You are on page 1of 16

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik evrimii Tematik Trkoloji Dergisi

lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Online Thematic Journal of Turkic Studies www.actaturcica.com Tarihimizde Hamam, 169-184.

ACTA TURCICA

Yl II, Say 2, Temmuz 2010 Kltr Tarihimizde Hamam, Editrler: Emine Grsoy Naskali, Hilal Oytun Altun

Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar
Prof. Dr. Glsn Parlar*

Geleneksel Trk resminin tarih geliim evrelerinin temelini minyatr resminin oluturduu grlmektedir. Minyatr kelimesi Latince miniare kknden gelip talyancaya miniature diye gemi olan szcn Trkeletirilmi eklidir. Osmanlcada nak veya tasvir szckleriyle de anlan minyatr, geni anlamyla el yazma kitaplarda metni aydnlatmak zere izilip yerletirilen, konuyu aklayc resimler olarak tanmlanabilir. Sanatsna nakka ya da musavvir denilmektedir. Daha ok kt, fildii, papirus gibi yzeyler zerine yaplan minyatr resmin bir Dou sanat olduu ve Batya Doudan geldii ileri srlmektedir. Minyatr, kitaplar resimlemek amacyla yapldndan boyutlar kk tutulmutur. Bu ortak bir zelliktir. Nakkalar kitabn metninde anlatlan olaylar resimlerken k glge, perspektif veya renk deerleri gibi Avrupa resmine zg unsurlar aramamlardr. Nesnelerine canllar ou kez doadan soyutlayarak katm, onlar gerek grnmlerinden farkl olarak, daha ok dndklerini ve tasarladklarn resmetmilerdir. slamiyetten nce de bir resim geleneine sahip olan Trkler minyatr sanatnn slam dnyasna yaylmasnda nemli rol oynamlardr. Bu dnemde Trk resim sanat tartmalarnn eitli dnemlerde Orta Asya ve Yakn Douda egemen olmu Trk boylarna kadar inmekte ve bu dnemlerin sanatn da iermekte olduu ilgili yaynlarda yer almaktadr. VIII. ve IX. yzyla ait olan ve Turfan blgesinde Hoo ve Bezeklik gibi Uygur merkezlerinden gnmze gelmi Trk resim sanatnn rnekleri arasnda duvar resimleri ve figrl ilemelerin yannda minyatrlerin bulunduu bilinmektedir.
*

Prof. Dr. Glsn Parlar, Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi, Ankara.

169

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Trklerin slamiyeti kabul etmelerinden nceki devreye ait yazma eserlerdeki minyatrler Uygur prenslerini ve rahiplerini canlandran resimlerdir. eitli kltr ve dinlerin etkili olduu ortamda yaplan bu minyatr resimlerde ok zengin bir slup gze arpmaktadr. Vakf yapan erkek ve kadnlara, Uygur ehzadelerine ait yaplm pek ok eser Avrupann eitli lkelerinin mzelerinde olduu gibi lkemizde stanbul Topkap Saray ve slam Eserleri Mzesi bata olmak zere Anadolunun pek ok nemli mze ve kitaplklarnda bulunmaktadr. XI. yzyldan sonra Yakn Douya yaylan Seluklularn ve daha sonra tarih ierisindeki Trklerin eline geen Anadoluda ncelikle Seluklu emirleri sonralarnda ise Osmanl padiahlarnn koruyuculuunda gelien kitap resmi minyatr sanat Trk geleneksel resim sanatnda byk nem tamaktadr. XI. yzyldan sonra Anadoluyu ele geiren Seluklular dneminden kalma minyatrl el yazma eser ok azdr. rneklenecek olursa bu dnemin en tannm yapt XIII. yzylda Konyada hazrlatld sanlan ve bir ak yksn ieren Varka ve Glahtr. Eser Hoydan gelmi ve Konyaya yerlemi olan Abdlmmin tarafndan resmedilmitir. Varka ve Glah minyatrlerindeki Trk tiplerini temsil eden figrler, Byk Seluklu dnemi ini ve seramiklerindeki figrlerle byk benzerlikler gsterir. Trk minyatr sanatnn oluumunda Varka ve Glah minyatrleri nemlidir. ki kabile arasnda geen servenin dile getirildii baz minyatr resimlerde zarif ve hikyeci bir anlatm sz konusudur. Figrlerdeki hareket ve renklerin canll gz alc bir grnm sergilemektedir. (rnek 1) Trk minyatr resminin bamsz olarak gelitii en karakteristik dnem Osmanl dnemidir. slam dnyasnda byk nem tayan yaz-resim sanatnn belli bal rn olan el yazmas kitaplardaki aklayc resimlerde Trk minyatr resminde nemli yer tutmaktadr. Her toplumun sanatnda deime ve gelime dnemleri vardr. Minyatr resminde de en nemli gelime Osmanl dneminde olmutur. Osmanllar minyatr sanatna yeni bir yaklam, yeni bir konu dnyas getirmilerdir. Osmanl nakka ou kez canlandrd olaylarn iinde yaam ve gzlemledii evreyi yanstmtr. Bu nedenle minyatrlerinde nemli olaylar ve kiileri en doru biimiyle belgeleme yoluna gitmitir. Osmanl minyatrnn bir baka zellii de anlatmdaki gerekiliidir. zellikle bu gerekilik tarih olaylar yanstan ve bir belge nitelii tayan minyatrlerde kendini gstermektedir. Snrlar Avrupann ortalarna kadar yaylan Osmanllarn Bat kltr ile karlam
170

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

olmas minyatr resimde nakkalarn gzleme dayal resimler yapmasna neden olmutur. XV. yzyl Osmanl Trknn byk asr olmutur denilebilir. Bilim, teknik ve sanatta byk gelimeler kaydedilmitir. Trk minyatr sanat stanbulun fethinden sonra byk sanat koruyucusu Fatih Sultan Mehmet II. dneminde ok ileri bir geliim gstermitir. Fatih Sultan Mehmet, Batnn sanat etkinliine de ilgi duyarak, slam minyatrleri arasnda batnn etkilerini zmseyen ayr bir Osmanl slubunun domasna yol amtr. Osmanl dnemi konu zenginlii ile drt yz yla yakn bir dnemde eitli akmlarla kendini yenilemi ve canl kalm olmas nedeniyle ok kymetli sanat musavvirlerin stn deerlere sahip minyatrleri ile XV. yzyldan XIX. yzyl balarna kadar baarl rnekler vermitir. Tutarl bir izgide gelien ve ilerleyen Osmanl minyatr Batl bir ressama (Bellini) portresini yaptran Sultan II. Mehmetin sarayna dnemin nl nakkalarn toplamas ile nemli bir geliimin balangc olmutur. Osmanl minyatr sanatnn ilk nemli musavviri ise, Fatihin nl minyatr portresini yapan Sinan Beydir. Bu kapsaml yneli ve resim sanatna duyulan ilgi Fatihten sonra duraklayarak yalnzca kitaba bezeme sanat ile devam etmitir. Ancak XVI. ve XVII. yzyllarda Kanuni Sultan Sleyman, Sultan II. Selim ve Sultan III. Murad dnemlerinde resme ve sanata ilgi artm ve sz konusu sultanlarn dnemlerinde Matrak Nasuh, Nigari, Naki, Nakka Hasan, Nakka Osman gibi nemli sanatlar yetimitir. Klasik Osmanl minyatr sanatnn gereki bir yaklam ve belgesellik asndan en nemli rneklerinden biri olan ve bugn H.1344 no ile kaytl Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Surname el yazmasdr. Yazar bilinmeyen Nakka Osmann ynetimindeki saray nakkalar tarafndan 1582 yllarnda resimlenen eserde dnemin sultan III. Muradn olu ehzade Mehmetin snnet dn resimlerle anlatlmaktadr. Sz konusu eserde Sultan ve ehzadesi At meydannda (Hipodrom) dzenlenen gsterileri, elenceleri brahim Paa Saraynda izlemektedir. stanbuldaki tm esnaf loncalar hnerlerini gstererek meydandan Sultann nnden gemekte, ulemadan engilere, camclar hatta dilencilere kadar toplumun her kesimi bu gsterilerde yer almaktadr. ou tekerlekli arabalar zerine yerletirdikleri imalathanelerinde alarak gemektedir. Ayrca spor gsterileri, padiah tarafndan verilen ziyafetler, akl almaz k oyunlarnn yapld gece gsterileri, eitli alaylar (iekiler, mumcular, hamamclar vb.) bu enlii
171

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

renklendirmektedir. Surname resimleri o devir stanbulunun toplum yapsn ve yaam biimini sergileyen ve belgeleyen nemli tasvirlerdir. (rnek 2) Bu tasvirlerden hamamclar alay rneinde; Sultan nnden sral atlarn ektii tekerlikli arabalarn hamam gsterisinde; ykananlar, grevli tarafndan verilen talimatlar, hamam kubbelerinin tamamnn gsterilerek i sslemelerine de yer verilen hamamclarn gsterisi, izgi, renk, ak-koyu deerlerinde mkemmel anlatm ile resimlenmitir. st blmde Sultanolu ve cariyeleri ile izlemekte ve brahim Paa Saray grntlenmektedir. Sarayn arka planda grlen baheyi simgeleyen aa minyatr resmin merkezini oluturmaktadr. Alt blmde geometrik sslemeler, sarayn dier blmleri ile bant kurmaktadr. Drtl sra halinde arabay eken atlar siyah, sar, siyah-kahverengi bir renk kontrast ile hareket etmektedir. Hamam iinde ykananlarn hareket ve figrlerdeki biimsellik dikkat ekmektedir. Yeni bir rnekte ise Seyyid Lokmann 1588de yazp Nakka Osmann resimledii Hnernamesinde yer alan minyatrde hamamn gerek i, gerekse d yap zelliini belgeleyici grnmler, hamamda ykananlar, hamam temizleyenler, kurnalar, hamam evresini kapsayan aalar, selviler, hamamn kubbeleri belli bir sistem ve iki boyutluluk ierisinde anlatlmaktadr. Ortada yerletirilen beyaz mekn resme bir k bir aydnlk kazandrmaktadr. Resimde siyahn, yeilin, beyazn ve krmznn kontrast ve perspektife yaklam hissedilmektedir. (rnek 3) Resimde hamamn i mekn perspektif asndan ok belirgin olarak betimlendii gzlemlenmektedir. Sa alt kede kapnn varl mekn kavramn oluturmaktadr. Trk toplumunda hamam ve hamam kltr balangcndan beri sosyal yaamn bir paras olmutur. Bugn dahi yaanlan meknda zel bir banyo olmasna ramen arada bir ar hamamna gidip vcutlarn esasl bir keseden geirenlerin az olmad bilinmektedir. Anadolunun her ilinde, en az bir hamam bulunmaktadr ve bu hamamlar ou kez erkeklere de kadnlara da hizmet veren ifte hamamlardr. Kadnlar blmnde bir ana kadn, ona bal hizmet edenleri, natr ve ustalarn bulunduu ve hepsinin mteriye hizmette grev ald bilinmektedir. Hamam grevlileri tecrbeli ve terbiyeli igzar insanlardr. Trk hamam kltrnde hizmet eden gen kz ve ana kadnlarn nemi byktr. Ayaklara giyilen takunyalar, ana hanm natrdaki giysi zellii, ba sslemesi, beli ssleyen tak kemer ve sarkan ilemeli pekir, yaka ve kol azlarn ssleyen danteller, dmeler, uzun alvar ve kahve taycsndaki zarafet, beline kadar inen
172

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

kvrck siyah salar, bir eliyle yukarya ektii alvar etei ile sanatsna ilham kayna olmaktadr. Figrler hareket, renk, doku, k ile hamam kltrn yanstmas bakmndan nemli olmakta ana kadnn giysi zelliini yanstmaktadr. (rnek 4) Bugn mzelerde ve antikaclarda grlen ipekli futa, petamal, ba, ayak, yz havlular, hamam taslar (bakr, bronz, gm, pirin kaplama) lif, hamam kesesi, yemeniler (pullu, oyal), taraklar, ayna, sedefli ve kadifeli naln gibi hamam takmlar hl hayranlkla grlmekte ve bazlar hl kullanlmaktadr. (rnek 5) XVIII. yzyln ilk yarsnda yaanan Lale Devri genellikle yazl kaynaklarda Osmanl mparatorluunda Batllamann ilk evresi olarak kabul edilmektedir. Bu dnemde Avrupa ile girilen ticari ve diplomatik ilikiler kltr ortamn etkilemitir. Elence ve lks dknl ile karakterize olan Lale Devri ve iek baheleriyle n yapan saraylar bu yllarda hazrlanan yazma eserlerdeki minyatrlere eitli biimleriyle aksetmitir. Bu dnemin en nl ressamlarndan Levninin resimledii Osmanl sanat ve kltrnn son parlak dnemini temsil eden ve 1720 ylnda Vehbinin yazd Surnamedeki minyatrlerde btn geleneksel unsurlara kar k, renk, doa ve sosyal yaamn tm geleneksel anlatmn dile getiren zellikler grlmektedir. Surname-i Vehbi Osmanl saraynda retilmi en son resimli tarih kitab saylmaktadr. Daha nce Edirnede yaad anlalan Levninin 1707 yllarndan sonra stanbulda yaad yazl kaynaklardan anlalmaktadr. Levni bu dnemde yapt kadn portreleri ile de yenilik getirmitir. Devrin modasna uygun mzik yapan, san tarayan, raks eden, elinde iek tutan ya da bir divana uzanan kadn resimleri bu dnemde beeni kazanan minyatrlerdir. nemli eserlerinden biri olan fasl heyetini ve rakseten bir gen bayan canlandran minyatr ilgin rneklerdir. Minyatrlerin asl stanbul Topkap Mzesi resim galerisinde bulunmaktadr. (rnek: 6-7) Trk resim sanatnn klasikleri saylabilecek minyatrlere resim sanatmzn k noktas da diyebiliriz. Zira bu dnemin Levni gibi yeniliklerine katkda bulunan Abdullah Buharinin minyatrleri de nem tamakta olup Buharide Levni gibi bir yandan geleneksel minyatr sanatnn deerlerini koruyan ayn zamanda Trk minyatr sanatnn geliiminde ok nemli yeri olan espas ve nc boyutu olan eserler vermitir. XVIII. yzyln nl iki nakka Levni ve Buharinin elinde kadn figrleri eitlilik kazanm zellikle Buharinin frasnda daha oylumlu, hareketlerinde daha serbest bir grnme kavumutur.
173

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Toplumun sosyal ve kltrel yaamndan sahnelerin yer ald minyatr resim rneklerinde Trk kltrnde nemli yeri olan, hatta zamanla milli bir karakter kazanm olan hamam kltrnn yansmalar bulunmaktadr. Osmanl sultanlar tarafndan saraya davet edilen yabanc ressamlar tarafndan da Trk Hamam geleneine dayal pek ok yal boya, gravr bask resimlerin yapld bilinmektedir. Gnmze kadar gelen minyatr sanat ve ada Trk resim sanatnda nc olan yabanc sanatlardan rnekler bulmak da mmkndr. (Resim 1, 2, 3) Yerli saray ressamlarnca el yazma eserlerde konuyu aklamak, sslemek amacyla yaplan minyatr resimlerin yannda, 18501860 yllarndan itibaren saraya davet edilen ngres, Ernest, Liotard, Gerome, Zonaro gibi sanatlarn Batl tarzda yaptklar, hamam konulu Hamama Gelenler, Hamamda kadn ve halay, Topkapda hamam gibi eserler bulunmaktadr. Bu rneklerden Batllama srecindeki Trk resim sanatna katklar bulunan oryantalistlerin resimlerinde Trk hamam kltrnn yansmalar grlmektedir.

Resimler

rnek: 1-Varka ve Glah. XIII. Yzyl. T.S.M.K.H.841 (Resim: alar Boyu Anadoluda Kadn, Antlar ve Mzeler Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1993, s. 193.)
174

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

rnek: 2- Hamamclar alay Surname 1582 . TSMK. H. 1344; s 377a.

175

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

rnek: 3- Topkap Saraynda bir hamam (Lokmann Hnernamesi Cilt II, 1588. TSM
176

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

H 1524)

rnek: 4- Hamam mterilerine kahve ikram eden ana kadn ve giysileri. (Fazl Hseyinin Zenannamesinden Detay) stanbul niversitesi Kitapl.
177

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

rnek: 5- Hamam tas. (Sadberk Hanm Mzesi -stanbul) Resim. G. Kalaycolu, E. Pekin, (stanbulda Hamamlar ve Gezmeler S. 54)

178

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

rnek: 6- Levni. Mzisyenler kt zerine sulu boya. 9 cm x 14 cm T.S.M.K A. 2164 (Resim. S. nver, Levni 1957 R: 5) 1720-1725)
179

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

rnek: 7- Levni. Rakseden gen kz kt zerine Sulu boya 9 cm x 14,2 cm T.S.M.K 2164 y. 18 a. (Resim nver, S-Levni 1957) 1720-1725.

180

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Resim 1: Hamama gelenler

181

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Resim 2: Hamamda kadn ve halay


182

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Resim 3: Topkapda hamam

183

Glsn Parlar, Trk Minyatr Resminde Hamam Kltrne Dayal rnekler ve Batllamaya Ynelik lk Denemelerde Plastik Yaklamlar, Acta Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, II/2, Kltr Tarihimizde Hamam, 169-184.

Kaynaklar And, M., Turkish Miniature Painting The Ottoman Period, Dost yaynlar, stanbul 1982. And, M., Tanklaryla Trk Hamamnn Kltr ve Sanatta Yeri, Kltr ve Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1991. Ark, R., Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat Ankara 1976. aman, F., N. Atasoy, Turkish Miniature Painting, stanbul 1974. aman, F., Tarihi Geliim inde Osmanl Saray Minyatrleri, Geleneksel Trk Sanatlar, Hzl. Mehmet zel, T.C. Kltr Bakanl, Ankara. Esin, E., Turkish Miniature Painting, Charles E. Tuttle Company, Rutland Vermont and Tokyo
Japan, 1960.

nal, G., Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Ankara 1995. Parlar, G., Trk Resminde Portre Sanat ve Geliimi (1453-1839), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1998. Sakaolu, N, N. Akbayar, Osmanlda Zenaatten Sanata, Krfez Bank yaynlar, stanbul 2000.

184

You might also like