Ortadou Ortadou uygarl zmlemelerine giriirken, ncelikle zihniyet yapsna bakmak gerekir.

tek tanrl zihniyet yapsnn dou ve kklemesi blgenin temel gereklerindendir. Abdullah CALAN Ortadou toplumu, toplumlarn kk hcresidir. Gcn bu niteliinden almaktadr. Kk hcre teorileri toplumlar iin de geerlidir. Kapitalist sistem Amerika kta kltrnden PasifikAvustralya, oradan Hint, in ve Japon kltrne; Afrikadan Rusya-Gney Sibirya kltrlerine kadar yaylma yetenei gstermitir. Bir nevi kltrler ve uygarlklar savan kazanmtr. Fakat Ortadouda 1800lerden beri ok sayda giriime ramen sistemin fethi sz konusu deildir. Belki de dnya savalarndan daha sorunlu geen durumlar yaanmaktadr. Asimetrik savalar da aan eler tamaktadr. Zorlanmalarn temel nedeni ak ki toplumsal dokudan kaynaklanmaktadr. Fransz Devriminin zd krallk ve feodalizmle, Rus Devriminin zd arlk ve feodalizm benzer olup, doku derinlii olmayan bir st yapyla uramlardr. Bu yaplar tehis ve zmeleri yine de byk zorluklar iermitir. Kald ki, bu devrimler st yapda cereyan edip azami kapitalist sistemle btnlemekten kurtulamamtr. Ortadou toplumuna ve st yapsna bu modeller dayatlarak sorunlar zmek urada kalsn, daha da derinletirmekle sonulanmtr. Geriye uygarlklar savann doasn iyi anlamak gerei kalyor. Daha dorusu, Ortadou uygarln bu kadar direngen ve zmsz klan nedir? Neden dnyann bilinen ve mdahale edilen tm uygarlklarnda sonu alnyor da, Ortadou uygarlnda benzer zmler baarl olamyor? Sorunun cevab ana uygarlk gereinde yatmaktadr. Ana ocua deil, ocuk anaya nasl benzemek durumundaysa, bir nevi kendilerinden doduklar ana uygarl da ocuk uygarlklar kendilerine benzetemezler. Kendileri ana uygarla en azndan baz ynleriyle benzemek zorundadr. Yine kk hcre rneine dnersek, ana hcreden tremi tm hcrelerin genetik yaplarn bulmak mmkndr. Ama tremi hcrede ana hcrenin tm genlerini bulmak mmkn deildir. phesiz toplumsal olguyu, biyolojik olgularla ar kyaslamak byk hatalara yol aar. Ama yine de trendleri doru anlamak asndan nemli kolaylklar salarlar. Kapitalist sistem uygarlnn Ortadou uygarlna daha derinlikli ve zgn yaklamas gerei aktr. Ortadou uygarl zmlemelerine giriirken, ncelikle zihniyet yapsna bakmak gerekir. tek tanrl zihniyet yapsnn dou ve kklemesi blgenin temel gereklerindendir. Din sosyolojisinin bu alanda zmesi gereken birok temel konu var. Yine bu abann edebiyat ve dier sanat yaklamlaryla somutlatrlmas gerekir. Blgede hala etkili olan neolitik toplum

deerlerini ayrtrmadan zihniyet haritasn izmek nemli bir eksiklik tayacaktr. Dier yandan iktidarla btnlemi kavim ve din olgularnn alt birimleri olarak youn mezhep, kabile ve aile yaplar halen yaanan bir gerektir. Kapitalizmin yol at zihniyet kalplar blgede adeta krlmaya urayarak anlam bulurlar. Zihniyet kalplarnn kkenlerini tarihin balangcnda, hatta ncesindeki ok tanrllk, mitolojik dnyada, zellikle de Smer mitolojisiyle ilikisi iinde ele almak, birbirine gemi zihniyet rglerini daha iyi anlamamza katk sunacaktr. Ortadoudaki iktidar yaplanmalar da dnyann dier alanlarndan nemli farkllklar gsterir. Sava ve iktidar olgular da zihniyet rglerinden az karmaklk gstermez. Blgenin en eski kurumlarndan olmalarna ramen, sava ve iktidarla toplumsal ve ekonomik yaam arasnda mthi bir kopukluk, paradoks yerlemitir. Karlkl ilikiler en incesinden en kabasna kadar her demagojiye ve baskya aktr. Sosyoloji sosyal bilim de- de zmlenmi olmaktan uzak bir olgu olarak, iktidar ve sava dinsel, etnik, ekonomik, snfsal, siyasal balamlar iinde adeta srlanm gibidir. En soyut tanrsal bir kavramdan en kaba bir cop darbesine indirgenmi haliyle iktidar ve sava zmlemesi doru yaplmadan, Ortadounun gereki bir grnmn elde etmek zordur. Sosyal yap kurumlar ve zellikle aile olgusu en az iktidar kadar karmaklk tar. Ortadou erkei ve kadn zgn bir zmlenmeyi gerektirecek bir karmaklk tar. Genel sosyolojik kalplarla yaplacak bir aile, kadn ve egemen erkek zmlemesi nemli eksiklikler tayacaktr. Siyasal, ideolojik ve ahlaki gereklik en kat ve karanlk yanlaryla erkek ve kadnda yanstlr. Aile kurumundaki elikiler devlet kurumundaki elikilerden az deildir. Aile sosyal bir kurum olmann tesinde anlam olan adeta toplumlarn kara delii gibidir. Kadn mercek altna aldmzda, belki de tm insanlk dramn okumak mmkn olabilecektir. Eer toplumlarn tarihlerinde ve gncelliklerinde adeta birlikte yatp-kalktklar kavramlar doru tanmlayamazsak, yaplacak varsaymlarn aydnlatc deeri hayli dk olacaktr. rnein bir Allah kavramnn sosyal bilim analizi yaplmadan hangi tarihsel dnemi ve toplumu tanmlayabiliriz? Avrupallar ortaa feodalizminden karken, zihniyet dzeyinde en ok teolojiyi, theodiceyi bouna tartmamlardr. Theoyu, yani Allah o denli tartmlardr ki, bundan bilim ve felsefenin ipularn da yakalayabilmilerdir. Theoya inan, kutsallk da youn yaanmtr. Hakl olarak madem bu kadar inanyor ve kutsuyoruz, o halde anlamn da bilmek en doru yaklamdr diyebilmilerdir. Dogmatizmi sarsabilecek dnceyi tartma ve yenilikler getirme cesaretini gsterirler. Ortaadan kta dnsel tartmann temelinde teoloji vardr. Ortada bilim ve felsefe adna var olan dnceler de teolojiyle skca balantldr. nemli olan bu tartmadan rasyonel felsefe ve bilim iin gerekli baz sonular karm olmalardr. slam teologlar ise tartmadan sonu karma yerine, dogmay kutsallatrarak dnceyi dondurmulardr. mam Gazali daha 12. yzyln balarnda felsefeyi mahkm ederek, itihat kapsn da iyice daraltmaya yol aarak, Ortaan karanlklarnda kaybolmasna yol amlardr. Bugn bile bu ynl bir tartmaya cesaret edilmemektedir. Daha dorusu bu yetenek gsterilememektedir. Kald ki, Ortadou toplumlarnda zihinsel derinlik mitolojik aa uzanmaktadr. Mitolojinin en usta yaratclar olan Smer rahip ve edebiyatlarnn yaptlarn tek tanrl dinde gelitirilmi versiyonlar olarak kullanmtr. Hz. brahimi tek tanrl dinin tevhidkurucusu olarak biliriz. Hlbuki kendisi Babil hanedan krallklarnn Nemrut- iinde yetimitir. Halen ans diri olan Urfada Nemrutun yannda bir memur olan babasnn bekilik yapt Panteonda tanr heykelleri topluluu- etki-tepki sonucu bir zihniyet dnm yaad bilinmektedir. O halde Nemrut Panteonunu bilmeden brahimin dinini nasl anlayabiliriz? En deme ilahiyat profesrlerinin bu konudaki sylemi, brahim baltayla putlar krm. Nemrut kzm, kim krd demi; o da byk put krd demi. Nemrut, cansz put nasl krar demi. O da tanr deil mi demi. Bylece srp gider. Masalms bir anlatmdan te deeri yoktur bu sylemin. Nemrut Panteonlarnn dayanaklar olan Smer mitolojisinin sosyolojik zmlenmesi yaplmadan, Hz. brahimin dinsel devrimciliini tanmlayamayz. Onu tanmlayamadka, Hz. Musay, Hz. sa ve Hz. Muhammed dinsel devrimlerini de anlayamayz. Ortadouda o kadar

niversite ve ilahiyat fakltesi, imam-hatip okullar, tarikat ve diyanet kurumlar olduu halde, hibiri sosyolojik bir ilahiyatlk yapmaz. Yapsa sihir bozulur. apka der, kel grnr. Grlecektir ki, tek tanr dncesinin temelinde iki olgu yatar. Doadaki kuvvet birliinin ifadesi olarak ve toplumda ykselen hiyerarik ef ve kral olarak. Yani hkim toplum anlay ve buna bal hkim doa anlaynn en yce ifadesi gelitirile gelitirile, 99 sfatl Allaha kadar ulalmtr. Bu ynl tartma hi yaplmad gibi, gnmzde Hizbullah tanr partisi- adyla tanr dpedz siyasiletii, hatta askeriletii halde, halen gkte aranan bir varlk aldatmacas srp gider. Peygamberlik kurumu da ilahiyatta dogmatik tarzda ele alnr. Toplumsal gelimeyle ba yokmuasna soyut bir anlatma brnr. Hlbuki bir yandan aman-eyh gelenei, dier yandan ykselen krallk otoritesine bal ba yrtmesi olarak vezirlik kurumu bu oluumda etkilidir. Devletle hiyerari gelimesi arasnda yaanan sorunlarda peygamberlik bir zm olarak neet eder. Siyasetle ilgili bir gelimedir. Hem kitlesel, hem eylemsel bir temeli vardr. Bilgelikle siyasal nderlik aras gelimelerde de rol sahibidir. nemli olan, kutsiyeti olsa bile toplumsal gereklikteki yerini aratrmaktr. Byle yaplsa gerekten bazlarnn tarihi kiilikleri daha iyi anlalabilir. Tarihin kendisi de aydnlanr. Dogmatik anlatm her iki yn de karanlkta brakr. Benzer birok teolojik kavram kutsiyet anlamnda ayn karanlk hizmeti grr. Cehennem, cennet kavramlar bu anlamda daha da arpcdr. Kkenleri Smer mitolojisine kadar gider. Snfl toplumun ykseliiyle ba aktr. alan snflarn dzeni ou durumda cehennemi -kelime olarak bugnk Lbnanda Hinomun yeri; kt, pis, le deresi gibi yer- andrrken, art-rn gasp edenlerin yaam yeri ise giderek cennet misali olur. Bu rnekleri oaltmak yerine sosyal-bilim analizlerinde aydnlatmak nemlidir. Ortadou dncesinde hala mitolojiyle din arasndaki ayrm bile tartlmamtr. Kald ki, mitolojinin kendisi de yorumlanmamaktadr. Sylencedir denilip bir tarafa braklyor. Hlbuki bu dnce tarz binlerce yl halen yaadmz toplumlarn hafzasn igal etti. Binlerce yllk temel dnce formu oldu. Toplumlarn maddi yaamnn sembolik ifadesinin iirsel anlatm olarak kendisinden sonraki tm din ve edebiyat biimlerini etkiledi. Kavramlarn mitolojiden almayan hibir din ve edebiyat yoktur. Mitolojiyi efsaneler uydurmas olarak bir tarafa brakmak, kendini en zengin bir kltr kaynandan mahrum brakmaktadr. nsanln ocukluk ann dncesi olarak mitolojiye anlaml bir deer bimeden, salkl bir din ve edebiyat-sanat zmlemesi yaplamaz. Mitolojiyi yadsmaya deil canlandrmaya ihtiyacmz vardr. Ortadou ilmiye snf kendini 12. 13. ve 14. yzyllarda tartmaya kapatt. Dinden kmayla sulayarak kat dogmatizmi topluma dayatt. Zaten iktidar geleneinin de ok besledii bu eilim, sonuta Ortadou uygarlnn tarihte ilk defa ncl Batya kaptrmasna yol at. 15. yzyl byk ayrma yzyldr. Douyla Bat arasnda gittike derinleecek bu ayrmn temelinde teolojik yaklam fark yatar. Aslnda 9. 10. 11. Ve 12. yzyllarda felsefi dnce byk gelime salamtr. Bat sadece tercme yaparak aktarm yapmaktadr. Dnce stnl kesin Ortadoudadr. Mutezile mezhebi rasyonaliteyi esas alarak dogmatizme sava amtr. bni Rt 12. yzyln en byk filozofudur. Hallac Mansur ve Shreverdi gibi tasavvuf felsefesinin nde gelenleri dncelerini hayatlar pahasna savunmulard. Artan basklar 12. yzyln sonlarnda Ortadounun gnmze kadar sren rengini belli edecektir. Hiyerari ve devlet kurumlamas, zmlenmesi en g toplumsal olgulardr. Ortadou kltrne nfuz edebilmek, siyasi kltrn dilini zmekle mmkndr. Hiyerari ve devletin ykseliiyle snflama, dinsellik, hanedanlk, aile, airet ilikileri arasnda kurulan rg, toplumsal sistemi adeta mekn ve zamann dna karr. Mitolojik ve dini sylem, snf ve etnik sylemlerle olgularn gerek mahiyetini daha da alacal klar. lkel komnal toplumun neolitik evresine merkez tekil etmi blge, bu dnem kltrn en derin toplumsal hafza olarak yaar. Maddi olarak da neolitik yaplanmann varl hala yaygndr. Kyllk dne kadar neolitik merkezler olmaktan teye fazla farkllam deildi. Kleci ve feodal toplum sistemleri de blgenin kkl kltr deerleridir. Bu kltrel toplamn

zerine eklenen Bat kltr cila olmaktan te anlam tamaz. Dolaysyla cilaya bakp toplumsal zmler yapmak hayli yanltr. Hiyerarinin dier ad ataerkilliin szmad toplumsal gzenek yok gibidir. Belki de binlerce yl devlet kurumundan nce ataerkil gelenekler toplumu ynetti. Ataerkilliin gc belki de dnyann hibir blgesinde Ortadou kadar kuatc, boucu deildir. Halen yaayan deerler olarak, kadn ve erkek kiilii, etnik kltr, aile ve namus anlay zerinde ataerkilliin gc ok belirgindir. Kar kltr gelitirmesi gereken ehirler, krsaln, dolaysyla ataerkilliin derin izlerin tarlar. Krsal okyanus iinde adack gibi kalrlar. Devlet binlerce yllk ataerkil kltr zerinde ykselir. Oluumunda snfsal elerden ok glenmi ataerkil gruplar esas rol oynar. Bu gruplar iinde daha ok belirgin olan figr ihtiyar bilgedir. Kabilenin tecrbeli yals olarak bilge belki de en eski otoritedir. Muhtemelen bilge anann rol oynad tarmsal devrimden sonra adm adm gelien tecrbeli ihtiyar bilge, amaneyh-peygamber olarak toplumsal stats giderek artmtr. Toplumda snflama geliip ataerkil kurumdan devlete doru bir gelime olunca, bilge mttefikleriyle birlikte hanedanla ve ona dayal olarak kralla eriir. Muhtemelen amandan rahip, vurucu genlerden de askeri mfreze oluturup bir st makama srama yapar. Rahip yeni makamn ideolojik kurgusunu gelitirirken, askeri mfreze de gittike ordular. Bu tip bir devletleme modeli blgede daha gerekidir. nceden hazr bir kleler ordusu olduuna dair veriler yoktur. Kleleme ancak devlet kurumu glendikten sonra gelimitir. Msr ve Smer rneinde uzun bir dnem nce rahip ve kabilelerin etkin gcn grmekteyiz. Kleletirme kolay olmamtr; ok sert mcadelelerle i ie yrtlmtr. Toplumu klelie altrmak belki de Ortadou kltrnde en ok izlenmesi ve zmlenmesi gereken bir sretir. Smer ve Msr rahip ideolojisi olarak mitolojinin byk nemi devletletirmedeki rolnden ileri gelir. Tpk kapitalizmin milliyetilik, liberalizm gibi ideolojiler uruna yrtt mcadele nasl ki kapitalist devlet formunu ortaya karmsa, mitolojik sylemin gc de ilka klelik formunu yaratmtr. Eer mitolojik sylemin toplum zerindeki merulatrc gc olmasayd, herhalde o mthi tanr-kral hanedanlklar oluamazd. Olusa bile o denli kkl ve kalc olamazlard. Firavun ve Nemrut deyimleri Ortadou kltrnde tam da tanr-krallar ifade eder. Tanrkral bir Ortadou yaratmdr. Bir ahs olmann tesinde bir kltr, bir kurumdur. Toplumun tm yelerinin tanr-kral kiilii karsndaki yerleri erzak tayan karnca misalidir. Tanr-kral ve teleen toplum arasndaki fark o denli abartl ve tersyz edilmitir ki, sonunda iki soy belirmitir: lmszler olarak tanr-krallar ve lmller olarak insanlar. Mitolojik kurnazlk veya yetkinlik devletleen tabakay insandan saymamaya zen gstermitir. Kurum olarak devletin hkimlerin yaam iin arz ettii sreklilik, sanrm bu lmszler sfatnn oluumunda belirleyici rol oynamtr. Tanr fikrindeki lmszlk kavramnn devlet kurumundaki sreklilikle ba ok aktr. Devletlemeden nceki tanrlar iin de lm dnlrd. Neolitik dnem tanrlarnda ve onu temsil ifadelerinde her yl tanr dou ve lmleri iin zel gnler vardr. Yaygn sylence ve ritellerle -ibadetler- kutlama ve yas trenleri dzenlenirdi. Ne zaman ki devlet kurumu sreklilik -ahslar geici, devlet kalc- kazand, o zaman tanrlar da lmsz klnd. Burada tanr-krallarn soy ve hanedanlarn ayrcalkl klmann rol de nemlidir. nsandan saylmama ve lmszlk olaanst bir byklk ve farkllk salar. Devletliler snf bylece tanrlaarak lmsz bir soy haline getirilince, teki insanlara -dier tm toplum insanlar- den de ona kulluk etmektir. Bu kulluk daha sonraki Grek ve Roma kleliinde grlen bamllk trnden olduka fakldr. Efendisine ballkla tanrya ballk arasndaki fark gibi. Tanrsal ballkta gl bir inan ve ibadet btnl vardr. Rahip geleneinde tanr-kral olarak devlet ball o kadar byk bir deha ile ilenmitir ki, kleler-kullar ordusu karncalaarak yk tayacak denli kltlm ve hizmeti klnmtr. Smer mitolojisinde insan, tanrlarn dksndan veya bir adm daha ileride topraktan (amur) yaratlm gibi gsterilir. Tanrlarn en aa tarzda insan yaratmas inceleerek gnmze kadar gelir. Kadn tanrdan yaratlamayacak kadar

unutulmutur. Ona biilen paye erkein kaburga kemiinden yaratlm olmasdr. Bu anlatmlar devlet tabakasnn ilk douundaki byk ideolojik dzeni gstermesi bakmndan nemlidir. nsanlarn blnmesi o denli ilenmitir ki, nesiller boyu toplumun ezici ounluu devlet tabakasnn tanrsalln sadece onaylamyor, ibadet ediyor ve en arndan almay bir tanr emri olarak alglyor. deolojik derinlik bu kadar gelimi oluyor. Aslnda temeli zorbalk ve yalan olan bir kurumsal zellik, en yce tapnlan ve uruna her tr aba gsterilen bir metafizik, soyut feti -tapnlan ey- haline getiriliyor. Ortadou kaynakl uygarlksal kn bu temel zellikleri dalga dalga tm dnyaya yaylyor. zellikle blge kltrnn ok zengin ve deerli olan neolitik zelliklerini bastrarak, en gerici dnce ve inanlara zemin olabilecek bir mitolojik yaratm da ayn kanallardan bata blge toplumu olmak zere gelimi toplumlarn byk bir ksmna yayyor. Bu ylesine gl bir etkidir ki, idealist felsefenin en byk son temsilcisi Hegelde Devlet, tanrnn cisimlemi halidir dedirtecek trde devam ediyor. Halen devletin ebedilii, ycelii, kutsall hakkndaki gncel sylem kaynan bu en eski kulluk sisteminden almaktadr. Tanrsalln, gelien toplumsal kimlik ve iradenin kolektif soyut ifadesi olduunu hi akldan karmadan, ilahiyatla toplum ve siyaset arasndaki ilikiyi daha iyi kavrayabiliriz. Ortaadaki Ortadou devleti orta snf da kapsamna alrken, despotik karakterinde ciddi bir deiim gzlenmemektedir. Kraln yeni unvan sultanlk, iktidarn ahsla temsilidir. Sultan tanrdan baka balayan bir irade yoktur. Tanr emirlerini yorumlayan ilmiye snf, kapkulunun bir kategorisidir. Kendileri sultann iradesinden baka bir eyi temsil etmemektedir. Devlet st toplumu kendini anlay ve ahlak olarak topluma ezici bir biimde egemen klmtr. Kent zerinde varln daha gl yaatan devlet krsal alanda da yaygnlamtr. Hem slamlk hem Hristiyanlkta Ortaa devleti en gl dnemini yaamtr. lk a kleliinin yozlam en son biimleri olan Sasani ve Bizans mparatorluunda, M.S 6. ve 7. yzyllarda feodalizme doru bir gei sreci yaanmtr. slam devleti belki de feodalizme en radikal ve sert haliyle k yapan devletlerin banda gelmektedir. Ortadou kltrnn yeni bir aamas olarak da deerlendirilebilir. En gl temsil dnemlerini Emevi, Abbasi ve Seluklu Trklerinde bulan Arap-slam devleti, Moollarn doudan, Hallarn batdan saldrsyla nemli oranda gcn yitirmitir. Eyyubi Hanedanlnn 1250lerde dalmasyla duraklama dnemine girilmitir. Osmanllar yar-Bizans yar- slam devleti olarak grmek daha gerekidir. ki devletin de feodal zellikleri Osmanlda btnletirilmitir. Despotizmin en kat biimini uygulayan her iki devlet, feodal toplumun kn durdurmak iin byk aba harcamakla birlikte, daha taze bir g olan Osmanllar geni uzlamalarla mrlerini en ok uzatan son Ortadou devleti olarak tamamlamtr. Ortadou uygarlnda devleti tanmlamaya alrken hedefimiz bugne k tutmaktr. Bat uygarlnda devletin varoluu kken olarak Ortadouya bal olmasna karn sre iinde kendini ayrtrmtr. Atina ve Isparta dnemindeki devletle balayan bu ayrma, Helenizmle Romaya tanmtr. Tanr-krallk iddias hayli zayflam olarak devam etmitir. Konstantinin Hristiyanl kabul ile ayrma tamamlanmtr. Tanrnn bin yllk devleti iddias eski bir Ortadou maher sylencesinin devamdr. Ortadou formuna gre daha dnyevidir. Devlet kutsall derinletirilememitir. Devlete kar kavimler gcnn ezici darbeleri altnda Roma mparatorluu kerken, var olan saygnln daha da yitirmitir. Devleti daha az tanm Cermen boylar, devletin dnyevi yznn aa kmasnda nemli roller oynamtr. Roma mparatorluundan devraldklar devleti, Ortaada her ne kadar kutsal Roma-Cermen mparatorluu ad altnda canlandrmak istemilerse de, kent devletikleri ve monarik krallklar tanrsal zrhlarndan iyice boalmlardr. Devletin nitelii daha ok kavranmaya baladka halklarn ve uluslarn demokratik ve ulusal nitelik tayan siyasi oluumlar devreye girmitir. ngiliz, Amerika ve Fransz Devrimleri devletin laik niteliini egemen klmada daha da ileri gitmilerdir. Anayasalarla snrlama artk despotik devleti tarihe gmmtr. Ortadou da ise devlet geleneinde bu tr deiimler yaanmad gibi, daha da tutuculama ve gerileme srecine girmitir. Osmanl ve ran devletinin tm yaptklar, ykselen

Bat devletleri karsnda son savunmalarla varlklarn biraz daha srdrmektir. Ortadou devleti dalrken, Bat devletinin smrgecilii ise tam yerlemekten uzaktr. 19. ve 20. yzyl Ortadou iin kriz dnemini ifade eder. Yar ve yeni smrgecilik olarak nitelendirilebilecek bu yzyllardaki siyasi oluumlarn dnyann dier alanlarndan farkl baz yanlar vardr. Ksa tarihsel tanmlama bu farklar aa vurmaktadr. zellikle toplumla devlet arasndaki ilikinin deiime kar son derece direnli olmas, krizden ksa sreli klara imkn vermemektedir. Ne kapitalist devletin formlarn hzla zmseyecek koullar vardr, ne de kendi geleneinin hzla dalmas sz konusudur. Toplumsal gelenek her iki tr gelimeye de yant verebilecek yaratc dinamikleri tamamaktadr. Daha dorusu gelenein gc toplumsal tabanda ta neolitik dnemden beri adeta yere aklm olduundan kolayca kendine gelememektedir. birlikilii amayan st tabaka giriimleri ise topluma mal edilmek, onu zmekten ok uzaktr. Bat tarz gelime yoluna girmek iin ne Amerika tr, ne Pasifik Japonya tr gerekletirilebilir. Burada engel sadece slami kalplar deildir. Bir btn olarak uygarlk deerleri direnlidir. Neolitik toplum deerlerinden tutalm, Smer Msr klelik deerlerine, slami deerlerden tutalm ok zengin etnik deerlere kadar bir karmaa hkm srmektedir. Ortadou uygarl dnm iin kolay yabanc a kabul etmez; biraz da yalanm bir aacn a kaldramamas gibi. Yeni iin ya eski aac tmyle devireceksin, ya da bir a tr bulacaksn. Her ikisi de olmuyor. lk a denemesini 1900lerde Jntrk ve Kemalist Trkiye yapmak istedi. Tpk reel sosyalizmin tutmamas gibi. Bat asnn iyice milliyetilik sosuna bandrlm hali de seksen yl gemi olmasna ramen tutmu olmaktan uzaktr. ran, Afganistan ahlklar modernist ehre taknnca hzla yklmaktan kurtulamamtr. Arap milliyetilii ise can ekimektedir. Irakta yaad durum, cenazesinin bile kaldrlmasnn ne kadar g olduunu kantlamaktadr. Siyonist srail milliyetilii de benzer bir konumda olup srail- Filistin sorununu tam bir vahete dntrmtr. Radikal ve yeniden slama sarl ise, kapitalizmin en byk kresel hamlesine kar umutsuzluun dourduu intihar eilim ve rpnlarndan baka bir anlama gelememektedir. Farkl bir gc ve zm ortaya karmas sz konusu olamamaktadr. Ana kavramlarda ksa bir tarih zeti bile Ortadou sorunlarnn temelinde devlet olgusunun yattn gstermektedir. Bat uygarl Ortadou kkenli devlet muammasn zmek iin byk mcadeleler verdi. Rnesans bir yan ile devlet zerindeki ideolojik rty kaldrd. Zihniyet devrimi ile mitolojik ve dini zrhlar parampara etti. Gerein daha plak grlmesini salad. Reformasyon ayn devletin kilisece savunulan tanr-devlet ideolojisi ve brokrasisinin dokunulmazlk ve btnln paralad. Toplum zerindeki korku saltanatn kaldrd. Herkesin kendi inan tarzn zgrce tanmlayabileceine yol at. Ortadou da ise tersine Mutezile ve benzeri anlaylar saf d edildi. Dinsel saltanatn yklmas dnce ve inan hrriyetini hzlandrd. Aydnlanma sreci gelimeleri boyutlandrarak kitlelere tad. Objektif olarak her eilim devlet etrafndaki dokunulmazlk zrhlarn paralarken, toplumun demokratik gcnn nn at. ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleri klasik devleti paralayp hem ideolojik, hem brokratik yenilenmesine yol at. Anayasa ve insan haklar ile snrlarn daraltp toplumsal glerin inisiyatifini hzlandrd. Bylece 19. ve 20. yzyldaki byk uygarlksal gelimeler yaand. Ortadou da ise sre bu yzyllarda tersine iledi. Batan beri devletin toplumun genel gvenlik ve kamusal yarar gereksinmesini ktye kullanp gasp bir savaiktidar klii olarak kendilerini rgtleyen gler, korkun bir abayla kendilerini tmyle egemen kldlar. Tmyle despotikleen devlet toplumun srtna bir kene gibi yapt. 15. yzyl sonras bu srecin trajik yksdr. Bat Magna Chartadan modern anayasalara doru trmanrken, Ortadou ve tm Dou despotizmin envai trlerini gelitirdi. Osmanlda oyun oktur halk zdeyi bu dnemden kalmadr. Bu dnyada en byk saadet, devletin uzanda yaamaktr deyii de bu gerei yanstr. Ortadou toplumu, Ortadou devletinin elinde kskvrak balanm bir av nesnesi gibidir. En ufak bir tylenme iareti yolunmasn da beraberinde getirir. Devletin deil yasal anayasal snrlanmas, dinozorlamas geliir.

te topluma, dta Batya kar daha da bzlerek tutuculaan Ortadou devletinin 20. yzyldaki milliyeti klfla kendini rtmesi problemlerin daha da arlamasna yol at. Milliyetilikle snrl baz reformlarla kk bir aznlk devlet destei ile modernleirken, toplumdaki taassup, gerilik adeta mekn ve zaman d en hastalkl, alk, uuk bir zihniyet yaratt. Geleneksellik tm kutsalln yitirirken, adalk ancak devlet etrafnda objektif ajan bir tabakay oluturdu. Ortadou devleti tmyle zlmedi. Karakterinden beklenen ajanlk kurumuna yant verdi. Bat bunu ksa vadeli karlar iin yeterli grdnden yklmasn istemedi. Braksa kendi halinde yklacak olan Osmanl ve ran monarilerini, zel dengelerle iki yzyl boyunca ayakta tuttu. Batda egemen hale gelen kapitalist sistemin dnya apnda gelitirdii komprador kapitalizmi de bu ajanlamann ekonomik temeli iin idealdi. Fakat toplumun hibir problemi deil zmlenmek, grlmek bile istenmedi. Adeta tanr-kral devletin ada bir versiyonu yaand. Batdan alnan askeri teknik g Ortadou devleti iin bir can simidiydi. Onunla kendini toplumuna kar rahatlkla ayakta tutabilirdi. Efendileri de arkasnda olduka sava-iktidar kliniinin mrn uzatmas zor deildi. Kapitalist sistemin yedek aralar olan reel sosyalizm, sosyal-demokrasi ve ulusal kurtulu mezhepleri ile cilalandka, kendini daha da salama alnm sayabilirdi. Szde reform olarak deerlendirilen bu sre, 1990larda reel sosyalizmin zlyle hzlanan kapitalist-emperyalist kreselciliin genel kriz-kaosu karsnda tel tel dklmeye baland. ABD nderliindeki kaos imparatorluu bu yaplarla yryemez. Sistemin mantna terstir. Sistem kr ve gvenlii esas alrken, Ortadou devleti yeni durumda her iki ilevi de adeta dinamitleme srecine soktu. Ortadou devleti demek gvensizlik ve bo masraflktr. Halk ynlarndan kopmas, gvensizlik ve masrafl katlanlamaz boyutlara tad. stten kresel kapitalizmin, alttan neolitikten beri biriken sorunlarla bouan halklarn talepleri karsnda despotizmin bu yamal boha ve cilalanm biimiyle yant oluturabilmek ok zordur. En az devlet sorunu kadar arlaan bir sorun da aile ve kadn etrafndan ekillenen toplumsal zihniyet ve davranlardr. stte devlet alta aile, cennet ve cehennem ikilemi gibi bir diyalektik btnlk olutururlar. Devlet, mikro modelini ailede gerekletiren, byyen aile talepleri de makro modelini devlet olarak tasarmlar. Her aile ideal zmn devletlemede bulur. Devlet despotunun ailedeki yansmas kk despot olarak aile reisi erkektir. Byk devlet despotu ne kadar etkili, yetkili, keyfi tutumlarla leme nizam vermeye alrken, kk reis de birka kadn ve ocuk zerinde ayn mutlak nizamiyat ileriyle urar. Ortadou uygarlnda aileyi devletin mikro modeli olarak zmeden yetkin bir toplumsal zmlemeyi yapmak ok eksik brakr. Gnmz Ortadou toplumunda kadn sorunu en az devlet sorunu kadar arlamsa, bunun altnda yine devletin tarihi kadar uzun ve karmak bir kadn klelik tarihi yatar. Kadnaileerkek Bermuda genini haritada iyi gstermeden, yanndan geen her toplumsal zm gemisini batrmas iten bile deildir. Bermuda geni toplumsal okyanusta Ortadoudaki mikro devlet olarak ailedir. Hiyerari ve devlet ykselirken, kendi izdmlerini de mutlaka aile kurumunda yanstmadan edemezler. Ailede yank bulamayan bir hiyerari ve devlet, yaama ansn gl klamaz ve srdremez. Ortadou uygarlnda bu diyalektik ikilem zenle dokunur ve hi ihmal edilemez. Ortadou en gl tanra klt kadar en derin kadn kleliinin yaand, uygarla tandk blgedir. nc byk cinsel krlmay salayarak, kadn lehine byk bir yrye de tarihine yarar biimde yer vermek durumundadr. Byk dlerin kalk da byk olur. Bu temelde adeta yeni bir tanra dininin mminleri gibi yaklarsak, hak edilmi kutsal anala ve ak kadnlna ulaabiliriz. Ortadou sorunsallnda tanmlanmas gereken baz temel olgular daha vardr. Etnisite, ulus, vatan, iddet, snf, mlkiyet ve ekonomi vb. olgular kavramsal dzeyde tanmlanm olmaktan uzaktr. Olgularn tanmlanma dzeyleri olarak kavramlatrma hala ovenist ideolojik zrhlarndan arnarak yaplamamaktadr. Ortadou kltrnde bu olgularn gerek deeri bilimsel olarak ortaya konulmamaktadr. Ya dinsel ideolojinin, ya da ovenist milliyetiliin gzlkleriyle baklmakta, kendilerine gre zmszlk ykl sonular karmaktadr.

Etnisite, Ortadouda halen arln eskisi kadar olmasa da koruyan bir gerekliktir. Krsal alanda daha gldr. Kentlerde yerini tarikat vb. cemaatlere brakmaktadr. Tam yurttalk ve demokrasi yaanmadndan, herkesin hemen bir etnisite ve cemaat aidiyeti vardr. Devletler aileler kadar etnisitenin dier varlklarn da gzetirler. Airetlerin gcn hesaba katmadan politikann baarl olmas zordur. Ne snflama, ne de uluslama iinde tam erimediinden toplumsal kargaay artrmaktadr. Fakat tarihsel direni esi olarak soy kltrn tamalar asndan nemlidir. Kuru bir retilik gereki ve yararl deildir. Etnik balara zen gstermek ve doru zmleme gereini etnisiteyi temel alan mikro milliyeti ve dar politikacla dme eilimlerinden ayrmak nemlidir. lki ne kadar doru sonulara gtrrse, ikinci o denli yanl sonulara gtrebilir. Ulus ve ulusuluk, Ortadou toplumunda zmden ok sorun yan ar basan kavramlardr. Kapitalizmin dou aamas olan merkantilizm ticari kapitalizm- dneminde ulusal pazar ihtiyac, eski dil snrlarndan nce ulus, sonra ulusuluk tretilerek zmlenmek istendi. Ulusun mmet -bir dine bal topluluk- anlaynn dil snrlarna ekilmi anlamn ifade eder. znde sosyolojik olmaktan ok politik bir kavramdr. Politik amal yaklalr. Daha salam snrlar altnda devlet olma talebini karlar. Devletler iin ulus, etnik temelinden ziyade politik temelinden tr nemlidir. Saf ulus araynda bile politik gerekeler belirleyicidir. Tabii bu politikann altnda da pazar sorunu belirleyicidir. Pazar ve politika ulusun rahmidir. Sosyolojik olarak deeri etnisite kadar gl deildir. Etnisite en gl sosyolojik olgularndan biridir. Kavim olarak etnisite ulus gibidir. Kavmin ulustan fark, pazar ve politik deerinin henz gelimemi olmasna dayanr. Ortadouda ulustan ziyade ulusulua daha ok sarlnr. Ulusuluk ya da milliyetilik zayflayan dini balarn yerini tutmaktadr. Bir nevi sekler-dnyevidindir. Devletin en temel meruiyet aracdr. Dine ve milliyetilie dayanmadan devleti yrtmek zordur. Din zaten devletin genidir. Milliyetilik de onun modern biimidir. Ulus ve ulusuluun gnmz asndan toplumsal zm deeri yoktur. Bilakis sorunlar ulus ve milliyeti rt altnda gizleyerek zmlerini zorlatrr. Gemii yz yl bile bulmayan bu olgu ve kavramlar da gereklii iinde tanmlamak, deerlendirmek nemlidir. Salt ulusulua ve ulusa dayal politik ve ideolojik yaklamlar birok yanlla gtrebilir. ovenizme varan ulusuluklarn 19.-20. yzyl savalarnda oynadklar roller aktr. Ortadouda, yine genelde tm milliyetiliklerin, zelde Arap-srail milliyetiliinin politikada kullanlmasnn ne tr kmazlara, kanl eylemlere ve byk aclara gtrd gzler nndedir. Politikada ve ideolojik faaliyetlerde milliyetilii hi kullanmamak, ulus olgusunu ise toplumsal zmlere katk sunduu oranda baz almak nemlidir. Aksi halde Avrupada olduu gibi Ortadouda da temeli zaten gl olan ideolojik artlandrmalardan tr kaosu derinletirmekten teye sonu vermeyecektir. Ortadouyu bir btn olarak aldmzda, Avrupa tarz snrlara blmek byk zorluklar ortaya karr. Btnlk ve zgnlkler olduka oturmutur. Ekonomik, sosyal balar nereye, hangi memleket denileceini belirlemitir. Zoraki siyasi blmeler, tarihen yaratlm deerler kadar gl deildir. Birinci dnya sava sonunda izilen siyasi snrlar vatan kavramnn arptlmasna, daha dorusu gerek vatan sorunlarnn domasna yol amtr. Ortadounun btnlkl siyasi gereklii bugnk siyasi haritay gereki klmyor. Siyaset dinamii daha deiik corafya alanlarnn btnln gerektiriyor. Mevcut durum uluslararas atmay gerektiriyor, milliyetilii kkrtyor. rnein Filistin-srail ve Irak Krdistan. Ortadou imparatorluk gelenei daha ok federalizme yakndr. lk imparatorluklardan son Osmanl imparatorluuna kadar blgedeki idari, siyasi ve ekonomik yaplanma federatiftir. Geni zerk blgelere dayal bir federasyon gnmz ABDsine benziyor. Ortadounun vatan konusundaki temel sorunu geleneksel federal konuma gelmemek ve gereksiz birok ulus-devlet arasnda gereki olmayan paralamadan ileri gelmektedir. Bu konum almadan daha gereki vatan ve vatandalk anlayna ulamak zordur. Ortadou uygarl, snflamay en eski yaayan niteliinden tr, mlkiyeti de en eskiden tanyan toplumu temsil eder. Devletleme kendi etrafnda hem kolektif hem zel nitelii

i ie yaayan bir mlkiyeti tesis etmekle birlikte olumutur. Yani nce zel mlkiyet sahipleri, sonra devleti ele geiri modeli deil, devletlemeyle i ie bir kolektif-zel mlkiyet dzeni olumutur. st tabaka ne kadar devletlemise, o kadar mlkiyete sahip olmutur. Devlet demek, hkim olduu snrlar kendisine mlk olarak ilan etmektir. Devletin kendisi en byk mlkiyet ortakldr. zel mlkiyet birimidir. Daha altta ve orta kesimlerde snrl bir zel mlkiyet varlna izin gsterilir. O da sk sk msadere edilmekten kurtulmaz. Bu adan zel mlkiyet fazla gelimez. Devlet dndaki zel mlkiyetin fazla gvencesi yoktur. Bu durum Batda olduu gibi neden zel mlkiyetin gelimediini de izah eder. Devletin oluum tarz mlkiyetlemenin nasln da belirleyen temel etkendir. Toplumun en derinliklerinde kolektif mlkiyet ise daha ok aile, kabile, mezhep vb. cemaat topluluklarnda yaanmaya devam etmitir. Bu kolektif mlkiyet olgusuyla devletteki kolektif-zel mlkiyet olgusunu kartrmamak byk nem tar. En gerici, asalak ve yaratclktan uzak mlkiyet tr devletteki mlkiyettir. Ortadoudaki ekonomik geriliin en nemli bir etkeni olarak devlet mlkiyetindeki arlkta grmek gerekir. Adeta toplumsal bir ur gibi byyen devlet ve devlet mlkiyet dzeni topluma nefes aldrmaz. Zaten mlkiyet ve devletin anlam ounlukla zdetir. Mlk-melik-malikiyetin i ielii bu olguyu gsterir. Daha da kategorik genelleme yaparsak, tanr=her eyin sahibi, Tanr-kral devleti=her eyin sahibi tanr-kral, tanr-kral=devlet kurumu, devlet kurumu=her eyin sahibi devlet. Devlet ve mlkiyet arasndaki bu iliki optimal dzeyde zlmedike, toplumsal gelime ok zor olur. Salkl birey ve toplum ilikisini kknden kstekleyen devlet ve el koyduu tasarruflar btn olarak mlkiyettir. Ortadou uygarlndaki zihniyet geliiminin yol at ekonomik alar belirgindir. Buna karn zihniyette meydana gelen olgular dnyasndan kopma, metafizikte gittike fizikten kopma, ucu belli olmayan tasarmlar, hayaller dnyasna dalma, ekonomik olarak verimlilii dren en temel etkendir. Ortadou metafizii, -mitolojik, dinsel ve felsefi- olgular dnyasndan kopup ne kadar soyut kavramlarla uramsa, o denli ekonomik gerilemeye yol amtr. lahiyattaki younlama, zellikle doal dnyann doru tanmna gtrmeyen felsefeye dmanlk eilimi, felsefi ve bilimsel dnceyi gelitirmeme, ekonomide de daha derinliine bir zmszle, gelimemeye, binlerce yl ncesinin neolitik yntemlerinde saplanp kalmaya yol amtr. Rnesans, reformasyon ve aydnlanma tr zihinsel bir gelime Ortadouda yaanmadka, kalc, kurumsal bir ekonomik gelime yaanamaz. ster devlet eliyle ister zel bireyler yoluyla kalknmacln tutturulamamas, kitlelerin muazzam sefalet ve isizliinin temelindeki bu gereklikte yatar. Kaynaklar asndan ok zengin olan blge, kkl zihniyet devrimini yaamadan ekonomi devrimini baaramaz. Dolaysyla isizlik, yoksulluk gibi muazzam sorunlarn stesinden gelinemez. Ortadouda ekonomik zmn merkezine zihniyet ve demokrasi devrimini almadan bir zm aramak sonu vermeyecektir. Ortaya kacak gelimeler pansuman roln oynamaktan teye gitmeyecektir. Ekonomi ile zihniyet ve demokrasi arasndaki diyalektik ilikiyi esas almak, kalc zmlere bu temelde gitmek en doru yntemdir. Baz kavramlara aklk getirirken, devlet ve dinle balantl hanedan ve tarikat olgularn da aydnlatmak nem tar. Ortadou uygarlnda hanedan ve tarikatlarn roln aydnlatmadan tamamlayc bir tanmlamay yapmak eksiklik tayacaktr. Hanedanlk, aile ve devlet iinde ykselen, ieriinde etnik ve mitolojik dinsel eler bulunan arpc bir olgudur. Aile ve devletlerin ykseli ve klerinde her zaman bir hanedanlk nemli rol oynamtr. Hanedansz devlet dnmek nadirdir. Gnmzde bile bu kural byk lde geerlidir. Neden olarak ataerkil aile yapsnn gcn gstermek mmkndr. Ataerkillik devletin genidir. Dolaysyla en gl ataerkil aile hanedan devletine ykselebilir. Hanedann kendisi devlet olur. Hanedanlk yle bir kurumdur ki, binlerce yl tesine gtrlebilir. Devlette ve toplumda ok kaln izleri vardr. Hakim snf, etnik grup ve dinsel inancn adeta bilekesidir. Bir dier avantaj slale yoluyla uzun zamanlar etkilemesidir. Yine hanedanlar aras evlilikler yoluyla meknsal yaylm iinde elverilidir. Bu nitelikler neden devletin ncelikle hanedanlar iinde kurulduunu da aklyor. Toplumsal gelimede olduu kadar, devletsel gelimede de gl bir odak oluturmas, hanedanlk kurumunu gz ard etmemeyi gerektirir. Ortadou uygarl bir

anlamda hanedanlar zerinde tanr. zellikle devlet hanedanlar tarihte en ok iz brakan rneklerdir. Bat uygarlnda daha ok devlet d hanedanlar arlk tarken, Douda devletle balantl hanedanlarn parlakl sz konusudur. Hanedanlk ayn zamanda bir okuldur. Toplumsal modeldir. nemli gelimeler hanedan okul veya modelinde yaandktan sonra topluma tanr. Etnik gruplar, uluslar bile sk sk hanedan adlar ile tannr. Baat rol oynamalar az grlen olaylar deildir. En gl etnisiteler ve uluslar, ilerinden kardklar hanedanlklarn gcyle ve adyla anlrlar. Emeviler, Abbasiler, Eyyubiler, Seluklular ve Osmanllar, Barmekiler ayn zamanda Arap, Trk, Krt ve Fars ulusu demektir. Gnmzde zihniyet ve maddi ortamda halen varln srdren hanedan gerekliine, ne inkrc ne ok yceltici yaklamak gerekir. Toplumsal bir olgu olarak yaklam gsterip normal demokratik toplumsal zemine ekmek en gereki yoldur. Hanedanlk sevdasna dmemek kadar, toplumsal bir realite olduunu bilerek zmleyici yaklamak nemlidir. Aksi halde ciddi siyasi ve toplumsal sorunlara yol aabilir, krizleri derinletirebilir. En son Iraktaki Saddam hanedanlk hastalnn nasl korkun trajedilere yol atn gsterirsek, konunun nemi daha iyi anlalr. Tarikatlk da hanedanlk gibi olup, daha ok dinsel-mezhepsel alanda yaanr. Dinin genel ilkelerinin somut yerel ve zamansal dnemlerine uygulanmasna dayanrlar. Dinin genel rgtlenmesinin zayfl tarikat rgtlenmesi ile giderilir. Dinler daha ok tarikat ve mezheplerle somut rgtsel g haline gelirler. Dinin olduu her yerde mezhep ve tarikatlarn da olmas doaldr. Tarikat, dinin daha youn ve rgtl yaanmas olaydr. Byle olunca, tarikat ba ve rgtleyicilerin kiilikleri nemli rol oynar. Nerede bir boluk varsa orada bir tarikat trer. zellikle devletin tatmin etmedii kitleler tarikat tipi rgtlere koarlar. Ailenin dar, devletin de ulalmaz olduu koullarda, arada daha gl sosyal rgtlenmeler yoksa tarikat rgtlenmesi gl bir olaslktr. Mezhep rgtlenmesi tarikatn daha geni ve geleneksellemi halidir. Devletten korunmak ve ailelerin dar snrlarn amak iin yar-gizli olma gereini duyan birok tarikat vardr. Bazlar devlet gdml olurken, bazlar iddetle kar karlar. Ortadou adeta tarikatlar toplumudur. Etnisitenin zellikle ehirlerde tam yant olamad, ailelerin dar kald, dier yandan devletin tek bana kendini her ey sand tarihi dnemlerde devreye giren tarikatlar nemli roller oynamlardr. Ortaada Btniler, gizlenmi denen tarikatlar aslnda yoksullarn snf partileridir. En mehurlarndan Hasan Sabahn Batini tarikat -1100-1250hkim hanedan ve mezhep olan Seluki sultan ve vezirlerine kan kusturmutur. Hariciler, Fatmiler, Aleviler, benzer gelenei temsil ederler. Tarikatlar ve benzeri cemaatler Ortadou toplumunun bir nevi sivil toplum kurululardr. Tarikat olgusu sosyal bir boluktan kaynakland iin objektif deerlendirmeyi gerektirir. Yar sosyal ve siyasi kurulular olduklarndan hem iktidar, hem muhalefet asndan rolleri nemlidir. Bilimsel gelimenin snrl olduu, demokrasi anlaynn gelimedii dnem ve yerlerde bu tip rgtlenmeler kanlmazdr. Bunlar amann yolu sosyal-bilim ve demokratik mcadeleyi gelitirmektir. Gnmzde birok kar ilikisinin irket gibi arac olan ve olduka yozlaan tarikatlarla uramann doru yolu, halka bilim ve demokrasiyi gtrmektir. Bunun iin en az tarikatlarn inanc kadar bilime inanmak, deer vermek, demokrasi iin srekli, azimli, kararl bir duru sergilemek gerei vardr. Kkeni yzyllarca ncesine giden cemaati gruplar inkr etmeden, demokraside onlara da yer olduunu bilerek demokratik yaklam gstermek tutuculuu zmede etkili yntemdir. Daha geni anlamda modern tarikatlar da diyebileceimiz sivil toplum ve siyasi parti rgtlenmelerin bazlar iin de benzer yaklamlar gelitirilebilir. Aile, kabile, inan balar ile daha genel ideolojik balarn i ie girdii koullarda, sivil toplum olgusuna geni adan bakmak gnmzde nem kazanmaktadr. Klasik sivil toplum unsurlar ile ada unsurlar birletirmek daha verimli sonular verebilir. Gemie, gelenee dayanmayan sivil toplum kurulular kk sorunu yaayabilirler. Dolaysyla hzla kuruma tehlikesi vardr. Gelenekle iliki kuramayan hibir ideolojik, siyasal, sosyal ve sanatsal hareketin baar ans kalc olamaz; moda gibi ireti olmaktan kurtulamaz. zellikle gelenei kmseyen solun baarszlndan ders kararak,

yeniden gelenekle ba kuran geni yelpazeli bir sivil toplum ve demokratik siyasi hareketlilik krizden kmada zmleyici, dolaysyla baarl olabilir. Devlet balamnda ilenmesine ramen, iktidarn biim ve iddete ilikin zmlenmesi daha derinlikli bir tanmlamay gerektirmektedir. Genelde de devletin z her yerde ayndr. Artrn ve art-deer zerine kurulmu gelenei temsil eder. Biimlenmesi sz konusu olunca byk deiiklikler gsterir. Bunda zaman ve meknsal koullar rol oynar. Farkl dnem ve koullarda farkl birok devlet biimleri doar. Fakat Dou- Bat ikileminde yine de iki genel eilim gze arpar. Batda daha sk cumhuriyeti ve demokratik biimlere rastlanrken Douda temel biim despotizmdir. Cumhuriyet hem klasik kleci sistemde, hem de ortaan baz site devletlerinde ve yenia Avrupasnda daha sk grlr. Cumhuriyetle despotizm arasndaki temel fark hukuk alanndadr. Her iki biimde de kleci hkim tabakalar rol oynasalar da, cumhuriyetilikte sk bir sosyal mcadele ile belirlenmi kurallar geerlidir. Dinamik bir sosyal yap vardr. Hukuklarnn ne olduunu bilirler. Gerektiinde hukuklarn iddetle savunurlar. Cumhuriyet dinamik toplumu temsil eder. Despotizmde ise tersi geerlidir. Bir kii keyfi eylemini tek tarafl kural biiminde topluma dayatr. Aslnda monariden pek fark yoktur. Fark monarinin belirlenmi, hanedana dayal, belirli kurallarla ilerinden kimi monark yapacaklarnn daha geleneksel bir ifadeye kavumu olmasdr. Ynetim kurallar gelenekseldir. Olaanstlk ara sra kaos durumlarnda ortaya kar. O zaman ya yeni bir hanedan, ya da eskisi kural deitirerek hkmn icra etmeye devam eder. Despotizmin kurallar ise kendinden menkuldr. Ska keyfi kurallar koyar, deitirir. Ortadoudaki monarizm despotizme daha yakndr. Fermanname znde despotik buyruklardr. Her ne kadar kanun deerinde muamele grseler de, sosyal mcadelenin rn olarak hukuk ile ilikisi yoktur. Diktatrlk daha farkl bir biimdir. mparatorlarn nkoulu ya da prototipidir. Siyasi elidin olaanst yetkilerle donattklar bir veya birka kii tarafndan icra edilir. Despottan fark etrafndaki denetleyici gcn arlk tekil etmesidir. Diktatrn hesap verecei bir evre her zaman olmutur. mparatorluk kalc bir rejim olduu halde diktatrlk geicidir. Olaanst durumlarda bavurulur. Ortadounun devlet biimlenii despotizme ok yakn olmasna ramen monari ve imparatorlua da hayli yakndr. Denebilir ki despotizm, monarizm ve imparatorluk Ortadou devlet reisinde birlemitir. Bu gereklik kendini devletle zde sayan reisin ne kadar etkili olduunu gsterir. Belki de en etkili ve youn irade temsili Ortadounun devlet reisliinde yaanr. Devletin zyle de ilikilidir. Gl ataerkillik, eyhlik, beylik, efendilik gelenei devlet reisliinde birleerek azami bir g halinde yeniden oluur. Dolaysyla Ortadou devletinde cumhuriyeti ve demokratik biimler aramak istisna kabilinde bile ok zordur. Devlet adeta zyle hareket eder gibidir. Biimi tek klarak gcn kantlamak ister. Ayrca deimez devlet imajn, biimi hi deitirmeden baki klmay siyasi yetkinlik, erdem sayar. Tanrsal-kral ve devlet anlaynn yzyllarca toplum hafzasna kaznm olmas da cumhuriyetiliin gelimemesinde etkin rol oynamtr. Tanr-devletin iine kul-insanlarn karmas gelenee aykrdr. Tanrnn devletin- iine karmak en byk gnahtr. Kutsal kitaplarda ok youn ilenen Tanrnn iine karmayn, tanrdan hesap sorulmaz, tanrya ortak komayn sylemi; aslnda devlet reisinin iine karmayn, ondan hesap sormayn, yetkilerine ortak olmayn demenin dinsel ifadesidir. ddia edilir ki, Kutsal Kitap znde brani kabilesinden bir hkmdarlk karmak zerine gelitirilmitir. Bu doruluk pay olan bir grtr. Hz. Musann Msr prensliinden geldii bile sylenir. Kendi hkmranlk tasarmn Tevratla aklamas anlalrdr. Yine Hz. sann kendisi Sionun Kz dedii Kudsn hkmranln ele geirmeye abalarken yakaland, tutukland. Daha ak anlatm Kuranda vardr. Hz. Muhammedin en youn iledii Tanry irk komayn, tanr iine karmayn, tanr hepimizden hesap sorar, kimseye hesap vermez mealindeki snnet ve ayetleri, bilerek veya bilmeyerek ortaan sultanlk, padiahlk, emirlik gibi devlet reisliinin nn amtr. Kuran bu ynyle bir devlet bildirgesidir. Hem de olaanst bir ngr ile sanki daha sonraki yzyllar ynetecekmi gibi bir ynetim tasarm belirlemekte ve bildirmektedir. Kurann siyaset teorisi

temelinde zmlenmesi hayli retici sonular verebilir. Tabii mmetin Allaha ballkla devlete ballk arasndaki konumu ok daha ak ve reticidir. Tm ortaan hem slam, hem Hristiyan ve in, Hint gibi Uzakdou din bildirgeleri, doacak yeni devletin n aklamalar gibidir. Tanr adna mutulanan, haber verilen ortaa devletinin dou ve geliim yksdr. Gnmz Ortadousunda devleti despotik karakterden uzaklatrmak baarlmas gereken ok zor bir grevdir. Ortada cumhuriyet denen baz devletler var ise de, bunlarn despotik niteliklerini atklarn sylemek zordur. Cumhuriyetilik snflar aras konsenss gerektirir. Tarihte hibir Ortadou lkesinde toplumsal konsenssle belirlenmi bir anayasal devlet veya cumhuriyet yoktur. leri veya geri konumlarna bakmakszn, tek kii iradesine dayal rejimler olduklarndan cumhuriyetle badamazlar. Cumhuriyette bir kiinin deil denk kuvvette birok kiinin irade uyumas, uzlamas esastr. Bunda toplumsal snflarn zayfl, siyasi irade gelitiremeyileri, geleneksel devlet kulluu, cumhuriyeti gelenek yokluu nemli yer rol oynar. simleri ne olursa olsun, tm Ortadou devletlerinde aralarnda derece fark bulunsa da, devletin despotik niteliini amadn belirtmek ve bilmek, verilecek demokratik siyaset ve cumhuriyetilik mcadelesi asndan byk nem tar. Ortadou uygarlnda iddet kltrn zmlemek daha da byk nem tar. Denilebilir ki, Ortadou toplumunda iddetin girmedii ve belirlemedii tek bir gzenek, kurum yok gibidir. Genel olarak da siyasal, toplumsal, hatta ekonomik yaplanmada iddetin belirleyici rol oynad bir gr olarak ileri srlr. ktidar ve iddetin ikiz karde olduklar belirtilir. Ama hibir yerde Ortadou toplumunun hem alt hem styapsnda oynad rol kadar belirgin deildir. iddetin etkisinde kalmadan biimlenmi bir kuruma zor rastlanr. iddete ilikin nem tayan konu hakknda ok az belirleme yaplmasdr. ktidarla tanm toplumlarda iddetin pay belirgin olduu halde sanki nemsiz, istisnai bir olguymu gibi ele alnr. iddetin en younlam ifadesi olarak savalarn hibir hayvan toplumunda bile gzlemlenmeyen bir vahet olduu belirtilmez. Hep neden gerekli olduuna dair gerekeler uydurulur. Savan tek gerekesi, zorunlu nefsi savunma, varln koruma ve zgr klma dnda toplumsal birikim deerlerine el koyma, talan etme, egemen olma ve srekli devlet iktidar olmayla topluma hkmetme ve karlarna gre ona biim vermedir. Cevap bu kadar yaln ve anlalr olduu halde, bin dereden su getirircesine rtbas edici yaklamlar, eksik ve yanl tanmlamalarla gizlenmeye allr. Hibir olgu iktidar ve iddetin gerek kaynaklar kadar yanl gsterilmemi ve gizlenmemitir. Mitoloji, din, felsefe ve en son szde sosyalbilimin de en ok arptt ve gizledii olgu, iddetin en insanlk d, ama tahakkmc ve smrc sosyal asalaklarn en vahi eylemi olduudur. Genel iin doru olan bu tanmlama, Ortadou toplumsal gereklii iin daha da dorudur. Dayak cennetten -egemenlerin adas kmadr, iddet baldan tatldr gibi deyimler kaynan iyi izah eder. Toplumun arpk ve nefessiz kalmasnda iddetin pay belirleyicidir. Tm hiyerarik ve devletli toplum sistemlerinde iddete dayanlarak statler oluturulmu, kurumlar zrhla korunmutur. iddetin sarmalamad hibir kurumun yaama ans yoktur. Bu koullarda zgr toplum veya sivillemenin geliemeyecei aktr. Fikirler bile ancak iddet szgecinden getikten sonra kabul grr. Bylesi ortamda yaratc dnce olumaz. Kabul grm basmakalp szlerle dnya ileri yrtlr. Bata devlet ve aile olmak zere, reisleri glerinin otorite ve iddetlerine bal olduunu iyi bilirler. leme nizamat verelim derken kastedilen ara zordur. Toplumun tm gzeneklerine etkisi szdrlan iddet anlam gcne fazla yer brakmaz. Dolaysyla toplumsal kurumlar eklen var olur. Anlama yer braklmad iin yaratclktan uzak, ancak dtan drtlmeyle kmldanacak haldeki kurumlarla oluan bir toplumdan zgr gelime beklenemeyecei aktr. Toplumun iddetle besleme gelenei en alt birim olarak ailede daha da nefes aldrmaz dzeydedir. zellikle kadn zerinde grnmez bir sava halidir. iddetten titremeyen tek bir kadn hcresi yoktur gibidir. ocuklarn durumu da ayndr. Temel eitim yntemi iddettir. iddetle terbiye edilmi ocuktan bydkten sonra aynsnn beklenecei aktr. iddete dayal egemenlikten gurur duyulur, haz salanr. ktidar ve iddete dayal gllk duygusunun en

tehlikeli toplumsal hastalk olarak deerlendirilmesi gerekirken, en yce ve keyifli duygunun kendisi olarak ilan edilir. Lanetlenmesi gereken bir olgu, en ok yceltilen bir erdem olarak sunulur. Gnmzde de istisnasz tm Ortadou toplumunun kurumlar iddetsiz dnlemezler. Devlet iddetinden aile ii iddete, devrimci rgt iddetinden faist, dinci, milliyeti iddete kadar her tr temel problem zme arac olarak devreye sokulur. Diyalog, laf ebelii olarak anlalr. Sz gcne pek anlam verilmez. Hlbuki Bat uygarlnn stnln salayan tersi konumudur. nce sz, sonuna kadar anlaml diyalog, are kalmad m ancak iddet yntem haline getirildii iin baar anslar yksek olmutur. Bat Douya nazaran kendi iddetini zm ve dersini karmtr. AB bu konuda hayli zeletirisel ve dikkatlidir. ABD aslnda iddeti kullanrken son derece zmseldir. Rastgele kullanmaz. Baarlarn yine zmleme gcne borlu olduu gibi, baarszlklarnn da yanl zmlemeden kaynaklandn iyi bilir. Derslerini iyi almtr. Ortadou toplumunu iddetten arndrmak ok kapsaml ve eitimle olduka balantl bir sorundur. Anlam gcne gvenmek, iddeti ancak zorunlu ve sonu alc koullarda uygulamak baarl olmak iin esastr. Sadece sava, devrim ve kardevrim iddeti deil, her alana ilikin iddetin kapsamn doru deerlendirmek, ona kar karken doru ve sonu alc kar iddeti hazrlamak, uygulamak byk ustalk ister. Binlerce yllk iddet gelenei ile kavrulmu bir toplumu adeta yeniden diriltirken, ok zorunlu ebelik rol dnda iddete gvenmemek, anlam, diyalog ve rgtlenme gcne daha ok yer vermek kaostan ktan zmleyici yntem olarak dnlmeli ve uygulanmaldr.