H T T SANATI

YKSEK L SANS TEZ HAZIRLAYAN: Evin ZGL DANIMAN: Prof. Dr. Ekrem MEM Afyonkarahisar 2008

T.C. AFYON KOCATEPE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H BLM

H T T SANATI
YKSEK L SANS TEZ

HAZIRLAYAN Evin ZGL

DANIMAN Prof. Dr. Ekrem MEM Afyonkarahisar - 2008

ii

YKSEK L SANS TEZ ZET

H T T SANATI

Evin ZGL Tarih Blm

Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Haziran 2008

Danman: Prof. Dr. Ekrem MEM

Eski Ta andan beri Anadolu byk uygarlklarn yurdu olmutur. Bu nedenle bu corafyann ok kavimli ve ok dilli bir yaps olduu grlmektedir. Anadoluda byk bir uygarln temsilcisi olan Hitit Devleti, M.. 17001200 yllar arasnda Anadolunun siyasal kaderine hkim olmutur. Hititler, bu 500 yllk zaman dilimi ierisinde nemli sanat eserleri yaratmlardr. Bunlar kazlar sonucu ortaya karlan mimari kalntlar, antsal kaplar ve heykeltralk eserleri olarak sralanabilirler. Hitit ehirlerinde ev, tapnak ve saray yaplar ortaya karlmtr. Hitit mimarisinin en nemli zellii asimetrik bir dzende olmasdr. Sadece antsal kaplarda ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr. Hitit dini yaplarnn en eski biimleri sadece klt eyalarnn konulduu doal yerlerden olumaktadr. Zamanla bu doal kutsal alanlar yerine yaplar ina edilmitir. Bu dneme ait konut mimarisinde bireyselletirme vardr. rnein; ortak duvar yerine her evin kendi duvar olduu grlmektedir. Hitit evinin plan dikdrtgen biimli iki odadan olumaktadr.

iii

Hitit saraylar ise avlular etrafna toplanan ok sayda evden oluur. Hitit saray yapsnn en nemli zellii ayakl geitlerle oluturulmu avlularn olmasdr. Hititler planl bir ehir oluturmaya zen gstermilerdir. Hitit sanatnda heykelin ok byk nemi ve anlam vardr. Bu heykellerin ou tanr ve tanra tasvirlerinden olumaktadr. Bunlar pimi toprak, altn, bronz, gm, fildii, da kristali gibi malzemelerden yaplm heykellerdir. Hitit ehir kaplarnda yer alan heykeller boyutludur. Genellikle aslan ve sfenks tasvirlerinden olumaktadr. Bu heykelli kaplarn ehri dmanlara kar koruduu inanc vardr. Hitit sanat evre kltrleri etkilemekle beraber dier kltrlerden de etkilenmitir. zellikle Msr ve Kuzey Suriye kltrleri Hitit kltrn etkilemitir. Anahtar Kelimeler: Hitit, Hitit Sanat, Mimari, Heykeltralk, Sanat Tarihi.

iv

ABSTRACT

H TT TE ART

Evin ZGL History Department

Afyon Kocatepe University, The Institute of Social Sciences June 2008

Advisor: Prof. Dr. Ekrem MEM

Anatolia has been a center for great civilizations since stone ages. For this reason this geographical area has been dominated by different societies and their languages. The Hittite empire was one of the great civilization n the area who dominated the political destiny of Anatolia in between 1700-1200 B.C. Hittites created several noteworthy artistic studies during this period for example results of ex and on going excavations exhibits that several architectural ruins monumental and sculptures were produced during this time period. In these excavations several houses temples and palaces explored. Hittite architecture characteristically uses asymmetric figures instead of symmetric ones except monumental doors where symmetry is widely used. Religious buildings were the places where the religious objects protected. Initially these buildings were the natural places like caves etc. But later on these places replaced by men made buildings. This periods architectural trend mostly concentrated on individualism. For instance they used separate walls instead of common walls used by several people. Houses mostly contain two separate rectangle rooms. Palaces are the combination of courtyards which combines several houses to each other. Courtyards has spaces for the people so that they can cross one side to the other. They paid extra attention for a well designed city.

Sculpture had a special importance in their artistic perspectives. There are several god and goddess sculptures found in the excavations. These sculptures mostly made up of terracotta, gold, bronze, silver, ivory crystal. The figures which are on the monumental doors were three dimensional figures Sphinx and the lions were the main characters in these figures. Because they thought these lions can protect the city against to the enemy. Their culture influenced several sub-cultures on the other hand Egyptian and northern Syrian cultures influenced their culture as well. Key Words: Hittite, Hittite Art, Architecture, Sculpture, Art History.

vii

NSZ

Tez konumuz olan Hitit Sanat konusunda bugne kadar yaplm olan almalar, say bakmndan, tatmin edici olmaktan uzaktr. Buna ramen, Hititler hakknda kaleme alnm yerli ve yabanc eserlerde Hitit Sanat ile ilgili bilgiler bulmak mmkndr. Danman hocamz Prof. Dr. Ekrem MEM in gzetiminde balattmz bu almay gerekletirirken Hititlerin tarihi, kltr ve sanat hakknda yazlm birok makale ve kitab inceledik. Hititler dnemi hakknda bilgi veren yazl ve arkeolojik belgelerden yararlanma frsat bulduk. Ayrca, gnmz bilim adamlar tarafndan kaleme alnan modern eserlerden yararlandk. Yapm olduumuz bu almalar sonucunda Hititlerin evleri, saraylar, ibadet ettikleri tapnaklar ve kutsal yerleri, rettikleri sanat eserlerini ayrntl bir ekilde tanma frsat bulduk. Sz konusu eserler sayesinde Hititlerin sosyal, siyasal, kltrel ve dini yaantlar hakknda son derece nemli bilgiler elde etmeyi baardk. Bu almann gerekletirilmesinde benden hibir yardm esirgemeyen danman hocam Sayn Prof. Dr. Ekrem MEM e sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Evin ZGL Afyonkarahisar -2008

viii

ZGEM

Evin ZGL Tarih Ana Bilim Dal Yksek Lisans

Eitim Lisans: Uluda niversitesi-Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Lise: Erzurum-Karaoban ok Programl Lisesi

Kiisel Bilgiler Doum Yeri: Hns/ERZURUM Doum Tarihi: 11.11.1982 Cinsiyet: Kz Yabanc Dil: ngilizce

ix

NDEK LER ZET .............................................................................................................................ii ABSTRACT....................................................................................................................iv TEZ JR S VE ENST T MDRL ONAYI ................................................vi NSZ .........................................................................................................................vii ZGEM .................................................................................................................viii NDEK LER ..............................................................................................................ix KISALTMALAR ...........................................................................................................x G R .............................................................................................................................1 B R NC BLM I. H T TLER AINDA ANADOLUNUN CORAFYASI ................................2 K NC BLM I. KAYNAKLAR .........................................................................................................5 A) YAZILI KAYNAKLAR ....................................................................................5 B) ARKEOLOJ K KAYNAKLAR .........................................................................6 NC BLM I. H T T S YAS TAR H NE KISA B R BAKI ...................................................8 A) ESK H T T DEVLET ......................................................................................8 B) YEN H T T DEVLET ....................................................................................10 C) GE H T T EH R DEVLETLER .................................................................15 DRDNC BLM I. H T T M MAR S ................................................................................................16 A) H T T TAPINAKLARI.................................................................................18 B) H T T EVLER ..............................................................................................23 C) H T T SARAYLARI .....................................................................................24 BE NC BLM I. H T T HEYKELTRALIK ESERLER ..............................................................27 ALTINCI BLM I. EH R KAPILARI HEYKELC L ..................................................................31 SONU .........................................................................................................................34 KAYNAKA................................................................................................................36 EKLER .........................................................................................................................39

KISALTMALAR

age C CTH ev KBo KUB M s S TTK TB TAK Yk yy

: Ad Geen Eser : Cilt : E. Laroche, Catoloque des Textes Hittites, Paris 1971. : eviren : Keilschrifttexte aus Bogazki, Berlin. : Keilschrifturkunden aus Bogazki, Berlin. : Milattan nce : Sayfa : Say : Trk Tarih Kurumu : Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu : Ykseklik :Yzyl

GR

Hitit Sanat ile ilgili tez almamz alt ana blmden olumaktadr. Bir lkenin tarihini anlamann ve anlatmann en iyi yolu o lkenin corafi zelliklerini iyi kavramaktan geer. Bu nedenle almamzn birinci blmnde Hititler anda Anadolunun Corafyas konusunu gzler nne sermeye altk kinci blmde ise Hititler dnemine ait yazl ve arkeolojik kaynaklar ele aldk. almamzn nc blmnde Hititlerin Siyasi Tarihini alt balk halinde ana hatlaryla ele almaya altk. Drdnc blmde Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz almalar sonucunda ortaya karlan mimari kalntlardan bahsettik. Hitit Dini Yaplar, Hitit Evleri ve Hitit Saraylar olmak zere Hitit mimarisini balk altnda irdeleme gayreti ierisine girdik. Bu yaplarn planlar ve temel zellikleri hakknda bilgi verdik. Tezimizin beinci blmnde ise Hitit sanatnda nemli bir yere sahip olan Hitit heykeltralk eserlerinden sz ettik. Altn, bronz, gm, da kristali, fildii malzemeden yaplm tanr ve tanra tasvirlerinden oluan heykelcikleri ele aldk. Altnc blmde ise Hitit ehir kaplarn ssleyen heykel betimlemelerinden bahsettik. zellikle Boazky ehir kaplarnda yer alan klasiklemi aslan ve sfenkslerin biimsel zelliklerine yer verdik.

B R NC BLM

I. H T TLER AINDA ANADOLUNUN CORAFYASI Tarihi meydana getiren ana unsurun (yer, zaman, mekn) banda corafi mekn gelmektedir. Anadolu ya da Anatolia denilen Kk Asya topraklar Eski Ta andan beri insanlarn yerleim alan olmutur. Haritadan takip edilecei gibi Anadolu Himalayalarn ardndan Fransa, spanya ve Kuzey Afrikann Atlantik ky eridine kadar uzanan byk bir da kuann parasdr. Ortasnda, deniz seviyesinden ortalama 1000 metre ykseklikte, ok eski kayalardan oluan yksek bir plato yer alr; kuzey ve gneyden Karadeniz ve Toros dalaryla evrilidir. Btn olarak bakldnda, Karadeniz ve Akdeniz arasnda knt yapan byk bir yarmadadr. Van gl evresindeki dalardan Ege Denizine doru batya ilerledike eim alalmakta, kaya srtlar sonunda denize ulap sular altnda kaybolmaktadr1.

Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar, Anadolu tarihinin meydana gelmesinde byk rol oynamtr. yle ki; Anadolunun kuzeyden ve gneyden sradalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi*, bu ynlerden yaplan glere imkn tanmamtr. Fakat Bat Anadolu blgesindeki dalarn denize dik olarak uzanmas, pek ok istilacnn Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn mmkn klmtr2. Anadolunun dalar maden yataklar asndan da zengindir. Bu nedenle Anadolu Yakndou tarihinde nemli bir yere sahiptir3.

Anadolu tarihinde bu dalar kltr etkileimini de etkilemitir. rnein; Karadeniz blgesinde kabileler halinde yaayan ve her frsatta Hitit Devletini rahatsz eden Gaka* kavimlerine ulamak ve onlar kltrel etki altna almak mmkn olmamtr. Ayn sebepten dolay Toroslarn arkasnda oturan Kizzuvatna Krall da, bu dalar yznden, Anadolu kltrnn deil, daha ok Msr kltrnn etkisi altnda kalmtr.

1 *

J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara 2001, s.11. Bu geitler, kuzey Anadoluda Zigana ve Kop geitleri ile gney Anadoluda Glek boaz, Beylan geidi ve Arslanl Bel geididir. Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2003,s.4. 2 E.Memi,a.g.e.,s.4. 3 J.G. Macqueen, a.g.e., s.14. * Karadeniz Blgesinde kabileler halinde yaayan, sava bir ruha sahip kavimdir.

Dnyann her tarafnda yerleim merkezleri byk akarsu ve gl kenarlarna kurulmutur. Bu durum Anadoludaki yerleim yerleri iin de geerlidir. rnein, Hitit Devleti Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeye kurulurken, Urartu Devleti Van Gl ve Urmiye Gl arasndaki blgeyi yurt olarak semi, Lidya Devleti ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin sulam olduu sahada kurulmutur4.

Anadolu da yaayan insanlar zerinde iklim faktrnn de nemi byktr. klim hem sosyal hem de ekonomi anlamnda yaam etkilemektedir. klim artlar Anadolu da yaayan halkn ne yapmas gerektii konusunda ynlendirici olmutur. Anadolu ya yerleen siyasal topluluklarn hayat, genellikle tarma dayanmak zorunda idi. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma konusunda bir bilgiye sahip deillerdi. Anadolunun ziraat ekonomisine bakacak olursak bunu Msr ve Mezopotamya ile bir tutmak doru deildir. nk, Anadolu nehirlerinin hibirisi, Msrn temel kayna olan Nil nehrinin gcne ulaamyordu. Ayrca, Mezopotamya da olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle sulama ilemini yapmak Anadolu topraklar iin sz konusu olamazd. Bu nedenle, Anadolu insannn ziraata dayanan ekonomik hayatlar, bir yerde yalara bal idi. Yalarn yeterli olmas halinde bol rn alnyor, bu durumun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya kalnyordu. Bu nedenlerle Hitit krallar, devaml seferler dzenleyerek Mnbit Hilal5 blgesinden saladklar ganimetlerle geinmek zorunda kalyorlard. Anadolunun tarma elverili olmayan dalk blgelerindeki halkn geim kayna hayvanclkt. rnein, Van blgesinde M.. 9 6. yzyllar arasnda byk bir devlet kuran Urartular n da ekonomik hayat byk lde hayvancla dayanyordu6.

Hitit dnemi Anadolusunun etnik yapsn tam olarak belirlemek zordur. Ancak byle bir corafi alann ok kavimli ve ok dilli bir yap oluturduu da inkr kabul

4 5

Ekrem Memi, a.g.e., s.5. Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit Hilal blgesi ad verilir. 6 E.Memi, a.g.e., s.3-7.

olmayan bir gerektir. Bu durum, Kltepe metinlerinde geen Hitit, Luwi, Hurri ve Hatti kii adlarnn mevcudiyeti ile teyit edilmektedir7.

Anadolunun M.. 2. binin ilk yzyllarnn etnik yaps ana hatlaryla yledir; Orta ve Kuzey Anadolunun, yani Kzlrmakn evreledii blgenin Hatti halklar tarafndan iskn edildii grlr. Hatti, zerine Hititlerin temel att ve onlardan zellikle klt alannda birok eyi dn ald alt yapy temsil eder.

Gneydou Anadolu Hurriler tarafndan iskn edilmitir. Bu kavim, M.. 3. Binyln sonlarnda Mardin merkez olmak zere Gneydou Anadolu blgesi ile Kuzey Mezopotamyadaki Musul ve Kerkk dolaylarnda yaamlardr8. Anadoluda Hurri kii adlarna Kltepe metinlerinde de rastlanmtr.

Gney ve Bat Anadolu, Hitit metinlerinde Arzava olarak anlan blge, HintAvrupa halklarnn, Hititeye yakn bir dil konuan Luwilerin merkeziydi. Hititlerin yaylm merkezini belirleyen blge ise Kani/Nea (Kltepe) kentidir9. Anadolunun eskialardaki tarihi ele alnrken zellikle bu corafyann daima gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.

7 8

Stefano De Martino, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2006, s.34. E.Memi,a.g.e.,s.31. 9 S. De Martino, a.g.e., s.34-35.

K NC BLM

I. KAYNAKLAR A) YAZILI KAYNAKLAR Anadoluda ilk yazl kaynaklar M.. 2. Binyln balarnda ortaya kmtr. Daha nceki binyllarda Anadoluda hangi etnik gruplarn yaad ve hangi dillerin konuulduu hakknda dorudan bir bilgi yoktur. Hititler, yazl belgeler ile gnmze ulaan ilk Hint-Avrupal topluluktur10.

Hitit devleti snrlar ierisinde, Hititlerden baka kavimlerin yaam olduu bilinmektedir. Bu nedenle lkede tek dil, tek yaz deil, eitli diller ve yazlar kullanlmtr. Ayrca Hitit Devletini idare edenler de, deiik iler iin farkl diller ve farkl yazlar kullanmlardr. Hattuata yaplan kazlarda Nea dilinin (Hitit dili) yan sra, Hatti, Luwi, Hurri, Pala, Akkad, Smer dilinde ve eitli yazlarda yazlm tabletler bulunmutur.

Bu bahsedilen dillerde yazlm tabletlere Anadolu dnda da rastlanmaktadr. rnein; Msrda Tel el Amarna hynde yaplan kazlarda, M.. 14. yzyln ilk yarsna ait vesikalar bulunmutur. Bunlarn ou o devirde milletleraras ilikilerde kullanlan Akkad dilinde ve Akkad ivi yazs ile yazlmtr. Bununla beraber, Arzava Mektuplar ad verilen iki mektup, Hitit dilinde ve Hitit ivi yazs ile yazlmtr.

Hititler, Nea dili de denilen kendi dillerinde ve kendi ivi yazlaryla yazlm tabletler, mhrler ve kitabeler brakmlardr. Dini nitelik tayan metinlerin bir blm ile kitabelerin yazmnda ise Hitit Hiyeroglif yazs kullanmlardr11.

1906 ylnda iviyazl Boazky arivleri kefedilmitir. Eski nasya kltr dnyasna ait en nemli keifler arasnda yer alan ve 30 bin tablet ya da fragmandan oluan Boazky arivlerinde kanunlar, kral yaztlar ya da yllklar, antlamalar,

10 11

Sedat Alp, Hitit anda Anadolu, TB TAK Yaynlar, Ankara 2002, s.1. E.Memi,a.g.e., s.41-42.

mektuplar, ba belgeleri, dinsel metinler, yksek edebi deeri olan mitolojik metinler ile dualar ve fal metinleri yer almaktadr.

Mhrler ve kaya antlar zerindeki Hiyeroglif yaztlar ile ta antlar zerindeki hiyeroglif yaztlar ve kral yaztlar, korunmadklar iin elimize gememi olan aa tablet yaztlar, yazl Hitit a kltrnn dier bir zenginliini oluturmaktadr12.

II. Tuthalyann yllklar, I. uppiluliumann kahramanlk metni, II. Murilinin yllklar, III. Hattuilinin on yllk annaleri, Veba dualar gibi metinler en nemli yazl kaynaklardr. Bu belgeler, kronolojideki baz boluklara karn gvenilir bir kaynak nitelii tamaktadr.

B) ARKEOLOJ K KAYNAKLAR orum ilinin Sungurlu ilesinin 22 km kadar gneydousunda Hattua (Boazky) ehrine ait kalntlar 1834 ylnda Charles Texier tarafndan kefedilmitir13. Burada Yazlkaya olarak isimlendirilen bir kaya topluluunun duvarlar stne ilenmi saysz kabartmalar bulmutur14. Kltepe hyndeki ilk kazy1893 ylnda Fransz bilgin E. Chantre yapm, bunu 1906 ylnda hykte sondajlar yapan H. Winckler izlemitir15. Deutsche Orientgesellchaftn desteiyle binlerce kil tablet ortaya karmlardr. 1907 ylnda Alman Arkeoloji Enstits tarafndan grevlendirilen O. Puchstein, D. Krencker, H. Kohl ve L. Curtiusun katld ekip kentin yaplarn incelemilerdir. Aratrmalarda en nemli aama, 1915 ylnda F. Hroznynin Hitit dilini zmesiyle balamtr. Hititoloji denilen yeni bir bilim dal ortaya kmtr. Kltepe hynde eitli belgeler bulmutur16. Fakat Hrozny sistemli bir kaz yapmamtr. Trk Tarih Kurumu tarafndan Kltepede kaz yaplmasna karar verilmitir. 1948 ylnda Tahsin ve Nimet zg ynetiminde kazlara yeniden balanmtr17.

12 13

S.Alp, a.g.e., s.156. Muhibbe Darga, Hitit Mimarl / I. Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik Veriler), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1985,s.29. 14 Rudolf Naumann, Eski Anadolu Mimarl, ev.Beral Madra,T.T.K. Yayn,Ankara 1998, s.25. 15 E. Memi,a.g.e.,s.63. 16 R. Naumann, a.g.e.,s.26.

1927 ylnda E.F. Schmidt ve V. der Osten ynetiminde Chicago niversitesi Dou Kltrleri blm Aliarda kazlar yapmtr. Alman Arkeoloji Enstits ve Alman Dou Kltrleri Dernei 1931 ylnda kazlar K. Bittel bakanlnda srdrmtr. Bu kazlar, 1939 ylna kadar srm ve 1952 ylndan itibaren bu kazlar dzenli bir ekilde devam etmitir. 1967 ylnda ayn ekip Yazlkayada bir yap topluluu bulmutur. Bu yaplar tapnak geliiminin yorumlanmasnda nemli bir yer tutmutur. 1935 ylnda Alacahykte T.T.K. tarafndan yeniden kazlara balanmtr. Hitit tabakas olan Tabaka IIde geni bir saray ve tapnak topluluu bulunmutur. 1946 ylnda H. Th. Bossert, Ceyhan Karatepede bir da kenti bulmutur. Kabartmalar ve ift dilde yazlm (Fenike ve Hitit hiyeroglifleri) belgeler bulunmutur. 1876 ylnda G. Smith, Yukar Frat blgesindeki Cerablus yaknnda Karkam kentindeki yaplarn tanmn sunmutur. Burada Ge Hitit ana tarihlenen belgeler saptanmtr. Oppenheim ve F. Langenegger, Tell Halafta 1899 ylnda kazlara balamtr. 1929 ylnda yaplan son bir alma ile kazlar tamamlanmtr. Burada bir kent, saray, tapnak, mezar yap topluluklarn kapsayan kale, birok kabartma ve heykeller ele geirilmitir18. C. W. Mc.Ewan ve R. J. Braidwood Tell Tayinatda 1935-1938 yllar arasndaki kazlar ynetmilerdir. Ge Hitit Arami blgesine zg bir sonu ortaya kmtr. Hilani tipinde bir saray ile Ege blgesinin Megaron tipine benzeyen bir tapnak bulunmutur19. Bu bahsedilen kazlar sayesinde Hititlerin ehircilik anlay, mimari kalntlar, heykelcilik eserleri ve kk buluntular gn na karlmtr.

17 18

E. Memi,a.g.e.,s.64. R. Naumann, a.g.e.,s.27-31. 19 Wulf Schirmer, Hitit Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1982, s.26.

NC BLM

I. H T T S YAS TAR H NE KISA B R BAKI M.. 2. Binyl Anadolusunda yaayan kavimlerin en nemlisi Hititlerdir. Hititler Anadolunun yerli halk myd ya da g yoluyla m gelmilerdi? Eer yle ise nereden gelmilerdi? Bu konu hakknda farkl grler vardr. Bu grlere gre Hititler; Anadoluya Boazlar zerinden, Kafkaslardan ya da Kuzey Suriye zerinden gelmi olmalydlar. Ancak dier bir gr ise Hititlerin Anadolunun yerli kavimlerinden biri olduunu kabul etmektedir20.

Hitit siyasi tarihi balk altnda incelenmektedir. A) ESK H T T DEVLET (M.. ca. 1800-1400)

B) YEN H T T DEVLET (M..ca. 1400-1200) C) GE H T T EH R DEVLETLER (M.. ca. 1200-700)

A) ESK H T T DEVLET Kuara Krall ile balayan Hitit siyasi tarihi, Hitit tahtna geen Puarumma slalesinden gelen krallarla devam eder. Bu slaleden bahseden en eski vesikalardan biri, Hattua arivinde bulunan, I. Hattuilinin vasiyetnamesidir. Bu vesikadan anlaldna gre, Puarummann iki olu arasnda geen taht mcadelesi sonucu Labarna* taht ele geirmitir. Labarna Hattua kentini aldktan sonra Hattuili lakabn alarak Hitit Devletini kurmutur21.

I. Hattuilinin faaliyetleri hakknda en iyi bilgiyi veren vesikalar, Telepinu Ferman ile 1957 ylnda Boazkyde bulunan I. Hattuiliye ait annallerdir. Annallerden renildiine gre, bu dnemde Anadolu, Hurri kavimlerinin saldrsna uramtr. I. Hattuilinin yapt Arzava ve Halep seferleri ile Hitit Devleti Akdeniz ticaretine fiilen katlamasa da, Halep Kralln zapt ederek Eski Dounun ticaret

20 *

E. Memi, a.g.e., s.37. H. Otten, 1968 ylnda yaynlam olduu makalede I. Hattuili ile Labarnann ayn kii olduu fikrini ortaya atmtr. E. Memi, a.g.e.,s.81. 21 E. Memi, a.g.e., s.80-81.

merkezi olan Kuzey Suriyenin denetimini ele geirmi ve bylelikle ekonomik durumunu glendirmitir.

I. Hattuilinin lm sebebi bilinmemektedir. Ancak Halep antlamasnn Hitite nshasndaki kaytta Murili, Halep ehrini zaptederek babasnn intikamn ald ibaresi yer almaktadr. Bu da Hattuilinin savata lm olduunu akla getirmektedir22.

Kuara kentinde yazm olduu vasiyetnamesinde Hattuili veliaht olarak Muriliyi atamtr. Hitit tahtna geen I. Murili, babasndan devrald snrlar korumakla kalmam, Halep Krallna son verdii gibi, o zamanki dnyann en byk kltr merkezi olan Babili de fethetmitir. Bylece Mezopotamya medeniyetinin kaplar Anadoluya almtr. Byk baarlara ramen I. Murili enitesi Hantili tarafndan ldrlmtr* ve lke bir kargaa dnemine srklenmitir. Gerekten, Hantilinin tahta gemesiyle Puarumma slalesi sona ermi ve Gasp Krallar devri balamtr.

Gasp Krallar devri I. Murilinin lmnden Telepinuun idaresine kadar geen sreyi kapsamaktadr. Hantili ile balayan bu dnem srasyla Zidanza, Ammuna ve Huzzian kral olmasyla devam eder. Bu devirde hemen her kral, selefini ldrerek tahta geer23. Kargaa dnemi Telepinuun tahta gemesiyle son bulur. Bu dnem ile ilgili bilgileri Telepinuun adyla anlan fermanndan renmekteyiz. Telepinu bu fermanda hem kendi icraatlarn hem de kendinden nceki olaylar zetlemektedir. Ayrca krallk ailesi iinde ba gsteren cinayetlere de veraset yasas kararak son vermitir.

Sadece bir prens, ailenin en byk olu kral olsun. lk oul yoksa ikinci oul kral olsun. Ama varis olacak prens yoksa aileye damat olarak giren byk kzn kocas kral olsun24.

22 *

E.Memi,a.g.e., s.83-84. Bu cinayet hakknda bilgi veren belge Telepinu Fermandr. 23 E.Memi,a.g.e.,s.85. 24 I.Klock-Fontanille, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2005,s.23-24.

10

Telepinuun tahta kt dnemde siyasal ortamn bozuk olmas, onu Kizzuvatna kral putahu ile antlama yapmaya kadar gtrmtr. Bu Hititlerin imzaladklar ilk devlet antlamasdr25.

Telepinuun lmnden Yeni Hitit Devletinin kurucusu II. Tuthalyann tahta kmasna kadar geen srede belirsizlikler vardr. Bunun nedeni, bahsedilen dnem hakknda bilgi veren yazl kaynaklarn azldr. Hattua arivinde bulunan KBo II, 15 numaral metinden renildiine gre, bu dnem de Alluwamma, II. Hantili, II. Zidanza ve II. Huzzia isimli krallar tahta gemitir. Ancak ad geen krallar hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Hitit Devleti bu kargaa dneminde gcn yitirmitir. nasya dnyas, muhtemelen Zaros dalar zerinden gelen Hint-Avrupa kkenli yeni bir kavimle, Mitannilerle tanmtr26. Bylece, Mitanniler Msrdan sonra ikinci bir siyasal g olarak nasya dnyasndaki yerlerini almlardr.

B) YEN H T T DEVLET II. Tuthalyann tahta gemesiyle devlet toparlanmaya balamtr. II. Tuthalya ok sayda askeri sefer dzenleyerek egemenlik alann geniletmitir. zellikle Kuzey Suriyenin ele geirilmesi devlet politikas haline gelmitir. Bylece Kuzey Suriye zerindeki hkimiyet mcadelesi Mitanni Devleti ile Hitit Devletini kar karya getirmitir. II. Tuthalya Kizzuvatnaya, Kargam ve Halepe aknlar dzenleyerek blgedeki Hitit karlar korunmutur27.

II. Tuthalyann lmnden sonra Hitit tahtna I. Arnuvanda gemitir. Hitit Devleti, Kuzey Suriyedeki egemenliini yeniden Mitanni Devletine kaptrmtr. Kabileler halinde yaayan Gakalar, Hatti memleketine saldrarak, Kuzey Anadoluda klt merkezi olan Nerik ehrini ele geirmilerdir. zellikle kral Arnuvanda ile kralie Amunikalin dualarnda Gakalarn saldrlar anlatlmtr28. Kralie Amunikalin bu dnemde etkili olduunu gsterir mhrler bulunmutur29.

25 26

Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, TB TAK Yaynlar, Ankara 2005,s.67. E.Memi,a.g.e.,s.89. 27 E.Akurgal,a.g.e.,s.70. 28 S.De Martino,a.g.e.,s.49. 29 E. Akurgal,a.g.e.,s.73.

11

I. uppiluliuma*nn tahta gei olayn olu II. Murili tarafndan yazdrlm olan Veba Dualar adl belgelerden renmekteyiz. I. Arnuvandann lmnden sonra yerine olu Tuhkanti- Tuhalya gemitir. Gen krala sadakat yemini edenler arasnda uppiluliuma da vardr. Fakat uppiluliuma yeminini bozarak gen krala kar harekete gemitir. in ilgin yan, btn prensler, beyler ve komutanlar da

uppiluliumay destekleyerek Tuhkanti-Tuthalyay ldrmlerdir. Bu i sava sonunda uppiluliuma tahta karak siyasi gc eline geirmitir. Bylece Hitit Devleti imparatorluk olma yolunda hzla ilerlemeye balamtr30.

II. Murili tarafndan yazdrlan uppiluliumann Kahramanlklar adl tabletlerde uppiluliumann siyasi icraatlar hakknda bilgi verilmektedir. ncelikle Anadolu topraklarnda asayii salayarak, daha sonra Suriye zerine seferler dzenlemitir. Dier taraftan uppiluliumann Kizzuvatna (ukurova) ile Azzi ve Hayaa (Yeilrmak havzas) krallar ile yapt antlamalar ele gemitir. Hayaa prensi Hukkanaa da uppiluliumann kz kardei verilerek, bar antlamas akrabalk balar ile salamlatrlmtr31. Kizzuvatna Krall ile yaplan antlamayla uppiluliuma artk Kuzey Suriye zerinde bask kurabilmitir. Kargam ve Halpay (Halep) ele geirerek bu ehirleri oullar Biyaili ve Telepinunun ynetimine vermitir.

Hitit kral, Suriye zerine dzenlemi olduu ilk seferde yenilmesine ramen ikinci seferde Mitanni kraln malup etmi ve bakent Vaukaniyi ele geirmitir. Bylelikle Mitanni Devleti yklmtr. Ancak Babile kam olan Turattann olu Mattivaza, uppiluliumaya snnca, Hitit kral onu affetmi ve Mitanni kralln yeniden tesis ederek Mattivazay tahta oturtmutur. Bylece uppiluliuma Mitanni Devletini Asur tehlikesine kar tampon blge olarak kullanmtr32.

uppiluliuma Hitite bir isimdir. Daha ncekiler yada sonrakiler Hatti ya da Luvi kkenli isimlerdir.E.Akurgal,a.g.e., s.81. 30 E.Memi,a.g.e.,s.97-98. 31 E.Memi,a.g.e.,s.99. 32 E.Memi,a.g.e.,s.101-102.

12

uppiluliumann uzun sren krall dneminde oluturduu Hitit Devleti, Babil ve Msrla eit bir seviyededir33. Fakat bir evlilik teklifi ile Msrla olan ilikiler bozulmutur. Hitit Devleti, Kargam kuatmas ile urar iken, Msr kraliesi Dahamunzudan (Dahammuni) bir mektup alr. uppiluliumann birok olu olduundan sz ap ve bunlarn bir tanesiyle evlenme isteini dile getirir. Kukulu davranan uppiluliuma oullarndan Zannanzay Msra gndermeyi kabul eder. Ancak Zannanza Msra varmadan, kralienin dmanlar tarafndan yolda ldrlr. uppiluliuma evlat acsn hafifletmek iin Msra intikam seferi dzenler. Bu sefer sonucunda Hatti memleketine getirilen esirler arasnda veba salgn yaylr. Veba lkeyi krp geirmitir. uppiluliuma da veba hastalna yakalanm ve Gakalarla savarken lmtr.

uppiluliumann lmesiyle, II. Arnuvanda tahta kar fakat ksa bir sre sonra ayn salgn hastalk sebebiyle o da lr. Bunun zerine uppiluliumann en kk olu II. Murili tahta kar. Kral tahta kt zaman ok kktr. Aabeylerinin olmasna ramen II. Murilinin tahta kmas aklanmas zor bir durumu gstermektedir. Prof. Dr. Ekrem Memie gre34 aabeyleri Telepinu ve Biyaili lkede yaygnlaan salgn hastala yakalanmamak iin, Anadoluya gelmeyerek taht kk kardelerine brakmak zorunda kalm olmaldrlar.

II. Murili dnemi olaylarn, kendi annallerinden renmekteyiz. Dier Hitit krallar gibi II. Murili de Gakalarla savamtr. Kk yataki bir ocuun tahta getii haberini alan vasal krallklar ayaklanmaya balamlardr. II. Murilinin en nemli askeri giriimi Arzavann fethi olmutur. Fetihten sonra Arzavay tek bir kiiye brakmak yerine blgeyi eha rma lkesi, Mira lkesi ve Hapalla lkesi olmak zere alana blerek antlamalar yapmtr35.

II. Murili, Bat Anadoluda nlemler aldktan sonra tekrar Gakalar ve Hayaallara kar savamtr. Amurru Krall ile antlama yaplarak tampon blge olmas
33 34

salanmtr.

Tampon

devletiklerle

Hatti

lkesi

ilikileri

yeniden

E.Akurgal,a.g.e.,s.81. E.Memi,a.g.e., s.105. 35 S.De Martino,a.g.e.,s.60.

13

pekitirilmitir36. Kargamta aabeyinin lmyle II. Murilinin zor durumda kaldn gren Asur kral, Kargam zaptetmitir. Tam bu srada Hayaa memleketi de ayaklanmtr. Bu isyanlarn bastrlmasyla II. Murili dnemi sona ermitir.

II. Murilinin yerine geen olu II. Muvattali dneminde, Yakndounun iki byk devleti olan Msr ve Hitit krallklar kar karya gelmitir. Anadoludaki karklklar devam etmektedir. Gakalar basklarn iyice arttrmlardr. Ancak Yukar Memleket komutanlna III. Hattuilinin getirilmesiyle durum kontrol altna alnmtr. Artk Msr seferi iin hazrlklar balamtr. Bu dnemde Msr tahtnda II. Ramses vardr. II. Ramses Kuzey Suriye politikasn deitirmitir. I. uppiluliuma dneminden beri Hititlerin elinde olan Kuzey Suriyeyi ele geirme istei nedeniyle iki byk devletin kar karya gelmesi kanlmaz olur. Kuzey Suriyedeki Amurru Krallnn Msr nfuzu altna girmesiyle sava balar.

Msr ve Hitit devleti arasndaki bu sava, Ramsesin beinci krallk ylnda Kadete yaplmtr. Kade sava ile ilgili kaynaklar daha ok Msr tarafna aittir. Buna karlk, savala ilgili Hitit belgeleri ok daha az saydadr. Ayrca II. Muvattalinin kendi giriimlerine ilikin bir tarih eseri yazdrp yazdrmad bilinmemektedir. Hitit arivlerinde Kadee sadece Hatti saray ile firavun saray arasnda yazlm birka mektupta, III. Hattuilinin Mdafaanamesinin nsznde ve kimi uluslararas antlamalarda deinilmitir37. Msr kaynaklarnda firavunun zaferinden bahsedilse de iki taraf aslnda birbirine stnlk salayamamtr. Savatan karl kan taraf Hitit devleti olmutur. yle ki, Amurru Krall savatan sonra da Hitit devleti egemenliinde kalmtr.

II. Muvattalinin lmnden sonra yerine olu III. Murili (Urhi - Teup) gemitir. II. Muvattalinin ikinci derecedeki bir einden domu olan III. Murili taht ismi olarak dedesinin ismini almtr. Bu dnem hakknda bilgi veren tek kaynak III. Hattuilinin brakt mdafaanamedir38. Bu belgeye gre III. Murili yedi yl iktidarda kalabilmitir.
36 37

E.Akurgal,a.g.e.,s.84. S.De Martino,a.g.e.,s.63. 38 E.,Memi,a.g.e.,s.113.

14

III. Hattuili, yeeni III. Muriliyi tahttan indirerek yerine geer. Bu dnem Hititlerin Altn a olarak bilinmektedir. III. Hattuili, Babil ve Asurla iyi ilikiler kurmutur. Msrla ilikiler de dostluk erevesi ierisindedir. yle ki, on alt yldan beri devam eden Msr savalarna son verdirerek bir antlama yapmtr. Bu olay Ramsesin yirmi birinci iktidar ylna denk gelmektedir. Msr ve Hitit devleti arasndaki bu antlama, iki byk devletin eit artlara dayanarak yapt ilk antlamadr. Bu antlama dnemin diplomasi dili olan Akkada olarak yazlm ve taraflar antlama nshalarn elileri vastasyla gndermilerdir. Msra gnderilmi olan ve gm bir tablet zerine kazdrlm olduu bildirilen Hitit nshasnn msr dilinde bir tercmesi ele gemitir39. Antlama eitlik ilkesine dayanmaktadr. Suriyenin ky blgeleri Hitit ve Msr olarak iki g alan halinde bltrlmtr40. III. Hattuili, kzlarndan birini firavuna e olarak vererek, iki devlet arasndaki dostluk, akrabalk ba ile kuvvetlendirilmitir.

Bu dnemde Msra gnderilen gm tabletler zerinde Hattuili ile ei PudaHepann mhr damgalarnn olmas, Puda- Hepann ynetimde sz sahibi olduunu gstermektedir. Ayrca, Hattua arivinde kralieye ait birok mektup ve vesika bulunmaktadr41. III. Hattuilinin bir rahip olarak yetimesi ve einin rahip kz olmas nedeniyle btn ileri din araclyla yrtmlerdir. Bylece bu dnem, Hurri inancnn lkede en fazla hissedildii dnem olmutur42.

III. Hattuilinin lmyle yerine IV. Tuthalya geer. Birok vesikada kraln annesi Puda- Hepa ismine rastlanmas kralielik unvann bu dnemde de srdrdn gsterir. IV. Tuthalya dneminde, Asur devleti glenmitir. Asur-Hitit ilikileri bozulmu ve Asur devletinin basks gittike artmtr. Bu durum karsnda IV. Tuthalya, Hitit vasali Amurru kral tarmuva ile antlaama yaparak Asura kar ambargo uygulamtr. Bu dnem Hitit devleti topraklarnn en geni olduu fakat ayn zamanda k belirtilerinin de grld dnemdir. Dou ve Bat dnyalarnn ilk kez

39 40

E.Memi, a.g.e.,s.116-117. S. De Martino,a.g.e.,s.71. 41 E.Memi,a.g.e.,s.117-118. 42 E.,Akurgal,a.g.e.,s.96.

15

kar karya geldii Eskian Birinci Dnya Sava olarak isimlendirilen Troya savalar da IV. Tuthalya dneminde vuku bulmutur. Ancak, imparatorluun her kesinde balayan isyanlar nedeniyle Hititler, Troya blgesi halkna ekonomik ve askeri yardmda bulunamamlardr43.

IV. Tuthalyann lmnn ardndan tahta olu III. Arnuvanda gemitir. Ksa sre tahtta kalm olan kral hakknda pek fazla bilgi yoktur.

III. Arnuvandann lmyle yerine IV. Tuthalyann dier olu II. uppiluliuma kral olur. Bu kral zamannda, Anadoluda balayan karklklar daha da artar. Nitekim Hitit devleti Ege Gleri (M..1200) ile tarih sahnesinden ekilir44.

C) GE H T T EH R DEVLETLER Ege glerinden sonra yklan Hitit devleti varln ehir devletleri halinde srdrmtr. Anadoludaki byk devletler yklmtr. Ege gleri ile gelen kavimler Anadoluda bulunan dier kavimlerle kararak birtakm kk ehir devletleri meydana getirmilerdir45. Bylece, Anadoluda ok eitli kavimlere mensup insanlar birlikte yaamlardr. Bununla birlikte Asur-Babil gcnn yeniden douu, prensliklere son vermektedir. Bu prenslikler birbiri ardna Asur eyaleti haline gelmitir46.

43 44

E.Memi,a.g.e.,s.120-123. E.Memi,a.g.e.,s.124. 45 E.Memi,a.g.e.,s.161. 46 I.Klock- Fontanille,a.g.e., s.39.

16

DRDNC BLM

I. H T T M MAR S Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz almalar sonucunda, ortaya karlan mimari kalntlarla Eski Hitit anda askeri, sivil ve dini mimarinin varl bilinmektedir47. Hitit mimarisinin en gzel rnekleri bakent Hattua (Boazky), Alacahyk, Maathyk (Tapigga) gibi ehirlerde grlmektedir.

Hititler iin dalarn doruundaki kayalar nemli bir yere sahiptir. Kayalar, tanrlarn tahtlardr ve Hitit Krallnn gcn simgelemektedir. Hititler dini inanlar gerei kayalar kutsamlardr. zellikle Hiuva bayramlar adn tayan ritel yaztlarda kayalara ekmek, cier kurbanlar sunulduu belirtilmektedir. Kayann seilmi olduunu belirten Labarna-Kraln kutsanmas ile ilgili bir yaztta (TH = KUB XXXVI 110) u ifade yer almaktadr:

Labarnann evinde torunun ve torununun ocuklarnn sevinci, buraya ait olsun o (ev) kayann zerine bina edilmitir48. Bu ifade ile kral ailesi kayann tlsmn ve kutsalln vurgulamaktadr.

Bakent Hattua Kzlrmakn (Hallys) izdii geni bir yay ierisinde, verimli bir ovann yukar ucunda kurulmu bir da ehridir. Hititlerin ilk kral Kuaral Anittann Hatti kral Biutiden ald ve lanetledii Hattua ehri, daha sonraki krallar dneminde de bakent olarak kalmtr. Bu ehir yedi byk tapna, birok kk tapnak ve sandk duvar tekniinde rlm kent duvarlar ile en grkemli bakentlerden biridir49.

Hitit ehirleri salam bir sur sistemiyle korunmutur. Btn bu ehirlerde bulunan sur sisteminin ortak zellii, temelde devasa (kiklopik) talarla har kullanlmadan, genellikle sandk duvar tekniinde rlm olmasdr. rnein,
47 48

Muhibbe Darga,Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul 1992,s.27. M.Darga,a.g.e.,s.28. 49 E.Akurgal,a.g.e.,s.126.

17

Hattua Poternli Surda askeri mimaride, sandk duvar tekniinin ok baarl bir ekli grlmektedir. Potern ad verilen, bindirme tekniinde yaplm sivri kemerli bu tneller (2,5m-3m ykseklik, 40m-80m rampa uzunluu) kent savunmasyla birlikte klt ve dini amalar iin kullanlm olduu da kabul edilmektedir50. Poternler tnel gibi topraa oyulmayp arazinin belirli yerlerinde yzeyde ina edilmitir. Poternlerin bir ba kent iinde, dieri ise k salayan kentin dnda yer almaktadr.

Eski Hitit Devleti dneminde antsal mimarinin en somut rnei nandktepe kazlaryla ortaya karlan birok odadan oluan Hitit tapnadr. Bu tapnan yapmnda tipik Hitit evi plan esas alnmtr.

Yeni Hitit Devleti dneminde ise, sanat ve mimari yaptlar, nceki dneme gre daha antsal bir boyuta ulamtr. Bylece klasik Hitit biimi olumutur. Bu dnemde Hitit kltr ve tarihi konusundaki bilgiler olduka salamdr. ivi yazl belgelerle antlarn byk bir ksm bu aa tarihlenmektedir51.

Hitit mimarisinin zelliklerine bakacak olursak asimetrik bir dzen hkimdir. Fakat antsal kaplarda ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr. Hitit bakentinde alt ehir kaps bilinmektedir. Bunlarn iinde en ok tannanlar Kral Kaps, Yer Kap/Sfenksli Kap ve Aslanl Kapdr52. Bu isimler, kaplar ssleyen heykellere izafeten verilmitir.

Antsal kaplar, bar zamanlarnda giri ve klara elverili, sava zamanlarnda ise kentten darya k yasaklayarak kenti kontrol altnda tutup, savunmaya olanak salyordu. Antsal kaplarn saylar, kentin byklne, yerleri ise toprak durumuna balyd. Askeri amalarla hendeklere alan gizli kaplar ise antsal kaplarn yannda, yan geit ya da potern olarak ina edilmilerdir53.

50 51

M.Darga,a.g.e.,s.27. R.Naumann, a.g.e.,s.503504. 52 M.Darga,a.g.e.,s.84. 53 R.Naumann,a.g.e.,s.277.

18

Yeni Hitit Devletinin, Ege gleriyle yklmas sonucunda Anadoluda mimari faaliyetler durmutur. Bu ykm, bugn Alacahyk, Boazky, Kltepedeki yaplarda grlen yangn izleriyle saptanmtr.

Bu g hareketleri sonucunda Hititler ve zellikle Luvviler Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyeye g ederek kk kent devletikleri kurmulardr. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndaki kazlar Zincirli-Samal, Malatya, Kargam, Sakagz ve Tel-Tainat hyklerinde gerekletirilmitir54. Bylece Ge Hitit kentleri ortaya karlmtr.

Bu dnemde (1.Binyln balarnda), Kuzey Suriye yerel zellikleri, Hitit ve Arami zellikleriyle kararak, mimarlk ve yap heykelcii anlamnda ksa sreli deiik bir kltr domutur. Douda Frata, gneyde Hamaya, kuzeyde Malatyaya, batda Karatepe ve Glldaa kadar Ge Hitit Sanat denilen bir kltr yaylmtr55.

Ge Hitit mimarisi tutucu bir grnme sahiptir. Evler iin karlatrma buluntusu yoktur, ancak tapnaklar Kuzey Suriye geleneini yanstrken, saray yapsnda kark zellikler grlmektedir. Artk bir savunma ngrlmedii iin, poternler ve kuleler gibi yap eleri de kullanlmamtr. Daha ok resmi yap, saray, tapnak ve antsal kaplardaki sslemeler grlmektedir56. Saray yaplarnda Hitit yap biimi olan hilammar* plan grlse de, bu tarz mimari, Kuzey Suriyede M.. 1200den nce bilinmekteydi. Bu dnem mimari eleri olarak dayanma ayaklarndan ve alak sekili pencerelerden sz edilmektedir. yle ki, bahsedilen ayaklar, stun ve hayvan biimli altlk olarak Ion- Aiolia mimarisini youn biimde etkilemitir57.

A) H T T TAPINAKLARI Boazkyde (Hattua) Alman arkeologlarn yzyln bandan itibaren srdrdkleri kazlar sonucunda Hitit dini yaplarnn gzel rnekleri ortaya

54 55

M.Darga,a.g.e.,s.220. R. Naumann,a.g.e.,s.510. 56 W. Schirmer, a.g.e.,s.12. * ngeit. 57 R.Naumann,a.g.e.,s.510.

19

karlmtr58. Hititlere ait en eski tapnak yaplarnn Anitta dneminde ina edildii anlalmaktadr. Anitta, metninde yle sylemektedir:

Neada kent yaptrdm. Kent arkasna ben, gklerin Frtna tanrsnn evini ve Siusumminin evini yaptrdm. / Tanr Halmasuittann evini, efendim Frtna tanrsnn evini ve si(na)-summinin evini yaptrdm./ ve savatan ne mallar getirdimse, onlar oraya adadm.

Dini yaplarn en eski biimlerinin, zel bir yaps olmayan, sadece klt eyalarnn konulduu, doal yerler olduu kabul edilmektedir. Zamanla bu doal kutsal alanlar yerine yaplar ina edilmitir59. Eski Hitit Devleti dneminin en nemli yaps nandktepede ortaya karlan tapnaktr. nandktepede IV. yap katnda bulunan bu Hitit tapna dikdrtgen planl, bulunduu tepenin ekline uygun bir biimde ina edilmitir. Bu Hitit yap tekniinin zelliidir. yle ki, odalar dz bir hat zerine deil, tepenin ekline gre ileri-geri ina edilmitir60. Drt veya alt odal olarak ortaya karlm bu tapnak, Hitit evlerinin yan yana ve arka arkaya dizilmesiyle bir Hitit evi plannda yaplmtr.

Boazkyn yaklak 2 km kuzeydousunda, Hitit dini yaplarnn en grkemlisi Yazlkaya bulunmaktadr61. Yazlkayann en eski dnemlerde iki doal galeriden oluan kutsal bir alan olduu grlmektedir. Fakat bakent Hattuan neminin artmasyla, bu kutsal alan ak hava tapna halini almtr. Birok ek yapyla geniletilmitir62.

Yazlkaya, kent tapnaklar yaplana kadar Hitit halknn en nemli kutsal alan olmutur. Bu doal kutsal alan, tarih ncesi alardaki yerkabuu hareketleri srasnda kaya topluluunun iinde dikey duvarl iki kovuk halini almtr. Bunlar Ana Oda ve Yan Oda olarak isimlendirilmilerdir. Ana odann duvarnda tanrlar geidine katlan

58 59

M.Darga,a.g.e.,,s.88. R.Naumann,a.g.e.,s.450-451. 60 Tahsin zg, nandktepe-Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, T.T.K.Yayn, Ankara 1988,s.4. 61 J.G. Macqueen,a.g.e.,s.138. 62 W.Schimmer,a.g.e.,s.11.

20

63 kabartma yer almaktadr. Yan oda duvarnn bir tarafnda ise 12 tanr betimi ve bunun karsnda kral Tuthalya ile tanr betimi ve yere saplanm bir kl kabartmas ilenmitir. Yan odann giriine iki yaratk (demon) yerletirilmitir. Kaya duvarlar yer yer ilenmi, dzeltilmi ve yarklar kesme talarla doldurulmutur. Bu nedenle kayalar arasnda kk odalar oluturulmutur63.

Tanr

evi

ile

saray

yaplarnn

birbirlerine

kartrlmas

sonucunda

Yazlkayada saray yaps olarak deerlendirilmitir. Tapnak ve sarayn kurulu amalar ayndr. Ancak, tapnan tanr evi (saray) olmas ile bu karklk ortadan kaldrlmtr64.

Dini yaplarn balca zelliklerine bakacak olursak, d grn bakmndan bir benzerlik yoktur. Ancak, yap geleri bakmndan birbirlerine benzedikleri

grlmektedir. Bu yaplarda sk olarak grlen geler unlardr: Kaplar, merdiven, avlu, avlu geidi, hilammar, n odalar, kutsal yerler, E.S.A*, dip odalar ve yan odalardr. Yap gelerinin birbirlerine eklenmesiyle Hitit tapnaklarnn oluumu tamamlanmtr.

Hitit tapnaklar aydnlk yaplardr. nk yap geleri avluya gereksinim duymadan dardan almaktadr. Buradan da anlalaca gibi her ge tek bana duruyormu gibi karmza kmaktadr65. Dini yaplarn at biimi hakknda yeterli bilgi yoktur. Ancak yazl belgelerde dz damdan sz edilmektedir66. at hakknda bilgi veren metin yledir:

Tasmisu, Frtna Tanrsnn szlerini iittiinde, hemen ayaa kalkt, eline asasn ald, ayana hzl giden ayakkablarn ekti. O yksek bir kuleye trmand ve Hepatn karsnda yerini alarak konutu: Efendim, ona uygun grlm olan yllar doldurana dek, yetersiz bir yerde kalacak. Hepat, Tasmisuyu grnce az daha damdan

63 64

R.Naumann,a.g.e., s.456. R.Naumann, a.g.e.,s.464. * Klt heykelinin ykanp, kutsanp, giydirildii, dnyevi baklardan uzak tutulduu odalardr.R.Naumann,a.g.e.,s.468. 65 R.Naumann, a.g.e.s.485. 66 W.Schimmer,a.g.e.,s.11.

21

aa dyordu. Bir tek adm atsayd damdan dyordu, fakat Hieoroduller onu tuttular ve brakmadlar. Tasmisu sylevini bitirdikten sonra kuleden aa indi ve frtna tanrsna gitti.67

Antsal tapnaklarda, asimetrik plan uygulanmtr. Giri ksmnda yani tapnan ana ksmnda simetrik bir dzen grlmektedir. Dier bir zellik ise stunun kullanlmam olmasdr. Bunun yerine daha ok aa ve ta direkler kullanlmtr68.

Boazkyde antsal boyutta dokuz tapnak ve kk boyutlarda yaklak otuz tapnak/apel gn na karlmtr69. Bu tapnaklarn (I-V) birok tanrya hizmet ettii grlmektedir. nk, Hitit toplumundaki her byk tanrya bir tapnak yapma olana yoktur. Hattinin Frtna tanrsna ve Arrinann Gne tanrasna adanan Byk Tapnak Hattuada kuzey ehrinin merkezinde yer almaktadr. Antsal bir yap olarak karmza kan bu tapnak (Tapnak I) 166m x 153m boyutlarndadr. Tapnan evresi yollar, meydanlar ve meydanlara alan dar ynl depo odalar ile oluturulmutur. En byk Hitit tapna olan bu tapnan drt girii bulunmaktadr. Ana giri antsal bir kapyla sslenmitir70. Tapnan evresinde ok odal bir yap kompleksi ortaya karlmtr. Tapnak ile bu yaplarn bir balants olduu dnlmektedir. Buradan karlan maden buluntular ve yazl belgelerden anlald kadaryla Sanatkrlar Evi olarak tannmasn salamtr. Burasnn tapnan klt personeli tarafndan kullanlm olabilecei dnlmektedir71.

Byk tapnak alan bir duvarla evrilmitir. Gney batdaki bir yapdan avluya geilmektedir. Kapnn karsndaki ayakl geitler ile iki cella*ya balanmaktadr. Besin maddelerinin depoland magazinlerin ise iki ya da katl olduu dnlmektedir. Bu tapnak kutsal bir merkez olduu kadar, ekonomik bir merkez olma zelliine de sahiptir72. Tapnan ina malzemesi kireta, ahap ve kil karm
67 68

R.Naumann ,a.g.e.,s.162. M.Darga,a.g.e.,s.89. 69 M.Darga,a.g.e.,s.90. 70 W.Schimmer, a.g.e.,s.17. 71 M.Darga, a.g.e.,s.90. * ok tanrl dinlerde tapnan iinde klt objesinin ya da tanr heykelinin korunduu en kutsal blm.M.Szen-U.Tanyeli,Sanat Kavram ve Terimleri Szl,Remzi Kitabevi, stanbul 2001.s.51. 72 M.Darga, a.g.e.,s.92.

22

bir malzemeden olumaktadr. Tapnan evresinde geni yollarn altnda pis suyu atma kanallarnn denmi olduu saptanmtr.

Byk tapnan evresi, ikinci derecede nem tayan yaplarla evrilmitir. Bunlardan biri Yamataki Evdir. Bykl, plan ve ok katl olmasyla ilgi ekmektedir73. Yolun teki yakasnda, ambarlar dnda 15 oday kapsayan Gney Alan (118 x 55m) nemli bir yere sahiptir. Bu yaplar topluluunun tapnak hizmetleri grevlilerinin kapsamnda olduu dnlmektedir. Burada bulunan Hurri dilinde yazlm bir kil tablette, 18 din grevlisi, 19 kil tablet yazcs, 33 tahta tablet yazcs, 33 khin, 10 arkcnn grevlendirildii E G I S K I N-T I dan yani Gc Evinden sz edilmektedir. Bu yap topluluunun tapnakta almadklar sre boyunca bu grevlilere ayrlm olduu dnlmektedir74.

Boazkyde bulunan tapnaklar haricinde Ge Hitit dnemine tarihlenen tapnaklar vardr. Bunlar, Karkam Frtna Tanrs Tapna, Guzana (Tell Halaf) Saray ve Tapna, Tell Tayinat Saray ve Tapnadr.

Suriye snrnda Cerablus yaknlarnda 1878 de balayan kazlar sonucunda bir takm yaplar ortaya karlmtr. Bu yaplar Fratn yukar kesiminde, eski Kargamtadr. Frtna tanrsna adanm bu tapnakta ve 30 x 30m llerinde bir avlu bulunmutur. Bu tapnaa giri n cephedeki iki geni oyuntuyla salanmtr. Kapnn stndeki pencereden k alan odann iinde klt gerelerinin konulduu bir seki bulunmutur. Avlu iinde sunan alt yapsn oluturan temel yer almaktadr.

Guzana (Tell Halaf) saray ve tapna, Haburun yukar kesimindeki antik kent Guzanadadr. Dikdrtgen planl bir ehir iinde saray ve tapnak bulunmaktadr. Saraytapnak kale duvarn aan bir yksekliktedir. Yap 8 x 36m llerinde, bir ana oda birka yan odayla n avluya eklenmitir. Kap, aslan ve boalarn srtnda tanan tanr tasviriyle sslenmitir. n avludaki tanr heykelciklerinin bulunmas yalnz saray deil tapnak olduu yorumunu getirmitir.

73 74

M.Darga,a.g.e.,s.90-93. R.Naumann,a.g.e.,s.474.

23

Tell Tayinat saray ve tapna ise 1935de balayan kazlarla gn na karlmtr75. Plan emas bakmndan Ege blgesinin Megaron tipini yanstan bir tapnak bulunmutur. 7 x 25m llerindeki tapnak douya doru genilemektedir. Kapal yan duvarlar arasnda n avlu ve cellalar vardr. Tapnan stun tabanlar ift aslanla sslenmi vaziyettedir.

B) H T T EVLER Anadoluda M.. 2.Binyldan kalan mimari kalntlar vardr. zellikle Hititler dnemine ait konut mimarisinde bireyselletirme grlmektedir. yle ki, ortak duvardan kanlm, her ev kendi duvarn kazanmtr76. Birbirlerinden sokaklarla ayrlm evler kurulmutur. Tm kent geniletilerek planl bir ehir olmasna zen gsterilmitir.

Hitit evinin plan emas dikdrtgen biimli iki odal bir grntye sahiptir. Odalar 2-4m llerinde, 50-60 cm duvar kalnlklarndadr. Daha ok odaya ihtiya duyulduunda iki oda daha eklenerek drt odal plan eklini almtr. Evin giriinde hangi odalarn yer ald konusunda kesin bir bilgi yoktur.

Hititler avlu ve alma yeri olarak evlerin yaknndaki alanlar kullanm olmalydlar. Evlerin duvarlar kuzey-bat, gney-dou ynnde uzandklar iin belirli bir dzenin olduu grlmektedir. Evlerin, kaln duvarl avlular vardr. Bunlar, etraf odalarla evrili bir i avlu eklinde deildir77. Avlu daha ok evle ilgili amalar iin kullanlan bir n bahe durumunda olmalyd78.

Byk Krallk anda iki odal, n avlulu ev tipi rneine Boazky aa kentte (k/20) rastlanmaktadr. Evlerin bamsz duvarlar vardr. Bunun sonucunda bitiik yaplm yaplarda ift duvarlar olumaktadr. Bu adaki evlerin ok odal olmas, ikinci katn varln rtmektedir79. Fakat Boazky aa kentte din

75 76

W.Schirmer,a.g.e.,s.24-26. R.Naumann, a.g.e.,s.377. 77 R.Naumann, a.g.e.,s.381. 78 J.G.Macqueen, a.g.e.,s.91. 79 R.Naumann, a.g.e.,s.384.

24

grevlisinin evi olduu dnlen bir yapnn ikinci kat olduu tespit edilmitir. Ayrca buluntular da bu yapnn ev olduu yorumunu getirmitir.

Boazky Aslanl Kapdaki Ev Hitit ev mimarisinin ana ilkelerini yanstt iin nemli bir yere sahiptir. Drt oda evin ana blmlerini oluturur. Batda ise ne doru knt yapan iki oda daha eklenmitir. Buradan karlan mlek buluntularna gre, bu odalarn ambar ya da kiler olduunu dndrmektedir. M.. 14. yzyla tarihlenen bu ev, Eski Hitit evine oranla bir gelime olmadn gstermektedir80.

Hitit evlerinde farkl bir plan emas grlmemektedir. Yap tipleri hemen hemen ayndr. Standart yap malzemesi olarak ta zerine kerpi kullanlmtr. Bazen srf ta malzemenin kullanld grlmektedir. at balktan dz dam eklindedir. Bazen evlere, ahaptan oluan ikinci kat eklenip, bazen de arazinin eiminden yararlanlarak binann bir ucuna bodrum odalar yaplrd. Bu odalar depo niteliindeydi. st katlar ise yaama alanlar olarak kullanlyordu. Yer demeleri dvlm topraktan ya da sva, akl, tala kaplanabilmekteydi. Ta demeli yerlerin bazlar banyo veya tuvalet olarak kullanldn dndrmektedir81.

Bu blgedeki eski evlere baklacak olursa, yaln alt katlar, cumbal ve bytlm st katlardan olumaktadr. Tahta merdivenlerin dardan ikinci kata kt grlmektedir. st kat yaanlan yer, alt kat ise ahr, ambar olarak kullanlmaktadr. Hitit konutlar da bu dzeni gsteriyor olmalyd82.

C) H T T SARAYLARI Boyutlar bakmndan ev tipini aan, egemen bir kiinin konutu olarak yorumlanabilen yaplar Saray olarak kabul edilmektedir.

80 81

R.Naumann, a.g.e.,s.387. J.G.Macquuen, a.g.e.,s.92. 82 R.Naumann,a.g.e.,s.390.

25

Hitit devlet ynetiminin merkezi, kaynaklarda E.LUGAL kral evi, saray ve E.GAL byk ev denilen binalardan olumaktadr. Bu binalar bakent Hatua ve dier kentlerde de bulunmaktadr83.

Hattua sivil konutlara ayrlm bir kent olmaktan ok ynetim ve tapnma merkezi olarak grlmektedir. Boazkyde bulunan Kral Kalesi en nemli Hitit saraydr. Kale ve saray yaplarnn Eski ve Orta Krallk ile Ge Krallk erken dnemlerinde nasl olduu konusu pek aklk kazanmamtr. Yksek dzln yalnz gney-bat blmnde, yap E ve D arasnda bulunmu bu dneme ait yaplarn (tabaka V ve IV) bir blm zel konut olup, G altnda kalan yap resmi niteliklidir. Bu nedenle yalnz Byk Krallk a saraylar incelenebilmektedir. Kral kalesinde karlm yaplarn ou kral saray ile ilikilidir. yle ki, tm kalenin bakent olduu dnlmektedir.

Saray Bykkalenin kayalk tepesinde, eski ehre hkim bir arazi zerine kurulmutur. Hattuan odak noktasn oluturmaktadr. Bu kayalk alan 150m geniliinde, 250m uzunluunda kent duvarlaryla evrilmitir. Kalenin ana girii gney-bat kesinde yer almaktadr. Saraya girii salayan kaplar da vardr.

Bykkale saraylarnn olduka zgn bir grnme sahip olduu bilinmektedir. Arka arkaya dizilmi avlular etrafnda toplanan saraylar birbirlerinden belirli bir ekilde ayrlan ok sayda evden olumaktadr. Sarayn d grn hakknda kesin bir bilgi yoktur. Ancak sarayn, kale iindeki stnlnden dolay iki katl olduu dnlmektedir.

En tepedeki dier bir asal sarayn plan hakknda ok az bilgi bulunmaktadr. avlusu ve ayakl geitleri olan bir yapdr. Bu i avlulu tek yap, tapnaklar anmsatan bir biimi yanstmaktadr. Orta ve Aa Kale avlusundaki yaplar ayakl geitlerle birletirilerek tek yap olarak kalmas salanmtr. Orta Kalede bulunan bir sarayn aslanlarla sslenmi antsal kaps bulunmaktadr84.

83 84

S.De Martino, a.g.e.,s.80. R.Naumann, a.g.e.,s.406-408.

26

Boazkydeki

yaplar

bir

kompleks

halinde

oluturulmutur.

Oda

gereksinimine gre, yeni odalar eklenerek, baz odalar eik al olarak ina edilmitir. Hitit saray yapsnn en belirgin zellii, evresindeki ayakl geitlerle oluturulmu avlularn olmasdr. Burada avlu, simgesel olarak dnlmtr85.

Saray ve tapnak ayrt edilemeyecek yapsal zellikler gsterebilirler. Sarayn baz blmleri dini amalar iin kullanlrken, tapnaklarda ise egemen kiilere ayrlm blmler olduu grlmektedir. rnein, Boazkyn en byk tapna olan Tapnak I ve Vin uzun sre saray olarak bilinmesi gibi. Daha sonra yaplan aratrmalar sonucunda bu yaplarn tapnak olduu kesinlemitir86.

Byk Hitit Krallnn sona ermesiyle Bykkaledeki mimari, bir yangnla ortadan kalkmtr. Kale duvar iinde bamsz yaplar, ayakl geitler ve avlularla birletirilerek tmel bir saray yaps oluturulmutur87. Saraylardaki bamsz yaplarda dzgn bir oda plannn uyguland grlmektedir. Bu bamsz yaplar ustalkla birletirilmitir.

85 86

R.Naumann, a.g.e., s.419. R.Naumann, a.g.e.,s.412. 87 W. Schirmer, a.g.e.,s.20.

27

BE NC BLM

I. H T T HEYKELTRALIK ESERLER Anadoluda M.. 3. Binyln sonlarnda teknik bakmdan ileri bir heykel sanat mevcuttur. Bu an heykel sanat idol sanatnn etkisi altndadr88.

Hitit sanatnda heykelin ok byk anlam ve nemi vardr. nk tanr heykelleri yurtlarn kutsal simgeleri olarak dnlmekteydi. Hitit heykelciklerinin ou tanr ve tanra tasvirlerinden olumaktadr. Heykeller mabetlerin en nemli demirbalaryd. Genellikle madenden imal edilmi olup; bronz, altn ve gm rnekleri grlmektedir. Ayrca elektron, fildii, da kristali ve lapis-lazuli malzemelerinden yaplm heykelciklere de rastlanmaktadr.

Hitit heykellerinin byk bir ksm tapnaklarda ya da krallarn diktirdii antlarda yer almaktadr. Bu nedenle, bu kabartma ve heykellerin saray sanat rn olduu dnlmektedir89.

Hitit yaztlarnda heykel yontan sanat iin e-si / eru Akkada szc kullanlmtr. Hitit kral ve kraliesinin heykel yapmna nem verdikleri grlmektedir. zellikle III. Hattuilnin Babil kral Kadaman-Enlile yazd mektupta (CTH 172), bir heykeltra istemekte ve ii bittiinde geri yollanacan sylemektedir. Ayn mektupta, nceden istenmi heykeltran, Babile geri gnderildii belirtilmektedir90. Buradan anlalaca gibi, Byk Hitit kral saraylarnda Babilli ve yabanc usta-heykel sanatlar altrlmtr.

Eski Hitit dneminden gnmze pek az heykel rnei kalmtr. Bu dnemin plastik eserlerini daha ok gneydou Anadolu kkenli yap-adak ivileri

oluturmaktadr. Bunlarn grnm yass olup, st ksmlar, stilize edilmi insan gvdesi (tanr, tanra) biiminde ve alt ksmlar ise bir yere sokulmak iin, bir tr ivi
88 89

S.Alp, a.g.e., s.193,194. E.Akurgal, a.g.e.,s.129. 90 M.Darga, a.g.e.,s.95.

28

gibi yaplmlardr. En ok tannanlar Arapkir, Aliar, Zincirli, Tilmen Hyk kkenli olanlarla, Doanehir (Malatya) rnekleridir. Bu tr ivilerin yaylma alan Hititlerin ana vatan olmayp, daha ok Toroslarn gneyi ve gneydou Anadolu olmaldr91. Boazkyde bulunan Akkada ve Hitite yazlm ivi yazl belgelerde, I. Hattuilinin gneydouya yapt seferlerinde ganimet olarak birok kymetli eya yannda tanr heykellerini de memleketine getirerek, mabetlere koydurttuu belirtilmektedir.92

Eski Hitit dneminin en ok tannan maden eseri, satn alma yoluyla Anadolu Medeniyetler Mzesine getirilen Dvlek heykelciidir. Bu heykelcik, 11,4cm yksekliinde olup, bronzdan imal edilmitir. Bandaki ift boynuzdan anlald kadaryla bir tanry temsil etmektedir. Heykelciin sa kolu yukar kalkk, sol kolu ne doru uzatlmtr. Kulaklarnda kpe vardr. Hitit sanatnn karakteristik gesi olan sivri ulu ayakkablar grlmektedir. Hitit maden sanatnn bayaptlarndan biri de Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan 17 cm boyundaki gm geyik ve boa riton*lardr93.

Eski Hitit dneminde pimi toprak heykeller ustalkla ilenmitir. Bu heykeller dini trenlerde kullanlmak iin yaplmtr. zellikle Frtna Tanrsnn iki boas erri ve Hurriyi temsil etmektedir94. Bu tr heykelcikler sunu kab olarak kullanlmtr. Bu kaplarn azlar deliktir ve srtndan sv kurban aktlmaktadr.

Yeni Hitit dneminde heykelcikler iki grup halinde izlenmektedir. Bunlar mimarla bal heykeller ve rlyefler ile kaya zerindeki rlyeflerdir. Bu dnemde insan biimli ta heykelciklerinin ok az rneklerine rastlanmaktadr. Ancak, Alacahykde bulunmu olan basz insan heykeli plastik bir biimde ilenmitir. 2.10m yksekliindeki olan bu heykel, antsal heykelin somut bir rneidir.

91 92

M.Darga, a.g.e.,s.34. S.Alp,a.g.e.,s.195. * Riton (Rhyton): Boynuz ya da hayvan ba biiminde Antik seramik kap tr.(M. SzenU.Tanyeli,a.g.e.,s.202). 93 M.Darga, a.g.e.,s.36-40. 94 M.Darga, a.g.e.,s.42-43.

29

Boazkyde ise, insan biimli heykellere ait paralar bulunmutur. zellikle heykellerin ba ksmna ait bu paralar, Hitit heykel sanatnn nemini gzler nne sermektedir95.

Bu dnemde grlen bronz ve deerli madenden heykelcikler, Eski Hitit dnemi sanat geleneini srdrmektedir. Bu dnem insan heykelciklerinin hepsi tanr betimlemelerinden olumaktadr. Bu dnem klt heykelciliinin revata olduu bir dnemdir. Kk boyutlu (3cm) altn heykelciklerin arka yzlerinde bulunan halkalarn, amulet / muska olarak kullanldn kantlamaktadr.

Hitit sanatnda altndan ve bronzdan yaplm tanra heykelcikleri ayr bir grubu oluturmaktadr. Norbert Schimmel koleksiyonunda bulunan altndan yaplm Gne Tanras (4,3cm); disk biimli, geni apkas, aslan ayakl taht ile bu grubun en ilgin eseridir. Tanrann kucanda plak ocuk betimi vardr. Disk eklindeki bal nedeniyle Ana Tanra, Gne Tanras olarak yorumlanmaktadr96.

Amasya civarndaki Doantepe hynde bulunmu olan heykelcik ise, bu dnem maden sanatnn bayapt olarak bilinmektedir. Heykelcik sivri balkl, ksa giysili, yrmekte olan gen bir erkei temsil etmektedir. Bu heykelcik Hititlerin bronz dkmnde ulatklar teknik seviyeyi kantlamaktadr.

Kayseri Mzesinde bulunan altndan yaplm iftlik Heykelcii kadn klt heykellerinin amulet olarak tannm en kk rneidir. Bu heykelcik, Hitit mparatorluk devrinin bir eseridir97. Bir kaide zerine oturmu, banda disk biimli bal bulunmaktadr. Bu kadn betiminin tanradan ok tanrya sunulmu bir inanl kadn betimi olduu dnlmektedir. Boazky kkenli bu heykelcikte tanrsal bir simge grlmemektedir98.

M.Darga, a.g.e.,s.598. M.Darga, a.g.e.,s.102. 97 eniz Doan, iftlik Heykelcii,(Anadolu XIV,1970den ayrbasm),T.T.K.Yayn, Ankara 1972,s.74. 98 M.Darga, a.g.e.,s.104.
96

95

30

Kayseride bulunmu olan bronz tren baltas olduka dikkat eken dier bir rnektir. Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan tren baltas, 19,5cm x 9,2cm boyutlarnda, 1,025kg arlndadr. Bu tren baltas tanrya adanm bir klt eyas olduu gibi, bir tanr heykelinin elinde tutuu silah-simge olduu dnlmektedir. Baltadaki figrler aadan yukarya doru dzenlenmi bir sralama ierisindedir. Konunun ana figr merkezdedir. Ortada aslan zerinde bir tanr betimi vardr. Boynuzlu bu figr gne tanrsdr99. stte kanatl gnei tayan kark yaratklar, aslanlar betimlenmitir.

Hitit

heykeltralk

eserlerinde

pimi

toprak

ve

madenden

yaplm

heykellerden baka fildii ve da kristalinden yaplm heykelcikler de bulunmaktadr. Fildii malzeme Anadoluya dardan ithal edilmitir. Hitit yazl belgelerinde Smerce LUAM.S ve Hitite hapla szc fildii anlamna gelmektedir. Boazkyde bulunmu olan fildii malzemeden yaplm Da Tanrs heykelcii, nemli bir yere sahiptir. Bu fildii heykelcik, farkl biimde olmas nedeniyle yabanc sanat tarafndan yerel iilikte yaplm bir Hitit eseri izlenimi vermektedir100. Boynuzlu bal, pullu uzun giysisi, uzun sakalyla da tanrs ikonografisini yanstmaktadr.

Yaztlardan renildii kadar da kristalinden yaplm klt eyalar da vardr. Hitit yazl belgelerinde Smerce NADUSU.A, Hitite parashi/a szc da kristali anlamnda kullanlmtr. Tarsus Gzlkulede karlm 6,1cm boyundaki heykelcik, bu malzemeden yaplmtr. Bann zerindeki sivri klah belirgin deildir, ama Hitit bieminde yontulmu gen bir tanr betimi grnmndedir.

Hitit klt envanteri yaztlarnda tanr heykelciklerinin zellikleri belirtilmektedir. Bu belgelerde yer alan figrlere ramen ele geirilmi olan eserler azdr. Bu belgeler Hitit sanat dnyasnda gelimi bir kk sanat dalnn var olduunu kantlamaktadr.101

99

M.Darga, a.g.e.,s.109. M.Daga, a.g.e.,s.110. 101 M.Darga, a.g.e.,s.112.

100

31

ALTINCI BLM

I. EH R KAPILARI HEYKELC L Hitit ehirlerinde bar zamanlarnda giri ve ka elverili, sava zamanlarnda kentten darya k salayacak antsal kaplarn varlna rastlanmtr. Antsal kaplarn saylar kentin byklne baldr. Askeri amalar iin kullanlan gizli kaplar ise antsal kaplarn yanna gizli geit olarak yani potern olarak ina edilmilerdir.

Kent surlarnda bir kapnn olmas savunma gcnn zayflamas anlamna gelmektedir. Bu nedenle antsal kaplar, normal bir duvara gre daha yksek bir biimde ve zel nlemler alnarak yaplmlardr. Yalnz kentin nemli kaplarnn sslenmi olduu grlmektedir. Bu kaplarn, ehir d yzlerinde, kap pervazlarn oluturan monolit talar zerine yontulmu, aslan ve sfenksler, protom eklinde (bedenin n ksm) heykel olarak boyutlu ilenmilerdir. Bu hayvan betimleri ayr birimler ve kaplara eklenmi geler deildir. Bunlar kap mimarlnn btnln tamamlayan bir ksm oluturmaktadrlar.

Boazkyde sadece kapda, Aslanl Kap, Kral Kaps ve Sfenksli (Yerkap) Kapda heykeltralk eserleri grlmektedir. Bu heykelli kaplarn, ehri dmanlara ve ktlklere kar koruyaca inanc vardr. Aslanl ve Sfenksli kaplardaki heykeller monolit talar zerine boyutlu olarak ilenmilerdir.

Aslanl kapda yer alan aslan figrleri, Yeni Hitit dneminde form ve biimleri asndan klasiklemilerdir. rnein kbik ve durgun bir aslan heykelinin en nemli birimi ba ksmdr. Bedenin te birini kapsayan ba, ayrntl bir ekilde ilenmitir. Hitit aslannn karakteristik yz biemi genellikle ak, saldr annda betimlenmi az ve dar sarkk dil eklindedir.

ehir kaplarnda yer alan dier bir heykel betimi ise sfenkslerdir. Boazkyde kap geitlerini koruyan drt sfenks yontusu bulunmutur. Bu sfenkslerden biri

32

Berlinde, bir dieri ise stanbul Eski ark Eserleri Mzesindedir. Dier iki sfenks ise restore edilerek eski yerlerine yerletirilmilerdir102. Bakentin kap aslanlar ile ayn atlyeden km olduu sanlan sfenkslerin balarnn ayrntl bir ekilde ilendii grlmektedir. Heykel sanats ana prensiplere sadk kalarak kap aslanlar gibi gvdelerde detaya girmemitir. Ancak sfenkslerin kadn balar olduka etkileyici bir biimde ilenmitir. Sanat tarihinde arkaik glmseme denilen ifadeyle yz anlamlandrlmtr. Kbik bir gvde zerinde yer alan bu ba, heykele gizemli bir grnm vermektedir.

Boazky Kral kapsnn i yzndeki koruyucu tanr kabartmas antsal rneklerden biridir. Bandaki boynuzlu miferden tanr olduu anlalmaktadr. Ancak, tanrnn bir ift boynuzla betimlendirilmi olmas, tanr sralamalarnda ilk srada yer almadn gsterir. Gen tanr hareket eder vaziyette gsterilmitir. Vcut hatlar detayl bir ekilde ilenmitir. Bu kabartmann en dikkat ekici zellii, figrn plak ayakl olmasdr. nk Hitit tanrlar, genellikle sivri ulu ayakkablarla

gsterilmilerdir. plak ayakl tanr betimleri, ayn ada Kuzey Suriye sanatnda grlmektedir103. Bu sava tanr betimi, yalnz ann Hitit sanatnda deil, o yzyllarn n Asya sanatnda dahi yaratlmam ok sonralar Hellen sanatnda grlebilen bir yapttr.104

Bir klt merkezi olan Alacahykte de apotropeik (ehri ktlklerden koruyan) anlaml heykeltralk eserler ele geirilmitir. ehrin dinsel kapsn oluturan Sfenksli kap heykelleri, Boazky Sfenksli kap heykelleriyle benzerlik

gstermektedirler. Fakat farkllklar da vardr. rnein, Sfenksli kap heykelleri daha kat bir biimde olmasna ramen, boyun ssleri ve rosasl gerdanlklaryla Boazky heykellerinden ayrlrlar105. Alacahyk sfenksli kaplarnda Msr etkisinin olduu gzlemlenmitir. zellikle tak ve salar Msrdan alnt olmasna karn, Hititli sanatlar tarafndan deiiklik yaplarak uygulanmtr106.

102 103

M.Darga, a.g.e.,s. 113-119. M. Darga, a.g.e.,s.125. 104 M.Darga, a.g.e.,s.127. 105 M.Darga, a.g.e.,s.133. 106 M.Darga, a.g.e.,s.140.

33

Alacahyk heykelleri ve kabartmalar Boazky dnda kalmasna ramen, Hitit sanatnn btn biem zelliklerinin uyguland, Hititlere komu lkelerden gelen yeni akmlarnda byk bir ustalkla denenmi olduu bir ekoln rnleridir107. Bylece, Msr ve Kuzey Suriye etkili eitli esinlerin ve akmlarn Hitit kltrn etkilemi olduu grlmektedir.

107

M.Darga, a.g.e.,s.153.

34

SONU

M.. 2. Binyl Anadolusunda byk bir uygarln temsilcisi olan Hititler nemli sanat eserleri retmilerdir. Sz konusu eserler Hititlerin sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve dini yaantlar hakknda birok ipucu vermektedir. Orta Anadoluda 20.yzyldan beri srdrlen kaz almalar sonucunda ok sayda sanat eseri ortaya karlmtr. Kazlarla ortaya karlan bu sanat rnleri Hitit biemini yanstan esiz rneklerdir. Hitit mimarisinin en nemli zellii asimetrik bir dzene sahip olmasdr. Sadece antsal kaplar ve ehir kaplarnda simetri uygulanmtr. Dier bir zellik ise Hitit yaplarnda stunun kullanlmam olmasdr. Bunun yerine aa ve ta direkler kullanlmtr. Hititler iin dalarn doruundaki kayalar kutsal alanlard ve bu kayalar Hitit krallnn gcn simgelemekteydi. Boazkyn 2 km kuzeydousunda yer alan Yazlkaya ak hava tapna bu doal kutsal alanlarn en nemlisidir. Zamanla bu alanlarn yerine yaplar ina edilmitir. Bu yaplar Hitit tapnaklarn oluturmaktadr. zellikle tapnaklarn aydnlk meknlar olmasna zen gstermilerdir. Hitit ehirlerinde planl bir ehir dzeni vardr. Evler sokaklarla birbirinden ayrlmtr. ehir etrafnda yer alan surlar sandk duvar tekniinde rlmtr. Bu sur sisteminin en ilgi ekici zellii devasa talarla, har kullanlmadan yaplm olmasdr. Hitit konutlar dikdrtgen eklinde, iki oda halinde yaplmlardr. Kullanlan malzeme ta ve kerpitir. Bu malzemeler gnmz Anadolusunda kullanlan malzemelerle ayndr. Gerek olan udur ki, Anadolu konut mimarisinde grlen zellikler Hitit konut mimarisini yanstmaktadr. zellikle, st katn yaam alan olarak, alt katn ise ambar, ahr olarak kullanlmas bu benzerlii aka ortaya koymaktadr. Hitit sanatnda heykeltralk eserleri nemli bir yere sahiptir. Genellikle Hitit heykelcikleri, tanr ve tanralar tasvir etmektedir. Pimi toprak, bronz, gm, altn, fildii ve da kristali gibi eitli malzemelerden imal edilmi heykelcikler mevcuttur. Hitit ehirlerinin vazgeilmez bir zellii ise kaplarda yer alan heykellerdir. Aslan ve sfenks betimlemelerinden oluan bu heykeller, monolit talar zerine, boyutlu ilenmilerdir. Hitit sanatnda sk sk karmza kan aslan figrnn karakteristik yz ekli genellikle, ak, saldr annda betimlenmi az ve dar sarkk

35

dil grnmndedir. Bu kap heykellerinin ehri ktlklerden ve dmanlardan koruyaca inanc vardr. Tm bunlar bize gsteriyor ki, Hitit sanat zengin ve esiz sanat rnleriyle Anadoluda stn bir baarya imza atmtr.

36

KAYNAKA

AKURGAL, Ekrem., Anadolu Kltr Tarihi, TB TAK Yaynlar,Ankara,2005. ALP, Sedat., Amasya Civarnda Zara Bucanda Bulunan Hitit Heykeli ile Dier Hitit Eserleri, TTK Yayn, Ankara, 1962. ALP, Sedat., Libasyon Kaplar Gaga Azl Testi ile Kol Biimli Alet ve Hitit Metinlerindeki Karlklar, (Belleten, Cilt: XXXI, Say:124, Ekim 1967den ayrbasm), TTK Yayn, Ankara, 1967. ALP, Sedat., Hitit anda Anadolu, TB TAK Yaynlar, Ankara, 2002. BALTACIOLU, Hate., Alaca Hyk Sfenksli Kap Heykeltralk Eserlerinin Tarihlendirilmesi, Anadolu Medeniyetler Mzesi 1995 yll, T.C. Kltr Bakanl Anadolu Medeniyetler Mzesi, Ankara, 1996. BAYLADI, Derman., Dinler Kava Anadolu, Say Yaynlar, stanbul, 1998. AVDAR, Yener., M.. II. Binyl Hitit Dnemi Boa Tasvirleri ve Anadolu Sanatndaki Yeri, stanbul niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2001. I, M. lmiye., Hititler ve Hattua ( tarn Kaleminden), Kaynak Yaynlar, stanbul, 2006. DALTABAN, F. Necmi., Hitit a Heykelleri, Ankara niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996. DARGA, Muhibbe., Hitit Mimarl/ I.Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik Veriler), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1985. DARGA, Muhibbe., Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul, 1992. DE MART NO, Stefano., Hititler, Dost Kitabevi, Ankara, 2006. DOAN, eniz., iftlik Heykelcii, (Anadolu XIV, 1970den ayrbasm), TTK Yayn, Ankara, 1972. ELKOVAN, Tevfik., Kayseride Hitit Kaya Antlar, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn No:25, Kayseri,1997. FONTANILLE, K. Isabelle., Hititler, Dost Kitabevi, Ankara, 2005.

37

IIK, E. Egemen., Hititlerde Bir Klt Objesi Olan Boa Ba ve Boynuz Formunun ada Seramik yorumlar, Hacettepe niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2003. KINAL, Fruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK Yayn, Ankara.1987. MACQUEEN, J.G., Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara, 2001. MEM , Ekrem., Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, (5.Bask), Konya, 2003. NAUMANN, Rudolf., Eski Anadolu Mimarl ev.:Beral Madra, TTK Yayn, Ankara, 1998. ZG, Tahsin., Eski Hitit ann Esiz Bir Eseri, (42 Sayl Belletenden ayrbasm), TTK Yayn, Ankara, 1947. ZG, Tahsin., Bitik Vazosu, TTK Yayn, C: XVI, S:1-2, Ankara, 1958. ZG, Tahsin., Ferzant Hitit Mezarlnda Bulunmu Eserler Hakknda Yeni Gzlemler, (Belleten, C.L.,Say:197,Austos 1986dan ayrbasm). TTK Yayn, Ankara, 1986. ZG, Tahsin., nandktepe- Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, TTK Yayn, Ankara, 1988. SATICI, Elvan., Hititlerde Din ve Tapnaklar, Seluk niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 1990. SAVA, . Sava., iviyazl Boazky Metinlerinde altn, gm, bronz, kalay, kurun ve bunlardan yaplan alet ve nesneler, Ankara niversitesi Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1998. SEV M, Cemalettin., Hitit Seramik Sanat ve Gnmz Seramik Sanatna Etkileri, Anadolu Sanat, Sreli Sanat ve Kltr Dergisi, S:16, Eskiehir, 2005. SEV N, Fatma., Tasvirli Eski Hitit Kaplar, Ankara niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1999. SCHICKERT, H.-B. Brandau., Hititler- Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu, Arkada Yaynlar, (2.Bask), Ankara, 2004. SCH RMER, Wulf., Hitit Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1982.

38

SZEN, M. U. Tanyeli., Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, (6.Bask), stanbul, 2001. TAYREK, O. Aytu., Silifke Keben Hitit Kaya Kabartmas, TTK Yayn, (Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Trk Arkeoloji Dergisi S: XXIII-1- 1976dan ayrbasm), Ankara, 1976. UANKU, T.Hasan., Emirdanda Yeni Bulunan Bir Hitit Kabartmas, TTK Yayn,(Belleten, C: XXXV, Temmuz 1971, S: 139dan ayrbasm), Ankara, 1971. UZUNOLU, Edibe., Kp zerinde Bir Hitit Silindir Mhr Basks, Edebiyat Fakltesi Basmevi, ( Anadolu Aratrmalar VI, 1978 ayrbasm), stanbul,1979. YILMAZ, mer., Hitit Dnemi Kaya Antlar, Seluk niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2002.

39

EKLER

40

Harita 1- Anadolunun doal durumu.(Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask, Konya 2003, s. 260).

41

Harita 2- Hititler zamannda Anadolu (Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask, Konya 2003, s. 264).

42

Harita 3- Kaz ve buluntu yerlerine toplu bak (E.Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask, Konya 2003, s. 262).

43

Resim 1- Bykkalenin plan (J.G.Macqueen, Hititler, Ankara 2001, s.103).

44

Resim 2- Boazkyden Tapnak Iin ayrntl plan (J.G.Macqueen, Hititler, Ankara 2001, s.132).

45

Resim 3- Boazky, Tapnak Iin kuzeyindeki evlerin plan. A avlu; B geit (J.G.Macqueen, Hititler, Ankara 2001, s.90).

Resim 4- Potern.Boazky.(http://hattusa.tripod.com./index.tr.htm).

46

Resim 5- Boazky. Yukar ehir. Byk Kale. Aslanl Kap (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 6- Boazky. Aa ehir. Byk Tapnaktan grnm. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

47

Resim 7-Emzikli yksek kaideli kap. Pimi Toprak. Yk. 32 cm. Alacahyk. M.. 17-16.yy. (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Katalou).

Resim 8- Boa ba biimli trensel iki kab. Pimi Toprak. Yk. 7,7 cm. Alacahyk.M..17-16yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

48

Resim 9- Boa biimli trensel kap. Pimi Toprak.Yk.31,4cm. nandk. M.. 17-16yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 11-Gaga azl testi. Pimi Toprak.Yk.51cm. nandk. M..17-16.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 10- Ni iinde oturan tanr. Pimi Toprak. Yk. 16,3 cm. nandk. M.. 17-16. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

49

Resim 12- Kabartmal vazo. Pimi Toprak. Yk. 82 cm. nandk. M.. 17.yy. ortalar.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

50

Resim 13-Szgeli kap. Pimi Toprak. Yk. 22,7 cm. nandk. M..17. yy. (Anadolu MedeniyetlerMzesiKatalou)

Resim 14- Kantharos. Pimi Toprak. Yk. 33,4cm. nandk. M.. 17. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

51

Resim 15- Boa ba biimli trensel iki kab. Pimi toprak. Yk. 14,5 cm. Kltepe. M.. 18-17. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 16- Trensel iki kab. Pimi Toprak. Yk.13,1 cm. Beycesultan. M..18-17.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

52

Resim 17- inde kutsal alann simgelendii tek kulplu kap. Pimi Toprak. Yk. 8,4 cm. Eskiyapar. M.. 17-16. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

53

Resim 18- Matara. Pimi Toprak. Yk. 42cm. Eskiyapar. M.. 18. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 19- Ko ba kabartmal kap. Pimi Toprak.Yk. 12,3 cm. Eskiyapar. M.. 18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

54

Resim 20- Tek kulplu testi. Pimi Toprak. Yk. 29 cm. Eskiyapar. M.. 18.yy.

Resim 21- Gaga azl testi. Pimi Toprak. Eskiyapar. M.. 18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou)

55

Resim 22- ift bal rdek biimli kap. Pimi Toprak. Yk. 20,2 cm.Boazky. M.. 14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 23-Kule biimli trensel kap. Pimi Toprak. Yk. 32,5 cm. Boazky. M..18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

56

Resim 24- Boa biimli kaplar. Pimi Toprak. Yk. 90 cm. Boazky. M.. 16.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

57

Resim 25- Halka biimli kap. Pimi Toprak. Yk. 30 cm. Boazky. M.. 16.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 26- Kule biimli kap. Kenar Pimi Toprak. Yk. 12 cm. Boazky. M.. 14.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

58

Resim 27- zm salkm biiminde kap. Pimi Toprak. Yk. 14 cm. Boazky. M.. 18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 28- Boa ba. Pimi toprak. Yk. (ba-ene) 15,8 cm. Tokat. M.. 17-16.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

59

Resim 29- Tablet. Pimi Toprak. Yk. 9,9 cm. Boazky. M.. 13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 30- Urhi- Teupun mhr basks. Pimi Toprak. Yk. 3,9 cm. Boazky. M.. 13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

60

Resim 31- Tablet. Bronz. Yk. 35 cm. Boazky. M.. 13 yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

61

Resim 32- Yzk mhr. Altn. Yk. 1,9 cm. Alacahyk. M.. 14 -13 yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 33- Hiyeroglif yazl kase. Gm. Yk. 7,3 cm. Buluntu yeri (?). M.. 2. binin ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

62

Resim 34- Tanr heykelcii. Tun. Yk. 11,4 cm. Dvlek (Sivas-arkla kaz buluntusu deil). M.. 16-15. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

63

Resim 35- Oturan tanra biiminde kolye tanesi. Altn. Yk. 2 cm. Boazky. M..15.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 36- Gne tanras heykelcii. Tun. Yk. 11 cm. Alacahyk. M..14-13. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

64

Resim -37 Tanr heykelcii. Gm- Altn. Yk.4,4 cm. buluntu yeri (?). M.. 15-14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 38- Tanr kabartmas. Steatit. Yk. 6,4 cm. Yeniky (orum).M..14-13.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

65

Resim 39- Oturan erkek heykelcii. Fildii. Yk. 3,9 cm. Alacahyk. M.. 14-13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 40- Tanr Bes heykelcii. Kemik. Yk. 4,9 cm. Alacahyk. M..14-13.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

66

Resim 41- Da tanrs heykelcii. Fildii. Yk. 3,6 cm. Boazky. M.. 14. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

67

Resim 42- Sava tanrs kabartmas. Kalker. Yk. 291 cm. Boazky Kral Kaps. M..14-13. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

68

Resim 43- Uzun manto giymi bir kii (rahip) tarafndan gtrlen hayvanlar. Andezit. Yk.133 cm. Alacahyk. M.. 14. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 44- Akrobatlar. Andezit. Yk.116 cm. Alacahyk. M.. 14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).

69

Resim 45- Altar zerindeki boaya dua eden kral ve kralie. Andezit. Yk. 126 cm. Alacahyk. M.. 14 yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 46- Uzun mantolu kii (Rahipler). Andezit. Yk. 133 cm. Alacahyk. M.. 14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

70

Resim 47- Malatya Aslantepe kaz alannn havadan grnm.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 48- Ge Hitit a Beylerinden Warpalavas kabartmas. Ta. ap. 36 cm. Andaval (Nide). M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

71

Resim 49- Kral Tarhunza heykeli. Kalker. Yk. 318 cm. Malatya. M.. 8. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

72

Resim 50- Kral Sulumelinin byk tanr nnde ibadeti. Bazalt. Yk. 86,2 cm. Malatya. M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 51- Aslan av kabartmas. Bazalt. Yk. 53,4 cm. Malatya. M.. 9-8. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

73

Resim 52- Yemek sahnesi kabartmas. Kumta. Yk. 52 cm. Malatya. (Buluntu yeri belli deil). M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 53- Kap aslan. Kalker. Yk. 124 cm. Malatya-Aslantepe. M.. 10-9.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

74

Resim 54- Kral Araras ve olu Kamanas. Bazalt. Yk. 114,6 cm. Kargam. M.. 8. yy. ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 55- Kral Ararasn ocuklar. Bazalt. Yk. 119 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikincisi yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

75

Resim 56- Kral Ararasn hanm kucanda en kk ocuu ve arkasnda hayvan. Bazalt. Yk. 115,2 cm. Kargam. M.. 8.yzyln ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 57- Sarayllar. Bazalt. Yk. 111 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci yars(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

76

Resim 58- Sarayllar (Ayrnt).(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 59- Miferli askerler. Bazalt. Yk. 133 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

77

Resim 60- Tanra Kubaba. Bazalt. Yk. 82cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

78

Resim 61- Aslan zerindeki yksek tahtta oturan tanra Kubaba ve trene katlan kadnlar. Bazalt. Yk. 90 cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 62- Omuzlar zerinde kurban tayan insanlar. Bazalt. Yk. 100 cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

79

Resim 63- Sava arabas. Bazalt. Yk. 175 cm. Kargam. M.. 8.yzyln ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 64- Sava arabas (ayrnt).(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

80

Resim 65- nsan ve aslan bal sfenks. Bazalt. Yk. 113 cm. Kargam. M.. 9.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 66- Hiyeroglif kabartma ve Kral Katavus. Bazalt. Yk. 128 cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

81

Resim 67- Hiyeroglif yazt. Bazalt. Yk. 136 cm. Kargam. M.. 9. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

82

Resim 68- Sfenks ifti. Bazalt. Yk. 85 cm. Sakagz. M.. 8. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

Resim 69- Kanatl gne kursunun altnda hayat aacn kutsayan tanrlar, ku bal insan vcutlu kanatl cin, kap aslan. Bazalt. M.. 8. yzyln ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).

83

Resim 70- nsan bal boa gvdeli cinlerle, aslan bal insan gvdeli cinler kabartmas. Bazalt. Yk. 117 cm. Kargam. M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 71- Hayvanlar zapteden kahraman kabartmas. Yk. 117 cm. Kargam. M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

84

Resim 72- Aslan av sahnesi. Bazalt. Yk. 130 cm. Kargam. M.. 9. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 73- ki ku adam kabartmas. Bazalt. Yk.1,25 cm. Kargam. M.. 9.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).

85

Resim 74- Hattua (Boazky). Sfenksler Kaps sfenks ba. M.. 14. yy. stanbul Arkeoloji Mzesi. (E.Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi).

86

Resim 74deki sfenks ba (Profil).M.. 14. yy. (E.Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi).

87

Resim 75-Hitit ana ait heykelcikler.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

Resim 76- Hitit ana ait seramikler.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).

88

Resim 77- Bitik vazosu. Kutsal evlenme sahnesi. M.. 1600 civar. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).