AYRIK SSTEM KANALZASYON SSTEMLERNN PROJELENDRLMES Bir yerleim blgesinin kanalizasyon ebekesinin yaplabilmesi iin bu beldenin basnl ime

suyu ebekesine sahip olmas, akn gerekleebilmesi iin yeterli debinin toplanmas ve projelendirmede dikkate alnacak gelecekteki nfusun iskan edilecei bir imar plannn bulunmas gerekir. Kanal denecek veya denmeyecek sokaklar; mevcut durumlar, imar durumu, sokak genilii, oluacak kullanlm su debisine gre belirlenir. Sokak genilii, her trl nleme ramen inaat yapmaya uygun olmayan, evredeki binalarn zarar grmesi sz konusu olan, ak iin gerekli debiyi oluturmayan, halen mevcut olup imar plannda bulunmayan sokaklara kanalizasyon borusu denmez. skan halinde olup imar planna uymayan sokaklardan sadece kendi kullanlm sularn tayacak ekilde kanal a geirilir. Kanalizasyon projeleri beldenin 35 yl sonraki gelecek nfusu dikkate alnarak dzenlenir. Halen yerleim halinde bulunan yerler birinci kademe, sonra yerleime alacak yerler ise kademeli olarak ina edilir. Ancak, birinci kademe olarak inaat yaplacak kesimlere gelecekte ina edilecek kesimlerden st debi gelmesi sz konusu ise bu durum gz nnde bulundurulmaldr. Bir kanalizasyon projesinin hazrlanabilmesi iin ncelikle bir planlama raporunun hazrlanmas gereklidir. PLANLAMA RAPORUNUN HAZIRLANMASI Bir planlama raporunda aada belirtilen konular detayl olarak incelenir. 1.Corafi Durum Proje yerinin lke iindeki konumu, hangi corafi blgede bulunduu, komu yerleim yerleri (il ve ileler), deniz seviyesinden ykseklii, kara ve demiryolu a zerindeki konumu, geim kaynaklar, hayat seviyesi, gelime olanaklar vb. zellikler belirtilerek proje yerinin tantm yaplr. 2. Toporafik Durum Proje yerinin genel toporafik zellikleri halihazr durum ve imar plan zerinden incelenerek ana toplayclarn yerleri, kanallarn ak ynleri, artma tesisi yerinin konumu, gerekli ise pompa istasyonu veya istasyonlarnn yerleri belirlenir. 3. Jeolojik Durum Beldenin genel jeolojik yaps hakknda bilgiler verilir. Kanal gekileri ve kanal a zerinde gerekli pompa istasyonu vb. yerlerin konumlar da dikkate alnarak sondaj ukurlar alr ve/veya daha nce blgede yaplm sondaj verileri kullanlmak suretiyle kaz asndan

gerekli nlemler ve zeminin emniyetli tama gc belirlenir. Keif hazrlanmasnda kullanlmak zere zemin klas yaplr. 4. klim Kanalizasyon projelerinin hazrlanmasnda iklim zellikleri nemli yer tutar. Gz nnde tutulmas gerekli iklim zellikleri; a) Yalar Yalarn cinsi (yamur,kar vb), yl iindeki dalm, ortalama yllk ya, ksa sreli saanak yalarn iddet, sre ve yinelenme saylar belirlenir. Bu deerler, zellikle birleik sistem kanallarn boyutlandrlmasnda nemlidir. b) Hakim rzgar yn ve hz Artma tesisi yerinin seiminde ve atk sularn artldktan sonra gl ve ky sularna boaltm sz konusu ise ortamdaki akntlarn yn ve hzlar zerinde rzgar nemli rol oynadndan rzgar verilerinin analiz edilerek rzgar gl oluturulmas ve bunun matematik model almalarnda kullanlmas gereklidir. c) Scaklk ve don derinlii Don derinlii, minimum kaz derinliinin belirlenmesinde, scaklk ise artma tesislerinde ve alc alc ortam (nehir, gl ve ky sularnda) ierisindeki biyokimyasal reaksiyonlar asndan nemlidir. 5. Akarsular Artma sonras, alc ortam olarak kullanlabilecek akarsularn minimum, ortalama ve maksimum debileri DS ve EE lmlerinden yararlanlarak belirlenir. Dearj sonras seyrelme oran en dk minimum debide olacandan akarsuyun minimum debisi su kalitesi asndan nemlidir. Akarsudaki minimum ve maksimum su seviyeleri ise dearj kotunun belirlenmesi asndan nemlidir. Ayrca, akarsuyun ak aasnda ne amala kullanld, uygulanacak artma veriminin belirlenmesinde ve tipinin seiminde nemli rol oynar. 6. Gl ve denizler Blgedeki gl ve denizlerin alc ortam olarak kullanlp kullanlamayacaklarn belirleyebilmek iin bu ortamlarn kullanm amalar gz nnde tutularak doal artma yeteneklerini gemeyecek ekilde kirlilik yklerinin belirlenmesi buna gre artma tesisi tipinin, artma veriminin, dearj yerinin ve kotunun seilmesi gerekir. Bu amala ncelikle, ortamn hidrodinamik yapsn belirlemek amacyla yeterli sayda lmle kalibre edilmi matematik modeller kullanlarak ortamdaki akntlarn yn ve hzlarnn belirlenmesi gerekir. Daha sonra ortamdaki hidrodinamik yapy, kirlilik yklerini, reaksiyon parametrelerini ieren su kalitesi modelleri kullanlarak olas su kaliteleri tahmin edilir ve farkl rzgar ynleri ve kirlilik ykleri altnda dearj noktasnn yerleri deitirilmek suretiyle en uygun zmn bulunmasna allr.

8. Mevcut (halihazr) durum ve imar durumu Mevcut yerleim durumu imar plan zerinde ilenerek aralarndaki farklar belirlenir. Mevcut yaplama durumu dikkate alnarak birinci kademede ve daha sonra ina edilecek ksmlar belirlenir. Boyutlandrmada kullanlacak debilerin belirlenmesi iin mevcut yerleim ekli (bitiik, baheli, blok nizam vb) ve nfus younluklarnn belirlenerek younluk katsaylar belirlenir. 9. Gelecek nfus Yerleim yerinin gemi yllardaki nfus saymlar dikkate alnarak nfus art yzdesi ; p= ( a Ny Ne 1) * 100

hesaplanr. Burada; Ny : Yerleim yerinin yeni (son) nfus saymn, Ne : Yerleim yerinin eski nfus saymn, a : Yeni ve eski nfus saymlar arasndaki yl saysn, p : Nfus art yzdesini gstermektedir. ller Bankas Ynetmeliklerine gre; p<1 ise p=1 1<p<3 ise p nin hesaplanan deeri, p>3 ise p=3 alnr.
35+ n

N g = N y (1 + 100 ) Burada;

Ng : Gelecek nfusu, n : Proje yl ile son nfus saym arasndaki yl saysn gstermektedir. Ancak blgede; sanayi, turizm ve askeri amal yaplmas ngrlen yatrmlar ve imar plan gz nnde tutularak, ller Bankas onay ile p>3 deeri kullanlabilir veya hesaplanan nfusa belirli bir ek yaplr.

10.

me suyu durumu

me suyu ebekesinin ne zaman yapld, yeterli olup olmad, kii bana gnlk su kullanm gibi konular incelenir ve ime suyu yeterli deilse gerekli neriler yaplr. Kii bana su kullanmnn belirlenmesinde belediye sular idaresinin kaytlarndan ve mevcut projeden yararlanlabilir. Bu konuda, ller Bankasnn ngrd kii bana gnlk su kullanm miktarlarndan da yararlanlabilir. 11. Binalarn bodrum derinlikleri mar plannda ngrlen bodrum saylar, derinlikleri ve ne amal olarak kullanlacaklar (depo, snak, garaj vb) belirtilir. Daha sonra bu deerler, minimum kaz derinliklerinin belirlenmesinde veri olarak kullanlr. 12. Yol kaplamalar ve genilikleri

Yol kaplamalarnn cinsi kaz almalarnda ve inaat sonras yolun eski haline getirilmesinde ve birleik sistem kanalizasyon sistemlerinin boyutlandrlmasnda nemlidir. Yol genilikleri ise kaz almalarnn gvenlii ve yol geniliine bal olarak kanal saysn ve cadde zerindeki konumunu belirlemek iin gereklidir. 13. zel debiler Fabrika, atlye gibi tesislerin atk sular debi olarak llmeli ve analizleri yaplarak kanalizasyon ebekesine verilmesinin uygun olup olmad aratrlmaldr. Scakl 350 C den yksek olan, yksek asit ve baz zellii gsteren sular ve yksek kirlilik yk olan atk sular kanalizasyon ebekesine verilemezler. 14. Mevcut kanalizasyon ebekesinin ve atk sularn durumu Mevcut kanalizasyon tesislerinin yapl tarihi, projeli olup olmad incelenmelidir. Mevcut kanal ann geki, boru cinsi, boru ap ve kanal eimi ynnden uygun olup olmad belirlenmeli ve yaplacak projede uygun grlen ksmlar deerlendirilmelidir. 15. Yeraltna denmi tesisat Kanalizasyon borusunun cadde zerindeki yeri ve derinliinin belirlenmesi ve inaat srasnda zarar verilmemesi iin mevcut tesisatn (ime suyu, telefon, elektrik vb) cadde zerindeki yeri ve derinlii belirlenmelidir. 16. Salk durumu

Blgedeki salk kurulularn cins ve kapasiteleri, blgede zellikle sudan geen salgn hastalklarn bulunup bulunmad mevcut kaytlardan aratrlmaldr.

17. Malzeme salanmas ve maliyetleri naatta kullanlacak malzemenin (kum, demir, imento, boru vb.) nereden salanaca, proje sahasna hangi yollarla tanaca ve tama maliyetleri belirlenmelidir. Tama yerine antiyede imalatn daha uygun olup olmad incelenmelidir. 18. Mali kaynaklar

Proje ve inaat almalar iin gerekli mali kaynan nereden karlanaca ( yerel olanaklar, kamu destei, kredi olanaklar) aratrlmaldr. Yukarda belirtilen bilgilerden kamu kurum ve kurulularndan alnanlar ilgili kurumlarca, blgeye ait bilgi ve belgelerin doruluklar ise ilgili belediye tarafndan onaylanmaldr. Gerekli belgeler ekte verilerek rapor ierisinde kaynak gsterilerek kullanlmaldr.

2. AYRIK SSTEM KANALZASYON PROJES DZENLEME ESASLARI me suyu ebekesi ile abonelere datlan suyun kullanldktan sonra dzenli olarak toplanmas, evreye zarar vermeyecek ekilde artldktan sonra bir alc ortama verilmesi iin kullanlm sular ve yamur sularn yerleim blgesinden toplayan, uzaklatran sistemlere " kanalizasyon sistemi" denir. Kanalizasyon sisteminde kullanlm sular ve yamur sular birlikte toplanyorsa "birleik sistem", ayr ebekelerle toplanyorsa "ayrk sistem" kanalizasyon ebekesi ad verilir. Her iki sistemin de birbirlerine gre iyi ve kt taraflar vardr. Bu nedenle yerleim blgesinin iklim ve toporafyasna, atk sularn artldktan sonra boaltlacaklar ortamn durumuna, var olan kanalizasyon ve yamursuyu drenaj kanallarnn yerlerine ve kapasitelerine, mali kaynaklara gre uygun olan sistem seilir. lkemizde, genellikle ayrk sistem tercih edilmekte, ncelikle kanalizasyon sistemi ina edilmekte, yamur suyu drenaj sistemleri ise yerleim yerlerinin dk kotlu, takn riski yksek olan blgelerinde yaplmaktadr. 2.1 Kullanlm su debisi (Qkull) Yerleim blgesinin knda kanalizasyon ebekesinde toplanm olan kullanlm su debisi ; Qkull=p1*p2*Qil olarak hesaplanr. Burada; Qil : me suyu iletim debisini, p1 : me ve kullanma suyunun kullanlm su haline gei orann, p2 : Dn sresi orann ( p2=24/Td), Td : 24 saatte ime suyu ebekesine verilen suyun kanalizasyon ebekesine dn sresini gstermektedir. me suyu ebekesiyle datlan suyun bir blm park ve bahelerin sulanmas, cadde ve sokaklarn temizlenmesi vb. ilerde kullanldndan, ime suyu ebekesiyle datlan suyun tm kanalizasyon ebekesine dnmez, ancak; bu deerlerin hesaplanmasnn gl, kanalizasyon ebekesine yeralt veya yamur sularndan olan szmalar gz nnde tutularak emniyetli tarafta kalacak ekilde ller Bankas Ynetmeliklerince p1=1 kabul edilir. Td dn sresi , yerleim yerinin bykl ve yaam biimine gre 8-16 saat arasnda deimektedir. Yaantnn tek dze olduu krsal yerleimlerde Td=8 saatten balayarak sanayinin gelimi olduu, faaliyetlerin gn boyunca yayld byk yerleim birimlerinde Td=16 saate kadar kmaktadr. Ancak, bu srenin her yerleim yeri iin belirlenmesinin

gl gz nnde tutularak ller Bankasnca bu deer Td=12 saat olarak sabit kabul edilmektedir. Buna gre p2=2 olmaktadr.

2.2 Birim kullanlm su debisi (qk) Kanalizasyon projesi yaplacak beldenin her yerinde nfus younluu niform olmad iin su kullanm da niform olmaz. Bu nedenle ebekedeki tm cadde ve sokaklar ayn cinsten ifade etmek gerekir. Bu nedenle birim kullanlm su debisi hesaplanr. Birim kullanlm su debisinin hesaplanmas iin her cadde ve sokan nfus younluu ve arlkl sokak uzunluunun hesaplanmas gerekir 2.2.1 Younluk katsays mar plannda ngrlen nfus younluklar (N/ha), inaat nizam (blok, bitiik, baheli vb), ve kat adetleri gz nnde bulundurularak yerleim blgesinin cadde ve sokaklar gruplandrlr. En az nfus younluuna sahip olan sokak "k=1" kabul edilmek suretiyle dierleri buna gre k=1.5, 2 vb. olacak ekilde belirlenir. 2.2.2 Arlkl sokak uzunluu Her sokan gerek uzunluu ile younluk katsaysnn arpm toplanmak suretiyle kentin Arlkl Sokak Uzunluu hesaplanr.

ASU = L(i) * k (i)

i =1

ebekenin arlkl sokak uzunluu belirlendikten sonra birim kullanlm su debisi (l/s/m) q=
Q kull
i =1 N

L (i ) * k (i )

olarak hesaplanr. Burada; N : ebekedeki kanal saysn gstermektedir.

2.2.3 zel debiler

Birim kullanlm su debisinin (qk) hesabnda, ime suyu ebekesi ile abonelere datlan suyun kanalizasyon ebekesine dnen ksm hesaba katld iin, ime suyu ebekesi dnda bir kaynaktan (rnein bir kuyudan) alnan su kanalizasyon ebekesine dnyorsa bu durum

zel debi veya ek debi olarak dikkate alnr. Bu tr uygulamaya daha ok endstri kurulularnda rastland iin bu debiye ou kez endstri debisi ad da verilir.

2.3 Hesap debisi

Bir kanaln hesap debisi, dendii sokan kullanlm suyu, bu kanala suyunu boaltan st blgedeki kanallarn debisiyle varsa o kanala suyunu boaltan endstri debisinin toplamna eittir.

Q45=qk*L45*k45 + QEnd + qk* (L1*k1+ L2*k2 + L3*k3)

KANAL AININ OLUTURULMASI

Ayrk sistem kanalizasyon ebekesinde kanal ann geirilmesinde; a) toporafya b) boaltm yeri veya yerleri c) ekonomi gz nnde tutulmas gerekli en nemli faktrlerdir.
HESAP N GEREKL N ALIMALAR

1/5 000 veya 1/10 000 leindeki genel ebeke a, daha detayl olarak 1/500 , 1/1000 veya 1/2000 lekli e ykselti erili planda incelenir. lk ilem olarak; kullanlm su ebekesi veya yamursuyu kanallarnn balang ve bitimlerindeki bacalar numaralandrlr. Numaralama ilemi belirli bir sistematie gre ve numaralar tekrarlanmayacak ekilde yaplr. Daha sonra baca ara mesafeleri, kavak kotlar, younluk katsaylar, varsa endstri kurulularnn yerleri ve kanal ana balant yerleri belirlenir. Bu ilemler tamamlandktan sonra, toporafik durumu, artma tesisi yerini ve alc ortama boaltm durumunu gz nnde bulundurarak ak ynleri iaretlenir, ana toplayclarn (kollektrlerin) yerleri iaretlenir. Hidrolik hesaplarda dikkate alnmak zere tipik cadde en kesitleri zerinde bodrum derinlii ve ev balantlarna bal olarak gerekli minimum i srt derinlikleri hesaplanr. naat

maliyetini artrmamak iin bacalarn yerleimine dikkat edilmeli ve gereksiz yere baca kullanlmamaldr.

KANALZASYON EBEKESNN HESABI Kanal eimleri

Planda cadde ve sokaklar boyunca alnm boy kesitlerden yararlanlarak kanal eimleri hakknda bir n fikir elde etmek mmkndr. Ancak, gerek kanal eimlerinin hesaplanabilmesi iin mecra i srt derinliklerinin belirlenmesi gerekir. Mecra i srt derinliklerinin belirlenmesinde ise binalarn bodrum derinlikleri, cadde zerindeki dier tesisatn konumu, trafik yk, uygun ak hzlar ve doluluk oranlarnn salanmas ile bacaya birleen dier kanallarn kotlar rol oynar. Bir kanaln kaz hacmi ve iilik ynnden en uygun denme hali kanal eiminin sokak eimine eit alnmasyla mmkndr. Bu durumda kanal uzunluu boyunca kaz derinlii sabit olaca iin kaz ilemi daha kolaydr. Ancak, bu durum eimin az veya fazla olmas durumlarnda gerekletirilemez. Cadde veya sokak eimi az ise, kanal balangcnda minimum i srt derinlii alnarak, kanala minimum eim verilmek suretiyle kanal sonundaki i srt derinlii hesaplanr. Balangtaki i srt derinlii "h1", sondaki i srt derinlii "h2" ile gsterilirse; bu durumda her zaman h2>h1 dir. Dier bir syleyile; kanal eimi (minimum eim)> sokak eimi alnm olur. Cadde veya sokak eimi az ise, kanal balangcnda minimum i srt derinliiyle balanr, kanala minimum eim verilmek suretiyle kanal sonundaki i srt derinlii hesaplanr. Balangtaki i srt derinlii "h1", sondaki i srt derinlii "h2" ile gsterilirse; bu durumda her zaman h2>h1 dir. Dier bir syleyile; kanal eimi (minimum eim)> sokak eimi alnm olur. Cadde veya sokak eimi fazla ise, kanal balangcnda maksimum i srt derinlii alnr, kanala maksimum eim verilir, bu durumda kanal eimi arazi eiminden daha az olduu iin ilerledike i srt derinlii azalr. srt derinliinin minimuma eritii yerde d (t) yaplarak, baca knda daha byk bir i srt derinliiyle balamak suretiyle devam eder. Balangtaki i srt derinlii "h1", sondaki i srt derinlii "h2" ile gsterilirse; bu durumda her zaman h1>h2 dir. Bu durumda; kanal eimi (maksimum eim)< sokak eimi alnm olur.
Boru cinsi ve zellikleri

Kanalizasyon ebekesinde genellikle beton veya betonarme boru kullanlr. Ancak yeralt suyu seviyesinin altnda kalan kullanlm su kanallarnn birleim noktalarnda szdrmazln salanmas gerekir. Ayrk sistem kanalizasyon ebekelerinde minimum ap 20 cm, yamursuyu kanallarnda ise 30 cm dir. Beton boru iin Manning przllk katsays kullanlm su iin n=0.014-0.015, yamursuyu iin n=0.013 dr. Boyutlandrmada

Manning Forml yerine Kutter forml kullanlacaksa Kutter Formlndeki m=0.35 alnmaktadr.

Forml ve Abaklar

Hidrolik hesaplarda; a) Ganguillet-Kutter forml :

v = 100 (RJ )1 / 2 m
1+
R

b) Manning-Strickler forml :

v = 1 R 2 / 3 J1 / 2
n

formlleri kullanlmaktadr. Ayrca uygulamada Manning formlnn abak veya tablo haline getirilmi ekilleri de tercih edilmektedir. Bu formllerle yar dolu ve tam dolu durum iin hesap yapmak yeterli olmasna ramen dier doluluk oranlar iin hazrlanm tablo ve abaklar kullanlarak hz ve doluluk oranlar hesaplanabilmektedir.
Baca kullanm yerleri

Kanalizasyon ebekelerinde; Kavaklarda, Akmn yn deitirdii yerlerde, Kot deiikliklerinde, Byk eim deiikliklerinde, ki baca arasndaki uzunluk apa gre belli deerleri

getiinde baca kullanlr. Kontrol (muayene), dl (tl) ve ykama bacalar olmak zere tr baca kullanlr.
Kontrol bacalar

Kontrol bacalar; akmn kontrol edilmesini, kanal iinde akan suyun atmosfere ak olmasn ve aerobik koullarda kalmasn ve kanallar tkandnda almasn salayan bacalardr.

Kullanlan boru apna gre maksimum baca aralklar Tablo ........ de verilmektedir.

Tablo

Boru apna Gre Baca Aralklar ap (cm) 20- 55 60-80 90-140 >140 Maksimum Baca Aral (m) 50 70 90 125-150

Dl (tl) Bacalar

Sokak eimlerinin kanallar iin kabul edilen maksimum eimlerden daha fazla olmas durumunda, kanal a zerinde dler yaplarak istenilen eimler elde edilir. D gereken yerlerdeki kontrol bacalarnn giri ve k kotlar arasnda genellikle 2 metreyi gemeyecek ekilde kot farklar dzenlenir. zel durumlarda, gerekli koullar salamak kaydyla 4 metreye kadar d yaplabilir.
Ykama Bacalar

zellikle balang kanallarnda debiler ok az olduu iin akmn gereklemesi iin gerekli su derinliinin ve ak hznn salanmas zordur. Akm hznn 0.5 m/s den kk olduu bacalarda ; dardan su verilmek veya baca ierisinde kullanlm suyu depolamak ve sonra serbest brakmak suretiyle ykama yaplr. Bu tr bacalara ykama bacas denir.

Maksimum, minimum ak hzlar ve eimler

Kanalda kelme olmamas iin ak hznn 0.5-0.6 m/s den byk olmas istenir. Maksimum ak hz ller Bankasnca 2-2.5 m/s olarak snrlandrlmtr. Byk hzlar borunun anmasna ve zellikle debinin byk olduu kanallarda akm ynnn deitii yerlerde byk itki kuvvetlerinin olumasna neden olurlar. Tablo. Boru aplarna Gre Eim Deerleri En az Eim 1:100 1:300 1:500 En Fazla Eim Normal zel Durum 1:15 1:7 1:15 1:25 1:7 1:15 En Uygun Eim 1:50 1:50 -1:150 1:100 - 1:200

Kanal Tr ve Boru ap Ev balantlar D=15 cm Balang kanallar D=20-30 cm Tali kanallar D=35-60 cm

Ana kanallar D=65-100 cm Ana kollektrler D=100-200 cm

1:1000 1:3000

1:50 1:75

-----

1:200 - 1:500 1:300 - 1:750

Minimum ve maksimum doluluk oranlar

ller Bankas Ynetmeliinde kullanlm su kanallarnda; minimum doluluk oran (h/D=0.1), maksimum doluluk oran(h/D=0.60) ngrlmektedir. Ancak yeralt suyunun bulunmad, evlerden yamur sularnn kanala gelmeyecei bilinen yerlerde doluluk oran 0.80 e kadar artrlabilmektedir. Kanallarn ksmi dolu olarak hesaplanmasnn sebepleri unlardr; Yeralt suyundan kanala szmalarn olabilecei, Kullanlm sularn zamanla ayrarak metan ve hidrojen slfr gibi gaz oluturmas, Kullanlm sularn kimyasal yapsndan dolay kanal kapasitesinin zamanla azalmas, Gelecekte su kullanmnn ngrlen deerlerden fazla olmas.

Maksimum hendek derinlii

Maksimum kaz derinlii 4 m dir. Kaz masraflarnn dk tutulmas iin kanallarn fazla derine denmemesi gerekir. Kaz derinlii arttka, hendek kenarlarnn kendini tutmas gleir. Bu durumda hendein gmemesi iin ya iksa yapmak, yada hendek evlerini yatk yapmak gerekir. Her iki durumda da inaat maliyeti artar. Ayrca, hendek derinlii arttka yeralt suyu da sorun olur.

YAMUR SUYU DRENAJ SSTEMLERNN PROJELENDRLMES 1. GENEL BLGLER

Su yaplar boyutlandrlrken; belli bir deerdeki debinin ka ylda bir tekrarlanacann veya alacann bilinmesi; takn koruma yaplarnn ve baraj dolu savaklarnn boyutlandrlmas, kentsel blgelerdeki yamur suyu drenaj kanallarnn veya birleik sistem kanalizasyon ebekelerinin boyutlandrlmas asndan son derece nemlidir. Konuyla ilgili temel kavramlar aada ksaca tanmlanmaktadr.
Yamur sresi : Yamurun balangc ile bitimi arasnda geen sredir. Ya iddeti: Birim zamanda den yamur miktarna ya iddeti denir. Bir "t" sresinde bir yzeye den yamurun ykseklii (H), buharlama ve szma vb. kayplar olmayacak ekilde llrse, yamurun idddeti (I), mm/dak olarak;
I = H (m m) t ( dak )

olarak ifade edilir. Yan iddeti bilindii zaman birim alandan oluan debi (l/s/ha); 166.67*I olarak hesaplanabilir. Bu deer yamur verimi olarak adlandrlr. Sresi ve iddeti eit olan yamurlarn oluum periyoduna ( ka ylda bir olutuuna) yinelenme sresi denir.
N ylda bir gelen debi, N ylda bir yaan ya: 100 yllk, 500 yllk veya 1000 yllk bir debiye gre; bir barajn planlanmas belirli bir yklma olaslnn nceden kabul edilmesidir. Kentsel blgelerde yamur suyu drenaj sistemlerinin 2, 5, 10, 25 yl gibi bir yinelenme sresine gre boyutlandrlmas ise; seilen sreden daha uzun yinelenme sresine sahip yalarn yapaca zararlarn nceden kabullenilmesidir. 2. YAI DDET-SRE-FREKANS BAINTISI

Yerleim blgelerindeki, yamur suyu drenaj kanallar veya birleik sistem kanalizasyon borularnn boyutlandrlmas ve bu sistemler zerindeki pompa istasyonlar, su tutma hazneleri ve yan savaklarn optimum ekilde boyutlandrlmas iin ya iddetinin, ya sresi ve frekansna gre nasl deitiinin bilinmesi gerekir. Dier bir deyile seilen projelendirme sresi ierisinde hangi iddetteki yalarn beklendii ve bu yalarn oluturaca akmlarn nceden belirlenerek yamur suyu drenaj ebekelerinin buna gre boyutlandrlmas gerekir. Ksa sreli sanak yalarn iddet-sre-frekans ilikisi;

KT a I = tb

(1)

eklinde bir fonksiyonla, yeterli duyarllkta analitik olarak ifade edilebilmektedir (Bayazt, 1974 ve Diler, 1979).

Burada; T t a, b, K I : Yinelenme sresini (yl), : Ya sresini (dak), : Blgeye ait katsaylar, : Ya iddetini (mm/dak)
f =

gstermektedir. Frekans ise

1 olarak tanmlanmaktadr. T

(1) bantsndaki bilinmeyenler grafik veya analitik yntemle hesaplana-bilir. Bunun iin; (1) bantsnn dorusal hale dntrlmesi gerekir.

lo g I = lo g K + a lo g T b lo g t
Her Ti, ti ifti iin bir Ii deeri elde edileceinden (2) denklemi;

(2)

lo g I = lo g K + a lo g T b lo g t
eklinde yazlabilir.

(3)

N rasat sresini gstermek zere I=1,2,3,....., N deerleri iin (3) denklemi yazlrsa bir lineer denklem sistemi elde edilir. X1i X2i Yi o 1 2 : : : : : : log Ti log ti log Ii log K a b

dnm ile;

Y1 1 X 11 1 X 12 Y 2 . . . . = . . . . . YN 1 X 1 N

X 21 o 1 X 22 2 . 1 . + * . . . 2 . X 2 N N

(4)

(Nx1)

(Nx3)

(3x1) (Nx1)

veya matris gsterimiyle;

[ Y ] = [ X ] [ ] + [ ]
K=10
O

(5)

yazlabilir. Bu dorusal denklem sisteminin zmyle o , 1, ve 2 deerleri bulunur. , a=1, b=2 ters dnmyle de (1) denklemindeki bilinmeyenler hesaplanr. Bu

amala gelitirilen bir bilgisayar program yardmyla Ege Blgesi iin ya-iddet-srefrekans bantlar elde edilmitir (Karahan, 1987). Denizli Meteoroloji stasyonun lmleri kullanlarak; Denizli merkezi iin ya-iddet-srefrekans bants;

2.664 * T I= t 0.603
olarak elde edilmitir.

0 .310
(6)

ekil 1. Denizli Ya-iddet-Sre-Frekans Erisi

3. HESAP DEBLERNN BULUNMASI

3.1 Yinelenme ve Hesap Yamuru Sresinin Seimi Yamur suyu veya birleik sistem kanallarn boyutlandrlmasnda esas alnan yamura hesap yamuru ad verilir. Hesap yamuru uzun sreli gzlemlerden ekonomik koullar dikkate alnarak seilir. ok byk iddetli yalar hesap yamuru olarak seilirse, takn riski azalr buna karlk drenaj ebekesinin maliyeti artar. Kk iddetli yalar seilirse boru aplar kk kar, sistemin maliyeti der buna karlk takn skl ve verdii zararlar artar. Takn koruma sistemlerinin maliyeti, proje, inaat ve iletme olmak zere kalemde toplanabilir. Faydas ise; nledii zarardr. Projenin, fayda ve masraflar karlatrlarak optimum bir zme gidilir. Hesap yamurunun yinelenme sresi (T), yerleim merkezinin byklne gre aadaki ekilde seilebilir. Tablo 1: Yerleim Yeri Byklne Gre Yinelenme Sresi Yerleim Yeri Kr yerleimleri ve kk kasabalar Kasaba ehir Byk ehir Tablo 2: Hesap Yamuru Sresi Eim Durumu Byk eimli yerler Orta eimli yerler Az eimli yerler Hesap Yamuru Sresi (dak) 5 10 15 T (yl) 0.5 1-2 2-5 5-20

Ya sularnn hesap edilecek kesite gelmesi iin geen sreye toplanma sresi denir. Toplanma sresi: giri sresi+ak sresi olmak zere iki bileenden oluur. Toplanma sresi ve ya sresi arasndaki ilikiye gre;
a) Yamur sresi toplanma sresinden bykse;

Yamur suyu kanallarnn debisi, yan balangcndan itibaren sfrdan balayarak artar. Tm alann sular, incelenen kanala ulacaya kadar bu art devam eder ve bir maksimum deere eriir ve yamur sresince maksimum debi gemeye devam eder. Yamur durduktan sonra kesitten geen debi zamanla azalr ve sfr olur.

b) Yamur sresi toplanma sresinden kkse;

Toplama havzasnn uzaktaki noktalarna den ya sular, istenilen kesite ulamadan ya kesilirse, uzaktaki noktalarn sular gelinceye kadar yakn blgelerin sular kesitten gemi olacandan su veren alan toplam alandan daha kk olur. Bu durumda sresi toplanma sresine eit bir yamurun debisi esas alnarak boyutlandrma yaplr.
c) Yamur sresi toplanma sresine eitse;

Yan balangcndan itibaren tm alann sular incelenen kesite gelinceye kadar debi sfrdan balayarak artar, bir maksimum deere eriir ve bundan sonra zamanla azalarak sfr olur. 3.2 Ak Katsays Bir kanaln toplama havzasna den yan tamam kanala ulamaz. Bir ksm buharlar, bir ksm yzeysel ukurlar doldurur, bir ksm szar; dier ksm ise kanallara ular. Ak katsays 0 ve 1 arasnda deien bir katsaydr. Bykl aadaki faktrlere baldr. Yzey kaplama cinsi Toprak cinsi ve zemin zellikleri Bitki rts Yzey eimi Yamurun sresi Yamurun iddeti Blgenin iklimi Hava scakl ve nem oran

Tablo 3: Kaplama Cinsine Gre Ak Katsaylar Kaplama Cinsi Metal kapl atlar Kiremit kapl atlar Deiik rtl atlar Asfalt yzeyler ve szdrmaz kaplamalar Derzleri szdrmaz ta kapl yzeyler Derzleri yaltlmam yzeyler Ta kapl yollar akl yollar Kaplamasz yzeyler Park ve baheler Ak Katsays 0.70 - 0.95 0.85 - 0.90 0.50 - 0.80 0.85 - 0.90 0.75 - 0.85 0.50 - 0.70 0.25 - 0.60 0.15 - 0.30 0.10 - 0.20 0.00 - 0.15

Tablo 4: skan Durumuna Gre Ak Katsaylar

skan ekli ok youn Youn Orta youn Seyrek Baheli evler Baheler, spor alanlar Parklar, ormanlar

Yap yzdesi 50 40 30 20 10 0 0

alan Nfus younluu Ak katsays (N/ha) C 400 - 800 0.60 - 0.85 250 - 350 0.50 - 0.65 150 - 200 0.40 - 0.55 100 - 120 0.25 - 0.45 60 - 90 0.20 - 0.30 0.05 - 0.20 0.00 - 0.10

Tablo 1 ve 2 den yinelenme ve hesap yamuru sresi seildikten sonra bu deer ya-siddetsre-frekans bantsnda yazlarak ya iddeti hesaplanr. Tablo 3 ve 4 yardmyla ak katsays belirlenir. Boyutlandrlacak kanallarn beslenme alanlar imar planlarndan hektar cinsinden bulunarak kentsel blgelerin ve kk havzalarn drenajnda kullanlan Rasyonel Forml yardmyla debi hesaplanr.

Q = 166.67 * C * I * A
Burada;

(7)

Q: debiyi (l/s), A: alan (ha), I: ya iddetini (mm/dak), C: ak katsaysn gstermektedir.

4. YAMUR SUYU KANALLARININ BOYUTLANDIRILMASI

Yamur suyu drenaj kanallar minimum ap 30 cm, doluluk oran maksimum % 80 olacak ekilde Manning veya Kutter formlleri kullanlarak boyutlandrlr. Kanallarn kontrol, temizlenmesi ve havalandrlmas bacalar yardmyla yaplr. Bacalar kanallarn kavak yerlerinde, eim ve apn deitii yerlerde, kanal ynnn deitii noktalarda ve kanal balanglarnda dzenlenir. Ayrca, kavak yerleri arasndaki mesafe maksimum baca aralndan bykse, kanal apna gre 60 - 100 m arayla baca konur. Balang kanallarnda cadde zerindeki debi 80-100 l/s oluncaya kadar kanal denmez, ilk cadde azl bundan sonra yerletirilir. Bundan sonra 300-800 m2 cadde alannn sularn toplayacak ekilde, yol eimine gre 50-80 mde bir cadde azl yerletirilir. Kavak noktalarna yakn yaya kaldrmlarnda cadde azlklar eime uygun ekilde yerletirilerek, yaya kaldrmlarnn mmkn olduu kadar kuru olmas salanmaldr. Yamur suyu drenaj sistemlerinde oluan debiler kanalizasyon borularn-daki debilere gre ok byk olduundan (100-200 kat) boru aplar ar byr bu nedenle doal drenaj olanaklar iyi deerlendirilmeli ve kentsel blge dndaki alanlarn ya sularnn, kent blgesine girii mmkn olduunca nlenmelidir. mar planlar yaplrken kanalizasyon ve yamur suyu drenaj sistemlerinin maliyetini artrmayacak ve mmkn olduunca pompaj gerektirmeyecek ekilde yollar geirilmeli ve takn riski olan blgeler yerleim amal kullanlmamaldr. Kent ierisinde uygun yerlerde geciktirme hazneleri yaplarak boru aplarnn ar bymesi nlenmelidir. yi bir planlama ile bu blgeler ayn zamanda bir dinlenme alan olarak

deerlendirilmelidir. Bylece boru aplarna ek olarak kaz masraflar da byk oranda azalacandan proje maliyetinde nemli bir azalma olacaktr. Binalarn bodrum katlar, imar planlarnda belirtilen amalara uygun olarak kullanlmal sonradan tadilat yaplarak iyeri ve konuta dntrlmemeli veya bu ilemin yaplabilirlii altyap asndan incelenerek gerekli ilemler yaplmaldr. Yap kullanm izni verilirken bu adan durum iyi incelenmelidir. Ayrk sistem kanalizasyon sebekeleri, sadece evsel kullanlm sular toplamak ve uzaklatrmak amacyla yapldndan bu ebekeye binalarn at ve/veya bahelerindeki yamur sular kesinlikle balanmamaldr. Denizlide, yalar srasnda zellikle bodrum katlarn su basmas imar planna aykr olarak bodrum katlarn daireye dntrlmesinden ve binalarn at ve bahe sularnn kanalizasyon ebekesine balanmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, vatandalar basn ve yayn organlar araclyla aydnlatlmal ve konu belediyece sk denetlenmelidir. Yeni iskana alan blgelerde ve kaplamas onarlan blgelerde, yol kaplama cinsleri seilirken szmay nleyici, ak artrc kaplamalardan kanmal ve yap alan yzdesi drlerek kent at ve yollardan oluan bir alana evrilmemelidir. Yamur suyu drenaj ebekesi bulunan blmlerde, yamursuyu ve kanalizasyon borularnn balant asndan kartrlmamasna zen gsterilmeli ve yamur suyu giri zgaralarnn bakm ve temizlenmesi dzenli olarak yaplmaldr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

KARAHAN, H., "Ya iddet-Sre Frekans Bantsnn Bilgisayar Yardmyla Elde Edilmesi", evre "87" Sempozyumu, Ekim 1987, zmir. KARPUZCU, M., Su Temini ve evre Sal, T, 1985, stanbul. MUSLU, Y., Su Temini ve evre Sal, T naat Fakltesi, 1974. SAMSUNLU, A., Su Getirme ve Kanalizasyon Yaptlarnn Boyutlandrma Esaslar, DE Mh.Mim. Fak. Yayn ULUGR, M., Su Mhendislii, alayan Kitabevi, stanbul.