A..F.F.

Dner Sermaye letme Varnlart No: 39

KAYA MEKAN DERS NOTLARI

Prof. Dr. Recep KILI Ankara niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm

Ankara 2005

A..F.F. Dner Sermaye iletme Yaynlar No: 39

KAYA MEKAN DERS NOTLARI

Prof. Dr. Recep KILI Ankara niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm

Ankara 2005

NSZ

Trke kaynak. s knts gznne alnarak haz rlanm olan Kaya Mekani i Ders Notlar nn Jeoloji ve Jeofizik Mhendisli i Blm rencileri iin faydal olacan mit etmekteyim. Not ierisinde verilen ekil ve grafikler konular n kolay anlalmasm sa layacaktr. Balang aamasnda ele alnan bu ders notunun eksiklerinin olduu bilinmektedir, ancak ileriki y llarda geniletilerek yeniden ele al nacaktr. rencilerin konular kolay kavramalan a sndan gerekli olan uygulama notlar aynca hazrlan-naktad r. Bu notlar n yazm ve iziminde eme i geen lker am ve R. Pelin Binzet'e teekkr ederim.

IINDEKILER GIRI KAYANIN FIZIKSEL ZELLKLER KAYA SINIFLAIVIALARI 1. Jeolojik snflama 2. Salam kayann teknik snflamas 3. Sreksizliklere gre s nflama 4. Kaya kalite katsay sna (RQD) gre s nflama 5. Birleik ayrma indisine gre smflama 6. Titreim hz oranna gre snflama KAYADA GERILMELER 1 Normal gerilme la. Basn gerilmesi lb. ekme gerilmesi 2. Kayma gerilmesi 3. Burulma gerilmesi 4. Eilme gerilmesi GERLME-DEFORMASYON ILI KILERI 1. Elastisite modl la. Sekant(kiri) elastisite modl lb. Tanjant(teet) elastisite modl 1c. Balang elastisite modl 2. Poisson oran 3. Kayma modl 4. Kompresibilite CISIMLERIN MEKANIK DAVRAM TRLERI 1. Rijit davran 2. Elastik davran 3. Plastik davran 1

3
6 6 6 10 11 12 13 14 14 14 15 15 16 16 17 17 18 18 18 19 20 21 21 21 22

4. Viskoz davran 5. Kark tip davran GERILME DURUMLARI VE DAILIMLARI 1. Tek eksenli gerilme 2. Iki eksenli gerilme 3. eksenli gerilme 4. Izostatik gerilme KAYANIN YENILlVfE SARTLARI Kay-ann yenilne mekanizmas Mohr-Coulomb yenilme (knlma) art Deneysel knlma art YER KABUUNDAKI GER1LMELER 1. Primer gerilmeler la. Elastik ortam lb. Plastik ortam lc. Klastik ortam 2. Sekonder gerilmeler 3. Tersiyer gerilmeler KAYANIN TAIMA GC KAYAYI ETKILEYEN FAKTORLE 1. evre faktrleri la. evre basnc lb. Boluk suyu basnc 1c. Scaklk ld. Zaman 2. Kaya faktrleri 2a. Litoloji 2b. Anizotropi 2c. Heterojenlik 2d. Sreksizlikler

23 24 26 27 29 31 33 33 33 34 35 36 37 37 37 37 41 41 42 43 44 44 44 45 46 47 48 48 49 50

JEOLOJIK YAPININ GERILW. DURUMUNA ETKISI TA - KAYA ILI KISI KAYALARDA SALAMLA TIRMA KAYA MEKANNDE DENEYLER, LCTMLER VE GZLEMLER A. Laboratuvar al malar I. Tan dayanmnn belirlenmesi II. Sureksizliklerin kayma direncinin belirlenmesi III. Paral kayann dayanm deneyler' IV. Model deneyler B. Arazi (in-sit) al malar I. Do al gerilmelerin belirlenmesi 11. Sekonder gerilrnelerin ll nesi III. Kaya dayan m nn belirlenmesi IV. Kayada doku hareketlili inin belirlenmesi V. Kayma dayanmnn belirlenmesi VI, Sekonder hareketlerin belirlenmesi VII. Yeralt suyu seviyesi ve boluk suyu basncn n belirlenmesi \1II. zel deneyler ve lmler IX. Model deneyler KAYA EVLERINDE DURAYLILIK Kitle hareketlerinin genel nedenleri 1. D nedenler 2. nedenler Kaya evlerinde stabiliteye etki eden faktrler 1. Sreksizliin ekli 2. atlak przll 3. atlak dolgu maddesi 4. Boluk suyu bas nc Kaya evlerinde yenilme modelleri 1. Dzlemsel kayma 2. Kama tipi kayma

50 51 55 56 57 57 58 58 58 59 59 59 59 59 60 60 60 60 60 61 61 61 61 61 62 62 62 63 63 63 64

3. Dairesel kayma 4. Kark tip kayma 5. Devrilme Dzlemsel kaymada stabilite analizi Karna tipi kaymada stabilite analizi

64 64 65 65 66 67
67

Kaya stabilitesini salamak amac ile alnacak nlemler ve iyile tirme yntemleri
I. Dengeleme yntemleri
II. Salamlatrma yntemleri

68 68 68 68 69 69 70 72 76 83

1. atkrit 2. elik salamlatrma III. Destek sistemleri KAYA KTLESI SINIFLAMASI Sndlamada kullanlan deikenler Kaya yk snflamas RMR snflamas Q snflamas KAYNAKLAR

KAYA MEKAN DERS NOTLARI

GR

insanolunun gvenerek kulland er eski, en yayg n olan ve bu zelliini halen koruyan yap malzemesi ta tr. Ancak bannak ve temel olarak kullammda kayaya olan gvenin artnimas gerei ortaya kmtr. Kaya zerindeki yap larn kat saysnn ve kaya ierisindeki yap boyutlannn bymesi v.b. gibi nedenler kayay incelemeden kullan lmaya kar gveni azaltnutr. Kaya= aynmas ve anmas ile oluan, gevek, imentosuz kayalar yani zeminler zerindeki aratrmalar 200 y ldan beri devam etmelctedir. Temel olma a sndan zeminlerin gvenilirlik dereceleri ancak denenerek ve llerek belirlenmektedir: Zeminlerin bu zelli nedeni ile zemin mekanii bilimi gelimesini kaya mekaniine gre i daha nce sa lamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda balayan hzl endstrilemeye paralel olarak yap lan byk barajlar, nkleer santraller, uzun ve geni apl tneller, madencilik kazlan, gkdelenler, viyadkler, kprler ve bunun gibi byk ve hassas mhendislik yap lar temelde bulunan kayann, gvenilir bir ortam olup olmad nn belirlenmesi iin denenmesini ve incelenmesini gerektirmi tir. Zemine oranla kayan n geirimsiz, skmaz ve sonsuz kayma direncine sahip olduu gr yaygn olmasna karlk, yaplarin ve yklerin artmas ile meydana gelen yenilme ve deformasyonlar bu kanaatin yanl olduunu gstermitir. Kayamn mekanik davran m, yenilme kriterlerinin belirlenmesi ve kaya ortamlardaki yaplarn bu verilere gre boyutland nlmas kaya mekanii biliminin ortaya lanasn salamtr. Kaya mekanii, kayalann mekanik zelliklerini ve davran n inceleyen teorik ve uygulamal, disiplinler aras bir bilim daldr. Kayann,evresindeki kuvvet sahalanna kar davramlann inceler. Kaya mekani i, kaya ortam n ilk durum girdilerini belirliyerek, teknik giriimden sonra olu acak yeni durumu ve dolay & ile kaya ile yap arasndaki

karlkl ilikileri inceleyen, belirleyen ve buna ba l olarak yeralt kaya yaplarn boyutlandran teknik bilim dal dr. Bu konu ierisinde ancak ula labilen kayalarn zellikleri tutumlar ve deien gerilme artlarndaki davran lar incelenebilmektedir. Ulalabilen kaya yerkabuunun belli bir derinlie kadar st ksmn oluturur. Kayan n salam ve masif olupta ulalamayan ksm ile yapsal jeoloji urar. Kaya mekaniinin geliimi 1950 ylndan bu yana devam etmektedir. Kaya mekani inin geliimini hzlandran etkenlerin baz lan aada sunulmu tur. 1.Matematik ve fizik gibi temel bilimlerdeki geli melere paralel olarak gerilme ve deformasyonlann duyarl olarak llebilmesinin ba lamas, 2. Petrol ve madencilikte derin i letmelere gei zorunluluu, 3. Baraj, tnel, yeralt santrali v.b. gibi yaplarda boyutlarn gittike artmas , 4. Askeri amal yaplar ve yeralt depolanna olan iste in artmas Kaya mekani inin inceleme konular Kaya mekaniinin inceleme konularnn balcalan aada verilmitir. l. Mhendislik amal olarakkayay mekanik ve jeolojik ynden inceler. 2 Kayay tanmlar ve snflandrr. 3. Kayann basn, ekme, ve kayma kuvvetleri alt ndaki mukavemetini belirlemek iin standard deney yntemleri ve cihazlar gelitirir. 4. Kayann statik ve dinamik ykler altndaki yenilme durumlar n incelemek ve lmek iin deney yntemlerini geli tirmek. 5. Su ve scaklk artlar altnda kayann davrann incelemek. 6. Kaya ortamda in aa edilecek e itli yaplarn statik problemini aratrmak ve boyutlandrmak.

KAYANIN FZKSEL ZELLIKLERI Kayann fiziksel zellilderi ekil. 1 deli ktle-hac m diyagram zerinde aklanabilir. AA ! Vs Vv A I Vw V V

Hacim

Hacim

S'
1 '1,3C

Hava Su

Ktle O wespw ,j,

Y
A, it

vs
`.1,1

Kat

GPw
s

11

ekil. 1. Ktle-hacim diyagram

1.Doal su ikerii(o): Kayann bosluldarindaki suyun a rl= kaya= kuru a rlna

orandr.Yzde olarak ifade edilir. W,, Suyunktlesi
Ms Kat nnktlesi

co -=

x100 =%

2. Younluk(p): Toplam ktlenin toplam hacme oramd r.

M Toplamktle

Toplcmhacirn

3. Birim hacim airlii(y): Kayann arl= haemine oramd r. Birimi, metrik sis mde
g,r/cm3 veya t/m3 , Uluslararas birim sistemin (SI) de kN/m3 dr.
Y=

A trld W
= Hacim V

Tabii birim hacim arl (yn): Kayann tabii haldelci arl = toplam hacmine oran dr. =
Wtaba Vtoplam

Kuru birim hacim arlg (yk): Numunenin 105:1-- 5 C de lcurutulmus a rl= toplam hacme oran dr.

Doygun birim hacim arl (yd): Bo luklar tamamen doygun kayan n arlnn, toplam hacme oran dr.

r d ="

Wdoygun
Y

toplam

4.Gzeneklilik (porozite,n): Toplam boluk hacminin kayann toplam hacmine oramd r. =

Vv

Toplambolukhacmi

V Kayac ntoplarnhactn

x100 = %

5. Boluk Oran (e): Boluk hacminin (Vv), katnn hacmine (Vs) oran dr. Birimsiz olan

bu terim yzde olarak ifade edilir.

e --e= Vv Bolukhacmi = x100 = Vs Kat n mhacmi 1n n= e 1+e

6. zgl a rl k (Gs): Kayann birim hacim arlnn suyun birim hacim arlna

orandr. Birimsiactir. =
Gs = Ms Vs pw

7. Doygunluk derecesi(Sr): Kayann boluklarndaki suyun hacminin (V), bo luk

hacmine (Vv) orandr.

Sr = V

Tamamen kuru kayada, Sr = 0 ve tamamen doygun kayada ise Sr = 1 dir.

Sr coGs Suyunhacmi x100 =% e Bolukhacmi

Doygunluk %100 olursa Sr =1 dir. Bu durumda;

e = coG s olur.

Fiziksel zellikler arasnda aadaki ilikiler mevcuttur.

P=

Gs(1+ co) Gs + Sre P., = 1+e 1+e

Gs+ e 1+e

Sr 1 iin >

Y=

Gs + Sre Gs(1+ co) Y,Y= Y. 1+e 1+e

Gsy, y, Gs 1 Y, I+e 1+e
.

7 bann =

y =9.8kN I n3

8. Geirgenlik(Permeabilite, K):

Darcy yasas na gre hesaplanr K=V/i VQ/A Burada; Geirgenlik katsays (m/s, cm/s) Boluklardan geen suyun h z (m/s, cm/s) Q Suyun debisi (m3/s, cm3/s) A= Alan (m2, cm2) Baz kaya trlerinin geirimlilik katsay lan Tablo.1 de verilmi tir.

Tablo.' Baz kaya trlerinin geirgenlik katsay lar Kaya tr Bazalt Bre Dolomit Granit A r _._s ranit r Kireta Kuvars _ ist Geirgenlik katsay s (K, cm/s) 10'5 o-7 -10-8 10-8---1-F9 io-10 _ 10-11 10-5 o-7 - 10-10 10'5

lo o-r- 's-----

- o-7

Tablo.2. Kayac n arazi deneylerine gre geirimlili inin snflamas (Be11,1992) atlak sklna gre kaya ktlesi tan m ok dar-ar derecede dar Dar-orta derecede yak n Geni-ok geni aralkl Eklemsiz Geirimlilik derecesi ok geirimli Orta gesirimli Az geirimli Geirmsz Geirimlilik (m/s) 10 -2 -1 I 0 -5 - 1 0 -2
10'-10-5

< 10 -9

KAYA SIN1F'LAMALARI 1. Kayan n jeolojik s n flamas

Oluumlar bakmndan kayalar genellikle ma matik, metamorflk ve sedimanter olmak zere grupta toplan r. Bu snflandrma balang deil sonu olarak ortaya kmtr. Kaya mekani inde kayalarn jenetik dalmlanndan ziyade davran lar ile ilgilenilir. Bu nedenle kayalar a adaki snf ve alt snflara aynlmur. Davranlarna gre kaya snflamas Tablo.3 de verilmitir(Goodman, 1989).
2. Salam kayan n teknik s nflamas

Mhendislikte kullanlan bu snflamada krk ve atlak iermeyen sa lam kayann(ta) tek eksenli basn direnci (ac) ile elastisite modl (E) esas al nmtr ( ekiI.2). cr deerleri L/D=2 lsndeki silindir eklinde (D-40-50 mm) deney numunelerinden elde edilir. L uzunluu, D ise ap mm cinsinden ifade etmektedir. Tek eksenli bas n direncine gre snflama Tablo.4 de ve modl oran na gre snflama Tablo.5 de verilmi tir.Bunlara gre kaya snflar :

AY, AO, AD BY, BO, BD CY, CO, CD DY, DO, DD EY, EO, ED olur.

Tablo.3. Kayan n jeolojik snflamas I. Kristalin dokulu kayalar 1. Eriyebilir karbonat ve tuzlar 2. Devaml band halindeki milca veya dier dzlemsel mineralliler 3. Devaml mika tabakalar iermiyen bant!' silikat mineralliler 4. Dzgn tane boyunda dalm ve dizilmi silikat mineralliler 5. Rastgele dizilmi ve dalm ok ince taneli silikat mineralliler 6 ok fazla paralanm kayalar IL Krntl kayalar 1. Saglam imentolu 2. Az zlebilir imentolu 3. Kolay zlebilir imentolu 4. Zayf yimentolu 5. imentosuz III. ok ince taneli kayalar 1. Izotrop sert kayalar 2. Byk lekte anizotrop ancak mikroskopik olarak sert kayalar 3. Mikroskopik olarak sert kayalar 4. Zemin gibi yumak kaya I V Organik kayalar 1. Yumu_ak kmr 2 Sert kmr 3. Petroll eyi 4. Bit-ml eyi 5. Katranl kum
.

rnekler

Kireta, dolomit, mermer, kaya tuzu, jips, trona

Mika ist, klorit ist, grafit ist Gnays Granit, diyorit, gabro, siyenit Bazalt, riyolit ve dier volkanik kayalar Serpantnt ve milonitlemi kayala

Silis imentolu w limonitli kumta ve aklta

Kalsit imentolu kumta ve yalulta Jips imentolu kumta ve allta Ufalanabilir lcumta ve tiif Kil, silt, kum, akl Hornfels ve baz bazaltlar imentolu eyi ve dailabilen kumta Sleyt ve fillit Skm eyi, tebeir ve marn Linyit ve bitml kmr

ssrl mikah

Tablo.4. Tek eksenli basn direncine gre s nflama (Deere ve Miller,1966) S nf A B C Nitelii ok yksek direnli Yksek direnli Orta direnli Dk direnli _ok dk direnli Tek eksenli bas n dr. kg/cm2 >2000 1000-2000 500-1000 250-500 <250

Tablo.5. Eticic oranna gre snflama Sn f Y = Yksek O = Orta D = Dk Nitelii Yksek modl orantl Orta modl orant l Dk modl orantl Elas.mod./Tek eks.bas.direnci >500 200-500 <200

_J

Modl orants = Et/cre dr. Burada, Et Teetsel elastisite modl olup a adaki ekilde grld gibi ac/2 deerindeki
ec-e erisine teetin yatayla yapt a as= tana (eim) deeridir.

eki1.2. Teetsel elstisite modlnn belirlenmesi

Bu snflamaya gre kaya gruplar aada verilmitir. A sn fi kayalar: Kuvarsit, granit, diyabaz ve bazalt gibi kayalar. Tek eksenli bas n direnci c7,>200 MPa. olanlar. B snfi kayalar: Sert yap daki volkanik kayalar, metamorfik kayalar, iyi imentolu kumta, sert istler, kireta ve dolomitlerin bir ksm . 100<cr,<200 MPa, C snfi kayalar: ist, kumta, baz kiretalan, metamorfik kayalardan kloritler ve mika istler, 50<cTc<100 MPa, D ve E snfi kayalar: Ufalanabilen kumta lan, tfler, killi ist, kaya tuzu ve ayn m kayalar, 50>a, MPa, Tam suuflandrmaya bir rnek; Kireta, yksek direnli, yksek modl orant s (BY), ince taneli youn ve uniform.

Bunun yan nda mhendislik i lerinde kullan lmak zere sreksizlilclerine gre, atlak zelliklerine,ayr ma derecelerine,fiziksel,, mekanik ve teknolojik zelliklerine gre de iik s n fland rmalar yap lmur.

t,ok D iik D k Orta Diren Diren Diren

Yksek OokYkse Diren

Diren

15 1

'fr 1111111111111111111111 1111111111111111111111.1111_ i lieesmmnalmnW~ 8

1111111111111N111111111F
11.11111111111111d

imitazrzatimig~ 1111111111111111111111111111111111111111~Wiffl
1111111111111111111111111111111111111111111iiiii

("g o
c
Lti

BIIIIMPWAI

IIIIIIIIIIIIIWAIN111111.1~111111111111111111~~1111~1~

mareeffirow romlmammermn 11174111111111111111111111111111111111111111111111111111~ M1111111111111115111111111111111111111111111111111111111111111111

0.4

11111111/111

FAIIIIIIIIPIP141111111111111111

1.11111~1111111

(")

11~51111111111111111111111111111111111111111

11115111111111111111111111111111111111

02 100

MI111111111111111111

4000 2000 1000 500 250 (kg/cm2) TEK EKSENL BAS N D RENC n direnc ne gre s nflamas

ekl.3. Salam kayan n modl oran na ve tek eksenl bas (Deer and Miller, 1966)

3. Kayan n sreksizliklerine gre s nflamalar

Kayamn farkl sreksizliklerine gre s nflamalar aadaki tablolarda

Tablo.6. Tabaka kal nlna gre kaya snflamas (Deere, 1963)

Tabaka Kalnl (cm)

> 300 300 - 100 100 - 30 30 - 5 <5

Kaya Tanm
ok kaln tabakal Kaln tabakal Orta tabakal nce tabakal ok ince tabakal

Tablo.7. atlaklar aras mesafeye gre s ndlama (ISRM,1981)

atlaklar aras mesafe (cm)

> 200 60 - 200 20 - 60 6 - 20 <6

Aklama
ok ge ni Geni Orta Yakn ok yakn

Tablo.8. Knklar n srtnme a lanna gre s nflamas (ISRM, 1981);

IP

Aralk (derece) > 45

35 - 45 25 - 35 15 - 25 < 15

Aklama
ok yksek Yksek Orta Dk ok dk

Tablo.9. atlaklar aras mesafeye gre kaya s nflamas (Deere, 1967)

atlaklar aras mesafe (cm)

<5 5 - 30 30 - 90 100 - 300 300<

Aklama ok yakn
Yakn Aralkl Uzak ok uzak

10

Tablo.10. atlak a klna gre kaya snflamas (Deere, 1963) atlak akl (mm) 0 0.0 - 0.1 0.1 - 1.0 1.0 - 5.0 5.0< Aklama atlaksz ok ince atlakl nce atlakl Orta atlakl Ak atlakl

4. Kaya Kalite Gstergesi (Rock Quality Designatin, RQD) ve 1 n deki atlak skl na gre s n flama Sondajla al nan karot yzdesinin deiik ekilde ifadesidir. Karot yzdesi(CR) sondajla alnan karot uznlu unun, sondaj derinli ine orandr.
CR= Karoluzunluu Kademeilerlemesi x100

RQD ise sondajdan elde edilen karotlardan boylar 10 cm den fazla olanlar = toplamnn kademe ilerlemesine oran ile elde edilir. En ok kullanlan smllamadr. 1;

RQD =

' x100 H

H = Kademe ilerlemesi 1 metre uzunluundaki aralkta (karot veya blokta) saylabilen atlak says kaya kalitesi hakknda bilgi vermektedir.

Tablo.11. RQD deeri (Deere,1964) ve l n deki atlak sklna (Franklin ve di,, 1971) gre snflama RQD O - 25 25 - 50 50 - 75 75 - 90 90 - 100 Kaya Kalitesi ok dk Dk Orta
yi

ok iyi

1 m deki atlak skl >15 15-8 8-5 5-1 <1

CR 4 13 4 10 3
8 5

Sondaj

RQD

13

10

10 3 2 /,,==62/75

Sekil.4. Karot yzdesi ve RQD de eri

5. Birle ik ayr ma indeksine (K ve) gre s nflama

Birleik aynma indeksi (Kvc) kayamn laboratuvarda belirlenen tek eksenli bas n direnci ve P dalga hzndaki kayp yzdelerinin arpm ile elde edilen katsaydr (Klw,1995).

i( .=

r 1 ac T

av 1
,

eitlii ile hesaplanr. Burada; ac=Aynm kayann tek eksenli bas n direnci (cs c ) ic= Salam kayann tek eksenli bas n direnci (cy c ) av= Ayrm kayann P dalgas hz iv = Salam kayann P dalgas hz Diyabazik kayalar, birle ik aynma indeksi smflamasina gre be gruba aynlmtr. Bu snflama Tablo.12 ve ekil.5 de verilmi tir

Tablo.12. Birleik aynma indisine gre diyabazlarda ayn ma derecesi Ayrma derecesi Aynmam Az aynm Orta ayrm Fazla ayrm ok fazla ayr m Kw indeksi <0.01 0.01 - 0.10 0.10 - 0.30 0.30 - 0.50 0.50<

12

0.8 Son derece aynm 0.5 \ 0.3

0.1 0.01

ok ayrism Orta ayn m T Az aynm _____ ----. ( Ayrmam 15 2.5 5 10 kg/em ,x160 Tek eksenli basn direnci,

o 0

ekil. 5. Diyabazm birleik ayrma indeksine gre snflamas

6. Titre im hz oran ekil.6 da grld gibi kayada grlen titreim hz VF , A noktasnda yaplan bir patlamann B, C, D ve F noktalar na ulat sreler tespit edilerek VF hesaplamr.Aynca kayay temsil eden numune zerinde laboratuvarda da h z (VL) belirlenir. Buradan da;
V, Arazidekih z VL Lab.dakihz

itre il
Ni-17 31

1
9."1 /
s
* _

,1

55e5

deney numunesi

gt

2,

---

'9 la ----7--

alm ar

as

Patlama noktas

eki1.6. Titreim hz orannn belirlenmesi

VF/VL oran ayn zamanda kaya ktlesi kalite indisi olarak kabul edilir. Laboratuvarda h z belirlenirken doal artlardaki gerilme numune zerine uygulan r. Sreksizlikler nedeniyle

13

VF<VL ve VF/VL %100> dr. Hz indisine gre kaya ktlesi snflamas Tablo.13 de verilmitir (Coon ve Merritt,1970).

Tablo.13. Hz indisi ve kaya ktlesi kalitesi

Hz indisi (VF/VL)2 <0.2 0.2-0.4 0.4-0.6 0.6-0.8 0.8-1.0

Kaya kalitesi tan m ok zayf Z.yf Orta yi ok iyi

KAYADA GERLMELER Bir kesit (ayrma) yzeyindeki i kuvvetlerin differansiyel birim alana d en iddetine gerilme denir. Gerilme birim alana uygulanan i kuvvettir. dF = dA Birimi; kgf/cm2, M gim2, 11)412 1. Normal gerilme Her hangi bir dzleme dik olarak etkiyen normal kuvvetin birim alana d en iddetidir. a. Basn gerilmesi: Etkime dzlemine do ru ynlendirilmi normal gerilmelerdir. Kaya mekani inde (+) iaretlidir. psi, N/mm2, kN/m2 (1 psi = 0.0703 kg/em2)

14

ekil.7. Bas n gerilmesi ve ekil deiiklii

b. ekme gerilmesi
Etkime dzleminden uzakla an normal gerilmelerdir. Kaya mekani inde (-) i aretlidirler.

ekil.8. ekme gerilmesi ve ekil deiiklii

2. Kayma (te etsel) gerilmesi

Incelenen kesit yzeyine paralel olarak etkiyen te etsel kuvvetlerin birim alandaki deerleridir. Kesme veya makaslama gerilmesi de denir.

> ekiI.9. Kayma gerilmesi ve ekil deiiklii

T A

15

3. Burulma gerilmesi Dnme eksenine dik dzlemler iinde eticiyen z t ynl momentlerin cisim iinde oluturduklan kesme gerilmeleridir.
Q

islz (-)
bur

=- r

M,
1 O

eki1.1 O. Burulma gerilmesi

Burada Mz , mornentin iddeti; Jo, cismin polar (kutupsal) atalet momenti ve r incelenen differansiyel alarun burulma ekseninden olan uzald dr. 4. Eilme gerilnesi Cisrne iki ucundan etkiyen ve ayn eilme dzlerni ierisinde bulunan Mx kuvvet iftinin (momentlerin) oluturduu, eilme dzlemi iinde yeralan tarafs z elsene dik ekme ve basn gerilmeleridir.

eki1.11. Eilme gerilmesi

Ge

Burada: IVfx eilme momenti; x eksenine gre atalet momenti; y, incelenen differansiyel alann tarafsz eksen. 'e uzakl dr. Cisimler i ve d kuvvetlerin etkisinde kal rlar.

76

GERCLME - DEFORMASYON iLiSK LER

Elastik cisimlerin gerilme alt nda deformasyonlarn kontrol eden parametrelere elastik

parametreler denir. Kayalardaki deformasyon bu parametrelere ba ldr. Bunlar ;

1. Elastisite modl 2. Poisson oran 3. Kayma modl 4. Kompressibilite (hacimsel s kma) modl.

1. Elastisite modl (E)

Hooke kanimuna gre mkemmel elastik cisimlerde deformasyon gerilmenin lineer bir fonksiyonudur. Elastisite modl kayalarda tek eksenli bas n deneyi ile belirlenir. Deney srasnda uygulanan yk manometreden okunurken, deformasyonlar dial gauge veya strain gauge den okunur. Poisson oran nn belirlenmesi iin eksenel deformasyonun yan nda yanal deformasyonun da okunmas gerekir. En hassas lmler strain gauge (elektriksel yntemle) yap lr.

n Sa / c(r ekiI.12. Kayada gerilme-deformasyon ili kisi E= = EE ,

---

Elastisite (Young) Modl oE

E = tanoi

o(E 86. )

37

la. Sekant (kiri ) elastisite modl

Cisim elastik ancak mkemmel elastik de ildir. Sekant elastisite modl kayac n geni bir gerilme blgesinde ortalama bir davran iin kullanlr. E =

_A>

ekil.13. Sekant (kiri ) elast site modl

lb. Tanjant elastisite modl

Herhangi bir gerilme iin izilen teetin e mi tanjant (te etsel) elastisite modln verir.

eki1.14. Tanjant (te etsel) elastisite modl

le. Balangl elastite modiiiii

o.--s erisinin balang Icsmna izilen teetin eimidir. Bu elastisite modl iin nemlidir.

18

 eki1.15. Balang elastisite modl 2. Poisson Oran (p.) Basn ve ekme kuvvetleri ile kayalarda eksenel ve yanal ekil deiiklii meydana gelir.
A

h-Sh h-f- Sla

ekil. 16. Basn ve ekme kuvveti altndaki deformasyonlar

Tablo.14. Basn ve ekme kuvveti altndaki deformasyon oranlar ekme Na Basn Ah

Eksenel ekil deitirme

e = (uzama) l h
62 = -

S, = -- (ksalma) h 6, = Aa (genileme a

Yanal ekil deitirme

Aa,
a

(daralma)

6.2

/16. 1

10

3. Kayma modlii (rijidite modl, G)

N normal bileen dzlemi iin
T

gerilmesini, kay na kuvvet' ad n alan T teetsel bileeni ise kesit

kayma gerilmesini meydana getirir,

- - -

T A

7' = TA.

cc 459 iin kayma gerilmeler maksimumdur ve

Trn

Q-max 2

deerine eit olur.

Kayma kuvveti bir cisim zerine eticidi i zaman yukardaki ekil.17 de grld gibi ekil dei ildigi meydana gelir. Yani boyutlar de imemekle beraber adar bozulur ve 90 lik adardaki y deiimi gznne al nr. R.adyan cinsinden ifade edilen ok kk bir a olan y deeri; >T h > T

L T< T<

ekil.17. Kayma kuvveti alt ndaki ekil deiiklii

tany = -- olup,

Ah

gibi boyutsuzdur.

Kayma gerilmesi alt ndaki ekil deitirmelerde, gerilmenin belli bir de erine kadar, eksenel ekil deitirmeler gibi Hooke kanununa tabidir. Kaymadalci ekil deiiklii kendilerini meydana getiren kayma gerilmeleri ile orant ldr.

veya G

Gy dr

G kayma modl olup kayac n cinsine baldr. Birimi gerilmenin birim ne e ittir (kg/cm2, N/mm2, IcN/m2, MN/m2).

2o

Elastisite modl, poisson oran ve kayma modl aras nda aa daki iliki vardr. G -E -s-

4, Kompressibilite lk hacmi V olan bir cisme gerilme uyguland zaman Av kadar bir deformasyon meydana geldii kabul edilirse, AoK -Av gibi bir bant vard r.

(Vo - V =Av) K = Kompressibilite (Hacimsel elastisite modl)

CSMLERN MEKANIK DAVRANI TRLERI

Kuvvetler alt ndaki cisimler be ekilde davran gsterir. Bu davran lar; 1, Rijit 2. Elastik 3. Plastik 4. Viskoz 5. Kark

I. Rijit davran
Bir yk altndaki kat da-vrantr. ideal rijit cisimlerde ideal gerilmeyle hi bir deformasyon meydana gelmez ve ekil deiiklii olmaz. cyj iin
6-0

ve o'n iin 6=--0 dr.

Ey

Y E ekil. l 8. Rijit davran

2. Elastik davran Mkemmel elastik cisimlerde cs n n lineer bir fonksiyonudur. Elastik s nra kadar lineer iliki ile elastik dav-an, bu noktadan itibarende plastik davran balar. Plastik davran blgesine girmi bir c sm veya kayaya yk uygulanmas devam ederse 'atlma meydana gelir. Elastik davran ta meydana gelen ekil deiiklii geriye dnti l olmasna karlk, plastik davran taki ekil deiiklii kalcdr. Elastik davran gsteren cisimlere gevrek cisimler denir. Cisimler elastik blgede bir niktar plastik davran da gsterebilmektedir.

Lineer elastik Erisel lineer elastk Bilineer ( ieciloneli) elastik

>E eki1.19. Elastik davran trleri 3. Plastik davran Elastik smnn almas ile plastik davran balar. cs gerilmesi kald rld zaman ekil deiikli i ortadan kalkmaz. Uzun sre alcma gsteren plastik cisimlere snml (pekleen) cisimler denir. Gerilmenin sonlu bir deeri iin G nn sabit kalmas halinde, deformasyonun srekli artt cisimlere mkemmel plastik cisimler denir. Zamandan ba msz olarak d nldnde viskoz davran n etkisi de plastiktir.

22

cr
A

>E Snml (pekleen) cisim Mkemmel plastik cisim

ekil.20. Plastik davran trleri

4. Viskoz davran Sabit gerilmeler altnda ve zamanla svya benzer zellikteki kal c deformasyonlard r. Akkan ile kat cisim arasnda yer alr. Viskoz davran gsteren cisimler kendi arlldanyla zamana bal ekil deitirirler. cyi= sabit iken, e= f (t) diyagramlanda izilir.
&pt= Zamana bal olarak plastik boy de iimi

v
E=E Pt v

. 6

>. t

eld1.21. Viskoz davran

23

5. Kark tip davran lar

Rijit, elastik, plastik veya viskoz davran larn bir ksmnn veya tmnn bir arada grld davran lardr. Bakalar aada verilmitir.
5a. Elasto - plastik

Cisme gerilme uyguland nda nce ideal elastik sonra plastik davran gzlenir. Gerilmenin kald rlmas ile elastik davran geriye dner, plastik davran kalc olur.

Ex

E y

elci1.22. Elasto-plastik davran

5b. Pekleen (ideal olmayan) elasto-plastik

Elastik deformasyonlardan sonra, artan gerilmeler alt nda plastik deformasyonlann meydana gelmesi ve bo altma srasnda elastik ksm geri dnmesidir.

ekil.23. Pekleen (ideal olmayan) elasto-plastik davran

24

5c. Rijit plastik

Elastik davran gstermeden belirli bir yklemeden sonra aniden plastikle en cisimlerin davran dr

ex <

1
p

> y

ekil.24. Rijit plastik davran

5d. Peklesen rijit plastik

Rijit plastikten sonra gerilme art ile neydana gelen plastik davran tr.

> y 1 p

eki1.25. Pekleen rijit plastik davran

Se. Elasto-plasto-viskoz davran

nce zamandan bamsz olarak elastik, sonra plastik davran gsteren bir cismin daha sonra viskoz deformasyon yapmas chr. Zamanla olu an bu deformasyonlar artabilir veya giderek azalabilir.

25

CY

-)*---71

4 \

\L
Ex

Ee

Ev

ekiI.26. Elasto-plasto-viskoz davran

GERiLIV1E DURUIVILAR1 VE DAILLMLARI

Kayaya uygulanan farkl yn ve iddetdeki kuvvetlerin etkisi ile gerilmeler neydana gelir. Bu gerilmelerin, herhangi bir ay rma yzeyine gre biri dik, di eri de paralel olmak zere iki bileeni vardr. Ayrma dzlemine dik olan normal gerilmeye asal normal gerilme denir.

ekil. 27. Asal normal gerilmenin bile enleri

C.r, Lim 44->0 P T= ii-

AP AA

Bu bileke gerilme, cs= f

cs2 ve c73 gibi birbirine dik asal normal gerilme ile

as) eklinde tammlanr.

26

1. Tek eksenli gerilme Kenar uzunluu 1 birim ve h yksekliindeki kare prizma zerine a l gerilmesi uygulandnda ct a s kadar e imli bir yzeydeki normal ve te etsel gerilmelerin a l asal normal gerilme iddetine gre tan m yaphrsa,

ekiI.28. Tek eksenli gerilmede uygulanan kuvvetler

Y
B ttlItt A

eki1.29. Eimli bir dzlem zerine etkiyen kuvvetler

a 1 AB.1 = .1.AC AB.1= alan

AC
<11"" =

= Cosa
Cosot

olduu iin

vektrnn AC dzlemindeki normal gerilmesi G; = c5-.Coscc

27

= ,.Cos a.Cosa
,.Cos2 olur. Bu deer 2 a asyla ifade edilirse, 2 Cos2 ct 1-Cos 2a 1+ Cos2a

o-

(1+ Cos2a) eitlii bulunur.

yektrnn AC dzlemindeki te etsel gerilmesi

SinaCosa Sin2a

olduundan

c,SinaCosa o-, Sin2a dr.

a a s yok edilirse
' 2 0-1 '

C7 2

+Z =

Cr

)2

2)

denklemi elde edilir. Bu bir daire denklemidir. {(x-xm)2+y2= R2} Merkezi cs ekseni zerinde olduu gibi izilir.
am

kadar telenmi olan a /2 yarlapl daire aadaki ekilde

ekiI.30. Tek eksenli gerilmede Mohr diagram

28

x eksenine o- ve y eksenine -C yazlarak yap lan bu gsterime Mohr diyagram ad verilir. u halde, bir cismin iindeki tm ay rma yzeylerine etkiyecek olan normal ve te etsel gerilrnelerin iddeti bir daire ile ifade edilebilmektedir. Aada kaya iin Mohr diyagram ndan yararlan larak a N ve
TN

deerlerinin karl

gsterilmitir. Burada, incelenen yzeyin e imi yerine daha genel bir ifade oldu u iin, bu yzeyin a t asal normal gerilmeyi ile yapt a (e) dan hareket edilmi tir.

1" ti

o-

>

eki1.3 1. Tek eksenli gerilmede a, z, ay rma yzeyi ve Mohr dairesi gsterilmi tir.
ZN

o-, = sin 26 2

ari=c1/2 ar./2cos20 = ai/2(1cos20)

2. ki eksenli gerilme

Farkl iddetlerdeki iki asal normal gerilmenin (a i>a2) etkisinde kalan cisimde dzlemsel gerilme olur. Bu gerilmeyi Mohr diyagram nda bir daire ile gstermek mmkndr. Bu dairenin denklemi tek eksenli gerilme durumundakine benzer ekildedir.

29

<- -2

elcil.32. ki eksenli gerilmede etkiyen kuvvetler ve ynleri

\ 2

{cr+

(cr a2)' 2

7- 2

(Crl - (72
-

Byk asal normal gerilrne (ai) ile O a s yapan, herhangi bir yzey zerine etkiyen normal cyN ve teetsel gerilmelerin iddetleri, bu bilinen al ve cs2 gerilmelerine gre aranacak olursa, ekil.33 deki tarall genden yararlarularak elde edilir.

ekiI.33. Iki eksenli gerilmede -c-cs ili kisi ve Mohr dairesi

30

 cr, Isin20 ye OB-ABa N den 2 ) 2 , cos 20

2 )

eitlikleri elde edilir. Dairenin merkez uzakl 2 ve ap 2 eitlikleri ile hesaplan r. (a ra2)

gerilme fark bydke dairenin ap byr. Bu gerilme farkna (a 1 -cy2) deviyatr

gerilme denir. 3. eksenli gerilme

eksenli gerilme durumunda cisme a l , cs2 ve cs3 asal normal gerilmeleri etkimektedir. Seilen ay rma (kesit) yzeyinin s rasyla ot, r3 ve y a larn yaptn gznne alarak a ve -t deerlerini yazacak olursak, cr cr i Cos2 cc+a2 .Cos2 f3+a3 Cos2 y
-c 2= (a ra2)2 Cos2 c Cos2

(0.2_0.3) 2 Cos2 f3 Cos2 y + (63-051)2 COS2 y COS2 ct

bantlar elde edilir. a ve

T

deerlerini Mohr diyagram ndan yararlanarak bulmak iin nce de iik asal normal

gerilme dzlemlerindeki, herbiri 2 eksenli gerilme durumuna kar lk gelen Aa i = (a ra3), Ao-2(a i -a 2 ) ve Aa3=(a2 -c3) apl daireler izilir

ekil.34. eksenli gerilmede uygulanan kuvvet iftleri

Bylece asal normal gerilme dzlemleri iinde olu abilecek s n r deerler elde edilir.

a3

(32 H Aa3 Aa2 Ac r-

Seki1.35. 09 eksenli gerilmedeki ynlere bal gerilme farldan ve Mohr diyagramlan

ve y ak yzeyin zerine rastlayan a ve genlmelerinin de erleri ise bu daire arasnda kalan blgede yer almak zorundad r. Bu deerlerin izim yoluyla belirlenmesi: a ve y a lan yardmyla byk ember zerindeki A ve B noktalar belirlenir. b. Aos apl dairenin merkezinden A dan geen ve Ac2 apl dairenin merkezinden de B den geen emberler izilir. c. Bu emberlerin kesi tii S noktasnn o. ve deerleri aranan byklklerdir.

it

C3by

Acy3

I
AG 1

Aa2

->

Seki1.36. Gerilme farklann n izim yolu ile bulunmas

Ancak, mhendislikte pek ok problem iki boyutlu analizlerle zmlenmeye al ld iin, en gvensiz durum olan Aa' apl daire zerinde yaplan deerlendirmeler yeterli olur. Uygulamada rt2 gerilmesinin etkisi gznne al nmaz. Ortam en byk deviyatr gerilrnenin (Ao-3) tek ba na zorlad varsaylr.

32

izostatik gerilme Her asal normal gerilmenin iddeti de ayn ise, deviatr gerilmeler olu maz. Bu takdirde gerilme daireleri al=a2=cs3 noktas nda toplanr. Mohr Diyagramnda gerilme durumu bir nokta ile gsterilir. zostatik gerilme durumunda cismin hangi ay rma yzeyi seilirse seilsin, hibir kayma gerilmesi etkili olmaz, sonsuz sa laindr.

= G2 = G3

t-y

ekiI.37. zostatik gerilme durumu

KAYADA YENLME ART

Kaya, tek eksenli bas nca maruz kald nda srasyla gvenilir hareketler, yenilme hareketleri, akma ve sonuta ler lma ve dalma olmak zere drt safhada lunlmaya u rar. Kaya= yenihne mekanizmas, tek eksenli gerilme durumundaki deformasyon ve safhalan ekil 38 de verilmitir.

0"

A AKMA

(YB
yenilme

Krk ve sreksizlikler zerinde krlma, telenme, dnme ve dalma en krk ve doal sreksizl klerin birlemesi Birim kaya elemanlarnda yerel krlmalar YENILME HAREKETLERI Birim kaya elemanlar= bazlarnda mikrosiireksizliklerin olu umu Birim, kaya elernanlar+siireksizlik dolgusunun elastik davran GOVENILIR HAREKETLER
E

ct n

B run kaya elemar ve sreksizlik dol. s kmas

ekil. 38. Basn altndaki kayann yenilme mekanizmas

33

1. Mohr-Coulomb krlma (yenilme) art

eksenli gerilmede yanal bas n arttka, asal gerilmede artar. Asal gerilme a l in yanal gerilme 63 ile deiimi k rhna kriteri olarak bilinir. En basit olan ve ok bilineni eki1.39 da grlen Mohr-Coulomb kriteridir. Mohr dairelerine izilen te et krlma zarfin meydana getirir.

Gvensiz blge Gvenli blge

% 63

3 3

eki1.39. Mohr-Coulomb kurilma kriteri Kr lma aada eitlik ile ifade edilen artlarda olmaktad r. "C= c+crtan0 Bu eitlikte ti kayma gerilmesini, c kohezyonu, cs normal gerilmeyi ve asn ifade etmektedir. Maksimum yklemedeki Mohr-Coulomb kriteri; = q +a-, ton' (45 + Burada q, tek eksenli bas n direnci, 6 1 asal gerilme, as, yanal bas n ve 4 isel srtnme
,

isel srtnme

asn ifade etmektedir. Tek eksenli bas n direnci ile kohezyon ve isel srtnme a s arasnda ise q,,= 2c tan45+ 2" gibi bir bant vardr.

34

A -c
----

Brezilyan deney

3T o ekiI.40. ekme blgesindeki Mohr-Coulomb kriteri ile deneysel zarf n karlatrlmas. Tarali blgede, gerilme Mohr-Coulo nb kriteri ile elde edilen ekme gerilmesinden daha yksektir.

Suyun etkisi Efelctif gerilme toplam gerilme ile bo luk suyu basnc aras ndaki farka e ittir. = o- - u Deviatr gerilme bo luk suyu basncndan etkilenmez
- = u)(0-3 =

Doygun kaya iin;

= q.+ o-, tan 2 (45 + -!-")

cr' -

4-

o-, Ltan2(45 + 2) - 1]

Deviyatr gerilme bo luk basncndan etkilenmedi inden; 93 2 G- -- 0-3= q+(o-,-u)Ltan2(45+ ) - 1_, Kayann, asal gerilmesi, yanal bas nc, tek eksenli bas n direnci ve isel srtnme a s bilindiinde bo lk basnc aadaki eitlik ile hesaplanabilir.
U= Cr, -

tan (45+ / 2)-1

- 0-3)- q.

2. Deneysel lur lma art Mohr-Coulomb kriteri laboratuvardaki deneylerle elde edilen de erlerle kolayca hesaplanabilmekte ve uygulama iin kesin sonular verebilmektedir. Ancak, Hook (1968),

35

Jaeger ve Cook(1976) ekil.41 de grld gibi krlma zarfin n tamamen do ru olmadn, ou kayalar iin do ru ve parabol eklinde uzandn gstermitir. Griffith, ekme gerilmesi blgesindeki k rlmann parabol eklinde olduunu sylemitir.

ekiI.41. Deneysel krlma kriteri Mohr dairelerinden elde edilen zarf ile tan mlanmtr. A- dorudan ekme, B- Brezilyan, C- tek eksenli bas n ve D- eksenli bas n.

Uygulamada, deneysel krlma zarf, her kaya trne uyarlanan en uygun k rlma kriteridir. ok amal tatmin edici bir forml ekme gerilmesi bileeni o = -To ve kuvvet kanunu yardm ile elde edilebilir (Bienieawski, 1974): cr K.

q.
N ve M, noktalar kmesinden elde edilen uygun e ri ile tayin edilebilir.

YERKABUUNDAK GERLMELER
Yerkabuundaki gerilmeler gruba ayr lr. 1.Primer gerilmeler 2.Sekonder gerilmeler

3.Tersiyer gerilmeler

36

1. Printer gerilmeler

Yerkabuunda kaya ortamda bir nolctaya veya bir yzeye etki eden do al haldelci geriirnelerdir. Yerkabu unda davran bakmndan trl ortam vard r. Bu damlar; Elastik o -tam ii Plastik ortam. iii.Klastik ortam

Elastik ortan

Bu ortamda kaya se -t, rijit, ok az atlakl veya atlaks z durumda bulunur. Do ada ok az bulunan ortamd r. rnek: Batolit

ii. Plastik ortam

ok sayda sreksizlik ieren ve sreksizlilder ierisinde kil ve silt gibi dolgu maddesi bulunduran ortamlard r. rnek: Kireta lan

Klastik ortam

Sert ve rijit olmasna karlk birbirini kesen ok say da sreksizlik ierir. Sreksizlikler birbirine paralel olabilir veya birbirlerini e itli alarla kesebilir.

Elastik, homojen ve izotrop ortamda gerilmeler:

Birim alana etkiyen d ey gerilmeye av dersek;

///

Zo

Sekil.42 Yer yzeyinden Zo derinlikteki d ey gerilme

37

Jv

= zor

Le derinlik

y birim hacim arl Mississippi deltas gibi gncel sedimantasyon ortamlannda yatay gerilme ile d ey gerilme aras ndaki ili kinin a klanmasnda elastisite teorisine gre K katsay sndan yararlan hr.
Clh O;

tl

Yatay gerilme ise;

o-, =O- Ili-- = h 1 p

/1

1 ,u

= Poisson oran Elastik, homojen ve izotrop ortamda herhangi bir derinlikteki d ey gerilme arln etkisi ile oluur. Yanal gerilme de ise hem a rlk hem de poisson oran etkilidir. K, bir elastik materyalin, srekli dzlemsel bir yzeydeki tek eksenli yklemesinin simetrisinden karlmaktadr. Byle bir eitlik yatay deformasyonu olmayan bir durumu ortaya karr ki bu nedenle bu forml, ykleme ve bo altma= meydana geldi i bir kaya ortam iin geerli deildir. Z, derinliindeki bir kaya eleman' iin K n n ilk deeri ar ykleme kalnl olan AZ nin anmas ile boalma sz konusu olduundan K, a eittir ( ekil.43).

Z
YZ o Zo

ekil.43. Derindeki gerilme zerine erozyonun etkisi

Boalmanm salad y4 Z dey gerilmenin etkisi ile yatay gerilme,

38

0-; j

(1_ ,u) kadar olacakt r.

J/LS.4

Bu nedenle, erozyonun etkisi le AZ kadar azalan kaya kal nlnn Z (Zo-A Z) derinliindeki yatay gerilmesi,
Gh.

= K 0),Z

yAZir (1 p)

a eit olur. Ve p
11

K(Z) K, --it\K

rr

jz

eittir. Bylece stteki kayan n erozyonu ile K de eri artacaktr. Belirli bir derinlikten sonra yatay gerilme d ey gerilmeden daha yksek de ere ulaacaktr. yZ e eit dey gerilmenin etkisi ile yatay gerilmenin de eri Kafjv ve Kpa, ekstrem noktalar arasnda deimektedir ( eki1.44). Ka normal fay durumuna kar lk gelmektedir. Burada d ey genine en byk asal gerilmedir ve k nlma yanal genileme eklinde olur. Ka Coulomb kanununa gre;
as..\ ( a K = cot an2 ,=15 +1:- I I Icot an 2

eitlii ile hesaplamr. KPters fay durumuna kar lk gelmektedir. Burada d ey gerilme en kk asal gerilmedir ve knlma yanal slma eklinde olur. Kp aadaki bant ile hesaplanr. qu 1 2 2/+- Z ta11245+Eer mevcut fay yok ise K n n muhtemel deerlerinin
K K j, gibi olduka geni bir

aralkta deitii gzlenmi tir (Godman, 1989). Bununla birlikte, mevcut bir fay yalun nda sfir kabul edilebilir ve K n n deiim aral nemli oranda azal r.

39

> GKa0"v Civ KpO

(Iv
Y

< Ka0", (b)

o-v

< Kp 0- v
(c)
\

ekil.44. Normal ve ters faydaki gerilmelerin ili kisi.

Brown ve Hook (1978) yay nlarda belirtilen gerilmeleri arazide incelemi ve K(Z) nin s nr deerlerini bir hiperbolik ili kiden bamsz olarak aadaki ekilde vermitir. 100 <0.5+ 1500

Burada Z, metre cinsinden derinlik ve k ise yatay gerilmenin d ey gerilmeye oran nn aritmetik ortalamas dr.

40

Elastik ortamda kaya homojen ve izotrop de ilse:

estteki jeolojik birimlerin a rl = etkisi ile olu an jeolojik yk yan nda tekton k kuvvetler n meydana getirdi i gerilmelerle k vr mlar ve faylar olu ur. Killi kayalar n imesi ve rekristalizasyon jeolojik olaylar etkiler. Killi kayalar bnyesine su ald zaman i er. Bu nedenle hacmi artar ve yan ndaki kayalara basn uygular. Yeniden kristalienmeler s rasndaki hacin art ilave jeolojik ykler getirir. Yzeye yak n herhangi bir noktada birimin a rl ve poisson oran yard myla gerili-neler hesaplana.b lir. Derinlere inildike jeolojik ykn etkisi ile yanal basnlar artar, seyrek lar lmaya urayan kayalarda kaya patlarnalan meydana. gelir.
Klastik ortamda gerilmenin hesab :

Bu ortamda sreksizlikler tekrarland ndan dolay kohezyon s frdir. Gerilmeler isel srtnme a snn etkisi ile meydana gelir. Her hangi bir noktadaki yatay gerilme;
o o- ,,K

K Toprak bas nc
K

1 sin 1+ sin

Plastik ortamda yatay gerilmenin hesab :

Hem (I> hem de e, gerilmelerin bulunmas nda etkilidir.

h

u v 2 Kc K

cos 1 sin

2. Sekonder gerilmeler

Yerkabuunda alan boluldarda meydana gelen gerilmelerdir. Do al durum bozulur. Sekonder gerilmelerde radyal ve te etsel gerilmeler etkilidir.
3. Tersiyer gerilmeler

Yapay olarak insanlar tarafndan uygulanan gerilmelerdir. rne in; Kaya ortamlarda stabilitenin korunmas amacyla yap lan anlcraj almalan ve ey stabilitesi nlemlerinde kullanlan istinat duvarlar , bunlar birer tersiyer gerilmelerdir.

41

KAYANIN TA MA GC

Homojen ve atlakl bir kaya ktlesinin ta ma gc, temel evresindeki kaya ktlesinin tek eksenli basn direncinden daha yksektir ve tek eksenli bas n direnci en d k snr olarak alnabilir. Kayann isel srtnme a s 4), tek eksenli bas n direnci olarak alnrsa ekil. 45 de gsterildii gibi tama gc (Goodman,1989);

ti

'4V)1V
\ 1

qf

B blgesine ait kaya ktlesi direnci A blgesinde ku lrnadan sonraki kaya ktlesi direnci

erit temel Ph B

BPh -->

,
I\

1)\ E-A

Ph eki1.45. Kayada ta ma gc analizi

qf = q (N +1)
(1)

qf

eitlii ile hesaplan r. Burada; = tane (45+) dir. (2) Farkl ortamlar iin zel analizler yap lamas gerekir. Seki1.46a da temel, ince ve k smen sert kumta altndaki ok yumuak kiLia zerine gelmektedir. Uygulanan ykn etkisi ile stteki kumta krlacak ve yk byk oranda kilta zerine gelecektir. Bu nedenle kumta tabakasnn tama gc nemlidir. Aksi taktirde alttaki tabakan n zellikleri dikkate alnarak tama gc hesaplan r. Daha s k tabakann direnci, kaln bir kiri olduu kabul edilerek analiz edilebilir. ekil.46b de atlak a kl eit, atlaklar aras mesafesi S olan bir blok zerindeki temel ele alnmtr. Byle bir durum rnein ayrm granitte grlebilir. E er temel geni lii B ve birbirine eit olan atlaklar n aklklar S ise kaya temelinin ta ma gc, yaklak olarak asal yk alt ndaki gerilmesine yani kayan n tek eksenli basn direncine (q u) eittir.

42

Eer ayak daha Ictik boyuttalci bir atlak blo un zerinde ise ta ma gc, sreksiz ve homojen kayan n tama gc ile maksimuma ula abilir. Yanal gerilmeye ugrayan a k atiakl kaya. ktlesi iin s n r artlar (Goodman,1989);

r qj '7'1
No 1

ssi(No-I)No

(3)

s13)

(1) ve

(3) nolu

etlilderden elde edilen sonulann kar latnlmas e ta ma gcnn st

(I)

snrn S/T3 oran (1 ile 5) ve

ile artt n gstermi tir.

,"% 1EB S
\ \ .

" ---

\
/
'""

' I`

(a) /

eki1.46. Tabakah kayalarda (a) ve d ey ynde ak atlakl kayalarda temeller

KAYALARI ETKILEYEN FAKTRLER

Kayalan etkileyen falctrler ba lca iki gruba ayr lr. I. evre faktrleri II. Kaya faktrleri

43

I. evre faktrleri drt ekilde etkilidir. I. evre basnc 2. Bo luk suyu basnc 3. Scaklk 4. Zaman

1. evre bas nc Kayalara evresinden uygulanan cy, ve cy3 yanal bas nlarchr. Uygulanan jeolojik yk ile meydana getirilen bas nlard r. Baz kayalar tek eksenli bas n deneyinde gevrek davran gsterdikleri halde, yanal bas n uyguland zaman asal gerilmelerin byd ve kayalarn plastikletii gzlenmitir. Bu durum yerkabuu iine doru. inildike ni ve cr3 lenr artmas nedeniyle kavalar n plastildetigini aklamaktadr. Yanal basn asal gerilmeyi, maksimum bas n gerilmesini ve snmll artrr. Bu nedenle yerkabugu derinliklerinde kayalann k nlmas gleir ve snmllk artar.
(3.

2 3> it' G

G=G

Seld1.47. Yerkabu unda uygulanan gerilmeler

2. Bosluk suyu basnc Kayalarn oluurrlan srasnda veya olutulctan sonra meydana gelen sreksizlikler ve gozenelder iindeki suyun evreye yapt etkidir. Her noktaya ve her yne ayn hidrostatik basn gerilmesi uygular. Boluk suyu basnc evre basncna ters yndedir. Boluklarn suyla dolmas elastisite modln %40 orannda arttnr. = +u

d --- - u Boluk suyu basncinn art ile Gmx< ve snmllk azalr. Gzeneldi kayalarda suyun rahata hareket etti i durumlarda efektif gerilme denklemi geerlidir. Ayr ca killi birimlerde su, fiziksel ve kimyasal etki yapt gibi c ve gibi mekanik zellikleri de azalt r.

44

Killi birimler su emdiinde hacmi geniler, yandaki ve stteki kayalara ilave yanal bas n
uygular. jips, anhidrit, kayatuzu, kireta gibi eriyebilen kayalar n basn mukavemetini drr. Hacimsel deformasyon meydana getirir. Serpantinit suyla temas etti inde jelleir. Bu da basn mukavemetini ve aderans (birbirini tutma) zelli ini azaltr.

3. S cakl k

Scaklk arttka }uyarm basn direnci azal r. Deformasyon miktan da s cakl kla doru orantl olarak artar. S cakl k arttka elastisite modl azal r.

` 5

(N/mm

----sooNmrff2
/----' 25 C /---" 150 C

2000

j--,25 C
1500
1 00 0

tiQC 300

l
500C

/
e

300C --450 C 600C

500

800C Scaklk arttka bas n direnci azalr ve snrnllk artar 0 5 16 15

0 Granitin yksek s caklklarda deviatr gerilme deformasyon ilikisi (Griggs, 1960)

Seki1.48. S cakl k ile deviyatr gerilme-deformasyon ve gerilme-deformasyon ili kileri

45

max

\,

Dolomit ____ Kireta

eYI ---- Man). Siltta >. T

o T- C Kayalarda s caklk arttka Elastisite modl azal r

Tortul kayalarda maksimum geril ne - s caklk ilikisi

Elastisite modl-s caklk ve maksimum gerilrne- s caklk ilikileri

4. Zaman

Kayaya akritik (elastik snr) zerinde bir csi gerilmesi uyguland nda gerilme zaman zaman durdurulmas na ra.men kk ve elastik olamayan deforrnasyonlar meydana gelebilmektedir. Bu durumda a, adaki deforrnasyonlar grlmektedir. elcilde grld gibi zamana ba l

E
jr II

kritik <
F"'

C M

B
t, zaman
s11 Tersiyer akma Sekonder akma Prirner akma

Selcil.50. Deformasyon ile zaman aras ndaki iliki

46

I. Lineer elastik davran blgesi II. Gei blgesi III. Kararl davran blgesi IV. Hzl akma blgesi

Snne(krip): Sabit yk altnda zamana ba l olarak deformasyonun artmas olaydr.

Belirli bir yklemenin zerinde deney s ras nda yk sabit tutulursa deformasyonun devam ettii ykn artbr lmasyla da knIrnaya ulat gzlenir. Deformasyon h z, gerilme ve elastisite modln art nr, snmll azaltr. Arazide kaya davran larndaki zamann etkisi rheidity kavramyla tanmlamr. Rheidity, kayac n viskoz deformasyonunun elastik deformasyonun bin kat olabilmesi iin geen sredir. Bu sre gnays iir. onbinlerce y l olmasna kar lk, killerde 15 gn olabilmektedir 1000AL,

11. Kaya Faktrleri

1. Litoloji 2. Anizotropi 3. Hetorejenlik 4. Sreksizlikler

1. Litoloji
Kayacm cinsi, minerolojik bile imi, tane bykl, dokusu, imentosu, imentolanma derecesi, ayr ma zellikleridir. Minerolojik bileimin etkisi mikropetrografk zellik indisi olarak tanmlarn-. Bu indisi hesaplamak iin; sondaj karotlanndan al nan rneklerden yap lan ince kesitlerde ayrm ve aynmam minerallerin miktan polarizan mikroskopla belirlenir ve a a daki bant ile hesaplanr. Mikrape rografikzellikindisi Ayr mam mineral 100 00 Ayr m , krlm mineral

47

2. Anizotropi

Kayalann fziksel ve mekanik zellilderinin ynlere ba l olarak deimesine anizotropi denir. Bir veya daha fazla sreksizlik tak m ieren kaya ktlelerinin zerine etkiyen kuvvetler, kuvvet vektrnn yn ve iddetine bal olarak, kayada farkl deformasyonlar, telenmeler ve krlmalar meydana getirir. Bu sreksiz ortam n, i dengesindeki bozulmalann (telenmelerin ve k nlmann) balad ana kadar, d ve i zorlanmalara kar gsterdii dirence kaya direnci ad verilmektedir. Kaya direncinin ynlere gre belirlenmesi amac ile birok alma yap lmtr (Mller 1958, Sonntag 1958, John 1969 ve Reik 1978). Bu al malarda yaln z asal gerilmelerin konumlar n deil, ayrl zaman da asal gerilme oranlar nn da (n= as/csi) kaya direncine etkidi'dini gstermektedir. ct a s altnda zorlanan kayan n akma snnna a t anizotropi say s ;
ace=--

akrycakrna at.gakma

eldinde

tammlanr

aE
.. aE-Edik/Eparalel 6

.65 5
N

3 2 O

ekil.51. Kaya trleri iin esneklik anizotropisi

48

Peridotit, gnays, kumlu eyi, siltta , kumta ve laminal ara katkl kireta larnda daha belirgin olan anizotropinin tabakala maya dik ve paralel do rultularda elastik katsay lar asndan 0.67 ila 5.43 arasnda deitii gzlenmitir. Tabaka(' yap dan gelen anizotropinin, zellikle sert ve yumu ak katmanlarn ardalanmas durumunda teorik olarak 25 e kt ve katman kal nlklan oranna bal olarak da, ince katmanlann daha yumu ak litolojide olmas durumunda 2 ye kadar d ebilecei gzlenmitir. Esneklik oranlarnn 0.3 ila 4 aras nda deitii hallerde, tabakal kompleksin ortalama anizotropisinin 1.5 dolaynda kald anlalmtr. Aratrma sonularna gre asal gerilme oran arttka kayan n anizotropiye bal direnci azalmaktad r. Bu sreksizliklere bal diren azalmas , asal gerilme oran nn 4 den kk olmas halinde pek nemli olmamakla birlikte daha yksek gerilme oranlannda 2.5 ila 5 katna kadar kmaktad r. Sreksizlik yzeylerinin yerald klan dzlem iindeki paylann ifade eden ayrlma derecesi kldke anizotropiye ba l direncin azalma oran dmektedir.

a=90
mi

a =0

a=45 ax tmaxc7 max/2

a max ,-t mn

SekiI.52. Anizotrop kayalarda gerilme durumlan

3. iletorejenlik

Kayalarn her noktasnda veya her blmnde farkl zellik gstermesini ifade eden zelligidir. Kayan n oluumu srasnda kazan lan zelliidir. Bu deiiklik kayada farkl ayrmaya ve farkl sertlikteki lus mlann olu umuna neden olur.

49

4. Sreksizlikler
Kayalann olu umu srasnda veya daha sonra kazand klan yap kusurlandr. Bunlardan oluum anndalci sreksizlikler; tabakalanma, laminasyon, lineasyon ve foliasyon yzeyleridir. Oluumundan sonra meydana gelen sreksizlikler ise; tavr m, fay, atlak, istiyet yzeyleri, fissr ve mikrofissrlerdir. Gzle grlp grlp grlmeyecek kadar kk atlaklara fissr, mikroskop ile grlen fissrlere ise mikrafissr denir. Yer deitirmerni knklara atlak ad verilir. ekme kuvvetinin eticisi ile meydana gelir. Hareket etmi krklara fay denir. Kayalarn mekanik zellikleri ve davran lar zerinde sreksizlik durumlar litolojiden daha nemlidir. Sreksizliklerin incelenmesinde arazi gzlemlerinin yan nda sondajl ve ;eofizik al malar yaplmaldr. Elde edilen veriler rakamlarla ifade edilmelidir.

JEOLOJIK YAPININ GERLME DURUMUNA ETKISI

Kivrmlar, antiklinaller, senklinaller, faylar ve tabakal tm yaplar yer kabuundaki gerilmelerin dalmnda nemli rol oynar. Yeralt yaplarnn yerinin, konumunun, boyutlar= ve geecei gtizergahn belirlenmesi iin gerilmelerin iddet ve dorultusunun bilinmesi gereklidir. Aa da baz yaplar altndalci gerilmelere ait rnekler verilmi tir.

50

<3.

Yatay tabaka

Senklinal

Antikl nal

Fay

Kvrm

e iine eimli tabaka

Vadi tabatu

Yatay tabaka

ey dna e imli tabaka

ekil.53. Jeolojik yap nn genlmelere etkisi

TA - KAYA LKS

Stireksizlik ieren kaya ortamlarda sreksizlik yzeyleri farkl przllklere sahiptir. Bu nedenle kaya yzeyleri birbirlerine ancak belirli nolctalarda degmelctedir. Bunun sonucu

51

gerilme dalm, atlak cisimlerinin birinden tekine aktanl rken homojen kalmamakta ve gerilmenin iddet ve ynleri de i mektedir. Gerilmeler toplam dokanak yzeylerinden iletilmektedir. Bu dokanak alan genel sreksizlik yzeylerinden ok daha kk oldu undan bu kesimlerde byk gerilme ylmalan (yo unlamalan), byk deformasyonlar, plastikle meler ve krlmalar meydana gelir. Bu nedenle ta ortamdaki direnlerin daha d k deerleri kaya ortamlarda krlmalara neden olabilmektedir. Ayn zamanda, sreksizlik yzey ndeki przlln ekli ve atlakl kayann boyutlanna oran da krlma direncini etkilemektedir. atlakl kaya boyutu kldke przllklerin entik etkisi artmakta, k rklar kaya iinde kolayca ilerleyerek kayay hzla paralayahilmekte ve dolay syla kay/ann basn direnlerinde nemli azalmalar meydana getirmektedir. Kayan n ortasndaki ksmlara gre sreksizliklere yakn blgelerde nceden daha fazla zorlanma oldu undan diren azalmaktad r. Aklanan nedenlerle ta n, laboratuvar deneylerinden elde edilen, mekanik zellikleriyle ilgili saysal deerlerin kaya iin aynen geerli olmas beklenernez. Bu de erlerin, ortam n sreksizlik durumuna, kayan n cinsine ve anizotropisine ba l olarak d rlmesi gerekir. Kaya; yenilme ve krlma sonrasnda da, yeni oluan paralarn skmas, kenetlenmesi, ezilmesi ve ufalanarak akmas sonucunda bir miktar yk tamaya devam eder. Psdoplastikle me ile kaya dayamm nin tmn yitirmez.

52

0.04 0.08 0.12 0.16 0.20 0.24 m

eki1.54. Tekrarl ykler altndaki kaya= davran

Kayann mekanik zellikleri, arazi lmleri sonulanndan, benzer ortamlarda daha nce kazandm s deneyimlerden ve ampirik formllerden yararlamlarak belirlenir. n-situ lmleri geree yakn deerler yemesine karlk; zaman, ekonomi ve ekipman gerektirdiinden kullatulmalar kolay, kazandm deneyimler sonucu oluturulmu abak ve ampirik formller projelerin ilk a amalannda tercih edilmektedir.

Ta direnci Kaya direnci Salam Ayrm

eki1.55. atlak s lcl, ayrlma derecesi ve ayr mann diren zerine etkisi

53

Kayaya ait Coulomb lur lma zarf sreksizliklerin knlma zarfi ile ta n lurilma zarfi arasnda bulunur. Yani kaya sreksizlik ile ta arasnda bir dirence sahiptir.

120 --

160 elci1.56. Ta, kaya ve sreksizliklerin T

A 1

200
T-G

240 kg,/crr

arasndaki ilikileri

300 200
100

kg/cm2

..

-'

----2.-'" ,

Ar'') X45 ..,10 2 i ,..--)---27 s I --S::-..----'--, 3 .,_. . -----22

1._;:;--- . _.., _ ... _----11

..
F

18

/ s

2
O

1,,,--..,,,,I..f .,! ..... .1,- -------- - ". 1-1 -------- ... ...

C5`

100 200 300 400

500 600

--, kg/crrr

>

eki1.57. Siltamn yenilme artlar ve Mohr zarflan(Yzer ve Vardar,1986) 1. Laboratuvar rne i, 2. Arazide kaz ncesi, 3. Psodoplastikleme sonras, 4. Su ve zamann etkisinden sonra

54

KAYALARDA SA LAMLATIRMA
Durayl ln (stabilitenin) art rlmas kayan n isel parametrelerin de erinin artrlmas ile mmkndr. Sa lamlatrma (n gerilmeli ankrajlar, enjeksiyon v.b. gibi) uygulanarak tek eksenli gerilme durumu eksenli gerilme durumu haline getirilebilir.
-C A T

ekiI.58. Kayan n iyiletirme ile c ve d deerlerinin artrlmas (a) ve tek eksenliden eksenli gerilme durumuna gei i (b).

Gerilmelerin bir blm tahkimat elemanlar gibi tayc sistemlere aktarlarak, kaya yapsma etkiyen gerilmelere kar tepki uygulanr. Kaya bu ekilde salamlatinlarak gerilme durumu olumlu ynde de itirilebilir.
T

eki1.59. Kayadaki gerilmenin bir blmnn tahkimat elemanlar yardm ile azaltlmas

55

Kaz yzeyi, isel parametreleri daha yksek olan bir malzeme (pskrtme beton) ile kaplanarak kayma gerilmesi art rlarak bir yandan k rlma art iyiletirilir dier yandan eksenli gerilme durumuna sokulur. Kaya yapsnda yeterli drenaj salanarak gerilme fark deimeksizin gerilme durumu olumlu ekilde deitirilir. (Bo luk suyu basnc ortadan kald rlr)

,--drenajsz drenajl \4 > ekiI.60. Kayada bo luk suyu basncnn drenaj yolu ile azaltlarak gerilmenin azaltlmas Mal gerilmelerin iddetleri deitirilerek (rnein, yeralt yapsnn dolaynn gevetilmesi) duraylk salanabilir.

ekil.61. Kayada yeralt kazdannda asal gerilmenin azalt lmas

KAYA MEKANNDE DENEYLER, LMLER VE GZLEMLER

Kaya mekaniinde balca: a) Tan davranlarn, b) Kayann davran larn

56

c) Do al sn r artiann belirlemek d) Kaya yap snn duraylln denetlemek ve e) Kaya yap snn optimurn boyutlanchnirnas n ynlendirmek amac yla deney, olrn ve gzlemler yap lmaktad r. Bu deney ve incelemeler A. Laboratuvar al malar B. Arazi al malar olmak zere iki ekilde yaplr

A. Laboratuvar al malar I. Ta n direncinin belirlenmesi (ac, at, c, 4)) 1. Tan Ionlma direnIerinin belirlenmesi
a) Tek eksenli (serbest) bas n direnci deneyi: ac b) ekme direnci deneyi: at Dorudan (direkt) Dolayl (indirekt), Brezilyan deneyi c) evre bas nc altnda larlma direnleri deneyi ( eksenli bas n deneyleri) Ao-B. oi-os (deviatr gerilme) d) Kesme direnci deneylerr: N-T e rileri e) S caldn knlma direnlerine olan etkisinin ara tnld deneyler: ac, at, Acr,, a(T C) Reolojik deneyler: Zaman n knlma direnlerine olan etkisnin aratnld deneyler: ac, at, AGB= oc(t) g) Nokta direnci (point load): Anizotropi, ba l diren h) Eilme direnci (orta noktadan ve drt noktadan ykleme ile). I) Darbe direnci j) Anma direnci k) Suda ayrma-dayankillk (slake durability) 2-Tan deformasyon zelliklerinin belirlenmesi a) Tek eksenli gerilme-deformasyon elastisite modlleri (Eb, Et, Es)

57

Poisson oran () ve post failure davran , plastik deformasyonlar b) 3 eksenli genlme - hacunsel de iim deneyleri erileri

c) Zamana ba l deformasyonlar (akma): E-t diyagramlan, kritik deformasyonlar ve kritik sre d) Dinamik elastisite modl: Edi n 3- zel amal deneyler Erime, kabarma, ime v.b. gibi olaylar n basn zaman ve deformasyonlara ba l olarak incelenmesi. 4- Tan geirimliliinin saptanmas a)Radyal geirimlilik b)Vakumla 6.3 (cm)

iI Sreksizliklerin kayma (kesme) direncinin laboratuvarda kesme kutusu deneyi ile belirlenmesi
1- Kum 2- Islak 3- atlak dolgulu yzeylerde kayma deneyleri (cs, ,c, , C dolgu
dolgu ,i )

III- Paral kayalarda dayanan deneyleri

Asal gerilme oranlar nn 1- Yenilme direnierine 2- Doku hareketlili ine 3- Zamana bal olarak dirence olan etkisi

IV- Model deneyler

1- Fiziksel modellemeler (model malzemesi) a) retici b) Benzetim (analojik ve s mulatif)

58

c) Ekivalan (e deerli) 2- Matemetik modeller PEN1 (Sonlu elemanlar yntemi)

B. Arazi (in-situ) al malar

I- Do al gerilmelerin belirlenmesi 1- Gerilme bosalrnas deneyleri a) Doorstoper b) i ie karot alma-Double Overeoring c) Fotoelastisite (elastik t ka) 2- Gerilme dengelenmesi deneyleri a) Yass veren (ass kriko- basn yast ) Pressioirietre

Sekonder gerilmelerin 1- Yass kriko 2- Basn hcreleri 3- Fotoelastisite 4- Ankraj ubuklar 5- Radyal (nsal) pres

r5T, c5R

III- Kaya direncinin saptanmas 1- ift yass kriko 2- Flidrolik adatma 3- Patlatma

1V- Kayan n doku hareketliliinin belirlenmesi:a- e risi (kaya deformasyonu) 1- Hidrolik kriko+ekstansometre 2- Yass kriko+ekstansometre

59

3- Dilatometre 4- Pressioinetre 5- Konsolidasyon deneyi

V- Kayma direncinin belirlenmesi

1- ift hidrolik krikolu 2- Tek hidrolik krikolu

VI- ikincil (sekonder) hareketlerin lllmesi

1- Ekstansometre 2- Koverjansmetre 3- Defiektometre 4- Klizirnetre 5- Dilatometre 6- Radial pres 7- Takeometre 8- Laser

VII- Yeralt su seviyesinin ve bo luk suyu bas nc nn klmesi

1- Pyezometre 2- Tansiyometre

VIII- zel deneyler ve lmler

1- Jeofizik yntemler a) P- Dalgas h z b) S- Dalgas hz c) letkenlik deiimi 2- Ses dinleme yntemleri 3- Geirgenlik, erime, kabarma v.b. gibi deneyler

IX- Bire birlik nodel deneyler.

60

KAYA EVLERNDE DURAYLILIK Kitle hareketinin genel nedeni yerekimidir. Ancak bu olay kolaylatran ve h zlandran sebepler vard r. ki ana gruba ayr lr. I. D nedenler 2. nedenler

I. D nedenler a. ey ve yama eteklerinde yap lan kazlar b. ey ve yama topuklann n sular tarafindan oyulmas c. Anma ile ey eiminin deimesi d. Doal veya ek yk koyma e. ev st rtsnn kald rlmas ve yzey sularnn szmasm n kolaylatrlmas f. atlak ve fissrlerde sular n donmas g. Depremler h. Yapay patlatrna ve sars ntlar

2. nedenler a. Boluk suyu basncnn artmas (u) b. ev malzemesinin kohezyonunun azalmas ve isel srtnme asmn dmesi.

Kaya evlerinde stabiliteye etki eden faktrler

Durayl la etki eden zellikleri, kayan n sreksizlik yzeylerinin kohezyonu(c) ve srtnme asdr(4)). Bir kayaya etki eden

kayma ve cy normal gerilmeleri aras nda;

c+o-tan4)

bants mevcuttur.

Ayrca stabiliteyi etkileyen di er sebepler unlardr.

61

1. Srek.sizli in ekli
Sreksizliin bykl ve eldi nemlidir. Fissr, atlak, krk, fay, istiyet, foliasyon, tabakalama, apraz tabakalanma gibi sreksizliklerin s kl , uzanma yn ve a s, genilikleri etkiler.

2. atlak przlillii ii
atlak yzleri dz, przl veya ondlelidir. Ayr ca merdivenirnsi atlak yzeyleri de oluabilir. Przllk ile e ve 4) artar.

,,-,--<'

,,,,,---'

d<'/ ,----5". - i

`-, i---- \--

,,,--

/ --,7

\_,.,----. ---'. \--\ -----\ \ ---

--,

\"
(a) (b)

ekil 62. Kaya atlaklarmda grlen yzey ekilleri, ondleli (a) ve merdivenimsi (b)

Ondleli ve atlak yzeyinde etkili srtnme a s e5a; 4tsa = (I) + (1)r Burada, 4)r =

Przllk a s = Srtnme as cl a = Etkili srtnrne a s 4)3.-= atlak yzndeki merdiven ya da ondlasyon ortalama a s Bu deer kesme direnci denkleminde yerine konursa
C+

olan (1) + 43y)

elde edilir.

3. atlak dolgu maddesi

Sreksizlik yzleri bazen dolgusuz ve temiz, bazen de e itli maddelerle dolmu olarak bulunur. Milonitleme, fay brei v.b. gibi. Sreksizlik yzlerinde dolgu maddesine ba l olarak -c--a ili kileri;

62

Dolgu maddesi yoksa

ve o- mukavemeti yksek
T

Dolgu maddesinin kal nl 1-10 cm aras nda ise Dolgu maddesi kal nl >10 cm ise
T

ve cy orta,

ve

d k de erdedir.

Burada dolgu maddesinin mukavemeti de nemli rol oynar.

4. Bo luk suyu bas nc Kayalardaki sreksizliklerde bulunan su, kayalar n ayrmasna, birim hacim a rl n n artmas na ve atlak suyu bas nc= domas na sebep olur, atla dolduran suyun bas nc (V), atlak derinli i ve atlak iindeki su yksekli i ',ile artar. V bas nc ndeki bloun yzeyine aa do ru kayd nc etki yapar. Bu su, blo un taban ndaki sreksizlik iine s znca burada bo luk suyu bas nc (Ii) oluur. Kayan bloun tabanna etkiyen bu bas n, blo n yukar ucundan a a ucuna doru azal r. Su basnc atlak yzeyine dik do rultuda etki yapan normal basin.cm tutucu etkisini azalt r.

Kaya evlerinde yenilme modelleri Sreksizliklerin ynleri ve atlak sistemlerinin zelliklerine ba l olarak be ekilde grlr. 1. Dzlemsel kayma 2. Dairesel kayma 3. Kama tipi kayma 4. Kark tip kayma 5. Devrilme

1. Dzlerasel kayma Yerekimi etkisi ile olur. Bu modelde hakim olan tek ynl sistem vard r. rnek: Tabakalanma yzeyi veya atlak yzeyi boyunca stteki blokun a aya kaymas .

63

JL

1--

eki1.63, Kayada dzlemsel kayma

2. Kama tipi kayma

ki sreksizlik yzeyinin tetrahedral blok te kil edecek boyunca ktlenin hareket etmesi.

ekilde kesi mesi ve bu dzlem

/F/A/I ////,7/ ,/0 it\!(:/, / /

3. Dairesel kayma

/;/,' //

elci1.64. Kayada kama tipi kayma

zellikle kohezyonlu zeminlerde ve baz kayalarda grlen kayma eldidir.

eki1.65. Kayada dairesel kayma

4. Kar k tip kayma

nce dzlernsel sonra dairesel kayma grlr.

64

7T7

eki1.66. Kayada kan k (dzlemsel-dairesel) kayma

5. Devrilme Dey ya da clueye yakn sreksizlikler boyunca kaya yamac nn aaya doru bklnesi ve devrilmesi ile olu ur.

ekiI.67. Kayada devrilme

Dzlemsel kaymada stabilite analizi

Dzlemsel koymann meydana gelebilmesi iin a adalci drt artn salanmas gerekir. 1. Kayma dzlemi do rultusu ey aynasna paralel veya yak n olmaldr, Bu 20 olarak deiebilir. 2. Kayma dzleminin eimi eyin eiminden dk olmaldr ({3f > (3). 3. Kayma dzleminin eimi kayma yzeyinin isel srtnme a sndan byk olmaldr

ffi > 4)).

4. Kaya ktlenin yan taraflar nda kaymaya diren gstermeyen yzeyler bulumnamal dr.

Kayma analizi

65

Gerilme atla

/ ey / aynas / t-//'///"

V <Su H / N 13

k- Kay ma yzey i

Pf
ekil.68. Dzlemsel kaymada e k yen kuvvetler Burada T = Wcos /.3 ve N = Wsin p dr. Bu ey iin gvenlik katsays; kaymaya kar koyan kuvvetlerin kaymaya neden olan kuvvetlere oran ile elde edilir.

cA + (Wcosfi u vsin ,6) tan rb Wsin /3+ v cosfi

Burada; A = (H - Z)cosec

y ,Z ,A vXy
Gerilim atlann ev st yzeyinde olmas durumunda 1 2 -

(%) 2 )C0 tanfi-- Co tanfif

ey geometrisi ve gerilme atia ndaki su derinlii bilindii zaman gvenlik katsays kolayca hesaplanabilir.

Kama tipi kaymada stabilite analizi

Kaymaya kar direncin yaln z srtnmeden kaynakland ve her iki dzlemdeki srtnme asnn ((1)) ayn olduu varsaylr. Bu durumda gvenlik katsay s;
F

(R A + RB )tan Wsin vi

Burada RA ve RB a adaki ekilde grld gibi A ve B dzlemlerince sa lanan normal reaksiyonlardr.

66

Kesime do rusu ey ay nas Kama blo u

1/2a B \a A dzlenn dzlemi \cry \v. (eimi az olan)

\,1/

L'
-,,-, ,, -"----..,,,, , Wsinkyl

RB-7\ \ i RA Wcoswl

/ ioWcoswl. NI W
Kesime do rusuna paralel kesi

-77.

Kesime do rusuna dik kesiti

ekiI.69. Kama tipi kayma ve tan mlar

Kama zerinde etkin olan kuvvetleri kesi me dorusuna paralel ve dik olmak zere bileenlerine ayrlrsa; Wcos sin /3 bulunur. sin a sin tan sin a tan

RA + R8 =

Bylece; F =

Kaya stabilitesini sa lamak amac ile alnacak nlemler ve iyiletirme yntemleri

I. Dengeleme yntemleri Dengeleme yntemleri yk bo altma ekliide gereldetirilir.

67

1. Kaz : Yk azaluirnaschr, maaliyet yksektir. Basamak say s maaliyeti azalt r. Hidrolik beko, dozer v.b gibi aralar k llanlr 2. Kavlak drme, tarama: Gev ek, ask da olan firlayabilecek bloklarn drlmesi amac ile hicirolik knclarla kullanlamaz. tarafindan yap lr. Mekanik aletler ula m glnden

II. Sa larnlast rrna yntemleri

1. atkrit:

En fazla 2 cm apl agrega ile yap lan betonun haval tabanca ile yzeye pskrtlmesi

2. elik sa lamlast rma

2.a. Kaya saplamas : Yzeye yakn kayalar n salamlatnlmasnda ve duraysz byk kayalarn desteklenmesinde kaya ankraj kullanlr. 2.b. Halat ankrai : Kaya saplamas ile ayn olup, salamlatrma yannda destek grevi yapar. stinat duvarlarnda da kullan lr. 2.c. AnIcrajl kriler: Beton veya elikten yap lr. Kaya saplamasm n etki alann arfinr. 2.d. Ankrajl halat alan: Danda duran 1.5-2.5 rr apl tek gevek bloklan tutmak iin kullan lr. 2.e. Halatla balama: Byk bloklan tutmak iin ekonomik, basit balama ilemidir. 21 Kiri ve halat duvarlar:20 m ye kadar yksek evlerde, k-k kaya bloldann n eyden dmesini nlemek iin kullan lr.

Ift Destek sistemleri

1. Payandalar; Ah ap, elik ve betondan retilen dik eylerin stabilitesi veya d meleri nlemek amac ile kullanlr. 2. stinat duvarlar ; ev stabilitesini salamak amac ile ta ve betondan yap lan dayanma yapiland r.

68

KAYA KTLES SLNIFLAMA S STEMLER Kaya ktlesi snflama sistemleri, ampirik tasar m yaklamlarnn temel esas dr ve mhendislik uygulamalar nda yayg n olarak kullan lmaktad r. Bugn, a lmakta olan tnellerin bir o unda sndlama sistemlerinden yararlan lmaktad r. Bunlardan en tan nm ve kullan lan bundan 40 sene nce ortaya at lan Terzaghi (1946) s nflamas dr. Bu snflama gemi te de yzlerce tnelin tamamlanmas nda baar ile kullan lmt r. Terzaghi snflamas daha sonra Deere ve di . (1970) tarafindan geli tirilmitir. Ayrca yap lan bir ok yeni s nflama sistemleri e itli projelerde uygulanm tr. Terzaghi s ruflamas nda nerdii elik tahkimata kar lk, yeni sistemler, gnmzde kullan lan kaya saplamas ve pskrtme beton gibi tahkimat elemanlar nerilerini getirmi tir. Yeni snflama sistemleri, yalnz tnelcilik uygulamalarnda deil, byk yeralt boluklar , eyler ve temellerin tasarm gibi deiik mhendislik uygulamalannda kullan lmaktadr Gnmzdeki nemli snflama sistemleri ve uygulama alanlar Tablo.15 de verilmitir. Tablo.15. Kaya ktlesi snflama sistemleri ve uygulama alanlar
Snflama sistemi 1.Kaya yk 2.Tahkirnats z durma sresi 3.Yeni Av.Tunel Yn.NAT:NI 4.Ka a kalite katsa, RQD 5 Kaya Yap s Deeri, RSR 6 Rock Mass Ratir RMR 7 Sisteru 8 Temel eoteluik tamml 9_ Birleik s ruflama neren Terzaghi, 1946 Lauffer, 1958 Pacher ve di . 1964 Deere and Miller, 1966 Wickharn ve di ., 1972 Bieniawski, 1973 Barton ve di ., 1974 ISRM, 1981 Wlliamson, 1984 lke ABD Avusturya Avusturya ABD ABD G. Afrika, ABD Norve Uluslararas USA Uygulama yeri Tnel, elik . sa Tnel Tnel Karot tanm, tnel Tnel Tnel, maden, kmr Tnel, Maden, Yeralt bol Genel Genel

S nflama sisteminde kullan lan deikenler Snflama sistemlerinin bir o unda aada belirtilen de ikenler kullan lmaktad r: 1. Tek eksenli basn direnci 2. Kaya kalite katsay s RQD
3, Sreksizliklerin:

a- Aral b- Durumu (przllk, devaml lk, aklk, dolgu maddesi v.b. gibi) c- Konumu (dorultu ve eimi)

69

4. Yeralt suyu durumu 5. evre etkileri a- Gerilmeler b- Kaz tr c- Ana sreksizlik dzlemlerinin etkisi Tan (kaya maddesi) bas n direnci birok s ntlarna sisteminde gznne al nmtr. Bunun nedeni, kaya ktlesinin direncinin sreksizliklerin direnci ile ta n direnci arasrda bir deere sahip olmas dr. Yaygn kullanlan ikinci pararnetre ise RQD dir. Sureksizlik zellilderinden bir blmn iermesi bakmndan nem tar. Yeralt surmun ve dier evre etkilerininde kaya ktlesinin direncine ve davran na belirli lde etkisi vard r. Bu blmde, yayg n olarak kullan lan kaya yk (Terzaglii,1946), RIVER (Bieniawski, 1973) ve Q (Barton, Lien ve Lunde, 1974) s mflama sistemleri hakknda bilgiler verilecektir.

1. Kaya yk s n flamas

Terzaghi (1946); tnelierde elik iksa tasar mna ynelik ilk ve gereki kaya yk deerlendirme yntemini ortaya koymu tur. Laboratuvarda kum kullanarak yapt fiziksel rnodellere ve Alpler de elik iksal tnellerdeki tecrbelerine dayanarak, e itli kaya trlerini tammlam ve bu trler iin tal kimat zerine gelecek kaya yk s nrlarn belirlemitir. Bu yntem, o zamanlar :iin gerekten byk bir geli me olarak ortaya kmtr, nk tnellerde en ok kullan lan tahkimat tr olan elik ba lar tecrbe ve smarna-yan lma yntemine gre seilmekte iken ortaya niteliksel de olsa bir s nflama sistemi km ve kaya yap s gznne al narak, bunlarn tahkimat zerinde yarataca ykler saysal olarak belirlenmi tir. Daha sonralar baz deiiklildere urayan Terzaghi yntemi, tnel ve yeralt galerilerinde elik iksa seiminde yayg n olarak kullanhnitr. Terzaghi sisteminde her ne kadar kaya s nflan tanmlanm ise de, Cecil (1970) ve Bieniawslci (1989) ye gre bu sistem, objektif olarak kaya kalitesi de erlendirmesi iin fazla genel olup, kaya ktlesi zellilderinin lm ve say sal deerlendirilmesine bal olarak yaplan bir sn flama yntemi de ildir En nemlisi, sistem sonuta gere inden fazla iksa nermektedir.

' 70

Terzaghi nin kaya yk kavram n a klayan basitle tirilmi bir ekil aa da verilmi tir. Bu ekle gre, tnel kaz s srasnda bu a kl n yanlarnda ve zerinde gevemi bir kaya ktlesi oluacaktr. abcd alan iinde yer alan bu gev eyen kaya tnel a ldna doru hareket etmek isteyecektir, ac ve bd s n rlar boyunca olu an srtnme kuvvetleri bu hareketi engelemeye al acakt r. Ayn zamanda, bu srtnme kuvvetleri, W arazi yknn byk bir blmn tnelin her iki yanndaki kaya ktlesi zerine aktaracakt r. Tnel tavan ve yanlarm n ancak geriye kalan yk (Hp) tamas gerekecektir. inde hareketin olutuu kaya blgesinin B I genilii, kaya ktlesinin zelliklerine ve tnelin geni lik (B) ve yksekliine (II) baldr. Yeryz

I c

>1

Terzaghi (1946) nin nerdii tnellerde kaya yk kavram

Terzaghi'nin kaya yk s nflamas Deere ve di . (1970) ve Rose(1982) tarafndan deitirilmi olup, Tablo.16 de verilmi tir.

71

Tablo.16. Terzaghi'nin kaya yk snflamas (Deere ve di . (1970) ve Rose (1982) tarafindan deitirilmi ekli)
Kaya dururnu RQD Kaya yk, Hr(ft) Notlar 1.Sert ve sa lam 95-100 Sf r "alnz kavlama olursa hafif kaplama gerekli0-0.5B 2. Sert tabakal veya istoz 90-99 Hafif tabkirnat, esas olarak kavlak mesini nlemek iin 0-0.2DB 3. Masif orta derecede 85-95 Yk br noltadan di 'erine dtizensizce de iebilir 4. Orta derecede bloldu ve 75-85 0.25-0.35 (B + Ht) Yan bas n yok damarl 5. ok bloklu ve damarl 30-75 (0.35-1.10) (B + H t) Yan bas n az veya yok 6. Tamamen lurlm fakat 3-30 (0.60-1.10) (B + H t) Onemli miktarda yan bas n. Tnelin kimyasal olarak salam tabamna do ru olan szmulann yarat6a. Kum ve akl 0-3 p.10-1.40) (B 4- H ) t yumuama yznden, ya balann t tabana gelen ksmlan talcviye edilme li veya dairesel ba lar kullanlmaldr 4,5 ve 6 mn deerleri Terzaghiye :re %50 azaltlmal 7. Skan, ezilmi kaya, __ (1.10-2.10) (B +H ) Kuvvetli yan basw, taban kiri leri orta derinlik reldidir. Dairesel ba ar onerilir. 8. Skan, ezilmi kaya, __ (2.10-4.50) (B + Ht ) byk derinlik 9. i en, kabarankaya 70 m ye kadar (B+H )t Dairesel balar gereldidir. An kt --deerinden bamsz. I dummlarada geme ba lar kullamlr
,

RIVIR kaya snflamas Jeomekanik Kaya Ktlesi S nflama Sistemi olarak da bilinen Kaya Ktlesi Deerlendirme (RMR) Sisteni Bieniawski (1973) tarafindan ortaya konmu ve daha sonra geli tirilmitir. Bu snflama sisteminde aada verilen alt deiken (paranetre) kullan lr: a. Kaya numunesinin tek eksenli bas n direnci ((ye) b. Kaya kalite katsays (RQD) c. Sreksizlik aral d. Sreksizlilerin durumu
k.

e. Yeralt suyu durumu Sreksizliklerin konumu RMR sistemini uygulamak iin, ara trma yaplan galeri veya tnel boyunca kaya ktlesi yeterli sayda yapsal blgelere ayr lr. Yapsal blgeler, ayn zellie sahip kayalann bulunduu alanlar ifade etmektedir. Yukanda belirtilen alt deikenin deerleri her yapsal blge iin lmlerden belirlenerek standard veri toplama formlanna veya jeoteknik loglama formuna i lenir.

72

Bu deikenlerin hepsi kaya ktlesinin davran n eit oranda etkilemez. rne in %90 RQD ve 200 MPa tek eksenli bas n direnci olan bir kaya ktlesi ok sa lam olarak nitelendirilirken, ayn ktleye etki edecek kuvvetli bir su ak bu salarnl nemli lde azaltacakt r. Bu nedenle, her de i kenin belirli s n r aral klarna farkl saysal deerler verilmi tir. S nflama iin, be deikenin ilgili say sal deerleri toplanarak, temel kaya ktlesi deerlendirme say s bulunmaktad r. Elde edilen bu say, kaya ktlesi ierisinde mevcut eklemlerin konumlar na gre dzeltilerek, sonunda esas kaya ktlesi (RMR) deeri bulunmaktadr. Bu amala kullan lan gerekli tan mlar Tablo.17 de verilmektedir. Tablo.17, C blmnde toplam say sal deerlendirmeye gre kaya ktlesinin s ndlandrilmas, D blmnde ise, kaya ktlesi s ndlarnn ne anlana geldiini, kaya ktlesi diren parametreleri ile ortalama tahkimats z durma sreleri verilerek a klarunaktadr.

ekiI.71 de Jeomekanik S nflama Sisteminin tnel ve galeriler iin kullan lmas yani, deiik kaya ktlesi deerleri (RMR) iin kaz aiklii-tahkimats z durma sresi ilikisi verilmi tir. Bu s nflama sistemi ayr ca. Tablo.l8 de gsterildi i gibi, her kaya sn iin kaz ekli ve tahkimat sistemi nerrnektedir.

73

Tablo,17. RMR Suuflama Sistemi (Bieniawslci,1973) A. Snflandrma deikenleri ve saysal deerler De i ken. De er aral
2-4 MPa 1-2 M2a Nekte Ytike > 10 MPa 4-10 1\APa diren indisi Kayan= Tek eksenli > 250 MPa 100-250 I\4Pa dirmmi "basn direnci 5 Saysal deer 2 90-100 Kaya kalite katsays, % 75-90 t. saysal deer 20 17 Sreksizhk aral > 2.0 m 0.6-2.0 m 3 1 Saysal deer 20 15 ok purzlii Az. porzl yzeyler yzeykr sikeksiz, a klk <I mm bitik sert ekkirl 4 Sreksidk durumu sert eklem YzeY1 YzeY1 Saysal de-er 30 Tnel uzurlu yok unun her 10 m sindeki a Ekm suyu eYe yerdi, basnc O Bylc asal suyu I gerilim 1---------veya Kun Genel dur= Saysal deer I 15 25 st& aralk kin tek ksenli basn deneyi erci edilir
1,4Pa

50-100 It4Pa 25-50 MPa 7 50-75 13 20-60 cm 10 Az pul-117_1U yzeyler a ldk <I Ylelleek eldem Y2eY1 4 25-75

s's 2

/v1Pa. Iv1Pa

1-5

'

20 10-25 lidak veya

0 <25 3 --1 < 6 em 6-20 cm 3 8 Parlak yze 5 mm deo daha br veya 5 katn yumu ak rnm den az do" maddesi Itabribkts vey''..a klk a ddge 'Ize 1 > 5 mm srekli mesi veya aklk 1-5 ilan srekh 1 O 1)5-125 Vdak veya Y 0.5

< 10 lidak

> 1251/dak

0 veya Nemli 10

0.0-0.2 Islak

0.2-0.5

veya veya e . miktar ok &in su . su basnc problemleri 4 0

B. Eklemlerin konumuna gre yap lacak saysal dzeltmeler

Eklernlerin ein ve dorultusu ;Saysal j deerler ok uygun Il 0 t

12Ygull
-2 -2 -5

normal -5 -7 -25

uygun deil -10 -15 -50

hi uygun de il -12 -25 -60

Temeller
v _r....

C. Toplam saysal deerlendinnelere gre kaya ktlesinin s nflamas

I Saysal deerler toplanu ' Snf
Tanm 100-81 I ok iyi kava 80-61 II iyi kaya 60-41 III orta kaya

< 20 40-21 1._ IV V zayf kaya ok zayf kaya

D. Kaya ktlesi snflarmn ifade ettii anlamlar

Snf Ortalama iksas z gmeden durma sresi Kaya ktlesinin kohezyonu Kaya ktlesinin, (Ii, derece I 15 m a klk iin 10 sene > 4001cPa < 45

II ILI IV V 8 m a khk 5 m aildk '2.5 klk ma klk iin 6 ay iin 30 dakilca iin 1 hafta ii 10 saat 300-400 kPa 250-300 IcPa 100-200 kPa < 100 kPa 35-45 25-35 15-25 < 15

0.1ma

74

Tablo.18. Sreksizliin eim ve dorultusunun tnel a lmasna etkisi

r-- I

Dorultu tnel eksenine paralel Do rultu gznne I Eime kar ilerleme I Eirn ynnde ilerleme alnmadan Eim 45-90 Eim 20-45 eim 0-20 1 Eim 45-90 Eirn 20-45 Eirn 45-90 Eim 20-45

Dorultu tnel eksenine dik

[sok uygun

uygun

orta

f uygun deil

hi uygun deil

orta

uygun deil

30 F20 f 1.
i

1 gi'm 1 , s1.141-

1 hafta I ay 70

10 y l 1 y l ,._----90--:.----------

10

' ' - - - '- 50

40 .-. .--.--\ , '

c

,--..
L

70 60 p,. '

1/

80

N
"t 1\-

::,---[---

-' _

.------ 50 c.) 1. 40 ,,
sI-

A &RF 1 20
10 -1

lo

' o

o 2

10 3

10 4

o 5

o 6

lksasiz durma sresi, saat Seld1.70. Tnelcilik ve madencilikte jeomekanik s nflamaya gre kaz akl ile iksasz durma sresi aras ndaki iliki

75

Tablo.19. RMR Sistemine gre kaya tnellerindelci kaz sistemi ve iksa sistemleri
Ik s a WVIR snf
. salam kaya 1__ _81-100 I Sa6larn kova ' ' 61-80 II-

Kaz ekli

Kaya civatalar, 20 mm apl tamam betonh

1 Psktirtme beton

elik isa

'fan ayna, 3 m ilerleme Tam ayna, 1- 0-1.5 m -ilerleme ' ilsay ayna dan 20 rn keriden tamanla Orta derecede lki basarnak halinde ilerleme st basamakta 1.5-3.0 ni iler salam kaya leme. Her patlatmadan sonra i 41-60 lll isa bala. Iksay aynadan 10 m iinde tamam& Iki basan halioda ilerleme . . Zayf kay a st oasarnalcta 1.0-1.5 m i21-40 IV lerleme. iksa olabildiince kaz ile birlikde yrt Iksay 1 avnadan 10 m Ieride tamamla ok basamakl, st basarnak ok zayd- ka ya _ ta 0.5-1.5 n ilerleme. Iksay <20 V kaz ile birlikte yrth Patlat oradan sonra derhal ps ki rtme beton uygula

Belli noktalar dnda genellikle iksa gerekmez Tavanda blgesel kaya civatas Tavanda gerekli -1 3 m uzunlukta 2.5 arabld ge yerlerde., 5 cm Gerekmez rektig'inde elik basa- ile birlikte kalnlkta Sistematik kaya civinas 4 In Tavanda 5-10 uzunlukta, tavan ve yar'dcm yan duvar- Gerekmez varda L5-2.0 n aralkl, gerek- , larda 3 cm tiinde elik hasr kalnlkta sistematik Kaya civatas , 4-5 n Tavanda 10uzunhkta, yayan ve yan du 15 cm, yan varlarda 1.0-1.5 m arahld elik duvarlarda 10 hassla birlikte 1 cm kalnlkta Sistematik kaya civatas , 5-6 -1-Tavan 15-20 m uzunlukta, tavan ve yan I cm, yanlar 15 duvarda 1-1.5 maral kl elik 1 cm ve ayna 5 basna birlikte taban civatala I cm kalnlkta Gerktiinde 1.5 m arabkl hafif ba ____ veya ar , 75 cm ara h klarla, elik !Dolarla t .

jeomekanik

snflama

sistemi - deiik

aratrmaclar

tarafndan

mhendislik

uygulamalannda kullan lmtr. nal (1983) RMR deerinden faydalanarak kaya yk ykseldiini (ht) aadaki eitlikle tammlami tr: ht (100

RM7i1 100 13

B kaz a ldn gstermektedir. Kaya bas nc (P) ayn ekilde, kaya yk yksekli i ile kayann birim hacim arlnn(y) arpm olarak tan mlanm tr. Py ht

Q Kaya ktlesi s n flamas

Q Sistemi, 1974 ylnda, Norve Jeoteknik Enstits (NGI) ara trmaclanndan Barton, Lien ve Lunde tarafindan ortaya konmu tur. Bu sistemin, kaya s nflama sistemi konusuna byk katks olmutur. skandinavyada tnellerde gerekle tirilen 212 ayn inceleme ve deerlendirmeye dayanmaktadr, niceliksel bir s nflama sistemidir ve s nflama sonucunda iksa tasar mn nermektedir. Kaya ktlesinin deerini belirten Q say s aadaki eitlik ile tan mlanmtr:

76

RQD J,, J SRF

Burada; RQD : Kaya kalite katsay s Ji,

Jr.

: Eklem takm says : Eldem przllk durumu

:

Eklem ayn ma durumu

: Eklem suyu indirgeme katsays SRF : Gerilme ind rgeme deikeni faktr

Kaya kali esi olan Q, 0.001 ile 1000 aras nda dei en logaritmik de erlerdir. Yukarda sralanan alt deikenin saysal deerleri farkl dunmlar iin Tablo.19 da verilmektedir. Barton, Lien ve Lunde Q belirteci hakk nda aa,daki grleri ileri srmektedirler. Eitlik-te verilen ve kaya ktlesinin yap sn temsil eden ilk ifade (RQD/4,), 100/0.5 st deeri ile 10/20 alt de eri aras nda deimekte olup, blok boyutlann n kaba bir lsdr. ikinci ifade (4/4) ekiem yzeylerinin ve dolgusunun srt lnne zelliklerini ve przlln temsil eder. Eklemler dolgulu ve yzey-leri ince kil mineralleri ile kaplanm olduundan dayarum olduka azal r. Eklem yzeyleri. temas halinde olursa az bir makaslama hareketiyle yzey temas salandi nda kaznn stabilitesi korunabilir. Eklem yzeyleri temas halinde olmaz ise stabilite bozulabilin Bu durumlarda montmorillonit gibi ime basnc da aleyhte bir faktr olabilir, nc ifade (4/SRF) iki tr gerilme parametresinden oluur. Bunlardan SRF: 1. Killi kayalarda ve makaslama zonlar ndalci (shear zones) kaz larda geveme yknn, 2. Kendi. kendini tutabilen kayalarda gerilmenin ve 3. Kendini tutamayan plastik kayalarda (killerde) ezilme yklerinin bir gstergesidir. SRF, toplam gerili-ne de ikeni olarak da tan mlanabilir. Jw, etken normal gerilmeyi azaltarak eklemin makaslama dayan mn azaltan su bas nc = bir gstergesidir. Su, bunun da tesinde, kil dolgulu eldemlerde yumu amaya ve kilin su ile y kanp akarak eklemin boalmasna neden olabilir. 4/SRF ifadesi karma k ampirik bir faktr olup, etken gerilme koullarn tanmlar.

77

Tablo.20. Q Sistemi tan mlamas ile RQD, J, , J,. , SRF ve J, deiskenlerinin oranlar
Tanm Saysal deer 1_Kaya i Li I_ ___RQD__e(A A.__Qok za 1f 0-25 B. Zay f 25-50 C. Orta 50-75 75-90 _D, iyi E. ok iyi 90-100 L2.Eklem takrm says A. Ivlasif (ktlesel), hi veya birka ekiem B. Bir eldem taktm_ C. Bir ekim takm + clzensz eldemler . D. Iki ekkm tahin E. Iki eklern talcum + dzensiz eldender F. eldem tak= G. U eklein takm + chizensiz eldendor H. Drt veya daha fazla eklem talan, ditzensiz veya ok eklendi, kp elcer vb J. Tainarnen ufain um kaya, toprak gibi -:E em prilzhiliik durumu a. Eldem yzeyleri temasta veya A klamalar Notlar 1.RQD deeri 0 le 10 aras nda ltildtiita de veya rapor edildiinde Q mal hesaplanmasmda 10 olarak ahrunanda. 2. RQD deerlerinin 100, 95, 90, 85 gbi 5 farkl ifade edilmesi yeterlidir Notlar___________

Jr. .,5_, .0 2 3 4 6 2

1.Kavaklarda (3.0xJ11) 2. Azlarda (2.0x-In) deerleri almnandr

15 __

20

b. 10 cm den az bir makasla ma hareketiyle temas sa lanmas hali 2. Makaslama hareketi izleri tayan ve bu iiera kurdu *A. Silreksiz eldemler 4 ynde bulunduu dzlemsel . Dalgah-przl cid" eldemler iin Jr- 0.5 *C.Dalgal-dz deerleri alnabilir. *D.Dalgah-cikth 1.5 *E.Ditkiinsel-pnIziti 1.5 *F.Dzlemsel-dz 1.0 *G.Dzlemsel-cilah 0.5 *Dalgah, dzlemsel gbi tanmlar eklemin. en az 2 m Ilk uzunluu boyunca olan genel karakterini, purtlzhi, dz, cilal tanunlar eldem yzeyinin kk kelcte zelliklerini tan mlar.

1 Notlar 1.Ortalana eldem arakm 3 m. den fazla ise, de erlere 1 ek lenmelidir.

78

Tanmlama 1, KAYA KALITESI artik (ok zay f) crk (zayf) Orta Iyi ok iyi

De er RQD
0-25

Notlar 1. RQD <10 (O dahil) olduu zaman nominal (10) gibi bir de er kabul 25-50 e dilir. 50-7 5 2. RQD arahldarmn 5 ahnn as (100, 95, 75-90 90 gibi) yeterince hassashr) 90-100
-

2. EKLEM TAKIM SAYIS1

in

Notlar

Sasif e klemSrz veyasok ekledi J 0.5491 1 2 1 Eklem dogrultusu bir adet Yeralt yaplarnn kesitilcleri Bir eklem dogrultusu + rastgele eklemler I der 3 __I 1. blgeler iin (3.0 x i ) kullaruhr 1 4 Eklem do rultusu iki adet 1 fin eklem + rastgele eidender 6 ' -1 j 9 Eklen dorultusu adet 12 --i 2. Tnel azlar in (2.0 x .1 n ) i U eklem dogrultusu + rastgele eldeder I kullanlr 1 4 veya daha fazla eklem dorultulan, 15 1 rastgele eklemler, ok eklendi

[Kr:Imi, kaya, zemini

I 20 Jr

ri. EKLEM PORUZLULUK KATSAYISI --a. Kaya_cidan kontakt halinde b. Kaya cidan kesme hareketi 10 cm olmadan nce kontakt hale geiyor. Stireksiz eklemler iin Przl veya dzgn olmayan, dalgali ekle mler iin Przl dalgal eklemler iin Parlak yzeyi dalgali eklemler iin Przl veya dzgn olmayan, dzlemsel eklemler iin Prnizsz dzlemsel eklemler iin Parlak yzev11,Lizildi ve dzlemsel elsknler iin e. Kesme srasnda kontakt yok Kaya cidan kontana nleyen yeter derecede kaln kil minerali dolgu blgeleri Kaya cidan kontaau nleyen yeter derecede kaln kumlu, akll malzeme veya ezilne blgeleri

1. Eklem sistemlerinin ortalama yzdesi 3 en den fazla ise 1.0 ilave edin 2. Didemset parlak ve izikli yzeyi, paralel eklemler in (bu eldenler en az dayanan verecek ekilde ynlenmi se) Jr = 0.5 kabul edilir

1.5 1.5 .0 0.5 1.0 1.0

b

4. EKLEM ALTERASYON SAYISI a. Kaya cidannda kontakt.var A. Kaya cidannm birbirine s kca kaynam olduu sert,yumuamayan cinsten geirimsiz dol,gu halinde B. Eklem c darlan ayrmanu durumde yalnz yzeysel lekeler C. Eklem cidarlan az ayr m durumda, yumuamaz cinsten rt ve kumlu paracklar, kilsiz aynm kay D. Sildi ve kumlu-killi rt az miktarda kil boyutlu malzeme (yumuamaz cinsten) E. Yumuayan veya dk sartnmell kil mineralli rt, rnek olarak kaoliinit, tak, eli, grafit vb az miktarda ien killer (rt tabakas srekstz, kalnl 1-2 mm daha az olunca b. 10 cm kesme ile kaya yzeylen temas ediyor F. Kumlu patac klar, kiLg aYn ms kaya vb G. Yksek derecede a r konsolide yumuamayan cinsten kil mineralieri dem delgulan (srekli 5 mm den ince) H. Orta veya az derecede a r konsolide kil, yumuamayan cinsten kil mineralli den dolgulan (srekli 5 mm den ince) J. ien Idi deri dolgulan, montmorillonit gibi (srekli 5 mm den ince), la 'nn deeri ime zellii gsteren kil boyutlu ien malzemenin % miktarma ve temas artlarna baldr e. Kesme oldu!u zaman ekelm cidar da temas ok K. Aynm veya ezilni L. BN eler bantlar veya krlm kaya veya kil M. Bak G H J. maddeleri N. Sildi veya kumlu kil az miktarda ince taneli malzeme blge veya bant O. Kaln srekli kil blge veya bantlan (kil artlar in) P. G, H. J. maddelerine bak

J ,. 0.75 1.0 2.0 3.0 4,0

dere c

25-35 25-30 20-25 8-10

4.0 6.0 8.0 8.0-12 6.0 8.0 8-12

5.0

25-30 16-24 12-16

6-12 6 24 6-24 6-24

10-13 13-20

79

zetle, yukarda belirtilen aklamalarn nda tnelcilik niteli i belirteci Q-says a ada v.erilen deiken n bir fonksiyonudur: 1. Blok boyutlar 2. Bloklar-aras rnakaslama dayan rm 3. Etken geril ne (RQD/J) (Jr/Ja) (1,,./SRF)

Tneicilik Niteli i Belirtec n (Q) kullanarak kamp n me,kanik davran n ve tahlrnat gerektirip gerektirmedigini bulabilmek iin Barton, Lien ve Luncle e deer boyut(De) olarak adland rd klan yeni bir kavram tan miamlardr. Edeer boyut, kaz ap nn, tavan a klnin veya kaz yksekli inin kaz tahkimat oran (ESR) na blm olarak tan mlanmtr:
D `

Kazgeniigi , up veyapicsekl gi(m)

Kaz tahkimatoran

kaz tahkimat orarmn kaznn kullanm amac ve sresi ile kabul edilebilir duraylilik derecesine gre Tablo.21 cleki de erleri almas ongrlmtr.

Tablo.21. Kaz tipi ve ,SR de erleri Kaz Tipi A. Geici maden kazilar B. Dey kuyular 1. Dairesel kesitli 2. Dikdrtgen ve kare kesitli C. Kalc maden kazlar , hidrolik santral cebri tnelleri (ok yksek basn olanalar hari), pilot(klavuz) tneller, bacalar ve byk-geni kazlar iin giri _galerileri :D. Yeralt depolar, su artma tesisleri, tali karayolu ve demiryolu tnelleri, giri (yalclam) tnelleri E.Yeralt hidrolik santralleri, ana karayolu ve demiryolu tnelleri, snaklar, giri azlar ve kavaklar F. Yeralt nkleer santralleri, demiryolu ve metro istasyonlar, spor ve halka ak tesisler, yeralt fabrikalar, ESR 3-5 2.5 20 16

.3 1.0 0.8

Kaz tahkimat oran , kaya ey dizaynnda kullan lan emniyet katsay snn tersi anlam na gelmektedir. ekiI.68 edeer boyut, De ile tnelcilik belirteci Q ve iksa ihtiyac arasndalci ili kiyi aldamaktad r. Bu ekilden elde edilen deiik iksa snflar iin nerilen tahkimat sistemleri tablo halinde dzenlenmi tir.

80

Son der.zaylf ok fazla zay

100

ok zay f 1Zayf Orta

ok ok fal Son d. Saia- sala sala sala : -----4----

___-10 o
37
r2,

35

32

28
27

24 23
2

___....__,I_z,-7--16 _ -T-t 20 _,--- , s " 6--19 __ ------_10---_,,, ----14-- -r- - -" -5:- - - - .- "<1

_ ------I---31 34

17 --

36

0. 1

0.001

0.01

.... 1.0 10 0.1 KAYA KOTLES KALI-ESI, Q

__

100

1000

eki1.71. Q snflarna sistemine gre e deer boyut, Q says ve iksa sistemi arasndaki

Q ve ESR deerleri bilindiinde iksasz durma a klnn en yksek deeri (Smax) aadaki eitlikten hesaplamr: = 2(ESR)Q" Q ve kalc tahkimat basnc 1>, arasndaki ililci:
p r

2O
r

Eer, sreksizlik takm says ten az ise: 211 =

T 3

RMR ve Q snflamas arasndaki, eitli lkelerde yaplan aratrmalardan elde edilen 117 veriye gre ilikiler ekil:72 de ve a adaki e,itlik ile verilmitir. RMR= 9 ln Q + 44

81

Son der.zay f ok fazla zayl ok zayf 100 NOL GEOIvlEKANIK, HINDISTAN -VE DIER ARATIRMA SONULA RININ NOKTA DA ILIM ARALII --..., '',..

I_Zayf1i. Orta-1 1Saglam

ok -f-a on de

p-ka

_ O 60 80 1+1 40

RMR 91nQ

;14 20

* 44 _I
100
1000

o
0.001

0.01

t
0.1 10 KAYA KTLESI KALITESI, Q

ekil.72 RMR ve Q saylan arasndaki ilikiler (Bieniawski 1976, Jethwa ve di .,1982)

rnek: Orta derecede ayri m mani ierisinde a lacak olan 5.30 n geniliindeki ana naldiyat galerisine Q-Sistemini uygulayarak bu galeri iin gerekli iksa tipini belirleyiniz. 1. Arazide toplanan veriler de erlendirilerek, orta derecede ayn m marr biriminin zelliklerini belirleyen a adalci saysal deerler bulunmu tur: Arazide elde edilen veriler a. RQD : 55-87 aras nda deimekte b. J, c. d. J, : 3 eklem takm var : dz dalgal : az derecede yzey ayrmas var, kun ve silt kapl : kun 5 -> 1 Deiskenin say sal deeri 65 9 2

e.4,

f SRF : makaslama zonu var 2. Q= (RQD/J)(4/4)(4/SRF) = (65/9)(2/2)(1/5) = 1.45 3. Edeer Boyut = Galeri A kl / ESR = 5.3 m/1.6 = 3.31 m

82

4. Sinax= 2(F,SR)Q" 2(1.6)(1.45).4 -- 3.71 m Alacak galerinin geni lii 5.3 m iksasz durma a kl = maksimum deerinden 3.71 m den byk oldu u iin bu galeride iksa kullanmak gerekir. 5. Q=1.45 ve edeer boyut=3.31 m iin iksa sn f 21 olarak elde edilir. 6. Tablo 5.12 den talkimat dzeni (21c) a ada gsterildi i ekilde belirlenir. Gerdinnesiz, imentolanm kaya saplamalan, 1 m aral kl, 2.5 m uzunluunda Kaya saplamalann n uzunluu aadalci eithIcten bulunmaktad p: L 2+0.15 B/ESR bu eitlilcte B, galeri a ld n gstermektedir. rnek problemde kaya sapiamasmn uzunlu;z6,11, 5.3 In lik galeri iin u ekilde hesaplanmtr. L = 2+0.15(5.3)/1.6 L-2.5 m.

KAYNAKLAR Ataman, T., 1982, Kaya Mekani ine Giri, ODTCJ Mh. Fak. ,Ankara, 239 s. Attawel, P., B. & Farrner, I., W., 1976, Prir ciples of Engineering Geology, John Wiley & Sons, New York, p 1045. Barton, N., Lien, R., and Lunde, J., 1974, Engineering Classification of Rock Masses for the Designe of Tunnel Support, Rock Mechanics, 6, pp.189-234. Bieniawski, Z.,T., 1973, Engineering Classification ofJointed Rock Mass, Trans. S. Afr. Inst. Civ. Eng. 15, pp. 335-344. Bieniawski, Z.,T., 1989, Engineering Rock Mass Classifications, University Park Pennsylvania, p 237. Bell, F., G., 1992, Engineering in Rock Masses, Butterwort-Heinemann, Oxford, p 580. Beli, F., G., 1993, Engineering Geology, Blackwell Scientific Publications,London, p 359. Cecil, O.S., 1970, Correlation of Rockbolts-Shotcrete Support and Rock Quality Pararneters in Scandinavian Tunnels, Ph. D. thesis, University of Illinois Urbana, 414 pp. :Deere, D. U., 1963, Technical descr ption of rock cores for engineering purposes, Rock Mech. Eng. Geol., 1, 18. Deere, D. U., R. B. Peck and H. Parker, J.E. Monsees,, and B. Schimidt., 1970, Design of Tunnel Support Systems, High. Res. Rec., no. 339, 1970, pp. 26-33. Deere D. U. ve Miller, R.P., 1966, Engineering classification and index properties for intact rock , Air Force Weapons Lab. Tech. Report, AFWL-TR-65-116, Kirtland Base, New Mexico. Duncan, N., 1969, Engineering Geology And Rock Mechanics, Volum I & II, Leonard Hill, London, p 270 Erguyanl, K., 1978, Mhendislere Jeoloji, stanbul, 295 s.

Erguvanl , K., 1994, Mhendislik Jeolojisi, Se yay n, Istanbul, 590 s. Franklin, J. L., Broch, E. ve Walton G., 1971, Logging the mechanical caracter of rock., Transections of the Instaution of Mining and Metallurgy, 81, Mining Section, Al9. Goodman, R.,E., 1989, Introduction to Rock Mechanics, John Wiley & Sons, New York, 562 p.

84

Goodman, R., E., 1993, Engineering Geology, John Wiley & Sons, New York, p 412. Gle, K., 1980, Mhendislikte Jeoloji, Sakarya DNIMA, No 4, stanbul, 296 s. Hoek, E., & Bray, J., W., 1991, Kaya ey Stabilitesi, ev: Pa amehmetoglu, A., G., Czgenoglu, A. ve Karpuz, C., TMMO Yay niknkara, 357 s. Hunt, R., E., 1986, Geotecnical Engineering Analysis And Evaluation, McGraw-Hill Book Company, New York, p 729 K l, R. and Yavuz. ., 1994, Relationship between geotechnical properties of the Antalya (Turkey) travertine. Bull, of IAEG, 50, pp. 43-50, Paris.

K l, R., 1995 a, Geomechanical properties of the ophiolites and alteration degree of diabase (ankm/Turkey). Bull. of IAEG, 51, pp. 63-69, Paris. Kl , R., 1995 b, The degree of aiteration and geomechanical properties of diabase in the Ankara ophiolithic melange, Turkey, Environmental & Engineering Geoscience, Vol.I, No.3, Fall 1995, pp.341-351. Lauffer, H., 1958, Gebirgsklassifizierung fr den Stollenbau, Geol. Bauwesen 74, pp 4651. Obert, L. & 'Duvall, W., I., 1967, Rock Mechanics and the Design of Structures n Rock, John Wiley & Sons, New York, p 650. nalp, A., 1982, in aat Mhendislerine Geoteknik Bilgisi, KTI:1, in aat- Mimarlk Fakltesi, No 187, Trabzon, 593 s. Pacher, F., Rabcewich L. and Golser, J., 1974, Zum der seitigen Stand der GebirgsIdassifzierung in Stollen und Tunnelbau. Proc. XXII Geomech. Colloq. Sal burg, pp51-58. Stacey, T., R. & Page, C., H., 1986, Practical Handbook for Undergraund Rock Mechanics, Series on Rock and Soil Mechanics Vol. 12, Printed in the Federal Republic of Germany, Germany, p 144. Talobre, J., Martin, b.,0., 1970, Kaya Mekanigi ve in aat ilerinde Tatbikat' ev:Tannyerdi, ., DS, Ankara, 442 s. Tarhan, F., 1989, Mhendislik Jeolojisi Prensipleri, KT Ii, Trabzon, 384 s. Terzaghi, K., 1946, Rock Defects and Loads on Tunnel Support, Rock Tunneling with Steel Supports, ed. R.V. Proctor and T.Withe, Commercial Shearing Co., Youngstown, OH, pp. 15-99

85

Trk, N., 1990, Kayalarn Dayan m in nerilen Arnpirik Bir Yntem, 2. Ulusal Kaya Mekanigi Sempozyumu, ODT, Ankara, 389 s.
Ulusay, R., 1982, ev Stabilite Analizlerinde Kullan lan Pratik Yntemler ve Jeoteknik

al malar, MTA, No 25, Ankara Ulusay, R., 1989, Pratik Jeeoteknik Bilgiler, Teknomad Yay nlar, Ankara, 244 s. Vardar, M., 1979, Yeralt Kaya Yaplar Mekaniinde Yeni Avsturya Tnel Ama Ynteminin Ana ilkeleri, Ankrajlar ve Boyutlandr lmasl, DSI, Ankara. -nal, E. ve Tutluo lu, L., 1986, Kaya Mekanigi Ilkeleri, ODT Maden Mhendisli ,i Blm Maden letme Anabilim Dal Seminerleri, Seminer No: 6, Ankara, 223 s. Wickham, G.E., Tiedemann H.R. and Scinner E.H., 1972, Support Determination Based on Geologic Predictions, Proc. Rapid Excav.Tuneeling Conf., AIME, New York, pp 43-64. Williamson, D.A., 1984, Unified Rock Classification System. Bull. Assoc. Eng. Geol. 21(3), pp. 345-354. Yzer, E., ve Vardar, M., 1986, Kaya Mekani i, T, Maden Fakltesi, stanbul, 187 s. Yzer, E. ve Zanbak, C., 1974, Jeolojide Deneysel Kaya Mekani i, zarkada Matbaas, IT, Say 998, Istanbul, 436 s.

86