal yapnn durumu asndan da deerlendirilmelidir (Schmidt, 2004:101). Gbekli Tepede yaplarla ilgili yaplan yorumlarn kesinliliinin olmamasna ramen, ikonografik buluntular zellikle Yakndou Erken Neolitik Dnem iin oluan fikirleri deitirmitir. Buluntular Gbekli Tepe yerlemesinde imdiye kadar saptanan buluntu topluluu birok kategoride ele alnabilir. Genel olarak deinmek gerekirse, akmaktandan yaplm birok yontma alet teknolojisine ait aletler ve youn miktarda dilgiler ele gemitir. Dilgilere oranla orak baklar az sayda ele gemitir. Bunun yannda kazyclar, kalemler, omuzlu dilgiler, Nemrik ve Helvan ular bulunur. Srtme ta alet teknolojisine ait bazalttan satr, havan eli, tme talar, ezgi talarnn yan sra, bazalttan ve kire tandan ta kap paralar grlr.

88

Gbekli Tepe yerlemesinde, en nemli buluntu grubunu yap ilerinde ele geen zerileri hayan ve insan kabartmal dikme talardr. Dikme talarn zerindeki hayvan rlyefleri zenli yapm teknii ve gereki ifadeleriyle ok dikkat ekicidir. Gbekli Tepede meydanlar daha ok T biimli dikme talarla donatlmtr. Bu stunlarn biimleri hi pheye olanak tanmakszn insanlar betimlemektedir. Duvarlar ve bu duvarlara bitiik sekiler, dairesel ekilde yerletirilmitir ve dikme talar birbirlerine balantldrlar. Bunlarn zellikle byk olan 2 tanesi alann ortasna dikilmitir. 30 Yerlemede byk T biimli dikme talarn dnda, tatan yaplm figrinde ele geirilmitir. Figrinlerde hayvanlar (zellikle ku betimleri), erkek betimleri (fallus) ve insan kafalar bulunmutur (Shcmidt 1998:5). Yerlemenin buluntu topluluunun, PPNB dnemi zellikleri gsterdii grlmektedir. Mimariyle beraber buluntular, bu yerlemenin dinsel veya kutsal bir merkez olduunu gsterir. Burada yerlemenin ne zaman balad halen bir soru iareti olmasna karn, yerlemenin anak mlekli Neolitik Dnemden nce bittii bilinmektedir. Gbekli Tepe yerlemesi aratrmalar sonucunda ok artc neticeler ortaya kmtr. Yaplarla ilgili yorumlarn dnda, ikonografik buluntular zellikle Erken Yakndou iin yaplan yorumlar deitirmitir. Dier kazlarn artmasyla, lk Neolitik Dnemde ok karmak bir inan dnyasnn varl kabul grmtr. Yerlemeyi tm buluntularyla birlikte ele aldmzda burann konumu itibariyle de fark, buray dier yerlemelerden farkl klmtr.

30

Gbekli Tepe yerleimindeki T biimli, zerleri insan ve hayvan biimli stellerle ilgili ayrntl bilgi iin bknz: Schmidt, K, Frhneolitische Zeichen Vom Gbekli Tepe,Tba-Ar 7, 2004.

89

2.4.5. Mezraa Teleilat Yerlemesi Yerleme ile lgili Genel Bilgiler

Konumu ve Aratrma Tarihesi Mezraa Teleilat yerlemesi, anlurfa ili, Birecik ilesinin be kilometre kadar gneyinde yer almaktadr (zdoan, 2002a:93). Yerleme byk ihtimalle, Pleistosen Dneminden Frat Nehrinin douya doru hareketi ile olumu, eski bir menderes yeniine ait olan dzln zerinde yer almaktadr. Pleistosen sonlarna doru Frat Nehri, yatan batya doru kaydrm ve yksek srtlardan inen moloz ise bu dzl doldurmutur. Bu dzlk daha sonrasnda kk akarsularn oluturduklar deltalar ile ekillenmitir. Hyk, Frat ile bu derelerden birinin birletii yerde kurulmutur. Yerleme, sonrasnda Frat tarafndan kesilmi ve yakn zamanlarda da Frat Nehrinin yatan batya doru kaydrmasyla ierde kalmtr (Karul, 2001:135).
Fratn Pleistosen Dneminde yapt geni bir menderes kvrmnda, daha sonraki birikintilerle oluan ky ovasnda bulunan Mezraa Teleilat hy, yakn zamanlara kadar Fratn hemen kysndayken nehrin yatan batya doru kaydrmasyla kydan 500metre kadar ieride kalmtr. Yerleim bu ky ovasndaki akll konglomerann oluturduu eski bir ky taraas zerinde bulunduundan ilk yerleimcilerin gerek duyduu her trl hammaddeyi uzaklara gitmeden toplayabilecekleri bir yapy da salamtr. (zdoan, 2002 d:81)

1968 ylnda Frat Nehri zerinde yapmna balanan Keban Baraj nedeniyle blgede arkeolojik alanlarn tespitine ynelik almalara balanmt. Bu sebepten dolay, ODT tarafndan Keban Baraj alannn %65i taranabilmi ve sadece 63 yerleimden 8 tanesinde sondajlarla snrl kalan 19 arkeolojik kaz yaplabilmitir. Keban Baraj

90

sonrasnda, Atatrk ve Karakaya Baraj alanlarnda bilinen 580 yerleimin yine sadece 19unda snrl almalar srdrlebilmitir. Bu almalarda ortaya kan birok yerleme sular altnda kalrken, bazlar da gnmze kadar ulaabilmitir. (Karul, 2003:525). Baraj almalaryla beraber balanan arkeolojik projelere Karkam ve Ilsu Barajlar da eklenmitir ve 1989-1991 yllar arasnda blgede G. Algaze tarafndan yzey aratrmas almalarna balanmtr. Yerleme, 1989 ylnda G. Algaze bakanlnda R. Breuninger ve J. Knudstadn katmlyla, Frat Nehri zerinde Birecik ve Kargam Barajlarnn sular altnda kalacak olan tarihi yerlerin saptanmasna ynelik yaplan yzey aratrmasnda tespit edilmitir. Mezraa Teleilatta 1999 ylndan bu yana ODTTADAM projesi kapsamnda stanbul niversitesi Prehistorya Anabilim Dal tarafndan kurtarma kazlar yaplmaktadr. Hyk, Frat ky ovasnda yaklak olarak 300 m. uzunluu sahiptir ve dolgu kalnl yaklak alt metreye ulaan yayvan bir tepe grnmndedir (zdoan, 2002a:93). Mezraa Teleilat Hynde kazlar 1999 ylnda itibaren stanbul niversitesinden Prof. Dr. Mehmet zdoann bakanlnda, ODT-TADAM projesi kapsamnda aralkl olarak, halen devam etmektedir. Tabakalanma ve Tarihleme I. Demir a IA IB IC IIA1 IIA2 Pers-Akhamenid Dnemi. Yeni Asur Dnemi. Son Tun-lk Demir a gei dnemi. Halaf Dnemi. Son Neolitik-lk Kalkolitik a- Halaf ncesi boya bezemeli dnem.

II. Kalkolitik a, Son Neolitik, anak mlekli Neolitik a

91

IIB1 IIB2 IIB3 IIC1 IIC2 IID

Son Neolitik a-Krmz astarl, ilk boya bezemeli dnem. Son Neolitik a-mpresso bezemeli dnem. Son Neolitik a-Hassuna ilk impresso dnemi. anak mlekli lk Neolitik Dnem. anak mlekli lk Neolitik Dnem-kaba anak mlek. Gml Yaplar Evresi31

III. Gei Aamas (anak mlekli-anak mleksiz Neolitik) IIIA IIIB IV anak mleksiz-anak mlekli Neolitik Gei Dnemi, ok az koyu yzl akl anak mlek. anak mleksiz-anak mlekli Neolitik Gei Dnemi. Hi anak mlek bulunmayan dnem. anak mleksiz Neolitik Dnem.

(Karul v.d., 2002:140) Mezraa Teleilat hynde tabakalanma yukarda belirtildii ekildedir ve yerlemede 4 kltr evresine rastlanmtr. 1. Kltr evresi en stte olan Demir a, 2. kltr evresi Kalkolitik, Son Neolitik ve anak mlekli lk Neolitik Dnemi temsil eder. 3. kltr evresi ise anak mleksizden anak mlekli Neolitik Dneme geii ve son olarak ta 4. evresi anak mleksiz Neolitik Dnemi gstermektedir. I- Demir a: Bu dneme ait yap kat belirlenmitir. IA tabakas, yzeye ok yakn olduu iin tam olarak anlalamamtr.Bu dnem daha ok derine inen ukurlarla saptanabilmitir (Karul v.d., 2002:132). Bu dnemi yanstan buluntular arasnda kilden piirilerek yaplm at, svari ve tanra heykelcikleridir. IB yap katnda ise ok iyi
31

Son yllarda yaplan almalarda anak mlesiz Neolitikten anak mlekliye gei aamas (III) ve anak mlekli Evrenin ilk evresi (IIC2)arasnda kalan bir evreye daha rastlanmtr. IID evresi olarak adlandrlan evrenin 2 alt evresi bulunmaktadr. Plan tipi yapm teknii ve yaplarn yn olarak birbirine ok benzeyen yaplarn tm terk edilmeden nce gmlmtr.

92

koruna gelmi Yeni Asur Dnemine ait olan byk bir yap kompleksi bulunmutur. Yap byk kerpi tulalardan yaplm ve yaklak olarak kuzeydou- gneybat dorultusundadr. IC yap kat, Son Tun ve lk Demir a geii gstermektedir ancak stteki evreye ait antsal yap korunduundan bu dnem buluntularna kstl alanlarda ulalabilmitir. II- anak mlekli Neolitik Dnem: Hyn anak mlekli Neolitik Dnemdeki grnmnn, bugnk grnmnden olduka farkl olduu anlalmtr. Bunun en byk sebebi, Frat Nehrinin taknlar nedeni ile menderes hareketi sonucu, nehir yatan kaydrmasdr. Nehrin deiken yatana gre Neolitik Dnemde yaplarn dizili yn de farkllk gsterir. Gnmzde olmayan ancak hyn kuzeyinde yer alm, Fratn bir kolunun varl muhtemeldir. Hyk topografyasndaki en byk deiikliin Demir anda yaplm dolgunun ve teraslamann olduu anlalmtr. Hyn en st ksmnda yaplm olan Demir a saray yapsnn Neolitik Dnem topografyasn nemli lde deitirdii saptanmtr. En son deiiklik ise yaklak 15 yl nce, hyn kuzey yarsnn kesilmesi ile bat yamacn teraslanmas olmutur (Karul v.d., 2002:135-136). Hyn en uzun kullanld dnem Neolitik adr. Mezraa Teleilatta yerleim M.. 8 binlerde balam ve kesintisiz olarak M.. 5 bin 500 yllarna kadar devam etmitir. Ayrca Yakndouda anak mlekliden anak mleksiz Neolitik Dneme geii en iyi yanstan yerlemelerden biridir (zdoan, 2002a:93). Demir ann en eski dolgular ve Neolitik dolgunun en st arasnda 4 bin yldan fazla bir zaman fark bulunmaktadr. Bu sre iinde oluan bir steril dolguya rastlanmtr. Bu bize anak mlekli Neolitik dolgunun st ksmlarnn Demir a yaplar tarafndan bozulduunu gsterir. Neolitik aa ait kltr katlarnn en azndan alan alanlarda bulunmad saptanmtr. Yzey topra iinde Halaf tr boya bezemeli bir parann ele gemesi bu sav desteklemektedir. Yerlemedeki II. evre olan

93

anak mlekli Neolitik Dnem kendi iinde de alt evreye ayrlmaktadr. Bunlardan krmz astarl veya ak renk zerine krmz boya bezemeli anak mlek ile belirlenen II A evresi Hassuna kltrnden Halafa gei sresini yani, Son Neolitik a temsil etmektedir. II B evresi ise Orta Neolitik a temsil eder ve yerlemede en geni alan evreyi oluturur. Bu evre, Proto Hassunadan gelikin ve Hassuna evresine kadar olan zaman yanstr. 3 yap kat ile bilinir. Bu evrede ayn mimari gelenek izlenmektedir. Yaplar yan yana dizilmi ve dikdrtgen biimli hcre tr mekanlardan oluur. Yaplar arasnda ak ve kapal avlulara rastlanr (Karul, 2003:526) IIC evresi lk Neolitik a temsil eder ve anak mlek kullanmnn yaygnlamasn gsterir. IID evresi gml yaplar evresi olarak adlandrlmtr. Yerlemenin daha ok bat yamacnda aa karlm olan bu evre binalar birok zellii ile birbirine benzemektedir. Bu evreye ait tm yaplar terk edilmeden nce gmlmlerdir. III-anak mleksizden anak mlekli Neolitik Dneme Gei: IIIA evresi Mezraa Teleilatta grlen nemli bir evredir. Baka yerlemelerde grlmeyen anak mleksizden anak mlekli Neolitik Dneme geii yanstan bir sreci gsterir. Mezraa Teleilat yerlemesi Yakndou arkeolojisinde anak mleksizden anak mlekli Neolitik dneme geii ok net yanstan ender yerlemelerden biridir. Bu gei evresi iin sorulan birok sorunun cevaplandrlmasnda yardmc olmaktadr. anak mleksizden anak mlekli Neolitik aa gei srecini yanstan kltr katlar, ilk ky ekonomisinin yerlemeye srece ait baka yerlerden bilinmeyen nemli yeni bilgileri yanstmaktadr. Yerlemedeki gei srecinde bir sre basit ahap mimarinin kullanld saptanmtr, ancak daha sonra yerlemenin yeniden toparlanarak ta temelli, dzgn dikdrtgen planl yaplara getii grlmektedir. Bu dnemin balarndaki kap kacak olduka ender grlr ve ok kaba yaplmlardr. Bu, yerlemede kilden yaplan kaplarn ilevlerinin henz ok snrl olduunun kantdr. Ancak daha sonraki evrelerde, anak mlein kullanmnn hzla yaygnlat

94

grlm ve ayn zamanda ok daha usta bir iilikle biimlendirildii saptanmtr (zdoan, 2002a:93).
Gei evresinin iinde en az iki farkl evrenin bulunduunu grdk; bunlar, IIIA ve IIIB olarak tanmlanmtr. Bunlardan IIIA evresinde, yerlemeye baka yerlerden ithal olarak geldii anlalan ok az miktarda anak mlee rastlanmtr. Hemen hemen tm ok nitelikli, zenle biimlendirilip aklanm olan bu paralar, Dou Akdeniz kylarnn Koyu Yzl Akl mal grubu ile tam olarak benzemektedir. Bu da bize, anak mlein Fratn batsndaki bir blgede ilk olarak bulunduunu ve bu blgeye ilk kaplarn, olaslkla belli bir maddeyi aktarma amacyla gelmi olduunu gstermektedir. Dolaysyla Mezraa Teleilat evresinde ve daha dousunda PPNC evresi yaanrken, daha batda, rnein Bat Suriye ve Antakyada anak mlekli lk Neolitik aa geilmitir. (zdoan v.d , 2003: 240)

Bu gei dneminin III B evresinde mimari eye hemen hemen hi rastlanmazken, III C evresinde ise birok sayda kire tandan yontulmu erkek heykelciklerine rastlanmtr Bu evreye ait yap kalntlarndan ahap kulbe tr yaplarn yaplm olabileceini dndrr. Hafif malzemeden yaplm kulbelerin varl, tabakann ince kll dolgusundan da anlalmaktadr. Burada ilgin olan ise, bu tarz bir yap geleneinin, bu blge iin tamamen yabanc oluudur. Bu da, PPNB kltrnn sona ermesi, doal evrenin bozulmas ya da kltrn i dinamiinden kaynaklanan sorunlarn dnda baka blgelerden buraya gelmi olan bir topluluun olmu olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. III C evresine ait ok sayda beyaz kire tandan yaplm insan heykelcii de ele gemitir. Bu heykelcikler, taht andrr arkalkl bir koltukta oturan, ellerini de ne doru uzatm erkek figrinleridir. Yakndou blgesinde bu dneme ait dier yerlemelerden bilinmeyen bu heykelciklerin bu yerlemedeki varl, daha nce de belirtilen, PPNB sonunda baka kltrlerin buraya gelmi olabilecei dncesini desteklemektedir (zdoanv.d., 2003: 240-241)

95

IV-anak mleksiz Neolitik Dnem: Mezraa Teleilatn ilk yerleimcileri anak mleksiz Neolitik a topluluklardr. Ana toprak zerinde balayan bu dneme ait en az 4 yap kat tespit edilmitir. lk veriler sonucunda, bu dnemde Yakndouda birok yerlemeden bilinen ta temelli byk yaplarn yerlemenin hakim mimari dokusunu oluturduunu grlmtr (Karul, 2003:527). Yerlemedeki IV. evre olarak bilinen, anak mleksiz Neolitik a, Yakndouda bilinen dier PPNB yerlemelerinin gelikin evresini temsil etmektedir. ok snrl alanda almasna ramen imdilik drt yap katnn varl tespit edilmitir. V. Evre yani Orta PPNBnin imdilik Mezraa Teleilat hynde bulunduu sylenebilir. Bu evredeki en nemli buluntu, yerlemede saptanan evre duvardr. (zdoan, v.d., 2003: 241) Daha nce de Yakndouda rnekleri grlen evre duvar, hendek gibi yaplar hakknda birok yorum yapla gelmitir. Bunlarn gvenlik, koruma ve sembolik anlamlar olabilecei zerine yorumlar yaplm ancak net bir sonuca ulalmamtr. Mezraa Teleilat yerlemesindeki bu duvarn, Magzalya yerlemesindekinin bir benzeri olduu sylenebilir. lk olarak Jerichodaki 8 m. yksekliindeki bir kule ve PPNB evresine ait 7 m. geniliindeki hendek ile, Neolitik Dnem savunma sistemleri ilk kez dnlmeye balanmtr. Daha sonra benzer duvar sistemlerine Baja, Beidha ve Magzalya yerlemelerinde de rastlanmtr (zdoan, v.d., 2003: 241) Mimari zellikler Yerleimin Neolitik Dneme ait son yerleimi Proto Halaf, bu evrede yerleimin dzenini tmyle deitirir. Geni odalardan oluan, ta temelli koridorlu yaplar, hcre planl yaplarn yerini alr (zdoan, 2002d:84).

96

Mezraa Teleilat yerlemesinde imdiye kadar en geni alan dolgular anak mlekli Neolitik aa aittir. Yamacn en st seviyesinde Demir a dolgular aldndan, anak mlekli Dneme tarihlenen dolgular ancak hyn Frata bakan bat yamacnda alabilmitir. anak mlekli Neolitik Dnem almalarnda en ok veri IIC3 evresine aittir. Bu evrede, uzun kenarl birbirine paralel 10x5m. boyutlarnda, 2-3m. aralklarla yerletirilen bamsz dikdrtgen yaplar grlr. yaplarn batsnda koridor biiminde ince, uzun 3 mekan bulunan kuzeydou-gneybat ynndeki bu yaplar 7-8 metrelik bir boluktan sonra tekrarlanan dizilerden oluur (Karul, 2003:527-528) Mezraa Teleilat yerlemesinde II. evresi olan anak mlekli Neolitik Dnem, kendi iinde A, B ve C olarak tanmlanmtr ve gnmze kadar koruna gelmi mimarisiyle de dikkat ekmektedir. Mezraa Telelilat yerlemesinin her evresinde mimarinin, plan tipi ve yerleme dokusu bakmndan deitii grlmtr. rnein III C evresinde tekdze bir yap plan tipi bulunur ve kendine zg bir plan anlayna sahiptir. Bu evrede yenilemeler yaplrken, yaplar ayn yere ve hafif kaymalarla ayn yne ina edilmilerdir. II B evresin de ise plan anlay, yerleme dzeni tamamen deimitir. nceki dnemin ak alanlar konuta, konutlarn ise ak alanlara dnt gzlenir (zdoan, v.d., 2003: 240). anak mleksiz Neolitik adan anak mlekli Neolitik aa gei, Mezraa Teleilat yerlemesinde bat yamacnda yaplan almalarla aa karlmtr. Hykteki almalarda bu gei dnemi 1,5 metrelik bir dolgu kalnl ve en az drt yap katyla temsil edilmektedir. Mezraa Teleilatta almalarn henz ok banda olunmasna ramen yerleme, bu gei dnemini, Yakndouda iyi bilgi veren yerlerden biri olma durumuna gelmitir. Mezraa Teleilatta bir nceki dnemin kerpi tuladan yaplm yaplarnn yerine bu dnemde ksa bir sre iin ahap, kulbe gibi

97

kk yaplar ina edilmitir. Bu dnemin sonunda yerlemede antsal saylabilecek boyutlarda drtgen planl byk ta yaplar aa kar. Tahminlere gre yerleme ksa bir srede sarslm ancak sonrasnda hzla toparlanm ve sosyo-ekonomik dzenini kurmutur (zdoan, 2002b:83). Buluntular Yerlemede aa karlan. Pers-Akhamenid dnemi yapsnn nitelii, tarmsal faaliyet ile ok tahrip olduundan tam olarak anlalamasa da, ortaya kan ok saydaki svari ve at heykelcii ile buleler, burasnn nemli bir merkez olduunu akla getirmektedir. Mezraa Teleilat hynde Proto-Halaf olarak bilinen dnemde grlen bezemeli anak mlek paralar ise zengin bir eitlemenin varlna iaret eder (Karul, v.d., 2002:141). anak mlek kullanm gei aamasnda ok azdr ve daha ok kaba anak mlee rastlanr. Sonrasnda anak mlek kullanm hzla geliir ve yaygnlar. Yerlemede nc evreden itibaren yzeyi krmz astar ya da boya bezeme ile bazen bask, izi bezemeli olan anak mlek kullanm oalr. Neolitik aa ait son kullanm evresinde ise bu kltrn lk Kalkolitik Dnemden tandmz Halaf Kltrne doru gelitii grlr. Neolitik Dnem buluntular arasnda oturur durumdaki insan heykelcikleri, ta kaplar ile eitli taklar zellikle dikkat ekicidir. Bu dneme ait ta kap yapmnda bazlar damar, renkli, mermer kullanlmasnn tercih edildii grlr. Yerlemede grlen anak mlek, daha sonralar Akdeniz Neolitiki olarak bilinen impresso kltrnn izlerini tar (zdoan, 2002a:93). anak mleksiz Neolitik a buluntular ksaca yle zetlenebilir: yap ilerinden ok sayda zenle yaplm ta kaplar ele gemitir. Bu dneme ait yontma alet teknolojisine ait obsidyen ve akmaktandan buluntular byk bir eitlilik gsterir. dilgiler, kazyclar, deliciler, baklar bu eitlemenin arasnda sayabiliriz. Bu dnemin en ilgin buluntu grubunu ise kilden yaplm oturur durumda erkek heykellerini

98

simgeleyen buluntulardr. Gneydou Anadolu Blgesinde anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen dier yerlemelerden bildiimiz inan sisteminin, bu yerlemede devam etmekte olduu grlr (zdoan, 2002b:83-84). Mezraa Teleilat yerlemesinde aa karlan Yeni Asur saray aa karlm en kapsaml Asur yaps zelliini tar. Yap, Suriye-Mezopotamyadaki benzerleriyle karlatrldnda hakknda daha fazla bilgi verecektir. Yerlemede almalarn henz bitmemesine karn buradan elde edilen bilgi, Yakndou anak mlekli Neolitik Dnemi iin her bakmdan ok nemlidir. En eski anak mlein kullanmndan, Halaf Dneminin balangcna kadar olan sreci, iyi korunmu mimari ve tanmlanabilir buluntu topluluklar ile vermenin yan sra, blgeden ok az bilinen, ve impresso olarak adlandrlan anak mlek trnn de, en zengin eitlemesi izlenebilmektedir. Yerlemede saptanan anak mlein, Neolitik Dnem kltrlerinin Anadolu ve Akdeniz blgesi kadar gney Levanta yaylm iin de, ok nemli bir veri kayna olaca dnlr. Mezraa Teleilat, anak mlekli Neolitik Dnemde, Yakndouda dier yerlemelerde olan gerilemenin aksine bir tablo izer. Yerlemenin Son Neolitik evrelerinde PPNB ve anak mleksiz Neolitik Dnemde grlen gelikin mimariyi halen devam ettirir. lgin olan ise bu geliimin, gei aamas olarak adlandrlan evreden sonra grlmesidir (Karul, v.d., 2002:141). Mezraa Teleilat korunmu kltr katyla, Yakndouda Neolitikleme srecini yanstan nemli yerlemelerden biri durumuna gelmitir. iftilie dayal ky yaantsnn yerletiini, bu yerlemede ok rahat grebilmekteyiz. Yerleme, mimari zellikleri ve buluntu topluluuyla beraber incelendiinde, blge hakknda birok soruya cevap kayna durumundadr.

99

2.4.6. ayn Tepesi Yerlemesi Yerleme ile lgili Genel Bilgiler

Konumu ve Aratrma Tarihesi Gneydou Anadolu, Verimli Hilal olarak adlandrlan corafyann, birbirinden ller,yar kurak alanlar ve dalk blgeler ile ayrlm iki uzak ucunun birletii ve kuzeye doru en ok sokularak geniledii orta kesimidir. Blge, iki byk nehir olan, Dicle ve Frat ile saysz yan kollar tarafndan biimlendirilmitir. ayn Tepesi, bu blgenin kuzeybatsnda yer alan da eiindeki, Ergani Ovasnda, Diclenin bugnk yan kollarndan Boazayn kysndadr. (zdoan, 2002:77). Diyarbakr ili, Ergani ilesine bal ayn Tepesi bugnk Hilar (yeni ad ile Sesverenpnar) kynn tam kuzeyinde, Ergani kasabasnn 7 km. kadar gneybatsnda yer almaktadr (ambel, Braidwood, 1979:13). Geni ve alak bir hyk olan ayn Tepesinin kltr dolgusu 4,5-7m. arasnda deimektedir. Hyn gneyinde yer alan Boazay, ovay sulayarak Dicle Nehrine ulamaktadr. Boazay ile birleen Bestakot Deresi ise yaz aylarnda genellikle kurumaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda hyn evresinin, Pleistosenin sonunda ve Holosen Dneminin banda, gnmzdeki grnmnden, farkl olduu anlalmtr. anak mleksiz Neolitik an sonunda kuzeyden gelen bir selin hyn ortasndan getii dnlmektedir. Dereye ait menderes kvrmnn hyn kuzeyinde bir teras oluturduu anlalmtr. Neolitik a yerleimcilerinin burada, yamaca teraslama yaparak oturduklar saptanmtr. Yerleme Neolitik ada doal evre ortamnn zenginlii ve su kaynana yakn oluu sayesinde topluluklarn yaamlarn srdrebilmesi iin elverili ortam salamaktayd. Bu nedenle topluluklarn buraya yerlemesindeki nedenlerden bir tanesi de, yakn 100

evredeki zengin bitki ve hayvan eitlemesinin varlyd. Gnmzde bir dizi gzeleri olan ova zamanla dolmu eski bir Pliosen glyd. Ova G.. 10 000-7 500 yllar arasnda evresinde geni mee ormanlarnn uzand; saz, kam, keten gibi bitkilerin evreledii, kunduz, su samuru gibi derin sulak alan hayvanlarnn yaad bir ortama sahipti. Bol miktarda tatl su yumuakalarnn barnd geni tatl su havzalaryla, dank menengi, sakz, badem gibi aalarn arasnda mercimek fi gibi baklagillerin, emmer ve einkorn, arpa gibi daha ok otsu grnml tahllarn, delice, geven, karakafesotu gibi eitli otlarn yetitii ayrlklarla kaplyd (zdoan, 2002:77). anak mleksiz Neolitik adan Ortaaa kadar yerleim yeri olarak kullanlan ayn Tepesi, Neolitik Dnem iin kesintisiz bir tabakalanma gstermitir. Yerlemede yaplan uzun sreli almalar Neolitik Dnemle ilgili bir ok nemli veriyi bizlere katmtr. ayn Kazlar, Gneydou Anadolu Tarihncesi Karma Projesi kapsamnda, Prof. Dr. Halet ambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafndan 1964 ylnda balatlmtr. Projenin amac, besi retimine geii ve ilk yerleik topluluklar ifade eden Neolitik Dnem hakknda daha fazla bilgi edinmek olmutur. almalar sonucunda birok veri ve gr deimi ayn zamanda yenilenmitir. Aratrmalar stanbul niversitesi Prehistorya Krss ve Chicago niversitesi Dou Bilimleri Enstits ortak almasyla gerekletirilmitir. Tarihncesi Karma Projesi, 1963 ylnda balam ve blgede birok yzey aratrmas yaplp birok kaznn balamasna sebep olmutur. Proje kurucularndan olan R. J. Braidwood, Trkiyede almaya balamadan nce, avclktan besi retimine ne zaman ve hangi koullarda geildiini aklayan kuramlar ortaya koymakla kalmam, uzun yllar Irak ve randa yapm olduu almalarla da, bu gei srecinin arkeolojik olarak bulunabileceini kantlamtr. Braidwood ve ambel, Dou Toroslarn eik blgesinin de Neolitik topluluklar iin elverili bir

101

ortam oluturduu kans ile 1963 ylnda Gneydou Anadolu Karma Projesini balatmtr (zdoan, v.d., 1993:104). Proje, Gneydou Anadoluda, tarmc ky topluluu yaay biiminin ilk kez ortaya k ve gelierek etkinlemesi ile ilgili belgelerin toplanarak yorumlanmasna yneliktir. st Paleolitik Dnem avclk ve toplayclk ekonomisinin son aamalar ile bu ekonominin gerek bir besin reticiliine dnm sreci de, doal olarak, aratrmann kapsam iindedir (ambel, Braidwood, 1979:1). 1964 ylnda Halet ambel ve Robert J. Braidwood tarafndan balatlan kaz almalar, 1986 ylnda Dr. Mehmet zdoann grevi devralmasyla 1991 ylna kadar srmtr. Proje daha ilk yldan itibaren yalnzca Trk ve Amerikan arkeologlarn deil, birok ulus, enstit ve eitli dallardan uzmanlarn katld geni kapsaml bir blge projesi nitelii kazanmtr. Ayrca 1978 ylnda Karlsruhe niversitesinden Prof. Dr. Wulf Schirmer, 1990 ylnda da Roma niversitesinden Dr. Isabella Caneva ekirdek ekibe katlmtr. (zdoan v.d., 1993:104). ayn Tepesi, anak mleksiz Neolitik adan Ortaaa kadar neredeyse srekli yerleim yeri olarak kullanlmasna karn, Yakndouda Proto Neolitik olarak adlandrlan dnem zellikleriyle ne kmtr. Tabakalanma ve Tarihleme ayn Tepesiyle ilgili edindiimiz bilgilerin byk bir ksm 1964 ve 1991 yllar arasnda yaplan kaz almalarndan elde edilmitir. ayn kazlar toplam 8000m2lik alana yaylmtr. Neolitik Dnemin geni alanlarda almasyla dnem zellikleri mimaride ve dier alanlarda en iyi ekilde izlenmitir.

102

Yaplan 14C ya belirlemelerine gre ayn Tepesinin anak mleksiz Neolitik a yerlemesi G.. 10 200 - 8 100 arasna, anak mlekli Neolitik a yerlemesi G.. 8 100 - 7 500 arasna, lk Tun a yerlemesi ise G.. 4 380 4 260 arasna tarihlenir (zdoan, 2002:77). Evre III / T Sonu-Orta a: ayn Tepesinde saptanan en ge evre Demir ana tarihlenir. Demir a bulgularna zellikle tepenin kuzeydou ve dou kesiminde rastlanmtr. Bu bulgular genellikle ok derine kadar inebilen Demir a depo ukurlarndan olumaktadr. Yer yer Antik a ve Orta a paralarna da rastlanm ve tepede o dnemde kk bir yerleme bulunduu kansna varlmtr. Tepenin daha ncede bahsedilen kuzeydou ve dou kesiminin T II ba-T III sonlarnda mezarlk olarak kullanlm olduu anlalmaktadr. Tepenin zerinde bu dneme ait yap tabakalarnn olmay, mezarlarn yalnzca daha eski evreleri kesen ukurlar halinde grlmesi, T II-III dnemine ait yerlemenin ayn Tepesinde olmadn ve bu mezarln, Boazayn kar yakasnda, Hilar Kynn hemen gneyinde, varln bildiimiz T yerlemesine ait olduunu dndrmektedir. T II-III dnemine ait baz paralar eski hy evreleyen aknt topraklarnda ve hyn dereye bakan gney yamacnda kk bir terasta saptanmtr (zdoan, 1994: 26). Evre II / anak mlekli Neolitik-T I: ayn yerlemesinde, aratrmalar daha ok anak mleksiz Neolitik aa tarihlenen ksmlarda younlatrlmtr. 1963 ylnda yaplan yzey aratrmalar sonucunda anak mlekli Neolitik Dnem dahil dier dnemlerin varl saptanm ancak almalar daha ok besin reticiliine gei aamasndaki soru iaretlerini cevaplandrmak amacna ynelmitir. Bu nedenle anak mlekli Neolitik aa ait almalar daha dar bir alanda gerekletirilmitir. anak mlekli Neolitik aa ait kazlar tepenin dou alannda yaplm ve o dnemin arkeoloji bilgilerine nemli katklar salayan anak mleksiz Neolitik ile anak mlekli Neolitik Dneme gei srecine ait bilgiler edinilmitir. Aratrmalar

103

aynnde anak mlekli Neolitik yerlemede, hyklemeyle ilgili birtakm sorunlar dndrmtr. anak mleksiz-anak mlekli yerlemelerin ilikisi 198788 yllar kazlarnda, yaklak 250m2lik bir alanda, tepenin dou kesiminde (25-27K amalar) irdelenmi, ancak veriler bu dnemle ilikili bir tabaka sradzeni oluturmada yetersiz kalmtr. Ayrca 25-26K ile hemen dousundaki 27-28K amalarnn birbirinden farkl nitelikteki dolgu, mimari ve anak mlek zellikleri anak mlekli yerlemelerin kendi iindeki hyklemesine ynelik yeni sorunlar gndeme getirmitir. Bunu izleyen 1989-1991 yl kazlar bu sorunlara ynelik tepenin kuzeydou kesiminde 950m2lik bir alanda srdrlmtr (zdoan, Yalman, 2004:68). anak mlekli Neolitik dolgularnn hemen altnda yer alan anak mleksiz Neolitik a Yerlemesi mil tabakasyla kapl halde bulunmutur ve o dnemde su seviyesinin ykselerek sellere sebebiyet verdii de saptanmtr. Bu nedenle, anak mlekli Neolitik a yerlemelerinden eski anak mlekli Neolitik Evre yerlemesine ait dolgularda taknlardan etkilenmi ve yer yer yamacn dikletii kuzey kesimde anak mleksiz dolgularla i ie gemitir. Bestakotun M.. 3.binlerde tepenin ortasnda at derin yatak, kuzeybat yamacn daha da diklemesine ve batda da ayrca dik yeni bir yamacn olumasna yol amtr (zdoan, Yalman, 2004:70). Bunun dnda tepenin zellikle bat kesiminde Son Kalkolitik a-T I saman yzl mallarn ieren ukurlara rastlanmtr. Fakat bu evrenin esas tabakalar tepenin kuzeydousunda, Halaf ncesine tarihlenmektedir (zdoan, 1994: 27). Hykte anak mleksiz ve anak mlekli Neolitik a, Kalkolitik a, lk Tun a, Demir a ve Orta a kltrlerinin varl saptanmtr. Bunlardan bir ou yzeyde ele geen malzemeden bilinmektedir. Bunlar iinde anak mleksiz Neolitik Dnem, buluntularyla ve kendi iindeki kesintisiz evreleriyle ne kmtr.

104

Evre I anak mleksiz Neolitik a (ayn esas evresi): anak mleksiz Neolitik a bulgularna, hyn gney kesiminde rastlanmtr. Uzun sren aratrmalar sonucunda grlen mimariyle, anak mleksiz Neolitik a kendi iinde alt evrelere ayrlarak, isimlendirilmitir. Buna gre; anak mleksiz Neolitik a eskiden yeniye doru; yuvarlak planl yaplar evresi (PPNA), zgara planl yaplar evresi (PPNB), kanall yaplar evresi (PPNB), ta demeli yaplar evresi (PPNB), hcre planl yaplar evresi (PPNB), geni odal yaplar evresi (PPNC) olarak adlandrlmtr. Evre Ad Yuvarlak Planl Yaplar Evresi Izgara Planl Yaplar Evresi En Eski Tip Ak Tip Menderesli Tip Kapal Tip Kanall Yaplar Evresi Ta Demeli Yaplar Evresi Hcre Planl Yaplar Evresi Geni Odal Yaplar Evresi anak mlekli Evre Ka Yap Kat Bulunduu 4 yap kat Kltrel Dnem PPNA C14 Verilerine Gre Yaklak Tarihler (Gnmzden nce) 10200-9200 9200-9100 2 yap kat 2 yap kat 1 yap kat 2 yap kat PPNA PPNB PPNB PPNB

3 yap kat 3 yap kat 3 yap kat 6 yap kat 7 yap kat

PPNB PPNB PPNB PPNC PN

9100-9000 9000-8600 (?) 8600-8300 8200-8000 (?) 8000-7500 (?)

Tablo 3: ayn Tepesi tabakalanma ve tarihleme.

ayn yerlemesinin konut mimarisine bakldnda, buray dier yerlemelerden farkl klan ve Yakndou Arkeolojisi iin nemli olan bir takm zellikler karmza kmaktadr. Bunlardan bir tanesi Neolitik an kendi iindeki evrelerinin kesintisiz

105

olarak saptanabiliyor olmasdr. Dieri ise, ayn yerlemesine bakldnda her tabakada, farkl bir mimari plann benimsenmi olmasdr. anak mleksiz Neolitik Dnem boyunca aynnde konut mimarisi, yuvarlak planl basit kulbelerden ta temelli-kerpi duvarl kompleks yaplara kadar srekli bir gelime gsterir. Dier kaz yerlerinde izlenmeyen ilgin bir zellik, her bir tabakada yalnzca tek bir tip ev bulunmas bir sonraki tabaka baladnda btn ev planlarnn birlikte deimesidir. Bu bakmdan ayn anak mleksiz Neolitik Dneme ait her bir evre belirli bir ev tipiyle temsil edilmekte ve buna gre adlandrlmaktadr (zdoan v.d., 1993:106). Yuvarlak Planl Yaplar Evresi (PPNA G.. 10 200 - 9 200): Bu evre eski raporlarda dal rg mimari veya yuvarlak planl yaplar evresi olarak isimlendirilmitir. lk olarak tek odal, yuvarlak veya yuvarlatlm keleri olan binalar tespit edilmitir. Duvarlar yer yer de alak ta duvar zerine kerpi duvar yaplarak ina edilmitir. Yap, dorudan ykselen tabanda bulunur ve bu tip yaplar dou kaz alannn gney yarsnda daha ok aa karlmtr. Bu evre tek odal kerpi yaplar olarak tanmlanmtr (Bak, 2001a:7). Yuvarlak planl yaplar evresinin konutlar; aa gvdelerinin bir araya getirilmesiyle oluturulan iskeletin aralarnn basite rlmesi ve ardndan amur ile svanmasyla yaplmtr. Bu tip evlerin yapmnda ilk olarak kam ve ince dallardan oluturulmu demetlerin ve 10-12 cm. apnda imeli aalarn, belirli aralklarla yerletirilmesiyle bir iskelet oluturulmutur. Daha sonra oluturulan yap iskeletinin aralar ince dallarla sepet gibi rlm ve zerleri kaln bir amur tabakas oluturacak ekilde svanmtr. Dardan da kk talardan oluan bir yn ile desteklenen bu ukur tabanl barnaklarn alt taban dzlemi d yaama alannn yaklak 30 35 cm. altndadr (zdoan, 1994: 31). Izgara Planl Yaplar Evresi (PPNB G.. 9 200 - 9 100): Yuvarlak planl yaplar evresinin zerinde kendine zg zgara eklinde planlanm yaplar bulunmaktadr. Bu

106

evre kendi iinde ayrlm ve en eski tipte (PPNA) 2 yap kat, ak tipte (PPNB) 2 yap kat, menderesli tipte (PPNB) 1 yap kat ve kapal tip denilende ise (PPNB) 2 yap kat grlmtr. Izgara planl yaplar iin karakteristik olan dikdrtgen eklindeki ana plann, kuzey-gney ynnde olumasdr. Hemen hemen ayn llerde ( 5.5m.ye 11m.) ve kuzey-gney ynnde blme ayrlmtr. Orta odann kesinde talarla denmi, tipik ocak yeri bulunur. Kk talardan oluan deme ok itinal yaplmtr ve artlara gre ykseklii 15cm. olarak tahmin edilmektedir. Birka defa st ste yaplm olmalarna ramen, 30 dan fazla yapyla bu tipleme ispatlanmtr (Schirmer, 1991:45). Izgara planl yaplar evresinde ki zgaralar ta duvarlarla oluturulmutur. 2 ya da 3 sra ta yksekliindeki duvarlar aslnda yapnn esas yaam dzlemini toprak seviyesinden ykseltici tayclardr. Yaplarn neden yerleme dzleminden ykseltilmek istendii henz tam olarak bilinmemektedir ancak zeminin neminden kurtulma akla gelen ilk nedendir (zdoan, 1994: 32). Yerlemede alan zgara planl evlerin ok aznda in situ toprak tabana rastlanmtr. Bunun nedeni ya tabanlarn bozulmasndandr ya da yaam dzleminin ta subasmanlarn zerine yerletirilen ahap hatllarn hasrla rtlerek yaplm olmasndandr. Izgara planl yaplarn st bir nceki evreye benzer bir ekilde yine dal rg tekniiyle kapatlmtr. Yaplarn etrafnda bulunan kazk delikleri bu dnceyi dorular niteliktedir. Kanall Yaplar Evresi (PPNB, G.. 9100-9000): Bu evrede imdiye kadar 3 yap kat tespit edilmitir. Bu yaplar zgara planl yaplarla byk benzerlik gsterir. Yine dikdrtgen plana sahiptir. Su basman ile st yap bir btn haline gelir. Ta temeller ve bunlarn zerinden ykselen ta duvarlarda ta rs grlr.

107

Bu evre, yerleme dzeninde ve mimari anlamda yeniliklerin saptand bir evredir. Grlen belli bal zellikleri Asl zdoan (1994:35) u ekilde zetlemitir. 1- Mimaride yeni eler: Gerek tayc, ta rg duvar, ilk kez kerpi kullanm, 2- zel yaplar geleneinin grkemlilik kazanmas, 3- Geni ak alanlar ve yerlemenin dou kesimindeki meydan geleneinin ilk admlar, 4- l gmme geleneinde farkllama. Yaplar birbirinden yaklak 20 cm geniliinde kanallara ayrlmtr ve 3x5.5 m. boyutlarnda geni ta platformlar zerinde ykselmitir. Duvarlar yaklak 50 cm kalnlnda ve 4-5 ta sras eklinde yaplmaya balanmtr. Talarn aralarna konan amur, talar birbirine balayc olarak kullanlmtr. Kanall Yaplar Evresinin duvarlar genellikle orta boylardaki toplama talardan oluturulmutur. rl subasman zerinde kerpi duvar bulunmaktadr. Bol bitkisel katkl ve bir olaslk hayvansal atk da katlm kerpi, topanlar halindedir ve ta subasman zerine yerletirilip bastrlmtr. Yzleri ta subasmann zerini de rtecek ekilde svanmtr. Ara blme duvarlarnn kanallarn zerine yapld ve platformun zerinin de toprak sva ile svand gz nne alndnda kanallarn yapnn iinde hibir ekilde kullanlmad aka belli olmaktadr (zdoan, 1994: 35). Yaplarn iinde odadan odaya gei yaklak 60 cm geniliinde braklan kap aklklarndan yaplmaktadr. Kanallarn st ise yass kapak talaryla kapatlmtr. Ta Demeli Yaplar Evresi (PPNB, G.. 9 000-8 600?): imdiye kadar 3 yap kat tespit edilen bu evrede binalarn boyutlar klmtr. Bu evrede binalarn boyutlar klyor. Daha nce grlen yerden ykseltilmi yaplar yerine bu evrede evler

108

dorudan topran zerine ina edilmitir. Bu evrede yaplarn dz daml olabilecei dnlmektedir. Bu evrenin salam kalm yaplardan, 8-9 m uzunluunda, 4-5 m geniliinde dikdrtgen planldr. Birbirine geili, 3 tane (bazen 2?) ortalama 1.80-2 m x 3.50-4 m boyutlarndaki drtgen odalardan olumulardr. Bazen mekanlarn iinde bazen de yapnn ksa duvarlarnda kk payelerin yer ald gzlenmitir. Ayrca yapnn dnda, yapy, bazen epeevre dolaan kaldrmlar vardr. 45-50 cm kalnlndaki ta duvarlarnn dorudan topran zerine oturmasndan, bu evredeki yaplarn artk yaam dzleminden yaltlmasna gerek kalmad, yerden ykseltilmeden dorudan yaam dzlemine kurulduu anlalmtr. Yaplarn birounun ortak zellii olan ta deme yapnn duvarlar rldkten ve payeleri yerletirildikten sonra denmitir. Yaplarn 3-4 sra ta yksekliindeki 50 cm geniliindeki ta temelinin zerinde kerpi st yaps vardr. Bu evrede kerpiler hala topanlar eklinde kullanlmaya devam edilmitir. Duvarlarn incelii ve mekanlarn boyutlar gz nne alndnda bu yaplarn tek katl ve dz daml olduu dnlmektedir (zdoan, 1994: 36). Hcre Planl Yaplar Evresi (PPNB, G.. 8600-8300): Bu evrede imdiye kadar 3 kat tespit edilmitir. Bu evre ismini yaplarn bodrum katlarndan almaktadr ve eski raporlarda Cell-plan olarak adlandrlmtr. Hcre planl yaplar evresinde iki katl yap kavram ortaya kmaktadr. st kata merdivenle kld tahmin edilmektedir. Yerleme dokusunun bu evrede biraz daha sklat gzlenmitir. Yaplarda bodrum kat oluturulduktan sonra hatllar atlarak, kerpiten mekan elde edilmitir. ou zaman taban altlklar mezar, depo veya kiler olarak kullanlmtr. Bu evrenin en st yap katnda mezarlarda belirgin bir biimde azalma grlmtr. Bu da bize yava yava yerleme d mezar geleneinin baladn dndrmektedir. Bu evreye kadar yaplarda tamir ve ek yaplar grlmemitir ancak bu evreyle birlikte grlmeye balanmtr.

109

Hcre planl yaplar evresinde, yaplar ta temel zerine yaplmtr ve bu temel kk krk talardan, dere talarndan oluturulmutur. Har olarak da kerpi ve dolaysyla amur da kullanlmtr. Bu ta temel yer yer 60 cm ykseklikte olabilmektedir. Bunun zerine de kerpi duvarlar ykselir. Birok yapda odalar ayran hcrelerin arasnda dar gei aralklarna rastlanmtr. Odalarn tabanlar toprak ve kerpiten yaplmtr. Baz odalarda ta demelere rastlansa da bu ok sk rastlanan bir durum deildir (Schirmer, 1991:48). Ayrca klt yaps olduu anlalan Terazzo yaps (T) bu evrede ortaya kmtr. Geni Odal Yaplar Evresi (PPNC, G.. 8200-8000?): Bu evrede 6 yap kat saptanmtr. Yaplar ok geni tek bir odadan olumaktadr. Evlerin yapm teknii bir nceki evrelere gre farkl deildir ancak bu evrede daha zensiz yaplmlardr. aynnn ilk kez bu evresinde temel ukuru almtr. Yerleme bu evrede daha ok meydann kuzeyine kaydrlmtr. Daha nceki evrelerde meydann zel bir anlam olduu anlalan meydann bu evreyle birlikte meydann nemini yitirdii ve plk olarak kullanld saptanmtr. Ayrca bu evrede hi mezar bulunmamas, hcre planl yaplar evresinin son aamasnda olumaya balayan yerleme d mezar geleneinin oturduu dncesini destekler niteliktedir. Mimari zellikler ayn yerlemesi yukarda da daha nce belirtildii gibi anak mleksiz Neolitik an her evresine ait zellikleriyle isimlendirilmitir. Bir evrede grlen mimari plan ve biim tm yerlemenin konut mimarisinde ayn olup bir sonraki evrede tm yerlemeyle beraber baka bir ekil kazanmaktadr. ayn anak mleksiz hynn evre sradzeni gayet kesin olarak belirlenmi yaplarn biimine, temel yaps tipine ya da belirgin bir mimar zelliine gre adlandrlmaktadr. rnein Geni Odal Yaplar drtgen tek bir geni odadan oluan binalar iaret ederken, tamamen farkl teknikle yaplm olan Yuvarlak Planl ukur Barnaklar Evresi yuvarlak bazen sbe, tek mekanl, ukurlatrlm tabanl, dal rg kulbeleri gstermektedir. Kanall Yaplar

110

ve Izgara Planl Yaplar taban dzlemlerinin altndaki temel planna gre adlandrlmtr. Hcre Planl Yaplar ise bodrum kat planna gre ad almtr. Ta Demeli Yaplar demeleri tatan yaplm yegane yaplar evresi olduu iin bu ekilde adlandrlmtr (zdoan, 1994: 30).

Buluntular ayn yerlemesinde gnlk hayat anlayabilmemizi salayan birok kategoride buluntu ele gemitir. Buluntularn bir ksm, anak mleksiz ve anak mlekli Dneme ait olan yaamla ilgili buluntu topluluunu eksiksiz yanstr. Kemik ve boynuz alet grubundan ok sayda bz, ine (zellikle gzl kemik ineler ok sayda ele gemi), spatul, sap ve engellerin yan sra srtme alet teknolojisinden havan elleri, tme talar ele gemitir. ayn yerlemesinde boncuk eitlemesi geni bir yer tutar. Yerlemede, adalarna oranla ok sayda boncuk ele gemitir. Boncuklar genelde eitli talardan ve malahitten yaplmlardr. ok iyi bir teknolojiyi sergiledikleri gibi, tr bakmndan da olduka zengindir. Asklk tr boncuklar daha ok en eski evrelerde grlm ve Kanall Yaplar Evresine geildiinde boncuk trlerinde nemli bir gelime grlmtr. Yerlemedeki baz boncuk trleri aynne zg trlerdir. Boncuklar dnda grlen ta bileziklerde dz ve srtl olarak iki eide rastlanmtr (zdoan, 2002:77). Kil buluntu grubundan insan ve hayvan heykelcikleri ele gemitir. Ancak dier yerlemelerle kyaslandnda zengin bir eitlemeye sahip deildir. Kilden insan heykelcikleri ilk Izgara Planl Yaplar Evresinde grlmeye balamtr. Havyan heykelcikleri ise Kanall Yaplar Evresinde grlmtr. Evcil koyun ve keiyi betimleyen heykelcikler ise Hcre Planl Yaplar Evresinin sonlarna doru grlmtr. anak mleksiz Neolitik Dnemin son evrelerinde yani Kanall Yaplar

111

Evreside zengin eitlemesiyle kil-pul (token) olarak tanmlanan buluntular ortaya kmtr. Bu buluntu topluluuna anak mlekli Neolitik Evrede de rastlanmtr. Kil buluntu grubunun bir dier ilgi ekici buluntusunu ev modelleri oluturmaktadr. Ev modellerinin Yap Klt asndan bir anlam olabilecei gibi, dnem yaplar hakknda nemli bilgileri edinmemizi salamaktadr. Ta toplar hemen her evrede bulunmakla birlikte, ineler ve bzlar ile birlikte malahit boncuk iliklerinin en tipik aletlerindendir. aynnn kendine zgn aletlerinden olan ta ve malahit kakmalar en eski evrelerden itibaren grlr; Kanall Yaplar ve Ta Demeli Yaplar evrelerinde bunlarn says nemli lde artar, Hcre Planl Yaplar evresinden sonra ise ortadan kalkar. Obsidyenden (doal cam) yaplma ok ular dnda ayn Aleti olarak tanmlanan, kenarlar sarp dzeltili, dilgiler de ilk olarak Kanall Yaplar evresinde grlmeye balar. Bunlarn boyutlar zellikle Hcre Planl yap evresinde byr ve bu aletler, anak mlekli evrenin ilk balarnda da bol olarak grlr. Yuvarlak Planl Yaplar evresinde grlen nemli bir alet tr de Nemrik ucu olarak tanmlanan kk ok ulardr (zdoan v.d., 1993:112). ada olan dier yerlemelere oranla Ayn Tepesinde az sayda ta kap bulunmutur. Hcre planl evrenin sonlarna doru ise kerpi toprandan yaplm, basit kaplar ortaya kmtr. anak mlekli Neolitik a ile birlikte, krmz astarl ve boya bezemeli bir tr anak mlek grlr ve daha sonra Hassuna ile benzeen trler de ortaya kmtr. ayn yerlemesi gerek mimarisi gerekse buluntu topluluu asndan, anak mleksiz Neolitik a iinde bu dnemi en iyi yanstan yerlemelerden biri durumundadr. ayn yerlemesi anak mleksiz Neolitik Dnem mimarisini de ok net yanstan yerlemelerden biridir. Yerlemenin, ok geni alanlarda ve ok uzun sreli

112

kazlmasndan dolay, mimari byk lde aa kmtr. Avlular etrafnda toplanan mahalleler ve yerlemeye ait tapnaklar, tipik bir ky yaantsn bizlere yanstmaktadr. Yerlemedeki bu zellikler sosyal yapy yanstt gibi, tabakalanm bir toplumun ilk izlerini de gstermektedir.

2.4.7. Hallan emi Yelemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Hallan emi Hyk yerlemesi, Gneydou Anadolu Blgesinin Batman il merkezinin 50 km. kuzeyinde, Kozluk lesinin 21 km. kuzeybatsnda ve Sahoka Kynn Batsnda yer almaktadr. Sason aynn bat terasnda yer alan yerleme, alak bir anak mleksiz Neolitik Hydr (Rosenberg, 1994:121). Yerleme, dousundan geen Sason aynn kysnda bulunur. Sason ay, Dou Toros Da Silsilesinden doar ve yerlemenin yanndan geerek Dicle Nehrine karr. Sason aynn oluturduu dar bir vadi ve Son Pleistosen Dnemine ait bir terasn zeri yerleme yeri olarak seilmitir. Hyk yaklak olarak 7 hektarlk bir alan kaplamakta ve ykseklii de 4.3 m.yi bulmaktadr (Rosenberg, 1999:26). 1990 ylnda, Batman Baraj sular altnda kalacak tarihi yerlerin saptanmas ve kurtarlmas projesi erevesinde, blgede yzey aratrmas balatlmtr. lk olarak M. Rosenberg ve H. Togul tarafndan saptanan yerlemede, 1990-1994 yllar arasnda Amerika Birleik Devletleri, Delwere niversitesinden M. Rosenberg bakanlnda, ODT TEKDAM ve Diyarbakr Mzesi adna, kurtarma kazlarna balanmtr. Kazlara ilk olarak hyn en stnde, geni bir alanda balanmtr. Tabakalanmay

113

saptayacak birok sondaj yine bu alanda alarak, ana topraa kadar ulalmtr (Rosenberg, 1999:26). Tabakalanma ve Tarihleme Hyk anak mleksiz Neolitik aa tarihlenmektedir. Ancak hyn gney yamalarnda alan sondajlarda az sayda anak mlek ele gemitir. Ele geen anak mlek paralar yerlemede anak mlekli Neolitik Dneme yerleimin olduunu kabul edecek kadar deildir. Yaplan yorumlar daha ok, yerlemenin birbiri stne oturan, ift ekirdekli hyk olduu ynndedir (Rosenberg, 1999:26). imdiye kadar yaplan aratrmalar sonucunda, hyn anak mleksiz Neolitik aa tarihlenen ekirdek ksmnda, 3 yap evresinin varl kabul edilmitir. Yaplan C 14 sonularna gre yerleme, M.. 8600-8000e tarihlenmektedir (Rosenberg, nal, 1994:124). 1. Yap Kat Mimarisi: Bu yap katnda 2 byk yuvarlak yap tespit edilmitir. Yaklak 5 m. apnda, yuvarlak planl olan bu yaplarn duvarlar, yumuak kum tandan rlerek yaplmtr. Giri ksm ak braklan yaplarda, yapnn n ksmnda, yine talardan rlm, yarm daire eklinde bir ikinci duvar yer almaktadr. Bu iki duvar arasndaki boluk yaklak 1 m.dir ve yine duvar ykseklikleri de 1 m. olarak saptanmtr. Yaplarn ta duvar rgsnn bittii yerden itibaren dal rg tekniinin uygulanarak stnn kapatld, ele geen dal izli sva paralarndan tahmin edilmektedir. Yapnn duvar rgs iinde yer alan 10 cm. kadarlk boluklarnda, aty destekleyen direklerin boluklar olduu dnlmektedir. Yapnn ortasnda, 3 kum tann U eklinde dizilmesiyle oluturulmu bir ocak yer almaktadr. Evlerin tabanlarnn birok defa yenilendii grlm, bu da bize evlerin uzun sre kullanld ve tamiratlar geirdiini gsterir (Rosenberg, 1999:27).

114

Bu yap katnda U biimli yaplarda ele gemi ancak bunlarn ilevleri tam olarak saptanamamtr. kinci Yap Kat Mimarisi: Yerlemenin bu yap katndaki yaplarda, duvar yapmnda kullanlan talarn, Sason ay yatandan toplanm aytalar olduu grlmtr. Bu toplanan aytalar, sva yapmnda da kullanlan amurun har haline getirilmesiyle rlmlerdir. Yaplarn planlar yine yuvarlaktr ancak 1. yap katnda saptanan, n ksmdaki boluk bu yap katnda grlmemektedir. at yine dal rg teknii ile yaplarak oluturulmutur. U biimli ilevi bilinmeyen yaplar bu evrede de grlr. Yap teknii, 1.yap katndakine birok ynden benzemektedir (Rosenberg, 1999:27). nc Yap Kat Mimarisi: Bu yap kat genelde, 2. yap kat zellikleri gstermektedir. U biimli yaplar bu evrede de var ancak ok almamlardr. Mimari zellikler Hallan emi yerlemesinde, hyn en yksek orta kesiminde yaklak 1 m. derinliinde ve 15 m. apnda olan bir ukur alan saptanmtr. Bu ukur alann doal bir knt olduu saptanmtr. lk yerleimciler bu ukur alann etrafna yaplarn ina etmi ve buray yerlemenin ak alan eklinde kullanmlardr. Sonraki evrelerde bu ukur alandan gelen ok saydaki hayvan kemii akmakta artklar ve talar; bu alann plk olarak kullanldn dndrmektedir. Ayrca bu ak alanda ele geen yank ahap paralar ve 3 tane tm koyun kafatasnn boynuzlaryla beraber grlmesi ise, burada var olmu bir yapy ve bu alann basit bir yer olmadn gsterir. Ak alan 3 yap katnda da kullanlmtr (Rosenberg, Redding 2000:44). Genel olarak Hallan emi yerlemesinin mimarisi iin unlar sylenebilir: Yuvarlak planl, ta temelli, dal rg geleneiyle tamamlanm ukur barnaklardr. Yaplarn aralar ilik gibi kullanlmtr.

115

Buluntular Yontma alet teknolojisinin %60lk bir ksmn obsidyen buluntular oluturmaktadr. Yerlemeye 100 km uzaklkta yer alan Nemrut Da, buraya en yakn obsidyen kaynan oluturur ve 3 gnlk yrme mesafesinde olan kaynaktan obsidyenin getirildii dnlmektedir. gen ular, dilgicikler, mikrolit aletler, yontma ta alet teknolojisinin balca buluntularn oluturur. Srtme alet teknolojisine ait buluntularn en gsterililerini oluturan, zerleri geometrik ve doa betimleri yer alan ta kaplar mevcuttur. Bunlarn yan sra, topuz balar, yass baltalar, domuz bal havan elleri, dibek talar ele gemitir. Ayrca kemikten yaplm bzlar, ineler mevcuttur (Rosenberg, Redding 2000:52). Hallan emi yerlemesiyle Kuzey Irakta yer alan Qermez Dere ve Nemrik gibi yerlemelerle iliki kurulmaktadr (Rosenberg, 1999:2930). Anadolunun en eski yerlemelerinden biri olan Hallan emi, anak mleksiz Neolitik a ile ilgili birok bilgiyi bizlere katmtr.

2.4.8. Nevali ori Yerlemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Nevali ori yerlemesi, anlurfa ilinin kuzeyinde, Hilvan ilesinin batsnda, Kantara Kynn yaklak 750m kuzeybatsnda, Kantara ile Sleymanbey Mahallesi arasnda yer almaktadr. Yerlemenin denizden ykseklii yaklak olarak 490m.dir. Nevali ori yerlemesinin ismi birok yaynda Nevalla ori veya Novalla ori gibi farkl biimlerde gemektedir. Kantara Kynden Frat Nehrine doru bakldnda, doudaki yama yerleimi Nevali ori I, bat yamataki yerleim yeri ise Nevali ori II olarak isimlendirilmitir (Hauptmann, 1999:70).

116

Trkiyenin gneydousunda yer alan ve PPNB yerlemesi olan Nevali ori, yaklak 0.7 hektarlk bir alana kurulmutur. Yerleim asndan, ok byk bir alan saylmayan Nevali ori, farkl klt yaplaryla dikkat ekicidir (Hole, 2000:201). Nevali orinin yerleim yeri olarak seilmesinin en byk nedenlerinden bir tanesi, doal evrenin tatl su kaynaklar asndan ok zengin olmasdr. Bu nedenle yerleme sadece Neolitik Dnemde deil, daha birok dnemde de kullanlmtr. Alt ksm dik aaya inen kire ta ve ileri kk ksm ile yerleme platosu sadece 90m. uzunluunda ve 40 m. geniliindedir. Yerleme iki kuru yata ile de snrlandrlmtr, bu yzdende gnmze kadar koruna gelmitir ve Frat Vadisinin yukarsnda yer alan verimli teraslarda kurulmutur (Hauptmann, 1993:39). Yerleme 1980 ylnda H.G. Gebel tarafndan yzey aratrmas srasnda saptanmtr. Heidelberg niversitesinden H. Hauptmann, 1983-1991 yllar arasnda yerlemede kazlara balanmtr. Kazlar 1992 ylnda yerlemenin Atatrk Baraj sular altnda kalmasyla son bulmutur. lk olarak Nevali ori I ve sonrasnda Nevali ori IIde almalar srdrlmtr (Hauptmann, 1999:70). Tabakalanma ve Tarihleme Yerlemede tabakalanma yukardan aaya doru Roma, T I, Kalkolitik (Halaf) ve anak mleksiz Neolitik Dnemde yerleme izleri saptanmtr. Nevali ori Ide 5, Nevali ori IIde 2 yap kat saptanmtr. Yerlemede I-V tabakalar, PPNB dnemine tarihlenmektedir. Bu nedenle, yerlemedeki dier dnemlere ait yerleim izleri, bu tezin konusunu oluturmadndan, bu blmde I-V tabakalar ele alnacaktr. Yaplan radyokarbon sonularna gre yerlemenin M.. 8400-8100e tarihlendii grlmtr.

117

Mimari zellikler Yerlemede kiretandan yaplm dikdrtgen planl, uzun evler birbirinden bamsz ina edilmitir. Yaplarn i mekanlar dzenli olarak blnmtr. Yaplar birbirine paralel konumlandrlmlardr (Hauptmann, 1999:70). Binalarn olan tipi ayn yerlemesinde olduu gibi kanall yap plan tipine sahiptir. yaplarn giri ksmlar, gneybatya bakacak ekilde yaplmtr. Yaplar konut olarak kullanld gibi ilik ve ayn zamanda kiler olarak da kullanlmtr (Schirmer, 1990:370). Konutlar, yaklak olarak 12x6 m. boyutlarnda, birbirlerine yakn ve ayn yne bakacak ekilde ina edilmitir (Hole, 2000:201). Buluntular Yontma alet teknolojisine ait aletlerin ou akmaktandan yaplmtr. evredeki doal kaynaklar kullanlmtr. Byblos tr ular, orak baklar, kazyclar, kalemler, srtme ta alet teknolojisine ait yass baltalar, kire tandan yaplm kaseler, dibekler ve vurgu talar rnek gsterilebilir. Bilezikler ve boncuklar ss eyalar olarak kullanlmtr. Kire tandan yaplm ok sayda stilize insan kafalar ve baz hayvanlara ait figrinleri ele gemitir. Yerlemede ele geen kk buluntular dnda, klt yaps olan yap II ve yap III iinde ele geen ok sayda stun ve heykel zellikle dikkat ekicidir. Stunlarn boylar yaklak 2.3x2.4 m. uzunluunda ve 40-50 cm. geniliindedir. Stunlardan birinin zerinde insan ve ylan rlyefi bir dierinde ise stilize bir insan betimlenmitir (Hole, 2000:201).

118

2.4.9. Jerf El Ahmar Yerlemesi

Konu ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Suriye topraklarndan geen, Orta Frat Nehrinin sol kolu boyunca birok yerleme ard arda sralanmtr. Mureybet, Cheikh Hassan, Jerf el Ahmar, Djade el Mughara, TellAbr, ierde ise tepelerden oluan bir grnmde yer almaktadr. (Stordeur, 2002:21) Orta Frat Havzasnda yer alan yerleme, Trkiye il snrnn 60 km. gneyinde yer almaktadr. Yerleme anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenmektedir. Yerleme ilk olarak 1989 ylnda, T. Mc. Clellan ve M. Mottram tarafndan kefediliyor ve Tirin Baraj Projesi ile birlikte, sular altnda kalacak olan yerlemelerin kurtarlmasna ynelik almalarn balamas ile birlikte 1995-1998e kadar SuriyeFransz ortak yapm kaz almalar gerekletiriliyor (Stordeur, Abbes, 2002:564) 1999 ylnda ise almalar snrl olarak devam etmi ve ayn sene Jerf el Ahmar yerlemesi sular altnda kalmtr (Stordeur v.d., 2001: 30). Yerleme, dou ve bat olarak iki doal ykseltinin zerinde yer almaktadr. Bu iki ykselti bir vadi ile ayrlmaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda, dou ve bat olarak ayrlan tepelerin birbirinden bamsz iskan edildii anlalmtr. Yzeyden toplanan malzeme ve daha sonra kaz almalaryla gn yzne kan buluntular Mureybet ile karlatrlmaktadr (Stordeur, Abbes, 2002:564) Tabakalanma ve Tarihleme Yerlemedeki en erken yerleim izlerine dou tepesinde rastlanmtr. Dou tepesinde 9 tabaka tespit edilirken, bat tepesinde 6 tabaka grlmtr. (Akkermans, Schwartz v.d.,

119

2003:53) Jerf el Ahmar yaklak olarak M.. 9200 ve 8700 tarihleri arasna denk gelmektedir (Akkermans, Schwartz v.d., 2003:52). Yerlemenin PPNA ve PPNB arasnda bir gei aamasnda iskan edildii dnlmektedir. Mimari Yerlemenin karakteristik mimari yapsn, topraa yar gmk, taban alt yaplar oluturmaktadr. ki tepede de yerleme teras zerinde kurulmutur ve birok topraa yar gmk yaplar nehri grebilecek ekilde yaplmtr. Yaplarn geni plan tipleri mevcuttur. Yuvarlak ve ovalden, eliptik veya kenarlar yuvarlatlm drtgen grnml, tamamen drtgen planl yaplar en st tabakada grlmektedir. Birok yap tek odal yaplrken, dier yaplarn ileri odalarla blnmtr ve ilerleyen dnemlerde yaplara yeni odalar ekleyerek, yaplar bytmlerdir (Akkermans, Schwartz v.d. 2003:53). Yaplar ierden dairesel eviren hcreler ve platformlar yer alr. Platformlar ve hcrelerin ekilleri ihtiyaca gre dikdrtgen, gen veya trapez eklindedir. Platformlar yerden biraz ykseltilmi ve kille zenle svanmlardr. Bu platformlarn baka amalar olduu dnlebilir ancak genel kan bunlarn zerinde uyunduu eklindedir (Stordeur, 2000:44). Jerf el Ahmarda yuvarlak veya eliptik oval planl yaplar alt tabakalarda grlr ve mekan bytmek iin yaplar birbirine bititirilmitir. PPNA dneminde grlmeye balanan, somun biimli kire talar, bu yaplarn yap malzemelerinden bir tanesidir. st tabakalarda ise farkl plan tiplerine rastlanmtr. Mekanlar artm, keler yuvarlatlarak yar oval, drtgen planl yaplar yaplmtr (Stordeur, 1999:134). Buluntular Jerf el Ahmar yerlemesinde dnem zelliklerine uygun ok sayda akmaktandan ve obsideyenden ok ular ele gemitir. Bunun yan sra dilgiler, baklar dier yontma ta

120

alet grubunda yer alr. Yerlemenin bir dier dikkat ekici yan, ok geni eitlemesi olan geometrik desenleridir. Geometrik desenler mimaride grld gibi birok buluntu ile de bilinir. Biley talar ve plaket olarak adlandrlan yass talar zerinde bu desenlerin grlebildii gibi, yerlemede ki ta kaplar zerinde de hayvan betimlemeleriyle beraber ok sayda geometrik desende izilmitir. Zikzaklar, kvrk izgiler, genler, yuvarlaklar gibi ok geni bir desen eitlemesine sahiptir. Jerf el Ahmarda kilden yaplm insan ve hayvan figrinleri de ele gemitir (Stordeur, Abbs, 2002).

2.4.10. Ain Gazal Yerlemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi Ain Gazal yerlemesi 12-13 hektarlk Levant Blgesinde yer alan, byk bir PPNB yerlemesidir. rdnn Amman kentinin, dou ksmnda yer almaktadr. Ain Gazal, PPNB yerlemelerine gre 12-13 hektarlk boyutuyla, Yakndoudaki en byk PPNB yerlemelerinden birisidir. (Hole, 2000:202) Yerleme Vadi Zargann bat yamacna kurulmutur (Verhoeven, 2002:236). 1970lerde, Amman-Zarga karayolunun inasnda kefedilen yerlemede, sistematik olarak arkeolojik almalara G., O., Rolefson bakanlnda 1982 ylnda balanmtr. Kazlar 1989 ylna kadar srmtr (Rolefson, Simmons v.d., 1992:443). Kazlar imdiye kadar, 4 alanda younlatrlm. Hyn en tepesinde, gneyde, kuzey ve douda almalar srdrlmtr. Bu 4 alanda toplam 2.355m2 alan kazlmtr (Rolefson, Simmons v.d., 1992:443).

121

Tabakalanma ve Tarihleme Yerlemede tabakalanma 2 ekilde yaplmtr. Biri yatay (Horizontal) dieri ise dikey tabakalanma eklindedir. Yatay tabakalanma sonucunda, Ain Gazalda uzun yllar yerleildikten sonra, yerlemenin giderek byd grlmtr. Yerlemenin kuzey ksmnn yok olmasna ramen, M.. 7250de, yani orta PPNBde burann kk bir kasaba olarak kurulduu saptanmtr. M.. 6500de ise 4-5 hektarlk boyuta ulamtr. Yerleme orta PPNB de, iki yzyl ierisinde inanlmaz bir byme gstermitir. Jerikodaki tarm topluluklarndan buraya g edilmi olmas da muhtemeldir. Bu sebepten yerleme ok ksa bir zaman iersinde hzla byme gstermitir. Ge PPNB dneminde de Ain Gazal bymeye devam etmitir. 7. binin sonunda belki de 10 hektar bulmutur. PPNCde ise yerleme 12-13 hektar arasnda bymeye devam etmitir ancak bu dnemde de evler arasndaki mesafenin artt grlmtr. Tahribat nedeniyle Yarmukien Dnemine ait bilgiler olduka snrl kalmtr. Bu dnemde yerleme 6 bine 5 binin bana denk gelmektedir (Rolefson, Simmons v.d., 1992:447) Dikey (Vertical) tabakalanmann sonucuna gre; orta PPNBye tarihlenen, yerlemedeki dolgu kalnl 3 metreye kadar inmektedir. PPNC dolgular 1,5 m. aaya kadar inmektedir. Ayrca PPNC sakinleri ge PPNB yaplarn kendi ev dzenlemelerinde kullanmlardr. Bu sebepten dolay tabakalanmada, bilgi vermek asndan bir karklk sz konusudur. PPNCde elde edilen buluntular daha nceki dnemlerle benzemektedir. Doal, teknolojik ve tipolojik adan buluntu envanterine bakldnda, PPNBden PPNCye geiin ok hzl olduu grlmektedir (Rolefson, Simmons v.d., 1992:447). Yarmukiana gelindiinde, PPNCdeki atalar gibi daha nceki kltrel bilgileri aldklar grlmtr. zellikle PPNC ve hatta PPNB Yaplar tekrardan kullanlmtr. Yarmukian dolgusunun kalnl amalara gre deiiklik gstermektedir. Baz amalarda 2 m.ye kadar indii grlse de, dolgu kalnlnn ortalama 1m. olduu dnlmektedir. Yerleme en son olarak bir Bizans iftlik yeri olarak kullanlm,

122

sonrasnda da erken islam ky tarafndan yerleim yeri olarak seilmitir (Rolefson, Simmons v.d., 1992:447). Yerlemede; anak mleksiz Neolitik Dneme ait, ge, orta PPNB ve PPNCye rastlanmtr. anak mlekli Neolitik Dnemde ise Yarmukiene tarihlenmektedir. Yaplan aratrmalar sonucunda, yerlemedeki tarihlendirilmesi aadaki gibidir: Orta PPNB Evre I. Evre II. Evre III. Evre IV. Ge PPNB PPNC Yarmukian PPN M.. 7.250-6.500 M.. 7.000-6.800 M.. 6.800-6.600 M.. 6.600-6.500 M.. 6.500-6.000 M.. 6.000-5.500 M.. 5.500-5000?

Tablo 4: Ain Gazal tabakalanma ve tarihleme. (Rollefson, Simmons v.d., 1992:447).

Mimari Neolitik Dnemin kltrel evrelerinin, belirgin deiimlerinin tanmlanmasnda eitli yaam grnmlerinden yararlanlsa da, geleneksel olarak tanmlar, buluntularn tipolojik ve teknolojik deiimlerine dayanarak yaplr. Ain Gazalda, nceki kltrler ile sonraki kltrlerin karm olmas, buluntular ile yaplan ayrm da pheye yol amtr. Ain Gazaldaki Neolitik mimarinin dayankl yaps, tanmlamalarn yaplmasnda, buluntulara oranla, ok daha net bir tablo izer. Orta PPNB Mimarisi (M.. 7250-6500): Ain Gazal anak mleksiz Neolitik Dnemde mimaride belirgin iki zellik grlr. bunlardan biri, ta duvarlarn olmas dieri ise tabanda kire svann kullanlmasdr. Orta PPNB dneminin ilk balarnda

123

yaplar 5x5m. boyutlarndadr. Zaman iinde ise, oda boyutlar srekli olarak klmtr. Baz yaplar, i alanlarnn yenilenme ve yeniden dzenlenme almalar ile konutlarn kullanm sreleri yzyllara kadar uzatlmtr. Yaplarn odalarndan en az birinin ortasnda, yuvarlak ocak grlr. bu geometrik ekil, evlerdeki oda boyutlarnn yeniden yaplandrlmasna izin vermitir. Bu dnemde yaplarn atsn destekleyen kazklarn boyutlarnda klme grlmtr. Orta PPNBnin erken evrelerinde kazklarn aplar 50-60cm. ve kullanlan kerestelerin, olgun aalardan seildii grlmtr. Ancak daha sonralar daha kk ve daha az olgun aalarn (aplar yaklak 15-20cm.dir) seildii grlmtr. Ahap at desteklerindeki bu deiim, klen oda boyutlarna ve at kirilerinin yk olarak varsaylan oda duvarlarna balanabilir. Orta PPNB dneminde yaplarn kire taban svas, dzgnce perdahlanmtr ve krmz a boyas ile taban dekore edilmitir. Krmz a boyasnn kullanm, ge PPNB ve PPNC evrelerinde grlen ortak zelliktir (Rollefson, Simmons v.d., 1992:448). Ge PNNB Mimarisi (M.. 6500-6000): Ain Gazalda Ge PPNB tabakas rneklerinin az sayda ortaya kmas, ge PPNBnin mimari dzeninin ve ina tekniklerinin deerlendirilmesini olduka kstlamaktadr. Yine de ortaya kartlan iki yap, orta PPNB ve ge PPNC yerleimlerini gzlemeye olanak salar. ki yap da Orta PPNB dneminde de oda boyutlarnn klmeye devam ettiini gsterir. rnein birok oda her iki tarafta 2m.den daha dardr ancak evlerin yklm blmlerinde daha geni odalara da rastlanmtr (bu boyutlar Bastadaki ge 7. bin yaplaryla karlatrlr). Bastada olduu gibi, Ain Gazaldaki kazlarda ortaya kan odalarn, zel ilevlere sahip olduu dnlr (Rollefson, 2000:172). ki yapda da duvarlar 1.5mden daha yksek ve sva tabanlar ince, krmz renklendirilmitir. Orta PPNB dneminde olduu gibi kire sva, tabandan duvara kadar devam eder. Kazlarda ortaya kan hibir direk delii izine rastlanmamtr. Ama bu yapsal grnm, aty destekleyen i duvarlarn varln gz nnde bulundurduumuzda, gereksiz olarak

124

nitelendirilebilir. Ge PPNB dnemine ait, hibir oda da ocak veya Orta PPNBde olduu gibi ieride bulunan bir yapya rastlanmamtr. Ancak bu, bu tarz yaplarn olmad olarak alglanmamaldr (Rollefson, Simmons v.d., 1992:449). PPNC Mimarisi (M.. 6000-5500): Gney alanda ortaya karlan iki PPNC yapsnn, tam taban plan ortaya kmsa da, elde edilen bilgiler, Ain Gazal PPNCdeki ina teknikleriyle ilgili, birok soruya cevap bulunamamtr. Oda boyutlar, ge PPNB dneminkinden ok farkl deildir ancak oda planlar olduka deimitir. PPNC yaplar, kk kare odalardan ziyade dikdrtgen planldr. Arka kapya balanan bir giri tarafndan ortada bir koridor ile blnr. Gney alann en kuzeyinde yer alan yap, aka topraa yar gmktr. Svanm yuvarlak ocakn tepesinde bulunan tipik Orta PPNBye ait karakteristik ince duvar, gneydoudaki hcreyi, merkez gneydeki hcreden ayrr. PPNC nin korunmu duvarlarnn ykseklii asla 1m.yi gemez. Eldeki bilgilere gre PPNC yaplarnn 1) zerinde bir st yapnn kurulduuna ait izler gnmze kadar ulamamtr ve bir zemin grlmtr. 2) bu yaplar sadece bodrum katlardr ve depolama iin kullanmtr (bu yaplarda svanm taban zemin tercih edildii gze arpmaktadr. PPNC yaplarnda duvar svas izine rastlanmamtr). Sonu olarak, PPNC yerleimcilerinin daha az geici yzey yaplarnda yaadklar dnlmelidir (Rollefson, Simmons v.d., 1992:449). Yarmukian Mimarisi (5500-5000?): Yarmukian kltrel tabakalarnda tala evrili duvarlar ska bulunmaktadr. Ancak bu yaplarn neyi iine aldn tanmlamak gtr. En azndan bir Yarmukian yapsnn zel olduu kabul edilir. Bu yapnn apsidal olarak tanmlanabilecek kendine zg bir plan vardr. Yapnn sva zemini tarihleme itibariyle ge PPNBye tarihlenir. Duvarlar aka Yarmukian dnemine ait yaplmtr. Bu bina Yarmukian yaplar iinde kire svas olan tek rnektir. PPNC yaplarnda olduu gibi, Yarmukian yaplar hakknda az veri ulatndan yorumlamalar yapmak olduka gtr. Tamamen ortaya karlmam bir duvarn nnde bulunan paralel direk

125

delikleri, dardan bir sundurma veya glgelik olarak tanmlanabilecek bir alann olduunu dndrr (Rollefson, Simmons v.d., 1992:450, 2000:181). Buluntular Ain Gazal yerlemesinde grlen buluntu topluluklar, genel olarak Levant blgesi Neolitik Dnem buluntularn yanstr. akmakta alet teknolojisinde Orta PPNBye tarihlenen ok ular, deliciler, bak ve kalemler grlmtr. Yarmukian evresine gelindiinde, tipik Yarmukian ular, kesiciler, deliciler bulunmutur. Srtme ta alet teknolojisine bakldnda havan elleri, tme talar ok tipiktir ve Yarmukian evresine gelindiinde buluntu saysnda art gzlenir. Kemik alet teknolojisinde ise, diki ve delmek iin bzlar, diki ineleri grlr (Rollefson, Simmons v.d., 1992:455460). Figrinlere baktmzda, orta PPNB dolgularna ait imdiye kadar, 150den fazla hayvan figrini ele gemitir. Hayvan figrinleri kadar fazla olmasa da, kadn figrinleri ortaya karlmtr (Rollefson, 2000:167). Yerlemedeki en dikkat ekici buluntular heykeller ve bstler oluturmaktadr (a.e., 2000:173). 25 tane tm heykel32 ve bst ele gemitir. Bunlardan 13 tm ve 12 tanesi bsttr (Schmand-Besserat, 1998:1). Ain Gazal yerlemesi zellikle Neolitik Dneme ait inan sisteminin anlalmas asndan nemli bilgileri iermektedir. Klt binalar, yerlemedeki heykeller, sval kafataslar ve figrinler; yerlemedeki gl klt etkinliklerinin nemli birer gstergesini oluturmaktadr.

32

Ayrntl bilgi iin bkz. Blm 2.2.1.

126

2.4.11. Beidha Yerlemesi

Yerleme ile lgili n Bilgiler Konumu ve Aratrma Tarihesi rdn l Denizin (Lut Gl) gneyinde, Erden (rdn) rmann dousunda ve Petra yaknlarnda yer alan Beidha yerlemesi, boyut olarak olduka kk bir PPNB yerlemesidir. Yerleme sadece 0.1 hektarlk bir alan kaplar (Hole, 2000:203) Yerlemenin denizden ykseklii kydan olduka uzak ve engebeli bir arazide olduu gz nne alndnda, 1000m. ykseklii ile olduka yksekte saylmaktadr (Maisels, 1999:133). Yaplan aratrmalar sonucunda PPNde besin ekonomisinin byk bir ksmn evcilletirilmi keiden saladklar anlalmtr. Kltre alnm buday ve arpaya rastlanmtr. Ancak her ikisi de evcilletirmenin ilk aamasn oluturmaktadr. Yerlemede ki besin ekonomisinin hala youn toplaycla dayandn sylemek gerekmektedir. Tabakalanma ve Tarihleme Beidha yerlemesi, Natufian ve anak mleksiz Neolitik ada yerleim yeri olarak kullanlmtr. Natufian dneminde yar yerleik baka bir deile geici kamp yeri olarak kullanlan yerleme bu dnemde ok ksa bir sre iin yerleim yeri olarak kullanlmtr. Bundan sonraki ilk yerleim anak mleksiz Neolitik a Ada yani yaklak M.. 7000lerde olmutur. Sonrasnda anak mleksiz Neolitik a B de yerleilmitir.

127

Mimari PPNA dneminde topraa yar gmk ve yuvarlak planl olan yaplara rastlanmtr. Bu yaplar genelde gruplar halinde konumlandrlmtr. PPNB dnemine gelindiinde ise drtgen planl yaplar karmza kmaktadr. Yaplara eklenmi ilik alanlar grlmtr. Yaplarn duvarlar ve tabanlar kille svanmtr. Eskiden yeniye doru, V. ve VI. tabakada okgen planl yaplar grlrken IV: tabakada zenle kvrm verilmi duvarlara sahip dikdrtgen plana yakn evler grlmtr. III. ve II. tabakada ise koridor planl yaplar grlmektedir (Kirkbride, 1966:22) Buluntular Yerlemede anak mlek yerine ta kaseler kullanlmaktayd. Bunun yan sra kire veya ziftle svanan sepet iinden yaplma kap ilevi gren nesneler de kullanlmtr. Ta kaselerin sayca ok fazla olmamas, tahta ara gerelerin ve kaplarn kullanlm olabileceini dndrr. Ta tekneler, havanlar ve havan elleri de grlmtr (Kirkbride, 1968b: 268).

128

NC BLM 3. ANADOLU VE YAKINDOUDA GML YAPILAR 3.1. Orta Anadolu

Trkiyenin Anadolu Blgesinde yer alan kaz yerleri ile ilgili yaynlarda Canhasan ve atalhyk binalarnn gmlmesi ile ilgili bilgi verilmektedir. Buna karlk Orta Anadoludaki dier kaz yerleri Suberde, Erbaba, Musular Akl Hyk gibi kaz yerleri ilgili yaynlarda bu ekilde bir deerlendirme bulunmamaktadr. Ancak iyi belgelenmi ve iyi korunmu bir rnek oluturduundan bu almada, Akl Hyk konutlar da gmme uygulamasnn var olup olmayaca asndan ele alnacaktr.

3.1.1. atalhyk Yerlemesi

anak mlekli Neolitik a yerlemesi olan atalhyk, gnmze kadar olaanst bir ekilde koruna gelmitir. Kerpi duvarlara sahip olan yerlemede konutlarn ilerinde birok klt uygulamasnn gerekletirildii muhakkaktr. atalhyk yap klt ve yaplarn gmlmesi geleneinin olup olmamas asndan ele alnacaktr.
baz yaplarn kerpi duvarlar hi bozulmadan hemen hemen at seviyesine kadar kazyla ortaya karlmtr. Yaplarn byle korunmu olmas ancak bunlarn belirli bir amala, bilinli olarak ilerinin doldurulmas, baka bir deile yapnn insan gibi gmlmesiyle mmkndr. Neolitik a boyunca yaplar gmme geleneinin izlerini yalnzca Anadoluda deil, Yakndounun birok yerinden tanmaktaysak da atalhyk bunun en belirgin rneini oluturur... (zdoan, 2002c:95)

Buluntu Topluluunun Durumu: atalhykte yaplarn ok iyi korunmu olmasna ramen, yap ilerinden gelen buluntularn azl dikkat ekicidir (zdoan, zdoan, 1998:589). Ele geen buluntularn byk bir ksm gmlerden veya evlerin arasndaki

129

p alanlarndan gelmitir. Mellaart (1962:51) kaz raporunda evlerin yanmam ve bo olduunu sylemitir.
her yeni ev bir nceki evin duvarlar stne ina edilmitir. Srekliliin derecesi dikkate deerdir; (ek. 14) yzlerce hatta binlerce yl boyunca duvarlar, duvarlar stne ina edilmitir. Mekan kullanmnda deiiklik azdr. Kukusuz ayn evde bin yl boyunca ayn ailenin yaadndan llerin altna emin ev olamayz demelerinin ama,

gmlmesi

nedeniyle byle bir varsaym olasdr. Gerekten de ev atalarna byk sayg gsterilir. ller; kolyeler, silahlar, aynalar ve benzeri gibi eylerle bir platformun altna gmlm ve yap, en azndan bir durumda, ev kullanmndan trensel bir ileve gemitir. Kullanm sonunda (belki her 100 ylda bir) yap temizlenmi, eyas boaltlm ve denetim altnda yaklm. Ardndan ii doldurulup, yeni duvarlar ve demeler eskinin kalntlar stne ina edilmi. Duvarlarn arasna inas kk sk sk, tulalar heykelciklerin

yerletirilmesiyle ilikilidir (Hodder,

1996:46)

ekil 14: atalhyk gney alandaki VIIden V. tabakaya kadar olan yaplarn st ste inas.

130

1961 ve 1965 yllar arasnda Melaart atalhykn, zellikle gneybat kesiminde kaz almalarn srdrmtr. Kaz almalar sonucunda, plan tipi olarak ayn olan fakat i dzenlemeleri ve zengin ikonografik betimlemelere sahip, baz yaplar ortaya kmtr. Bu zengin ikonografik verilerden ve buluntulardan dolay Mellaart bu yaplarn tapnak (ek 15) olduunu ileri srmtr (Mellaart, 2003:53). Ancak son yllarda I. Hodderin stlendii atalhyk kazlarnda benzer yaplar ortaya km, yaplan zemin ett almalaryla beraber (Matthews, 1996) bu yaplarn tapnak deil, klt uygulamalarnn da gerekletii konutlar olduu anlalmtr (Hodder, 1996:45, 1999:157, Hodder, Cessford:2004:21).

ekil 15: Meellart tarafndan tapnak 31 olarak adlandrlm yap.

Son yllardaki almalarla beraber, buradaki mekan kullanm hakknda nemli bilgiler ortaya kar. atalhykte, sradan bir ev kullanmnn zamanla kutsallk kazand grlr. Konutlar bunu simgeleyen kabartma ve resimlerle bezenir. Gnlk yaamn byk bir ksmnn getii konutlar ayn zamanda l gmme yeri olarak da kullanlmtr. Baz yaplarda ller sekilerin altna toplu halde gmlm ve yanlarna da eitli armaanlar braklmtr. Sonrasnda ise, yapnn ii tmyle doldurularak gmlm ve bylece yap korunmu ve yerini yenisi almtr. Yap gmlrken, ayn insan gmlerinde olduu gibi iine baz zel eyalar heykelcikler braklmtr (zdoan, 2002c:95-96).

131

Sembolik Objelerin Durumu: Mellart ayn zamanda tapnak olarak yorumlad bu yaplara braklm baz sunulardan bahseder. Tahl artklar, kullanlm veya kullanlmam aletler, mlekler, kemik aletler, et sunusundan arta kalm olabilecek birka hayvan kemii, boa boynuzlar, oyun talar, damga mhrler, duvarlarn iine gmlm heykelcikler gibi ok zengin eitlemeye sahip birok buluntu, yapnn bilinli ekilde gmlerek yaklmasyla gnmze kadar in-situ durumda gelmitir (Mellaart, 2003:54). atalhykn, daha ncede belirtildii gibi, en byk zelliklerinden birisi de, yaplar ina edilirken, dorudan daha nceki binalarn duvarlar stne oturtulurdu. rnein Bina 5 ile onun tam stne ina edilen Bina 1 birlikte 150 yl kadar ayakta kalmlardr. Mellaartn tapnak 10 (ek. 16) ve 31 olarak isimlendirdii binalar, yaklak 400 yllk bir dnemi kaplayan, tabaka IXdan VIAya kadar kullanlmaktayd. Tapnak 1,7,8 olarak isimlendirilen yaplar ise ya da be tabaka boyunca varlklarn srdrmtr (Hodder, 2006:127).

ekil 16: Mellaart tarafndan tapnak 10 olarak adlandrlm yap.

Giri Yerlerinin Durumu: atalhykte yaplara damdan girildiinden giri yerinin durumu hakknda baka bir bilgi vermek mmkn deildir. Ancak yaplarn gmlmesi

132

ilemi uygulanrken, yap ilerinde yer alan ufak geilerinde kapatld grlmtr. Odalar arasndaki geiler sklkla kapatlr ve zerlerine sva ekilirdi (Hodder, 2006:118). Duvar Ykseklikleri: Uzun yllar boyunca Mellaart tarafndan kazlan yerlemenin ilk kaz raporlarna bakldnda, yerlemedeki duvar yksekliinin 2.7m.ye (ek. 17) kadar korunduu sylenir (Mellaart, 1963:75). Yaplarn hibir duvarnn baka bir yapnn temelini kesmedii ve birok kez st ste yaplm olan duvar resimleri ve rlyeflerin bozulmad grlmtr.

ekil 17: atalhyk korunmu duvar ykseklii.

atalhyk yerlemesinin bu denli korunmu olarak gnmze kadar gelmesi, zengin duvar resimlerinin, ev ii etkinliklerinin anlalabilmesi asndan son derece nemlidir. Yaplarn ilerinin doldurularak korunmu olmas, dier yerlemelerde ok net 133

grlmeyen baz yap detaylarn gstermitir. Yaplarn tabanlar ve duvarlar birok defa, zenli bir ekilde kille svanmtr. Duvarlarn zerine yaplan resimlerin, her sva yenilemesinden sonra tekrar yapld gzlenmitir. Yerlemede grlen (ek. 18) duvar resimlerinin , ok sk yenilendii grlmtr. Duvarda grlen resmin stne ok ksa bir sre sonra yenisi yaplmaktayd (Banning,2004:20).

ekil 18: atalhyk duvar resimleri.

atalhyk duvar resimlerinde grlen betimlemeler byk bir eitlilik gstermektedir. Geometrik desenlerin dnda, hayvanlar ve insanlarn bir arada resmedildii de grlmtr. Duvar resimlerindeki zengin slup, bazlarnn stilize bazlarnn da olduka gereki olarak gsterilmesi, bu gelenein kkl olduunu kantlamaktadr (zdoan, 2002c:99). Av sahneleri, el basklar gibi duvar resimlerinin yan sra, duvarlardaki hayvan kabartmalar ve duvarlara yerletirilen boa balar olduka ilgintir. Yap i Dolgunun Durumu: atalhykte bina 5 ve bunun hemen zerine ina edilmi bina 1in dolgular incelendiinde topran iyice elendii grlmtr. Bina 5in alt tarafta ayakta kalan blm doldurduklar toprak miktar ile st duvarlarla damn ykmndan elde edilen toprak ve kerpi malzemeyle ayn olduu tesbit edilmitir (Hodder, 2006:133). Baz rneklerde de Mellaartn da belirttii gibi (Mellaart, 1963:40) yap ilerinden bol miktarda yanm malzeme ve inaat molozu ele gemitir . 134

bununla birlikte bir evin ii trl biimlerde doldurulabilse de bizim elimizdeki dolgu bulgularna baklrsa bu ilem zenle denetlenmie benzer (Hodder, 2006:133)

Yanma Durumu: Mellaart yerlemenin ilk raporlarnda yaplarn yanmam olduundan bahsetsede, yeni kaz almalar ortaya karlan yaplarn byk bir ounun yangn geirdiini gstermitir (Hodder, 2006:131). Bu yangnn bilinli olarak karld byk bir olaslktr. atalhykte evler, ayn zamanda nemli sosyal birimlerdi. Daha ncede belirtildii gibi, yaplar ayn zamanda llerini gmdkleri yerdi. Birok yapda (sk sk 6nn stnde, bazen de 60 kadar) gm ele gemitir. Evin kullanm srasnda sekilerin altlarna yerletirilmi bu ahslarn, ya ve cinsiyet bakmndan geni bir eitlilii vardr. Tabann altna gmlm olanlar ile binada yaayanlar (veya bir grup binalar) arasnda bir ilikinin olabilecei varsaylabilir. atalhykte btn evlerde bir eit sanat ve ritel gstergelerini ieren kantlar bulmak mmkndr. Hatta zensiz yaplm birok kk evde bile geometrik desenler (yap 2de olduu gibi) grlmektedir (Hodder, Cessford, 2004:22).

3.1.2. Canhasan Yerlemesi

Kalkolitik Dneme tarihlenen Canhasan yerlemesinde yaplarn gmlmesi gelenei 2A ve 2B tabakalarna ait yaplarda izlenebildiini Canhasan kazlarn yrten D. French sylemitir. Bu tabakalara ait yaplarn son derece iyi olarak korunagelmesi ve yap iinin ok belirgin bir ekilde kerpi ile doldurulmas D. French (1962:30) tarafndan ilk kez yaplarn gmld eklinde yorumlanmtr. Gnmzde zellikle Neolitik Dnem yerlemelerinin byk bir blmnde izlenen yaplarn gmlmesi, birok aratrmac tarafndan fark edilerek, deerlendirilmitir. Aada Canhasan yerlemesinde yaplarn gmlmesi geleneinin gstergelerine deinilecektir.

135

2A-2B evresi: Orta Kalkolitik (M.. 4900) dnemine tarihlenen Canhasan yerlemesinin 2. tabakas B evresi byk bir yangnla sona ermi ve 2A (4900-4300) evresinde tekrar kurulmutur. Bitiik dzende, drtgen planl, ta temelli ve kerpi yaplar olarak zetlenebilen Canhasan mimarisinde Ev 2 (ek. 19) ve 3 (ek. 20) olarak adlandrlan yaplarda gmlme geleneinin izlenebildiini French (1962) syler.

ekil 19: Canhasan 2B tabakas Ev 2nin batdan grn.

136

ekil 20: Canhasan 2B tabakas Ev 3n gneybatdan grn.

Buluntu Topluluunun Durumu: Ev 2 ve 3 terk edilmeden nce iinden gnlk kullanma ait olabilecek eyalar kartlmtr. Sembolik Objelerin Durumu: Ancak dier eyalarn olmamasna karn 2B evresine ait ev 3 iersinden farkl boyutlarda kadn heykelciklerin bulunmas(French, 1968:90, 1964:22) bu buluntularn yap iersine bilinli olarak brakldn dndrr. Giri Yerlerinin Durumu: Yaynlarda yaplarn giri yerleri hakknda herhangibir bir bilgiye ulalamamtr. Yap i Dolgunun Durumu: Yaplarn iersi ise kasten yank kerpi molozu ile istif edilmitir (French, 1962:35). st duvar seviyesine kadar kerpile doldurulan yaplar gnmze olduka korunarak ulamtr. Yanma Durumu: Yap iinden gelen dolgudan da anlald zere bu tabakann dier yaplar gibi bu yap da yanmtr. Duvar Ykseklikleri: Bir ok yapnn duvar seviyesi 3m.ye kadar korunagelmiken (French:1962:30), zellikle 2A evresine ait yaplarn byk bir blmnde duvar seviyeleri 1m. ykseklie kadar ular (French, 1963:34). 137

3.1.3. Akl Hyk

Orta Anadoluda yer alan Akl Hyk, M.. 8. bine yani, anak mleksiz Neolitik a yerlemesidir ve dnemin zelliklerini ok iyi yanstmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi33 yerleme, mahallelerin bir araya gelmesiyle olumu, mstakil duvarl ancak bitiik dzenli kerpi yaplardan (ek.21) olumaktadr. Konutlar; drtgen, trapez ya da kenarlar yuvarlatlm drtgen planldr. 1 veya ok odal ina edilmilerdir. ounlukla yaplarn iinde duvara yaslanm veya iki duvarn kesitii yere drtgen planl ocak bulunmaktadr. Konut ilerinde dam destekleyecek direk deliklerinin izlerine rastlanmtr. ok odal konutlarda, blme duvarlarnda, kap aklklarna rastlanmtr. Konutlara giriin ise damdan bir seyyar merdiven ile saland dnlmektedir. Konutlarn yaklak olarak boyutlar 1x1.5m., 2x3m., 4x3.25m., 4x4m. arasnda deimektedir. Duvarlar kerpiten ve aralar amurla doldurularak yaplmtr. Genelde duvarlarda ta temel34 yoktur. Duvarlar yaklak olarak 34/35-45cm. boyutlarndadr (Esin, 1996:38).

ekil 21: Akl Hyk ematik plan.

33 34

Bkz. 2.3.2. Akl Hyk ile ilgili n bilgiler. Gerektiinde kerpi duvarlarn altna, ou tf, kalker olmak zere talar kullanlmtr.

138

2. tabakada duvarlar kepiten olan G, C, F, O, S, D, E, P, R mekanlar aratrlmtr. Bunlar 2. tabakann a-c yap evrelerine aittirler. Taban dzlemleri farkl olan bu mekanlarn baz duvarlar yeniden kullanm srasnda ilk kez yaplm, bazlar ise daha alttaki mekanlarnn ana duvarlarnn yenilenmesiyle meydana getirilmitir. Ancak baz mekanlarn kullanm sresi bittiinde, ileri doldurulmu ve stte yeni mekanlar yaplmtr. Bu yzden tek tek mekanlarn yap evreleri bazen homojen olmamakta, bu yzden tabakalamann anlalmas glemektedir (Esin, 1991:133).

Akl Hyk yerlemesinde yaplarn gmlme gelenei atalhykteki kadar ok net izlenmese de, byle bir uygulamann varln, baz gstergelerden grmekteyiz. Akl Hyk 3.5-4 hektarlk bir alan kaplamaktadr. Hyn kltr dolgusu kuzeyde 15.35m. ykseklikteyken, gneyde 13.16m.dir (Esin, Harmankaya, 1999:118). Hyn ykseklii olduka fazla olmasna ramen, sadece 10 yap evreli 3 tabaka saptanmtr. zellikle 2. tabakada (ek.22) yaplarn gmlmesi uygulamasndan bahsetmek doru olacaktr. Yanma Durumu: Yaplarn yangn geirdiine dair bir bulguya rastlanmamtr. Duvar Ykseklikleri G mekannda ise yukardan aaya doru 2 yap evresi saptanmtr. stteki yap evresine 2a ve alttakine 2b denilmitir. Mekann 2b evresinde daha byk olduu grlmtr. stteki 2a evresinde, yapnn ii ncelikle kerpile doldurulmutur. Dou duvarlar ise batya doru ekilerek, mekan kltlmtr ve yeniden kullanlmtr. 2a evresinin taban kodu 2.69m.de iken 2b evresinin taban koduna -3.50m.
ekil 22: Akl Hyk st ste yerleimi gsteren plan.

139

derinlikte hala ulalamamtr (Esin, 1991:133). Bu tabakada yaplarn duvarlarnn kerpiten olmasna ramen, gmlme

uygulamasndan dolay gnmze kadar, olduka yksek kodlarda koruna gelmitir. Yap duvarlar birok evrede tekrardan kullanlmtr. Baz duvarlarda deiiklik ve eklemeler yaplsa da ana duvarlar genel olarak eski evrelere aittir (ek 23). G mekan her evrede fazla deiiklie uramamtr. Yap tek mekanl olma zelliini korumu ancak kuzey duvar birok defa yer deitirmitir. Daha kuzeyde yer alan P, R, D, Y mekanlar da, evreler deitike ana duvarlarn korunduu ancak blme duvarlarnda deiiklikler yapld grlmtr. Bylece mekan planlarnda ve boyutlarnda farklar ortaya kmtr. E mekannn dou snrnn deitii grlm ve P mekannda bat, gney duvarlarnda ve ocak yerlerinde deiiklikler olduu gzlenmitir (Esin, 1993:81).

ekil 23: Akl Hyk korunmu kerpi duvarlar.

3.2. Yukar Frat ve Dicle Havzas

Yukar Frat ve Dicle Havzas olarak adlandrlan blgede anlurfa linde yer alan Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, Nevali ori yerlemeleri, Diyarbakr linde ayn ve Batman linde ise Hallan emi yerlemesi ele alnmtr.

140

3.2.1. Gbekli Tepe Yerlemesi

anak mleksiz Neolitik Dnemde nemli bir klt merkezi olduu anlalan Gbekli Tepede yaplarn gmlmesi geleneinin izlenebildiini K. Schmidt (2002b) sylemektedir. zellikle yerlemenin en eski dolgularna sahip III. tabakann yaplar, molozla doldurulduu ve bu nedenle yap ilerinde boylar 3mye kadar varan dikme talar35 halen ayakta, yapnn yksek ta duvarlar olduka korunmu olarak gnmze kadar ulat gzlenebilir. III. Tabaka Yaplar: Bu tabakaya ait yaplar A, B, C, D (ek. 24) olarak adlandrlmtr. A yaps dnda, yaplarn genel planlar birbirine ok benzer. ksmlarna belli aralklarla T bal dikme talar yerletirilen yuvarlak i ie gemi duvar emberleri bulunur. En ite yer alan emberin merkezinde, dierlerinden daha byk 2 dikme ta yerletirilmitir. Yaplarn ats ile ilgili somut bir veri elde edilmemi ancak yaplarn stnn kapal olduu
ekil 24: Gbekli Tepe II. ve III. evre yaplar

dnlr (Trkcan, 2006:89).

35

Gbekli Tepe ile ilgili trke yaynlara bakldnda, T biimli dikme talara paye denildii grlmtr. Ancak paye veya dikili ta kavramlar bu talarn zellikleri bakmndan anlamn tam olarak karlamamaktadr. Bu sebepten dolay bu almada, bu talara dikme ta denilmitir. Bu talar iin yeni bir kavram gelitirilmesinin gerektiininin dncesindeyiz.

141

Gbekli Tepe III. tabaka yaplar gmlrken yap ilerinden gelen dolgunun dier yerlemelerde grlen gml yaplarn dolgusundan olduka farkl olduu grlr. III. tabaka yaplarnn iinden gelen dolgu yaklak 300-500m3 arasndadr. Yaplar genel olarak gmldkten sonra bir yapdan daha ok, yer alt mezar tepelerini (kurgan) andracak ekilde dnlm olabilir. Yap ilerinden gelen ve moloz grntsndeki dolgunun anak mleksiz Neolitik Dnemde doldurulduu hem dolgu iindeki malzemeden hem de III. evre yaplarnn stnde yer alan ve bat yamata aa karlan II. Tabaka yaplamasndan anlalr (Schmidt, 2002b: 9). Yap A: Yapya ait dikme ta 1in zerinde yer alan ylan kabartmalarndan ylan dikme tal yap da denmektedir (Schmidt, 1999:12). Yap hyn gney ksmnda, gneybat ve gneydou ykseltileri arasndaki ukur alanda aa karlmtr (Schmidt, 1998:3).

ekil 25: A Yaps, ylan kabartmal dikme ta.

142

Yapda bulunan dikme talar, oval veya drtgen bir duvarn paras (ek.26) grnmndedir (Schmidt, 1999: 12). Yapnn merkezinde zerinde zengin betimlemeler olan 2 dikme ta bulunur (Schmidt, 1998:3). Merkezde bulunan bu dikme talar, yarm daire bir duvarla evrelenmitir. Mekan bylelikle kuzeybatya doru kapatlmtr. Dikmetalardan gneydouya doru olas uzanan duvarlar erezyonla tahrip olmu durumdadr. Bu yarm daire ksmn giriinde yer alan dikme ta 1 ve 2ye paralel olarak binann hemen dnda yaklak ayn llere sahip 2 dikme ta daha, duvarlarn d ksmnda ki dolgunun iinde gml olarak bulunmutur. Yap kuzeye bakan ksmda keleri iki dikme ta ile kapatlm yarm daire biimindedir. Duvar sras iki paralel duvar ile uzunlamasna devam eder ve bu yarm dairenin karsna gelen yerde U eklinde bir ta bulunur. Bu tan C yapsna benzer bir ekilde yap girii olduu dnlebilir ancak uzun duvarlarn tam olarak nerede bittii bilinmediinden yapnn ikinci mekannn varl veya plan tam olarak anlalamamtr (Schmidt, 2000:21). Dikme ta 1 ve 2 arasnda ise bir bank aa karlmtr (Schmidt, 1999: 12). Yapnn kuzeydou ksm olduka tahrip olduundan yap tam olarak anlalamam ancak Nevali oride bulunan Terrazzo yaps ile benzerlikleri olduu grlmtr (Schmidt1998: 3).

ekil 26: Gbekli Tepe, Yap A.

143

Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iinden gelen sembolik buluntular ve dikme ta dnda, gnlk kullanma ait olabilecek herhangibir buluntu yoktur. Sembolik Objelerin Durumu: Bu dolgunun iine atlm ekilde bulunmu birok heykel paralar da grlmtr (Schmidt, 1999: 12). Yapnn stnde ve yzeyde 42cm. ykseklikte bir ta maske ele gemitir (Schmidt, 1998: 1), insan kafas zerinde bir hayvann betimlendii, 40.4 cm. ykseklikte bir heykel, cinsel organ abartl bir ekilde betimlenen 68 cm. ykseklikte bir aslan heykeli ve byk bir olaslkla domuza ait veya bala bir hayvana ait olan yine 68 cm. ykseklikteki heykel yap A dolgusu iinden gelmitir. (Schmidt, 1998: 2). Bu buluntularn yapy gmerlerken, bilinli bir ekilde atld dnlebilir. Yap i Dolgunun Durumu: Yapnn doldurulduu toprak, iinde bol akmakta aletleri ve hayvan kemiklerini ierir (Schmidt, 1998b:5). Yanma Durumu: Gbekli Tepede yaplarn yandna dair bir iz yoktur. Duvar Ykseklikleri: Yapnn byk bir blm erezyonla tahrip olmasna ramen duvar ykseklikleri korunmutur. Yapnn henz tabanna ulalmamtr (Schmidt, 1999: 12). Merkezde yer alan dikme ta 1 ve 2nin ykseklikleri 3.15 m. iken yapya ait dier dikme ta boylar yaklak 2mye ular (Schmidt, 1998: 3). Yap B: Yap Ann kuzeyinde aa karlan B yaps (ek. 27, 28) yuvarlak planldr (Schmidt, 1999:13). Yapnn merkezinde bulunan 2 dikme ta dier yaplarla benzer bir ekilde daha byktr ve dikme ta 9-10 olarak adlandrlmtr. Yapnn ortasnda kan bu dikme talarn dnda gneybat ve kuzeyde evre dikme talar ve dikme talarn arasnn talarla rlmesinden oluan duvarlar bulunmaktadr.
ekil 27: Gbekli Tepe B Yaps

144

Yapnn merkezinde 9-10 olarak adlandrlan 2 paye ve bu payeleri evreleyen 6,7,8,14,15,16,34 numaralarn alm toplam 9 paye saptanmtr (Schmidt, 1999:13). Yapnn kuzeydou kesimi tahrip olduundan burada olmas gereken dikme talara ve duvarlara rastlanlmamtr. Yapnn bat-dou ynnde ap 9m. iken kuzey-gney ynnde yaklak 8m. olduu grlr.

ekil 28: Gbekli Tepe Yap A, B ve C.

Yap C: Yapnn payelerinden birinin zerinden yer alan yaban domuzu kabartmasndan dolay C yapnsa, yaban domuzlu dikme tal yapda denmektedir. Yap, B yapsnn dousunda bulunur (Schmidt, 1999:13). C yaps ayn tabakaya ait dier yaplar gibi yuvarlak planldr ancak ite ve dta olmak zere iki evirme duvarna sahiptir. Yapya ait bu iki evirme duvarnn aralarna dikme talarn yerletirildii grlr. Dtaki duvar gneye doru uzanr ve n ksmna U

145

eklinde byk ve tek para bir tan yerletirildii grlr. U eklinde olan bu ta byk bir ihtimalle yapnn giriini oluturmaktayd. n-situ durumda bulunan bu tan yapya geiini salayan aras, 70cm. genilie sahiptir. Kenarlardan birinin tahrip olduu grlr ancak dier kenarn stnde bir domuz (?) kabartmas vardr (Schmidt, 2005:17). C yaps bu evreye ait ortaya karlm bilinen en byk yapdr (ek. 29). Ayn evredeki dier yaplara benzer bir ekilde, yapnn ortasnda bulunan 2 dikme ta dierlerinden daha byktr. Birinci evirme duvarnda 7, ikinci evirme duvarnda ise 4 tanesi daha grlr. Yap Cye ait dikme talarn birinin T balnda erken tabakalara ait kabartma ik defa grlmtr. Dikme talarn balnda 5 tane kuun (muhtemelen rdek), bir aa yakalan veya bir kaya zerinden zplamas olarak yorumlanan kabartmalar bulunur. Dikme tan gvdesinde (dikme ta 12) dilerini gstermi yaban domuzu ve bunun hemen altnda bir tilki betimlemesi aa karlmtr. Tilki kabartmas ikinci yaplan terazzo taban ve yapnn duvar ile ksmen kapanmtr. Bu yapda yer alan yaban domuzu kabartmas olan bu dikme tan hemen nnde benzer bir yaban domuzu heykeline rastlanmtr (Schmidt, 1999:13).

ekil 29: Gbekli Tepe Yaplar

146

Bahsedilen bu heykelin, yapnn gmlmesi srasnda buraya bilinli olarak brakld dnlebilir. Yap, bu evrenin dier yaplarnda olduu gibi, ii akmakta, hayvan kemii ve bol tackl bir toprak ile doldurulmutur. Bu nedenle yapnn ta duvarlar olduka yksek bir biimde koruna gelmitir. Yap ilerindeki, boylar 2-3m. arasnda deien dikme talar yapnn gmlmesi nedeniyle halen ayakta kalabilmilerdir. Yap D: D yaps ayn evreye ait dier yaplar (ek. 30, 31) gibi yuvarlak plana sahiptir. Duvarlarn aralarna ine dier yaplarla benzer ekilde payeler yerletirilmitir. teki emberin ortasnda, yapdaki dier dikme talardan byk iki dikme ta yerletirilmitir. Yapnn ortasnda yer alan 2 dikme ta ile birlikte toplam 9 dikme ta aa karlmtr (Schmidt, 2002b:11).

ekil 30: Gbekli Tepe, Yap D.

Yukarda bahsi geen B, C ve D yaplar da yap Adakine benzer dolgu topra ile doldurulmulardr. Bu nedenle madde balklar ile belirtilmemitir. Yaplarn herhangibir yangn geirdikleri ile ilgili bir iz yoktur. daha ok emberlerin arasnn zamanla doldurulmas ile gmlen bu yaplar gnmze kadar olduka iyi durumda korunak gelmitir.

147

ekil 31: Gbekli Tepe, Yap D.

II. Tabaka Yaplar: Gbekli Tepe yerlemesindeki II. tabaka yaplar III. tabaka yaplar III. tabaka yaplarnn bulunduu knt alan evreleyen dou ve bat tepeciklerde yer alr (Schmidt, 2000:29-30). Dikdrtgen planl, birbirine bitiik dzende ina edilmi, ortak bir duvara sahip ve tek bir mekandan oluan yaplar bu tabakann karakteristik mimarisini oluturur. Yap duvarlar krk talarn rlmesiyle ina edilmi ve yaplarn tabanlar ise ou zaman terazzo teknii ile yaplmtr. Bu tabakada da benzer ekilde T bal stunlar yap iersinde grlr. Tabakann tm terk edilirken gmlmtr ve daha ok bir yer alt yaps grnm vermektedir (Schmidt, 2002b:74). Bu blmde II. tabaka yaplarnn tm deil en tanmlanr olan ve yaynlarda da Aslan Dikme Tal Yap olarak geen yapnn ayrntlarna deinilecektir. Aslan Dikme Tal Yap: Yerlemenin gneydou tepesinin en yksek yerinde konumlandrlm olan Aslan Dikme Tal Yap (Lwenpfeiler Gebaude) ismini yap ortasnda yer alan T bal dikme ta iftinin zerinde yer alan aslan36 kabartmasndan
Aslanlar azlar ak ve atlamaya hazr bir duru sergiler. Her ikisinin bak yn i ksmdaki stundan batya doru yneltilmitir. Bunlar III. tabakadaki gibi paye gvdesine deil, T biimli paye balna ilenmitir (Schmidt, 2006:233).
36

148

almaktadr. Yap dikdrtgen planl (ek. 32, 33) olup, in-situ durumda olan dikme talar duvarlardan bamsz durur. Yap duvarlar yine bu tabakaya zg ekilde krk talarn rlmesi ile ve yap taban yine terazzo teknii ile yaplmtr (Schmidt, 2000:32, 2006:228).

ekil 32: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yap

Aslan Dikme Tal Yapnn herhangi bir yerinde giri yeri olabilecek bir akla rastlanmam, dikdrtgen planl yapnn drt bir yan duvarlarla rlmtr. Kuzey ve gney duvarnn ortasnda birbirlerine karlkl 2 dikme ta yerletirilmitir (Schmidt, 2000:31). Duvarlar ortalama 1m.nin zerinde korunagelmitir. Dou duvara oranla bat duvarn daha dar ve daha alak olduu grlr. Burada bir merdiven boluu olduu sanlmaktadr. Merdiven olabilecei dnlen ta levhalarn bir tanesinin zerinde 149

kazma teknii ile yaplm plak bir kadn tasvir edilmitir. Yap iersinde dier yaplarda da olduu gibi ocak, ate yakma yeri gibi yap eleri yoktur. Bu yapnn da yerlemenin dier yaplar gibi ikamet edilen bir yap olmad ve klt etkinliklerine hizmet eden bir yap olduu anlalr (Schmidt, 2006:230, 232).

ekil 33: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yapnn tepeden grn.

Duvar Ykseklikleri: Ortalama 1m. olan yapnn kuzey duvar yaklak 1.80m. ykseklie kadar korunmutur. Duvarn st ksm dikme tan balna denk geldiinden duvarn bu yksekliinin gerek ykseklii olup olmad tam anlalamam ve duvar ilerine yerletirilen dikme talarn at konstrksiyonu ile bir ilgisi olup olmad da bilinmemektedir (Schmidt, 2000:33). Ancak yap ii dolgudan gelen ta plaka paralar Aslan Dikme Tal Yapnn stnn kapal ve bir ta konstrksiyonu olabileceini dndrmektedir (Schmidt, 2006:233). Payelerin st ak ve etraflar ta duvarla evrelenmitir. Bu duvarn ya bir temenos duvar olduu

150

dnlr ya da Aslan Dikme Tal Yap dier yaplarla beraber bir bitiik yap eklinde ina edilmitir. Bu sorulara henz bir cevap bulunamamtr (Schmidt, 2000:33). Buluntu Topluluunun Durumu: Gml yaplarn zelliklerinden biri olan yapnn gnlk eyalardan artlmas ve sembolik objelerin braklmas durumu, bu yap iin de geerlidir. Sembolik Objelerin Durumu: Yapnn terazzo taban zerine bazalt bir kap braklmtr. Gbekli Tepede bulunan dier bazalt kaplar da dnldnde, bunlarn kullanm amacnn besin hazrlama olabilecei gibi ila yapma veya uyuturucu madde hazrlamak iin olabilecei de akla gelmektedir (Schmidt, 2006:232). Yapnn ortasnda karlkl ve simetrik ekilde yerletirilmi 2 ift dikme tan T balklarna ait paralar in-situ durumda bulunmutur. Yap iersindeki dikme talarn boyutu ortalama 1.601.80m. arasnda deiir ve gnmze iyi durumda korunagelmitir (Schmidt, 2000:31). Ne yap iersine braklan objeler ne de yap iersinden gelen dolguda gnlk kullanma ait bir buluntuya rastlanmamtr. Yap i Dolgunun Durumu: Schmidt (1998:9) yap iersinden gelen dolgunun hayvan kemikleri ve akmakta aletlerin younlukta olduunu ve yaplarn iersinden gelen dolgunun yaplarn kapatlmas amac ile getirilmi olduunu, byk bir ihtimalle de yaknlardaki yerleim yerine ait topran getirilmi olduunu syler. Yapnn iersine baz buluntular brakldktan sonra talarla kark yerleim topra ile yap doldurulmutur. Bu nedenle yapnn duvarlar, taban ve payeleri ok iyi koruna gelmi ayn zamanda bir ou halen ayakta durabilmektedir.

3.2.2. Mezraa Teleilat Yerlemesi

Mezraa Teleilat yerlemesinde IID olarak adlandrlan evre gml yaplar evresi37 olarak bilinmektedir. anak mlekli Neolitik Dnemin ilk aamalar (IIC 2) ve anak mleksiz Neolitik Dneme gei (III) arasnda yer alan IID evresi plan ve teknik asndan birbirine benzer gml yaplar ile tanmlanmaktadr. Yerlemenin bu
37

Bkz blm 2.4.5. Mezraa Teleilat Tabakalanma

151

evresinde yaplar ayn ynde, birbirlerine benzer planda ina edilmi ilevleri bitince de gmlmlerdir. Yaplarn klt binas olduunu dair bir veri yoktur ancak bir sistemli bir ekilde, zenilerek gmld anlalmtr. AB Yaps: Yerlemenin gney bat kesiminde yer alr. Yap hyk ykseltisinin yama eiminden anmaya yz tuttuu bir yerdedir. Anmadan dolay yapnn dou duvarlar 1mye kadar koruna gelmiken, batda ise tek ta sras korunmutur.

ekil 34: Mezraa Teleilat Yerlemesi, AB yaps.

IID 1 evresine ait yap, dikdrtgen planl (ek. 34, 35) ve yaklak 36 m2lik bir alan kaplar. Uzun duvarlar gney-gneydou, kuzey-kuzeybat ynnde 7,25 m. uzunluundadr. Batdaki ksa kenar ise yaklak 5 mdir. ada dier yaplarla kyaslandnda, yapnn 10x5 m. boyutlarnda olduu dnlmektedir (Karul, 2003:529).

152

ekil 35: Mezraa Teleilat, AB Yaps plan.

Yap ina edilirken zeminin dzeltilmi olduu anlalmtr. Bylece yapnn temeline ait talarn eit bir seviyede yerletirildii grlyor. Yapnn kuzey uzun duvarna bakldnda, en alt seviyedeki talarn ortalama 70x40x15cm. boyutlarnda, dzgn yzeyli kesme talardan tercih edildii grlr. Duvarn her iki ynnde talar dzgndr ve en az 3 sradan oluan duvarlarn ii, daha kk ve amorf talarla doldurulmutur. Duvar ykseldike daha kk talar kullanlm ve duvarn yukarsna doru inceldii grlmtr. Yapnn farkl duvarlarnda farkl talar seilmitir. Kuzey blme duvarnda alta dzgn kesme talar kullanlm gney duvarda ise byk keskin kenarl talar rlerek duvarn ina edildii grlr (Karul, 2003:529). Yapnn st 153

byk bir olaslkla ahap bir sistem ile desteklenmektedir. Yapnn ii hcre olarak adlandrlabilecek odalara ayrlmtr. Yapnn esas yaam dzleminin bu ta dzlemin zerinde olduu ve hcrelerin de oturma tabann yerden ykseltmeye yarayan sistemin bir paras olduu dnlmektedir (Karul v.d., 2001:142). Yapnn kuzey duvar dnda saptanan 1 m aralkla alm 3 direk yeri olaslkla aty tayan sistemin paralardr. Direk yerleri yapdan 1m. uzaklktadr ve evreleri direi destekelyen talarla evrilmitir. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iinden sembolik objelerin dnda herhangibir buluntu ele gememitir. Sembolik Objelerin Durumu: Gney odadan ok sayda tme ta ve ta kap paralar gelmitir. Olduka zenle yapld anlalan ta kaplarn geldii bu oda dnda dier odalardan ok az buluntu vardr (Karul v.d., 2001:142). Giri Yerlerinin Durumu: Kuzey duvarnda ise sonradan kapatlm bir kap akl vardr. Bu aklk, yaam dzleminin altnda kalan depo hcrelerine ulamak iin braklm olmaldr. Yapnn gmlmesinden nce yapya giriin engellenmesi amacyla kap girii talarla rlerek kapatlmtr. Yapnn i mekan, paralel koridor ve dik yerletirilmi geni bir odadan oluur (Karul, 2003:529). Yap i Dolgunun Durumu: Yapnn kuzey ve gney odalarnn ii yukarda da belirtildii gibi hemen hemen ayn tipte ve boyuttaki talarla doldurulmutur. Talarn altndan ise koyu kahverengi, ince taneli yumuak bir toprak aa kmtr. Yapnn gney odasnda farkl olarak, odann en bat ucunda, iinde ok miktarda buran olduu, siyah renkte kll bir alan grlmtr (Karul v.d., 2001:142). Yanma Durumu: Yapnn yandna dair herhangi bir bilgi yoktur. Duvar Ykseklikleri: AB yaps, yerlemedeki ada yaplar gibi, ilevi bittikten sonra, iinin temiz toprakla doldurulmasnn ardndan hemen hemen ayn biimdeki talarla, yapnn stnde bek olacak ekilde gmlmtr. Ta dolgunun altnda karlalan temiz toprak ve bunun iinden gelen mermer kap ve paralarnn konumlar itibariyle bilinli ekilde oraya

154

brakld dnlr. Yapnn bu ekilde gmlmesi, ta duvarlarnn yer yer 1mye kadar korunmu (ek. 36) olmasn salamtr.
II C3 mimarisi genel olarak deerlendirildiinde, yaplarn inasnda hemen hemen ezberlenmi bir tasarmn kullanld ve yerleimin nceden planland sylenebilir. Yerleim dzeni olduka organize bir toplulua iaret ederken yaplarn zenle gmlmesi ve yap iine mermer kaplar gibi eyalarn braklmas, onlara bir anlamda l gibi davranld eklinde yorumlanabilir (Karul, 2003:531)

ekil 36: Mezraa Teleilat, AB Yapsnn, gmlmesinin ematik kesit izimi.

BB Yaps: I1C1 evresine ait BB yaps AA yapsnn hemen altnda aa karlmtr. Bu evreye ait dier yaplar gibi gneydou-kuzeybat ynnde konumlandrlmtr. ta 155

duvar ykseklikleri ortalama 50cmyi bulan yapnn ii, talarla doldurulmutur. Bu yaplar tmyle aa karlmadndan, profil izimlerine baklmtr. Profildeyaplarn doldurulduu ta dolgu olduka net (ek.37) gzlenebilmektedir.

ekil 37: Mezraa Teleilat, BB yaps profilde grlen ta dolgu.

II D 138 evresine ait AC ve AA yaplarnn devam grlmtr. Bu yaplar da, ada dier yaplar gibi iinin kk talardan oluan bir dolgu ile bilinli olarak kapland anlalmaktadr (zdoan v.d., 2004:237) AV ve AM yaplar: Her iki yap da II D 1 evresine ait olup (ek.38) yerlemenin bat yamacnda yer almaktadr. Yaplar yerlemede gneydou-kuzeybat ynnde konumlandrlmtr. AV yapsnn gney d duvar, aralar kk talar ile doldurulmu 2 dizi byk tatan oluur. Duvar 70x580cm. boyutlarndadr. Yapnn bat duvar da ayn zelliklere sahip ve 2 dizi, 2 sra tatan oluur ve 75x250cmdir. Yapnn duvar talar her iki ynde de dzgn olarak yerletirilmitir. Yapnn gney duvarna paralel ve yapnn iini blen
38

Eski tabakalanmaya gre II C olarak yaynlara gemitir.

156

duvar 2 dizi byk ta ve aralarnn kk talarla doldurulmasndan olumutur. Duvar douda ve batda ukurlarla kesilir.

ekil 38: Mezraa Teleilat, soldaki AM ve sadaki AV yaps.

AV yaps, dikdrtgen planl olup, boyutlar yaklak 15x8m.dir. Yap ta temel seviyesinde korunmutur ve birbirine paralel gneydou-kuzeybat ynnde 4 uzun duvarn oluturduu koridordan meydana gelir. Dierlerine gre daha geni olan orta koridor, enine yerletirilmi duvarla, hcre eklinde mekanlar oluturacak biimde blmlendirilmitir. Yapnn dousunda, yapnn eni boyunca uzanan, daha byk bir blme (ek. 39) yer alr. Yapnn zemini kire talarndan yaplm, sk denmi deme ile kapldr. Yap i Dolgunun Durumu: Yapy rten ta dolgu ile yapnn zemini arasnda, bilinli olarak Frat kysndan getirildii anlalan killi, steril bir dolguya rastlanmtr. Yapnn ii talarla doldurularak, bilinli bir ekilde kapatlmtr (zdoan v.d., 2004:238). Yapnn ii, irili ufakl talarn atlmasyla doldurulmutur. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iinden gnlk kullanma ait olabilecek buluntulara 157

rastlanmamtr. Sembolik Objelerin Durumu: Dolgu iine atlm talarn arasna bilinli ekilde atlm ilenmi talar ve tme talar dikkat ekicidir. Yapnn doldurulduu talar, rasgele atlm grnts vermektedir. Yanma Durumu: Yap yangn geirmemitir. Duvar Ykseklikleri: Yapnn temel seviyesinde korunmu duvar ykseklikleri ortalama 50cmdir.

ekil 39: Mezraa Teleilat, AV yaps

AV yapsnn yaklak olarak 2.5m. kuzeyinde yer alan AM yaps demir a ukurlar ve yamaca yakn olmasndan kaynaklanan sebeplerden tr tahrip olmutur. Yap kuzeyde ve gneyde olmak zere koridor eklinde blmelerden oluur. Yapnn gney

158

duvar 6.5m. uzunluunda 2 dizi, 2 sra byk talardan oluur ve dousunda duvar gneye doru 2.5m. ynelerek tekrardan douya ke yapar ve bir L eklini meydana getirir. Bu L eklindeki alanda yuvarlak planl bir frn bulunmaktadr. Bu frnn az ksm douya dorudur. Frn taban, akltalarnn dzgnce dizilmesi ve zerinin kille svanmas ile yaplmtr. Ancak bu kil dolgu tahrip olmutur. Frnn hemen kuzeyinde 3 dizi bir sra tatan yaplm platform bulunur. Gney duvar batdan 3.5m.sinde yaklak 50 cm kalnlnda 2 dizi, 1 sra tatan oluan ve duvara dik gelen blme duvar ile yapnn ii hcrelere ayrlmtr. Bylelikle dikdrtgen eklinde ve olduka dar olan bu blmelere oluturulmutur. Yapnn gney d duvarna paralel 8.5m. uzunluunda duvar bu hcreleri kapatr. Yapnn dou d duvar 2 dizi ve 2 sra byk talardan yaplmtr ve duvarn bat yznn olduka zenli yaplm olmas dikkat ekicidir. Dou duvarn 2m.lik bir ksmn ta platform oluturur. Kuzey-gney dorultulu bu duvar yaklak olarak platformun bitimiyle beraber batya hafif bir kvrmla tekrar kuzeye doru ynelir. Duvarn uzunluu 4.75m.dir. Dou duvarn kuzey ucu batya doru ynelir ancak yap bu ksmda olduka tahrip olduundan duvar burada yaklak 2.5m. kadar ve 1 dizi ve 2 sra tatan olan ksm saptanabilmitir. Bu duvarn biraz gneyinde ayn paralelde bir blme duvar da mevcuttur. Bu duvar da 3.30m. kadar batya ynelerek burada yapnn hcrelerinden birini meydana getirir. Buluntu Topluluunun Durumu: Gnlk kullanma ait olabilecek hibir buluntu gelmemitir. Sembolik Objelerin Durumu: Yapnn gmld ta dolgu iersinden phallus objeler, insan figrini, ta kaplar ve tme talar ele gemitir. Ayrca yapnn gmld talarn bazlar yapnn zerine phallusu andracak biimde dik yerletirilmitir. Giri Yerinin Durumu: Yap olduka tahrip olduundan giri yeri tespit edilememitir. Yap i Dolgunun Durumu: Yap AV yapsnda olduu gibi nce killi steril bir toprakla doldurulduktan sonra ufak talarla (ek. 40, 41) kapatlmtr. Yanma Durumu: Yap yangn geirmemitir. Duvar Ykseklikleri: Yapnn temel seviyesinde korunmu duvar ykseklikleri ortalama 50cmdir.

159

ekil 40: Mezraa Teleilat AV yaps ta dolgu, genel.

ekil 41: Mezraa Teleilat AV yaps, ta dolgu.

160

AC ve AN yaplar: AC (ek. 42) (II D 1) ve AN (II D 2) yaplar AB yapsnn kuzeyinde aa karlmtr. Her iki yap, bu evreye ait dier yaplar gibi, yerlemede gneydou-kuzeybat ynnde konumlandrlmtr. AC yapsnn hemen altnda ayn benzer plana sahip AN yaps bulunur.

ekil 42: Mezraa Teleilat, AC yaps.

AC yapsnn bulunduu ama dier yaplara gre daha derin olduundan yapnn dou ksm dou amada henz toprak altndadr ve sadece bat ksm aa karlmtr. Amann kuzey-gney dorultulu duvar dou amann altndan kar ve kuzeyinde bulunan drtgen mekann dou duvar ile birleir. ki sra ve iki diziden oluan bu duvarn dou ksm profil altnda kaldndan aa karlamamtr. Yaklak 1m.lik 161

uzunluu tespit edilmitir. Yapnn bir yangn geirdii duvarn st dolgusunun yank kerpili olmasndan anlalr. Duvarn alt srasn oluturan talar st srasndakilere gre daha byk ve ekilsizdir. Kuzeydeki mekann gney duvar, kuzeydou-gneybat dorultulu, 3 dizi ve 2 sra tatan oluur. Yaklak 1 m. kalnla sahip duvar kuzeydouya doru 2.5m. kadar uzanarak kuzeydouya hafif bir kvrm yaparak mekann kuzey duvar ile birleir ve 15-20cm. aralnda hcreyi oluturur. Yapnn kuzey duvar ise 3m uzunlua ve yaklak 1m. kalnla sahiptir. Duvarn kuzeybat ksmnn tahrip olmas sebebiyle 2 sral ta duvarn bu ksmda tek sraya inmektedir. Genelde duvar 2 sra ve 2 diziden olumaktadr. Yapnn en gneydeki duvarn bir ksm aa karlmtr. Duvar 1.5m. uzunlukta ve kuzeybatya doru uzanmaktadr. Yapnn dier duvarlar gibi 2 sra ve 2 diziden oluan bu duvarn alt srasnda kullanlan talar st srasna gre daha byk seilmitir.

ekil 43: Mezraa Teleilat AN yaps.

AC yapsnn altndan gelen AN yapsnn (ek. 43) gneybat d ke duvar ile tanmlanmaktadr. Yanmam kerpiten olan bu duvarn her iki ucu tahrip olmutur. Muhtemelen ayn dorultuda bir duvar ile birlemektedir. Kuzeydouya uzanan ksm

162

1.70m. ve kuzeybat-gneydou dorultulu olan ksm ise 1.5m. uzunluundadr. Duvarlarn gnmze ulaan ksmndan tam olarak yap plan anlalamamtr ancak AC ve AN yaplarnn benzer planda olduu bir gerektir. Bu yaplar ileri blmlendirilmi ince uzun mekanlardan oluur. AN yapsnn gneydousu AC yaps gibi henz almamtr. Buluntu Topluluunun Durumu: Yukarda bahsi geen yaplarn iersinden gnlk kullanma ait buluntulara rastlanmamtr. Sembolik Objelerin Durumu: Sembolik anlam olabilecek bir buluntu grlmemitir. Giri Yerlerinin Durumu: Yaplarn giri yerleri saptanmamtr. Yap i Dolgunun Durumu: yap kil ve sonrasnda ta ile doldurulmutur. Yanma Durumu: Yap yangn geirmemitir. Duvar Ykseklikleri: Duvarlar ortalama 80cm. yksekliindedir.

3.2.3. ayn Tepesi Yerlemesi

ayn Tepesi yerlemelerinde yaplarn gmlmesi ilemi, zgara planl yaplar evresinden ta demeli yaplar evresine kadar izlenir. Dier bir dei ile, tm alt evrelerde hesaba katldnda ayn Tepesinde toplam 4 evrede yaplarn gmlme ilemine ilikin verilerden sz etmek mmkndr. Bu uygulamaya konut olarak tanmlayabileceimiz, ayn plan tipine sahip yaplarn yansra zel yaplarda da rastlanr. Evrelere gre bu uygulamann gstergeleri snayacamz bata konutlar olmak zere zel yap rnekleri aada sralanmtr: Izgara Planl Yaplar Evresi Izgara planl yaplar evresi 5 yenileme evresinden oluur ve bu evrede her bir yapnn bir ncekinin hemen hemen tam zerine ina edildii grlr. Plan, yn ve ina teknikleri asndan ncekine gre farkllklara sahip yaplarn st ste ina edildikleri halde alttakilerin korunmasn da salad grlr. Bu evredeki yaplar plan, boyut ve yn 163

olarak birbirlerine ok benzemektedir. Bu sebeple bu blmde yaplara, ayr ayr ele almak yerine daha genel tanmlamalar yaplacaktr.

ekil 44: ayn Tepesi, Izgara Planl Yaplar Evresi

Izgara planl yaplar yerlemede kuzeykuzeybat-gneygneydou (ek.44) ynnde konumlandrlmtr. Yukarda da bahsedildii gibi birok kez st ste yeniden ina edilen yaplar (ek. 45) birbirlerinin zerine hafif bir yn kaymas yapmtr ve yn deitirme standart bir uygulama olarak yerlemenin genelinde de izlenebilir (Schirmer, 1990:370, zdoan, 1994: 33). Yaplar genel olarak 10-11m. uzunluunda ve 3.5-3.8m. geniliindedir. Yaplarn blmden olutuu sylenebilir. 1. blm; birbirine paralel saylar 6-8 arasnda deien 45-50cm. geniliinde zgara eklinde dizilmi duvarlardr. 2. blm ise orta alanda bir avlu ve kede grlen bir ocak ile tanmlanabilir. Bu avlunun hemen gneyinde yer alan kk hcreler ise yapnn 3. blmn meydana getirir (zdoan, 1994:32). Yaplarn yaam dzleminin zgaralarn zerine yerletirilen ahap hatllar ile

164

gerekletirildii dnlse de GB, GT, GR gibi yaplarda in-situ durumda toprak tabana rastlanm olmas yine de yaplarn daha farkl bir taban olduunu gstermez (a.e., 1994:33).

ekil 45: ayn Tepesi Izgara Planl Yaplar Evresine ait yaplarn st ste inas.

Yaplarn ayn alanda yeniden ina edilmeleri tm Neolitik a boyunca Yakndoudan (zdoan, A 1999) Balkanlara kadar karlalan bir uygulamadr. Kimi aratrclar bu uygulamay mlkiyet kavram ile ilikilendirilmekle birlikte yaplarn ayn yere inas bir anlamda ncekinin gmlmesi olarak da yorumlanabilir. Izgara planl yaplar evresinde st ste ina edilmi 2 yap arasndaki dolgu kalnl yok denecek kadar incedir (zdoan, 1994:33, Schirmer, 1990:370-371). Nitekim yap duvarlarnn sklmesi yerine mekann tala doldurulmas bu gr destekler niteliktedir. Dier taraftan uygulamann sadece yerlemeyi yeni bir yap evresi iin hazlamaya ynelik bir aba olarak grmekte mmkndr. Dier taraftan yerlemedeki yaplarn ayn anda 165

tesfiye edilmesi (zdoan, zdoan, 1998:591) ya da gmlmesi olduka organize bir i gc gerektirir. Bu anlamda sz konusu uygulamann ardnda bireysel tercihlerin yerine organize bir i gc ve toplumsal bir iradeden sz etmek mmkndr. Yine de Izgara Planl Yaplar Evresinde yeni yap katnn inasn klt amal bir giriim olarak yorumlamak iin yeterli veri bulunmamaktadr. Kanall Yaplar Evresi ayn Tepesi Kanall Yaplar Evresi, zgara planl yaplar ile byk benzerlik gsterir. Bu evreye ait en iyi korunmu DP, DI ve DN yaplardr. Yerlemenin bu evresinde yaplar, geni platformlarn zerine kurulmu ve yaam dzlemi dzenli sralanan kanallarn stnde olumutur. Bahsi geen yaplardan daha eski olanlar (DP, DI) yaklak 5m geniliinde yaplm bir platform zerinde ykselir. Yapnn kaln ta duvarlar dorudan platformdan ykselir39 (Schirmer, 1990:369). Kanall yaplar evresinde Izgara planl yaplar evresinde olduu gibi, yaplar terk edilirken ileri ta ile doldurulmutur ancak bu uygulamann bilinli olup olmad ok net deildir. Bu evre konut yaplar hakknda ayrntl bilgiye ulalamadndan gmlmenin klt amal olup olmad netlememitir. Ta Demeli Yaplar Evresi Bu evreye ait gml yaplardan DA ve FB yaplar seilmitir. Yapnn gmlmesinin gstergelerine ve yap niteliklerine aada deinilmitir. DA Yaps: Hyn bat kesiminde yer alan, kuzeykuzeydou-gneygneybat olarak konumlandrlm yapnn (ek. 46) boyutlar yaklak olarak 5,80x5mdir. Yap binann ynne paralel olarak iki byk odadan oluur. yap inasnda ilk nce d duvarlarn yapld anlalmaktadr. Duvarlarn ke yerleri zenli bir biimde birbirine geer.
39

Ayrntl bilgi iin bkz, blm 2.4.6. ayn Tepesi

166

Daha sonra ise i blme duvarlar yaplmtr. yap iinden gelen yank kerpi molozu st yapnn inasnda kerpicin kullanldnn gstergesidir. Oda ilerinde kk ve orta boy talarn denmesi ile meydana gelmi tabanlar bulunur. Demeyi oluturan talar birbirlerine itina ve uyum iersinde denmitir. Gney ve ksmen dou odada ise 60cm. geniliinde bir platform yer alr (Bak, 2001b:20). Giri Yerin Durumu: Yapnn ana giri yerinin yapnn gney duvarnda olduu tahmin edilmektedir. Ancak yap terk edilirken gmlmeden nce giri yeri svanarak kapatlmtr (zdoan, 1994:174). Buluntu Topluluunun Durumu: Yapnn odalarndan birinde boncuk, vurgu talar, ta top, yass balta gibi buluntular gelmitir. Daha ok ilik izlenimi veren (zdoan, 1994:174) bu odann gmlme esnasnda boaltlmad anlalr. Yap i Dolgununun Durumu: Yine de yap terk edilirken ii talarla doldurulmu ve Yanma Durumu: Yap yangn geirmitir (Bak, 2001b:21). Duvar Ykseklii: Yaynlarda duvar ykseklii ile ilgili bir bilgiye rastlanmamtr.

ekil 46: ayn Tepesi DA yaps.

167

FB Yaps: Yerlemenin bat kesiminde yer alan yap, hykte kuzeydou-gneybat ynnde konumlandrlmtr. Yapnn boyutu yaklak 1.80 (?)x2.70mdir. Oda boyutlar ise 1,80mye 90cm arasndadr. Duvar genilikleri 50cmdir. Yap gnmze tahrip olmu bir ekilde ulamtr. Bu nedenle yapnn gneybat kenar izlenebilirken dier ksmlar bilinmemektedir. Hcrelerden birinde amur har ve ta karm ile yaplm taban izine rastlanrken, byk bir olaslkla ocak olabilecek bir mimari e de grlmtr (Bak, 2001b:23). Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iinden gelen buluntular hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Giri Yerin Durumu: Yap youn ekilde tahrip olduundan giri yeri hakknda bilgi edinilememitir. Yap i Dolgununun Durumu: Yapnn talarla doldurularak gmld sylenebilir Yanma Durumu: Herhangi bir yangn izine rastlanmamtr. Duvar Ykseklii: Yapnn korunmu duvar ykseklii 15-25cm arasnda deiir (Bak, 2001b:23). Hcre Planl Yaplar Evresi ayn Tepeside aa karlan tm hcre planl yaplarda gmlmeye ilikin veriler snanacakken bu blmde ele alnan CA, CY, CL, CX yaplar bu konudaki iyi rnekleri oluturduklar iin seilmitir. CA yaps: Yerlemenin bat kesiminde, uzun kenar kuzeydou-gneybat ynnde uzanan yap (ek. 47) 8-8,20x5 mlik bir alan kaplar. 8 hcresi bulunan yapnn hcre boyutlar 0.70/0.90x2.00 m ile 1.00x2.10/2.20 m arasnda deiir. Yap duvarlar 3-4 ta srasndan oluur. En altta byk talar kullanrken, duvarlarn st ksmna doru ta boyutlar klr. Duvarlarn btn keleri birbirine ok iyi ekilde balanmtr. Duvarlarda in-situ durumda kerpi izine rastlanmaz. Yapnn i duvarlar 0,40-0,50 m,

168

duvarlar

0,50-0,70

kalnlktadr.

Duvar

Ykseklikleri:

Korunagelen

ykseklikleri ise 0,20-0,40 m arasndadr (Bak, 2001a:34, 2001b:27).

ekil 47: ayn Tepesi, CA yaps.

Hcreler duvarlarnda, tamam birbiri ile balantl, 0,40-0,50 m genilikte 4 kap akl vardr. Yapnn ana girii ise kuzey yarnn dou ksmndaki 2. mdeki aklktan salanr. Yapnn kuzeydouda odasnda (CA 5.7) i hacmi 0,40x0,80 m olan ve talarn kare biiminde dik oturtulmasyla oluturulan bir ocak yer alr. Yapnn taban, duvarlarn stne oturtulmutur. Binann dnda kuzey ksmda ise ta deme grlmtr. Ayrca yapnn odalarnda toplam 11 tane gmye rastlanmtr (a.e., :34, 2001b:27). Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iinde tme talar dnda buluntuya rastlanmamtr. Giri Yerlerinin Durumu: Kap girilerinin talarla zensiz biimde rlerek kapatld grlr. Yap i Dolgunun Durumu: Yapnn tm hcreleri kk ve orta boy talarla doldurularak gmlmtr. Yanma Durumu: Yapnn yangn geirdii anlalr (zdoan, zdoan, 1998:590).

169

CY Yaps: CA yaps gibi yerlemenin bat kesiminde yer alan CY yaps (ek. 48) plan tipi zellikleriyle, yerlemedeki CL ve CS yaplaryla benzer zellikler gsterir. Uzun kenar kuzey-kuzeydou, gney-gneybat ynnde uzanan yap 8,75x5,30mlik bir alan kaplar. n ve arka cephe olarak adlandrlan yap iki blmden oluur. n cephede uzun, dikdrtgen eklinde bir odas olan yapnn, arka cephesinde 6 oda bulunur. Odalar 3er tane yan yana dizilmi iki paralelden meydana gelir. Toplam 7 hcresi bulunan yapnn hcre boyutlar; 2.30x1.00m-2.30-1.25m arasnda deiirken n cephede bulunan geni hcre 1.40-4.25m llerine sahiptir. Yap duvarlar genel olarak 7 ta srasndan oluur (Bak, 2001a:60, 2001b:93). Duvar Ykseklii: Yapnn duvar genilii yaklak 50x70cm ve korunagelen ykseklikleri ise 70cmyi bulur. En st ta sras zerinde, daha nceden yaplm olduu anlalan kerpi duvarlarn izine rastlanmtr. Bu ilem, yap tarz hakknda bilgi vermektedir(Bak, 2001a:60, 2001b:93).

ekil 48: ayn Tepesi, CY yaps.

Yapnn arka cephesinde yer alan, hcre duvarlarnda saptanm, birbirleri ile balantl, yaklak 40cm. geniliinde toplam 5 giri yeri saptanmtr. Yapnn ana giri yeri ise,

170

yapnn kuzey yarsnn dou kesiminde grlr. CY yapsnn bir hcresinde byk olaslkla yukardan den, kireten yaplm taban izine rastlanmtr. Yapnn taban seviyesi ile darsndaki seviye fark bulunur (a.e., 2001a:60, 2001b:93). Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden gnlk kullanma ait olabilecek buluntulara rastlanmamtr. Sembolik Objelerin Durumu: ayn Tepesi yerlemesinde bulunan toplam 540 ev modelinin 2 tanesi CY yaps hcrelerinden (ek 49, 50) gelmitir. Hcrelere braklan ev modellerini41 yapnn gmlmesinden nce bilinli olarak brakld ise kuvvetli bir ihtimaldir.
ekil 49: Ev modeli

ekil 50: ayn Tepesi CY yaps. Ev Modellerinin iki tanesi ortadaki hcrelerin gneyde olanndan gelmitir.

40

Ev modellerinin ayrntl bilgileri iin bkz Bak, E., 1995, ayn House Models and a Reconstuction Attempt for the Cell-plan Buildings, Halet ambel iin Prehistorya Yazlar, 101-125.
41

Yap iersinden atya ait olabilecek paralar ele gemi ve ev modellerinde belirtilen at ile damn dz olduu sylenebilir.

171

Giri Yerlerinin Durumu: yukarda bahsi geen CY yapsnn 5 giri yeri CA yaps gibi ta ile zensiz bir ekilde rlerek yapya giri engellenmitir. Yap i Dolgunun Durumu: Yap ta ile doldurularak gmlmtr. Yanma Durumu: Yap yangn geirmitir (zdoan, zdoan, 1998:590). CL Yaps: Yerlemenin bat kesiminde, uzun kenar kuzeydou-gneybat ynnde uzanan yap, 7,00x4,20mlik bir alan kaplar. CK binas, dorudan CL binasnn stne ina edilmi olmasna ramen CL yaps gnmze kadar iyi korunarak ulamtr. n ve arka cepheden oluan yapnn toplam 9 hcresi bulunur. n cephede farkl geniliklere sahip 3 hcresi bulunan yapnn, ortasnda dar bir oda ve kuzeybat kesiminde ise biraz daha geni bir mekan bulunur. Arka cephede ise paralel halinde her biri uzunlamasna sralanm toplam 6 hcre yer alr. Hcreler ayn biimde olan hcre boyutlar 1.20x0.90m-1.90x0.90m arasnda deiir (Bak, 2001a:31, 2001b:37-38). Duvar Ykseklii: CL yaps duvarlar 3-4 ta srasndan oluur. Duvarlarn genilii yaklak 40cm ve korunagelmi ykseklii ise 40-60cm llerindedir (Bak, 2001a:31, 2001b:37-38). Yapnn sadece orta odasnda ta ve topraktan yaplm bir deme grlmtr. Bunun yan sra, yapnn 4 hcresinde toplam 7 insan gmsne rastlanlmtr. Bu evreye ait dier yaplarda olduu gibi yapnn ana giri yeri bat d duvarn gneyinde bulunur. Bunun dnda hcreleri birbirine balayan toplam 7 giri yeri saptanmtr (Bak, 2001a:31, 2001b:37-38). Giri Yerlerinin Durumu: Yapya ait tm giri yerleri talarla zensiz bir ekilde rlerek kapatlmtr. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinde gnlk kullanma ait buluntulara rastlanmam bir anlamda yap boaltlmtr.

172

Yap i Dolgunun Durumu: Yap bu evreye ait dier yap gmlmelerinde olduu gibi ta ile doldurulmu ve elde edilen dz seviye ile yukarda bahsedilen CK yaps inas iin uygun bir zemin elde edilmitir (zdoan, zdoan, 1998:590). Yanma Durumu: Yapnn yangn geirdiine dair bir iz yoktur. CX Yaps: CX yaps gnmze olduka hasar grerek gelmitir. Bu sebeple, binann plan hakknda ok net bir ey sylemek mmkn deildir. Ancak binann karsnda yer alan CV ve bunun altndan gelen yapyla benzer zelliklere sahip olduu grldnden dolay yap, CXa ve CXb binalar olarak isimlendirilmitir. CXa yaps yerlemenin bat kesiminde, uzun kenar kuzey-gney ynnde uzanan yap, 8,00?x5,50mlik bir alan kaplad dnlr. Bu yapya ait aa karlan ksmlarn, binann arka blmne denk geldii sanlmaktadr. Duvarlarn genilii yaklak 45-70 cm. civarnda ve korunagelmi 2-3 ta sras mevcuttur. Baz duvarlarda kap aralklarna benzer yerler saptanmtr ancak bina ok hasar grdnden ok belirgin deildir (Bak, 2001a:54). CXb yaps dorudan CXa yapsnn altndan gelir ve kuzey yars aa karlmtr ise, kuzey-gney ynnde uzanr ve ?x5.80 boyutlarndadr. 4 ta srasndan oluan ta duvarlarn korunagelmi ykseklii 50cmdir. n cephede 4 hcresi bulunan yapnn batsnda uzunlamasna bir hcre mevcuttur. Dou ksmda ise 2 tane, dikdrtgen eklinde ve yan yana dizilmi hcre bulunur. Gneyde bulunan hcre daha sonra rlen bir duvar ile blnerek daha kk bir hcre elde edilmitir. Hcreler ortalama 75x2,00m boyutlarndadr. Hcrelerden birinde kerpi taban izlerine rastlanmtr. Yapda 3 hcreyi birbirine balayan 2 giri yerine rastlanmtr. Yap bat tarafta CT binas altnda kalr. Bu nedenle yapnn ana giri yeri grlmemitir (Bak, 2001a:55, 2001b:63).

173

Buluntu topluluunun Durumu: Yap iersinden tme talar dnda buluntu ele gememitir. Yap iersinden tm kiisel eyalarn karld anlalr. Sembolik Objelerin Durumu: Sembolik anlam olabilecek hibir buluntuya rastlanmamtr. Giri Yerlerinin Durumu: Yap youn ekilde tahrip olduundan giri yeri olabilecek aklklara rastlanmamtr. Yap i Dolgunun Durumu: Bina dierleriyle benzer bir ekilde talarla doldurularak gmlmtr. Yanma Durumu: Yap yangn geirmitir (zdoan, zdoan, 1998:590).

Gmlm Klt Binalar

Yaplarn gmlmesi gelenei ayn yerlemesinde konutlarn dnda klt binalarnda da ok net izlenebilmektedir. Yerlemede grlen btn klt binalar son derece iyi korunmu bir ekilde gnmze kadar ulamtr. Gmlen klt binalarn genel olarak hepsinin hi dokunulmadan olduu gibi brakld ve yaplarn talarnn sonraki kullanmlar iin alnmad grlmtr (zdoan, zdoan, 1998:590). Plaza: lk olarak Izgara Planl Yaplar Evresinde kurulan ve anak mleksiz Neolitik Dnemin sonuna kadar zel trenler iin kullanld dnlen Plaza, yerlemenin orta kesiminde yer alr. Plaza Hcre Planl Yaplar Evresine gelindiinde daha da byyerek 30x50 mlik bir alana yaylr. Hcre Planl Yaplar Evresinde Plazann orta kesimine, imdiye kadar 10 tanesi saptanan, 2 sra dikilita (ek. 51) yerletirilir. Bat-gneybat, dou-kuzeydou ynnde uzanan ve aralarnda 3-4 m. mesafe bulunan dikilitalarn 6 tanesi kuzey, 4 tanesi gneydedir. ki sra arasndaki aklk ise yaklak 11 m.yi bulur. 1,80-2,20 m. ykseklikteki talar kabaca ilenmi ve hafif yuvarlatlm kenarl, enine kesitleri dikdrtgene (ekil 52) yakndr. Bunlarn strktr ile ilgili olmad, daha ok sembolik 174

bir anlam tadklar dnlr (Bak, 2001a:117). Hcre Planl Yaplar Evresinin sonunda dikilitalar krlarak, bir sonraki taban altna gmlr. Geni Odal Yaplar Evresine gelindiinde ise Plaza toprak ile rtlr ve bo bir alan grnts alr (zdoan, A., 1999:50). Bu evreye kadar olduka temiz tutulan Plaza ak alan olarak kullanlmaya devam etmesine ramen, eski nemini kaybederek plk ve mezbaha olarak kullanlmaya balar.

ekil 51: ayn Tepesi Plaza Dikili Ta

evresindeki klt binalar ve yukarda sralanan zellikleri ile Plazay, Geni Odal Yaplar Evresine kadar klt veya trensel amal kullanlan bir yer olarak tanmlamak mmkndr. Plazay yaplarn gmlme geleneine ilikin gstergeler asndan ele alndmzda ise sembolik objeler olarak tanmlayabilecegimiz dikilita paralarnn tabana yatrlmas ve taban demesi ne kar. Sembolik Objelerin Durumu: Dikilitalarn olaslkla meydann klt ilevinin ortadan kalkmas ya da nitelik deitirmesinin ardndan atlmak yerine, krlarak ayn alana
ekil 52: Plazadaki dikilitalarn kesiti.

175

yaylmas ve zerinin taban dolgusu ile kaplanmas yapnn bilinli bir uygulama ile gmldn dndrr (Bak, 2001a:117). Dolgunun Durumu: Dier gsterge ise Plazann her yenileme evresinde krmz renkte, yaklak 10 cm kalnlkta yank kerpi ile kaplanmasdr. zenle tekrarlanan bu ilem srasnda olaslkla yank yap molozunun kullanlm olmas dnlecei gibi (Bak, 2001a:117) plaza iin zel toprakta hazrlanm olabilir. Buluntu Topluluunun Durumu: Plaza nemini yitirmedii sre iersinde bu alanda dikilitalarn dnda buluntuya da rastlanmamtr. Bu apta bir alann dzgn bir ekilde temizlenip homojen bir toprakla kaplanmas ve bunun birka kere tekrarlanmas bu uygulamann ne kadar zel olduunu gsterir. Saltal Demeli Yap (FA): Izgara planl yaplar evresinin son evreleri ve kanall yaplar evresinin balarna tarihlenen Saltal Demeli Yap (Flagstone Building) Yerlemenin gney yamacnda ana topran iine oturtularak ina edilmitir (Schirmer, 1990:378). Saltal Demeli Yap (ek. 54) yaklak olarak 60m2lik bir alan kaplar (Forest, 1996:17). Yapnn gney taraf yamaca denk geldiinden tahrip olmutur ve yap girii muhtemelen bu ksmda yer almaktayd. Yap, 11x7.5m. boyutlarnda ve dikdrtgen planldr (zdoan, 1994:45). Duvarlar kaba talardan ina edilmitir yapnn kuzey duvar, dier duvarlara gre daha kaln ve yaklak olarak 1.3m.ye kadar ayakta (ek. 53) korunmutur. Duvarlarda krk yass talarn kullanlm olmas dikkat ekicidir. Kuzey duvarda 1.2m. genilikte ve 50cm. derinlikte iki ve gney duvarda ise, yaklak 2m. ykseklikte 2 adet payanda bulunur. Yaklak 1m. kalnlkta olan dou ksmdaki ta dizilerin, arkalarndaki duvarla bir ilikisi vard ve ndeki ta dizisi byk ihtimalle bir sekiye aitti (Schirmer, 1990:378)

176

ekil 53: ayn Tepesi Saltal Yapnn rekonstrksiyonu.

Yapnn kuzey duvar ayn zamanda set grevi grdnden genilii yaklak 1m.yi bulur ve 2 dar paye ile de desteklenir. Yapnn yan duvarlar incedir ve taban yakn evrede sk rastlanan yass kalker talar ile denmi ve ta aralar da kille doldurulmutur. Duvar ile tabann birletii yerde yass talarn dik yerletirilmesiyle olumu bir sprgelik mevcuttur. Mekann ortasnda payelerin hizasna dik gelecek ekilde 2, 3. dikilita ise yapnn hemen kuzeydou kesinde dou duvara kout olarak yerletirilmitir (zdoan, 1994: 45).

ek. 54: ayn Tepesi, Saltal Yap.

177

Yukarda deinildii gibi tahrip olmas sebebi ile yap girii ve evresi hakknda bilgi edinilememitir. Bu nedenle yap gmlrken yap giriinin kapatlp kapatlmad bilinememektedir. Duvar Ykseklikleri: Yapnn gmlmesi ile birlikte yapnn salam kalm duvarlarnn ykseklii 1.30myi bulur. Sembolik Objelerin Durumu: Yap iersinde dikili talar halen ayakta dururlar. Buluntu topluluunun Durumu: Yap iersinden dikili talarn dnda buluntu ele gememitir. Bu yapnn ta ve toprakla doldurulup gmld sylenebilir. ayn Tepesinin saptanan ilk klt binalarndan olan Saltal Demeli Yap bu ekilde gmlmemi olsayd yerlemenin dier evrelerinde mutlaka tahribata urard. Kafatasl Yap (BM): Izgara planl yaplar evresinin ikinci yarsndan itibaren kanall yaplar evresi ve ta demeli yaplar evresinde grlen Kafatasl Yap (Skull Building) yerlemenin dousunda, Saltal Demeli Yapnn birak metre kuzeydousunda doru uzanr. Yap, ismini iinde saptanan ok eitli l gmme gelenei ile gmlm gmtlerden (ek. 55) alr (Schirmer, 1990:378). Kafatasl yap iindeki buluntularda yapnn ilevi hakknda nemli bilgiler verir. Yap ok uzun bir zaman iinde nemini koruyarak kullanlmtr.

ekil 55: Kafatasl Yap

178

Kafatasl yap kendi iinde birok yenileme evresine sahip iki ayr planl yapdan olumaktadr. Yani yap iinde kendi geliim ve/veya deiimleri olan iki farkl yap serisi grlr (zdoan, 1994: 46). Yapnn eskiden yeniye tm evreleri ve kendi iindeki deiimlerine aada deinilmitir. BM 1 a-d : Yapnn kuzey ksm olan eski evresini oluturur. Bu evrede yapnn ncelikle d duvarlar sonrasnda i duvarlarnn ina edildii anlalr (Schirmer, 1990:378). Kafatasl yapnn en eski evresini sbe planl ve kendi iinde 4 yenileme evresine sahiptir. Yap, yama kesilerek oturtulmutur. Sonrasnda yapnn yeni evresi olan drtgen planl yenileme evresi ile gney taraf kesilmitir (zdoan, 1994: 46). BM 1d: Sbe planl yapnn kuzey duvarnn bir ksm bulunmutur. Bu duvar paras ile sonraki evrelere ait (BM 1 b-c) duvarlarn altnda kalmtr yapn kendi dolgusu da yeni evreye ait (BM 2c) kuzey duvar tarafndan kesilmi ve bu evreye ait hcrelerin yapmnda dolgusunun gittii anlalr. Bu yapnn gerekten de kafatasl yap iinde yer alp almad tam olarak anlalamamtr (zdoan, 1994: 46-47).
bu yap kalntsnn gerekten BM yaplar serisi iinde yer alp almadn sylemek ok gtr. Yuvarlak planl ukur barnaklar evresinin iskan sahas iinde kalan blgede, bu evre yaplar ile ayn dzlemde bulunmas ve ayrca BM 2nin yap yenileme evrelerinin ounun bir ukur barna tahrip ettii de gz nne alnrsa bu duvarn yuvarlak planl ukur barnaklar evresine ait olma olasl olduka yksektir (zdoan, 1994:47)

BM 1c: yapnn gney yars BM 2a-c evresi tarafndan kesilmitir ve yapnn duvarlar ina edilirken, iki taraf ak olan zgara planl GL yapsnn avlusu da ortadan kesilmitir. Yap iinde biri byk dieri kk olmak zere 2 iskelet ukuruna rastlanmtr (zdoan, 1994: 47). BM 1b: BM 1c yenileme evresine ait duvara paralel ve 25-30cm mesafede yeni bir duvar ina edilmitir. Bu iki duvar arasndaki boluk ta ve toprak ile doldurulmutur. 179

Bu blmn st de yass talarla kapatlmtr. Duvarn nne yerletirilen 2 paye ile duvar desteklenmitir. Bylece yap bu evreyle kaln duvarl ve kk mekanl hale gelmitir. Yapnn taban topraktr ve alttaki iskelet ukurlarn rter. Taban zerinde de ok sayda insan kemiklerine rastlanmtr. Yap bu evrede ve BM 1c evresinde olduka iddetli bir yangn geirmitir (zdoan, 1994: 47). BM 1a: Bu evreye ait BM a-c evresi kuzey duvarnn kuzeybat kesi ele gemitir. BM 1b-c evresi yaplarnn duvarlarn batdan kesen bir duvar paras mevcuttur. Yapnn dolgusu BM 2 tarafndan yok edilmitir (zdoan, 1994: 47). BM 2a-c: Kafatasl yapnn drtgen planl, yeni evresi olarak da tanmlanabilir. Bu evrede yapnn teknik ve yapnn baz elerinde farkllklar grlr. yapnn taban ayn saltal demeli yapdaki gibi yass talar ile denmitir (Schirmer, 1990:381). Bunun yan sra yapnn kuzey ksm birbirinden geili drtgen odalar ve eski yenileme evresinde ise (BM 2c) taban alt hcrelerinden, gney yars sval olan gneyinde ise bir sunak ta bulunan bir avlu bulunur. Avlunun gney ksm yamaca bakar ve bu ksm tahrip olmutur. Bu sebeple avlunun bu yznn kapal olup olmad anlalamamtr (zdoan, 1994: 46). Kafatasl Yap bu evrede yaklak olarak 80m2yi aan llere sahiptir (Forest, 1996:17). Yapnn bu evresinde hcrelere konulmu ok sayda insan gmsne rastlanmtr. Bir sr boynuzu, eski evreye ait olabilecek, tabann zerine alm ukurda bulunmutur. Yzeyde bulunan tatan masa zerinde, kristalemi insan ve sr kan bulgularna rastlanmtr. Bu yap kukusuz l klt ile ilgilidir (Schirmer, 1990:382). BM 2c: Bu evrede derine inen bir duvar Sbe Planl yapy (ek. 55) kesmitir. Bahsedilen bu duvar, daha stteki yap yenileme evrelerinin (BM 1b-c) ait dolgularn stne oturur ve kuzeye doru geniler. Dolaysyla st yap evresinde duvarn genilii 1m. ye ulamtr. Bu duvar, doudan ve batdan dik gelen 2 duvar ile kesimektedir. Yukarda da deinildii gibi yapnn gney ksmnn ak veya kapal olduu tam olarak

180

anlalamamtr. Mekann kuzey eyreinde ise 4 adet (ek 56) hcre, kenarlar stlerini rten ve yass tal demeyi de destekler nitelikte olan ta bloklar bulunur. Bu hcrelerin iinde deiik l gmme gelenekleri ile gmlm iskeletler grlr. hcrelerin stlerini rten bu yass salta demeden kerpi bir eik ile sval tabana sahip gney ksma (avlu) geilir. Eiin hemen nnde tabann iine taban ile beraber svanm bir ukur bulunur. Avlunun her iki yannda ise biri kerpiten dieri tatan yaplma 2 seki bulunur. Bu yap evresine ait olduu dnlm sunak tana ait paralar, yapnn bir st yenileme evresine ait duvarlarn kaldrlmas srasnda bulunmu ve birletirilmitir. Kerpi eikten altta daha eski evreye ait olabilecek, saltal demeli yapdaki gibi ynleri ve aralklar ile ayn olan tepeleri krk dikilitalar grlmtr. Bu iki dikilitan arasndan ise koyu krmz renkte ince tanecikli bir dolgu gelmitir (zdoan, 1994: 47).

ekil 56: Kafatasl yap hcreleri

BM 2b: Avlunun 2 yanndan birinde bulunan kerpi sekinin stne bu evrede ta duvar rlmtr. Alan, ta duvarlar ve dikilitalarn duvar iinde kalacak biimde blnm ve mekan 3 blml bir hale gelmitir. taban sval olan avlunun bu evrede de kullanlmaya devam ettii grlr. bu yap evresine ait dolgularda ve taban zerlerinde

181

ikincil gmlere de rastlanmtr. Orta odann duvarlarndan birinin hemen nnde zeri yass bir ta ile kapatlm, zenli yaplm drtgen bir ukur bulunur. Bu ukurun hemen kuzeybatsnda ise bat odaya alan giri yerinin hemen nnde taban zerinde geni halka dipli, d krmz boyal, aktacak yeri olan alak kenarl al kap bulunmutur. Bu kap, ayn yerlemesinde bulunan en eski al kaptr ve muhtemelen trensel bir anlam vardr (zdoan, 1994: 48).

ekil 57: ayn Tepesi Kafatasl Yap. Yuvarlak Planl BM1 ve dikdrtgen Planl BM2 evresi.

BM 2a: Kafatasl yapnn en yeni yenileme (ek. 57, 58) evresidir. Ortada giri yerleri braklm olan yapnn blme duvarlar, daha geniletilmitir. Bat d duvar, 60cm. daha batya kaydrlmtr. Gney duvar ise daha da geniletilerek dou ve bat odasndan avluya alan giri akl braklmtr. Odalarn tabanlar ise kk talardan oluan bir deme ila kaplanmtr. Avlunun gneybat kesinde 2.50x1.80x0.12m. llerinde pembe, zeri zenle aklanm kire tandan yaplma bir blok bulunur. Duvar kalnlklar yaklak 85-100cm. arasnda deiir. Yapnn gney

182

duvarlarnda avluya bakan payeler vardr. Kafatasl yap42 bu zellikleri ile bu evrede olduka antsal bir grnme sahiptir (zdoan, 1994: 48). Yap iersinde bulunan hcre ve ukurlarda ok sayda insan iskeletine rastlanmtr. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden l hediyesi olarak braklm mzrak ucu, kolye, boynuzlu bir hayvana ait kafatas, boncuk gibi buluntular ele gemitir. BM 2a evresine ait ok sayda kafatas ele gemi ancak ele geen kafataslar in-situ durduu durumda dnlr. deildir. Bu nedenle Objelerin kafataslarnn bir yere asl veya raf zerinde Sembolik Durumu: Daha nce bahsedilen, yap iinde s al bir kap ele gemitir bu buluntunun ise l hediyesi deil yap gmlrken tabana bilinli ekilde braklan bir buluntu olduu anlalmtr (a.e., 1994: 57). Yapnn giri yeri saptanmamtr bu nedenle giriin kapatlp kapatlmad bilinmemektedir. Yanma Durumu: BM 2a evresinde kafatasl yap terk edilirken, iddetli bir yangnla bilinli ekilde yaklmtr. Yap i Dolgunun Durumu:Yapnn btn kerpi molozu iine doldurulmu ve dier yaplarda da grld gibi zeri talarla doldurularak gmlmtr. Bu yenileme evresinde kafatasl yapnn gneybatsnda yama kesilerek drtgen bir mekan (BL) meyekil 58: Kafatasl Yap BM1 ve BM 2

42

Yapnn kuzeybats anak mlekli Neolitik Dnemde alm genilii yaklak 1m.yi bulan bir ukur tarafndan tahrip olmutur.

183

dana getirilmi ve bu yap Ta demeli yaplar evresinde sekili yap ve saltal demeli yapnn arka duvar zerinden giden bir duvar ile balanmtr (zdoan, 1994: 48). Duvar Ykseklikleri: Yapnn duvarlar ve kendisi gnmze kadar olduka korunarak ulamtr. Yapnn ilk evrelerinde yuvarlak planl oldu grlm sonrasnda bu yuvarlak ksmn yars kesilmi ve drtgen yap ilave edilerek gmlmtr. Sekili Yap (BK): Ta demeli yaplar evresinde grlen Sekili Yap (Bench Building) yerlemenin dousunda yer alr. Yerlemede grlen dier zel yaplar iinde boyut olarak en kk olandr. Tek odal yapnn duvarlar boyunca giden geni, ta seki bulunmaktadr. Yapnn taban ise zenle serilmi kk akl talar ile kark kumdan oluur. Yapnn kuzeyinde zgara planl GG yaps kesilmi ve yap yamacn iine oturtulmutur. Gneyde bulunan duvar ise Salta demeli yapnn arka duvar zerine yaplmtr. Yapnn tabanna balanan kanal dorudan Salta demeli yapnn iine aldndan, Saltal Deli Yapnn bu dnemde hala ayakta olduu, eski nemini yitirse de kullanlmaya devam ettiini gsterir. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden hibir buluntu ele gememitir. Duvar Ykseklikleri: yapnn gmldne dair dier bilgilere ulalamasa da en byk gsterge yapnn ve duvar yksekliklerinin korunmu olmasdr. Terazzo Yaps (Ta-b): Hcre planl yaplar evresinde grlen Terazzo yaps yerlemenin (ek.59) dou ksmnda konumlandrlmtr. Yerlemedeki dier zel yaplardan farkl olarak yamaca oturtulmamtr. Yap, ismini taban demesi olan Terazzo43 tekniinden alr.

43

Ayrntl bilgi iin bkz. Blm 1.3.

184

ekil 59: ayn Tepesi Terazzo yaps.

Yapnn d lleri 12x9.25m.dir ve kaln ta duvarlara sahiptir. Yapnn duvarlarnda ikier tane paye bulunmaktadr. Bu payelerin tayc olmaktan te sembolik anlamlar olduu dnlr (zdoan, 1994:49, Forest, 1996:17). Kaba talardan ina edilmi d duvarlar 0.8x1.2m. genilie sahip olmasna ramen gney duvarlarn genilikleri 40cm.yi bulur. Duvarlarn i ksmlarna yerletirilen payandalar 1m. kalnlnda ve sadece 25cm. derinlie sahiptir. Payandalar duvar ilerine dzenli bir ekilde yerletirilmilerdir (Schirmer, 1990:382). Yapnn taban demesi yaklak olarak 12cm. kalnla ular. Sndrlm kire ile birbirine balanan taban, kk boyutlardaki kire talarndan oluan bir dolgunun zerine benzer ekilde ancak krmz renkte baka bir tan dklp bastrlmas ve sonrasnda da zenle aklanmas ile oluturulmutur. Bylelikle taban zerinde hi ykseklik fark olmadan przsz dz bir yzey elde edilmitir. Krmz taban demesinin her iki yannda yapnn kuzey-gney ynne paralel ve payelerin hizasna gelecek
ekil 60: Terazzo yaps iinden gelen insan yzl kabartmas olan tekne paras.

185

ekilde demenin iine yerletirilen beyaz talardan yaplm iki beyaz hat bulunur. Yapnn kuzeydousunda ise az kuzeydouya dnk kilden yarmay eklinde bir ocak bulunur. Yapnn iinde yer alan tek buluntu zerinde stilize insan yz kabartmas bulunan (ek. 60) s bir teknenin byke bir parasdr. Yap, ortasna alan geni bir ukur ile tahrip edilmitir. Yapnn ortasna alan ukur iinden hi ge dnem malzemesi gelmediinden bu ukurun ayn evrede ve bilinli aldn sylemek yanl olmaz. Sonrasnda ise zeri toprakla doldurularak terk edilmitir. Terazzo yapsnn stnde yenileme evresine ait (ek. 61) yapnn sadece iki duvar ele gemitir. Terazzo yapsnn geni odal yaplar evresine gelindiinde nemini kaybettii dnlr (zdoan, 1994: 49). Yap yaklak olarak 110m2lik bir alan kaplamaktadr (Forest, 1996:17). Terrazzo yapsna ait duvarlarn hemen altnda daha erken iki yapya ait duvar kalntlarnn olduu anlalmtr. Bunlardan en azndan birinde kk paye veya direk kntlar, bu yaplarn da zel yaplar olabileceini dndrmektedir (zdoan, zdoan 1989: 71).

ekil 61: ayn Tepesi Terazzo Yaps rekonstrksiyonu.

186

3.2.4. Hallan emi Yerlemesi

anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenen Hallan emi yerlemesinde, yaplarn gmlme gelenei klt binalarda izlenebilmektedir. Yerlemenin I. tabakasna tarihlenen 2 klt binas A ve B yaplar veya klt bina 1 ve 2 olarak adlandrlmtr. Yap A ve B plan, yapm teknii ve iindeki buluntularla birbirine ok benzemektedir. Bu nedenle aada yaplar beraber anlatlmtr. Yap A ve B: Yerlemenin gneyinde ina edilmi bu iki klt binas arasnda 5 mlik bir mesafe bulunur. Her iki yerlemedeki dier yaplar gibi topraa yar gmk olarak yaplmtr. Plan tipi olarak yerlemedeki konutlara benzese de yapm teknii ve boyut olarak konutlardan ayrlrlar (Rosenberg, 1999:27).

ekil 62: Hallan emi Klt Bina A.

aplar yaklak 5-6m. olan bu iki klt binas, daha ncede belirtildii gibi topraa yar gmk olarak ina edilmi ve yapnn duvarlar; kaln, yass kum talarnn zenli bir 187

ekilde rlmesinden olumutur (Rosenberg, 1994:124, 1999:27, Rosenberg, Redding, 2000:44). Duvarn d ukura yaslanr ancak iten bakldnda zenli rlm bir duvar cephesi grlr. 5m. apna sahip yaplarn giri ksmlarnda 1m. aralkla yerletirilmi bir ikinci duvar bulunur. Duvar Ykseklikleri: Duvar ykseklii 1m.ye kadar korunagelmitir. Duvarn i yznde 10cm. apnda, 6 tane direk yeri ve yapnn tam ortasnda daha byk ve etraf talarla evrili bir dier direk yeri saptanmtr. Bu direk yerleri yapnn atsnn ahap direklerle desteklendiini gstermektedir (Rosenberg, 1994:124-125). Klt yap Ann (1) (ek. 62) giri yeri gneye, klt yap Bnin (2) (ek. 63) ise gneydouya doru yneliktir.

ekil 63: Hallan emi Klt Bina B.

Her bir yapnn duvarlarnn i yz, yarm ay eklinde bir ta seki ile evrelenmektedir. Bunun yan sra yaplarn iinde bir ocak yeride saptanmtr (Rosenberg, 1999:27, Rosenberg, Redding, 2000:44). Yapnn taban ise sar kum ve al karm oluan bir malzeme ile svanm ve birok defa da yenilenmitir (Rosenberg, 1999:27, Rosenberg, Redding, 2000: 44-45).

188

Buluntu topluluunun Durumu: Yap iersinden gnlk kullanma ait olabilecek bir buluntuya rastlanmamtr. Sembolik Objelerin Durumu: Yaplarn bir dier zellii ise yap evresine ve iine sembolik objelerin braklmasdr. Bu iki klt binasnn evresinden obsidyen ve bakr paralarna rastlanlmtr. Yap evresinde bu tarz buluntulara rastlanlm olmas, yapnn farkl bir ileve sahip olduunu gsteren verilerden bir tanesini oluturur (Rosenberg, 1999:27). Yap B (2), iinde ise giriin hemen karsnda, muhtemelen bir diree veya bir duvara asl duruyorken dm ve alt enesi olmayan, bykba hayvana ait kafatas (ek.64) ele gemitir. Bunun yan sra yap iinden baklava biimli bir boncuk, tm olarak korunmu, oval biimli bir ta kap ve kei kafas biiminde yontulmu havan eli (ek. 65, 66) ile toplam 8 para bakr ele gemitir (Rosenberg, 1994:125). Braklan bu objelerin sembolik nemi ve anlam olduu ok aktr (Rosenberg, Redding, 2000:46). ekil 64: Yap iersinden gelen
byk ba hayvan kafatas.

ekil 65,66: Kei Boynuzu biimli havan elleri.

Her iki yap iersinden de gnlk kullanma ait olabilecek buluntulara rastlanlmazken yukarda deinilen sembolik anlam olan nesneler, yap terk edilmeden nce yap 189

iersine braklmtr. Ynleri farkl olan giri yerlerinin yap gmlmeden nce kapatlp kapatlmadna ve yapnn gmld dolgunun niteliine dair yaynlarda herhangi bir bilgi edinilmedii iin bilinmemektedir. Yapnn taban, seki, iindeki buluntularn korunmu ve duvar yksekliklerinin 1m.ye kadar ykseklikte bozulmam olmas ancak iinin doldurulmas ile mmkn olabilmektedir. Tm bu gstergeler Hallan emi yerlemesi 1. evre klt binalarnn terk edilmeden nce gmldn gsteren verilerdir. Yaplarn gmldkten sonra yakldna dair ise bir bulgu ele gememitir.

3.2.5. Nevali ori Yerlemesi

anak mleksiz Neolitik Dneme

tarihlenen (PPNB) Nevali ori yerlemesinde yaplarn gmlmesi gelenei klt binalarda izlenebilmektedir. Yap I, II ve III olarak tanmlanan klt binalar (ek. 67) ve bu yaplarn gmlmesinin gstergelerine bu blmde deinilmitir. Klt binalar hyn kuzeybat terasnda konutlardan farkl bir konumda ina edilmi ve II. tabakadan itibaren grlmeye balanmtr (Hauptmann, 1999:74). st ste ina edilmi olan klt binalarnda son iki evreye ait II ve III olarak numaralandrlm olanlar anlalabilmi V. tabakaya tarihlenen I ise tahrip olduundan pek anlalamamtr (Hauptmann, 1993:41).
ekil 67: Nevali ori Klt Bina II ve III.

190

Yap I: Klt binalarnn en eskisi olan Yap I, sadece gneydou kesiminde, yaklak 4m. uzunluunda bir d duvar ile saptanmtr. Duvar hafif eimli bir yamacn iine oturtulmutur. Yapya ait krlm payeler ve daha nemlisi heykeller yapdan alnm ve bir sonraki klt binada devirme malzeme olarak kullanlmtr. Yap Iin inasnda nce akll konglomera cinsi bir ta ktlenin iine ukur alm ve ukurun kuzeydou ksm yaklak 3m. kazlm olmas gerekir. Ayrca burada 2m. aralklarla konulmu kireta kayalklar da grlr. Byle hazrlanm bir arazide, Yap Iin arka duvar eimli yamaca kazlm ancak vadiye bakan ksm almtr. Yap, topraa yar gmk gibi gzkse de gneyden bakldnda byle olmad anlalr (Hauptmann, 1993: 41-42). Yap II (H 13 B): Yap Iin stne ina edilen (ek. 68) Yap II, neredeyse kare planldr ve 13.90x13.50m. lleriyle 188m2lik bir alan kaplar (Hauptmann, 1999: 74). Yapnn tamam aa karlm ve iyi korunmu bir ekilde gnmze kadar ulamtr. Yap inasnda yumuak, hafif ilenmi kiretalar seilmitir. Yap d lleriyle gneydou-kuzeybat ynndedir. Yapnn i lleri 9.15m. kuzeydou ve 8.40 gneybat ynyle hafif trapez eklindedir. Yap, gneybat-kuzeydou ynnde 9.20m.dir (Hauptmann, 1993: 43, Hole, 2000:201).

ekil 68: Nevali ori Klt Bina II.

191

Yapnn kuzeydou ynndeki ve yamaca doru olan d evre duvarlarnn ykseklii, yap kullanmdayken 2.80m. olmaldr ancak gnmze 90 cm. kadar ulamtr. Dier yerlerde 50 cm.ye varan duvar genilikleri bulunur ve duvarlar krk kiretalar ile zenle rlmtr (Hauptmann, 1993: 43, 1999:74). Duvarlarn i ksm beyaz kille svanm ve zerlerinde yer yer krmz, siyah boya izlerine rastlanmtr. Bu durum, i duvarlarn byk bir olaslkla boyal olduunu dndrr. Yap iersini, yaklak 1m. derinlikte yass kire talarnn amur ile tutturulmasyla yaplm bank evreler (Hauptmann, 1993: 47, 1999:74). Bu bankn aralar toplam 13 T bal paye ile evrelenmitir. Yapya giri gneybatdan 2 basamakla inilerek gerekletirilir. Yap, terazzo tabanldr. Terazzo taban, ok salam olarak korunmu gri, beyaz rentedir ve 15 cm. kalnlpa varan kire talar ve al harcn yere serilmesiyle oluturulmutur. Taban yaklak 81m2lik i alan kaplar ve yapnn iini evreleyen ta banklarn nnde hafife ykselerek 2 cm. kalnlndaki sva zerinden ykselerek geer. (Hauptmann, 1993: 46, 1999:74). Yapnn ortasnda 2 payenin olmas byk bir olaslktr ve belki de bu payeler klt bina IIIte kullanlmtr (Hauptmann, 1999: 44). Yapnn evresindeki d duvar, yamatan gelen su iin oluk eklinde ak braklmtr. Bu aklk 1.25m. uzunluundadr ve akla suyun dolmas iin ii ta ile denmitir (Hauptmann, 1993: 44). Bahsi geen banklar arasna yerletirilmi payelerin ykseklikleri 2.30-2.40m. arasnda deiir. Dikdrtgen kesitli bu payeler yaklak 50x40cm. llere sahiptir. 13 payenin krk olanlarnn sadece 5 tanesinin alt ksm ele gemitir. Payelerin T bal olduu ve bununla yapnn atsn destekledii dnlr (Hauptmann, 1993: 45-46). Yapnn gneydou duvarnn 2.50 m.sinde ieriye doru girinti yapan bir ni oldu grlr. Bu niin tabannn sval olmad ve byk bir olaslkla yap Iin krk payeleriyle ina edilmitir. Klt bina II, mutlaka kabartma ve heykellerle bezenmi olmaldr. Hatta

192

saptanan ku-insan karm bir betimleme dikkat ekicidir. Yapnn dou kesinde bulunan podyuma zerinde kabartmalar olan 1.70m. ykseklikte ve ne doru knt yapan bir payenin yerletirildii anlalr. 1.95m. ykseklie sahip dier paye ise kuzeydou duvar ve yass talarla deli bank arasnda bulunur. Bu payenin zerinde tam olarak anlalmayan betimlemeler grlr (Hauptmann, 1993: 47). Yapnn alan yeni duvarlarn rlmesi ile daraltlm ve aralar ta, toprak karm ile doldurulmutur. Yap IIIde bunun stnde olumutur. Yap III (H 13 C): Klt binas IInin dorudan stne ina edilmitir. Buna bal olarak yapnn alan daralarak 155m2ye (ek. 69) inmitir. Klt bina IIdeki terazzo tabanda ksmen yenilemeler yapldysa da eski taban klt bina IIIde kullanlmtr. Yap iinin boyutlar 12.10x12.80m. olarak bir dikdrtgen eklini meydana getirir. (Hauptmann, 1993: 49).

ekil 69: Nevali ori Klt Bina III.

D duvarlar klt bina IIde de olduu gibi ieriden bir ta deli bank ile evrelenir ve yine eski yapda olduu gibi T bal payeler banlarn arasna ve yapnn ortasna yerletirilmitir. Bu payelerden 10 tanesi bank aralarna, 2 tanesi de girii oluturan

193

basamaklarn yanna yerletirilmitir. Mekann ortasnda yer alan 2 payenin zerinde rlyefler bulunur (Hauptmann, 1999: 74). Yukarda bahsi geen iki duvar arasnn doldurulmasndan kast budur;yapnn 1m. geniliindeki eski d duvarna dayanm yeni duvar eklenmitir ve duvarn kalnl 1.50mye ulamtr. Bylece klt bina IIde yer alan ni kapanm ve yapnn bu anlamda plan deiiklie uramtr. Eski yapnn d duvar ve yeni yaplan duvar arasnda 2.50m. geniliinde koridor grnmnde bir aklk meydana gelmitir. Bu akln ii moloz ve krk ta paralar ile doldurulmutur. Yap IIden farkl olarak d duvarlarn keli deil daha ok yuvarlatlm olduu grlr (Hauptmann, 1993: 49). Yapnn iini evreleyen banklarn ta plakalarla44 denerek oluturulduunu daha nce belirtmitik. Yapnn 3 duvarn iten evreleyen bu ta plakalar, 1.30m. genilikte ve 57 kat kil har ile tutturularak yaplmtr. 1.90m. uzunluunda ve 15-20cm. kalnlndaki plakalarn zerileri zenle parlatlmtr (a.e., 1993:50). Mekann iini evreleyen ta banklarn uzunluu kuzeybatdan 7.30m., gneydoudan 7.90m. olarak llmtr. Giri ksmnn taban seviyesi, dou keden vadiye bakan bat kesine doru 18cm. alalr. Girite, ta plakalarla kapl avlu olarak tanmlanan alan, klt bina IIye gre pek fazla deiiklie uramadan kalmtr. Bu alan, erezyon ve gnmz sulama kanal ile tahrip olduundan yapnn giri ksm tam olarak anlalamamtr. Giri cephesinde yer alan 2 at destei ile mekan aydnlk tutulmu olmaldr. Basamakl giriten mekana girildiinde 2 paye arasndan arka duvarda yer alan ni gze arpar. Ortada yer alan 2 payenin sadece batdakinin yars in-situ durumda ele gemitir. Payeler giriin i kenarndan 4m., kuzeybat banklardan 2.25m. uzaklkta bulunur. Alt yars in-situ durumda saptanan stunun st yarsna bat terasta rastlanmtr. Stunun enine kesit lleri 80cm.e 33cm.dir ve dikdrtgen eklindedir. Payenin ykseklii 3m.yi bulur ve payenin yapld talar, yapnn iini evreleyen banklarda kullanlan talar gibi sert kire tandandr ve byk ihtimalle ayn yerden
44

Bu ta palakalarn ovann 3km. yukarsnda yer alan Bedirdikmen Tepesinden getirildii dnlr.

194

getirilmilerdir. Payenin geni ksmnda iki bkl kolun payeyi sarar biimde bir yaplm bir kabartma grlr. (Hauptmann, 1993: 50, 51, 52). Buluntu Topluluunun Durumu: Yaplarn gmlmesi ilemi srasnda, yap ilerinden gnlk kullanma ait eyalarn karlmasndan ve yap ilerine bilinli olarak braklan sembolik objelere blm 2.3.de deinilmiti. Sembolik Objelerin Durumu: Nevali ori yerlemesinde Klt bina II ve III iersinde yukarda bahsedilen payeler yap iersinde zellikle braklmtr. Nevali ori yerlemesinde ve baka yerlemelerde de rneklerini grebileceimiz gibi baz payelerin bilinli olarak krlm olmas ise byk bir olaslktr. Yerlemedeki klt bina II ve IIIe zg olarak toplam 11 heykel saptanmtr. Aada ayrntlaryla deinilecek olan heykellerin yine yap iersine bilinli olarak brakld dnlebilir. Yapnn arka duvarnda yz ksm tahrip olmu 37cm. yksekliinde bir insan kafas yontusu ele gemitir. Kulaklar belirtilmi ve sa olmayan bu yontunun arka yznde sa kuyruunu andran gen bal, kvrlan bir ylan kabartmas bulunur. Bu yontu byk bir figrinin veya heykelin paras olabilir. byk bir ihtimalle klt bina IIde bu yontu buraya bilinli olarak yerletirilmitir (Hauptmann, 1993: 55, 1999: 75-76). Yine 37cm. ykseklie sahip kollar, bacaklar ve ba olmayan insan bedeni (torso) niin iersinde bulunmutur. Boynunda V eklinde bir kabartma olan bu beden yontusunun arka ksmnn zenle, n ksmn ise kaba ilendii grlr. heykelin arka ksmnda bulunan bir kntdan kafa ksmnn ku kafas eklinde yapld anlalmtr. Bu heykel insan ve ku karm bir yarat andrmaktadr (Hauptmann, 1993:60, 1999:76). Klt bina IIIe ait dou kede yer alan seki zerinde 50cm. ykseklikte, ku heykeline rastlanmtr. Ku, ba hafif ne eik ile uan pelikan veya akbaba benzeri bir kua benzemektedir. Kanat ksmnn altnda grlen krlm blmler, bu heykelin bir paye zerine oturtulduunu dndrr (Hauptmann, 1993:60, 1999:76).

195

Ayn yap iersinde yapnn kuzeydousundaki ta sekinin altnda 34cm. ykseklikte ayakta duran ku heykeli ele gemitir (Hauptmann, 1993:66, 1999:76). Bunun yan sra duvar iine zenle yerletirilmi 60cm. ykseklikte insan-ku karm yontu ele gemitir. 4 paradan oluan toplu halde ele geen heykeller ise arka arkaya dizilmi ve kollar birbirine geen ba ksm krlm olan akbaba heykelidir (Hauptmann, 1999:76) st ste ina edilen klt bina II ve III arasnda ok belirgin farklar yoktur. Yapnn stne dieri ina edilirken baz ksmlar deitirilmi baz yerleri ise ayn kalarak tekrardan kullanlmtr. Yapnn ilevi bir ekilde sona erip terk edildiinde ise yap iersine yukarda deinilen buluntular braklmtr. Yap i Dolgunun Durumu: Yap iinden gelen dolgunun nitelii ile ilgili yaynlarda bir bilgiye rastlanmadndan tam olarak yap ii dolgu hakknda net bir ey sylemek doru olmayacaktr ancak yeni ina edilen duvarlarla eski duvarlarn arasndaki akln ta, toprak ve molozla doldurulduuna yukarda deinilmiti. Yapnn iki basamakl giri ksmnn ve evresinin yukarda bahsi getii gibi erezyon ve dier sebepler ile tahrip olduunu belirtmitik. Giri Yerlerinin Durumu: Yaplarn gmlmesi geleneinde giri yerlerinin bilinli olarak kapatld grlr ancak bu binalarn giri yeri ksm tahribattan dolay anlalamamtr. Dolaysyla giri yerinin kapatlm olup olmad anlalmamtr. Ancak yapnn gmldn sylemek yanl olmaz. Duvar Ykleklii: nk yapya ait duvarlar ve payelerin byk bir ksm ok iyi korunmu ve ayakta kalarak gnmze kadar ulamtr. Kuzeydou evre duvarnn lleri 2.80m. ykseklie kadar ular. Dou kede bulunan duvar hemen nnde yer alan ve krlmam payenin yksekliine kadar ulamaktadr. Duvarlarn i yzeyleri olduka korunmu bir ekilde karmza kar. Yapnn erezyonla tahrip olmu ksmn saymazsak yap iersinden baka yerlerde kullanmak iin ta gibi bir malzeme karlmamtr. Yukarda deinilen zellikler ve yapnn ve iersine bilinli olarak braklan objelerin gnmze bu denli korunmu durumda gelmesi, anak mleksiz Neolitik Dnemde yaplarn gmlmesi geleneinin Nevali ori yerlemesindeki klt binalar iin de geerli olduunu gsterir.

196

3.3. Orta Frat Havzas ve Gney Levant

Bu blmde Orta Frat Havzasndan Suriyede yer alan Jerf el Ahmar Yerlemesi ve Gney Levantta yer alan Ain Gazal ve Beidha yerlemeleri yaplar, yaplarn gmlme geleneinin gstergeleri ile aada snanacaktr.

3.3.1. Jerf El Ahmar Yerlemesi

Jerf el Ahmar yerlemesinde PPNA dnemine tarihlenen EA 30 ve PPNAdan PPNB dnemine geite ina edilmi EA 53 ve EA 100 isimli klt binalar da, (ek. 70) yaplarn gmlmesi gelenei izlenip izlenmedii asndan snanacaktr. Aada bu yaplarla ilgili ayrntlara deinilecektir.

ekil 70: Jerf el Ahmar yerlemesinde klt binalarn konumu

197

EA 30 Yaps: Yaplarn topraa yar biimde inas yerlemenin karakteristik zelliini oluturur ve klt binalar da bu nitelikte yaplmtr. EA 30 yaps yuvarlaktan daha ok oval plana sahiptir ve 7.40m., 6.80m. apndadr. Topraa gmk olan yapnn, yzeyden derinlii ise yaklak olarak 2,60m.dir (Stordeur v.d., 2001: 32). EA 30 yaps baka bir yapnn stne ina edildiinden zemin dzenleme almalar yaplmamtr. Duvarlarda hemen hemen ayn boyuttaki, ieriye bakan yzeyleri hafif dzeltilmi kiretalarnn kullanld grlr. yukarya doru kldka talarn boyutlarnn kld gzlenir. Bir nceki yapya ait direk yerleri, eski ve yeni yap ile arasndaki boluk ta ve toprak karm bir dolgu ile doldurulmutur. Yapnn duvarlarnn nnde aplar 15-30cm. arasnda deien direk yerlerinin izlerine rastlanmtr (a.e., 2001:33). Duvar Ykseklii: Yapnn dousunda yarm daire eklinde iki tac duvar ve bu duvarlarn nnde tamam korunarak gnmze ulam 1.30m yksekliinde kk blme duvarlar bulunur. Bu blme duvarlar yapnn bat ksmn birbiri ardna sralanm 6 kk hcreye bler. Bu alt hcrenin karsnda ykseklii 35-50cm. arasnda deien bir kere yenilendii ve kullanm evresine sahip bir seki bulunmaktadr. Seki somun biimli talar ile rlp bitkisel katkl bir kil har ile svanmtr (Stordeur, 2000:47). Yapnn ortasna doru uzanan 8 duvar, yapda okgen eklinde bir boluk yaratr. EA 30un taban ise ortalama 5cm. apnda deien akl talarnn su ve kire karmndan oluan beton grnmne dnmtr. Yapnn atsnda tayc duvarlardan ortadaki direk yerine uzanan ahap malzeme ile oluturulmutur. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden gnlk kullanma aitolabilecek bir buluntuya rastlanmamtr. Sembolik Objelerin Durumu: EA 30 yapsnn ortasnda srtst yatar pozisyonda kafas olmayan bir iskelet bulunmutur. Yapnn yangn geirmesiyle zerine den moloz ile beden ezilmitir. Yapnn birka hcresi iinden aletler ve hayvan (daha ok sr) kalntlarna rastlanlmtr. Aletlerin zellikle byk

198

boyutlu oluu dikkat ekicidir ve zerlerinde kullanm izine rastlanlmamtr. Obsidyenden yaplan aletlerin daha ok prestij aleti olduu sylenirken 1 ezgi ta zerinde aboyas izine rastlanlmtr. Tm bu buluntularn yapya bilinli olarak brakld sylenebilir (Stordeur, 2000:45). Yanma Durumu: Yap bilinli olarak yakldktan sonra ise doldurulduu grlr. Yap i Dolgunun Durumu: Dolgunun nitelii hakknda herhangibir bilgiye ulalamamtr. Yap ve yap ii eler bu nedenle gnmze korunarak ulamtr. EA 53 Yaps: Yerlemenin dou blmnde yer alan EA 53 klt binas dier yaplardan farkl olarak hyn alalan teraslar zerinde ina edilmitir. Yap 7m. apnda, (ek. 71) yuvarlak planldr. Jerf el Ahmardaki dier yaplar gibi 2mye kadar topraa yar gmktr. Yapnn taban kaln bir kil tabakas ile svanm, zerlerinde ise boya izlerine rastlanmtr. Tayc duvarlarn nne dier yaplarda da olduu gibi belli aralklarla yerletirilmi direk yerleri saptanmtr. Direklerin aralar ise yass talarla kaplanmtr. Yerden yukarya doru klen bu talar 1.28m. uzunluunda ve 45-5, 1117 arasnda deien genilie sahiptir (Stordeur v.d., 2001:41). EA 53 yapsnda EA 30 yapsnda grlen hcreler grlmez yalnzca yuvarlak i mekan evreleyen bir seki bulunur ve EA 30 yapsnda olduu gibi yap iinde okgen bir alan oluturulmutur. Kiretalarndan yaplm olan sekinin n yzeyi zenle friz ve gen zikzaklar eklinde yontularak kabartmalar ile betimlenmitir. Seki, tabana ve tayc duvara balk ve iinde akltalar bulunan bir har ile balanmtr. Yapnn ortasnda yer alm olan direk yeri ile de tayc duvarlar arasna yerletirilen ahap malzeme ile at oluturulmutur (Stordeur, Abs, 2002:572). Direklerden birinin svasnn zerinde ise kvrml bir ylan motifi grlr. Bu bezeme Jerf El Ahmardaki dier buluntulardan da bilinmektedir. Sekiye ait bir deme ta zerinde ise oyularak yaplm basz bir insan vcudu ve hemen yannda yrtc bir kua ait betimlemeler gzkmektedir (Stordeur v.d., 2001:41).

199

ekil 71: Jer el Ahmar, EA 53 Yaps.

Buluntu Topluluunun Durumu: Yap terk edilmeden nce ii temizlenmitir ve iersinden gnlk kullanma ait olabilecek hibir buluntuya rastlanlmamtr (Stordeur v.d., 2001:40). Sekinin zerinde yer alan bezemelerin baz ksmlarnn kullanmdan dolay and gzlenir. Bu da sekilerde oturan birok insann ve yapnn bir klt binas olduuna dair nemli bir gstergedir. Sembolik Objelerin Durumu: Sekinin yapmndan nce iine braklm yavru bir boaya ait 2 krek kemii yapnn kutsandna veya yapyla ilgili bir baka inanc akla getirmektedir (Stordeur v.d., 2001:41). Yanma Durumu: Yap EA 30 daki gibi bir yangnla kullanmna son verilmitir. Ancak yangnn EA 30daki kadar iddetli olmad atdan den ahap paralarnn analizinin 200

yaplmasna sebebiyet vermitir. Yap iine giriin nasl gerekletirildiine dair net bir gsterge olmamasna ramen atnn ortasndaki aklktan bir merdiven ile yapld dnlr (Stordeur v.d., 2001:40). Yap ii Dolgunun Durumu: Dolgunun nitelii hakknda yaynlarda herhangi bir bilgiye ulalmamtr. EA 100 Yaps: Yerlemenin bat tepesinde konumlandrlm EA 100 yaps 1999 ylnda aa karlm ve ayn sene yerleme sular altnda kalmtr. Dier yaplar gibi topraa yar gmk ina edilen bu yapnn ap 7m.dir ve yzeyden derinlii ise 2myi bulur. Destek duvarlar yine talardan rlerek yaplm ve kil ile svanmtr. Baz sva paralar zerinde boya izlerine rastlanldndan yapnn duvarlarnn boyand dnlebilir (Stordeur, Abbs, 2002: 572). Duvarn hemen nnde dier yaplara benzer ekilde bir seki bulunur. Sekinin genilii yaklak 1m.dir ve her kenar 2,5m. uzunluunda olan bir ekenar altgeni meydana getirir. Bylelikle yapnn ortasnda genie bir mekan ayrlm olur. Bu altngen sekinin her asnda bir ahap direk yeri bulunur ve yapnn atsnn ahap direkler ile desteklendii anlalr. Talarla denmi sekinin n ksm sert kire talarnn oyulmas ile eitli zikzaklar ve frizlerle bezenmitir (Stordeur, Abbs, 2002:573, Stordeur v.d., 2001: 47). Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden gnlk kullanma ait olabilecek bir buluntuya rastlanmamtr. Yap i Dolgunun Durumu: Dolgunun nitelii hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Yanma Durumu: Yap gmldkten sonra yaklmtr.

3.3.2. Ain Gazal Yerlemesi

Ain Gazal yerlemesinin anak mleksiz Neolitik Dnemin B ve C evrelerine ait tabakalarna ait klt binalar saptanmtr (Rollefson, 2000: 175). Yerlemede PPNB 201

dnem yaplarnda iki eit grlmtr. Birincisi kk boyutlarda ve oval ya da yuvarlak planl olan yaplardr. Dieri ise daha byk ve dikdrtgen planl olandr (Rollefson, 2005:7). Bu evrelere ait klt binalarn, terk edilmeden nce gmld ve bu sebeple gnmze iyi durumda korunarak ulat saptanmtr. Rollefson (1998: 54), yaplara yklenen anlam ve bu ekilde gmlmeleri ile yaplarn mecazi anlamda lm olarak kabul edildiini dnr. Aada Ain Gazal yerlemesinde gmlen klt binalarna ve gmlmelerinin arkeolojik gstergelerine deinilmitir. CB I Yaps (Circular Building): Yerlemenin kuzey kesiminde yer alan CB I yaps (ek. 72) CB II yaps ile yan yana konumlandrlmtr. Dairesel planlar ve ap lleri bakmndan dier yaplardan ayrlan ve birbirine ok benzeyen bu iki yap birok mimari zellik ile normal konut yaplarndan ayrlrlar (Rollefson, 1998:47).

ekil 72: Ain Gazal yerlemesi, CB I yaps.

anak mleksiz Neolitik Dnemin ge B evresine (LPPNB) tarihlenen CB I yapsnn ap yaklak 2,5m.dir. Bu dairesel mekanda genice bir ocak veya sunak olarak adlandrlan bir e bulunur (Rolefson, 2000:175). Yapnn duvarlar ift dizi halinde 202

20x30x7cm llerinde deien kire talarnn rlmesinden meydana gelmitir. Yapnn gney ksmn evreleyen dairesel duvar byk bir ihtimalle erezyon sonucunda tahrip olmutur (Rolefson, 1998:47). Yapnn taban kire sva ile yaplm ve toplam 8 defa yenilendii grlmtr. Yenilemeler dorudan bir nceki tabann zerine yaplm ve her taban yenilemesinde krmz boya izlerine rastlanmtr (Rollefson, 1998:47, 2000:175). Tabann tam ortasnda bulunan 60cm apnda ve 40 cm derinlie sahip deliin ise yapnn klt etkinliklerinde kullanld dnlmektedir (Rollefson, 1998:47). Buluntu Topluluun Durumu: Bu yap iersinden hibir buluntu gelmemitir. Yapnn byk bir ksm erezyon ile tahrip olduundan giri yeri gibi bir eye rastlanmtr (Rollefson, 2000:175). Yapnn dier ksmlar yapnn ta ve toprakla gmlmesinden tr iyi durumda korunmutur. Taban da krklarn olmasna ramen zerindeki boya izleri dahil olmak zere iyi durumda gnmze ulamtr. CB II (Circular Building): CB I yapsnn 4m. kadar gneyinde CB I yaps kullanlmaz hale gelince, hemen benzeri bir yap ina edilmitir. Plan tipi olarak neredeyse birebir olan CB II (ek. 73) yapsnn alelacele yapld ve brnn yerine kullanlmas iin ina edildii anlalr (Rollefson, 2000:177).

ekil 73: Ain Gazal CB I (sada) ve CB II (solda) yaps.

203

Yukarda bahsedilen sebeplerden tr CB II yaps CB I yapsna oranla daha zensiz bir ekilde ina edilmitir. Duvarlarnda kire ve akmakta gibi malzemenin kullanld CB I yapsnn aksine CB IInin duvarlar yumruk byklnde kire talarnn rlmesinden olumutur. Duvar kalnlklar birbirine benzemesine ramen duvarn st yzeyinin yaps zensiz yapldn gstermektedir (Rollefason, 1998:47). CB II yaps taban da benzer ekilde kire sva ile svanmtr ancak sadece bir dnem kullanld tahmin edilir. Taban olduka tahrip olmutur. zerinde az da olsa krmz lekelere rastlanm ancak zerinin boyal olup olmad konusunda ok net bir sonuca ulalmamtr. Tabann sadece yenileme kat vardr ve bu da CB II yapsnn ok uzun bir sre kullanlmadn gsterir (Rollefson, 1998:48). PPNC dneminde CB II yaps ok fazla hasara uradndan dolay dou ksmda kk bir oda veya bir giri yerine rastlanmamtr (a.e., 1998:48). Yapnn iersinde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Yap terk edilmeden nce ta ve toprak karm ile doldurulmutur. Dikdrtgen Planl Klt Binas: Yerleimin dou alanda Zagra Nehrine bakan, dik bir yamata konumlandrlm yapnn bat ksm yama eiminden kaynaklanan bir tahribatla bozulmutur. Yapnn kuzey-gney dorultulu duvar 4m., dou-bat dorultulu duvar 5m. uzunluundadr. Bu duvarnda bats eimden olduka tahrip olmutur (Rollefson, 1998:49, 2000:175). Duvar Ykseklii: Kuzey, dou ve gney duvarlar 75cm. ykseklie kadar korunmutur ve byk bir ihtimalle bu ykseklik yapnn gerek duvar yksekliidir. Yapnn en az iki evrede kullanld anlalr. Erken evrede dou duvar imdiki duvardan 2m. uzaa ve kuzey-gney dorultusunda ina edilmitir ve 70 cm. yksekliinde 3 dikilita iermekteydi (Rollefson, 2000: 176) Yapnn ilk evresinde kire sval ve krmz boyal bir ocak,dou duvar ve dikili talar arasnda bulunmaktayd. Ocak, 7 yass ta diliminin yuvarlak hale getirilmesi ile olumutur (Rollefson, 2005:8).

204

Sembolik Objelerin Durumu: Ain Gazaldaki bu klt binas, terk edilirken, yap iersinde yer alan 3 dikili ta yerlerinden kartlarak batya doru yatrlmtr. Yapnn ikinci evresinde ok net izlenebilen, akltalarnn dizilmesi ile olumu yaklak 1m2lik platform zerinden de hibir buluntuya rastlanmamtr. Yanma Durumu: Yapnn taban talardan yoksun ve 3-4 cm kalnla ulaan bir kil tabakasndan oluur ve geirdii yangn srasnda yle bir sertlemitir ki adeta bir seramik grntsn almtr. Yap iersinde oluan yangn nedeniyle iersindeki dolgudan alnan radyokarbon rnekleri sonucunda yapnn, G.. 9866-/+ 132ye, baka bir deile ge PPNBden Cye geie tarihlendii saptanmtr(Rollefson, 2005:8). Giri Yerlerinin Durumu: Yapnn girii kire talar ile rlerek kapatldktan sonra yap ta ve toprakla doldurularak gmlmtr (Rollefson, 1998:50, 2000:176-177). Yapnn geirdii yangnn bilinli ekilde karld dnlr (Rollefson, 1998:50).

3.3.3. Beidha Yerlemesi

Yerlemenin anak mleksiz Neolitik Dnem Bye (PPNB) tarihlenen tabakalarnda yaplarn gmlmesi gelenei klt binalardan izlenebilmektedir. Yerlemenin yaklak 45m uzana ina edilen, birbirine bitiik ve T1, T2, T3 isimlerini alan yaplardan, yaplarn gmlmesiyle ilgili verilere T1 ve T2 yapsnda rastlanlmtr. Aada bahsi geen yaplara ve yaplarn gmlmesi ile ilgili verilere deinilecektir (Kirkbride, 1968b:273). T1 Yaps: T1 yaps bu 3 klt binann ortasnda yer alr ve boyut olarak dierlerinden daha byktr. Yap 6x3.5mlik bir alan kaplar ve oval bir ekle sahiptir. Yapnn d duvarlar talarn rlmesi ile oluturulmutur. T1 yapsnn ufak ve yass talarn krlarak, zenli denmesi ile yaplm taban mevcuttur. Sembolik Objelerin Durumu: Tabann tam ortasna yerletirilmi 0,25x1m. llerinde, sonradan yere yatrlm bir dikili ta bulunur. Gney duvarnn karsnda 1.60x0.75m. llerinde, zemine yerletirilmi ve ufak talarla desteklenmi baka bir dikilita vardr. Yapda yer 205

alan son dikilita ise 1.5x1m llerine sahiptir ve gneydou kede yer alr (Kirkbride, 1968a:95). Buluntu Topluluunun Durumu: Yapnn iinden gnlk kullanma ait buluntu ele gememi, yapnn tabanna salm grnts veren deniz kabuklarndan yaplm boncuklar dnda taban, olduka temiz ele gemitir. Yap ii normal ve akl talarnn sert, killi bir toprakla kartrlmasndan oluur. Yap i Dolgunun Durumu: Yap ii dolguda, dier klt binalarda da olduu gibi, iinde hayvan kemikleri olan yank ve yama grntsnde bir dolgu bulunur (a.e.:95). Duvar Ykseklii: Yap ii eler ve yapnn duvarlar, yapnn doldurulmas sebebiyle olduka korunarak gnmze iyi durumda gelmitir. T2 Yaps: Bitiik olarak ina edilmi klt binalarndan en batda yer alan T2 yapsdr. Dier klt binalar iinde boyut olarak en kk olandr. Daha ok yuvarlak bir plana sahip yapnn taban yass talarn zenle denmesi ile olumu. Yapnn dousunda ise ykseltilmi bir giri yeri bulunur (Kirkbride, 1968a:93). Yap iinde baka herhangi bir mimari e grlmemitir. Buluntu Topluluunun Durumu: Yap iersinden gnlk kullanma ait veya sembolik olarak braklm bir buluntuya rastlanmamtr bu sebeple yapnn taban olduka temizdir. Yap i Dolgunun Durumu: Yap iersinin doldurulduu dolgu; ta ve sert kil karmndan oluur. Bahsi geen bu kil dolgu iersinden az sayda da olsa akmakta ele gemitir. Ky civarndaki su birikintisinden karld anlalan dolgu, tm bu zellikleriyle zel bir anlama sahipmi izlenimi verir. Kil ve ta karm bu dolgu zerinden duvarn st seviyesine kadar sadece kil ile doldurulmutur. Bu yapnn dolgusunda da iinden hayvan kemikleri gelen yank, yama grntsnde bir dolgu daha bulunmaktadr (Kirkbride, 1968a:93). Yapnn gnmze kadar bozulmadan korunmas

206

ve yukarda bahsedilen tm bu gstergeler, yap iersinin doldurularak gmlmesi geleneinin bu yaplarda izlenebildiini gsterir. Yerlemedeki klt yaplarndan T1 ve T2nin (ek. 74) terk edilmeden nce iinin doldurulup gmld anlalmtr (Kirkbride, 1968a:96). Yaplar yukarda da deinildii gibi kil ve akll bir dolgu ile doldurulup gmlmtr. Bunun yan sra, dolgu iinde yama grntsndeki yank ve hayvan kemikli ksmn ise ayr bir uygulamay gsterdii dnlr. Yanma Durumu: Kirkbride, bu yank dolgunun, yapnn gmlmesinden sonra yap iinde yaklan bir ate ve burada bir yemek hazrlanm olduunu ve bunun ayrca inansal bir neme sahip olduunu sylemektedir (Kirkbride, 1967:46, 1968a:96, 1968b: 136-140). Byrd (1994:657) ise Beidhada grlen yaplarn gmlmesi geleneini, ayn Kafatasl yaps ve Nevali ori klt binalar ile benzetirmektedir.

ekil 74: Beidha, T1 ve T2 yaplar.

207

DRDNC BLM 4. YAPILARIN GMLME VE YAKMA UYGULAMALARININ TANIMLANMASI VE DEERLENDRLMES

Birok yerleme veya ayn yerleme iersinde, gml yaplar olarak tanmladmz yaplara baktmzda, bunlarda birbirine benzeyen uygulamalarn olduu ve dolaysyla bunun standart yaplarn, iinde uyguland anlalmtr45. Yaplarn insan gibi gmlmesinin ve sonrasnda da yaklmasnn nedeni tam olarak bilinmese de, kurallar olan bu uygulamann trensel bir nitelik tad byk bir olaslktr. Bu blmde, yaplarn gmlmesi ve yaklmas uygulamalarnn grld yerlemeler ve yaplardaki uygulamalar karlatrmal olarak deerlendirilecektir.

4.1. Yapnn Artlmas

inden, terk edilen bir mekanda bulunmas beklenen gnlk kullanma ait buluntulara rastlanmazken, hemen hemen yalnzca sembolik dnyay yanstan buluntularn olmas, duvar, taban ve ocak gibi elerin svanarak braklmas gibi veriler yaplarn gmlmesinden nce artldn iaret edecek bulgular olarak deerlendirilebilir. Ancak unu belirtmek gerekir ki, gml yaplarda ele geen az sayda gnlk kullanma ait buluntunun hibirisinin taban st veya in-situ olmayp, tamamen dolgu malzemesi ile geldii anlaldndan, bu tr buluntular deerlendirmemize katlmayacaktr. Seilen yerlemeleri, sraladmz ya da benzeri sorular ile ele aldmzda artlmay gsteren birok rnee rastlanm ve bu uygulama ou yerlemede ayn ekilde gereklese de baz yerlemelerde baz detaylar da saptanmtr. rnein atalhyk yerlemesinde, gml yaplarn ounda gnlk kullanma ait eyalarn yapdan
45

Bkz blm 2.3.

208

karldna ve bylece yaplarn neredeyse bo (Mellaart, 1962: 51) olarak grldn daha nce belirtmitik46. Ancak buna ilave olarak Hodder (2006:129), zellikle yap 17 olarak adlandrlan yapnn, gmlmeden nce temizlendii ve duvarlardan baz sslemelerin kazndn saptamtr. Baz direkler yerlerinden karlm ve yap daha sonra moloz ile doldurularak gmlmtr. Yap iersinde gnlk kullanm eyalarnn ve ilerinden kl gibi birikintilerin olmamasn Hodder, yaplar gmlmeden nce boaltlr ve buna ilave olarak da temizlik yaplrd eklinde yorumlamtr. Buna bal olarakda bu yorumu getirmitir; atalhykte yap gmlmeden nce zellikle ocak ve evresindeki kller temizlenir ya da duvarlarn veya tabann bozulan svalar yenilenirdi (a.e, 2006:130). Canhasan yerlemesinde saptanan gml yaplarn iersinden gnlk kullanma ait olabilecek buluntulara rastlanmazken (French, 1968:90), Yakndouda birok Neolitik Dnem yerlemesinde, saptanan gml yaplarn ounda sembolik objelerin dnda buluntu ele gememitir. Gbekli Tepe yerlemesinde grlen 2. ve 3. evreye ait btn klt binalar gmlmtr. Bu klt binalar iinde in-situ durumda ele geen ok sayda heykel ve figrin vardr, gnlk kullanma ait buluntulara rastlanmamtr. Ancak bu yerlemede farkl olarak, yaplarn gmld topran yerleme topra olduu anlalm ve bu sebeple iinden akmakta aletler gelmitir (Schmidt, 1998b:5, 2002:9), ancak bu buluntularn yapnn terk edilii veya yapyla ilgisi yoktur. ayn Tepesi, Mezraa Teleilat, Nevali ori yerlemelerinde de benzer ekilde yaplar gmlmeden nce ilerinden gnlk kullanma ait eyalarn darya karld anlalr. Ain Gazal, Beidha, Jerf el Ahmar yerlemelerinde klt binalarn gmld saptanm ve benzer ekilde ilerinde sembolik objelerin dnda buluntulara rastlanmamtr.

46

Bkz blm 3.1.2.

209

4.2. Braklan Sembolik Objeler

Yaplarn artlmas blmnde de sz ettiimiz gibi, mekanlarn iersinden kap kacak, alet gibi bulunmas olaan karlanacak nesnelere rastlanmazken, greceli olarak daha nadir rastlanan nesnelerin bulunmas, mekan iinden bir eylerin bilinli olarak karld gibi bir eylerinde bilinli olarak brakld dncesini akla getirmektedir. Bu ayrm yapabilmenin koullar arasnda, sz konusu mekann ilevi, buluntularn konumu, tr ya da temsil ettii dnce, inan sistemi gibi kavramlarn birlikte sorgulanmas gerekir. Orta Anadolu ve Yakndouda ou zaman yaplarla beraber baz objelerinde beraberinde gmld grlmtr. Yaplar gmlmeden nce ilerine braklan bu objelerin yap ada olmalar byk bir olaslktr ya da insan gmlerinde grlen l hediyesi dncesi ile yaplarn gmlmesi esnasnda yap iersine braklan bu objelerin, benzer bir dnce ile brakldda sylenebilir. Bu uygulama eski Yakndouda ok sk rastlanan bir gelenek halini almtr. Yaplarla beraber gmlen nesnelerin banda heykeller, steller gibi hacim olarak byk nesnelerin yan sra figrinler, ta kaplar, byk ba hayvan veya kei kafataslar ve boynuzlar gibi kk buluntulara da rastlanmtr. Buluntular taban zerine veya duvar diplerine yerletirilmi ekilde bulunurlar. Kafatas ve boynuzlarn duvara veya tayc direklerin zerinde asl durduu ve sonrasnda da dt tahmin edilmektedir. Bahsedilen bu buluntularn gnlk kullanmdan daha ok sembolik anlamlar vardr. Garfinkel (1994:161) bu klt objelerin insanlarla gmlen mezar eyalar olmadn, bunlarn daha ok kendi temsil ettikleri eyler nedeniyle gmldklerini, arkeolojik kazlarda bir arada bulunan heykeller ukurlardaki figurinler ve adak objelerinin zellikle tapnaklarn iinde veya yaknnda bulunmu olduunu syler. Knapp

210

(1986:109) ise antlarn ve figrinlerin gmlmesi toplumun i krizlerini ve ideolojik felaketleri temsil ettii grndedir.

Klt objelerin gmlmesini tanrlara hediye sunusu olarak yorumlamak Tun ve Demir a Avrupa arkeolojisinin ortak noktasdr. Ayn gr Neolitik ve lk Kalkolitik Anadolu iin de ortaya atlmtr (Garfinkel, 1994:162). Yakndoudaki ve Anadoludaki kazlarn son yllarda hzla artmas ile objelerin adak olarak veya yaplarla beraber gmlmesi ile ilgili bulgular arttrm ve bu konudaki bak asn da geniletmitir. Bu alma iersinde seilmi olan yerlemelerdeki sembolik objelerin durumu asndan bakldnda gerek yerlemeleri, gerekse yaplara gre deien farkl uygulamalar olduu da anlalmaktadr. Bu balamda bunun bir gelenek farkndan ok yaplan uygulamann tam olarak bilmediimiz nedeni ile aklanabilecei dncesindeyiz. Bu adan baktmzda, Akl Hyk yerlemesinde yaplarn ilerinde sembolik anlamda buluntu ele gemezken, Canhasan yerlemesinde ev 3 iersinden boyutlar birbirinden farkl, kadn heykelcikleri yap iersine braklmtr. Bu figrinlerin bazlar yass ve grece ematiktir. Gzler, kulaklar ve enenin aka belirtildii figrinlerin bazlar da boyal olduu gibi melmi ya da oturmu ekilde olarak da betimlenmitir. Yaynlarda figrinler dnda buluntu ele gemedii yazlan (French, 1968:90) bu yapnn iersine bunlarn bilinli olarak brakld dnlebilir. atalhyk yerlemesinde ise yap iersine braklan sembolik objelerin eitlilii olduka fazladr. Mellaartn da belirttii gibi (2003:54) Yap duvarlar iersine gmlm figrinler, mhr, oyun ta olabilecek buluntular ve hi kullanlmam ta aletlere (ek. 75) rastlanlmtr. Bunun yan sra et sunusundan arta kalan kemik paralar ve yerlemenin yaplarnda sayca ok rastlanan sval byk ba hayvan kafataslar ve zerlerinde koruna gelmi boynuzlar ile yap ilerine yerletirilmitir. Hodder, (2006:131) atalhykteki sr krek kemiklerinin de sembolik anlam olduunu ve yap ilersinde baka yemek art olabilecek buluntu olmamasndan ve kemiklerin taban zerinde bulunmasndan, onlarn yap iersine bilinli olarak brakldn ileri srer. 211

ekil 75: atalhyk Bina 5 terk edilmeden nce, yerler zenle temizlenmi, insan yaps eitli nesneler binann iersine braklmtr.

atalhykte yaplarda ki sembolik buluntulardan sayabileceimiz kabartmalar da, yapnn gmlme aamasnda baz ilemlere maruz kalmtr. Kollar ve bacaklar yanlara uzatlm ya da yukar dndrlm ve gbei belirginletirilmi olan bu figr yllarca douran tanra47 olarak anlmtr. Btn rneklerinde bu figrn kafalar krlm ve hemen hemen hepsinde ise eller ve ayaklar (ekil 76) krlmtr. Bu krma eyleminin byk bir olaslkla evi terk etme ve gmme treni ile ilgisi vardr. Bu tanra kabartmasnn yan sra duvarlarn ve dier kabartmalarnda yapy terk etme srecinin bir paras olarak kaznarak dmdz edildii saptanmtr. Bina 5in son kullanma aamasnda terk edilmeden nce, tabann ve duvarlarn kazndna dair bulgulara rastlanmtr (Hodder, 2006:201).
Mellaart, atalhykteki kazlar srasnda insan ya da yar insan biimindeki bu kabartmay tanra olarak yorumlamt. Gnmzdeki kazlarla da ortaya kan ve krlan ksmlar nedeni ile insan m hayvan m simgeledii veya hayali varlk m olduu anlalamam olan bu betimlemenin sadece bir rnekte yuvarlatlm kulak izleri fark edilmitir. 2005 yl kazlarnda bulunan 1 damga mhr bu gizemli imgenin ne olduu konusunda nemli bilgiler sunmutur. Benzer mhrlerin sklkla grlmesinden sonra bu imgenin peneleri ve kulaklar olan ay olduu anlalmtr.
47

212

ekil 76: atalhyk kollarn bacaklarn uzatm figr. Bina terk edilmeden nce elleri ve bacaklar krlm.

Gbekli Tepe yerlemesi yap ii buluntu topluluunda en dikkat ekici olan ykseklikleri 3myi ve arlklar ise yaklak 10 ton olan (ek. 77) dikme talardr. Saptanan dikme talarn byk bir ksm halen ayakta durmakta ve in-situ durumda ele gemitir (Schmidt, 2000:31-32). Yap ilerinde ele geen dikme talarn byk bir ksmnn stnde eitli geometrik desenler, hayvan kabartmalar ve bazlarnda da insan tasvirleri grlmtr. Byk bir igc ve titiz bir iilii gerektiren bu buluntular, gnmze kadar iyi durumda korunmutur. Dikme talarn yan sra yapnn gmlme aamasnda yap iersine irili ufakl insan ve hayvan yontular braklmtr (Schmidt, 1998, 1999, 2004). Gbekli Tepe yerlemesi ile ayn ilde bulunan Mezraa Teleilat yerlemesinde ise yaplar gmlmeden nce ilerine mermer kaplar ve kap paralar braklmtr. Kaplarn durular itibariyle bir yerden devrilmedii zemine bilinli olarak brakld anlalmtr (Karul, 2003:531). Baka buluntu olmayan yerlemenin gml dier yaplarndan, iersinden phalus objeler, erkek figrinleri ve yapnn doldurulmas esnasnda kullanlan talarn arasndan, olaslkla sembolik anlam olmayan ve sadece ilevi bittikten sonra yapy doldurmak iin kullanlm tme talar ve paralar

213

gelmitir. ayn Tepesinde gml konutlara bakldnda yap ilerinde tme ta dnda buluntu gelmedii grlmtr (zdoan ve zdoan, 1998:590). Byk bir olaslkla tme talar sembolik bir anlam tamann dnda daha ok yapy doldurmak iin kullanlmtr. Blm 3.2.3.de de deinildii gibi baz yaplarn hcrelerinden ev modelleri ele gemitir (Bak, 1995). Bu buluntularn yap iersine brakld dnlmektedir.

ekil 77: Gbekli Tepe dikme talar.

ayn Tepesi yerlemesinde gml klt yaplarn ve alanlarn iine olduka ilgin buluntular braklmtr. Plaza olarak adlandrlan ak alan (meydan) eitli dnemlerde ilevinin deitiini ancak uzun bir sre nemini koruduundan bahsetmitik48. Plazann terk edilmesinden nce burada bulunan btn dikili talar krlm ve olduu yere yatrlp meydann yenileme evresinde stnn toprakla kapatlmas eklinde gmlmtr (zdoan, 1994:51). Plazadan yine Hcre Planl Yaplar Evresi, Geni Odal Yaplar Evresine gei aamasnda yani Plazann nemini kaybettii bir dnemde bu alandan birok kategoriye ait aletler ve buluntular ele gemitir. nsan ve hayvan figrinlerinin yan sra, yongalanm yuvarlak kazyclar, deiik tipte ve ok sayda kemik bzlar, srtme ta aletler gibi buluntular ele gemitir. Bu da bize alann nemini
48

Bkz. Blm 3.2.3.

214

kaybettikten sonra gnlk ilerin yapld bir yer olduunu gsterir (a.e., 1994:207). Yerlemenin klt binalarndan biri olan Salta Demeli Yapnn iinde yer alan dikili talar hala ayakta durmaktadr. Yapnn doldurulduu toprak dolgu iinden sadece iki boncuk ve bilezik paras bulunmutur. Yap tabannn zerinden hibir buluntu gelmemesi ile birlikte sz konusu buluntularn sembolik bir anlam olduunu gerek ilevleri gerekse konumlar dolaysyla sylemek zordur. Yerlemenin genelinde rastlanan buluntu says ile karlatrldnda, birka buluntunun dolgu amal kullanlan topraa rastlant sonucu kart sylenebilir. Sekili Yapda da benzer ekilde bir durum sz konusudur. Kafatasl Yap iersinden gelen bir buluntu dndaki buluntularn ise iskeletler ait olduu anlalmtr. ukurun hemen kuzeybatsna, bat odaya alan giri yerinin nnde, taban zerine yerletirilmi geni halka dipli ve yayvan ii boyal olan ve aktacak yeri bulunan alak kenarl aldan yaplma bir kap braklmtr. Trensel bir anlam olduu dnlen bu kap (yaynlarda Vaisselle Blanche ismiyle geer) tabann zerine bilinli ekilde braklmtr (zdoan, 1994:48, 206). Terazzo yaps iinde ise gelen tek buluntu zerinde ematik bir insan yz kabartmas olan s teknenin bir parasdr. Halan emi klt binalar iinde taban zerine yerletirilmi ve ok iyi durumda korunmu bir ta kap ve kei kafas eklinde biimlendirilmi bir havan eli bulunmutur. Bunun yan sra baklava biiminde ve zenli yapmyla bir ta boncuk ve duvardan ya da direkten dt sanlan byk ba hayvan kafatas ve boynuzlar ele gemitir. Yap iersinden 5 para bakr cevheri ele gemitir ancak bunlar ilenmemi ve muhtemelen boya maddesi eklinde kullanmyla ilgili bir ilgisi olmaldr. Tm bu buluntular boynuzlar ve kafatas haricinde olanlar bir yerden dme eklinde deil taban zerine yerletirilmi ekilde ele gemitir. Yap daha sonra doldurulmak suretiyle gmlmtr (Rosenberg, 1993:125, 1999:28), (Rosenberg, Redding, 2000:49). Nevali ori yerlemesinde de gml olan klt binas terk edilmeden nce iersine ok sayda heykel brakld grlmtr. nsan hayvan bazen de hayvan ve insann kark

215

olarak betimlendii figrler ou zaman nilere bilinli ekilde braklm (Hauptmann, 1993:55) bazlar da ikincil dolgularla yap iersinde bulunmutur (Hauptmann, 1999:75). Yap iersinde bulunan payelerin ise byk bir blm halen ayakta ve iyi durumda olmalarna ramen bazlarnn krld grlmtr (Hauptmann,1993). Yap iersinden gelen heykellerin ve payelerin bu ekilde krk olmas ise ounun tekrar tekrar kullanmndan ya da yap terk edilirken bilinli ekilde tahrip edilmesinden kaynaklanmaktadr (Garfinkel, 1994:). Jerf el Ahmar yerlemesi gml klt binalar iersinden de zerlerinde kullanm izine rastlanmam ve stat eyas olabilecei dnlen obsidyenden aletler ele gemitir. atalhyk yerlemesinde de sr krek kemikleri braklan yaplar gibi bu yerleme de de gml bir klt binada bilinli olarak yapnn hcrelerine braklm yavru boaya ait sr kemikleri ele gemitir (Stordeur v.d., 2001:41). Yaplarla beraber gmlen sembolik objelerin en ilgin olanlarndan biri de Ain Gazal yerlemesinde grlmektedir. Saz ve kamlardan rlerek hazrlanan iskeletin kil ile svanmas ile oluturulmu insan heykelleri ou zaman ev ile birlikte taban altlarna gmlmekteydi. Yaplar terk edilmeden nce tabana alan bir ukur iersine dzgnce yerletirilerek gmlen bu heykeller, yapmnda kullanlan malzemeler asndan korunmas ok zor olsa da gnmze kadar ok iyi durumda ulamlardr (SchmandtBesserat, 1998:2). Beidha yerlemesi gml klt binalarn bir tanesinin iinden hibir buluntu ele gemezken dierinin iinde tabanda dank ekilde braklm deniz kabuundan yaplma boncuklar ele gemitir (Kirkbride, 1968:95).

4.3. Giri Yerlerinin Kapatlmas ve Yapnn Bloke Edilmesi

Yaplarn gmlme geleneinde rastlanlan bir uygulama da yapnn giri yerlerinin kapatlmasdr. Daha nce blm 2.3.3.de de deinildii gibi yapnn giri yerleri gmlmeden nce talarla zensiz bir ekilde rlmtr. Giri yerinin ilevi bittikten sonra rld dnldnde ise rgnn salam olmay ile yapnn strktr veya

216

yenilemesi gibi bir ilginin olmad anlalmaktadr. Bunun yan sra iyi tanmladmz rneklere baktmzda, baz gstergeler bunlarn alelacele yaplm olduunun anlalmasn salamtr. zensiz olarak rlen talarn, yapnn kullanm aamasnda ayakta kalabilmesi mmkn deildir. Gnmze kadar korunagelmi duvarlarn, yapnn iinin doldurulmasndan hemen nce yaplm olduu bu ekilde anlalmaktadr. nk korunaksz ina edilmi rgnn, her iki yannn doldurulmamas halinde yklm olmas gerekmektedir. Sonradan yapld anlalan bu i ve d giri yerlerinin ta ile rlerek kapatlmas ile yapya giri engellenmek istenmitir. Gml yaplarn birounda saptanan giri yerlerinin bu ekilde kapatld anlalmtr.

ekil 78: ayn Tepesi yerlemesi CL yapsnn kapatlm giri yeri.

Mezraa Teleilat yerlemesinde bulunan AB yapsnn kuzey duvarnda yer alan giri yeri sonradan kapatlmtr. Byk bir olaslkla depo hcrelerine ulamak iin braklan aklk, yapnn gmlmesinden nce zensiz bir ekilde talarn rlmesi ile kapatlmtr (Karul, 2003:529). ayn yerlemesinde CY, CX, CL (ek. 78) ve CX yaplarnda kap girilerinin kapatlmas ok net izlenir. Bu yaplardaki giri yerleri, zellikle akta kalsa ayakta durmayacak gibi ina edilmelerinin en ak rneini oluturmaktadr (zdoan, zdoan, 1998:590). Rollefson, Ain Gazalda da dikdrtgen planl yapnn giri yerinin sonradan talarla rlm (1998:50) olduunu akca ifade eder. Yaynlardaki fotoraflardan anlald kadar ile yaklak 75cmlik duvar ykseklii seviyesine kadar zensiz biimde rlen talarn, yapnn iinin

217

doldurulmamas halinde ayakta kalabilmeleri zor gzkmektedir. Beidha yerlemesinde de Kirkbride(1968:138) klt binalarnn benzer ekilde gmlmeden nce giri yerlerinin kapatld sylemektedir.

4.4. Yapnn Doldurulmas

Yap klt ve bu balamda yaplarn gmlmesinin en ak gstergesi doldurulmalardr. Sembolik bir anlam tad kukusu olan bu uygulama; sosyal, sembolik ve inansal boyut gibi farkl alardan ele alnabilir. Benzer uygulamann uzun bir zaman dilimi ve geen bir corafyada sreklilik gstermesi, uygulamann sosyal deerler erevesinde ve byk bir inan sonucunda gerekletirilmi olmas ihtimalini kuvvetlendirir. Bu konu zerinde duran Hodder (2006:133); binalarnda bir kimlii olduunu ve ilevi bittikten sonra onlar korumak ve saklamak suretiyle gmldklerini sylemektedir. Yaplarn doldurulduklar malzemeler yerlemelere gre deiiklik gsterir ancak unu sylemek gerekir ki bu uygulama byk bir zen ve titizlik iinde gerekletirilmitir. Gml yaplarn byk bir oundan normal ev ii toprak dolgusu yerine zenle seilmi topran geldii grlmtr.

218

ekil 79: atalhyk tabakalarn ardkl.

French

(1962)

Canhasan

yerlemesinde

yaplarn

yank

kerpi

molozu

ile

doldurulduunu syler. atalhykte ise yaplarn doldurulduu malzeme (ek. 79) eitlilik gsterir. Baz yaplarn iersinden yank kerpi molozu geldii gibi bazlarnn da doldurulduu toprak duvar yapmnda kullanlan toprak ile ayn zelliktedir (Hodder, 2006: 133). ayn yerlemesinde yaplarn doldurulduu topran, elekten geirilmi gibi steril ve homojen zellikleri bulunduu anlalmtr (zdoan, A, 1999:47). Gbekli Tepe yerlemesinde daha nce blm 2.4.4.de de belirtildii gibi yap ilerinden gelen dolgu dier yerlemelerden biraz farkldr. Yaklak 300-500m3 arasnda deien dolgu topra (ek. 80) tackl ve molozdur. inden bol sayda hayvan kemii ve yontma ta alet teknolojisine ait aletler ele gemitir. Daha ok yerleme topra grmndedir (Schmidt, 2002b:9). Mezraa Teleilatta ise yaplarn doldurulduu topran Frat kysndan getirildii anlalmtr. Ta dolgudan nce yaplarn ii killi ve steril toprak ile doldurulmutur (zdoan v.d., 2004: 238). Beidhada yerlemesinde ise gml yaplarn iersinden gelen dolgunun kil ve akll olduu grlmtr. Bunun

219

yan sra dolgunun bir kesiminde iinden hayvan kemikleri gelen yank ksm daha bulunur (Kirkbride, 1967:46).

ekil 80: Gbekli Tepe, yaplarn doldurulduu moloz.

4.5. Yakma
Yaplarn gmlmesi gelenei ile ilikili olan ancak tanm ve anlalmas ok daha zor olan ayn zamanda yukarda sralanan gstergelerle ilikili olan bir baka veri ise yaplarn terk edilmeden nce bilinli olarak yaklmasnn grlmesidir. Yakndouda grlen doldurulmadan yola karak, yaplarn yanmas ve iindeki molozuna bakarak bunun bilinli olduunu gzlediimiz kantlar bulmak mmkndr. Ancak bu konu ahap mimarinin hakim olduu Balkan ve Avrupa zerinde daha ok durulmu ve alma yaplm bir konudur. Burada rnein bu konunun en iyi deerlendirildii yer olarak ele alabildiimiz, Yugoslavya Selenac yerleimidir. Yerlemenin son tabakas iddetli bir yangnla son bulmutur. Neolitik Dnemde Balakanlarda grlen birok yerleme ayn ekilde terk edilirken yaklmtr. Yangnlarn inasal bir uygulama olarak bilinli ekilde karld Tringham, Krstic (1990:11) ve Stevonovic (1997:337) gibi aratrmaclar kabul grmlerdir. 220

Buna bal olarak, ele aldmz yerlemelerde gzlemlerimiz u ekildedir: atalhykte yerlemenin byk bir blm yanmtr. Mellaart bu yangnlarn kaza sonucu ktn sylesede Hodder (2006:129) almalar sonucu yangnlarn bilerek karldn saptamtr. Hodder, bu uygulama ile evin terk edilmesi ile her eye yeniden balama srecinin bir parasn da evin yaklmas oluturmaktayd. Canhasan yerlemesinde de benzer ekilde gml yaplar yaklmtr (French, 1962). ayn yerlemesinde hcre planl yaplar evresi ayn zamanda gml olan yaplarn bilinli olarak yakld anlalmtr (zdoan, zdoan, 1998:590). Ayn yerlemede bulunan kafatasl yapnn da iddetli bir yangn geirdii ve iine kerpi molozun doldurulduu daha sonra da talarla kapatld anlalmtr (zdoan, A, 1994:48). Jerf el Ahmarda ise EA 30, EA 53 yaplarnn bilinli ekilde yakld anlalmtr (Stordeur v.d., 2001:35). Ayrca EA 30 yaps iinde taban zerinde kafas olmayan iskeletin bulunmasnda, iskeletin beden ksmnn yukardan den kerpi molozu ile ezildii saptanmtr. Yapnn terk edilip yaklmas ve gmlmesi ilemleri ok ksa bir sre iersinde ard arda gerekletirilmi olmaldr (Stordeur, 2000:35,36). Ain Gazalda da benzer ekilde yap terk edildikten sonra yaklmtr ve bu yangnn bilinli ekilde karld dnlr (Rollefson, 1998:50, 2005:8). Daha nce Beidha yerlemesinde T1 ve T2 yaplarnda yama grnmnde yankl bir alana deinilmiti. Kirkbride (1968:136-140) yapnn doldurulmasndan sonra stnde yaklan bir atele ziyafet verildiini dnr. Daha ok inansal yn olabilecek bu uygulama da yank dolgu iersinden gelen hayvan kemikleri de bu dnceyi desteklemektedir.

4.6. Yapnn Korunmas

Gml yaplar olarak tanmlanan binalarn tmnn gnmze kadar ok iyi durumda korunmu olduu grlmektedir. Baz yerlemelerde hava artlarna dayanksz olan kerpi duvarlar neredeyse at seviyesine kadar bulunmutur. Ayn ekilde talarn rlmesi ile ina edilmi duvarlar yaklak G.. 10.000 sene ncesinde yaplm

221

olmalarna ramen gnmzde yksek kodlarda ve salam grlebilmektedir. Benzer ekilde baz yaplarn taban ve duvarlarnda grlen boyamalar, kabartmalar, svalar, duvar resimleri gibi elerde ok net izlenebilmekte ve olaanst ekilde korunagelmektedir. Yaplarn bu denli korunmu olmalar ancak ilerinin doldurulmalar ile mmkndr. lerinin doldurulmas ya doal yolla ya da bilinli ekilde olabilir. atalhyk yerlemesinde hemen hemen at seviyesinde korunan duvarlarn saptanan ykseklikleri ortalama 2.7myi bulur (Mellaart, 1963:75) bu da bize duvarlarn doal anma ile kmediini, iinin bilerek doldurulduunu gsterir. Ayn zamanda bu uygulama ile yaplarn ilerindeki zengin kabartma, duvar resimlerinin ve boynuzlu boa balar gibi elerin gnmze kadar olduka iyi durumda ulat bilinmektedir (Hodder, 2002:97, 2006: 196) Canhasan yerlemesinde ise 3mye kadar korunan ta duvarlardan bahsedilir (French, 1962:30). Gbekli Tepe ile ilgili yaynlarda duvar ykseklikleri ile ilgili bir bilgiye rastlanmaz ancak insan lekli fotoraflardan duvarlarn 3m. aan boylara sahip olduu aka grlmektedir. Dikme talarn boylar belirtildiinden fotoraflarda (ek. 81) duvar ykseklikleri de tahmin edilmektedir (Schmidt, 2006:163, 169). Gbekli Tepede dikkat ekici dier zellik ise dikme talarn 3myi aan boylarna ramen halen ayakta kalabilmeleridir. Kazlarak aa karlan dikme talarn byk bir blm taban seviyesinde destek koymadan alamamaktadr. Yaplarn doldurulmas sayesinde ayakta kalabilmi olan bu eler gnmzde olduka korunmu ekilde karmza kar. Mezraa Teleilatta ise AB yapsnn duvarlar yaklak 1m. ykseklie kadar ayakta korunmutur (Karul, 2003:529). ayn yerlemesinde gml tm klt binalar olduka iyi durumda korunarak gnmze ulamtr (zdoan, A:1994). Taban demeleri, duvar ykseklikleri bakmndan neredeyse olduu gibi gnmze gelen yaplar gmlmeleri sayesinde sonraki kullanm evrelerinde hasara uramam ve devirme malzeme olarak ilerinden ta gibi malzeme alnmamtr. Hallan emideki yuvarlak barnaklarn duvarlar da 1m. ykseklie kadar korunmutur. Yap ii eleri ile yaplar ok iyi durumda gnmze ulamtr (Rosenberg, 1994:124). Nevali oride de yapnn duvarlar 1m.ye kadar korunagelmiken, yapnn terazzo taban hasara uramadan aa karlmtr. Yap

222

iindeki payelerin byk bir ksm ise yine yapnn doldurulmas ile balantl olarak halen ayakta durmaktadr (Hauptmann, 1993).

ekil 81: Gbekli Tepe korunmu dikme ta ve duvar ykseklii.

Jerf el Ahmar yerleiminde topraa yar gmk olan yaplarn duvarlar tabandan 2.60m. ykseklie kadar ulamaktadr, yap iindeki blmeler, seki ve kabartmalar bozulmadan gnmze ular (Stordeur v.d., 2001:33). Ain Gazalda ise duvar ykseklikleri 75cmye kadar korunmutur ve bu yksekliin byk bir ihtimalle duvarn gerek ykseklii olduu dnlmektedir (Rollefson, 2000:176).

4.7. Uygulamadaki Tekdzelik ve Tekrarllk

Yaplarn gmlmesi geleneinden bahsederken yukarda saydmz gstergelerin yerleemelerde belirli bir dzeni yanstt ve bunun yan sra geni bir zaman dilimi iinde srekliliin var olduu anlalmaktadr. Uygulamalar Yakndou anak

223

mleksiz Neolitik Dnemden itibaren, geni bir corafyadaki yerlemelerde ok belirgin bir ekilde izlenebilmektedir. Baz istisnalarn olmas ile birlikte bu uygulama genel olarak bir standart iinde gerekleir.

224

BENC BLM 5. YAPI KLTN YANSITAN ETNOGRAFYA VE YAZILI KAYNAKLARA DAYALI RNEKLER
Yap kltn ele aldmzda, bu kapsama girecek birok veriye etnografya ile yayn ve tarihi dnemlere ait yazl kaynaklara rastlamak mmkndr. Bu balamda yaptmz ve ok snrl olduunun bilincinde olduumuz yayn taramas bize ok geni ve birbirinden farkl uygulamalarn olduunu gstermitir. Ancak bunlara genel olarak baktmzda, bu alma kapsamnda ele aldmz ve gnmz anlaynda bize ok aykr gibi gelen birok uygulamann, dnyann farkl blge, kltr ve dnemlerinde olduka yaygn olarak bulunduunu grmekteyiz. Kukusuz burada verdiimiz rneklerin hibiri birebir leinde Anadoluda Neolitik kltr oluumuna uyarlanamaz. Ancak yine de farkl, ama ve yaklamlarla da olsa, bunlarn arkeolojik verilerin yorumlanmasnda yol gsterici olacan dnmekteyiz. Aada sralayacamz rnekler olduka snrldr, daha kapsaml bir yayn taramasnn ok daha fazla rnek vereceinden de eminiz. Burada verdiimiz rnekleri seerken, uygulamann eitliliini yanstabilmeyi n planda tutuk.

5.1. Batammaliba Evleri, Yap Ada ve Yaplarn Yklp Tekrar na Edilmesi

Afrikada bulunan Togo Halk yaplar, Batammaliba evleri (ek. 82) olarak adlandrlr. Togo halk iin evler sadece barndklar ve gnlk yaamn getii bir yer deildir. Batammaliba evleri ayn zamanda sembolik olarak insan vcudunu ve kainat beraber ifade eder. Tm bu inanlar yaplarla ilgili klt uygulamalarn dourmutur. Togo halk evlerinin inasna balamadan nce bir hayvan kurban ederler ve bu uygulama evin inas bittiinde de tekrarlanr (Banning, 2003:19).

225

ekil 82: Batammaliba Evleri.

Batammaliba evlerinin sembolik olarak insan vcudunu ve ayn zamanda kainat ifade ettiine yukarda deinmitik. Buna bal olarak, yaplarn inasnda birok oda ve yap esi insan blmleri ve uzuvlar ile (ek 83) isimlendirilmitir. Yap ile ilgili uygulamalar sadece yapnn inas srasnda olmaz. Yap iersinde yaanrken rutin olarak duvarlara resimler yaplr. Bu uygulama tarihncesi topluluklarda da ok net izlenebilen bir durumdur. Batammaliba evleri evin reisi ile zdeletirilir. rnein evin reisi ldnde yerine gelen yeni reis evi zel bir trenle ykar ve baka bir yere baka bir ev ina eder. Batammaliba evleri plan ve yap teknii asndan neredeyse birbirinin aynsdr. Togo halkna, bu evlerin inasnda kozmolojik yntemin rehberlik ettii sylenebilir (Banning, 2003:19).

226

ekil 83: Batammaliba Evleri, insan uzuvlaryla isimlendirilmi yap eleri ve blmeleri.

5.2. Ndebe Evleri, Duvar Resimleri

Gney Afrikada kuzey ve gney Zimbabwede yaayan Ndebeler veya Matabeleler, evlerini ve evlerini evreleyen duvarlarn ssleyen duvar resimleriyle (ek 84) bilinirler. 1940l yllarn banda daha ok yaptklar duvar resimlerininin, geometrik desenlere sahip geni bir eitlemesi vardr. Duvar resimlerini ounlukla Ndebele kadnlar tarafndan yaplr. Evlerin ve evresindeki duvarlarda bulunan duvar resimleri evde yaayan halkn ve genelde topluluun kimliini yanstt gibi estetik anlaylarn da (ek. 85) gsterir.
ekil 84: Ndebe Evleri

227

Duvarlar daki semboller onlarn ruhlarn ifade eder ve bir nevi iletiim aracdr. Yaayan insanlarn deerlerini ve barl duygular ifade eder49.

ekil 85: Ndebe evleri.

5.3. Kiwa Yaplar, Yaplarn Yklmas ve Yaklmas

Kuzey Amerika Arizonada, 14. yzyla ait Hopi Pueblo yerleimesinde Kiwa olarak adlandrlan yedi klt yapsnn altsnn yaklarak terk edildiini anlalmtr. Saptanan bu kiwalarn iersinden i mekan ii mimari elerin yaknnda veya iindeki ocaklar, havalandrma tnelleri gibi blmlerinde kpek iskeletleri, ta kaplar, tm anak mlek

49

ANTONELLI, G.F.:2003Inventer Une Nouvelle Illsion: Le Cas Renomme Des Southern Ndebele, (evirimii), http//www.international.icomos.org, 31 Eyll 2006.

228

gibi buluntular ele gemitir. Buluntularn bir ksmnn yap yaklmadan nce tabanlarn altna gmld de grlmtr (Walker, Lucero, 2000: 133).

ekil 86: Kiwa yaplar

Yerleim iinde sadece kiwalarn (ek. 86, 87) yaklm olmas ve eitli nesnelerin bu yaplarn tabanlarnn altna ya da stnde braklmasn ve at kirilerini oluturan ahaplarn kaldrlmalarn, yangn veya sava sonucu tahrip olmadn, bunlarn bilinli olarak yakld anlalr. Bu nedenle, bu tr tren yaplarnn ykm uygulamalar klt etkinlikleri ile ilgili grlmektedir. Walker ve Lucero, Pueblo Topluluklarnda klt binalarnn yaklarak terk edilmesinin ok yaygn bir gelenek olduunu ve bu uygulamay kuvvetli bir olaslkla liderlerin, Kiwalarn yapmn ynettikleri ve ykmna da rehberlik ettiklerini belirtir (2000:133).

ekil 87: Kiwa Yaplar.

229

5.4. Helvetler ve Gallia Sava, Yerlemenin Yaklmas

Sezar M.. 59 yl iin konsle seildi ve ilk ii zenginlii ile nl mehur Gallia50 zerine yrmek oldu. Romallarn en byk dman olan Gallialar yenmekle Romadaki itibar daha da artacakt. Helvetler btn Galliann en kuvvetli kabilesi olarak bilinirler. Helvetlerin en asil ve lider konumundaki kiisi Orgetoriksdi. Orgetoriksin bu arpmada lmnn haber alan Helvetler yurtlarn terk etme karar almlardr. Bunun iin e uygun zamanda, saylar iki bine varan kasabalarn, yaklak drtyz kadar olan kylerini ve dier zel binalarn atee vermilerdir. Tayabilecekleri dnda olan tahllarn da yakmlardr (Caesar, 1942:11,12). Yurtlarn terk ederlerkenki amalarn Caesar (a.e.:12) u ekilde aklar:
bundan gayeleri yurtlarna dnmek midini bsbtn ortadan kaldrmak, her trl tehlikelere daha istekle gs germekti. Herkese kendisi iin ay yetecek kadar zahire almas tembih olunmutu. Komular olan Rauraklar, Tulingleri ve Latobringleri ayn eyi yapmaya, kasaba ve kylerini yakarak birlikte yola kmaya kandrdlar

5.5. Uruk-nanna Tapna, Yap Ada

Mezopotamyadaki en eski ant heykel rneklerinden biri olan, mermerden yaplm insan kafas heykeli, Uruktaki nana Tapnann yaknndaki bir ukura gmlmtr. M.. 4. yzyln ikinci yarsna tarihlenen heykelin, yap ada olarak oraya konduu dnlmektedir (Lenzen, 1940:20).

50

Gallia (Galya) Fransa topraklarna Roma Dneminde verilen isimdir. Eski Roma Cumhuriyeti Dneminde, Kuzey talyada yaayan insanlarda ayn isimle anlmakta idi. Ancak, Gallialallar her biri farkl lider ve geleneklere bal ok sayda kavimden olumaktadr.

230

SONU
nsanln geliimde, ihtiyalar dorultusunda gelien araylar baz deneyimleri dourmutur. Araylar birok yenilii beraberinde getirmitir. nsan hayatna giren bu yenilikler, yaam biimini birok ynden yeniden ekillenmesine yol amtr. Kukusuz bu tr yeniliklerin en nemlilerinden biri, sonular bakmndan devrim olarak da nitelendirilen, Neolitik Dnemdir. Greceli olarak, hzl deiimlerin grld bu dnemde; yaam biimi, beslenme tarz, sembolizm, ekonomik, teknolojik gibi alanlarda olmu ve giderek ekillenmitir. Yenilikler sadece bu alanlarda olmayp; ayn zamanda mimari alanda da gerekletii grlmtr. Neolitik Dnemin bir baka tanm da; barnaklarn konuta dnmesi ve farkl bir anlam yklenmesidir. Neolitik Dnem ile ilgili aratrmalar ilerledike, yaplarn kullanm sreci ile bilgilerimiz arm; yalnzca yap ve mekann ilev yklenmesinin yan sra bunlarn sembolik bir anlam da yklendii ve buna bal olarak yapnn yaam ve terk edilme srecinde bir insann kayb gibi uygulamalar olduu grlmtr. Bu alma ile zellikle yaplarn lm olarak da adlandrabileceimiz yaplarn teredilme sreleri irdelenmitir. Yaplarn terk edilme srelerinde farkl uygulamalarn olduunu snamak iin belirlediimiz ltler dorultusunda setiimiz yerlemeleri deerlendirdik. (Anadolu da dahil olmak zere) Yakndouda, gstergeleri destekleyen zengin verilere rastlanmtr. Yaptmz deerlendirme sonucunda, bu tip uygulamalarn, Yakndouda anak mleksiz Neolitik Dnemin bandan itibaren bir sreklilii olduunu gryoruz. Yap klt ve bunun en byk gstergelerinden biri olan yaplarn gmlmesi, henz ok yeni bir fikirdir ve dolaysyla birok yerlemede snanmamtr. Ancak bu dnce, K. Schmidt, I Hodder, D. Kirkbride, G. O. Rollefson gibi bilim insanlar tarafndan kabul grm ve kendi alma alanlarnda ksmen gzlemlenmitir. Bu alma iersinde uygulamalarn rneklerini, seilen yerlemelerdeki mimari verilerin deerlendirilmesi ile grdk. Btn bu uygulamalardan en dikkat ekici olan,

231

byk emek ve igc de gerektiren, terk edilmek istenen yapnn iinin doldurulmasdr. Daha sonraki yerleimlerde alagelen ve beklenen uygulama; yaplarn yklmas ve kullanlabilir durumdaki malzemenin yeniden alnarak deerlendirilmesidir. Ancak Neolitik Dnemde izlediimiz, yaplar ykarak dzeltilmeleri yerine, dardan malzeme getirerekten ve bazen zenle seilmi, elenmi malzeme ile doldurulmalardr. Yaplarn gmlmesi geleneinin yerlemeden yerlemeye hatta ayn yerleme iinde ok eitlemesi olmasna ramen, tanml kurallar olan bir uygulama olduu anlalr. Byle bir uygulama, organize bir igcnn varl ile mmkn olmu olmaldr. Bu da beraberinde belirgin ve ynlendirici bir sosyal snfn varln getirmektedir. Byk bir olaslkla bu tr faaliyetler, toplumda ayrcal olan bir snf tarafndan gerekletirilmi ya da ynetilmitir. Yaplarn tam olarak neden byle bir ileme tutulduu bilinmemektedir. Ancak sebebi bilinmese de, adeta insan gibi gmlmeleri ve ilerine braklan sembolik objeler, yaplara bir anlamda kimlik kazandrld eklinde yorumlanabilir. Buradan yola karak, terk edilen yapnn sembolik anlamda ld ve bunun iinde yapy korumak ve saklamak amac ile bu ekilde gmdkleri sylenebilir. Yap ilerinde grlen kabartma, duvar resimleri ve braklan figrin, heykel, byk ba hayvan kafatas, ta kap gibi buluntularla da yapnn yaam srecindeki neminin terk edilme srecinde de devam ettii grlmektedir. zellikle Yakndouda gmlm olan yaplarn, yerlemelerdeki klt binalar olmas bu gelenein klt etkinlii eklinde yorumlanmas gerektiini gstermektedir. Ayn yaplarla ilgili uygulamalarda gmmenin yan sra yangn geirdiklerini de grmekteyiz. Eldeki verilerin ok ak seik olmamas, yaplarn yangn geirmesinin kaza sonucu mu yoksa bilinli mi karld sorusunu yantlamay olduka g klmaktadr. Uygulamann somut verilerinin olmamasna ramen yaplardaki yangnn bilinli karld, bu uygulamann tekrarll ile gl hale gelmektedir. Bu tr uygulamalarn izlerini, Yakndou Neolitik Dnemin her aamasnda grmekteyiz.

232

Bu uygulamann rneklerini tez konusu iersinde snrl tuttuumuz yerlemeler ile irdeledik. Ancak bu alma iersinde ele alnmayan; Abu Hureyra, Nemrik, Kermez Dere, Cafer Hyk, Akaray Tepe gibi yerlemelerin, bahsi geen uygulamalarn rneklerini barndrdn dnmekteyiz. Kendi iinde eitlemesi olan yap klt gstergelerinin, dnemsel veya blgesel farklarnn olup olmad sorusu eldeki verilerin azl sebebi ile ok net deildir. Henz byle bir kanya varmann erken olduu dncesindeyiz. Ancak ayn Tepesi gibi, geni alanlarda alan yerlemelerde, uygulamann kendi iinde bir eitlilii olduu grlr. Bu tip rneklerden yola karak, tek bir yap klt uygulamasnn deil, farkl yaplarn farkl uygulamalara tabi tutulduu anlalmaktadr. Yerlemenin klt yaplarnn, farkl ekillerde gmldnn grlmesinin yan sra baz konut yaplarnn da byk bir titizlikle gmld grlmtr. Konut yaplarnda da, yaplarn gmlmesi uygulamasna ilikin saptadmz gstergelerin, neredeyse tmn izleyebilmekteyiz. Konut yaplarnn gmldnn izlenebildii dier yerlemelerde; bata atalhyk, Canhasan ve Akl Hyk yerlemeleridir. Bunlardan atalhyk rneinde, normalde konut yaplar olarak balanan yaplarn, belli bir aamada klt yapsna dnt ve ondan sonra gmldn gzlenmitir. Bu uygulama, atalhykn iyi koruna gelmilii nedeni ile, bu yerlemede ak seik izlenebilmitir. Bu rnekten yola karak, atalhyk kadar iyi korunmam ve bilinli olarak gmldn grdmz dier konutlarda da olabileceini varsayabiliriz. Akl Hyk yerlemesi dnda ele aldmz atalhyk ve Canhasan yerleimlerdeki gml yaplar, ayn zamanda yaklmlardr. Ele aldmz dier yerlemelerde, klt bina olarak tanmlanm yaplarda bu uygulama gzlenebilmitir. Ancak yukarda da belirtildii gibi kendi iinde eitlemesi bulunur. ayn Kafatasl Yapda ve Nevali ori klt binalarnda, terk edilen yapnn ana plannn bir ksmnn korunduu eski yaplarn iine, eski duvarlar izleyen veya mevcut plan klterek ya da ksmen

233

deitirecek ekilde yenilerinin ina edildii ancak eski duvarlar koruyacak ekilde ve bazen de zerine yapld grlmtr. Elde ettiimiz bilgiler dorultusunda, imdiye kadar anlattklarmz da maddeletirerek zetlersek: Farkl boyuttan baktmzda, mekanlara sembolik ve inanla ilgili anlam yklemek geleneinin kkeni, st Paleolitik Dnemde baladn, zellikle Bat Avrupa maara sanatna bakarak syleyebiliriz. Yakndouda ise bu uygulamann kesin izlerini, anak mleksiz Neolitik Dnem bandan itibaren gzlemlemekteyiz. Yap kltnn en byk gstergelerinden birini, yaplarn gmlmesi oluturur. Yaplarn gmlmesinin ayn yerleme iinde dahi farkllklar gsterebildii gzlemlenebilmektedir. Deerlendirmemize kattmz Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, ayn Tepesi, Nevali ori, Hallan emi, Jerf el Ahmar, Ain Gazal ve Beidha gibi yerlemeler anak mleksiz Neolitik Dnemin bana tarihlenirken, atalhyk ise anak mlekli Neolitik, Canhasan Kalkolitik Dneme tarihlenir. Bu da bize bu gelenein sonraki dnemlerde de gzlenebileceini gstermektedir. Yaplarn gmlmesi gelenei arlkl olarak, klt binalarda grlmesine karn; atalhyk, Canhasan ve ayn yerlemesinde konutlarnda gmld grlmtr. Yaplarn, byk bir emek ve organize igc gerektirerek gmlmeleri, yap iersine braklan sembolik objeler gibi zellikler, uygulamann klt etkinlii olduu ynnde olduu grmz desteklemektedir. Yaplarn neredeyse insan gibi gmlmeleri, yaplara bir kimlik kazandrldn dndrr. Terk edilmek istenen yap sembolik anlamda lm kabul edilebilir.

234

Gmlen yap bylece saklanmak istenmitir ve belki de sonradan ziyaret edilebilmesi iin korunmutur. Gml yaplarn bazlarnn yangn geirdii anlalmtr. ok somut bir veri olmamasna ramen, aratrmaclar yangnn bilinli karldn sylemektedirler. atalhyk, Canhasan yaplar, aynnde Hcre Planl Yaplar Evresine ait baz konutlar ve Kafatasl Yap, Jerf el Ahmar, Ain Gazal ve Beidha yerlemelerinin klt binalar bilinli karld dnlen yangnla yaklmtr.

Yakndou lk Neolitik Dnemde Yap Klt ve Yaplarn Gmlme Sorunu konulu tez almas ile, eski kazlar yeni bir bak asyla deerlendirilmek istenmitir. Gelecekteki kazlarnda mimari verilerinin yorumlanmasnda farkl bir boyutun ihtimalinin gz ard edilmemesi zerinde durulmas amalanmtr. Bu almann uzun vadede yaplacak benzer almalara bir zemin oluturaca dncesindeyiz.

235

KAYNAKA
AKKERMANS, P.M.M.G., SCHWARTZ, G. M.: 2003 The Archaeology of Syria, Cambridge World Arcaheology Pres,USA. ANTONELLI, G.F.:2003 Inventer Une Nouvelle Illsion: Le Cas Renomme Des Southern Ndebele, (evirimii), http//www.international.icomos.org, 31 Eyll 2006. ARSEBK, G.: 1995 nsan ve Evrim, Ege Yaynlar, Bilim Dizisi 1, stanbul. 1996 Biyokltrel Adan nsan (Sna ve Barna), Tarihten Gnmze Anadoluda Konut, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:15-18. ATE, M.: 2002 Neolitik Dnem Sembolizmi ve atalhyk, Arkeoloji ve Sanat 107, stanbul, s:41-46. AYDINGN, .: 2004 Tapn Heykelcikleri, Arkeoatlas 2, DBR, stanbul, s:136-143. BANNING, E., B.: 2003 Housing Neolithic Farmers, Near Eastern Archaeology, 66:1, s: 4-21.

236

BANNNG E. B., BYRD, B.F.: 1984 The Architecture of PPNB Ain Ghazal, Jordan, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, Published by the American Schools of Oriental, no:255, s:15-20. BAR, Y., O.: 1986 The Walls of Jeriko: An Alternative Interpretation, Current Anthropology 27/2, s:157-162. 1989 The PPNA in the Levant- An Overiview, Paleorient 15 (1), s:57-64. 2003 Early Neolithic Stone Masks, Kyden Kente (eds) M. zdoan, N. Bagelen, H. Hauptmann, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s: 73-86. BAR, Y., O.-ALON, D.: 1988 Nahal Hemar Cave. The Excavations, Atiqot 18, s:1-30. BIAKI, E.: 1995 ayn House Models and a Reconstruction Attempt for the Cell-Plan Buildings, Prehistorya Yazlar, Graphis Yaynlar, stanbul, s:101-125. 1998 An Essay on the Choronology of the Pre-Pottery Neolithic Settlements of the East Taurus Region (Turkey), G. Arsebk, M. Mellink, W. Shirmer (eds), Light on Top of the Black Hill, Ege Yaynlar, stanbul, s: 137-150.

237

2001a

Die Untersuchungen der Baureste und die Siedlungsmuster der Akeramisch-Neolitischen Siedlungen der Subphasen 5 und 6 des ayn Tepesi, Universitt Karlsruhe (TH) Fakultt fr Architektur, Institut fr Baugeschichte.

2001b

ayn Tepesi, Untersuchungen zu den Bauten und Siedlungsmustern der AkeramischNeolithischen Subphasen 5 und 6, Institut fr Baugeschichte der Universitt Karlsruhe.

2003

Observations on the Early Pre-Pottery Neolithic Architecture in the Near East: 1.New Building Materials And Construction Techniques, M. zdoan, H. Hauptmann (eds), Kyden Kente, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s: 385-413.

BIENERT, H. D.: 1990

The Er-Ram Stone Mask at the Paletsine Exploation Fund, Oxford Journal of Archaeology, Vol:9 no:3,Oxford, s:257-261.

BLIER, S. P.: 1987

The Anatomy of Architecture Ontology and Metaphor in Batammaliba Architecture Expression, Cambridge.

BENZ, M.: 2000

Die Neolithisierung im Vorderen Orient, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence and Envionment 7, Berlin, Ex Orient.

238

BERNBECK, R.: 1994

Die Auflosung Der Huslichen Productionsweise, Dietrich Reimer Verlag, Berlin.

BOYD, B.:

2005 Some Comments on Archaeology and Ritual, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:25-27.

BRAIDWOOD, R., J.: 1995

Tarihncesi nsan, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

BRAIDWOOD, R.J; HOWE, B.: 1960 Prehistoric nvestigations in Iraq Kurdistan, The University of Chicago Press, Studies in Ancient Oriental Civilization, no:31, Chicago. BRAIDWOOD, R., J., L., S., BRADWOOD: 1990: Background on the Oriental Institutes Prehistoric Project, The Ancient Eastern Mediterranean, Chicago Society of the Archaeological Institute of America, s: 23-25. BRAIDWOOD, R., J., AMBEL, H., WATSON, P., J.: 1969 BRETSCHNEIDER, J.: 1991 Architekturmodelle in Vorderasien und der stlichen gis vom Neolitikum bis in das 1. Jahrtausend, Verlag Butzon & Bercker Kevelaer, Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn. Prehistoric nvestigations in Southeastern Turkey, Science, cilt: 164, s: 1275-1276.

239

BYRD, B, F.: 1994

Public and Private, Domestic and Corporate: The Emergence of the South-West Asian Village, American Antiquity 58(4), s:639-666.

CAESAR, G. J.:1942

Gallia Sava, Latin Klasikleri:1, (ev: Hamit Dereli), Maarif Vakf Yaynlar.

CARTER, C. E.: 1997

Etnoarchaeology, The Oxford Encyclopedia of Archaeoloy in The Near East-II, (ed. M. Meyers), Oxford University Press, 280-284.

COHEN-BELFER.,A., BAR-YOSEF, O.: 2000 Early Sedentism in the Near East,Life in Neolithic Farming Communities, (ed. Ian Kujt), USA, s:19-38. COHEN-BELFER, A., GORRNG-MORRS, N.: 2005 Which Way to Look? Conceptual Frameworks for Understanding Neolithic Processes, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:22-24. AMBEL, H., BRADWOOD, R.: 1980 stanbul ve Chicago niversiteleri Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar Karma Projesi: 1963-1972 almalarna Toplu Bak, Gneydou Anadolu Tarihncesi Aratrmalar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar no:2589, stanbul, s:1-31.

240

DOLUKANOV, P.: 1998

Eski Ortadouda evre ve Etnik Yap, (ev: Suavi Aydn), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.

DURNG, B., S.: 2005

Building Continuity in the Central Anatolian Neolithic: Exploring the Meaning of Buildings at Akl Hyk and atalhyk, Mediterranean Archaeology, Equinay Publisihing Ltd., s:3-29.

EMROLU, K., AYDIN, S.: 2003 Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. EROL, O.: 1980 Anadoluda Kuvaterner Pluvial ve nterpluvial Koullar ve zellikle Gney Anadoluda son Buzul andan Bugne Kadar Olan evresel Deimeler, Corafya Aratrmalar Dergisi, Ankara, say:9, s:5-13. EROL, O.: 1972 Konya, Tuz Gl, Burdur Havzalarndaki Pluvial Gllerin ekilme Safhalarnn Jeomorfolojik Delilleri, Corafya Aratrmalar Dergisi, Ankara, say:3-4, s: 13-52. ESN, U.: 1991 1990 Akl Hyk Kazs (Kzlkaya KyAksaray li), XIII. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s:131-153.

241

1992

1991 Akl Hyk Kazs (Kzlkaya KyAksaray li) Kurtarma Kazs, XIV. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s:131-146.

1993

1992 Akl Hyk Kazs (Kzlkaya KyAksaray li), Kurtarma Kazs, XV. Kaz Sonular Toplants, Ankara, s:77-95.

1996

On Bin Yl ncesinde Akl: Anadoluda Bir Yerleme Modeli, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:31-59.

2002

Akl Hyk, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s:83.

2004

Arkeolojik Terminolojide Baz Sorunlar, TBAAR, Ankara, Say 7, s:2130.

ESN U., S. HARMANKAYA: 1999 Akl, Neolithic in Turkey, (eds Mehmet zdoan, Nezih Bagelen), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s:115-132. FRENCH, D.: 1962a Excavations at Canhasan, Anatolian Studies XIII, s: 29-41. 1962b Excavations at Canhasan, Anatolian Studies XII, s: 27-40.

242

1963

Excavations at Canhasan. Second Prelimanry Report 1962, Anatolian Studies XIII, Londra, s:29-42.

1965

Excavation at Canhasan, Fourth Preliminary Report, 1964, Anatolian Studies, vol:15,Ankara, s:87-94.

1968

Canhasan-Karaman 1967, TAD 16/1, Ankara, s:89-93.

1998

Canhasan Sites 1: Stratigraphy and Structures, The British Instute of Archaeology at Ankara, no:23.

FOREST, J., D.: 1996

Le PPNB De ayn Et De Nevali ori: Pour Une Approche Archeo-Ethnologque De La Neolithsaton Du Proche-Orent, Anatolia Antiqua IV, s:1-31.

GARFINKEL, Y.: 2004

The Goddess of Shaar Hagolan, Excavations at a Neolithic Site in srael, Old City Pres, Jerusalem.

GARSTANG, J.: 1936

Jericho: City and Nekropolis. Report for Sixth and Concluding Season, 1936. I. General Survey and Special Features., Livverpool Annals of Archaeology and Anthropology 23, s:67-76.

243

GORING-MORRIS, N.: 2000

The Quick and the Dead-The Social Context of Aceramic Neolithic Mortuary Practices as Seen from Kfar Hahoresh, Life in Neolithic Farming Communities, (eds Ian Kujt), USA, s:103-136.

GORING-MORRIS, N., , BURNS R., DAVITZON A., ESHED V., GOREN Y., HERSKOVITZ I., KANGAS S., KELECEVIC J.: 1998 GLDOAN, E.: 2002

The 1997 Season of Excavations at the Mortuary Site of Kfar HaHoresh, Galilee, srael, NeoLithics 3/98, s: 1-4.

Akl Hyk Srtme Ta Endstrisi ve Sorunlar, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.

GNDOAN, .: 1994

Milattan nce 3. Binde Anadoluda Mermer doller, Haccettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Protohistorya ve n Asya Anabilim Dal, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi.

HAMLTON, N.: 2000a

atalhyk Figrinleri, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Yaynlar 80, stanbul, s:135-140.

2000b

Excavations at atalhyk West 2000, Anatolian Archaeology vol:6, Ankara, s:6-7.

244

HANSEN, S.: 2001

Fruchtbarkeit? Zur Interpretation Neolithisher und Chalkolithischer Figuralpastik, Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien (MAGW) Band, Bochum, s:93-106.

HAUPTMANN, H.: 2003

Eine Frhneolithische Kultfgur Aus Urfa, Kyden Kente 2, M. zdoan, N. Bagelen H. Hauptmann (eds), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s:623-637.

HAUPTMANN, H.: 1993

Ein Kultgebude in Nevali oriBetween the Rivers and Over the Mountains, (eds, M. Frangipane, H. Hauptmann, M. Liverani, P. Matthiae, M. Mellink), Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, Rome, s:37-69.

HAUPTMANN, H.: 1999

The Urfa Region, Neolithic in Turkey, (eds.) M. zdoan, N. Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:65-86.

HERMANSEN, B., D.: 2005

Ritual as Function, Ritual as Social Practice, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:29-30.

HODDER, I.: 1990

The Domestication of Europe. Structure and Contingency in Neolithic Societies. Oxford: Blackwell.

245

1995

atalhyk 1995, Bilim ve Teknik 336, cilt.28, Ankara, s:20-21.

1996

atalhyk: Orta Anadoluda 9000 Yllk Konut ve Yerleme, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:43-59.

1999

Renewed Work at atalhyk, Neolithic in Turkey, (eds.) M. zdoan, N. Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:157-164.

2000

atalhyk 2000, Anatolian Archaeology, British Instute of Archaeology at Ankara, Vol:6, s:5-7.

2002 2003

atalhyk, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s:97. The Lady and the Seed: Some Thoughts on the Role of Agriculture in the Neolithic Revolution, Kyden Kente 1, M. zdoan, N. Bagelen H. Hauptmann (eds), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s:129-141.

2006

atalhyk, Leoparn yks, (ev. Dilek endil), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

246

HODDER, I., CRESSFORD, C.: 2004

Daily Practice and Social Memory at atalhyk, American Antiquity 69, Society for American Archaeology, s:17-40.

HOLE, F.: 2000

Is Size mportant? Function and Hierarchy in Neolithic Settlements, Life in Neolithic Farming Communities, (eds Ian Kujt), USA, s:191-209.

2005

Arguments for Broadly Contextualizing Ritual, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:30-31.

JOHNSON, M.: 1999

Archaeological Theory: An Introduction, Oxford Blackwell Publising.

KAFAF, Z., A.: 2005

Stones, Walls, and Rituals, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:32-34.

KARUL, N.: 2003

Mezraa Teleilat Yerlemesi ve AB Yaps, Kyden Kente Yakndouda lk Yerleimler, (M. zdoan, H. Hauptmann, N. Bagelen), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s: 525-533.

KARUL, N., AYHAN, A., ZDOAN, M.: 2002 Mezraa Teleilat 2000, Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 2000 Yl almalar, (N. Tuna, J. Velibeyolu), ODT

247

Tarihsel evre Aratrma ve Deerlendirme Merkezi (TADAM), Ankara, s:115-141. KARUL, N., AYHAN, A., ZDOAN, M.: 2001 1999 Yl Mezraa Teleilat Kazs, Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 1999 Yl almalar, (N. Tuna, J. Velibeyolu, J. ztrk), ODT Tarihsel evre Aratrma ve Deerlendirme Merkezi (TADAM), Ankara, s:133-161. KENYON, K.: 1981 Excavations at Jerikho, vol:III., British School of Archaelogy in Jerusalem, London. KIRKBRIDE, D.: 1966 Five Seasons at the Pre Pottery Neolithic Site of Beidha in Jordon, A Summery Palestine Exploration Quarterly, 98th Year, s:8-61. 1968a Beidha 1967: An Interim Report, Palestine Exploration Quarterly, s:86-100. 1968b Beidha: Early Neolithic Village Life South of the Dead Sea, Antiquity 42, s:263-273. KLEINITZ, C, FERMONT, W., BEDAUX, R.: 2002 Report on the Activities of the National Museum of Ethnology, (evirimii), http//ecno.mpiwg_berlin.mpg.de/home/ public/reports/pdfs/D3.41.pdf, 31 Ekim 2006.

248

KNAPP, A.B.:1986

Copper Production and Divine Protection: Archaeology, deology and Social Comlexity on Bronze Age Cyprus, Studies in Mediterranean Archaeology, Pocket Book:42, Gteborg.

KOZLOWSK, K., S., KEMPSTY, A.: 1990

Architecture of the Pre-Pottery Neolithic Settlement in Nemrik, Iraq, World Archaeology,cilt:21, no: 3, s:348-362.

KUBAN, D.: 1996

Ev zerine Felsefe Krntlar, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:1-5.

1998

Mimarlk Kavramlar-Tarihsel Perspektif inde Mimarln Kuramsal Szlne Giri, Yem Yaynlar, stanbul.

KUIJT, I.: 2000

Keeping the Peace, Ritual, Skull Caching, and Community ntegration in the Levantine Neolithic, Life in Neolithic Farming Communities, (eds Ian Kujt), USA, s:137-164.

2005

The Materiality of Ritual on the Social Landscape: Questions and Issues, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:35-37.

KURTULU, .: 1995

atalhyk, Bilim ve Teknik 336, cilt.28, Ankara, s:16-24.

249

LENZEN, H.: 1940

Die Grabungsergebnisse, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch Historische Klasse, s:6-35.

LEVY, T., E.: 2005

The View from the End of the Trajectory, NeoLithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:37-38.

MARANGOU, C.: 1996

Assembling, Displaying, and Dissemling Neolithic and Eneolithic Figurines and Models, Journal of European Archaeology, Glasgow Britain, cilt: 4, s:177-202.

MATHEWS, R.: 2000

The Early Prehistory of Mesopotamia 500.000 to 4.500 BC, Brepols Publishers, Belgium.

MELLAART, J.: 1962

Excavations at atalhyk, Anatolian Studies XII, s:41-65.

1963

Excavations at atalhyk 1962, Anatolian Studies XIII, s:43-103.

1975 2003

The Neolithic of Near East, London. atalhyk, Anadoluda Bir Neolitik Kent, ev: G. Bilge Yazcolu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

250

MATTHEW, W.: 1996

Multiple Surface: The Micromorphology. In on the Surface: atalhyk 1993-95, (ed; Ian Hodder), Mc Donald Institute Monographs and British Institute of Archaeology at Ankara, s:301342.

MORALES, V.: 1990

Figurines and Other Clay Objects From Sarab and ayn, OIC25, Chicago.

MORNTZ, S., A.: 2003

Prehistoric Habitation in Lower Danube, Some Remarks About the Connection Between House Models and Real Houses in Prehistory, World Archaeology Congress-5, Washington.

NAVEH, D.: 2003

PPNA Jericho: a Socio-political Perspective, Cambridge Archaeological Journal, Mc Donald Instute for Archaeological Research, 13:1, UK., s:83-96.

RNEK, S. V.: 1971

Etnoloji Szl, A. . DTCF Yaynlar 200, Ankara The Hearth of a House: The Hearth, Akl Hyk a Pre Pottery Neolithic Site in Central Anatolia, Karatepedeki Ik, Halet ambele Sunulan Yazlar, eds., G. Arsebk, M., J. Mellink, W. Shirmer, Ege Yaynlar, stanbul, s:555-566.

ZBAARAN, M.: 1997

251

ZBEK, M.: 2005

Neolitik Toplumlarda Ba veya Tm Bedeni Allama Gelenei: Anadolu ve Yakndoudan Baz rnekler, TBA-AR, Ankara, Say 8, s:127136.

ZDOAN, ERM, A., N. YALMAN: 2004

Katkl Kil Kaplar ve anak mlek: ayn anak Buluntular zerinden Bir Yorum, TBAAR, Ankara, Say 7, s:67-82.

ZDOAN, A.: 1994

ayn Yerlemesinin anak mleksiz Neolitikteki Yeri, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

1999

ayn, Neolithic in Turkey, (eds.) M. zdoan, N. Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:33-63.

2002

ayn Tepesi, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s:77.

ZDOAN, M.: 1977

Aa Frat Havzas 1977 Yzey Aratrmalar, ODT Aa Frat Projesi Yaynlar, Seri:1, no:1., stanbul.

1995

Yakndou Neolitii ve Gneydou Anadolu Eletirisel Bir Deerlendirme, Eski Yakndou Kltrleri zerine ncelemeler, Armaan E., Hayat E., Halime H., Tuba ., Nazl ., Sevin G.,

252

Halil T., Bora U., Derya Y. (eds), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:267-280. 1996 Kulbeden Konuta: Mimarlkta lkler, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut,Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:19-30. 1999 The Transition From Sedentary Hunter Gatheres to Agricultural Villages in Anatolia. Some Considerations, alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Sempozyumu-Bildiriler, Eski a Bilimleri Enstits, Ege Yaynlar, stanbul, s:313-319. 2001 Neolithic Deity Male or Female, R.M., Boehmer, J. Maran (eds.), Lux Orients, Festschrift fr Harald Hauptmann, Verlag Marie Leidorf, s:313318. 2002a Mezraa-Teleilat, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s: 93. 2002b anak mleksiz Neolitik a, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s: 66-83. 2002c anak mlekli Neolitik a, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s: 88-104.

253

2002d

Mezraa Teleilat, Yeni Bir Yaamn ncs, Atlas, DBR, stanbul, say:107, s: 70-83.

2003

A Group of Neolithic Stone Figrines From Mezraa-Teleilat, Kyden Kente, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:511-523.

2004

Neolitik a-Neolitik Devrim-lk retim Topluluklar Kavramnn Deiimi ve Braidwoodlar TUBA-AR, Ankara, say:7, s:4351.

ZDOAN, M., A., ZDOAN: 1998

Buildings of Cult and the Cult of Buildings, G. Arsebk, M. Mellink, W. Shirmer (eds), Light on Top of the Black Hill, Ege Yatnlar, stanbul, s: 581-601.

ZDOAN, M., A. ZDOAN, D. BAR YOSEF, W. VAN ZEIST: 1993,

ayn Kazs ve Gneydou Anadolu Karma Projesi, 30 Yllk Genel Bir Deerlendirme XV.Kaz Sonular Toplants I, Ankara, s:103122.

ZDOAN, M., KARUL, N., ZDOAN, E.: 2003

Mezraa-Teleilat Hy 4. Dnem almalar, 25. Kaz Sonular Toplants, 25. cilt, Ankara, s: 235-244.

254

PANE, S.: 2004

Amulets: A World of Secret Powers, London, Thames&Hudson.

PORAH, E., HANSEN, D.P., DUNHAM, S.: 1992

The Chronology of Mesopotamia, 000-1600 B.C., Chronologies in Old World Archaeology, Third Edition, (ed., Robert W. Ehrich), Volume I, Chicago University, Chicago and London, s:77-96.

REDMAN, C., L.: 1978

The Rise of Civilization From Early Farmers to Urban Society in the Ancient Near East, San Francisco, W. H. Freeman & Company.

1983

Regularity and Change in the Architecture of an Early Village, The Hilly Flanks and Beyond, University of Chicago, USA, s:189-206.

RENFREW, C.: 1985

The Archaeology of Cult. The Sanctuary at Phylakopi, The British School of Archaeology at Athens, London.

ROLLEFSON, G., O.: 1998

Ain Gazal (Jordan): Ritual and Ceremony III, Paleorient, CNRS Editions, Paris, s: 43-57.

2005

Early Neolithic Ritual Centers in the Southern Levant, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:3-12.

ROLLEFSON, G., O., KAFAF, Z., The Neolithic Village of Ain Ghazal, Jordan:

255

SMMONS, A. H.: 1990

Preminary Report on the 1988 Season,Bulletin of the American Schools of Oriental Research Supplement, s:95-116.

ROLLEFSON, G., O., KAFAF, Z., SMMONS, A. H.: 1992 ROSENBERG, M.: 1994

Neolithic Cultures at Ain Ghazal, Journal of Field Archaeology, Published by Boston University, vol:19, no:4, s: 443-470. Hallan emi Tepesi: Some Further Observations Concerning Stratigraphy and Material Culture, Anatolica XX, (J., J. Roodenberg), Holland, s:121140.

ROSENBERG, M.: 1999

Hallan emi, Neolithic in Turkey, (eds.) M. zdoan, N. Bagelen, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s:25-33.

2003

Strengtnh of Numbers: From Villages to., Towns in the Aceramic Neolithic of Southwestern Asia, M. zdoan, H. Hauptmann (eds), Kyden Kente, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, s: 91-101.

ROSENBERG, M., NAL, N.: 1994 The Hallan emi Excavation, 1992, XV.Kaz Sonular Toplants I, Kltr Bakanl Yaynlar/1677, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, s: 123-129.

256

ROSENBERG, M. R., W., REDDNG: 2000 Hallan emi and Early Village Organization in Eastern Anatolia, Life in Neolithic Farming Communities, (eds Ian Kujt), USA, s:39-61. SALTUK, S.: 1997 SCHIRMER, W.: 1986 Arkeoloji Szl, nklap Yaynlar, stanbul. Zur Ausbildung Der Bautypen Des ayn Tepesi, IX. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, cilt: 1, s: 41-47. 1990 Some Aspects of Building at the AceramicNeolithic Settlement of ayn, World Archaeology, Vol.21, No.3, Taylor&Francis Ltd., England, s:363-387. 1991 ayn Tepesi- Beobachtungen zu Architectur und Totenkult, in einer Neolithischen Siedlung in Sdostanatolian, Archaologe, Nrnberg Germany, s:44-50.

SCHMANDTBESSERAT, D: 1998

Ain Ghazal Monumental Figures, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, Published by the American Schools of Oriental, no:310, s:1-17.

257

2005

About Hieroglyphs- A Neolithic System of Sacred Symbols, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:39.

SCHMIDT, K.: 1998

Beyond Daily Bread: Evidence of Early Neolithic Ritual From Gbekli Tepe, H.Georg, K. Gebel, G., O., Rollefson (eds), Neo-Lithics 2/98, A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, Ex Oriente, Berlin, s: 1-5.

1999

Boars, Ducks and Foxes-The Urfa Project 99, Neo-Lithics The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Reasearch, s:12-16.

2000

Zuerst Kom Der Tempel, Dann Die Stadt Vorlaufiger Bericht Zu Den Grabungen Am Gbekli Tepe und Am Grc Tepe 1995-1999, stanbuller Mitteliungen, 50, s: 7-41.

2002a

Gbekli Tepe, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s:74.

2002b 2003

Gbekli Tepe-Southeastern Turkey-The Seventh Campaing, 2001, Neo-Lithics 1/02, s:23-25. The 2003 Campaign at Gbekli Tepe (Souteastern Turkey), Neo-Lithics The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Reasearch, s:3-8.

258

2004

Frhneolihische Zeichen vom Gbekli Tepe, TBA-AR, Ankara, Say 7, s: 93-105.

2005

Rituel Centers and the Neolithisation of Upper Mesopotamia, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:13-21.

SEEHER, J.: 1993

Tarihncesi alarda lm ve Gm, Arkeoloji ve Sanat 15/53, ev: Sevil Glur, s: 9-15.

SERDAROLU, .: 1977

Aa Frat Havzasnda Aratrmalar 1975, ODT Aa Frat Projesi Yaynlar, Seri:1, no:1, Ankara.

SIMMONS, A.H., BOULTON, C. BUTLER, Z. KAFAFI, G. ROLLEFSON: 1990 SZEN, M., TANYEL, U.: 2003 STEVANOVIC, M.: 1997

A Plastered Skull from Neolithic Ain Ghazal, Jordan, Journal of Field Archaeology 17, Boston, 107-110. Sanat Kavramlar ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul The Age of Clay: The Social Dynamics of House Destruction, Journal of Archaeology 16, s:334-395. Anthropologcal

STORDEUR, D.,BRENET, M., APRAHAMAN et J., C., ROUX: 2001

Les Batiments Communautaires De Jerf El Ahmar et Mureybet Horizon PPNA (Syrie), Paleorient, vol:26/44, CNRS Editions, s: 29-43.

259

STORDEUR, D.: 1998

Espace Naturel, Espace Construit a Jerf El Ahmar Sur LEuphrate, Espace Natural, Espace Habite Natural Space, Inhabited Space, (eds. Michel Fortin, Oliver Aurenche), s:93-114.

1999

Organization de lespace Construit et Organization Sociale Dans le Nolithique de Jerf El Ahmar (Syri, Xe-Ixe Millenaire av. J.C) (Ed. F. BRAEMER), Habitat et Socit. Editions APDCA: Antibes,132157.

2000

Jerf el Ahmar Et Lmergence Du Nolithique Au Proche Orient, Premiers Payans Du Monde, (ed. Jean Guilaine), Editions Errance, s:31-61.

2002a

Symboles Et maginaire Des Premieres Cultures Neolithiques Du Proche-Orient, Arts Et Symboles du Neolitihique a la Protohistoire, Bulletn de la Sociele Prehistorique Francais, s:1633.

2002b

Du PPNA au PPNB: Mise en lumiere dune Phase de Transititon a Jerf el Ahmar (Syria), Bulletin de la Societe Prehistorique Franaise, s:563-595.

STROUHAL, E.: 1973

Five Plastered Skulls From Pre-Pottery Neolithic B Jerikho, Paleorient, 1/2, s:231-247.

260

TEKEL, .: 1996

Konut Tarihi Yazcl zerine, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, s:5-14.

TOUFEXIS, G: 1996

House Models, Neolithic Culture in Greece, George A. P. (eds), Museum of Art, Greece, s:161162.

TRKCAN, A., U.: 2006

anak mleksiz Neolitik Dnem Yukar Mezopotamya Antsal Klt Yaplar ve Alanlar, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.

UMURTAK, G.:2000

Anadolu Figrinleri, Arkeoatlas 1, DBR, stanbul, s: 106-107.

VERHOEVEN, M.: 2002

Ritual and deology in the Pre-Pottery Neolithic B of the Levant and Southeast Anatolia, Cambridge Journal 12:2, USA, s:233-258.

2005

The Centrality of Neolithic Ritual, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:40-42.

VOIGT, M., M.: 1991

The Goddess from Anatolia: An Arch Perspective, Oriental Rug Review 11/2, s:33-39.

261

2000

atalhyk in Contex, Life in Neolithic Farming Communities, (eds Ian Kujt), USA, s:253-293.

WARBURTON, D., A.: 2005

Early Neolithic Ritual Centers, Neo-Lithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:42-47.

WATKNS, T.: 1990

The Origins of House and Home, World Archaeology, Joan Oates (eds), vol: 21, no: 3, Routledge, s:336-347.

2005

Ritual Centers for Socio-Cultural Networks, NeoLithics 2/05, The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, s:47-49.

YALINLAR, .: 1964

Orta Anadoluda Jeomorfolojik Mahedeler, Trk Corafya Dergisi 22, Ankara, s:29-44.

YILMAZ, Y.: 2002

Akl Hyk skeletlerinin Morfolojik Olarak Karlatrmal ncelenmesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.

WALKER. H. W;

The Depositional History of Ritual and Ower.

262

LUCERO L, J.: 2000

DOBRES, Marcia-Anne ve John. E. ROBB. (Ed.), In Agency in Archaeology, London and New York: Routledge, 2000.

263