TRKYE RUH SALII PROFL

ON RAPOR

Hazrlayanlar: Do. Dr. Nee Erol Y. Do. Dr. Cengiz Kl Do. Dr. Mahir Ulusoy Uzm. Dr. Muzaffer Keeci S.H.U. Zeynep Trtgen imek

T.C. SALIK BAKANLII

ru"4u,Gu

SJ^ o^^

TRKYE RUH SALII PROFL

ON RAPOR

Hazrlayanlar: Do. Dr. Nee Erol Y. Do. Dr. Cengiz Kh Do. Dr. Mahir Ulusoy Uzm. Dr. Muzaffer Keeci S.H.U. Zeynep Trtgen imek

T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

T.C. Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl

Dnya Salk rgt

Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal

Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal ve Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits

Birinci basn: 4000 Ekim 1997 - Ankara

Yazarlar Do. Dr. Nee Erol Y. Do. Dr. Cengiz Kl Do. Dr. Mahir Ulusoy Uzm. Dr. Muzaffer Keeci S.H. U. Zeynep Trtgen imek
Ankara niversitesi Tp Fakltesi, ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal, Ankara Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi, Psikiyatri Anabilim Dal, Ankara Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Ankara T.C. Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel M drl, Ankara T.C. Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel M drl, Ankara

Bu yayn, T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl ve Salk Projesi Genel Koordinatrl ibirlii ile bastrlmtr.

Grafik & Bask: Aydodu Ofset Tel: 310 79 79 - 310 7 7 03 Ankara - 1997

ONSOZ Dnya Salk rgt'nn "salk" tanmnda vurgulanan unsurlardan biri, ruhsal ynden tam iyilik durumunda olmaktr. Ruh sal, toplumun sosyo-ekonomik, kltrel yaps ve genel salk sorunlaryla balantldr. Ruh salnn, bireysel ve toplumsal dzeyde, doum ncesi dnemden yallk ana kadar toplumsal, ekonomik ve politik ynden; hzl kltrel deiim, adalama, hzl kentleme, sanayileme ile yurt ii ve d glere bal kltr atmas, eitim dzeyine kadar her olgu zerinde etkisi vardr. Ruhsal bozukluklarn yaygnlnn ve bu yaygnl belirleyen etkenlerin ortaya karlmas bilimsel adan olduu kadar, ruh sal politikalarnn gelitirilmesi ve ihtiyaca ynelik hizmet a larnn oluturulmas asndan da nem tamaktadr. lkemizde ruhsal bozukluklar epidemiyolojisinde var olan durumu yanstabilecek epidemiyolojik bulgulara alan aratrmalar ile ula labilir. Ancak, lkemizin genelini yanstan geni apl bir aratrma bulunmayp, yaplan aratrmalar snrl ve dar kapsamldr. Hastane kaytlar incelendiinde, belli ipular vermekle bir likte, ruhsal bozukluu olan tm bireylerin tedavi kurumuna bavurmamas, tan birlii olmamas, blgesel younluunun bilinmemesi verilecek hizmetlerin nitelik ve niceliini belirlemede yetersiz kalmaktadr. lkemizde yaplan 1. Ulusal Salk Kongresi'nde; ruhsal bozukluklar konusunda veri ye tersizlii nedeniyle durum ve ihtiya belirleme aratrmalarnn yaplmas ve bu ynde hizmetlerin planlanmas ynnde karar alnmtr. Ayrca, ruhsal bozukluklarn toplum ii dalm ile hastane ii grnm arasndaki farkllklarn bilinmesi, tedavi olanaklarnn kullanm biimine ve halkn bu konudaki tutum ve davranna k tutucu olacaktr. Belirlenen bu amaca ulaabilmek, verilen hizmetlerin daha etkin ve verimli olmasn salamak, iller ve blgeler dzeyinde ruh sal hiz metlerini planlayabilmek iin "Trkiye Ruh Sal Profili" aratrmas yaplmtr. Aratrmann baar ile gerekletirilmesi, aratrmann balatlmas, yrtlmesi ve sonlandrlmasnda sorumluluk tayanlarn deerli abalar ile mmkn olmutur. Aratrmaya teknik destek veren, ynlendirme komitesine, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Ana Bilim Dal, Ankara niversitesi Tp Fakltesi ocuk Psikiyatrisi Ana Bilim Dal, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits retim yelerinden proje danmanlarna, aratrmaya maddi destek sa layan Dnya Salk rgt ve Salk Projesi Genel Koordinatrl'ne teekkr ediyorum. Bu aratrmada byk zveri ve titizlik iinde grevlerini yerine getiren Bakanlmz merkez a lanlarna, il deneti ve grmecilerine, ayrca almamza ayrdklar zaman ve sabrlar iin cevaplayclara teekkr ediyorum.

Uzm. Dr. H. brahim zsoy Salk Bakan

NDEKLER
Trkiye Ruh Sal Profili: aratrmann amac, planlanmas ve ylitlmesi. rnekleme plan ve hanehalk anketi ile ilgili sonular ocuk ve genlerle ilgili sonular. Erikinlerle ilgili sonular. zetler. Ek. 1 3 12 34 43 47

BOLUM 1

TRKYE RUH SALII PROFL

Aratrmann amac, planlanmas ve yrtlmesi
Uzm. Dr. Muzaffer Keeci S.H.U. Zeynep Trtgen imek T. C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl
AMALAR Trkiye Ruh Sal Aratrmas, 2 yatan itibaren tm ya grubu ocuk, gen, yetikin ve yallara uygulanan ve lke apnda seilen bir rneklemle yaplan bir aratrmadr. Aratrmada 2-18 ya aras ocuk ve genlerde sorun dav ranlar ile yeterlik alanlar, 18 ya stnde ise sk rastlanan ruhsal bozukluklarn yaygnl yansra ruh sal hiz metlerinin kullanm konusunda bilgi toplanmas amalanmtr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmas lke apnda yrtlen ilk epidemiyolojik aratrma olma niteliini tamaktadr. Aratrmann amalar u ekilde sralanabilir; 1-ocuk ve yetikinlerde grlen ruhsal bozukluklar konusunda gerekli olan bilgilerin ulusal dzeyde top lanmas ve ruhsal bozukluklarn ya, cinsiyet, blge ve yerleim yeri tipine gre dalmnn belirlenmesi, 2-Ruhsal bozukluklar dorudan ya da dolayl olarak etkileyen faktrlerin saptanmas, 3-Ruh sal konusunda ulusal dzeyde veri taban oluturulmas, 4-Ruh sal politikalarnn belirlenmesi ve yeni stratejilerin oluturulmasna yardmc olmasdr. ORGANZASYON Aratrmann 1993 ylnda hazrlk almalarna balanmas srasnda konuya ynelik nerileri almak amacyla bir "Ynlendirme Komitesi" oluturulmutur. Bu komiteye Prof. Dr. Ahmet Gs, Prof. Dr. Efser Kerimolu, Prof. Dr. Bahar Gkler, Prof. Dr. Perin Yola, Prof. Dr. Abdlkadir evik, Prof. Dr. Il Bulut, Prof. Dr. Sevil Atauz, Prof. Dr. Nesrin ahin, Prof. Dr. Nail ahin, Prof. Dr. Soynur Canat, Do. Dr. Nee Erol, Do. Dr. Emine ztrk Kl, Do. Dr. Mahir Ulusoy, Do. Dr. Ferhunde ktem, Do. Dr. Belma Akit, Do. Dr. Nesrin Dilbaz, Yrd. Do. Dr. Afin Sa duyu, Uzm. Dr. Murat Rezaki, Dr. A. Giray Anhan, Dr. Cengiz Erden ve Ruh Sal Daire Bakan Uzm. Dr. Nevzat Satm katlmlardr. Bu komite drt toplant yapm ve yaplan toplantlar sonucunda, bu aratrmann gerekli ol duuna karar verilmi, kullanlacak yntem ve lekler tartlmtr. n hazrlklar tamamlandktan sonra, ocuk ve genlere uygulanan leklerin uyarlamas, standardzasyon ve datmndan sorumlu olan Ankara niversitesi Tp Fa kltesi ocuk Psikiyatri Anabilim Dal retim yelerinden Do. Dr. Nee Erol ve yetikin lei (CIDI)'nin eitim ve uygulamasndan sorumlu olan Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal retim yelerinden Yrd. Do. Dr. Cengiz Kl ile Trkiye genelinde rneklem seimi ye hanehalk soru formu gelitirme konusunda deneyimi olan Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits retim yelerinden Do. Dr. Mahir Ulusoy danman olarak g revlendirilmilerdir. Aratrmann planlama, uygulama ve deerlendirme aamalarnda danmanlarla birlikte gerekli i leri yrtmek zere sosyal hizmet uzman Zeynep Trtgen imek, psikolog Aysn Kurtulu, sosyal hizmet uzman Nermin Berkta, tbbi teknolog Mustafa Nianc grev almlardr. Aratrmann uygulama aamasnda idari adan Genel Mdr Uzm. Dr. M. Rifat Kse, ayrca Genel Mdr Yardmclar Bilgin Gzm, Dr. Niyazi akmak ve Ruh Sal Daire Bakan Uzm. Dr. Seluk Candansayar destek salamlardr. LEKLER Aratrmann alan almas srasnda aadaki lek ve soru formlar kullanlmtr. 2-3 Ya ocuklar in Davran Deerlendirme lei, 4-18 Ya ocuk ve Genleri in Davran Deerlendirme lei, 5-18 Ya retmen Deerlendirme lei, 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei, Uluslararas Bileik Tan Grmesi, Genel Salk Anketi, Ksa Yeti Yitimi Anketi, Salk Hizmeti Kullanm Anketi Hanehalk Anketi

GRMEC VE DENETCLER Aratrmada alan almas iin il denetileri ve grmeciler belirlenmitir. l denetileri, rnekleme kan il lerde grev yapan Ruh Sal ube Mdrleri ya da Ruh Sal ubesinden sorumlu Salk Mdr yardmcsndan, grmeciler ise salk ocaklarnda grev yapan doktor, ebe, hemire ve devlet hastanelerinde alan psikolog ve sos yal hizmet uzmanlarndan olumutur. Ek A'da il denetileri ile grmecilerin listesi verilmitir. Grmeciler, r nekleme kan illerin kme says ve kme byklklerine oranl olarak seilmitir. Aratrmada grev yapan tm per sonel 2 ay sre ile sadece bu aratrmada almlardr. ETM ncelikle aratrmann nasl yrtlecei, sreci ve rnekleme konusunda bilgi verme ve yneticilerin desteini almak amacyla. 26-27 Ekim 1995 tarihleri arasnda Salk Mdr yardmclarnn ya da Ruh Sal ube M drlerinin katld iki gnlk bir toplant yaplmtr. Bu toplantda, aratrma iin illerde yaplacak dzenlemeler ile r nekleme ilikin almalar planlanmtr. l denetisi ve grmecilerin eitimi ise iki aamada yaplmtr. lk aamada, Anadolu ve Gney Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerin deneti ve grmecilerinin eitimi 20-24 Kasm 1995 tarihleri arasnda ya plmtr. kinci aamada ise Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerin deneti ve g rmecilerinin eitimi 26 ubat-1 Mart 1996 tarihleri arasnda yaplmtr. Eitimlerin ilk gnnde eitime alnan salk personeline duyarllk kazandrmak amacyla, ocuk ve yetikin ruh sal, koruyucu ruh sal ve epidemiyolojiyi ieren konularda bir panel dzenlenmitir. Bu panele konumac olarak Prof. Dr. Efser Kerimolu, Prof. Dr. Ahmet Gs, Do. Dr. Nee Erol. Do. Dr. Mahir Ulusoy, Yrd. Do. Dr. Cengiz Kl ve Genel Mdr yardmcs Uzm. Dr. Muzaffer Keeci katlmlardr. Her iki eitim aamasnda da, birinci grup olarak ocuk ve genlere ynelik leklerle hanehalk anketi uy gulamas iin psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemireler, ikinci grup olarak ise, yetikin soru formu uygulamasnda pratisyen hekimler eitim almlardr. ki ayr grup halinde iki aamada gerekletirilen eitim program sonunda: ilk eitimde 37 pratisyen hekim, 37 psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemire olmak zere 74 kii, ikinci eitimde ise 42 pratisyen hekim ve 42 psikolog, sosyal hizmet uzman, tbbi teknolog, ebe ve hemire olmak zere 84 kii eitim almtr. l eitim ekibinin yeterli olmad durumlarda, ihtiyaca gre personel ei timi yaplmtr. Birinci grubun ocuk ve genlere ynelik leklerinin eitimi Do. Dr. Nee Erol, hanehalk soru formu eitimi Do. Dr. Mahir Ulusoy tarafndan verilmitir. kinci grubun eitimi ise Uzm. Dr. Murat Rezaki, Uzm. Dr. ncila Kaplan, Uzm. Dr. Gliz zgen, Y. Do. Dr. Cengiz Kl tarafndan yaplmtr. Eitimde rol oynama teknii ve grup almalar uygulanmtr. ALAN ALIMASI Alan almas iki aamada gerekletirilmitir. Birinci aamada Aralk 1995 - Ocak 1996 tarihleri arasnda Anadolu ve Gney Anadolu blgeleri, ikinci aamada ise Nisan-Mays 1996 tarihleri arasnda Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan illerde alan almas yaplmtr. llerde uygulamaya balamadan nce, r nekleme kan hanelere Salk Mdrlkleri tarafndan hazrlanan bir mektup gnderilerek aratrma konusunda aile bilgilendirilmitir. Baz illerde ise, o blgenin ebesi tarafndan aileler bilgilendirilmi ve uygulama srasnda evde bu lunmalar salanmtr. Ayn ekilde rnekleme kan evde yaayan ocuklar okula gidiyorlarsa, hazrlanan bir mek tupla okulun da aratrma konusunda bilgi sahibi olmas salanmtr. Alan almas srasnda, il denetileri srekli ola rak merkez ekiple ibirlii ierisinde almlardr. Ayrca, merkez ekibinden psikolog Aysn Kurtulu, sosyal hizmet uzman Zeynep Trtgen imek ve Proje Danman Yrd. Do. Dr. Cengiz Kl yerinde denetim ve spervizyon iin illere gitmilerdir. l denetileri ve grmecilerin ara, gere ve yemek ihtiyalar salk mdrlklerince kar lanmtr. llerde tamamlanan soru formlar il denetileri tarafndan kontrol edildikten sonra Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl'ne gnderilmitir. Merkez ekibi tarafndan Do. Dr. Mahir Ulusoy'un danmanlnda formlarn tekrar kontrol yaplm ve her haneye ait olan formlar numaralandrlmtr. Proje danmanlar tarafndan formlar gzden geirildikten sonra veri giri ilemi balam ve Eyll 1996 tarihinde tamamlanmtr. Veri kontrol ya pldktan sonra ilk analizlere balanlmtr. Elinizdeki kitapk kesinlememi ilk bulgular zetlemektedir. almann ana raporunun 1998 baharnda ya ynlanmas planlanmtr.

BOLUM 2

TRKYE RUH SALII PROFL

rnekleme Plan ve Hanehalk Anketi ile ilgili Sonular

Do. Dr. Mahir Ulusoy
Hacettepe niversitesi Nfus Etiidleri Enstits

GIRI Trkiye'de ruh sal konusunda kapsaml olarak dzenlenen bir aratrmann bulgularnn tm lkeye genellenebilirliinin yannda, kabul edilebilir duyarlkla, blgelere ve alt nfus gruplarnda da geerli olmasn salamak gerekmektedir. Aratrmann rnekleme plan yaplrken bu ilkeler gznne alnarak tabakalar saptanm ve rnek b yklne karar verilmitir. rnekleme plannda tanmlanan her tabakadan ayn oranda rnek seilmi, bu nedenle ara trma kendinden arlkl olmutur. Bulgular, blgelere, yerleim yeri tiplerine ve bu iki deikenin aprazyla elde edi len tabakalara genellenebilir. Bunun yannda, rnee 1 olaslkla girdikleri iin 4 byk kentimize (istanbul, Ankara, zmir, Adana) de genelleme yaplabilir. Bunun dnda kalan, rnee km yerleim merkezlerinin hi birine ge nelleme yaplamaz. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmasnn rnekleme plan ok aamal, tabakal, kmeli olaslk rneklemesidir. Tabakalama Tabakalar, homojen birimler ieren alt erevelerdir. Bu aratrmada tabaka tanm iin iki kstas kullanlmtr. 1- Blge: Yerleim yerlerinin birbirine corafi yaknl tabakalama iin birinci kstas olmutur. Bu amala, Trkiye'nin 5 demografik blgesi aratrmann 5 byk tabakasn oluturmutur.(3) 2- Yerleim Yeri bykl ve tipi: Yerleim yeri tipi (yerleim yerinin il merkezi, ile merkezi ya da ky oluu) tabakalama iin ikinci kstas olarak kullanlmtr. Aamalandrma Aamalandrma, kullanlabilir, hazr, rnekleme erevelerinin varlna gre yaplmtr. l Merkezi Seimi: 15 tabakann her birinde ilk aamada il merkezleri sistematik rasgele yntemle seilmitir. Bu aamada ereve olarak Devlet statistik Enstits'nn (DE) 1990 Saym dari Bln yayn kullanlmtr. l merkezinde ikinci Aama Seim: Seilen il merkezlerinden ETF (Evhalk Tespit Fii) kaytlar kullanlarak Salk Ocaklarna gre hane saylar ve nfuslar ieren dkmler alnm, bu listelerden yine sistematik rasgele seim yntemine gre, o merkezden seilmesi gereken kme says kadar Salk Oca ve kme seilmitir. le Merkezi Seimi: Seilen il merkezlerine idari olarak bal ileler ikinci aamada ile seimi iin ereve oluturmutur. ereve iin yine DE'nn 1990 Saym dari Bln yayn kullanlmtr. le merkezlerinde nc Aama Seim: Seilen ilelerde Salk Oca ve kme seimi, aynen il merkezlerinde uygulanan yntemle yaplmtr. Ky Seimi: Ky seimi iin kullanlan ereve, seilen il merkezlerine bal kylerdir. ereve olarak 1990 Sa ym dari Bln yayn kullanlmtr. Her blgeden seilecek ky says aratrmaclar tarafndan nceden sap tanmtr. Genel bir ilke olarak her kyden bir kme alnacak ekilde ky says belirlenmitir. Kmeleme rnekleme kme rneklemesidir. Kme, birbirine komu haneler olarak tanmlanmtr. Ortalama kme b ykl 20 olarak belirlenmitir. Ancak bu deer seilen yerleim yerinin byklne bal olarak deimektedir. Kme bykl iin deiim katsays 0.189 olduu iin kme bykl sabit kabul edilebilir. Yerleim yerlerindeki hane saylar, yerleim yerlerinin kestirim nfuslar, 1990 saymnda il merkezleri, ile merkezleri ve kylerdeki ortalama hane byklklerine blnerek elde edilmitir. 1990 ortalama hane byklklerinin 5 senede deimedii varsaylmtr.

Gncelleme Gncelleme amacyla, blge ve yerleim yeri tiplerinin oluturduu 15 tabakann her birinde ilk aama seim iin gerekli olan yerleim yerleri erevesi olarak 1990 Saym dari Bln yayn temel alnarak erevelerde gerekli gncelleme ilemleri yaplmtr. l merkezleri erevesine aratrma tarihinde says 79 olan tm il merkezleri; ile merkezlen erevesine, birinci aamada seilen illere bal ile merkezleri, ve ky erevesine de, yine birinci aamada seilen il merkezlerine bal kyler dahil edilmilerdir. Bu ilem sonucunda, bal olduu ile merkezi seilmedii halde rnee giren kyler ol mutur. Birinci gncelletirme ilemi, il ve ile merkezleri erevelerine giren yerleim yerlerinin 1985 ve 1990 yl larndaki nfuslarn kullanarak aratrma tarihindeki nfuslarnn kestirimidir. Kylerin nfus projeksiyonu, rnee giren bir ilenin tm kylerinin toplam nfusu iin yaplmtr. Projeksiyon ileminden nce nfusu 6000'in stnde olan kylerin nfus projeksiyonlar tek tek yaplm ve aratrma tarihinde nfusu 10 000'in stnde olanlar ky er evesinden ile erevesine aktarlmtr. kinci olarak, idari yapdaki deiiklikler (il yaplan ileler vb.) yerleim yeri erevesine yanstlm, nc olarak ETF kaytlarnn nfus projeksiyonlaryla uyumluluu salanmtr. rnek seiminin her aamasnda sistematik rasgele seim yaplmtr. Kme Seiminde Kullanlan ereve, Evhalk Tespit Fileri Ruh Sal Aratrmasnda son aama rnekleme erevesi olarak Salk Ocaklarnda her hane iin hane bil gilerini ieren ve her yl gncelletirilen Evhalk Tespit Fileri (ETF) kulanlmtr. CEVAPLAMA ORANLARI Cevaplama oranlar, aratrmada kullanlan ve aratrma evrenine giren farkl kuak insanlara uygulanan anket formlar iin farkl dzeylerde gereklemitir. Ayn zamanda, rnekleme tabakalarnda farkl dzeylerde cevaplama oranlar elde edilmitir. Hernekadar rnekleme plannda hedef hane says 5001 olarak saptanmsa da Haziran 1995 ile alan uygulama tarihi arasnda gler, yeni yaplan binalar, eski binalarn yklmas gibi nedenlerle olan deiikliklerden dolay rnee kan adreslerle gerek durum arasndaki fark, hedef nfusun 4322 haneye dmesine neden olmutur. Hane Anketi Cevaplama oranlar Grme sonucu, "Anket dolduruldu", "Hanede uygun cevaplayn yok", "Reddetti" olarak iaretlenen hane formlar, eriilmi haneler olduundan haneler iin cevaplama oranlan, her rnekleme tabakasnda bu hanelerin top lamnn hedef hane saysna orandr. Buna gre, tm Trkiye'de hedef olarak saptanan 5001 hanenin 4322'sine eri ilmitir. Eriilen hanelerin %90'nda (3889 hane) hane ve hanehalk anketleri tamamlanmtr. Cevaplamayan %10 ha nenin cevaplamama nedenlerine gre dalm Tablo 2.1'de verilmitir.

Tablo 2.1. Cevaplamayan hanelerin cevaplamama nedenlerine gre dalm HANE SAYISI Grme yapld Hanede uygun cevaplayc yok Red Toplam 3889 65 368 4322

4-18 Ya Anketi Cevaplama Oranlar Aratrmada, rnee giren her hanede hane anketi uygulanm ve hanede yaayan, hane yesi olan herkes listelenmitir. Aratrmada kullanlan leklerden biri 4-18 ya arasnda olan ocuk ve genler iin uygulanan modldr. Grmenin tamamland hanelerde bu grupta olduu saptanan 5344 ocuk ve gencin %84.7'sine (4525) ilgili anket uygulanmtr. 2-3 ya grubu ocuklarda dierlerine gre daha yksek cevaplama oranlarna eriilmitir. Grlen hanelerde bu ya grubunda toplam 671 ocuk saptanm, bunlarn 638'ine anket uygulanmtr (%95.1).

18 Ya st CIDI cevaplama oranlar Grlen hanelerde, 18 ya st olarak saptanan 10186 kiinin 7479 ' ile yetikin anketi tamamlanarak %73.4 gibi bir cevaplama oranna eriilmitir. VER GVENRL Aratrmann bir rnekleme aratrmas olmas nedeniyle, rneklemeden hesaplanan istatistiklerin Trkiye'ye genellenebilirlii, baka bir deyile, rneklemenin Trkiye'yi temsil edebilirlii szkonusudur. Bu aratrmann Trkiye'yi ne kadar temsil ettiini grmek iin, hane anketiyle toplanan baz temel deikenlerin dalm incelenmi ve baka aratrma ve saym bulgular ile karlatrlmtr. Bu aratrma bulgularn karlatrmak iin baz olarak kullanlabilecek iki kaynak vardr. Bunlardan birisi 1990 Saym, dieri de 1993 Nfus ve Salk Aratrmasdr. 1990 Saym bulgular aratrma tarihinin 5 yl gerisinde kal mtr. zellikle, son yllarda insan hareketliliinin ok olduu lkemizde, sosyal gstergelerde doal, ya da g ne deniyle meydana gelen deiiklikler nedeniyle 1990 Saym bulgularnn bu aratrmann bulgularna baz olamayaca dnlmektedir. 1993 Nfus ve Salk Aratrmas, bu aratrma tarihine daha yakn bir tarihte yrtlen bir aratrma olduu iin 1990 saym iin saylan sakncalar ayn younlukta deildir. 1990 Saym bulgular ile bu aratrma bulgularna is tatistik test uygulandnda, bulgularn farkl kmamas halinde her iki aratrma rnekleminin ayn kitleden, aksi halde farkl kitlelerden ekildii sonucuna varlacaktr. Bu durumda aratrmalardan biri ya da hibiri Trkiye'yi temsil et miyor kararn vermek gerekecektir, fakat bunlardan hangisinin Trkiye'yi temsil edip hangisinin etmedii belli ol mayacaktr. Bu nedenle, test sonularndan ok, bulgularn birbirine yaknl deerlendirilmelidir. Karlatrma amacyla ya, cinsiyet, hane bykl, bamllk oran ve blge dalm incelenmitir. Tablo 2.2: Seilmi kaynaklarda ve Ruh Sal Profili Aratrmasnda ya gruplarna gre nfus (TNA 1991, GNS 1993, TNSA 1994) Ya gruplar - 15 15-64 65+ Ya bamllk oran TNA 1989 35.4 60.4 4.2 65.7 GNS 1990 35.0 60.7 4.3 64.7 TNSA 1993 33.0 61.4 5.6 62.7 T. Ruh Sal Profili 31.4 63.8 4.8 56.7

TNA: Trkiye Nfus Aratrmas, GNS: Genel Nfus Saym, TNSA: Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas Yalar gruplanp, zaman iinde yaplm baka aratrmalar ve saym bulgular ile karlatrma yapldnda, ara daki farkllklar istatistik olarak nemli olduu halde, yzde dalmlarnn ve ya bamllk orannn zaman iindeki geliimi, bu aratrma bulgularnn dier bulgularla uyumlu olduunu gstermektedir.

Tablo 2.3: 1993 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas ve Ruh Sal Profili Aratrmalarnda rnekleme kap samna giren kiilerin blgelere gre dalm (TNSA 1994)

T. Ruh Sal Profili Aratrmas Erkek 39.4 16.0 19.0 9.3 16.4 7230 100.0 Kadn 40.0 15.5 19.3 9.0 16.1 7279 100.0 Toplam 39.7 15.7 19.1 9.2 16.3 14509 100.0 99.32

1993 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas Erkek 33.9 15.6 21.9 8.2 20.3 16557 100.0 Kadn 33.0 15.4 23.1 9.2 19.4 17528 100.0 Toplam 33.5 15.5 22.5 8.7 19.8 34085 100.0 94.46

Bat A. Gney A. Orta A. Kuzey A. Dou A Toplam % Erkek/kadn oran

Tablo 2.3 dzenlenirken, 1993 bulgular ile karlatrma yapabilmek iin tabloya sadece 6 ya st nfus dahil edilmitir. Grld gibi Bat ve Dou Anadolu blgelerinde her iki cins iin, Orta Anadolu'da da kadn nfusta nem li farkllklar vardr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmasnda Dou Anadolu nfusunda azal, Bat Anadolu n fusunda da art grlmektedir. Bu grn farklln gten ileri gelmi olabileceini dndrmektedir. Her ne kadar farkllklar istatistik olarak nemli olsa da, her iki aratrmada blgelerin byklk olarak sralamas ayndr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmasnn erkek/kadn oran, baz deer olan 100'e yakn olmas nedeniyle, 1993 Aratrmas cinsiyet oranndan daha akla yakn bir deerdir. Tablo 2.4: 1993 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas ve Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmalarnda r nekleme kapsamna giren kiilerin eitim durumlarna gre dalm (TNSA 1994) T. Ruh Sal Aratrmas ERKEK Eitimsiz lkokul terk lkokul mez Orta O.terk Ort + Toplam 18.4 16.8 37.4 6.7 20.7 7229 100.0 KADIN 29.6 17.1 35.3 4.6 13.3 7280 100.0 TOPLAM 24.0 17.0 36.4 5.7 17.0 14509 100.0 ERKEK 13.0 15.8 36.5 9.1 25.3 16507 100.0 1993 Aratrmas KADIN 29.1 15.6 35.9 4.7 14.5 17578 100.0 TOPLAM 21.3 15.7 36.2 6.8 19.7 34085 100.0

Tablo 2.4'e de karlatrma yapabilmek amacyla sadece 6 ya st nfus dahil edilmitir. Eitimsiz erkekler ve orta st eitimli erkeklerde byk farkllklar grlmekte, erkek eitiminin dier kategorilerinde ve kadn eitimi da lmnda byk farkllklar grlmemektedir. Trkiye Ruh Sal Aratrmasnda eitimsiz erkeklerin 1993 Ara trmasna gre daha fazla, orta st eitimlilerin daha az olmas daha akla yakndr. Tablo 2.3 ve Tablo 2.4'de yaplan istatistik testler sonucunda farkllklarn nemli olmasnda, aratrmalardaki gzlem saysnn ok byk olmasnn pay vardr. Byk rneklemelerde ok kk yzde farkllklarnn bile istatistik anlamllk tad unutulmamaldr. Aratrma verilerinin gvenirlii, 1990 Saym gibi lke apnda toplanan ve rnekleme hatas iermeyen bir kay nak, Ruh Sal Profili Aratrmasna daha yakn bir tarihte yrtlen 1993 Nfus ve Salk Aratrmas ve T.C. Ba bakanlk Devlet Planlama Tekilat 1989 Nfus Aratrmas gibi gvenilir kaynaklarn verileriyle karlatrma yaparak test edilmitir. Zaman iinde doal deienlik, ya da baz deikenlerin zaman iinde deime eilimi de gznnde tu tulunca, bu aratrma bulgularnn gvenilir olduu sonucuna varlmtr.

KONUT VE HANEHALKI BULGULARI

Bu blmde konut ve hanehalk anketleriyle toplanan ve hanehalknm tmn ilgilendiren baz bilgilerin d km ile birlikte ksa aklamalar verilecektir. Ev sahiplii - Kiraclk Trkiye'de son 15 yldr inaat sektr ekonominin motoru olarak grlmektedir. Buna ramen il merkezlerinde ailelerin %37 gibi byk bir ksm oturduklar evde kirac olarak yaamaktadrlar. Trkiye'de ev sahiplii, yerleim yeri tipi bydke azalmaktadr. Krda geimin zorlamas nedeniyle kentlere gen insanlar, gn doas gerei, kente yaamn ilk yllarn mlksz (evsiz) geirmekte, zamanla ev sahibi olmaktadrlar. Evsizleme sreci kylerde de grlmeye balanmtr. Bu durum pazar ekonomisi ve uzun zamandr gelir da lmnda grlen kronik bozulmann sonularndan biri olarak dnlebilir. Tablo 2.5. Ailelerin evsahibi olup olmamalarna gre blge ve yerleim yeri tiplerinde dalm L MERKEZLER Evsahibi Toplam % 1173 63.3 Kirac 679 36.7 Toplam 1852 100 LE MERKEZLER Evsahib 569 66.8 Kirac 283 33.2 Toplam 852 100 KYLER Evsahibi 1036 87.4 Kirac 149 12.6 Toplam 1185 100

Grme dili Dou Anadolu'dan olan glerin younluu nedeniyle Bat ve Gney Anadolu blge il merkezlerinde evirmen aracl ile yaplan grmelerin yzde olarak okluunun. Dou Anadolu il merkezlerindeki kadar oluu dikkat e kicidir. Gney Anadolu'nun son yllarda Dou Anadolu'dan en ok g eken blge olmas, bu blgenin her yerleim yeri tipinde evirmen araclyla yaplan grmelerin ok oluunun nedenidir. Doal olarak yerleim yeri tipi k ldke, Trke bilmeyenler artmakta, bu nedenle de Dou Anadolu'da evirmenle yaplan grmeler il mer kezlerinde %4.9 iken bu deer ile merkezlerinde %9.6'ya, kylerde de %14.4'e ykselmektedir. Tablo 2.6. Hane anketi grmesinde evirmen kullanlan/kullanlmayan hane saysnn blgelere gre dalm L MERKEZLER EVRMEN Var 36 3.4 10 4.8 5 1.6 0 10 4.9 61 3.3 Yok 1028 96.6 197 95.2 311 98.4 61 100. 194 95.1 1791 96.7 Toplam 1064 57.5 207 11.2 316 17.1 61 3.3 204 11.0 1852 100.0 LE MERKEZLER EVRMEN Var 7 2.8 8 4.3 1 0.5 1 1.1 11 9.6 28 3.3 Yok 242 97.2 178 95.7 208 99.5 93 98.9 103 90.4 824 96.7 Toplam 249 29.2 186 21.8 209 24.5 94 11.0 114 13.4 852 100.0 KYLER EVRMEN Var 5 1.4 8 4.1 1 0.4 3 1.8 29 14.4 46 3.9 Yok 363 98.6 188 95.9 248 99.6 167 98.2 173 85.6 1139 96.1 Toplam 368 31.1 196 16.5 249 21.0 170 14.3 202 17.0 1185 100.0

Bat % Gney % Orta % Kuzey % Dou % Toplam %

Hanehalk bykl 1993 Nfus ve Salk Aratrmasna gre 4.5 olan Trkiye hane bykl ortalamas bu aratrmada 4.26 ola rak kestirilmektedir. Aradaki fark olduka byk ve anlamldr, Btn blge ve yerleim yeri tiplerinde, kk de iikliklerle, hane byklndeki bu klme izlenmektedir. Tablo 2.7. Tabakalarda hanehalk bykl ortalamas dalm. ORTALAMA HANE SAYISI

Trkiye Bat Anadolu Gney Anadolu Orta Anadolu Kuzey Anadolu Dou Anadolu l Merkezleri le Merkezleri Kyler

4.26 3.84 4.40 4.09 4.58 5.49 4.02 4.54 4.42

3889 1681 589 774 325 520 1852 852 1185

Medeni hal Tablo 2.8. Medeni hal dalm

EVL SAYI % 7742 91.8

DUL 610 7.2

BOANMI 72 0.9

AYRI YAIYOR 11 0.1

TOPLAM 8435 100.0

Tablo 2.8 aratrma kapsamna giren nfusun, bandan en az bir evlilik gemi ksmn kapsamaktadr, baka bir deyile, evlilik a dnda saylan 12 ya alt nfus ile 12 ya st olup henz hi evlenmemi nfus tablo d kal mtr. Bu tablodaki dalm, Trkiye'de yaplan baka aratrmalar ve saymlarda grld gibi evlilik kurumunun is tikrarl bir sosyal kurum olduunu gstermektedir (TNSA 1994).

Tablo 2.9. Cinsiyete gre mezun olunan okul dalm ERKEK lkokul N satr % stun % Normal ortaokul N satr % stun % mam-hatip orta. N satr % stun % Sanat ortaokulu N satr % stun % Dier ortaokul N satr % stun % Normal lise N satr % stun % mam-hatip lise N satr % stun % Sanat lisesi N satr % stun % Dier lise N satr % stun % niversite N satr % stun % Toplam N satr % 3915 50.6 62.2 877 60.4 13.9 40 59.7 0.6 65 71.4 1.0 43 43.0 0.7 611 57.9 9.7 43 65.2 0.7 194 68.8 3.1 101 58.0 1.6 402 61.7 6.4 6291 53.9 KADIN 3822 49.4 71.0 575 39.6 10.7 27 40.3 0.5 26 28.6 0.5 57 57.0 1.1 444 42.1 8.2 23 34.8 0.4 88 31.2 1.6 73 42.0 1.4 250 38.3 4.6 5385 46.1 11676 100.0 652 5.6 174 1.5 282 2.4 66 0.6 1055 9.0 100 0.9 91 0.8 67 0.6 1452 12.4 TOPLAM 7737 66.3

Tablo 2.9'da izlendii gibi, okul ann balad 6 ya st nfusun en son devam ettii okullarda cinsiyet da lm sadece ilkokul dzeyinde her iki cinsin eit daldn gstermektedir. "Dier ortaokullar" dzeyinde denge ka dnlardan yana bozulmakta, geri kalan btn eitim dzeylerinde "erkekler" ounluu oluturmaktadrlar. Erkek-kadn arasndaki farkn en byk olduu okullar, daha ok erkek meslei olarak bilinen mesleklerin eitiminin yapld "sanat liseleri" ile "imam-hatip liseleri" ndedir. Kz ocuklarn ounlukta olduu "Dier ortaokul" kodlu okullarn kadn mesleklerine dnk eitim veren okullar olmas olasdr.

Tablo 2.10. Hanehalknn cinsiyete gre gelir getiren bir ite alp almad

ERKEK alan N satr % stun % almayan N satr % stun % Toplan N satr % 3811 81.1 56.8 2897 32.0 43.2 6708 48.8

KADIN 889 18.9 12.6 6144 68.0 87.4 7033 51.2

TOPLAM 4700 34.2 9041 65.8 13741 100.0

alma andaki nfusun (12 ya st) te ikisi gibi ok byk bir ksm gelir getiren bir ite almyor g rnmektedir. Rakamn byk olmasnn bir nedeni, i sorulannn yneltildii 12 ya st nfusun hem renimine devam eden gen nfusu, hem de aktif ekonomik hayatn tamamlam yal nfusu kapsamasdr. Dier neden ise, ev kadnlarnn retiminin ekonomik deer tamad anlaydr. Gelir getiren ite alanlarn iinde erkeklerin pay %81'leri bulurken, almayanlarn iinde kadnlarn pay %68'lere kadar ykselmektedir. Tablo 2.11. Sosyal gvenlii olan ve olmayanlarn cinsiyete gre dalm

ERKEK Sosyal gvenlii var N 3698 49.9 55.1 3014 47.6 44.9 6712 48.8 satr % stun % Sosyal gvenlii yok N satr % stun % Toplam N satr %

KADIN 3709 50.1 52.7 3324 52.4 47.3 7033 51.2

TOPLAM 7407 53.9 6338 46.1 13745 100.0

Aratrmada 12 ya st nfusa sorulan "her hangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal olup olmama" sorusuna alnan yantlara gre, nfusun ok nemli bir ksmnn (%46) sosyal gvenliinin olmad anlalmaktadr. Sosyal g venlii olanlarn cinsiyet dalmnda anlaml bir farkllk olmamasna karlk, sosyal gvenlii olmayan kadnlarn er keklere gre %5 fazlal vardr.

10

BLG LEM Ktkler her ne kadar ayr adlarla bilgisayarda saklanyorsa da, bunlar her an birletirmek olasdr. Anketlerin ve ktklerdeki kayt tantm numaralan sistematik bir ekilde verildiinden ve tantm numaras iinde hem anket tipini hem haneyi hem de hanehalk yesini ayrdedici bilgiler olduu iin, ktkler birletirilip kaytlar sralandnda, en baa hane anketi, onun ardndan, hane bakanndan balayarak hanehalk yeleri, onun ardndan CIDI anketi, sonra s rasyla 2-3 ya anne anketi, 2-5 ya retmen lei, 4-18 ya anne anketi, 4-18 ya retmen lei ve en sona 11-18 ya ocuk anketi yerleerek hiyerarik bir ktk oluturur. Aratrmada gzlem birimi hane olduu iin ve uygulanan tm lek ve anketler naneye ilikilendirildii iin, btn ktklerde hane tantm numaralan esas alnarak tantm nu maras dzeltmesi yaplm, tantm numaralarnn hane numaralaryla uyumlu olmas salanmtr. Bu nedenle ktkler aras bilgi aktanm olasdr.

KAYNAKLAR 1989 Trkiye Nfus Aratrmas (1991) Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara. 1990 Genel Nfus Saym (1993) Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara. Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas, 1993 (1994) Salk Bakanl Ana ve ocuk Sal, Aile Planlamas Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, DHS Macro International, Ankara, s: 15.

11

BLM 3

TRKYE RUH SALII PROFL:

ocuk ve genlerde yeterlik alanlar ile sorun davranlarn dalm
Do. Dr. Nee Erol
Ankara . Tp Fakltesi, ocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal

S.H.U. Zeynep Trtgen imek

Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

GIRI Epidemiyoloji ile ocuk psikiyatrisinin tanmas yaklak 40 yllk bir zaman kapsamaktadr. I.kuak, II.kuak ve III. kuak epidemiyoloji aratrclar bugne kadar gerek toplumda gerekse kliniklerde yrttkleri almalarla, ocuk ve genlerin uyum so runlarn deerlendirmi, izleme almalar ile ocuk psikopatolojisine yeni boyutlar katm ve yetikin psikiyatrisinin ocuklarla il gili ne srd sonularla farkllk gsteren bulgular ortaya koymulardr (Verhulst ve Koot 1992, Verhulst 1995). lkemizde de yllardan beri ocuk psikopatolojisi alannda yaplan almalar kltrmze zg ok deerli bilgiler ortaya koymutur. Gnmzde halen, daha ileri deerlendirme ve tan koyucu yntemlere, klinik ve toplum odakl sistemli aratrmalara gereksinim duyulmaktadr. ocuk psikopatolojisi ile ilgili deerlendirme yaplrken ocuun davran ve yetikinin bak asnn birlikte ele alnmas kanlmazdr (Weisz ve Eastman, 1995). Bu nedenle, ocuk ve genlerdeki sorunlarn tanmlanmasn salayacak oklu bilgi kay naklarna ynelik standart, gvenirlii ve geerlii olan deerlendirme aralar gelitirilmitir. Bu almada, farkl ya gruplarndaki ocuk ve genler iin Amerika Birleik Devletlerinde Thomas Achenbach tarafndan gelitirilen ve 50 lkede standardizasyon ve adaptasyon almas yaplm olan lekler kullanlmtr. Amerika Birleik Devletleri ile Avrupa ve Asya lkelerinde pek ok epidemiyolojik aratrmalarda yaygn olarak kullanlan bu leklerin lkemizde de gvenirlik ve geerlik almas yaplmtr. l eklerin, objektif puanlama olana salamas, verilerin kolaylkla toplanabilmesi, karlatrlabilmesi ve tekrarlanabilir olmas ne deniyle lekler, kltrleraras aratrma ve karlatrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. lkemizde ocuk ve genlerin davran ve duygusal sorunlar ile yeterlik alanlarnn dalmn, genel poplasyonu temsil eden bir rneklem iinde anne- babalardan, retmenlerden, ocuk ve gencin kendisinden dier bir deyile oklu bilgi kay naklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda aratran bir alma bulunmamaktadr. imdiye kadar yaplan almalar, ounlukla temsili olmayan rneklemlerle ve tek bir bilgi kaynana dayanarak yaplmtr. Bu nedenle, elde edilen sonular, ocuklar hakknda deerlendirmeler, genellemeler yapmada ve karar vermede aratrclar kstlamaktadr. Temsili rneklemlerin seilebilmesinin g l gerek lkemizde gerekse d lkelerde sklkla belirtilmektedir. Bunlar; yeterli maddi destein salanamamas, kurumlar aras egdmn olmamas, organizasyon yetersizlii ile geerlii ve gvenirlii olan leklerin eksiklii gibi nedenler olarak sralanabilir. almann Amac l)Trkiye'de 2-18 ya grubu ocuk ve genlerin yeterlik alanlar ile davran ve duygusal sorunlarn, anneler, retmenler ve genler gibi oklu bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda ya, cinsiyet, yerleim yeri tipi ve blgelere gre be lirlemektir. 2) Anneler, retmenler ve genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda 2-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun dav ranlarn grlme skln ya, cinsiyet, yerleim yeri ve blgelere gre belirlemek, benzerlik ve farkllklar ortaya koyabilmektir. 3) zleme almalar yapabilmek zere temel oluturmaktr. 4) ocuk ve genlere ynelik Ulusal Ruh Sal politika ve programlarnn oluturulmasna katkda bulunmaktr. YNTEM Veri Toplama Aralar a)ocuk Davran Deerlendirme lei/2-3: (Child Behavior Checklist/2-3, CBCL/2-3): lek bu ya grubu ocuklarn sorun davranlarn anne babalardan ya da gnlk iliki iinde ocukla birliktelii olan dier kiilerden elde edilen bilgiler do rultusunda deerlendirmek amacyla Achenbach (1992) tarafndan Amerika Birleik Devletleri'nde gelitirilmitir. Erken ocukluk dneminde grlen davran ve duygusal sorunlar tanmlayan ve 100 maddeden oluan lekte sorun davranlar son iki ay ie risindeki grlme sklk derecesine gre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilmektedir. lekten, "ie Ynelim ve Da Ynelim" gibi iki ayn davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim sorunlann "Anksiyete/Depresyon ve Sosyal e Dnklk", Da Ynelim sorunlarn ise "Saldrgan Davranlar ve Ykc Davranlar" gibi alt testler oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Uyku Sorunlar ve Somatik Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Tm alt testlerin toplamndan "Toplam Problem Puan" elde edil mektedir. Her bir alt testten elde edilen puanlar kz ve erkekler iin ayr olarak hazrlanm profil katlanna iaretlenir ve o ocua zg bir profil oluturulur. lkemizde lein Trke'ye eviri ve uyarlamas Do.Dr.Nee Erol tarafndan 1993 ylnda yaplmtr. Daha sonra lek bir hafta ara ile 110 anneye 2 kez uygulanm ve lein test-tekrar test gvenirlii Pearson Momentler arpm korelasyonu ile he saplanm ve korelasyonlar Toplam'Problem'de .94 olarak saptanmtr. lein i tutarll, almann rneklemini oluturan 635

12

ocuun puanlar zerinden elde edilen Cronbach alpha katsays ile hesaplanmtr. Toplam Problem puannda katsay .82 olarak bu lunmutur. Bu sonular, lein i tutarllnn test tekrar test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan ya ve cinsiyet gruplarnda gvenilir olarak kullanlabildiini gstermektedir. bl 4-18 Y a ocuk ve Genlerde D a v r a n D e e r l e n d i r m e lei: ocuk Davran Deerlendirme lei/4-18 (Child Behavior Check List/4-18-CBCL/4-18), bu ya grubu ocuk ve genlerin yeterlik alanlar ve sorun davranlarn annebabalardan elde edilen bilgiler dorultusunda deerlendirmek amacyla Achenbach ve Edelbrock (1983) tarafndan gelitirilmitir. lek 20 yeterlik ve 118 problem maddesinden olumaktadr. Yeterlik ile ilgili maddeler, ocuk ve gencin ilgilendii ve aktif olarak katld spor ve spor d etkinlikleri, ev ya da ev dnda yapt ileri kapsar. Derecelendirme katlmn miktar ve niteliine gre yaplr. Ayrca herhangi bir spor ya da sosyal kurulu, klp ya da gruba yelii, arkada, karde, anne baba ilikileri, kendi bana oyun oynama ya da i yapma gibi sosyal alanlardaki ilevlerini belirler. Okuldaki baar durumunu, sorunlarn ve okul etkinliklerine katlmn niteliini ve niceliini de yanstr. Etkinlik, Sosyallik ve Okul alt leklerinin toplamndan Toplam Yeterlik puan elde euilir (Achenbach 1991a). lekte Yeterlik ile ilgili maddelerin yan sra ak ulu baz sorular ve ifadeler de yer almaktadr. Bunlar ocuk ve gencin herhangi bir hastal, fiziksel ya da zihinsel zrnn olup olmad, ocuun anne babay en ok kayglandran zellikler, ile ocuun en beenilen zelliklerine ilikin bilgilerdir. Bu maddeler profilde puanlanmamaktadr. lein 2. blmnde ise, ocuk ve genlerde grlen davran ve duygusal sorunlar tanmlayan 118 maddeye yer verilmi ve bu maddeler eitli alt lekler iinde gruplanmtr. Sorun davranlar son alt ayda grlme sklk derecesine gre 0,1 ve 2 olarak derecelendirilir. lekten "e Ynelim" ve "Da Ynelim" gibi, iki ayr davran belirti puan elde edilmektedir. e Ynelim Gru bunu "Sosyal e Dnklk, Somatik Sorunlar, Anksiyete/Depresyon", Da Ynelim grubunu ise "Sua Ynelik Davranlar ve Sal drgan Davranlar" alt testlerinin toplam oluturmaktadr. Ayrca her iki gruba da girmeyen "Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat Sorunlar" da lekte yer almaktadr. Bu alt testlerin toplamndan "Toplam Problem" puan elde edilmektedir. Her iki b lmden ve her bir alt testten elde edilen puanlar kz ve erkekler iin ayr olarak hazrlanm profil katlarna ya dilimleri dikkate alnarak iaretlenir ve o ocua zg bir profil oluturulur. lek ocuk ve genlerin sosyal yeterlik alanlarn ve sorun davranlarn birlikte ele alp deerlendirebilmektedir. CBCL/ 4-18' in 1981 formu lkemizde Trke'ye ilk kez Akakm ve Savar tarafndan 1983 ylnda evrilmi, gvenirlik almas yaplm ve 6-11 yanda toplam 80 ocua uygulanmtr (Akakn 1983, Akakn 1985). almada farkl ya gruplar ve cinsiyet deikenlerine gre normatif veri toplanmad iin lek daha sonralar lkemizde yaygn olarak kullanlmamtr. CBCL nin 1991 formu, Trke'ye Nee Erol ve Cengiz Kl tarafndan evrilmi ve 'Mkemizdeki 1983 eviri formuyla srekliliini salayabilmek amacyla eviriler karlatrlm, farkllk ve benzerlikler gzden geirilmitir. Daha sonra lek bir Trk dilbilimci tarafndan incelenmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler yaplmtr. lek bu ekliyle baka bir psikolog ve psikiyatr tarafndan tekrar ngilizceye evirilerek karlatrma yaplmtr. Sonraki aamada, lek eitim dzeyi dk olan 10 anneye uygulanarak alanda uygulama yaplmtr. Bunlara ek olarak iki dilde tekrarlama teknii kullanlm ve lek ngilizce ve Trke'yi iyi bilen 24 anneye bir hafta ara ile bir kez Trke bir kez ngilizce olarak iki kez uygulanm ve korelasyonlar Toplam Yeterlikte .89, Toplam Problemde .93 bulunmutur. lein Trke test-tekrar test gvenirlii, 50 anneye bir hafta ara ile 2 kez uygulanarak hesaplanm ve korelasyonlar Toplam Yeterlikte .78, Toplam Problemde ise .84 olarak saptanm ve korelasyonlarn yksek olduu belirlenmitir (Erol ve ark. 1995). lein i tutarll, bu almann rneklemini oluturan 4488 ocuk ve gencin puanlar zerinden Cronbach alpha katsays ile hesaplanm ve katsaylarn ortalamas Yeterlik alt testlerinde .73, sorun davranlarn toplamnda ise .85 olarak bulunmutur. Bu sonular lein i tutarllnn test-tekrar-test korelasyonundaki gibi yksek olduunu ve ele alnan ya, cinsiyet gruplarnda gvenilir olarak kullanlabildiini gstermektedir. c)retmen Bilgi Formu: retmen Bilgi Formu (Teacher's Report Form/ TRF) 5-18 ya grubu rencilerin okula uyu munu ve sorun davranlarn retmenlerden elde edilen bilgiler dorultusunda standart bir biimde deerlendirebilmek amacyla Achenbach ve Edelbrock tarafndan 1986 ylnda gelitirilmitir. lek, okul ve renciyle ilgili temel bilgilerin yansra rencinin okul ve uyum ilevine ynelik bilgi salar. Bu blm Okul Baars, Sk alma Uygun Davranlar ve Mutlulua ynelik alt test lerden oluur. Bunlarn toplamndan Toplam Uyum Puan elde edilir (Achenbach 1991b). lein 2. blm, CBCL / 4-18 ile paralellik gstermektedir. lek, lkemizde Trke'ye ilk kez Akkk ve arkadalar (1988) tarafndan evrilmi, 7-12 ya grubu erkek ocuklar iin uyarlanm ve standardizasyon almalar yaplmtr. Daha sonraki yllarda ise kz ocuklar zerinde almalar yaplmtr (Akkk ve ark 1988, Akkk ve Askar 1989). lein 1991 formu Nee Erol ve Melda Akakn tarafndan 1992 ylnda yeniden gzden geirilmi ve lein eski ve yeni formlar arasndaki farkllklar be lirlenmitir. Akkk ve arkadalar tarafndan lein formatnda yaplan baz dzenlemeler ve deiiklikler, lein orjinaline uygun olarak yeniden yazlmtr. Daha sonra lek bir Trk dil bilimci tarafndan incelenmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler ya plmtr. lek bu ekliyle 20 retmene uygulanarak alanda uygulama yaplmtr. lek, 49 rencinin retmenine 15 gn ara ile 2 kez uygulanarak Trke test-tekrar test gvenirlii hesaplanm ve korelasyonlar Toplam Problemde .88 olarak saptanmtr. l ein i tutarll, bu almann rneklemini oluturan 2340 ocuk ve gencin puanlan zerinden elde edilen Cronbach Alpha kat says ile hesaplanm ve katsaylar Toplam Problem'de .84 olarak bulunmutur. d)ll-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei: 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei (Youth Self-Report / YSR) bu ya grubu genlerin yeterlik alanlar ve sorun davranlarn kendi verdikleri bilgiler do rultusunda standart biimde deerlendirmek amacyla Achenbach ve Edelbrock tarafndan 1987 ylnda gelitirilmitir. lek CBCL/4-18'deki yeterlik ve sorun davranlarla ilgili maddelerle parelellik gstermektedir. Ancak, maddeler 1. ahs olarak ya zlmtr. YSR, 17 yeterlik ve 112 problem maddesinden olumaktadr. Yeterlik ile ilgili maddeler, gencin ilgilendii ve aktif olarak katld spor ve spor d etkinlikleri, bu konulardaki becerilerini, evde ya da ev dnda yapt ilerin says ve niteliini kapsar. Ay rca herhangi bir spor ya da sosyal kurulu, klp ya da gruba yelii, arkada, karde, anne baba ilikileri, kendi bana alma ve oyun oynama gibi sosyal alanlardaki ilevlerini belirler. Okuldaki baar durumu ile ilgili maddeler de vardr. Maddeler Etkinlik, Sosyallik ve Toplam Yeterlik olarak puanlanmak zere dzenlenmitir. Akademik konulardaki performans deerlendiren maddeler Etkinlik ve Sosyallik alt testlerine eklenerek toplam yeterlik puan iinde deerlendirilmektedir. lekte, Yeterlik ile ilgili mad delerin yan sra 2. sayfada ak ulu baz sorular ve ifadeler de yer almaktadr. Bunlar gencin herhangi bir hastal, fiziksel ra hatszl ya da zihinsel zrnn olup olmad, okul ile ilgili kayg ve sorunlar, okul d alanlardaki kayg ve sorunlar ile en be endii zelliklerine ilikin bilgilerdir (Achenbach 1991c).

13

lein 2. blm ise. CBCL / 4-18 ve retmen Bilgi Formu ile paralellik gstermektedir. YSR'nin 1991 formunun Trk e'ye eviri ve uyarlamas Nee Erol ve Refa Palabykolu tarafndan yaplmtr (1993). lek, CBCL/4-18 ve TRF'deki 89 prob lem maddesiyle ayndr. CBCL/4-18 de ayrntl eviri almalar yapld iin YSR'deki yeni maddeler iki psikolog tarafndan ayr ayn evirilmi, eviriler karlatrlm, benzerlik ve farkllklar gzden geirilmitir. Daha sonra lek bir Trk dil bilimci ta rafndan gzden geirilmi ve Trke ifadelerde baz dzeltmeler yaplmtr. Sonraki aamada lek 15 gence uygulanarak anlalrl test edilmitir. lein test-tekrar-test gvenirlii bir hafta ara ile 60 gence iki kez uygulanarak hesaplanm ve ko relasyonlar Toplam Yeterlikte .81, Toplam Problem'de ise .82 olarak saptanmtr. lein i tutarll Cronbach alpha katsays ile hesaplanm ve katsaylar Toplam Problem'de .89 olarak bulunmutur. Uygulama Grmeci aratrmann amacn aileye, gence ve retmene anlatm, izin yazsn gstermi ve her birinin onayn aldktan sonra uygulama ilemine gemitir. Grme yaplan kiilere isim, adres gibi zel bilgilerin gizlilii konusunda bilgi verilmitir. G rme kabul edildikten sonra, grmeci ncelikle aileye hanehalk soru formunu uygulamtr. Daha sonra hanede yaayan tm o cuklara yalarna uygun -fiziksel zrl, ocuk ve genlik ruh sal merkezine bavuranlar dahil- lekler uygulanmtr. Uy gulama srasnda grmeci anneye CBCL/2-3 ve CBCL/4-18' in bir rneini vererek dier rneinden de her bir maddeyi kendisi. okuyarak cevaplaycnn yantlarn iaretlemitir. Genlere ve retmenlere uygulama srasnda birlikte birka rnek yaplm ve l ekleri kendilerinin doldurmas istenmitir. Eer gencin okuma ile ilgili bir sorunu varsa annelerle yaplan uygulama sreci izlenilmitir. Maddelerle ilgili cevaplayclardan gelebilecek herhangi bir soru grmeciler tarafndan objektif olarak yantlanm ve yorum yapmadan ve testte aklanan bilgilerin dna kmadan uygulama yaplmtr. lek retmenlerden bir hafta ierisinde geri alnmtr. statistiksel lem Verilerin analizi SPSS for Windows 5.0 ile yaplmtr. Bu raporda deikenlerle ilgili ayrntl istatistiksel analizler deil, genel tanmlayc bilgiler verilmektedir. n raporda bildirilen rakamlar, denekler basit rastgele rneklemden seilmi gibi he saplanmtr. rnekleme hatasn hesaba katan analizler ana raporda sunulacaktr. BULGULAR Bu blmde 2-3 ya ve 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden, retmenlerinden ve kendilerinden elde edilen bul gulara yer verilecektir. Yerleim yeri tipi ve blgelere gre dalmlarla ilgili sonular ana raporda sunulacaktr. almada, ortalama puanlara ek olarak sorunlu olan ocuklar sorunlu olmayanlardan ayrdeden baz kategorik lmler kullanlarak belirli kesme nok talar saptanmtr. Alt testler iin % 98, Toplam Problem, e Ynelim ve Da Ynelim iin %90 kesme noktas kullanlmtr. Kltrleraras karlatrmal almalarda da benzer kesme noktalar kullanlmtr. a) 2-3 Ya Grubu Denekler 2-3 ya grubu rneklemini oluturan 635 ocuun 313' (%49.3) erkek, 322'si (%50.7) kzdr. ocuklarn 260' (%40.9) 2 ya, 375'i (%59.1) 3 ya grubundadr. CBCL/ 2-3 'n 606 s (% 95.4) anneler, 13 (% 2.2) babalar, 16 s (%2.5) dier kiiler ta rafndan doldurulmutur. lein cevaplama oran %95.1 dir. Sorun davranlar: 2-3 ya grubu ocuklarda sorun davranlarn ortalama, standart sapma ve standart hatalar saplanarak, sorun davranlarn ele alnan deikenlere gre farkllk gsterip gstermedii varyans analizi ile belirlenmitir. he

Tablo 3.1'de izlendii gibi, Anksiyete/Depresyon, Sosyal e Dnklk, Uyku Sorunlar, Somatik Sorunlar, Saldrgan Dav ranlar, Ykc Davranlar alt testleri ile e Ynelim, Da Ynelim ve Toplam Problem puannda kz ve erkek ocuklar arasnda anlaml bir farkllk saptanmamtr. 2 ve 3 ya grubu ayn ayr Tukey karlatrma yntemi kullanlarak analiz edilmi ve ya grup lar arasnda da anlaml bir farkllk grlmemitir. Kz ve erkek ocuklar en yksek ortalama puan Saldrgan Davranlar alt tes tinde alm, bunu Anksiyete/Depresyon alt testi izlemitir. e Ynelim puan ortalamas 11.1, Da Ynelim puan ortalamas ise 13.5'dir. Anneler, 2-3 ya grubu ocuklarda. Da Ynelim Sorunlarnn ie Ynelim Sorunlarndan daha fazla grldn belirtseler de, bu farkllk istatistiksel adan anlaml deildir. Tablo'da izlendii gibi, 2-3 ya grubu ocuklarda Toplam Problem puan ortalamas 41.1'dir.

14

Tablo 3.1: 2-3 Ya Grubu ocuklarda Sorun Davranlarn Cinsiyete Gre Dalm Sorun Davranlar Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Erkek N=313 6.1 3,7 .2 57.0 8.1 .5 Kz N=322 6.6 3.8 .2 58.2 8.3 .5 Toplam N=635 6.4 3.7 .1 57.6 8.2 .3

Sosyal e Dnklk

4.7 3.9 .2 56.7 8.3 .5 3.0 2.7 .2 53.6 6.4 .4

4.7 3.8 .2 57.0 8.1 .5 3.0 2.4 .1 53.2 5.5 .3

4.7 3.9 .2 56.8 8.2 .3 3.0 2.6 .1 53.4 5.9 .2

Uyku Sorunlar

Somatik Sorunlar

3.6 2.8 .2 56.6 7.2 .4

3.8 3.1 .2 57.1 7.5 .4

3.7 2.9 .1 56.9 7.3 .3

Saldrgan Davranlar

10.1 6.6 .4 56.1 8.7 .5

9.4 6.2 .3 55.1 7.4 .4

9.7 6.4 .3 55.6 8.1 .3

Ykc Davranlar

3.8 3.3 .2 53.8 5.9 .3

3.7 3.1 .2 53.4 5.6 .3

3.8 3.2 .1 53.5 5.7 .2

e Ynelim

10.8 6.9 .4 54.4 11.5 .7

11.3 6.7 .4 55.2 H-4 .6

11.1 6.9 .3 54.8 11.5 .5

15

Sorun Davranlar Da Ynelim

Erkek N=313 Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

Kz N=322

Toplam N=635

13.9 9.2 .5 51.3 10.9 .6

13.1 8.5 .5 50.4 10.0 .6

13.5 8.8 .4 50.9 10.5 .4

Toplam Problem

41.1 23.6 1.3 53.4 11.5 .7

41.1 22.2 1.2 53.4 10.9 .6

41.1 22.9 .9 53.4 11.2 .4

* SH (a) = Ortalamann standart hatas Kategorik lmler kullanlarak elde edilen, 2-3 yandaki ocuklarn sorun davranlarnn grlme skl ekil 3.1'de gsterilmitir. ekil izlendiinde anneler, Toplam Problemin grlme skln % 10.9 olarak belirtmilerdir. Bu oran e Ynelimde % 12.1, Da Yrjnelimde ise % 10.9 dur. ekil 3.1

2- 3 YA OCUKLARDA SORUN DAVRANILARIN GRLME SIKLII (%)

14 -i

12,1
12
10 -|
8 6 4 -

10,9

10,9

2,5
1,2

2,6

2,8

2.7

/
3

_c? Af A?

T"

2?

s?

/ ^ -&

16

b) 4-18 Ya Grubu Denekler rneklemi oluturan toplam 4488 ocuk ve gencin 2293' (%51.2) erkek, 2195'i (%48.8) kzdr. Bu almada ya gruplar lein orijinalinde olduu gibi 4-11 ve 12-18 olarak gruplandrlmtr. lein 4382'si (% 97.6) anneler, 80'i (% 1.8) babalar, 26's (% .6) ise dier kiiler tarafndan yantlanmtr. lein ya ntlama oran, % 84.7 dir. Grme yaplan annelerin ya ortalamas 36.32, standart sapmas 8.44'dr. Annelerin eitim dzeyine gre dalm incelendiinde; 675'i (%27.5) okur-yazar deil, 137'si (%5.6) okur-yazar, 1198'i (%48.9) ilkokul mezunu, 160' (%6.5) ortaokul mezunu, 166's (%6.8) lise mezunu, 57'si (%2.3) niversite mezunu, 58'inin (%2.4) eitim dzeyi ise bi linmemektedir. Babalarn ya ortalamas 39.87, standart sapmas 8.8'dir. Babalarn eitim dzeyine gre dalm incelendiinde ise; 135'i (%5.8) okur-yazar deil. 75'i (%3.2) okur-yazar, 1376's (%58.9) ilkokul mezunu, 226's (%9.7) ortaokul mezunu, 302'si (%I2.9) lise mezunu, I51'i (%6.5) niversite mezunu, 72'sinin (%3.1) eitim dzeyi ise bilinmemektedir. Ailelerden elde edilen bil giler sonucunda; 4488 ocuk ve gencin 23'nde (%.5) epilepsi, 13'nde(%.3) ortopedik zr, 12'sinde(%.3) iitme zr olduu be lirtilmitir. Aynca ocuk ve genlerde eitli ocukluk dnemi hastalklar da bildirilmitir. Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: 6-18 ya grubu ocuk ve genlerde yeterlik alanlarnn ya ve cinsiyete gre da lm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar hesaplanarak Tablo 3.2'de gsterilmitir. Her bir yeterlik puannn cinsiyet, ya, ve anne - babann eitim dzeyi deikenlerine gre farkllk gsterip gstermedii varyans analizi ile belirlenmitir. 4-5 ya grubu ocuklarda yeterlik ile ilgili alt testler, testin orijinalinde deerlendirilmedii iin analizlerden karlmtr. rneklemden elde edilen sonular, Yeterlik Alt Test puanlan ile ya ve cinsiyet deikenleri arasnda anlaml farkllklar ol duunu ortaya koymutur. Toplam Yeterlik ve Etkinlik ile Sosyallik alt testlerinde erkekler, Okul alt testinde ise kzlar daha yksek puan almlardr. Yaa bal deimeler incelendiinde, Etkinlik, Sosyallik ve Toplam Yeterlikte 12-18 ya grubu, 6-12 ya gru bundan daha yksek puan almtr. Ya ilerledike ocuk ve genlerin daha etkin, sosyal ve yeterli olduu grlmektedir. Okul alt testinde, 6-11 ya grubu, 12-18 ya grubundan daha baarl olarak alglanmtr (Tablo 3.2). Tablo 3.2: 6-18 Ya ocuklarn Ya ve Cinsiyete Gre Yeterlik Alanlar Erkek N = 1988 6-11 12-18 1029 959 Kz N = 1874 6-11 12-18 945 929 Toplam N = 3862

Yeterlik Alanlar N(b) = Etkinlik Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ham Puan\ Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Okul Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

3.3 2.1 .06 34.7 9.0 .3

3.8 2.2 .07 35.3 9.3 .3

2.9 2.0 .06 33.7 8.4 .2

3.6 1.8 .06 35.7 7.7 .3

3.4 2.1 .03 34.8 8.7 .1

Sosyallik 5.6 1.6 .05 43.2 7.4 .2 5.9 1.5 .04 42.1 7.2 .2 5.4 1.6 .05 42.9 6.9 .2 5.4 1.6 .06 41.5 7.2 .3 5.6 1.6 .02 42.4 7.2 .1

4.6 .9 .02 44.6 6.6 .2

4.3 1.0 .03 45.8 6.6 .2

4.7 .8 .02 42.6 6.8 .2

4.6 .8 .02 43.8 6.3 .2

4.6 .9 .01 44.2 6.7 .1

Toplam Yeterlik Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

13.9 3.0 .09 37.9 7.2 .2

14.5 3.1 .1 38.6 7.2 .2

13.3 2.9 .09 36.8 6.3 .2

13.9 2.9 .09 37.3 6.7 .2

13.9 3.0 .04 37.6 6.9 .1 iin say de

*SH(a)=Ortalamann standart hatas. N(b) Okul gibi baz alt testlerde okula gitmeyen ocuklar olduu imektedir. *Yeterlik alt testleri 4-5 ya grubu ocuklar iin testin orjinalinde puanlanmadndan analiz edilmemitir.

17

Anne ve babann eitim dzeyine bal deimeler incelendiinde, eitim dzeyinin ykselmesine paralel olarak yeterlik alt testlerindeki puanlarda da ykselme grlmtr. Anne ve babann eitim dzeyi ykseldike, ocuklarn okul d etkinliklere yn lendirdikleri ve bu konularda onlar" destekledikleri grlmektedir. Anne ve babann eitim dzeyi ile ocuklarnn okulda gs terdikleri baar arasnda da paralellik saptanmtr. Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun davranlarn ya ve cinsiyete gre dalm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar hesaplanarak her bir sorun davrann cinsiyet, ya ve anne-babann eitim dzeyi de ikenlerine gre farkllk gsterip gstermedii varyans analizi ile belirlenmitir. 4-18 ya grubu ocuk ve genlerden elde edilen Toplam Problem'de erkek ocuk ve genlerde kzlara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda e Ynelimde kz ocuk ve genler, Da Ynelimde erkek ocuk ve genler daha yksek puan almtr. Ayrca, e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Dikkat So runlarnda anneler erkek ocuklarnda daha fazla sorun bildirmilerdir. Sosyal Sorunlar ve Dnce Sorunlarnda cinsiyetler aras fark saptanmamtr. Yaa bal deimeler incelendiinde, almamzda yan etkisi farkl alt testlerde farkllk gstermektedir. Ya ilerledike. Toplam Problemde azalma grlmektedir. Ayrca, Da Ynelim, Saldrgan Davranlar ve Sua Ynelik Davranlarda da ya ilerledike sorunlarda azalma saptanmtr. Buna karlk, e Ynelim, Sosyal e Dnklk ve Somatik Sorunlarda ya iler ledike artma izlenmitir. Anksiyete / Depresyon, Dnce ve Dikkat Sorunlannda ise yaa bal bir deiiklik izlenmemitir (Tablo 3.3). Tablo 3.3: 4-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Sorun Davranlar N= Sosyal e Dnklk Ham Pam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Somatik Sorunlar Ham Pam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Sosyal Sorunlar Ham Pam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Erkek N = 1988 4-11 12-18 1029 959 Kz N = 1874 4-11 12-18 945 929 Toplam N = 4488

2.5 2.5 .07 56.1 7.4 .02

2.8 2.7 .08 55.2 7.4 .2

2.6 2.4 .06 55.9 7.0 .2

3.3 3.3 .1 55.9 7.2 .2

2.7 2.7 .04 55.7 7.2 .1

.8 1.6 .2 53.9 6.3 .2

1.1 1.8 .05 54.1 6.7 .2

.9 1.7 .04 53.3 5.7 .2

1.5 2.7 .08 53.8 6.5 .2

1.0 1.9 .02 53.8 6.3 .1

4.6 3.5 .1 56.7 7.2 .2

4.4 3.5 .1 56.4 6.5 .2

5.0 3.8 .1 56.7 6.8 .2

5.4 4.4 .1 56.6 6.9 .2

4.8 3.8 .1 56.6 6.9 .1

2.1 2.0 .05 54.1 6.1 .2

1.4 1.6 .05 53.5 5.4 .2

2.0 1.8 .05 54.3 6.1 .2

1.5 2.2 .07 53.1 4.8 .1

1.8 1.9 .02 53.8 5.7 .08

18

Sorun Davranlar N= Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Cinsel Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) e Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Da Ynelim Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

Erkek N = 1988 4-11 12-18 1330 963

Kz N = 1874 4-11 12-18 1239 956

Toplam N = 4488

.5 .9 .02 53.1 5.5

.6 1.1 .03 53.7 6.1

.5 .9 .02 53.2 5.6

.6 1.9 .06 53.3 5.4

.5 1.2 .01 53.3 5.7

3.8 2.7 .07 54.8 5.8 .2

3.7 3.1 .09 54.6 6.1 .2

3.2 2.5 .07 55.7 6.4 .2

2.9 3.1 .1 54.3 5.8 .2

3.4 2.8 .04 54.9 6.1 .09

1.6 2.0 .05 53.8 6.3 .2

1.4 2.0 .06 52.9 4.9 .2

1.0 1.4 .03 53.1 5.3 .2

.8 1.9 .06 52.0 3.7 .1

1.2 1.9 .02 53.0 5.3 .07

7.0 6.0 .2 53.4 6.0 .2

5.2 5.5 .2 52.9 5.6 .2

5.7 5.3 .2 53.0 5.6 .2

4.1 4.6 .1 52.4 5.1 .2

5.7 5.5 .08 52.9 5.6 .08

.2 .6 .01 51.8 5.4 .1

_ _

.2 .5 .01 51.8 5.2 .1

.2 .6 .008 51.8 5.3 .07

7.7 6.0 .2 54.2 10.2 .3

8.0 6.3 .2 52.9 10.5 .3

8.4 6.3 .2 53.8 9.4 .3

9.7 7.4 .2 53.2 10.5 .3

8.4 6.5 .09 53.6 10.2 .2

8.6 7.4 .2 48.0 10.5 .3

6.6 7.0 .2 46.7 10.2 .3

6.7 6.1 .2 47.3 10.0 .3

4.8 5.0 .2 46.1 9.5 .3

6.9 6.7 .09 47.1 10.1 .3

19

Toplam Problem Ham Ptam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

26.3 17.2 .5 51.2 10.2 .3

22.7 17.4 .5 49.9 10.8 .3

24.2 16.2 .5 50.8 10.0 .3

21.9 15.7 .5 50.1 10.0 .3

24.0 16.7 .2 50.6 10.2 .2

Anne ve babann eitim dzeyine bal deimeler incelendiinde, Toplam Problem'de hem anne hem de baba eitimi yk seldike sorunlarda azalma grlmektedir. almamzda 4-18 ya dilimi olduka geni olduundan, ikili ya gruplarna gre Toplam Problem puan ortalamalar hesaplanarak ekil 3.2'de verilmitir. ekil 3.2 ikili Ya Dilimlerine Gre Toplam Problem Puan Ortalamas

ekil 3.3'de lkemizde 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun davranlarn grlme skl gsterilmitir. ekil iz lendiinde, bir ya da birden fazla sorunun grlme skl %10.7'dir. ekil 3.3 4-18 YA GRUBU OCUK VE GENLERDE SORUN DAVRANILARIN GRLME SIKLII (%)

12 10 8 6 4 2

10,6

">.7

2 8 '2
2

2 -

'5

'5

2.2

2.3 1,2

/ /
O*
A."

/
& O <?

#
-V ^U

i?

20

almamzda, 4-18 ya grubu ocuk ve genlerde Toplam Problem'in grlme skl %10.7 olarak belirlenmesine ramen, ocuun psikolojik sorunlarndan dolay, ocuk klinii, salk oca ya da ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavuru oran %0.2 olarak saptanmtr. c) 5-18 Ya Grubu Deneklerin retmenler Tarafndan Deerlendirilmesi: rneklem, 1251 (%53.5) erkek, 1089(%46.5) kz olmak zere toplam 2340 ocuk ve genten olumutur. Bu almada ya gruplar lein orijinalinde olduu gibi 5-11 ve 12-18 olarak gruplandnlmtr. lek, rencilerin snf retmenleri tarafndan doldurulmutur. retmen Bilgi Formunun cevaplama oran % 87.7 dir. 5-18 ya grubu ocuk ve genlerin okul ve uyum ilevi ya ve cinsiyete gre dalm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar hesaplanarak yeterlik puanlarnn cinsiyet ve ya de ikenlerine gre farkllk gsterip gstermedii varyans analizi ile belirlenmitir. Okul ve Uyum levlerinin Karlatrlmas: rneklemden elde edilen sonular, Okul Baars ve Okula Uyum alt test lerinde ya ve cinsiyet deikenlerine gre anlaml farkllklar olduunu ortaya koymutur. ocuk ve genlerin Toplam Uyum puan cinsiyet ve ya deikenlerine gre anlaml bir farkllk gstermektedir. Okul Baars, Sk alma, Uygun Davranma, renme ve Mutlu Olma alt testlerinden kzlar, erkeklere oranla anlaml olarak daha yksek puan almlardr. Kzlarn retmenlerin bek lentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Yaa bal deimeler incelendiinde, retmenler Okul Baars, Sk alma, renme ve Toplam Uyumda 12-18 ya grubu kzlar 5-11 ya grubu kzlardan daha uyumlu olarak alglamlardr. Uygun Dav ranma ve Mutlu Olma alt testlerinden, 12-18 ya grubu hem kz hem de erkekler retmenlerinden kk ya grubuna oranla daha yksek puan almlardr (Tablo 3.4). Tablo 3.4: 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Ya ve Cinsiyete Gre Okul ve Uyum ilevi Puanlar Okulve Uyum levi ERKEK 5-11 12 -18 755 496 KIZ 5-11 676 12-18 413 TOPLAM 2340

Okul Baars Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Sk alma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Uygun Davranma Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) renme Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) 3.8 1.6 .04 46.0 6.3 2 3.8 1.2 .05 47.3 5.7 .3 3.8 1.1 .04 44.2 6.5 .3 4.3 1.1 .06 45.9 5.7 .3 3.9 1.2 .02 45.7 5.9 .2 3.7 1.2 .0 48.6 4.8 .2 3.6 1.2 .1 47.8 4.9 .3 3.8 1.1 .1 45.0 5.4 .2 4.2 1.2 .2 46.2 5.3 .3 3.8 1.2 .1 46.6 5.6 .1 2.9 .7 .0 46.9 7.3 .2 2,9 .8 .1 49.3 7.1 .3 2,9 .7 .1 45.5 7.3 .3 3,2 .7 .2 47.8 7.6 .4 3,0 .7 .1 47.2 7.4 .2

4.0 1.0 .04 48.9 4.8 .2

4.1 1.0 .05 49.6 4.9 .2

4.3 1.0 .04 45.9 5.4 .2

4.6 1.1 .05 46.3 5.3 .3

4.2 1.1 .02 47.3 5.6 .1

21

Mutlu Olma

Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

4.1 .9 .04 47.2 5.5 .2

4.1 .9 .05 47.1 5.9 .3

4.2 .9 .05 45.7 5.3 .2

4.4. 1.1 .06 47.7 6.3 .3.

4.2 1.0 .02 46.8 5.7 .1

Toplam Uyum Puaru Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

15.5 3.6 .1 46.4 6.1 2

15.7 3.6 .2 47.6 5.3 .2

16.2 3.5 .1 43.7 5.9 .2

17.6 3.6 .2 45.6 5.8 .3

16.1 3.7 .08 45.8 6.0 .1

Sorun Davranlarn Karlatrlmas: retmenler, 5-18 ya grubu erkeklerde kzlara oranla daha fazla sorun bil dirmilerdir. Tablo 3.5'de izlendii gibi Toplam Problem puan ortalamas erkeklerde kzlara oranla daha yksektir. Sorunlarn t rne bakldnda ise, almamzda kzlar te Ynelim erkekler ise Da Ynelim sorunlarnda daha yksek puan almtr. e Y nelimi oluturan Sosyal te Dnklk ve Somatik Sorunlar alt testlerinde cinsiyetler aras fark bulunmazken, Anksiyete/Depresyon alt testinden kzlarn erkeklere oranla daha yksek puan almas, kzlarda e Ynelim puann ykseltmitir. Da Ynelimi oluturan Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlar alt testlerinde retmenler erkek ocuk ve genlerinde daha yksek puan bil dirmilerdir. Ayrca, e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Sosyal Sorunlar, ve Dikkat Sorunlarnda er kekler kzlardan daha yksek puan alrken, Dnce Sorunlarnda cinsiyetler aras anlaml bir farkllk saptanmamtr. retmenler, rencilerde en fazla Dikkat Sorunlan'nn grldn bunu Anksiyete/Depresyon'un izlediini belirtmektedirler. Yaa bal deimeler incelendiinde, Dikkat Sorunlar, Saldrgan Davranlar, Da Ynelim ve Toplam Problem'de 5-11 ya grubu, 12-18 ya grubundan anlaml olarak daha yksek puan almtr. Dier alt testlerde yaa bal anlaml bir farkllk bu lunmamtr (Tablo 3.5). Tablo 3.5: 5-18 Ya Grubu ocuk ve Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Sorun Davranlar N= Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Somatik Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) ERKEK 5-11 12-18 755 496 5 -11 676 KIZ 12-18 413 TOPLAM 2340

3.3 3.5 .1 57.9 8.9 .3

3.4 3.3 .1 56.8 6.7 .3

3.5 3.5 .1 58.0 8.7 .3

3.5 3.5 .2 58.0 8.0 .4

3.4 3.4 .07 57.7 8.2 .2

.8 1.8 .06 54.3 7.6 .3

.7 1.7 .07 53.6 6.7 .3

.9 1.8 .07 53.9 6.7 .4

.7 1.6 .08 54.1 7.1 .3

.8 1.7 .04 54.0 7.1 .1

6.6 5.1 .2 59.6 7.8 .3

6.5 4.7 .2 60.1 6.7 .3

7.3 5.0 .2 60.6 7.1 .3

7.6 5.4 .3 60.8 7.4 .4

7.0 5.0 .1 60.2 7.3 .2

22

Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Dnce Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Dikkat Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Sua Ynelik Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Saldrgan Davranlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) e Ynelim

2.7 3.4 .1 56.3 7.4 .3

2.4 3.1 .1 55.3 6.0 .3

2.4 3.0 .1 55.8 6.5 .2

2.1 2.7 .1 56.3 6.4 .3

2.5 3.1 .1 55.9 6.7 .1

.8 1.4 .05 55.4 7.3 .3

.7 1.2 .05 55.1 7.0 .3

.3 1.3 .05 55.6 7.4 .3

.8 1.2 .06 55.5 6.9 .3

.8 1.3 .02 55.4 7.2 .1

9.1 8.0 .3 54.1 6.2 .2

8.4 7.3 .3 53.3 4.8 .2

7.6 7.2.3 55.8 6.8 .3

5.7 5.9 .3 54.8 5.5 .3

7.9 7.4 .2 54.5 6.0 .1

1.6 2.2 .08 55.0 6.7 .2

1.6 2.3 .1 54.2 5.6 .2

1.1 1.8 .07 55.4 7.1 .3

.8 1.6 .08 53.3 5.5 .3

1.3 2.0 .04 54.6 6.4 .1

6.7 7.7 .3 54.4 6.1 .2

5.6 7.2 .3 54.1 5.6 .2

4.8 6.3 .2 55.6 6.3 .2

3.7 5.2 .3 55.4 5.4 .3

5.4 6.9 .1 54.9 6.0 .1

Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

10.4 8.3 .3 58.0 10.8 .4

10.3 7.9 .4 57.8 8.8 .4

11.3 8.3 .3 58.3 9.8 .4

11.5 8.7 .4 58.9 9.8 .5

10.9 8.3 .2 58.2 9.9 .2

Da Ynelim

Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

8.2 9.5 .3 52.3 8.6 .3

7.2 9.1 .4 51.7 8.2 .4

5.9 7.6 .3 54.0 8.4 .3

4.5 6.5 .3 52.7 7.9 .4

6.7 8.5 .2 52.7 8.4 .2

23

Toplam Problem Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas.

32.3 25.4 1.0 54.1 9.7 .4

30.1 24.2 1.1 53.7 8.7 .4

28.6 21.9 .8 56.1 9.7 .4

24.8 20.3 .1 55.6 9.2 .5

29.5 23.5 .5 54.8 9.4 .2

Toplam Problem'de ikili ya gruplarna gre ortalamalar ekil 3.4'de gsterilmitir. ekil: 3.4 kili Ya Dilimlerine Gre Toplam Problem Puan Ortalamas

ekil 3. 5'de 5-18 ya grubu ocuk ve genlerde sorun davranlann retmenlerden elde edilen verilere gre grlme skl gsterilmitir. ekil izlendiinde. Toplam Problemin grlme skl %10.3, ie Ynelimin %11.2, Da Ynelim sorunlannn g rlme skl ise %10.2'dir. Dier sorunlann grlme skl ekil 3.5'de gsterilmitir. ekil 3.5 5 -18 YA OCUK VE GENLERDE SORUN DAVRANILARIN GRLME SIKLII ( %)

12 n 10 8 6 4 2 0
I

11,2

10,2

10,2

>2

2,7 2,1 2,3 2,3 2,2 2,4 2,1

,
<A

*?

<f

,/
O'
VO

/
<T

fi

A,

, < <? ^
^

24

d) 11-18 Ya Grubu Deneklerin Kendilerini Deerlendirmeleri: rneklem 1109 (%50.3) erkek, ve 1097 (%49.7) kz olmak zere toplam 2206 genten olumutur. almada ya gruplar lein orijinalinde olduu gibi 11-14 ve 15-18 olarak gruplandnlmtr. lein genler tarafndan cevaplama oran %79'dur. 11-18 ya grubu genlerde yeterlik alanlarnn ya ve cinsiyete gre dalm, ortalama, standart sapma ve standart hatalar hesaplanarak her bir yeterlik puannn cinsiyet ve ya deikenlerine gre farkllk gsterip gstermedii varyans analizi ile be lirlenmitir. Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: Toplam Yeterlik ve Etkinlik alt testlerinde ya ve cinsiyet deikenlerine gre an laml bir farkllk saptanmamtr. Sosyallik alt testinde ise, erkekler, kzlardan daha yksek puan almlar ve daha fazla arkadalan olduunu ve onlarla ilikilerinin daha youn olduunu belirtmilerdir. Ancak yaa bal anlaml bir farkllk bildirmemilerdir (Tablo 3.6). Tablo 3.6: 11-18 Ya Grubu Genlerde Ya ve Cinsiyete Gre Yeterlik Alanlar 1 Erkek r> = 1988 11-4 15-18 509 593 Kz N = 1874 11-4 15-18 521 564 Toplam N = 2206

Yeterlik Alanlar

Etkinlik

Ham Ptam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

3.2 1.7 .07 38.9 9.9 .4

3.3 1.7 .07 39.4 9.7 .4

3.5 1.7 .07 39.9 9.1 .4

3.3 1.6 .07 39.2 9.1 .4

3.3 1.7 .04 39.3 9.6 .2

Sosyallik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Toplam Yeterlik Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) *SH(a)=Ortalamann standart hatas. 6.6 1.6 .07 45.3 7.5 .3 6.6 1.5 .08 45.6 7.4 .3 6.0 1.5 .07 43.7 7.0 .3 5.9 1.5 .07 43.3 6.9 .3 6.2 1.6 .03 45.6 7.3 2

11.8 2.8 .1 40.7 9.6 .5

12.2 2.4 .1 42.1 8.3 .5

11.8 2.6 .1 40.9 8.2 .4

11.1 2.3 .06 38.8 7.3 .5

11.8 2.6 .07 40.7 8.7 .2

Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 11-18 ya grubu genlerinden elde edilen Toplam Problem'de kz ve erkekler ara snda anlaml bir farkllk saptanmamtr. Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda kzlar e Ynelim, erkekler ise Da Ynelim sorunlarnda daha yksek puan almtr. e Ynelimi oluturan Sosyal e Dnklk, Somatik Sorunlar ve Anksiyete/ Depresyon alt testlerinde kzlar erkeklere oranla daha yksek puan almtr. Genlerden elde edilen bu bulgu anne-babalardan elde edilen sonularla tutarllk gstermektedir. Da Ynelimi oluturan Sua Ynelik Davranlarda erkekler kzlardan daha yksek puan alrken, Saldrgan Davranlar alt testinde genler, cinsiyetler aras farkllk bildirmemitir. Saldrgan Davranlar alt testinde anneler erkek ocuklarn kzlara oranla daha saldrgan olarak bildirmilerdir. e Ynelim ve Da Ynelime girmeyen Sosyal Sorunlar, D nce Sorunlar ve Dikkat Sorunlarnda genler cinsiyetler aras farkllk belirtmemilerdir (Tablo 3.7). Yaa bal deimeler in celendiinde, almamzda yan etkisi farkl alt testlerde farkllk gstermektedir. Genler ya ilerledike, Toplam Problemde artma olduunu bildirmilerdir. 11 yatan 18 yaa doru sorunlarn artt vurgulanmaktadr. Sosyal ie Dnklk, Anksiyete / Depresyon, Dikkat Sorunlar, Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan davranlarda genler ya ilerledike sorunlarda artma bildirmilerdir. So matik Sorunlar, Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Ykc Davranlarda genler yaa bal bir deiiklik belirtmemilerdir (Tablo 3.7).

25

Tablo 3.7:

11-18 Ya Grubu Genlerde Sorun Davranlarn Ya ve Cinsiyete Gre Dalm Erkek N = 1988 11-14 15-18 598 511 Kz N = 1874 11-14 15-18 528 569 Toplam 2206

Sorun Davranlar N= Sosyal e Dnklk Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) a) T Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Somatik Sorunlar Han Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Anksiyete/Depresyon Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Sosyal Sorunlar Ham Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Dnce Sorunlar Hain Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

3.0 2.3 .1 53.3 5.7 .2

3.7 2.6 .1 55.1 7.2 .3

3.4 2.5 .1 53.2 5.5 .2

4.1 2.7 .1 55.0 7.6 .3

3.6 2.6 .05 54.2 6.6 .1

1.9 2.5 .1 53.7 6.6 .3

2.0 2.3 .1 53.8 6.1 .3

2.2 2.7 .1 52.8 5.7 .2

2.6 2.7 .1 53.4 5.4 .2

2.2 2.6 .06 53.4 6.0 .1

5.8 4.3 .2 54.9 6.4 .3

6.5 4.6 .2 56.0 6.9 .3

6.8 4.7 .2 54.1 5.8 .3

8.3 5.4 .2 56.1 7.2 .3

6.8 4.9 .1 55.3 6.7 .1

2.6 2.2 .09 53.9 6.1 .2

2.4 2.0 .08 53.3 5.6 .2

2.5 2.2 .1 53.8 6.1 .3

2.6 2.1 .1 54.0 5.9 .2

2.5 2.1 .05 53.0 5.9 .1

1.2 1.7 .07 51.7 4.3 .1

1.3 1.7 .07 51.7 4.1 .2

1.3 1.7 .07 51.7 3.8 .2

1.3 1.6 .06 51.6 3.5 .1

1.3 1.7 .04 51.7 4.0 .08

Dikkat Sorunlar Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

3.4 2.8 .1 52.1 4.7 2

3.9 2.9 .1 52.9 5.2 .2

3.4 2.9 .1 52.5 5.4 .2

4.1 2.9 .1 53.3 5.4 .2

3.7 2.9 .06 52.7 5.2 .1

26

Sua Ynelik Davranlar Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

1.8 2.2 .09 51.8 4.5 .2

2.1 2.3 .1 52.4 4.9 .2

1.4 1.7 .07 51.7 3.8 .2

1.7 1.8 .08 52.1 4.3 .2

1.8 2.0 .04 52.0 4.4 .09

Saldrgan Davranlar Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Ykc Davranlar Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) e Ynelim Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Da Ynelim Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) Toplam Problem Puan Ham Puam Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a) T Puan Ortalama Standart Sapma Standart Hata (a)

5.9 4.9 .2 52.1 4.6 .2

6.5 5.2 .2 52.5 5.2 .2

5.3 4.7 .2 52.0 5.0 .2

6.2 4.6 .2 52.5 4.9 .2

6.0 4.9 .1 52.2 4.9 .1

2.5 2.8 .1 55.9 7.3 .3

2.8 2.8 .1 56.6 7.5 .3

2.7 2.8 .08 56.2 7.4 .2

10.5 7.5 .3 49.7 11.3 .5

11.9 7.9 .3 51.7 11.4 .5

12.1 8.1 .4 49.0 10.2 .4

14.7 8.9 .4 52.0 10.5 .4

12.3 8.3 .2 50.6 11.0 .2

7.7 6.6 .3 43.4 6.6 .4

8.7 6.9 .3 44.9 6.9 .5

6.7 5.8 .3 43.4 5.8 .4

7.9 5.8 .2 45.8 5.8 .4

7.7 6.3 .1 44.4 6.3 .2

29.8 20.5 .8 45.4 11.7 .5

32.8 20.5 .9 47.2 11.6 .5

30.5 20.2 .9 45.6 10.9 .5

35.6 20.4 .9 48.5 10.3 .4

32.2 20.5 .4 46.7 11.2 .2

*SH(a)=Ortalamann standart hatas.

27

Toplam Proolem puan ortalamalar ikili ya dilimlerine gre ekil 3.6'da gsterilmitir. ekil: 3.6 kili Ya Dilimlerine Gre Toplam Problem Puan Ortalamas

35 35 30 1 25 20 15 10 5 0 1 -12 13-14 15-16 17- 8 . 30.0 29.9 * 35,1 3 0 ^ ^ * 3 3 3 29.7 ERKEK KIZ 36,4 , 32,1

ekil 3.7'de 11-18 ya grubu genlerde sorun davranlarn kendilerinden elde edilen bilgilere gre grlme skl gs terilmitir. ekil izlendiinde. Toplam Problemin grlme skl %10.2, e Ynelimin %11.5 ve Da Ynelim sorunlarnn ise %11.7'dir. ekil 3.7 11-18 YA GRUBU OCUK VE GENLERDE SORUN DAVRANILARIN GRLME SIKLII (%)

14 12 -| 10 11,5

11,7

10,2

4
2,2

3,1

3,1 2,4 2,1 2,2

2,2

2H
0I I

*-|-

rv

i
V

NT

almamzda, genlerin, 6's (3 erkek ve 3 kz) (%0.3) psikolojik sorunlanndan dolay ocuk klinikleri, salk ocaklan ile ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavurmulardr. Oysa genlerin 110'u (%5) (51 erkek ve 59 kz) davran ya da duygusal sorunlanndan dolay yardma ihtiya duyduklann belirtmilerdir.

28

TARTIMA 2-3 Ya Grubu ocuklar 2-3 ya grubu ocuklarn annelerinden elde edilen Toplam Problem puan ortalamas 41.1 olarak saptanmtr. Bu ya o cuklarn sorun davranlarnda cinsiyet ve yaa bal anlaml bir farkllk bulunmamtr. Achenbach (1992), normal rneklemde 2-3 ya grubu ocuu olan 368 anneye ocuklar iin Davran Deerlendirme lei (CBCL/2-3) uygulam ve Amerikan rnekleminde Toplam Problem puan ortalamas 34.4 olarak bulunmutur. Hollanda'da 469 ocua uygulanan ayn lein Toplam Problem puan ortalamas 32.8 olarak saptanmtr (Koot 1993). Larson ve arkadalarnn (1988), Montreal-Kanada'da 3 ya grubu 756 ocua uy gulad CBCL/2-3'de, ortalama Toplam Problem puan 32.9 olarak bulunmutur. meklemimizden elde edilen ortalama puan dier lkelerde elde edilen ortalamalardan ok daha yksektir. Bu sonu, anne-ocuk etkileimindeki sorunlarn ok erken dnemde ba ladnn bir gstergesidir. Kategorik lmler kullanlarak sorun davranlarn grlme skl incelendiinde, anneler bu ya grubu ocuklarda Toplam Problemin grlme skln % 10.9 olarak belirtmilerdir. Grlme skl e Ynelim'de %12.1, Da Ynelim'de ise %10.9'dur. Hollanda'da sorunlarn grlme skl incelendiinde ocuklarn %12.6'snda, Kanada'da ise %11.1'inde bir ya da daha fazla sorun davran saptanmtr. lkemizden elde edilen sonular dier lke sonularyla benzerlik gstermektedir. Kadna verilen deer, annenin toplum iindeki yeri ve stats, ocuk ruh salnda ok hassas bir lttr. Glklerin ok erken dnemde baladnn belirtilmesi, annelerin annelik roln daha salkl yapabilmesi iin eitim, deneyim ve yeterli destee ne denli gereksinimleri olduunu yanstmaktadr. Sorunlarn, anne-baba-ocuk ilikisini bozmadan ve davran/duygusal sorunlar art madan nce ele alnmas koruyucu ruh sal asndan nem tamaktadr. Anne-babaya ocuun yana zg olabilecek genel ge liim ve geliimsel glklerle ilgili bilgi verilmesi, baa kma yntemlerinin retilmesi, kayg ve korkularnn giderilmesi, ili kilerdeki glkleri byk oranda azaltabilmektedir. Yalnzca anne babaya ocuk ile ilgili bilgi vermek ile yetinilmeyip, anne babann kendileriyle, anne baba olmalaryla ve genel beklentileriyle ilgili duygu ve dncelerini dinlemek ve onlarn gl yanlarn vurgulayp farkettirerek destek salamak ok nem kazanmaktadr (Stern 1995, Zeanah ve ark. 1997, Katba 1996, Erol ve ark. 1997). 4-18 Ya Grubu ocuklar Yeterlik Alanlar: 6-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden elde edilen bilgiler dorultusunda yeterlik alanlar in celendiinde. Toplam Yeterlik, Etkinlik ve Sosyallik alt testlerinde erkekler, Okul alt testinde ise kzlar daha yksek puan al mlardr. Bu bulgulara dayanarak, annelerin erkek ocuk ve genleri spor tr etkinlikler ile spor d ilgi alanlarna ve uralara daha yatkn olarak algladklar grlmektedir. Anneler erkek ocuklarnn daha ok sayda arkadalarnn olduunu, arkadalarna fazla zaman ayrdklarn ve daha sosyal olduklarn belirtmektedirler. Kz ocuk ve genlerini ise, okul gibi akademik alanda daha baarl ve alkan olarak deerlendirmekte ve kzlarn okula, derslere daha fazla nem verdiklerini vurgulamaktadrlar. Sonular Amerikan rneklemi ile karlatrldnda Toplam Yeterlik, Etkinlik ve Sosyallik alt testlerinde Amerikal ocuklar Trk o cuklarndan daha yksek puan almlardr. Okul alt testinde ise iki lkenin ocuk ve genleri arasnda anlaml bir farkllk bu lunmamtr. lkemizde ocuk ve genlerimizin katlabilecei spor, mzik, resim, izcilik, folklor gibi eitli etkinlikleri dzenleyen kurulularn yaygn olmamas, var olan kurululara katlmn zaman ve ekonomik adan aileye yk getirmesi, okullarda bu gibi ko nulara ynelik ocuklara yeterince olanak salanamamas, toplumun, ailelerin bu alanlara verdii deer iki lkede farkllk gs termektedir. lkemizde aileler, daha ok akademik katlm, dersleri desteklemekte ya da desteklemek zorunda braklmakta do laysyla ders d etkinliklere yeterince arlk verememektedirler. Oysa almalar ocuk ve genlerdeki yeterliin koruyucu bir boyut olduunu ve ocuun gcnn, yeterliinin glkleri ve sorunlar azaltmada nemli rol oynadn ortaya koymaktadr (Cohen ve Kershner 1988). Gnmzde snflandrma sistemlerinde de yeterlik alanlar, uyumlu davranlar sistemli bir biimde ara trlmaktadr. Yaa bal deimeler incelendiinde. Etkinlik, Sosyallik ve Toplam Yeterlikte 12-18 ya grubu, 6-11 ya grubundan daha yksek puan almtr. Ya ilerledike ocuk ve genlerin daha etkin, sosyal ve yeterli olduu grlmektedir. Okul alt testinde, 6-11 ya grubu, 12-18 ya grubundan daha baarl olarak alglanmtr. Her iki cinsiyette de ya ilerledike baar dzeyinde azalma grlrken,bu azalma erkeklerde daha fazla kzlarda ok daha azdr. 12-18 ya grubu kzlar ve erkekler karlatrldnda kzlar er keklere oranla okulda daha baarl olarak deerlendirilmilerdir. Anne ve babann eitim dzeyine bal deimeler incelendiinde, eitim dzeyinin ykselmesine paralel olarak yeterlik alt testlerindeki puanlarda da ykselme grlmtr. Anne ve babann eitim dzeyi ykseldike, ocuklarn okul d etkinliklere daha fazla ynlendirdikleri ve bu konularda onlar destekledikleri grlmektedir. Anne ve babann eitim dzeyi ile ocuklannn okulda gsterdikleri baar arasnda da paralellik saptanmtr. Sorun Davranlar: 4-18 ya grubu ocuk ve genlerin annelerinden elde edilen Toplam Problem'de erkek ocuk ve gen lerde kzlara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Bu bulgular daha nce lkemizde yaplan baz almalarla da paralellik gstermektedir (Gkler ve ktem 1985, Erol ve zcebe 1988, Erol ve ark. 1988, Erol ve ark. 1995). Ancak, Ankara'da 191 ocuun incelendii "Gei Toplumundaki lkokul ocuklarnda Ruhsal Uyumsuzluk ve Grime Skl" isimli almada kz ve erkek o cuklar arasnda sorun davranlar arasnda farkllk bulunmamtr (Sonuvar ve Yaln 1973). Dier lkelerde cinsiyetler aras farkn karlatrld baz almalarda. Toplam Problemler erkeklerde kzlara oranla daha fazla bildirilirken (Bird ve ark. 1989, Offord ve ark. 1987, Rutter ve ark. 1970), baz almalarda ise fark belirtilmemitir (Velez ve ark. 1989). Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda e Ynelim sorunlarnda kz ocuk ve genler, Da Ynelim sorunlarnda ise erkek ocuk ve genler daha yksek puan almtr. Da Ynelim sorunlar, dier insanlarla olan atmalar yanstrken, e Y nelim sorunlar daha ok isel sorunlarn ve skntlarn gstergesidir. almamzda, anneler kzlarda e Ynelim ile ilgili sorunlara arlk verirken kzlarn duygusal sorunlara daha eilimli olduklarn belirtmilerdir. Erkeklerde ise. Da Ynelim sorunlar ve dav ran zellikleri vurgulanmtr. Hem kz hem de erkeklerden elde edilen e Ynelim puan ortalamas Da Ynelimden yksektir. Annelerden elde edilen bilgiler dorultusunda, Trk ocuklarnn Amerikal ocuklarla karlatnld bir almada (Achenbach ve Erol, yaynlanmam alma), Trk ocuklannda e Ynelim, Amerikal ocuklarda ise, Da Ynelim sorunlan arlk kazanmtr, iki grup arasnda en belirgin farkllk Anksiyete/Depresyon alt testinde saptanmtr. Benzer sonular bir baka almada da ortaya konmutur. Hollanda'da yaayan Trk ii ocuklar, Hollanda'l ocuklar ve Ankara da yaayan ocuklann karlatnld bir a-

29

Imada, Trk ocuklarn Hollanda'l ocuklardan ayran en byk farkn Anksiyete/Depresyon alt testinden kaynakland sap tanmtr (Aslan ve ark. 1997). Bu konunun ayrntl olarak incelenmesinde yarar vardr. Kzlarda e Ynelim, erkeklerde Da Y nelimin ykseklii uluslararas almalarda da izlenmektedir (Verhulst 1995). Ayrca, e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Dikkat Sorunlarnda anneler, erkek ocuklarnda daha fazla sorun bildirmilerdir. Sosyal Sorunlar ve Dnce So runlarnda cinsiyetler aras fark saptanmamtr. Yaa bal deimeler incelendiinde. Da Ynelim, Saldrgan Davranlar, Sua Ynelik Davranlar ve Toplam Problem'de ya ilerledike sorunlarda azalma saptanmtr. Buna karlk, ie Ynelim, Sosyal e Dnklk ve Somatik Sorunlarda ya ilerledike artma izlenmitir. Anksiyete/Depresyon. Dnce ve Dikkat Sorunlarnda ise yaa bal bir deiiklik saptanmamtr. Ya ilerledike e Ynelimde art grlmesi ve ounlukla kz ocuk ve genlerde erkeklere oranla yksek olmas, normal grup iinde kzlarn risk altnda olduunu dndrmektedir. Kategorik lmler kullanlarak Sorun Davranlarn grlme skl incelendiinde, anneler, 4-18 ya grubunda Toplam Problem'in grlme skln %10.7, e Ynelim sorunlannn grlme skln %11.2, Da Ynelim sorunlannn ise %10.6 ol duunu belirtmilerdir. almamzda, 4-18 ya grubu ocuk .ve genlerde Toplam Problem'in grlme skl yaklak %11 olarak belirlenmesine ramen psikolojik sorunlardan dolay, ocuk klinii, salk oca ya da ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine ba vuru oran % 0.2 olarak saptanmtr. ok dk olan bu oran dndrcdr. Bavurunun bu kadar az olmasnn nedeni, o cuklarn zelliklerinden ve davranlarndan kaynaklanabilecei gibi yetikinlerin kendi kiisel zellikleri, eitim dzeyi, skntya katlanabilme eikleri, inan ve tutumlar ile kltrel ve evresel etkenlere de balanabilir. Bunun yan sra, yetikinlerin, ocuklann sorunlarn alglamalar, farkedebilmeleri. abartma, ya da yadsmalan ile onlan bildirmeye hazr olmalar da nemli rol oy namaktadr. ocuk ya da gencin sorunlarn deerlendirirken, onlann davrannn normal ya da normal d olduunu belirleyen ki inin yetikin olmas ve yardm arama srecine yetikinin karar vermesi nedeniyle, anne-baba, retmen ve topluma ynelik Ruh Sal konusunda eitici programlarn yaplmasna byk gereksinim olduu grlmektedir. lkemizdeki ocuk ve genlik ruh sal ile ilgili tm kurum ve kurulular ile niversitelerin ibirlii yaparak ve kay naklarn btnletirerek ocuk, gen, aile ve retmen gibi geni bir alana ynelik programlar hazrlayp, toplumu bilinlendirme g revini yerine getirmeleri, koruyucu ruh sal hizmetleri asndan byk nem tamaktadr. nleme almalar kapsamnda, ocuk ve gencin evresinde onun yararna olabilecek dzenlemelerin yaplmasna, okul - aile ibirliinin salanmasna, risk altndaki ocuk ve genlerin erken dnemde tannp gerekli nlemlerin alnmasna ve yaam niteliinin ykseltilmesine toplumumuzda byk ge reksinim duyulmaktadr. 5-18 Ya ocuk ve Genlerin retmen Bilgi Formu Okul ve uyum ilevleri: 5-18 ya grubu ocuk ve gelerin retmenlerinden elde edilen bilgiler dorultusunda, retmenlerin kzlan erkeklere oranla daha uyumlu olarak algladklar grlmtr. Okul Baans, Sk alma, Uygun Davranma, renme ve Mutlu Olma alt testlerinde kzlar erkeklerden daha yksek puan almtr. Kzlann erkeklere oranla retmenlerinin bek lentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Anne- babalar da, kz ocuklarn okulda daha baanl ve alkan olarak al glamakta ve kzlann okula, derslere daha fazla nem verdiklerini vurgulamaktadrlar. Anneler ve retmenler arasnda bu konuda benzerlik olduu grlmektedir. Yaa bal deimeler incelendiinde, retmenler Okul Baans, Sk alma, renme ve Top lam Uyumda 12-18 ya grubu kzlar 5-11 ya grubu kzlardan daha uyumlu olarak alglamlardr. Uygun Davranma ve Mutlu Olma alt testlerinden, 12-18 ya grubu kz ve erkekler kk ya grubuna oranla retmenlerinden daha yksek puan almlardr. Ya iler ledike rencilerin, retmenlerin beklentilerine daha uygun davrandklar grlmektedir. Anneler de, ya ilerledike ocuk ve genlerin daha etkin, sosyal ve yeterli olduunu belirtmilerdir. Ancak anneler, retmenlerin tersine 6-11 ya grubunu 12-18 ya grubundan okulda daha baanl olarak deerlendirmilerdir. Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 5-18 ya grubu ocuk ve genlerin retmenlerinden elde edilen Toplam Problem'de erkek ocuk ve genlerde kzlara oranla daha fazla sorun davran bildirilmitir. Sorunlann trne bakldnda ise, a lmamzda kzlar e Ynelimde, erkekler ise Da Ynelimde daha yksek puan almtr. Grld gibi retmenler de annebabalar ve genler gibi kzlarda e Ynelim ile ilgili sorunlara arlk verirken, kzlann duygusal sorunlara daha eilimli olduklann belirtmilerdir. Erkeklerde ise Da Ynelik sorunlar ve davran zellikleri her grupta da vurgulanmtr. Kzlarda e Ynelim, erkeklerde Da Ynelimin ykseklii hem anne baba, hem de genlerden elde edilen bilgilerle de uyumaktadr. Bu l uyuma uluslararas almalarda da izlenmektedir (Achenbach ve ark. 1990d, Achenbach ve ark. 1990e, Verhulst ve ark. 1993). e Y nelimi oluturan Sosyal e Dnklk ve Somatik Sorunlar alt testlerinde cinsiyetler aras fark bulunmamtr. Ancak Anksiyete/ Depresyon alt testinden kzlann erkeklere oranla daha yksek puan almas kzlarda e Ynelim Puann ykseltmitir. Da Y nelimi oluturan Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlar alt testlerinde retmenler erkek ocuk ve genlerde daha yk sek puan bildirmilerdir. Bu bulgu anne-babalardan elde edilen sonularla da tutarldr. Aynca, e Ynelim ve Da Ynelim genel sendrom grubuna girmeyen Sosyal Sorunlar, ve Dikkat Sorunlarnda erkekler kzlardan daha yksek puan alrken, Dnce So runlarnda cinsiyetler aras anlaml bir farkllk saptanmamtr. retmenler tarafndan bildirilen en yksek ortalama puan Dikkat Sorunlan alt terindedir, bunu Anksiyete / Depresyon alt testi izlemektedir. Anneler de retmenler gibi dikkat sorunlannn er keklerde daha fazla grldn belirtmilerdir, ancak Sosyal Sorunlarda cinsiyet fark belirtmemilerdir. Yaa bal deimeler incelendiinde, Dikkat Sorunlan, Saldrgan Davranlar, Da Ynelim ve Toplam Problem'de ya ilerledike sorunlarda azalma saptanmtr. Bu sonular annelerden elde edilen sonularla da parallellik gstermitir. Dier alt test lerde yaa bal anlaml bir farkllk bulunmamtr. Kategorik lmler kullanlarak, Sorun Davranlann retmenlerden elde edilen bilgilere gre grlme skl in celendiinde 5-18 ya grubu ocuk ve genlerde Toplam Problem'in grlme skl %10.3, e Ynelim sorunlannn %11.2, ve Da Ynelim sorunlarnn ise %10.2 olarak bulunmutur. Cinsiyete gre Sorun Davranlarn grlme skl izlendiinde Toplam Prob lem ve e Ynelimde kz ve erkekler arasnda anlaml bir farkllk saptanmam, ancak Da Ynelim sorunlarnn erkeklerde daha fazla grld bulunmutur. Okullar, ocuk ve genlerimize sosyal, toplumsal ve kltrel deerlerimizin yanstld son derece nemli retim ku rumlardr. Okul, ocuk ve gen iin ok zel bir geliimsel ortamdr. renciler, burada baka bir ortamda grlemeyecek duygu ve davranlar sergilerler. Okulda kazanlan sosyal beceriler ve derslere ynelik basan, toplumlann baansnda ve salkl geliiminde nemli admlardr.

30

retmenler, ocuk ve gencin yaamnda anne babadan sonra gelen ikinci nemli kiilerdir. Anne-babann 2rme ve izleme olana olmad farkl eitim ve deneyimin yaand bir ortamda retmen, ocuk ve genci gzleme ve deerlendirme ansna sa hiptir. retmenler, okula giden ocuk ve genlerin okula uyumunu ve okuldaki sorunlarn bilen ve ocuklarn yaratcln ve ba sanlarn desteklerken sorunlarn farkedip salk kurulularna gnderen kiilerdir. Kiileraras ilikilere dayanan okul ortamnda retmenler, ocuk ve genlerin okuldaki davranlar ile ilgili bilgi veren nemli bilgi kaynaklardr. ocuk ve gencin sorunlarn erken dnemde farkeden ve erken mdahale iin giriimde bulunan retmenin koruyucu ruh salna katks ok'byktr. 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei Sonulan Yeterlik Alanlarnn Karlatrlmas: Toplam Yeterlik ve Etkinlik alt testlerinde ya ve cinsiyet deikenlerine gre gen ler anlaml bir farkllk belirtmemilerdir. Ancak Sosyallik alt testinde, erkekler, kzlardan daha yksek puan alm, kzlardan'daha fazla arkadalar olduunu ve onlarla ilikilerinin daha youn olduunu belirtmilerdir. Yaa bal anlaml bir farkllk bil dirmemilerdir. Anne-babalar, Toplam Yeterlik, Etkinlik ve Sosyallik'de erkek ocuklarn kzlara oranla daha yeterli olarak al glarken, genler Sosyallik alt testi dnda cinsiyetler aras fark belirtmemitir. Sorun Davranlarn Karlatrlmas: 11-18 ya grubu genlerden elde edilen bilgiler dorultusunda. Toplam Problem'de genler, kz ve erkekler arasnda anlaml bir farkllk belirtmemilerdir. Dier bir deyile sorunlarn genel dalm cinsiyetler aras fark gstermemektedir. Oysa anne-baba ve retmenler erkekleri kzlara oranla daha sorunlu olarak alglamaktadr. Sorunlarn trne bakldnda ise, almamzda kzlar e Ynelim, erkekler ise Da Ynelim sorunlarndan daha yksek puan almtr. e Ynelimi oluturan Sosyal e Dnklk, Somatik Sorunlar ve Anksiyete/Depresyon alt testlerinde kzlar erkeklere oranla daha yksek puan almtr. Genlerden elde edilen bu bulgular anne-babalardan elde edilen sonularla da benzerlik gs termektedir, ie ynelim sorunlarna giren ocukluk korkulan ile lkemizde yaplan almalarda da kz ocuk ve genler, erkeklere oranla daha fazla korku bildirmilerdir (Erol ve ark 1990, Erol ve ahin 1995, Fonseca ve ark. 1994). Bu almada. Da Ynelimi oluturan Sua Ynelik Davranlarda, erkekler kzlardan daha yksek puan alrken, Saldrgan Davranlar alt testinde genler, cin siyetler aras farkllk bildirmemitir. Oysa Saldrgan Davranlar alt testinde anneler ve retmenler erkek ocuklarn kzlara oranla daha saldrgan olarak bildirmilerdir. e Ynelim ve Da Ynelime girmeyen Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Dikkat So runlarnda genler cinsiyetler aras fark bildirmemitir. Ancak anne-baba ve retmenler Dikkat Sorunlarn erkeklerde daha fazla olarak belirtmilerdir. Genler, en yksek ortalama puan Anksiyete/Depresyon ile Saldrgan Davranlar alt testlerinde bil dirmilerdir. Ayrca, e Ynelim Sorunlarnda, Da Ynelim'e gre ok daha fazla sorun belirtmilerdir. Yaa bal deimeler incelendiinde, almamzda genler ya ilerledike. Toplam Problemlerde artma olduunu bil dirmilerdir. 11 yatan 18 yaa doru sorunlarn artt vurgulanmaktadr. Oysa anne-babalar ve retmenler ya ilerledike ocuk ve genlerin Toplam Problem puannda azalma bildirmilerdir. Burada her iki grubun deerlendirmesi arasnda farkllk vardr. e Y nelim ve Da Ynelimde de genler ya ilerledike sorunlarda artma bildirmilerdir. Aynca, Sosyal e Dnklk, Anksiyete / Dep resyon, Dikkat Sorunlar, Sua Ynelik Davranlar ve Saldrgan Davranlarda genler ya ilerledike sorunlarda artma olduunu sylerken, Somatik Sorunlar, Sosyal Sorunlar, Dnce Sorunlar ve Ykc Davranlarda genler yaa bal bir deiiklik bil dirmemilerdir. Genlerin kendi duygu, dnce ve davranlarn alglamalar ve deerlendirmeleri, anne-baba ve retmenlerinden farkllk gstermektedir. Genler kendilerini, anne babalarnn alglamalarndan daha yeterli olarak deerlendirmekte, ancak anne-baba ve retmenlerinin bildirdiinden daha fazla sorun ortaya koymaktadrlar. Yabanc yaynlar izlendiinde ise, tam tersi bir sonu karmza kmakta ve genler kendilerinde, anne-baba ve retmenlerinden daha az sorun bildirmektedirler. Bu sonular anne-baba ve retmenlerin ocuklar bydke onlan daha az tandklarn ya da ya ilerledike genlerin kendilerini daha az ortaya koyduklarn gstermektedir. 11-18 ya grubu genlerde, kendilerinden elde edilen bilgiler dorultusunda Toplam Problemin grlme skl %10.2, e Ynelim sorunlarnn %11.5 ve Da Ynelim sorunlarnn ise %11.7'dir. Sorun Davranlarn cinsiyete gre grlme skl iz lendiinde, e Ynelim sorunlar kzlarda, Da Ynelim sorunlar erkeklerde daha fazladr. Toplam Problem'de ise genler, cin siyetler arasnda herhangi bir farkllk bildirmemilerdir. almamzda, genlerin 6's (3 erkek, 3 kz) (%0.3) psikolojik sorunlarndan dolay ocuk klinikleri, salk ocaklar ile ocuk ve genlik ruh sal merkezlerine bavurmulardr. Oysa genlerin 110'u (%5) (51 erkek ve 59 kz) davran ya da duygusal sorunlarndan dolay yardma ihtiya duyduklarn belirtmilerdir. Bu bulgular, toplumumuzda sorunu olan genlerin byk bir ks mnn yeterli destei alamadn ve lkemizde ruh sal alannda karlanamam bir ihtiya olduunu ortaya koymaktadr. SONULAR lkemizde. 2-18 ya grubu ocuk ve genlerin davran ve duygusal sorunlar ile yeterlik alanlarnn dalm ve bu dalm iinden sorunlarn grlme skl, genel poplasyonu temsil eden bir rneklem iinde oklu bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler dorultusunda belirlenmi ve toplumumuza zg veri taban oluturulmutur. almamzda, genel dalm incelendiinde en fazla sorun davran 2-3 ya grubu ocuu olan anneler tarafndan bildirilmitir. Elde edilen bu bilgi, koruyucu ruh sal asndan ok nemlidir. Anne-baba ve bebek etkileimine ynelik olarak yaplacak erken mdahelelerin kritik bir dnem olan bebeklik d neminden balamasnn daha sonraki yllarda ruh sal sorunlarn nlemedeki rol ve yarar zerinde ok durulmaktadr. Daha ileri yalarda, anneler ocuklannda daha az sorun davran bildirmilerdir. retmenler, annelerden daha fazla sorun davran bildirirken, genler, hem anne hem de retmenlerinin bildirdiinden daha fazla sorun belirtmilerdir. Sorunlarn trne bakldnda, 2-3 ya grubu ocuu olan anneler, ocuklannda Da Ynelim Sorunlan ile e Ynelim Sorunlar arasnda fark olmadn belirtmilerdir. Daha sonraki yllarda ise anne-baba, retmen ve genler gibi her kaynaktan elde edilen bilgiler dorultusunda e Ynelim So runlarnn Da Ynelim Sorunlarndan daha fazla olduu vurgulanmtr. Toplumumuza zg ruh sal politikalannn ge litirilmesine ynelik olarak yaplacak almalarda bu bulgular yol gsterici niteliktedir. Annelerden elde edilen bilgiler dorultusunda, kategorik lmler kullanlarak saptanan Toplam Problemin grlme skl 2-3 ya grubu ocuklannda % 10.9, 4-18"ya grubu ocuklannda % 10.7'dir. retmenlerden elde edilen bilgilere gre Toplam Problemin grlme skl % 10.3, genlerin kendilerinden elde edilen bilgilere gre ise % 10.2'dir.

31

Verhulst, 1965-1993 yllan arasnda ngilizce yaynlanan 49 almay incelemi, ocuk ve genlerde sorunlarn grlme sk ln aratrmtr. Bu amala, toplam 243.000 ocuk ve gence ait toplum taramalarndan elde edilen veriler dorultusunda, so runlarn grlme skln % 12.3 olarak saptamtr (Verhulst 1995). Bu sonu toplumumuzda sorun davranlarn grlme skl ile benzerlik gstermektedir. Ancak, her lkenin sorunlara ynelik olarak oluturduu hizmet modellerinin nitelii ve niceliinde fark llk vardr. Bunun yansra, koruyucu ruh sal asndan ocuk, gen ve yetikinler iin yaamn niteliini arttrc dzenlemelerde farkllk gstermektedir. Kadna, aileye, ocua, eitime, sala ksaca insana verilen deer ile sunulan olanaklar toplumlarn sosyo-ekonomik ve kltrel yapsna paralel olarak deimektedir. Toplumumuzdaki her bir ocuk ve gence ocuk psikopatolojisi alannda uzmanlam bir kii bulmak olas deildir. Pek ok davransal ve duygusal sorunlar 1. ve II. basamak salk alanlar tarafndan ele alnabilir. Toplumumuzda u anda var olan kay naklarmz gzden geirerek ve yine elimizde var olan sorun davranlarn grlme skl ile ilgili bilgiler dorultusunda ruh sal programlarnn gelitirilmesine, I. basamak salk alannn ocuk ve genlerdeki psikopatolojinin tannmasnda bilgi, beceri ve ye teneini arttrc programlar yaplmasna, sorunu olan ocuk ve gence, ailelere ve retmenlere hizmetin nasl gtrlecei, var olan servislerin ilevsellii ve yeterlilii konularnn nasl zmleneceine ilikin almalara gereksinim vardr. Ruh sal hiz metlerinin yaygnlatrlabilmesi ve I. ve II. basamak alanlarnn ruh sal hizmetlerine kaynatrlmas Dnya Salk rgt'nn temel politikalarndandr. Bu politikalarn gerekletirilmesi ile yardma gereksinimi olan pek ok ocuk ve gencin hakk olan yar dm alabileceini umud ediyoruz.

KAYNAKLAR Achenbach TM, Edelbrock C (1983). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and Revised Child Behavior Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM, Bird HR, Canino GJ. Phares V, Gould M, Rubio-Stipec M (1990d) Epidemiological comparisons of Puerto Rican and U.S. mainland children: Parent, teacher and self-reports. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 29:84-93. Achenbach TM, Hensley VR, Phares V, Grayson D (1990e) Problems and competencies reported by parents of Australian and American children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 31: 265-286. Achenbach TM (1991a) Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM (1991b) Manual for the Teacher's Report Form and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington VT. Achenbach TM (1991c) Manual for the Youth Self-Report and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychi atry, Burlington, VT. Achenbach TM (1992). Manual for the Child Behavior Checklist/2-3 and 1992 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, Burlington, VT. Akakn M (1983) ocuklar ve Anababalannn Psikiyatrik Belirtiler Ynnden ncelenmesi. Yaynlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi. Akakn M (1985) ocuklarn davranlarn deerlendirme leinin tantm ve gvenirlik almas. Psikoloji Dergisi,5:3-6. Akkk F, Askar P, Sucuolu B (1988) lkokul ocuklarnn davranlarnn retmenler yoluyla gzlenmesi: retmen Gz lem Formu El Kitab. Ankara: afak Matbaas. Akkk F, Askar P (1989) The adaptation and standardization of the teacher version of the child behavior profile: Turkish boys aged 7-12. International Journal of Psychology, 24:129-136. Arslan L, Verhulst FC, Van der Ende J, Erol N (1997) Understanding childhood (problem) behaviors from a cultural pers pective: Comparison of problem behaviors and competencies in Turkish immigrant, Turkish and Dutch children. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology (baskda). Bird HR, Gould M, Yager T, Staghezza B, Canino G (1989) Risk factors for maladjustment in Puerto Rican children. Journal of American Academy Child and Adolescent Psychiatry, 28:847-850. Cohen NJ, Kershner J (1988) Correlates of competence in a child psychiatric population. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56:97-103. Erol N, Yaln A, ztrk M (1988) Behavioral Problems of Normal Children Between Ages of 3-12: A Normative Study. An kara Tp Blteni, 10:1-12. Erol N, zcebe H (1988) Rutter Anne-Baba ve retmen lekleri ile gecekondu kesiminde oturan ocuklann davran so runlarnn deerlendirilmesi. XXIV. Ulusal Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi , Ankara. Erol N, ahin N, zcebe H (1990) ocukluk korkular - Korku tarama leinin psikometrik zellikleri ve gecekondu ke-

32

simine ilikin norm almas. Trk Psikiyatri Dergisi 1:31-38. Erol N, Arslan BL, Akakn M (1995) The adaptation and standardization of the Child Behavior Checklist anion" 6 18 vea r old Turkish children. In J Sergeant (ed.), Eunethydis: European Approaches to Hyperkinetic Disorder. Zurich:Fotoratar 97-113 " Erol N, ahin N (1995) Fears of children and the cultural context. The Turkish Norms. European Child and Adnle-pnt H Psychiatry, 4:85-93. Aaoiescent Erol N, imek Z, Keeci M (1997) ocuun Psikosoyal Geliiminin Desteklenmesi Projesi. VII. Ulusal ocuk ve Eren Psi c kiyatrisi Kongresi, Bildiri, Antalya. Foncesa A, Yule B, Erol N (1994) Cross-Cultural Issues in Ollendick T.H, King NJ, Yule W (eds). International Handbook of Phobic and Anxiety Disorders in Children and Adolescents . New York:Plenum Press. Gkler B, ktem F (1985) Bir gecekondu ilkokulu rencilerinde ruhsal uyum taramas. Toplum ve Hekim, 36:24-27. Katba (1996) Family and human development across cultures: A view from the other side. Lawrence Erlbaum As sociates, Mahwah, New Jersey. Koot HM (1993) Problem behaviour in Dutch preschoolers. Unpublished thesis, Erasmus University, Rotterdam, Net herlands. Larson CP. Pless B, Miettinen O (1988) Preschool behaviour disorders: their prevalence in relation to determinants.The Jo urnal of Pediatrics, 113: 278-285. Offord DR, Boyle MH, Szatmari P, Rae-Grant NI, Links PS, Cadman DT, Byles JA, Crawford JW, Blum HM, Byrne C, Tho mas H, Woodward CA (1987) Ontario child health study: II. Six-month prevalence of disorder and rates of service utilization. Arc hives of General Psychiatry, 44: 832-836. Rutter M, Tizard JR, Whitmore K(ed) (1970). Education, health and behaviour. Longman, London (Reprinted 1981, Krieger, Melbourne). Sonuvar B, Yaln A (1973) Gei toplumundaki ilkokul ocuklarnda ruhsal uyumsuzluk ve grlme skl, IX. Milli Psi kiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi. 297-301. Stern DN (1995) The Motherhood Constellation: A unified view of parent-infant psychotherapy. New York: Basic Books. Velez CN, Johnson J, Cohen P (1989) A longitudinal analysis of selected risk factors for childhood psychopathology. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 28: 861-864. Verhulst FC, Koot HM (1992). Child Psychiatric Epidemiology: concepts, methods and findings. Sage Publications, Beverly Hills. Verhulst FC, Achenbach TM, Ferdinand RF, Kasius MC (1993) Epidemiological Comparisons of American and Dutch ado lescents' self-reports. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32:1135-1144. Verhulst FC, Koot HM (1995). The epidemiology of child and adolescent psychopathology. Oxford University Press, New York. Verhulst FC (1995) A review of community studies. In FC Verhulst, HM Koot (eds.). The Epidemiology of Child and Ado lescent Psychopathology. Oxford University Press, New York. 146-177. Weisz JR, Eastman KL (1995) Cross national research on child and adolescent psychopathology. In FC Verhulst, HM Koot (eds.). The Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology. 42-65. Oxford University Press, New York. Zeanah CH, Boris NW, Larrieu JA (1997) Infant development and developmental risk: A review of the past 10 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 36:165-178.

33

BOLUM 4

TRKYE RUH SALII PROFL

Erikin nfusla ilgili sonular
Y. Do. Dr. Cengiz Kl
Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi, Psikiyatri Anabilim Dal GR Birok lkede yaplan toplum taramalar ruhsal hastalklarn sanlandan ok daha yaygn olduunu gs termektedir. lkemizde Dnya Salk rgt tarafndan planlanan 14 lkenin katld ortak bir projede salk ocana bavuranlara %18 orannda ruhsal hastalk tans konmutur (Rezaki ve ark. 1995). Bu hastalarn nemli bir ksmna tan konamamakta, tan konanlarn bir ksmna da etkili yardm verilememektedir. Bu nedenle toplumda tedavi edil memi ruhsal hastalklar olan ok sayda kii vardr. Ruhsal hastalklar sk grlmelerine ek olarak ciddi yetiyitimine (iten gten kalmaya) de neden olurlar (Kaplan 1995). Temel salk hizmetlerinde yaplan ruhsal sorunlarla ilgili ara trmalar ruhsal hastalklarn en az bedensel hastalklar kadar insanlarn ilerini ve gnlk yaantlarn etkilediini or taya koymaktadr. Ruhsal hastalklarn sklnn saptanmas ve ilikili faktrlerin belirlenmesi, hem salk hizmetlerinin plan lanmas, hem de karlatrmal aratrmalar iin atlacak ilk admdr. Hazrlklar 1993 ylnda balayan "Trkiye'nin Ruh Sal Profili" aratrmasnda Salk Bakanl ve Hacettepe niversitesi ibirlii ile 18 ya ve stnde 7479 ki iyle grlm, bu konuda eitilmi pratisyen hekimler tarafndan bu kiilere yaplandrlm klinik psikiyatrik g rme uygulanmtr. Aratrmada ruhsal hastalklarn dalm ile neden olduklar yeti yitimi, ilikili demografik ve sosyal deikenlerin yansra deneklerin ruh sal hizmetini kullanmlar hakknda da bilgi toplanmtr. YNTEM Denekler Aratrmada rnekleme kan hanelerdeki 18 ya ve stndeki tm deneklere psikiyatrik grme (CIDI), Genel Salk Anketi, Yeti Yitimi Anketi ve Salk Hizmeti Kullanm Anketi uygulanmtr. Aralar: 1. Uluslaras Bileik Tan Grmesi (Composite International Diagnostic Interview-CIDI): 1990 ylnda Dn ya Salk rgt iin gelitirilen tam yaplandrlm bir grme leidir (DS 1993). Deiik kltrlerdeki ruhsal bozukluklarn epidemiyolojik adan karlatrlabilmesi amacyla planlanmtr. Tam yaplandrlm grmelerde g rmeciye esneklik salanmaz. Sorular grmeci aynen yazl olduu biimiyle okumak zorundadr. Cevaplarn nasl kodlanacan gsteren emalar vardr. Bu nedenle grmeyi psikiyatri uzman olmayan kiiler de yapabilir. Daha son ra bu kodlamalar bir bilgisayar program araclyla tanlara dntrlmektedir. CIDI'nin bu aratrmada kullanlan biimi toplumda grlen ruhsal rahatszlklarn byk ounluuna tan konabilecek ekilde dzenlenmitir. Normal ko ullarda uygulanmas bir saat kadar srmektedir. Bu aratrmada CIDI'nin seilme nedenleri: CIDI'nin daha nce Glba'nda yaplan uluslararas bir almada kullanlm ve bu konuda deneyim kazanlm olmas; tam yaplandrlm olma zellii nedeniyle grmecilerin psi kiyatr olmasnn gerekmemesi ve pratisyen hekimler tarafndan uygulanabilmesi; baka lkelerde yaplan epidemi yolojik almalarda ok yaygn olarak kullanlmas; Dnya Salk rgt tarafndan gelitirilip nerilmesi; hem ICD (International Classification of Diseases) hem de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) tan larnn konabilmesi olarak sralanabilir. CIDI'nin bu aratrmada kullanlan biimi Tablo 4.1'deki ICD-10 tan gru plarn iermektedir.

34

Tablo 4.1. Aratrmada kullanlan ICD tanlar ve kodlar TANI GRUBU Depresif Nbet Distimi Ksa Yineleyici Depresyon Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Panik Bozukluu Sosyal Fobi Spesifik Fobi Obsesif Komplsif Bozukluk Anoreksiya Nervoza Bulimiya Nervoza Somatizasyon Bozukluu Hipokondriyazis Nevrasteni Somatoform Ar Bozukluu Alkol Bamll ICD-10 KODU F32.0 F34.1 F38.I F40.0 F41.1 F41.0 F40.1 F40.2 F42.0 F50.0 F50.2 F45.0 F45.2 F48.0 F45.4 F10.2

2. Genel Salk Anketi-GSA (General Health Questionnaire-GHQ): Toplum taramalarnda ve hasta gruplarnda genel ruhsal belirtileri taramak amacyla David Goldberg (1988) tarafndan gelitirilen bu lek 30'dan fazla dilde kul lanlmaktadr. 12, 28, 30 ve 60 soruluk biimleri vardr. Trkiye'de yaplan gvenilirlik ve geerlilik almasnda an ketin 12 ve 28 soruluk biimlerinin geerli ve gvenilir olduu gsterilmitir (Kl 1996). Bu aratrmada daha nce deiik topluluklarda geerli ve gvenilir olduu gsterilmi olan GSA'nn genel to plumda vaka bulma baarsnn snanmas amalanmtr. Eer genel toplum rnekleminde de ruhsal hastal olanlar "tanma" oran yksek bulunursa iki aamal toplum taramalar iin GSA'nn kullanlmas daha kolay olacaktr. 3. Ksa Yetiyitimi Anketi-KYA (Brief Disability Questionnaire-BDQ): Rahatszlklarn hastalarn yaamlarn ne lde etkilediini, hem bedensel hem de sosyal alanda yetiyitimlerini soruturan ve 8 sorudan oluan bu anket Dn ya Salk rgt tarafndan gelitirilmitir. Ankette son bir ayda denein bedensel becerilerinde bozulma olup ol mad, evde ya da ite ilerini yapp yapamad, sosyal ilikilerinde bozulma olup olmad, ilgi/istek azalmas olup olmad sorulmakta; ayrca son bir ayda ie gidemedii ya da yatakta geirdii gnlerin says da saptanmaktadr. Gl ba almasnda kullanlan iki yetiyitimi leinden biri olan bu lek, dier lekle (Sosyal Yetiyitimi lei) benzer sonular vermesi buna karlk ondan daha ksa olmas nedeniyle tercih edilmitir. Anketin gvenilirlik almas Ka plan (1995) tarafndan yaplmtr. 4. Salk Hizmeti Kullanm Anketi: Aratrmaya alnan kiilerin son yl iindeki genel salk sorunlar, bilinen bedensel hastalklar, ruhsal nedenle tedavi bavurusu olup olmad, varsa izledii ruh sal hizmetine ulam yol lanyla ilgili bilgiler; u andaki psikotrop ila kullanm, ailede ruhsal hastalk yksn soruturan ve 8 sorudan oluan bu anket salk hizmetlerinin planlanmasnda ruh sal hizmetinin kullanm hakknda bilgi sahibi olmak iin Dr. Kl tarafndan oluturulmutur. Grmeciler Aratrmada grmeci olarak Salk Bakanl'na bal salk ocaklarnda alan 200 pratisyen hekim ka tlmtr. Katlan hekimler Ankara'da bir hafta sre ile CIDI ve dier leklerin kullanmyla ilgili kuramsal ve uy gulamal eitim almlardr. almaya balamadan nce yaplan pilot almada CIDI uygulamasnda karlalan g lkler, formlardaki hatalar saptanm ve giderilmitir. Uygulama Pilot almadan 2 hafta sonra veri toplanmasna balanmtr. Denekler, aratrmann ocuk ve genlerle ilgili leklerini uygulayan personelle birlikte ziyaret edilmi, grmeler deneklerin evlerinde yzyze gerekletirilmitir. Uygulayclar ou kez yrenin salk alanlar olduu iin birok blgede deneklere nceden kiisel olarak ya da ya zl olarak alma anlatlm ve grme randevusu alnmtr. Evinde bulunamayan denekler iin ziyaretler tek rarlanm, evde grlemeyen deneklere salk ocanda randevu verilmitir. Veri toplanmas yaklak 4 hafta sr mtr. Veri toplanmasnn denetlenmesi aamada gerekletirilmitir: illerde ruh sal ube mdrleri veri toplayclaryla dzenli toplantlar yaparak, formlar kontrol etmi, eksik doldurulmu ya da hatal formlar dzeltilmi,

35

gerektiinde denee tekrar ulalarak formlar tamamlanmtr. Aratrma yaplan iller aratrmann balang dneminde aratrclar tarafndan ziyaret edilmi, burada grmeciler ve ruh sal ube mdrleriyle toplant yaplarak formlar denetlenmitir. Tamamlanarak Ankara'ya gnderilen formlar verilerin bilgisayara girii ncesinde denetlenerek hatal kodlamalar dzeltilmiin istatistiksel ilem Verilerin bilgisayara girilmesinde CIDI konusunda deneyimi olan ya da tp doktoru olan kiiler grev alm ve veri girii srasnda formlarda hatal kodlamalar aratrcyla tartlarak dzeltilmitir. Verilerin analizi SPSS for Win dows 6.0 ile yaplmtr. Bu raporda deikenlerle ilgili ayrntl istatistiksel analizler deil, genel tanmlayc bilgiler sunulacaktr. nraporda bildirilen rakamlar denekler basit rastgele rneklemden seilmi gibi kabul edilerek hes aplanmtr. rnekleme hatasn hesaba katan analizler ana raporda sunulacaktr. Bulgular Aratrmada grme yaplan 7479 kiinin %45'i erkek %55'i kadndr. Ya aral 18-85, ya ortalamas 39.3'tr. Kadnlarn ya ortalamas 38.9, erkeklerin ise 40.6'dr. Temel demografik deikenlerin cinsiyetlere dalm Tablo 4.2'de grlmektedir. Tablo 4.2. Aratrmaya Katlan Deneklerin Demografik zellikleri

KADIN ETM yok ilkokul orta/lise yksek MEDEN HAL evlenmemi evli dul/boanm MESLEK ev kadn renci isiz dier TOPLAM 1081 (26.3) 2125(51.7) 694(16.9) 202 (4.9) 484(11.8) 3238 (78.8) 387 (9.4) 3013(73.3) 69(1.7) 167(4.1) 860 (20.9) 4109(54.9)

ERKEK 272(8.1) 1850(54.9) 935 (27.7) 301 (8.9) 520(15.4) 2767(82.1) 83 (2.5) 0 77 (2.3) 136(4.0) 3157(93.7) 3370(45.1)

TOPLAM 1353(18.1) 3975(53.1) 1629(21.8) 503 (6.7) 1004(13.4) 6005 (80.3) 470 (6.3) 3013(40.3) 146 (2.0) 303(4.1) 4117(55.0) 7479(100)

Red oranlar Aratrmada grlmesi planlanan kiiler iinden eitli nedenlerle grlemeyenlerin oran %27.3'tr. CIDI doldurulmayanlardan bir blmnden elde edilen bilgilere gre red nedenleri arasnda kabul etmeme (%48), yerinde bu lunmama (askerde, okuyor, alyor; %23) dil sorunu (Trke bilmeme; %16), dil d iletiim gl (ar hasta, zeka gerilii, bunama; %8) gibi nedenler nde gelmektedir. Erkeklerde red oranlan kadnlara gre daha yksek bu lunmutur. ICD-10 tanlar Deneklerin % 17.2'sine en az bir ruhsal hastalk tans konmutur. Tanlarn cinsiyetlere dalm Tablo 4.3'de grlmektedir. Alkol bamll dnda tm ruhsal hastalk tanlannn kadnlarda daha sk olduu grlmektedir. Her be kadndan birinde herhangi bir ruhsal hastalk tans varken, erkeklerde bu oran onda birdir.

36

Tablo 4.3 Son 12 aydaki ICD-10 Tanlarnn Cinsiyete Gre Dalm KADIN ERKEK N% Panik Bozukluu Agorafobi Yaygn Bunalt Bozukluu Depresif Nbet Distimi Ksa Yineleyici Depresyon Hipokondriyazis Nevrasteni Alkol Bamll Obsesif Komplsif Bozukluk Anoreksiya Nervoza BulimiyaNervoza Sosyal Fobi zgl Fobi Ar Bozukluu Somatizasyon Bozukluu Herhangi bir ruhsal bozukluk 22 (0.5) 38 (0.9) 33 (0.8) 221 (5.4) 90 (2.2) 91 (2.2) 31 (0.8) 150(3.7) 4(0.1) 26 (0.6) 0 15(0.4) 96 (2.3) 157(3.8) 464(11.3) 15(0.4) 919(22.4) 7 (0.2) 10(0.3) 17 (0.5) 76 (2.3) 26 (0.8) 28 (0.8) 11 (0.3) 33(1.0) 57(1.7) 8 (0.2) 0 2(0.1) 38(1.1) 46(1.4) 161 (4.8) 1(0) 369 (10.9) TOPLAM N % 29 (0.4) 48 (0.6) 50 (0.7) 297 (4.0) 116(1.6) 119(1.6) 42 (0.6) 183(2.4) 61 (0.8) 34 (0.5) 0 17 (0.2) 134(1.8) 203 (2.7) 625 (8.4) 16(0.2) 1288(17.2)

Genel Salk Anketi Sonulan Genel Salk Anketi toplam puanlarnn cinsiyete gre dalm Tablo 4.4'de grlmektedir. Kadnlarn er keklere gre yaklak iki kat daha fazla puan aldklar grlmektedir. Toplam ortalama puan ise genel olarak birok aratrmada bulunan deerlerden dktr. Tablo 4.4. Genel Salk Anketi Puanlarnn Cinsiyete Gre Dalm GSA12 ort. Kadn Erkek TOPLAM SS: standart sapma Genel Salk Anketi toplam puanlarnn ruhsal /bedensel hastalk varlna gre dalm Tablo 5'de g rlmektedir. Deneklerin kendi bildirdikleri "bilinen bir bedensel hastalnz var m?" sorusuna cevap olarak kaydedilen bu deikenin GSA puanlaryla ilikili olduu grlmektedir. Bedensel hastal olanlar, olmayanlara oranla belirgin ol arak daha fazla GSA puan almlardr. Bu farkn GSA12'de GSA28 ve GSA34'e oranla daha az olduu grlmektedir. CIDI grmesi sonucunda ICD-10 ltlerine gre konan ruhsal hastalk tansnn varlnn da GSA pu anlaryla belirgin bir ilikisi olduu grlmektedir. Ruhsal hastal olan denekler olmayanlara oranla yaklak yedi kat daha yksek puan almlardr. (SS) 0.70(1.79) 0.37(1.28) 0.55(1.59) GSA28 ort. (SS) 1.80(3.84) 0.86 (2.54) 1.37(3.34)

37

Tablo 4.8. Son Bir Ayda e Gidememe ve Yataktan kamama ile Cinsiyet, Ruhsal/Bedensel Hastalk Varl Arasndaki liki

E GDEMED GN SAYISI ORT. (SS) KADIN ERKEK BEDENSEL HASTALIKrVAR YOK RUHSAL HASTALIK: VAR YOK TOPLAM 1.28(3.94) 0.88 (3.89) 1.92(5.34) 0.46 (2.07) 3.04 (6.3) 0.74 (3.2) 1.10(3.92)

YATAKTAN IKAMADII GN SAYISI ORT. (SS) 0.67 (2.59) 0.48 (2.72) 1.04(3.66) 0.24(1.37) 1.45(4.17) 0.43 (2.24) 0.59 (2.65)

Ruhsal hastalk varlnn bedensel hastalktan daha fazla iten kalmaya neden olduu grlmektedir. e gidilemeyen ve yataktan klamayan gn says GSA12 ve GSA28 puanlanyla pozitif korelasyon gs termektedir (.38 ve .42, p < 0.001). Bedensel, ruhsal ve toplam yetiyitimi puanlar da GSA12 ve GSA28 pu anlanyla pozitif iliki iindedir (Tablo 4.9). Tablo 4.9. Yetiyitimi Puanlanyla Dier Deikenlerin Korelasyon Katsaylar* BEDENSEL YETYTM GSA12PUANI GSA28 PUANI BEDENSEL BELRT SAYISI YA GENEL SALIK DEERLENDRMES -0.42 -0.41 -0.45 0.34 0.43 0.47 0.36 RUHSAL YETYTM 0.50 0.57 0.39 0.22 TOPLAM YETYTM 0.44 0.53 0.48 0.34

* Tm korelasyonlar p<0.001 dzeyinde anlamldr. Salk hizmeti kullanm sonulan Deneklerin %20'si 2 ya da daha fazla sayda bilinen bedensel hastalklar olduunu belirtmilerdir; hi bedensel hastalk belirtmeyenlerin oran %56'dr. Bedensel hastalk says yala ve yetiyitimi puanlanyla pozitif korelasyon gs termektedir. Son 12 ay iinde ruhsal/sinirsel nedenlerle yardm arayan/tedaviye bavuran kii oran % 4.7 olarak bu lunmutur (Tablo 4.10). Son 12 ayda CIDI ile tans konmu ruhsal hastal olanlarn son bir ylda tedaviye bavuru oran %13.8'dir. Bavuran 347 kiinin ilk bavurduklar kiiler ve aldklar tedaviler tablo 4.11 'de grlmektedir. Grme annda "sinirleri" iin ila kullanmakta olan kii oran % 5 tir (kadnlarda %6.8, erkeklerde 2.7). u anda psikotrop ila kullananlarn %53.4' son bir ylda ruhsal nedenlerle bavurmutur. Kullanlan ilalar arlkl ol arak antidepresanlar (%66), uyku haplar (% 23), nroleptiklerdir (%6.5) (Tablo 4.12). la kullananlarn te biri bu il ac bir yldan daha fazla sredir kullanmakta olduklarn bildirmilerdir. Kullanlan ilac veren kiiler: uzman doktor

39

(%51), psikiyatri uzman (%22), pratisyen (%18), eczac (%4.6)dr; deneklerin %4' ilac kimseye danmadan ken dileri aldklarn sylemilerdir. Tablo 4.10. Son Bir Ylda Ruhsal Nedenle Tedaviciye Bavuru Oranlan KADIN N (%) son ylda ruhsal nedenli bavuru ICD-10 tans alanlarda bavuru 258 (6.4) 136 (15) ERKEK N (%) 89 (2.7) 39(10.7) TOPLAM N (%) 347 (4.7) 175(13.8)

Salk hizmeti kullanm anketinde sorulan '"genel olarak salnz nasldr?" sorusuna kt veya orta diyenlerin oran % 23.6'dr. Bu grubun son bir ylda ruhsal nedenle bavuru oran %27.6 iken saln iyi/ok iyi bulanlarn ba vuru oran %4.5'tir. Bu sorudan alnan puanlarla genel salk anketi puanlar, bedensel hastalk says ve yetiyitimi pu anlar arasnda anlaml negatif korelasyonlar vardr (Tablo 4.9). Tablo 4.11. Son Bir Yl inde Ruhsal Nedenle Bavurulan Tedaviciler ve Tedaviler

KADIN (N,%) LK BAVURULAN K Psikiyatri uzman Baka uzman (nrolog, dahiliyeci..) Pratisyen hekim Hoca NERLEN TEDAV Tedavi yok/neriler Sinir haplar Psikolojik tedavi 30(12.8) 170(72.3) 16(6.8) 78 (32.0) 48(19.7) 11 (4.5) 99 (40.6)

ERKEK (N,%) 30(35.3) 31 (36.5) 20 (23.5) 1 (1.2)

TOPLAM (N,%) 129 (39.2) 109(33.1) 68 (20.7) 12(3.6)

17(20.5) 55 (66.3) 7 (8.4)

47(14.8) 225(71) 23(7)

Tablo 4.12. u Anda Kullanlan Psikotrop lalarn Cinsiyete Gre Dalm

KADIN N (%) Antidepresan Sedatif/hipnotik Antipsikotik Antiepileptik Dier 155(70.3) 46 (20.9) 12(5.5) 4(1.8) 3(1.4)

ERKEK N (%) 38 (52.8) 21 (29.2) 7 (9.7) 2 (2.8) 4 (5.6)

TOPLAM N (%) 193(66.1) 67 (22.9) 19 (6.5) 6(2.1) 7 (2.4)

40

SONULAR Ruhsal hastalk yaygnl Bu aratrma ruhsal rahatszlklarn yaygnln "steren ve Tiirkive n,if,,c-,, . -i J m. ilk almad, Sonular, arast.n.an ruh'sal r a C s u l ^ ^ ermektedir. Ankara-Glba'nda benzer bir grme ara, k u l f a n l a r a k T p i olan Dunva S a l T k S S T S " gUtu ara trmas.nda salk oca.na bavuranlar arasnda herhanibir tam alanlani ornm V V \ y uf " ocana bavuranlarda ruhsal sorunlarn genel topluma obanla daha yayg n o , b S c e n i d ^ a ^ S Z S ^ a r a t , m a m z d a a n l a n aratrmada soruturulmayan tam gruplarnn varl beklenen farkn o l m a m a s r a S y a ^ u r ... . . ^ l ba >mll dnda tm ruhsal hastalklarn kadnlarda daha sk grld bilinmektedir Sonular,,. h fen!'nyH J 1 ^ Somatoform ar, bozukluu yksek oranda grlricen somati syo^bozukluutanT bek

olmasna ^

oL?i?.' S m a t l Z a S y n b Z u k 1 ^

taniS1 k o

*abllmek ^

*ay,da --atik belirtinin varhnm gerkll

n, M S ' k r a S t I a , ] a " r u h s a l hastalklardan depresyonun grlme oran dnyadaki eitli lkelerde yaplan aratrma so nularyla uygunluk gstermektedir. Anksiyete ve depresyon spektrumundaki hastalklar tamlarn byk K S u n u r u K S f r " ' y C m e b O Z U k l u u ' h>Pkndriyazis, somatizasyon bozukluu gibi hastalklarn dk sklkta9 olduu g

Ruh sal hizmeti kullanm

Ruh sal hizmeti almak iin bavuru yollar nceki almalarla benzerlik gstermektedir. Ruh sal hiz metine ulam yollarnda psikiyatr ve dier uzman doktorlar arlk tamakta, pratisyen hekim daha sonra gelmektedir. Pratisyen hekimlerin sevk zinciri iinde arzu edilen yeri almas iin allmas gerektii aktr. Ruhsal sorunu olan ok sayda insann psikiyatri dndaki uzmanlk dallarna bavurduu anlalmaktadr. zellikle bedensel belirtilerle ba vuran hastalarda yanl/yetersiz tan ve tedavilerin sk olmas beklenebilir. Bu nedenle son yllarda pratisyen hekimler zerinde younlaan ruhsal hastalklar konusundaki eitimlerin baka uzmanlk dallarnda alan hekimler iin de plan lanmas gerekir. Ruhsal hastal olan kiilerin yardm iin bavuru oranlan yetersizdir. rnek olarak depresyon tans alm olan kiilerden son bir yl iinde ruhsal nedenle tedaviciye bavurma oran bete bir dolayndadr. Herhangi bir ruhsal has tal olanlar iin ise bu oran %14 civarndadr. Ruhsal rahatszln ruh hekimine ulancaya kadar 4 basamaktan ge tiini belirten Goldberg (1992) her aamada ulam engelleyen faktrleri tartmtr. Hastaln bir sorun olarak ta nnmas ve bavuruya karar verilmesi ilk admdr. Bavuran hastalarn nemli bir ksmnn da tannmasnda glk olduu dnlrse, uygun yardm alan hasta orannn ne kadar decei anlalabilir. Yeti Yitimi Ruhsal hastal olan kiilerin nemli lde yetiyitimine uradklar grlmektedir. Kiinin ie gidemedii/iini yapamad gn saysnn ruhsal hastalk varlnda bedensel hastala oranla daha fazla olmas ruhsal rahatszlklarn ciddi sosyal ve ekonomik sonular olduunu kantlamaktadr. Ruhsal yetiyitiminin kadnlarda daha fazla grlmesi, ka dnlarda ruhsal rahatszln erkeklere gre iki kat daha fazla bulunmasyla ilikili olabilir. Genel Salk Anketi sonulan Genel Salk Anketi puanlarnda grlen ilk zellik kadnlarn erkeklere oranla yaklak iki kat yksek puan al m olmalardr. Bu da beklenen ve baka almalara paralel bir sonutur (Kl ve ark. 1997). GSA puanlar salk oc ana bavuran kiilerde bulunan deerlerden daha dktr (Kl 1996). Bu da toplum dzeyinden birinci basamak sa lk hizmetine, oradan da psikiyatri servislerine uzanan sevk zincirinde hastalk iddetinin artmasyla aklanabilir. Bedensel hastal olanlar olmayanlara oranla belirgin olarak daha fazla GSA puan almlardr. Bu farkn GSA12'de GSA28'e oranla daha az olduu grlmektedir. GSA12'de dier biimlerde bulunan bedensel belirti sorulan yoktur. GSA12 ile GSA28 arasndaki farkn nedeni bu oabilir. Ruhsal hastal olanlar olmayanlara oranla yaklak yedi kat daha yksek GSA puan almlardr. Bu farkn bedensel hastalk olup olmamas arasndaki farka gre ok daha yk sek olmas beklenen bir durumdur ve anketin ruhsal bozuklukla ilgili belirtileri ltnn de (geerliliinin) dolayl bir gstergesidir. Burada sunulan bulgular "Trkiye Ruh Sal Profili" almasnn henz kesinlememi verilerine day anmaktadr. Verilerin ruhsal hastalklarn dalm ile ilgili sonularla birletirilmesi ruh sal hizmetlerinin plan lanmasnda yardmc olacaktr.

41

KAYNAKLAR Dnya Salk rgt (1993) Composite International Diagnostic Interview, Geneva Dnya Salk rgt (1991) Brief Disability Questionnaire, Geneva. Goldberg DP, Williams P (1988) A User's Guide to the General Health Questionnaire. Windsor: NFER/Nelson Goldberg DP, Huxley P(1992) Common Mental Disorders: A Bio-social model. London, New York: Tavistock/ Routlege Kaplan (1995) Yar krsal alanda bir salk ocana bavuran hastalarda ruhsal bozukluklarn yetiyitimi ile ili kisi. Trk Psikiyatri Dergisi. 6:169-179. Kl C (1996) Genel Salk Anketi: Gvenilirlik ve Geerlilik almas. Trk Psikiyatri Dergisi, 7: 3-9. Kl C, Rezaki M, zgen G ve ark (1997) General Health Questionnaire (GHQ12 & GHQ28): Psychometric Properties and Factor Structure of the Scales in a Turkish Primary Care Sample. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol (baskda).

42

TRKIYE RUH SAGLIGI PROFILI n rapor

ZET
ocuklardaki davran ve duygusal sorunlar ile yetikinlerdeki ruhsal bozukluklar toplumda yaygn olarak g rlmelerine karn yeterince tannmamaktadr. Toplumda bir ruhsal hastal olan bireylerin ya da sorunlu ocuu olan ailelerin pek az tedavi iin bavurmakta, bavuranlarn ise byk ounluuna tan konamamakta, tan konanlarn ise kk bir grubu etkin tedavi alabilmektedir. Yaplan epidemiyolojik almalar, yetikinlerde her 4-5 kiiden birinde te davi gerektirecek dzeyde ruhsal hastalk bulunduunu, ocuk ve genlerde ise davran ve duygusal sorunlarn yaygn olduunu gstermektedir. Ruhsal hastalklarn eskiden ok iyi bilinmeyen br yn de yol atklar yetiyitimidir. Sadece ar akl hastalklar deil, depresyon ve bunalt bozukluklar gibi sk grlen ruhsal rahatszlklar da kiinin i, eitim ve sosyal yaantsnda ciddi sorunlar yaamasna, belirgin i gc kaybna yol aabilmektedir. Ruhsal hastalklarn neden olduu yetiyitiminin bedensel hastalklarn neden olduundan daha az olmad bilinmektedir. Bu da ruhsal has talklarn nlenmesi ve tedavisinin ne denli nemli olduunu gstermektedir. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl'nn balatt "Trkiye Ruh Sal Profili" ara trmas yukarda saylan nedenlerle erikinlerde sk grlen ruhsal hastalklarn, ocuk ve genlerde davransal ve duy gusal sorunlarn yaygnl, demografik deikenlerle ilikisi, ruhsal ve bedensel sorunlarn neden olduu yetiyitimi ve bireylerin ruh sal hizmetini kullanmlaryla ilgili bilgi toplamay amalamtr. Trkiye Ruh Sal Profili Aratrmas tabakal, ok aamal, kmeli, olaslk rneklemesidir. Son aamada se ilen birim olan kmenin her tabakada seilme olasl eit olduu iin aratrma kendinden arlkldr. Tabakalar Tr kiye'nin 5 demografik blgesi ve 3 yerleim yeri tipinin (il, ile, ky) aprazlanmasyla oluturulmutur. Aratrmann bulgular 15 tabaka ve 4 byk kentimiz ile bunlarn herhangi bir ekilde birletirilmesiyle elde edilen toplum ke simlerine genellenebilir. Yerleim yerinin seildii aamalarda ereve olarak T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits'nn 1990 Saym dari Bln Yayn gerekli gncelletirme yaplarak kullanlmtr. Son aamada kme seimi iin T.C. Salk Bakanl'nca tutulan ve her sene gncelletirilen Evhalk Tespit Fileri Kullanlmtr. rnek se iminin her aamasnda sistematik rasgele seim yaplmtr. Aratrmada saha almas iin il denetileri rnekleme kan illerde grev yapan Ruh sal ube Mdrleri ya da Ruh Sal ubesinden sorumlu Salk Mdr yardmcsndan, grmeciler ise salk ocaklarnda grev yapan doktor, ebe, hemire ve devlet hastanelerinde alan psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarndan olumutur. l denetisi ve grmecilerin eitimi iki aamada iki ayr grup halinde yaplmtr. Alan almas da iki aamada ger ekletirilmitir. Birinci aamada Aralk 1995 - Ocak 1996 tarihleri arasnda Anadolu ve Gney Anadolu blgeleri, ikinci aamada ise Nisan-Mays 1996 tarihleri arasnda Bat, Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinden rnekleme kan il lerde alan almas yaplmtr. Toplam olarak 3889 hanede 16550 kii hakknda veri toplanmtr. Ulalan hanelerdeki 2 yan stnde herkese yalarna uygun lekler uygulanm, dlama lt kullanlmamtr. rnee giren hanede Hanehalk Anketi, 2-3 Ya ocuklar in Davran Deerlendinne lei, 4-18 Ya ocuk ve Genleri in Davran Deerlendirme lei, 5-18 Ya retmen Deerlendinne lei ve 11-18 Ya Grubu Genler in Kendini Deerlendirme lei; erikin nfus iin ise Uluslararas Bileik Tan Grmesi (CIDI), Genel Salk Anketi, Ksa Yetiyitimi Anketi ve Salk Hizmeti Kullanm Anketi kullanlmtr. Annelerden elde edilen bilgilere gre 2-3 ya grubu ocuklarda sorun davranlarn grlme skl %10.9 olarak bulunmutur. Sorun davran sklnda cinsiyet ve yaa bal anlaml bir fark bulunmamtr. 4-11 ya grubunda sorun davranlar %10.0, 12-18 ya grubunda ise %10.2 bulunmutur. Ya gruplar 4-18 olarak birletirildiinde grlme sk l %10.7'dir. retmenlerden elde edilen bilgilere gre 5-18 ya grubunda sorun davran oran %10.3, genlerin ken dilerinden elde edilen sonulara gre ise %10.2'dir. Her bilgi kaynandan elde edilen bilgiler dorultusunda top lumumuzda e Ynelim sorunlarnn Da Ynelim sorunlarndan daha fazla olduu grlmektedir. ocuk ve genlerde sorun davranlarn yaklak %10 olarak bildirilmesine karn, 2-3 ya grubu ocuu olan ailelerde ruh sal hizmetine bavuru hi yoktur; 4-18 ya grubunda % 0.2 olarak bulunmutur. 11-18 ya grubundaki genlerde ise, %5'i

43

davran ya da duygusal sorunlarndan dolay yardma ihtiya duyduklarn belirtmelerine karn, bavuru oran % 0.3 olarak bulunmutur. Erikinlerle ilgili verilere gre herhangi bir ruhsal rahatszl olan kii oran %15.4'tr. Kadnlarda ruhsal ra hatszlk grlme oran erkeklerin iki kat fazladr. Ruhsal hastalk varlnn belirgin olarak i gc kaybna, ie gidememeye yol at ve bu kaybn bedensel hastal olanlara gre daha fazla olduu grlmtr. Deneklerin son bir yl iinde ruhsal ikayetlerle tedavi bavurusu yapma oran %4.7'dir. Bavuru oranlar kadnlarda erkeklere gre iki kat daha fazladr. Ruhsal nedenle ilk bavurulan kii sklk srasna gre psikiyatri uzman (%39), dier uzman (dahiliyeci, nrolog..) (%33), pratisyen (%21) ve hocadr (%3.6). Aratrma annda psikotrop ila kullanma skl %5'tir. la kul lanm oran kadnlarda erkeklere gre iki kat daha fazladr. u anda kullanlan ilalarn te ikisi antidepresanlar, drtte biri sedatif/hipnotiklerdir. Burada sunulan bilgiler kesinlememi sonulardr, ana rapor ksa srede yaynlanacaktr. Bulgular ruhsal has talklarn yaygnl ve sonularyla ilgili nemli bilgiler salamaktadr. Aratrma ruhsal hastalklarla ilgili Trkiye n fusunu temsil eden ilk alma olmas nedeniyle nemlidir. Topluma ynelik ruh sal hizmetlerinin planlanmasnda bu bulgular yararl olacaktr.

44

MENTAL HEALTH PROFILE OF TURKEY: a preliminary report

SUMMARY
Epidemiological studies targeting general population yield higher than expected prevalence rates for mental disorders. Behavioral and emotional problems in children and adolescents are also reported to be high. Studies show that one in four or five people in the population at any given time is suffering from a diagnosable mental disorder. Although they are common, people with mental disorders rarely seek treatment. Of those who do, the great majority receive incorrect diagnoses or no diagnosis at all. Further, those who are correctly diagnosed, may not receive proper/sufficient treatment. Mental disorders can cause severe disability. Not only severe mental disorders, like schizophrenia, but also very common mental disorders like depression and anxiety disorders can seriously affect work and social performance. Studies show that disability caused by mental disorders in general is not less than that caused by bodily illnesses. This finding, coupled with the fact that mental disorders are very common, makes prevention and treatment of mental disorders an essential task. Aims: The Mental Health Profile Survey of Turkey aims to investigate the prevalences, characteristics and consequences of common adult mental disorders as well as children and adolescents' behavioral/ emotional problems. It also assesses the use of health services and the disability caused by mental disorders. Methodology and sampling: The survey was designed in a way that generalization of the findings would be possible on a regional basis level as well as on other sub-groups level. For this reason, a sample plan of a self weighted, equal probability of selection in strata, with large target number of households was designed. Two stratification criteria was used: one was the region with five categories, and the other was type of settlement with three categories, constituting 15 strata. The selection was done at various stages where staging was determined by the existence of sampling frames. At the last stage, cluster selection was done from household records kept and updated every year by Ministry of Health. Systematic random selection was employed at every stage. An independent computer file was created for every module used in the survey. Identification of the records in these files was designed in a way that it is possible to match related records from various files. Distributions of background variables of the Mental Health Profile Survey were compared with 1990 Turkish General Census, 1989 Demographic Survey of Turkish State Planning Organization and 1993 Turkish Demographic and Health Survey of Hacettepe University Institute of Population Studies. Taking, also, the natural trend of change in time on these background variables into consideration, the findings of the Mental Health Profile Survey seemed to be reliable. Organization and planning: The Mental Health Profile Survey of Turkey was carried out by General Directorate of Primary Health Care of Ministry of Health, through a technical collaboration of Child Psychiatry Department of Ankara University Medical Faculty, Psychiatry Department of Hacettepe University Medical Faculty and Hacettepe University Institute of Population Studies. The financial support for the survey was provided by Health Project General Coordination Unit of Ministry of Health and World Health Organization. Field staff and local supervisors were selected among Ministry of Health staff including general practitioners, social workers, psychologists, midwives, nurses and health educators. All interviewers received theoretical and practical training for a week. Fieldwork activities were completed in two stages. The first stage of the fieldwork was completed by the end of January, the second stage was completed by the end of May 1996. Local supervisors held regular meetings with the fieldwork team to ensure quality of data collection and reported weekly to the center coordinators in Ankara. At the end of field work, the questionnaires were returned to the Primary Health Care Directorate of Ministry of Health where they were edited by study supervisors. Data collection: Data was collected on a total of 16550 household members living in 3889 selected houses, no exclusion criteria was used. A Household Questionnaire was filled in for every house. Children and adolescents were given Child Behaviour Checklists (CBCL/2-3, CBCL/4-18), Teacher's Report Form (TRF) and Youth Self-Report (YSR). The adults were given Composite International Diagnostic Interview (CBDI), General Health Questionnaire (GHQ), Health Service Use Questionnaire and Brief Disability Questionnaire. A total of 635 CBCL's (2-3), 4488 CBCL's (4-18), 2340 TRF's, 2206 YSR's were completed. The number of subjects receiving CIDI, GHQ, BDQ and Health Service Use Questionnaire were 7479. The internal consistency and test-retest reliability coefficients were satisfactory for all the checklists. The response rate for household questionnaire was 90%. The total response rate of CBCL/2-3 was 95.1%, it was 84.7% for CBCL/4-18, 87.7% for TRF, 79% forYSR. The response rate for adult population was 73.4%.

45

EK-A

ARATIRMADA GREV ALANLAR

MERKEZ EKB
Genel Mdr Yardmcs Sosyal Hizmet Uzman Psikolog Tbbi Teknolog Sosyal Hizmet Uzman Uzm. Dr. Muzaffer KEEC Zeynep TURUTGEN MEK Aysn KURTULU Mustafa NANCI Nermin BERKTA

PROJE DANIMANLARI
Do. Dr. Nee EROL Yrd. Do. Dr. Cengiz KILI Do. Dr. Mahir ULUSOY

L DENETLER
Psk. Aykut Nazmi KAYA Dr. Ali Tanju ALTUNSU Dr. Sami GLER Dr. Nuri BERKEM Dr. Ertan MURAT Dr. Figen BIYIK Dr. Selma ZMEN Dr. Suat YALINSOY Dr. Sava AKBIYIK Dr. etin SARIUSTA Dr. Orhan ERZURUM Psk. Bekir KARAKURT Dr. Doan UYSAL Dr. Erdal ONAT Dr. Yaar ARLI Psk. Suna IRAK ALYAZICIOLU Dr. Blent ALBAYRAK Dr. Temel KERM Hamza A. ALPER Dr. Ergun SAK Dr. etin KURTULU

47

CIDI, Ksa Yeti Yitimi Anketi, Genel Salk Anketi, Salk Hizmeti Kullanm Anketi Grmecileri:
Dr. A. Kasm KASIMOGLU Dr. A. Melih AHN Dr. A. Mine ZGR Dr. A. Mine TOROSOLU Dr. Abdurrahman ALAR Dr. Abdlcelil KALEM Dr. Abdlvedat NER Dr. Ahmet KARAMOLLA Dr. Ahmet KILCAN Dr. Ahmet KILI Dr. Ahmet YILMAZ Dr. Ahsen ATLLA Dr. Akif SEVAL . Dr. Ali TOPAL Dr. Alpay YILDIZ Dr. Asiye GNCE Dr. Asiye OKTAY Dr. Asl YILDIZ Dr. Atamer BRG Dr. Atilla ORHAN Dr. Aye DURAN Dr. Aye YCEAKTA Dr. Ayten ERDOAN Dr. Baar KARTAL Dr. Blent BAKIRCI Dr. Can DEDELOLU Dr. Cemil UCA Dr. Cihan DURSUN Dr. alayan KKSEL Dr. Demet AYDODU Dr. Deniz BAYRAM Dr. Didem EVC Dr. Dilek NAN Dr. Ebru DURMU Dr. Eder SKAN Dr. Emine BAL Dr. Emrullah KARPUZ Dr. Ender BOA Dr. Eralp GENCAL Dr. Eray AKGNL Dr. Erhan BKEN Dr. Ertan GNLOLU Dr. Ethem TFEKOLU Dr. Evren SVAR Dr. Fatih EROLU Dr. Fatma LALE Dr. Fatma MARANGOZ Dr. Fethi TURAN Dr. Gkhan GRGN Dr. Gla EROL Dr. Glin KADAKAL Dr. Glden ELK Dr. Glsen YILMAZER Dr. Glten TAN Dr. Gven YILMAZ Dr. Hakan GNAYDIN Dr. Hakan KUTLU Dr. Haldun KAYALAR Dr. Hatice GM Dr. Havva ATASOY Dr. Hikmet BUKAN Dr. Hilmi DALKIRAN Dr. Hseyin YAAR Dr. Hsn Murat KAYA Dr. brahim KALKAN Dr. lhan AHN Dr. nci KSEOLU Dr. smail BAYSAL Dr. Krz NAL Dr. Kvan LGENER Dr. Korhan Bar BAYRAM Dr. Kuma TOKLU Dr. Levent ALIKCA Dr. Lokman REN Dr. M. Ali ZKAN Dr. M. Blent YILMAZ Dr. M. Sra CURA Dr. Mahsuni KARAASLAN Dr. Mehmet BALIK Dr. Mehmet ERBAY Dr. Mehmet ZSYLER Dr. Mehtap KARTAL Dr. Meltem AYDOMU Dr. Meltem BAYRAK Dr. Mesut ACIZ Dr. Mesut TURAN Dr. Mine KIVRAK Dr. Murat SAYILGAN Dr. Mustafa GNL Dr. Mustafa ZTRK Dr. Mge BLGN Dr. Mmin DEMR Dr. Mnevver KOYUKCU Dr. Naci ZMENOLU Dr. Nazan BESLER Dr. Nazm KARALEZL Dr. Nedim KELEYILMAZ Dr. Nejat YILMAZ Dr. Nevzat AYTEKN Dr. Nihal KK Dr. Nural EKER Dr. Nuray ADA Dr. Nurper YEN Dr. Ouz AKKU Dr. Ouz DEMRBLEK Dr. Osman Nuri MUTLU Dr. Ozan SEZER Dr. zden ZYURT Dr. zgl AKDEMR Dr. zgr UBUK Dr. Pnar KURTUL Dr. Resul MEN Dr. Sadk Hakan TURAN Dr. Sami AKKUZ Dr. Selda BAIRSAKI Dr. Selma ZMEN Dr. Semra AVCI Dr. Serdal DEMR Dr. Seval ALKOY Dr. Sezai GVEN Dr. Sibel BEREKETOLU Dr. Songl KORKUT Dr. Suat ZCAN Dr. erafettin SEVL Dr. eyda ERDOAN Dr. Tamer EDRNE Dr. Tarkan MACT Dr. Tayfun GRGAN Dr. Tuncay YENYAPAR Dr. Tlay KAYA Dr. lk ALAGZ Dr. lk AYDIN Dr. Vahap ALAGZ Dr. Vedat EMR Dr. Y. Bekir KUTBAY Dr. Yaln ETN Dr. Yaln DUTKUN Dr. Yeim ASENA Dr. Yeim BALCI Dr. Yldrm BOZKURT Dr. Yldz AY Dr. Yksel KMR Dr. Zehra BATAK Dr. Zmrt BURGU

48

2-3 Ya ocuklar in Davran Deerlendirme lei, 4-18 Ya ocuk ve Genleri in Dav ran Deerlendirme lei, 5-18 Ya retmen Deerlendirme lei, 11-18 Ya Grubu Genler iin Kendini Deerlendirme lei, Hanehalk Anketi Grmecileri
Aliye KALAFAT Arife AYTEKtN Arife MIZRAK Asiye BUDAK Asiye YOLBA Ash iek KUTUCU Ayan ESER Aydosan ORU Ayfer~BAYRAM Ayfer METN Ayfer SAHAN Aynur ALIKAN Aynur GLER Aysel CENGZ . Aysel ZER Aysun BARIAIK Ayten AKAY Ayten CEBEC Ayten KILAVUZ Aye AKALP Aye ALIK Aye OPUR Aye GM Aye TURAN Aye YAZICI Ayegl ALICI Ayen ENDERE Psk.Bekir KARAKURT Berrin EFE Beyhan YILDIRIM Birgl AKYILDIZ SHU. Blent KAYA Canan ZENGN Cemile ALBAYRAK Cemile SUTABAN Dne ERDOMU Dne KARATU Elif KARABACAK Elif KESKN Elif YILDIZ Emel Glhan KELE Emel KULOLU Emine ERDEM Emine ZDEMR Emine YUMUAK Emine ENYURT Emriye KESKN Ender BOA Ergn ULU Fatma AYBULUT Fatma KIZILYER Fatma KUTLUER Fatma SAVRAN Fatma NC Ferhan COKUN Feride MACT TAMER Fevzi ye MERT Figen BAHE Figen UURLU Filiz ASLAN Filiz ER Filiz ZELK Filiz SANCER Gknur YARIM Gnl AKSOY Gnl AYNE Gnl KKR Gnl LDZ Glay AA Glay AYDOAN Glay FIRAT Glay TANDOAN Glbahar ANLAR Glcan AKINCI Glcan TRED GlenderGKAYDIN Gler AYDIN Gler AYLAK Gler YENEL Gler NAN Glhane SALVUR Glizar HASEKOULLARI Gll SNMEZ Glten TOPA Glten TORUN Glmser ETN Glsen YACIOLU Gnay YILDIZ Gner GELBOLU Hacer AYGE Haldun ALAYAN Hale ESEN KARAYEL Hanife AKDENZ Hanife AYDIN Hasan EREN Hatice DEMR Hatice ZTRK Hatun AKYOL Havva ATALAY Hayriye ALHAN Hayriye DEMRBA Hediye FDAN Hemengl YKSEL Hlya ESNER Huriye ENTRK Ilay GLER Kadriye SAYGILI Kamer BALYEN Kamile SOYKAN Kezban TABAK Kezban AKDA Keziban BAR ATLI Korhan BARI Kfeye ALIKAN Latife BOA Leyla YAMAN Makbule KASAP Mehmet Akif SEVAL Mehmet Ali AYDIN Mehmet MAZLUM Mehmet YKSEL Melahat ABACI Melek DOANAY Meryem SELEM Mesude AAN Mesude inci SOLVUR Mevlde ASLANTRK Messer KULEL Messer ENER Muhittin ELK Mkerrem SUSKUN Mnevver ELK Murat KUU Mslme YORULMAZ Mustafa SEVER Naciye DOANYOL Nalan CELEP Necla SAY Necmiye BAKIM Nergl TOMBULOLU Neriman YILDIRIM Nihan OBA Nilay KESER Nuran DZGN Nuran GRSES Nuray KROLU Nurdane VURAL Nurdil SUNDU Oya HASEKOULLARI zden KALEL zlem FERHATOLU Rabia COKUN Rabia USTAOLU Raziye AY Raziye BLGL Reyhan AYKUT Reyhan EGE Reyhan YENER Saadet GEMEN Saadet KIZILTA Saadet KURT Saadet TURGUT Saime KESKN Sakine IIK Saniye OUZ Seher DEMR Selda UYSAL SeldaERGL Selda SEMZ Selma ENOL Semiramis GLAN Semra EFE Serap KURUN Psk.Tlay BATAK1N

49

Bask: Aydodu Ofset Tel: 310 79 7 9 - 310 7 7 03 Ankara - 1997