Derleyen : AZAD BADIKI

Toplumsuz insan, primat olmaktan teye gidemez. Toplumlu insan ise mthi bir g olabilmektedir. Byk bir dnce gcne erimektedir. Sadece hayvanlar leminde deil, bitkiler leminde de toplum veya topluluklara benzeyen bir arada yaama rneine bolca rastlamaktayz. Doas gerei, her tr birbirine yakn, hatta topluluk olarak yaamak durumundadr. Aalar ormansz, balklar srsz olmaz. Fakat insan gibi toplumu da niteliksel bir farka sahiptir. Toplumun kendisi belki de st insandr. Veya st insan yaratm, yaratacak olan organizasyondur. nsan toplumdan ormann iine (doduktan hemen sonra yaamn da gvenceleyerek) attmzda, bir primata dnmekten kurtulamayacaktr. Yanna birka benzer insan verdiimizde de balayacak olan sre, primatlarda balayan srece ok benzer olacaktr. Ayn ey hayvan topluluklar iin geerli deildir. Bu durum bile insan toplumunun apayr deerini ortaya koymaktadr. Toplumun insan, insann toplumu inadaki rol de benzersiz olmaktadr. phesiz insan olmadan toplum olmaz. Ama toplumu insanlarn toplamndan ibaret grmek nemli bir yanlgdr. Toplumsuz insan, primat olmaktan teye gidemez. Toplumlu insan ise mthi bir g olabilmektedir. Byk bir dnce gcne erimektedir. Belki de bir insann karar (nkleer bombalar patlatmak gibi) tm dnyay le evirebilir. Bu insan uzaya kabilmektedir. Snrsz keif ve icatlar yapabilmektedir. Toplumsalln gcn belirtmek iin bu rnekleri veriyoruz. Toplumsal kurulu her ne kadar sosyolojinin konusu ise de, zmeye altmz konu bambakadr. Bilgiye ulamann ve hakikat rejimini kurmann yolu toplumsuz mmkn grnmemektedir. nsan bireyinde gerekleen her ey toplumsal olmak durumundadr. Burada sadece bitki ve hayvann, hatta fiziki ve kimyasal evrenin bir kalts olarak insandan bahsetmiyoruz. Toplumda gerekleen insandan bahsediyoruz. Kapitalist modernite de dahil, tm uygarlk sistemleri insan tarih ve toplumdan kopuk olarak incelediler. Daha dorusu, insana dair tartlan, oluan tm dnce ve yaplar tarih ve toplumdan kopuk, hatta toplum st bireylerin eseri olarak ortaya konuldu. Buradan da rtk ve plak krallarla maskeli ve maskesiz tanrlar icat edildi. Hlbuki topluma ilikin anlaymz derinletirirken, tm bu krallar ve tanrlar zmleyebileceimiz gibi, hangi dncelerden, bu dncelerin doduu toplumsal yaplardan, zellikle zorbalk ve smr reten toplumsal sistemlerden kaynaklandklarn da aklayabileceiz. nsan-toplum ilikisini anlamlca ortaya koyabilmek en temel yntem sorunudur. ok bilimsel geinen Bacon ve Descarteslar yntem sorunlarn tartrken, iinde hareket ettikleri toplumdan habersiz, bantsz gibi grnmektedir. Bugn ok iyi bilmekteyiz ki, onlarn etkilendikleri toplum, kapitalizmi bir dnya sistemi olarak ina eden, bugn adna ngiltere ve Hollanda dediimiz lkelerin toplumudur. na ettikleri yntemler de kapitalizme ardna kadar kapy aralayan toplum balantl dncelerdir. O halde insan toplumunu temel bir kategori olarak aratrmaya balarsak neler gzlemleyebiliriz? a- Toplum, insan hayvandan niteliksel olarak ayran bir oluumdur. Bu hususu yeterince akladk. b- Toplum insanlarca oluturulduu gibi, kendisi de insan bireylerini ina eder, oluturur. Burada anlalmas gereken temel husus, toplum veya topluluklarn insan eliyle, yeteneiyle ina edildikleridir. Toplumlar insanst kurulular deildir. nsan hafzalarn derinden etkiledikleri iin, kendilerini totemden tanrya kadar bir kimlik olarak yanstsalar da, insan kurgulamalar olduklar aktr. nsan olmadnda, totem veya tanrlarn srdrecekleri bir toplum yoktur.

c- Toplumlar tarihsel ve meknsal kstlamalar altndadr. Dier bir anlatmla toplumlarn iinde ina edildikleri bir zamanlar ve corafya koullar vardr. Tarihten ve corafyadan kopuk toplum inalar yoktur. Her koulda ve sresiz toplum topyalar bo dlerdir. Tarih konusu genelde canllar iin, zelde insan iin baml klan zaman ifadeleridir. Bata mevsimler olmak zere birok zaman dngs ve sresi tr oluumlar iin zaruridir. Kald ki, sresi olmayan hibir oluum yoktur. Ebed-ezel kavramnn sadece deiime has olduu anlalmtr. Yani deimeyen, zamansz olan tek ey deiimin kendisidir. Tarihle toplum balants daha sk ve ksa srelidir. Evren iin milyarlarca yldan bahsederken, toplumlar iin binlerce yl amak ancak uzun sre kavramnda geerli olabilir. Yaygn zaman sreleri gnlk, aylk, yllk, yzyllk gibi srelerdir. Toplumlarn mekn esas olarak bitkisel ve hayvansal varlklarla balantldr. Kutuplarda ve ekvatoral blgelerde toplumlar ok istisnaidir. En zengin bitki ve hayvan rts, en verimli toplumlar iin de zemin oluturabilir. Hiyerarik ve devlet gelenekleri iinde oluan, ina edilen birok dnce ekol ve dinsel yaplar, toplumsal tarihten ve mekndan kopuk bir sistemi kadermi gibi insan zihnine egemen klmaya alrlar. Nasl ki baz kahramanlarn tarihi yaptklar iddia ediliyorsa, baz dnce ve din vaazclarnn da ylesine tarihsel toplumdan kopuk dnce ve din sistemleri kurduklar habire ilenir. Kapitalist dnce bilime ok yer verdii halde, zellikle topluma ilikin birey bazl dnmeye byk zen gsterir. Hangi toplum biimleniinin hangi dinsel ve felsefi dnce sistemine yol at srekli karanlkta braklr. Toplumun zaman ve mekn bireyi ina ettii gibi, bireylerin de zellikle aldklar formasyonla gelecei ekillendirmede ina roln oynadklar yeterince kantlanmtr. Dolaysyla yntem sorunlarnda ve hakikat alglamalarnda tarihsel ve meknsal boyutlar gerekli koullarn banda gelmektedir. d- nemli bir husus da toplumsal gerekliklerin ina edilmi karakterde olmalardr. nsanlarn ska iine dtkleri bir yanlg toplumsal kurumlara, yaplara doal gereklik atfetmeleridir. Toplumsal sistemlerin meruiyet rejimleri kendilerini hi deimezmi ve kutsalm gibi sunarlar. Tanrsal kurululara sahip olduklarn, ylece tayin edildiklerini sistemlice vaaz ederler. Kapitalist modernitede toplumda nihai szn sylendii, liberal kurumlarn alternatiflerinin olmad, hatta tarihin sonuna varld enjekte edilmeye allr. Deimez, deitirilemez anayasalardan, siyasi rejimlerden ska bahsedilir. Hlbuki ksa bir tariheyle bu deimezlerin ve sarslmaz yaplarn mrnn yzyla bile smadn grrz. Burada nemli olan, gnlk olarak insan dnce ve iradesini balayacak ideolojik ve siyasi sylemlerdir. ktidar ve istismar odaklar iin bu ideolojik ve siyasi retoriklere iddetle ihtiya vardr. Gl bir ideolojik ve siyasi retorie bavurmadan, gnmz toplumlarn ynetmek ok zordur. Medya organlar bu nedenle ok gelitirilmilerdir. Yine bilimsel ve dnsel kurulular ezici biimde iktidar ve istismar odaklarna balanmlardr. Toplumsal gereklerin ska ina edilmi gerekler olduunun ne kadar bilincinde olursak, yklmalar ve yeniden ina edilmelerinin gereine o lde daha iyi hkmedebiliriz. Yklmaz, deimez toplumsal gereklikler yoktur. Hele hele baskc ve smrgen kurumlarn yklmalar, andrlmalar zgr yaamn vazgeilmez gereidir. Toplumsal gerek derken, toplumun tm ideolojik ve maddi kurumlarn kastetmekteyiz. Dilden dine, mitolojiden bilime, ekonomiden siyasete, hukuktan sanata, ahlaktan felsefeye kadar tm toplumsal alanlarda uygun zaman ve mekn koullarnda srekli toplumsal gereklikler kurulur, yklr, restore edilir ve yenileri oluturulur. e- Toplum-birey ilikisine soyut bakmamak nemlidir. Bireyler tarih iinde ekillenmi, belli bir dili ve oturmu gelenekleri olan saydmz tm toplumsal alanlardaki kurulu yaplara katlrlar. Diledikleri gibi deil, toplumun ok nceden ve zenle hazrlanm kurumlarna ve onlarn

geleneklerine gre katlm gsterirler. Bireyin toplumsallamas muazzam bir eitici abay gerektirir. Bir anlamda toplumun tm gemii olan kltr zmsendikten sonra birey toplumun yesi, mensubu haline gelir. Toplumsallama srekli abayla gerekletirilir. Her toplumsal eylem ayn zamanda bir toplumsallama eylemidir. Dolaysyla bireyler diledikleri gibi deil, toplumlarnn istedii gibi ina edilmekten kurtulamazlar. phesiz zellikle snfl ve hiyerarik toplumlar bask ve smrye ak toplumlar olduklar iin, bireyin direnme ve zgrlk talebi hep var olacaktr. Klelii ina eden toplumsallamalar gnl rzasyla kabul etmeyecektir. Yine yabanc, farkl, smrgen toplumlarla btnleme ve asimile edilmeye kar da daha fazla direnecektir. Ama yine de toplumlarn bask ve eitim kurumlarnn arklarnda dntrlmeye, hatta yok edilmeye allacaktr. Toplumsal arklar deirmen gibi terek, kendilerine gre un ve hamurdan malzeme olutururlar. Gerek kurumlar aras elikiler, gerek direnen insan her zaman toplum iinde uzlamaya dayal dengeler kapsamnda bir yer edinecektir. Ne toplumun mutlak eritme gc, ne de bireyin toplumdan tamamen kopma ans vardr. zcesi, toplumu doruya yakn bir yaklamla temel alan insan rnei zerinde yntemli alma ve hakikat rejimleri daha anlaml sonular verebilir.

nsan zihniyetindeki esneklik en gelikin dzeyde olup, aratrmalarmzn anlaml olma ansn en ok etkileme durumundadr. nsan doasn tanmadan, yntem ve hakikat idealar havada kalr. nsan zihniyetindeki esneklik en gelikin dzeyde olup, aratrmalarmzn anlaml olma ansn en ok etkileme durumundadr. nsan zihniyetinin doasn tanmadan, yntem ve hakikat idealar havada kalr. nsan zihniyetini tanmaya alrken ska ikili yapsndan bahsettik. Duygusal dncenin gelikin olduu ve evrim asndan daha eski olan ksmla (beynin sa lobu oluyor) analitik dnceye daha yatkn ve srekli gelimeye ak olan yeni ksmdan (beynin sol lobu) oluan dnce yaps, bu zellii nedeniyle byk bir esneklie sahiptir. Hayvanlar leminde duygu ve dnce birbiriyle edzeye yakndr. Duygular artl ve artsz reflekslerle rendiklerini yantlarlar, yani gereklerini yerine getirirler. Bunlar anlk tepkilerdir. Bu yaplarn ayns insanda da vardr. rnein vcut atee annda cevap verir. Burada analitik dnmeye gerek yoktur. Ama bir Everest tepesine k iin yzlerce koulun analize tabi tutulmas gerekir. Ancak tm ilgili koullar analiz edildikten sonra yola kmak iin karar verilir. Duygusal dncede yanlg pay aranmaz. gd nasl tepki veriyorsa yle davranlr. Analitik dnce ise yllar alabilir. Yntem, alma ve hakikat aray bylesi bir dnce yapmza dayanmak durumundadr. Zihnimizin alma dzenini tanmadan, doru yntem ve hakikat bilgisi rastgele olmaktan kurtulamaz. O halde zihnin kendisini iyi tanmak ncelik tamaldr. Zihnimizin birinci zellii, ok esnek bir yap sergilemesidir. Denilebilir ki, zihnimiz dnda bilebildiiniz tm evren yaplanmalarnda zgrce seim yapma ans ok snrldr. zgrlk alan ok dar aralklarla dnlebilir. Atom alt paracklarla makro evrendeki yaplarda zgr seimin nasl cereyan ettiini bilmiyoruz. Ama mevcut evren eitliliine bakarak, bunun ancak paracklar dnyasyla, makro evrendeki esnek davranabilme ve zgr seme yeteneiyle mmkn olabileceini yol atklar sonulardan karabiliyoruz. nsan beyninde ise, bu esneklik aral ok genilemi bulunmaktadr. Snrsz hareket zgrlne en azndan potansiyel dzeyde sahibiz. Tabii bu potansiyelin ancak toplumsallkla aktif hale geebileceini unutmuyoruz. Zihnimizin ikinci zellii, zihniyet esnekliimizin geni bir doru alglamalar kmesi kadar, yanl alglamalara da ak bir yap sergilemesidir. Bu zellik temelinde esneklik, bask ve duygu anda her an saptrlabilir. Bu nedenle bask ve ikence mekanizmalaryla duygular avlamay esas alan havu politikalar, aldatma ve yanl yaptrmlarla birlikte kullanlr. Hele binlerce yldr insan zihni zerinde bask kuran hiyerarik ve devlet dzenlemeleri muazzam etkiler yaratmlar, adeta kendilerine gre bir zihniyet yaps ina etmilerdir. dllerle de zihnin oka avland iyi bilinen zelliklerindendir. Buna karn, direnme zelliine de sahip zihniyet yapmz, doru yolu tutturmada ve byk hakikatlere ulamada esiz zellikler sergilemektedir. Byk insanlarn bu vasflarnda bamsz zihinlerinin rol belirleyicidir. zgr seimler en ok zihinler bamsz kaldnda gerekleir. Zengin alglamalarla bamsz olma arasnda yakn iliki vardr. Zihnin bamszlyla kastedilen, daha ok adalet llerinde davranabilmedir.

Gerekle adalet arasndaki ilikinin altnda evrensel dzenin yattn syledik. O halde adil olabilen zihin, evrensel dzene gre zgr seim ansn en ok kullanma duruunu yakalamtr denilebilir. Bunun iin zgrlk tarihi, en byk eitici g olarak zihnimizi eitmekle (toplumsal tarih) onu doru seimlere hazrlar. Psikoanalitik yaklamlar zihnimizin derinliini artan bir hzla lmeye almaktadr. Psikoanalizm yeni bir bilgi alan olarak giderek nem kazanmaktadr. Fakat psikoanalizm kendi bana doru ve yararl bilgiye ulamada yetersizdir. Bunda bireyi bamsz ele almasnn byk rol vardr. nsan toplumdan kopuk ele almak ok yetersiz ve salksz bilgiye yol aabilir. Sosyopsikolojinin bu eksii kapatmas imdilik pek verimli olamamaktadr. Sosyoloji doru kurulmamtr ki, sosyopsikoloji doru sonular versin. Psikoloji ile hayvan zihinlerini iyi tanyabiliriz. Sper hayvan olarak da psikoloji ile insan tanyabiliriz. Ancak sosyal bir hayvan olarak insan tanmann henz balangcndayz. Yntem ve bilgilenme sistemini kurgularken, zihnimizin yapsn iyi tanmadan baarl sonu almamzn tesadflere kaldn daha iyi anlamaktayz. Ancak zihnin doru ve derinlikli tanm ve zgr seme pozisyonu salandnda (toplumsal zgrlk), yntem ve bilgi rejimimiz doru alglamalara yetkin cevaplar verebilir. Bu koullar altnda yntemli almalarmz daha doru bilgi birikimiyle daha zgr bir toplum ve birey olma ansmz arttrrlar. Beinci olarak, insann metafizik karaktere sahip olma zellii, yntem ve bilgi sistematii asndan esiz bir rnek sunmak durumundadr. Yntem ve bilgiye ulama bilimi (epistemoloji), insann metafizik zellikleri zmlenerek daha yetkin klnabilir. Bizzat metafizik yaratma ve ina etmede insan kavramak nemli bir aratrma konusudur. En az zmlenen toplumsal sorunlardan birisi de, metafizik insan tanmlama dzeyinden bile yoksun oluumuzdur. nsan nasl metafizik olabiliyor? Bu hangi ihtiyatan kaynaklanyor? Olumlu ve olumsuz yanlar nelerdir? Metafiziksiz yaamak mmkn mdr? Belli bal metafizik zellikler nelerdir? Metafizik sadece dnce ve dinsel alanda m geerlidir? Toplumla metafizik arasndaki iliki nedir? Metafizik sanld gibi diyalektik kartl mdr, onunla snrlandrlabilir mi? Bu konuda sorular daha da oaltabiliriz. Madem insan temel bilgi znemizdir, o halde bu znenin en temel vasflarndan olan metafizik dnce ve kurumlarn tanmadan, bu kaynaktan yeterli bilgiye erime iddiamz eksik kalacaktr. Gerek sosyolojinin, gerek psikolojinin kendisine hi sorun yapmad bir alandan bahsediyoruz. Bata dini olmak zere birok dnce ekolnn metafizik olarak deerlendirilmesi, metafizik sorununu daha da iinden klmaz hale getiriyor. Metafizik sorununa yaklammzn temelinde, onun toplumsal insann temel bir zellii olmas yatmaktadr. Metafizik, toplumsal insann onsuz edemeyecei bir toplumsal ina gereidir. nsan metafizikten soyutlarsak, onu ya sper bir hayvana (Nietzschenin Almanlar iin kulland bu kavram Faizm -Nazi- Almanyasnda kantlanmtr), ya da sper bir bilgisayara dntrm oluruz. Bu duruma gelmi bir insanln insan olarak ne kadar yaam ans olabilir? Gelelim metafizik insann ne olduuna. a- Ahlak metafizik insan zelliidir. b- Din nemli bir metafizik zelliktir. c- Tm kollaryla sanat ancak metafizik olarak tanmlanabilir. d- Kurumsal toplum, hatta toplum bir btn olarak metafizik tanma daha uygun dmektedir. Daha da sralayabileceimiz bu zellikleriyle acaba insan neden ve nasl metafizik olabilmektedir?

Birincisi, insandaki dnebilme kapasitesidir. Bir nevi kendi farkna varan evren olarak insan, duyduu deheti (hem acs, hem sevinci ynyle) gidermek iin kendini fizik st ina etmek zorundadr. Baka trl fiziki ac ve sevinlerin stesinden gelemez. Savalar, lm, ehvet, tutku, gzellik vb. alglar karsnda dayanabilmek iin metafizik dnce ve kurumlar vazgeilmesi zor bir ihtiya durumundadr. Tanr yoksa icat edilmek, sanat oluturulmak, bilgi gelitirilmekle ancak bu ihtiyalar tatmin edilebilir. Daha deiik bir adan metafizii fiziin tesi olarak dnmek, ne ok mahkm etmeyi ne de vg dzmeyi gerektirir. nsan gerekten fiziin snrlarn en ok zorlayan varlktr. Fiziin tesi olarak metafizik yaamas, insann ontolojik karakteri gereidir. Sadece fiziki olarak kalabilmeyi savunmann bir anlam yoktur. Daha dorusu, fiziki kalmak ancak mekanik insan tanmna yol aabilir. Bu, Descartesin oktan tanmlad, ancak bilimsel izah olmayan bir ruh kavramyla kurtulmaya alt bir yaklamdr. kincisi, ahlak olmadan toplumun srdrlmeyecek olmas metafizik olmay gerektirmektedir. Toplum ancak zgr bir yarglama olarak ahlakla dzenlenebilir. Sovyet Rusyasnn, Firavun Msrnn tm rasyonelliklerine karn zlmelerini ahlak yoksunluuna balayabiliriz. Rasyonalite tek bana toplumu srdremez. Belki robotlatrabilir, gelikin hayvanlar haline getirebilir, ama insan olarak tutamaz. Ahlakn baz niteliklerini sayalm: Acya dayanma gc ve gereini karlayabilmesi, zevk, arzu ve ehvete snr koymas, remeyi fiziki deil toplumsal kurallara balamas; geleneklere, dine, yasalara uyma ve uymama tercihine ilikin karar vermesi. rnein ahlakn remeye yol aan cinsel ilikiyi kurallara balamas insan trnde zorunlu bir ihtiyatr. Nfusu kontrol altna almadan toplumu srdremeyiz. Tek bana bu konu bile ahlaki metafiziin byk gereini ortaya koymaktadr. ncs, sanatla insan kendine has bir evren yaratmaktadr. Toplum ancak ses, resim, mimari gibi temel alanlardaki yaratmlarla srdrlmektedir. Mziksiz, edebiyatsz, mimarisiz toplum dnlebilir mi? Tm bu alanlardaki yaratmlar metafizik anlamndadr. Bu yaratmlar toplumun srdrlmesinin vazgeilmezleridir. Sanat tam bir metafizik kurgulama olarak insann estetik olabilme ihtiyacn gidermektedir. nsan nasl iyi-kt seimiyle ahlak davranna anlam biiyorsa, gzel-irkin yargsyla da sanatsal davrana anlam bimektedir. Drdncs, politik ynetim alan da metafizik yarglarla doludur. Alann kendisi en gl metafizik inalardan ibarettir. Politikay fizik yasalarla izah edemeyiz. Fizik yasalarla ynetmenin azamisi robotsallktr; dier yzyle faizmin sr gdmdr. Politik alann seme, zgr davranma anlamn da tadn belirtirsek, politik insann metafizik karakterine bir kez daha varm oluruz. Aristonun nsan politik hayvandr belirlemesi daha ok bu anlam artrmaktadr. Beincisi, hukuk, felsefe, din ve hatta bilimciliin metafizikle ykl alanlar olduunu zenle belirtmeliyiz. Tarihsel toplumda tm bu alanlarn niceliksel ve niteliksel ynleriyle metafizik eserlerle dolu, ykl olduunu bilmekteyiz. Birey-toplum yaamnda metafiziin arlkl konumunu tespit ettikten sonra, hakknda daha anlaml yaklamlar gelitirebiliriz. 1- Tarihsel geliiminde metafiziki yaklamlar kendilerini ya tmden yceltip temel hakikat gibi aklamlardr, ya da kartlar tarafndan eletirel yaklamlarla tam bir dzmece alan biiminde grlp, gereklii olmayan, insan aldatma sz ve aygtlarndan ibaret saylmlardr. Her iki

yaklamda da tarihsel toplum alglamasndan ya habersiz olunduu ya da bu konuda abartya kald rahatlkla ileri srlebilir. Her iki anlayn da farknda olmadklar husus, metafiziin hangi toplumsal-bireysel zellik ve ihtiyatan kaynaklanddr. Yceltici kesim metafiziin fiziksel lemle ban bir tarafa brakm olup, sonsuz zgrmesine bir yanlgy tamaktadr. Bu kesimdekiler dnce ve ruhun maddi lemle ya ban inkr etmiler, ya da saptrp akn tanr dzenlerinden bizzat insann tanrlamasna kadar saplantlar ve abartlara younca dmlerdir. phesiz bu gelimelerde hiyerarik ve devlet dzeninin etkisi byktr. Metafiziin nemini inkr eden kesim ise, materyalist lemi, maddi uygarl, son dnemde rasyonalite ve pozitivizmi bayrak edinerek saldrya gemitir: Metafizik kokan her ey hastalktr, aldatma aracdr, toptan reddedilmelidir. Fakat sonradan daha iyi fark edildi ki, zellikle kapitalist modernitenin sahip olduu rasyonalite ve pozitivizminin faist sr, robot-mekanik insan ve simlasyondan ibaret yaam alglamalarna yol aarak, evreyi de yok ederek bir tarihsel toplum ykmna yol amas sz konusudur. Fizik yasalarna ar ballk, toplumun ykm ve zlnden kendini alkoymamaktadr. Bilimcilikin en kt metafizik olduu da bylece kantlanm oluyordu. Eer toplumsal yaamn bir anlam varsa tabii! Bilimciliin en s materyalizm olduunu, iktidar ve istismarn en iyi eitilmi uzman olduunu, dolaysyla bilerek veya bilmeyerek kendini en ok aldatan konumunda tutarak metafiziin bu en tortu biimini temsil ettiini nemle belirtmeliyim. 2- Hibir tarafta yer almayan, nihilist olarak da deerlendirebileceimiz kmede yer alanlar ise, her iki tarafta yer almak zorunda olmadklarn, metafizik yanls ve kartlnn gerekmediini, tam bamsz yaanabileceini iddia etmektedirler. Grnte zararsz gibi duran bu kmenin, znde ise en tehlikeli kme olduunu belirtmek gerekir. Dier iki tarafn hi olmazsa byk idealleri vardr. Temsil ettikleri deerlerin farkndadrlar. Toplumu ekillendirmede ve bireyi yeniden ina etmede iddialdrlar. Tam bamsz kme ise, aslnda toplumun iinde ve toplum deerleriyle yaad halde, nihilist (inkrc) bir tutumla oral olmayan bir yaamn mmkn olduuna inanmaktadr. Bilimci metafizikilere en yakn kesimdir. Kapitalist modernitenin saylarn gibi arttrd bu kesim, yklm, zlm toplumun deklase (bolua, lama atlm) unsurlarndan olumaktadr. Tersinden buna hayvanlamaya en yakn kesim de diyebiliriz. Futbol holiganlar bu kesime en yakn duran, grnr bir rnei sergilemektedir. Benzeri gruplar hzla oalmaktadr. Kapitalist modernitenin kanseri arttrd bu rneklerle de kantlanabilir. Metafizie ilikin her iki tarihsel yaklam da sonuta modernitenin pozitivist bilimciliki anlaynda birleirler. Dinleri klk deitirmi metafizik olan pozitivizm dini iken, tanrlar da ulus-devlettir. Maskesini atan tanr, bizzat ulus-devlet biiminde tm modern toplumlarn iinde kapsaml ritel ve simgeleriyle kutsanmaktadr. 3- Daha dengeli bir yaklamn gelitirilmesinin hem gerekli hem de mmkn olduunu dnyorum. Daha dorusu, metafiziin bir toplumsal ina olduunu bilerek ahlak, sanat, politika ve dncede iyi, gzel, zgr ve doruya yakn bir metafiziin gelitirilmesini temel grev saymaktaym. Ne toptan kabul edici, ne de reddedici ve ukalaca tam bamszlk safsatalarna dmeden; tarihsel toplumda hep izlendii gibi, iyi, gzel, zgr ve doru araymz srdrmek erdemli yaamn zdr. Toplumda anlaml yaam mmkn klann da bu erdemli yaam sanat olduuna inanmaktaym. phesiz metafiziklere mahkm deiliz. Ama en iyisini, gzelini, zgrn ve dorusunu bulmaktan ve gelitirmekten de vazgeemeyiz. Ktye, irkine, klelie ve yanla mahkm olmak ne kadar kader deilse; iyi, gzel, zgr ve doru bir yaam tarz da imknsz deildir. En kt seenek olarak, aresizliin ve sorumsuzluun (kapitalist modernite bata olmak zere, tm hiyerarik ve devletli dzenlerin) yol at nihilist yaama da mecbur deiliz. Bu konuda kavga,

tarih kadar, toplumun ilk ina andan beri srmektedir. Gnmzdeki zgn yan, kapitalist modernite gibi bir sistemin zl dneminde yaamamzdr; bunun iyi, gzel, zgr ve doru olann mcadelesi iin zgn dnce ve eylem durularna, toplumsal yeniden inalara ihtiya gstermesidir. Bu ynl youn abalara ak dzeyinde bir tutkuyla girimek kadar, en bilimsel araylara (yntem ve hakikat rejimine) ihtiya vardr.

Dou Afrika Rifinden kta ana toplanma kaps ve Dnyaya yaylma merkezinin Toros-Zagros kavisi olduunu dndren argmanlar oktur. Birincisi, bu kavis Rifin doal yolunun sonudur. Dou Afrika Rifinden kta ana toplanma kaps ve Dnyaya yaylma merkezinin Toros-Zagros kavisi olduunu dndren argmanlar oktur. Birincisi, bu kavis Rifin doal yolunun sonudur. Buralara kadar dalgalar halinde gelinmektedir. Gerek Byk Sahrann gerekse Arabistan lnn dou ve bat kapsn adeta kapatmas, Svey ve Dou Akdeniz kylarn doal yaylma yolu haline getirmektedir. Gney Akdeniz kylar da Cebelitark Boazndan spanya ve Avrupaya ikinci nemli yolu tekil etmektedir. Yaps, corafi koullar gerei Dou Akdeniz kadar verimli deildir. Arada ciddi engeller ve besin sorunlar vardr. En ideal yol Dou Akdeniz kylarndan itibaren Verimli Hilal olarak da adlandrlan Toros-Zagros da silsilelerinin tekil ettii kavisten gemektedir. Bu alan o kadar elverilidir ki, kalp da gelikin bir toplumsalla dnmemek olas grnmemektedir. Buradan ikinci hususu kartabiliriz: nsan topluluklar iin iklimin elverililii, doal bir tarla dzeninde bol meyve ve bitkiye sahip olmas, ok zengin av hayvanlarn barndrmas, gvenlik iin ideal maaraya sahip bulunmas, ok sayda nehir ve akarsuya debi oluturmas daha sonralar insanlk hafzasnda Cennet kavramna yol aacak denli elverililik arz etmektedir. Yakn yrelerdeki llere kyasla bu alann sz edilen olumlu zellikleri karsnda, cehennem-cennet ikileminin insanlk hafzasna temel kavramlardan biri olarak yerlemesi anlalrdr. Dou Afrika Rifinden sonra insan trnn ikinci nemli younlama alan olduunu bu zellikleri nedeniyle rahatlkla varsayabiliriz. nsanlk tarihinde uygarlksal gelime iin kulukaya yatlan yer demek abart saylmaz. Ayrca insanln destanlk yksnn yazlmaya, daha dorusu olumaya baland yer olarak da kutsallatrlabilir. Daha sonraki byk devrimler bu kutsallk destannn rnleri olacaktr. nc olarak, yaklak elli bin yl ncesinde alandaki younlamalar simgesel dil temelinde gelimektedir. aret dili gibi ok ilkel bir anlama aracndan simge diliyle anlamaya gei byk gelime potansiyeli tamaktadr. Geni bir dil blgesinin oluumu insan trne muazzam toplumsallama, korunma ve besin elde etme imkn vermektedir. Belki de tarihin henz kefi yaplmam ve ad konulmam en byk devrimi budur. lk byk devrime DL DEVRM demek uygun olabilir. nk hibir devrim bu devrim kadar bu corafyada toplumsallamaya hizmet etmemitir. Her gn kutsal bir kavram (kefedilen yeni bitki ve av hayvanlar) oluturulmakta, ev dzenine yakn yerleimlere (ilk defa gvenli yuvalarda yaam) geilmekte, drt mevsim en ideal haliyle yaanmaktadr. Tm bu sreler kavramlatka, geni topluluklarn ortak dili, dolaysyla ilk defa ayrt edilen KML olumaktadr. Ne hazindir ki, ilk kimlikli etnisitenin olutuu bu alanlarda gnmzde vahi bir kimlik soykrm ya-anmaktadr. Byk toplumsal gelime dediimiz sre bu zengin olgu ve kavramlaryla gereklemekte, daha dorusu ina edilmektedir. Kavramsal gelime beraberinde dnsel gelimeye yol amaktadr. Kavramlarla anlaan ve btnleen insanlarn dar klan toplumu halinde kalamayacaklar, bir st toplumsallama iin byk bir dinamizm kazandklar kuvvetli bir

varsaymdr. Bu konunun gerek antropoloji ve gerekse tarih ncesi alar asndan aratrlmas gereken en temel alanlardan birisi olduuna inanmaktaym. Byk arkeolog ve tarihi Gordon Childe, hakl olarak bylesi bir sezgiye ulam olmal ki, en nemli eseri olan ve o dnemde bu corafyada olan bitenleri (bir sonraki aamann gelimeleri iin olsa bile, ilk aamas iin de rahatlkla sylenebilir) konu edindii kitabna TARHTE NELER OLDU? adn vermektedir. u hususu da nemle belirtmeliyim ki, sadece arkeolojik yntemlerle blgenin gemii aydnlatlp zmlenemez: Biyolojiden filolojiye, corafyadan (zellikle iklim ve tarm corafyas) sosyolojiye, antropolojiden teolojiye kadar birok bilim disiplininin verileri btnletirilerek, ilka tarihinin aydnlatlmasnda ok nemli gelimeler salanabilir. Burada yaptmz sadece dikkat ekmek ve greve davettir. Jeoloji bilimi yaklak yirmi bin yl nce drdnc buzul dneminin sona ermeye baladnn kaytlarn vermektedir. Dier bilim verileriyle desteklendiinden, bu doruya yakn bir gelimedir. On bin yl ncesinde Arabistan ve Byk Sahra lnde yamur ve yeilliin daha bol olduu kantlanmtr. Bu elverililik obanlk kltrnn yaklak ayn dnemde gelimesiyle akmaktadr. Bununla birlikte dier byk bir gelime, Afrikann ilkel dil yaplarndan daha stn Semitik dil gruplarnn kendini gstermesidir. Semitik kltr zde bir oban kltrdr. rnein obanlk o denli nem kazanmtr ki deve, koyun, kei gibi hayvanlara ilikin oluan byk bir kltrel birikim halen varln srdrmektedir. Bu temelde etnisitenin oluup farkl kimlik kazand da gzlemlenmektedir. ok gl bir etnisite (airet) kltrnn halen geerliliini korumas bu gelimeyi kantlayc niteliktedir. Birok Smer ve Msr uygarlk syleminde de bu kltrn etkilerine bolca rastlanmaktadr. Yaklak alt bin yl ncesine kadar elverililiini srdren iklime bal olarak, Semitik kltr Byk Sahra lnden Dou Arabistana, Kuzeyde ise tarma elverili toprak sahalarna kadar ok geni bir sahaya tarihte ilk defa kalc bir iz brakmak zere damgasn vurmu gibidir. Semitik kltr sahas Dou Afrika Rifindeki kltrn devam niteliindeki gelimi bir aamasn tekil etmektedir. Bu kuak daha sonra tek tanrl dinlerin kuruluuyla zgnln pekitirecektir. Fakat nemle belirtilmeli ki, Msr ve Smer uygarlnn oluumunda bu kltr belirleyici olmaktan ziyade, iki uygarlk alan zerinde Aramitler ve Apirular (Dou ve Batdan gelen tozlu, kirli insanlar) adyla tarihin ilk istilac kabileleri olarak deerlendirilecektir. Semitiklerin tarihin afak vaktinde ok nemli bir oluum olduklarn, adeta ayak seslerini titretirdiklerini belirtmek mmkndr. Kuzeyde tarma elverili topraklar aamamalarnn nedeni ise, belki de onlardan daha gl bir kltrn geliim kaydetmesidir. Tarm kltrne adm adm gei kltr de diyebileceimiz bu oluumlara genel olarak tarla kltr demek uygun bir adlandrma olabilir. Nitekim tarihte Aryenler olarak adlandrlan bu toplumsal gelimeyi tarlaclar, toprakllar (Ari, bu topraklarn ilk kltrel kimliine sahip Krtede toprak, yer ve tarla anlamna gelmektedir) olarak deyimlendirmek mmkndr. Semitiklerin kuzeyini, ilk bata ekirdek alan olarak Toros-Zagros kavisini tarmsal gelimeye aan Aryenleri tarmn yaratclar olarak deerlendirmek mmkndr. Bu gelimede de iklim ve toprak yaps, bitki rts ve hayvan trleri belirleyici rol oynamaktadr. Semitik alanlarda tarm ancak ok snrl vahalarda hurma gibi ok az tr zerinde gerekleirken, kavisin (dier adyla Verimli Hilalin) her taraf tarla olmaya elverili olup zeytin, fstkgiller, palamut (meegiller), ard (meyvegiller), ba (zmgiller), tahl (budaygiller) yetitirmeye son derece elverilidir. Yine yabani koyun, kei, sr, domuz, kpek, kedi bata olmak zere evcillemeye uygun birok hayvan trnn srler halinde dolat alandr. Dalarn ykselen ksmlarnda geni ormanlar vardr. Drt mevsim en uygun halleriyle yaanmaktadr. Yamurlar adeta dzenli sulamay andrmaktadr. Birok akarsu ve nehir kys yerlemeye olduka uygundur. Tm bu elverili koullar altnda tarihin afak vaktinin skn etmesi beklenmesi gereken bir gelimedir.

10

Jeoloji ve ilka kaytlar, alanda buzullarn on be bin yl ncesine kadar yksek dalk alanlara doru ekildiini gstermektedir. Yz binlerce yl boyunca insan trnn en nemli younlama alan olmas, dil devriminin younca yaanmas ve Semitik kltrn dayatmas sonucunda, blgenin ksa sren bir mezolitik (orta ta devri, yaklak M.. 15 bin-10 bin dnemi) dnemden, devirden sonra neolitik devire getii varsaylmaktadr. Hakkri maaralar mezolitik ve daha ncesinin younca yaandnn ipularn vermektedir. Yontma talar da bu konuda bolca kant salamaktadr. Blgede asl patlamann neolitikle baladna, yaklak on iki bin yl ncesinden bu kltre geildiine dair bolca kanta rastlamaktayz. Tarm, tarla ve Ky Devrimi olarak da adlandrabileceimiz bu a, gerek insanlk gerekse daha dar anlamda uygarlk tarihinin (yazl tarih) bir nkoulu niteliindedir. Kendi bana dev bir Kltr adr. nemi henz laykyla anlalmayan ve tarihte hak ettii yeri bulmayan bu kltr zerinde ne kadar durulsa o kadar yerindedir. Gordon Childe bu alandaki kltr ann Bat Avrupadaki drt yz yllk kltrden daha az nemli olmadn sylerken geree daha yakn durmaktadr. O kadar icat yaplmtr ki, saymakla bitmez. Tm tarmsal, zanaatsal, ulam, barnma, sanat, ynetim, din alanlarnda devrim niteliinde gelimeler yaanmtr. Her alanda binlerce yeni olgu kefedilip adlandrmalara konu olmutur. Bylelikle Semitiklikten sonra en geni, hatta Semitikliin oban dilinin dar olan kelime daarcnn ok stnde bir dil hazinesine kavuan Aryen dil grubu ekillenmitir. nsanln kaybolmayan hafzasnn temeli atlm gibidir. Bu dil grubunun Hindistandan Avrupa kylarna kadar geni bir sahaya tanan kltrle birlikte yaylmas, bu zmlememizin dorulanmasn bir kez daha gstermektedir. yle sanld gibi Aryen dil grubunun dou kkeni Avrupa, Hindistan ve ikisi aras gei blgelerinde (Kuzey Karadeniz, Rusya stepleri, ran yaylalar) olmayp, Verimli Hilalin ekirdek blgesindedir. Gerek kelimenin (Aryen) etimolojik zm, gerek btn HintAvrupa dil gruplarnda kullanlan temel kelimelerin etnik yaplarla balantlandrlmas bu gerei dorulamaktadr. Daha da nemlisi, kltrn ekirdek blgesinin bu alan olmas, kelime ve dil yapsnn da doal olarak burada kurulmasn gerektirir. Halen mevcut etnik kltrel yaplar ve dier tarihi kantlar bu gerei fazlasyla dorulamaktadr. O halde ikinci byk dil ve kltr kuann varl, tarihi ve yaylmas gerek toplumsal gelimenin, ge-rek onun uygarlksal (kent yapl) aamasnn anlalmasnda tarihi neme sahiptir. Daha nceki tm kat-manlarn bu iki temel dil ve kltr grubu iinde eridiklerini sylemek mmkndr. Sadece ayn buzul dneminin sona ermesinden sonra Sibiryann gney eteklerinde (Yakutistan vb.) nc bir dil-kltr grubundan sz edilebilir. Muhtemelen bundan dokuz bin yl nce gneye doru yaylm gsteren bu kltrn anavatan indir. En bat ucu Finlilere kadar uzanan bu kltrden Trk, Mool, Tatar, Koreliler, Vietnam ve Japonlar bata olmak zere, en geni nc Kuzey kuann olutuunu sylemek mmkndr. Amerika ktasndaki Kzlderili kkenli kltrn de Bering Boaz zerinden ayn dnemdeki yaylmn sonucu olduuna dair gl arkeolojik, etimolojik, etnolojik kantlara sahibiz. Eskimolar da bu gruba dahil edebiliriz. Afrikann halen yaayan birok kltr yz binlerce yllk zelliklerini korumasna ramen, Semitik grubun gl etkisini yaamaktadr. zellikle Swahili dil grubundakiler byledir. Ormanlarn, dalarn ve llerin derinliklerinde milyonlarca yl ncesini yaayan klanlara rastlamak da mmkndr. Bu tabloya gre insanlk, bata yerkremizin gney orta-kuzeyinde olmak zere, bundan alt bin yl ncesine doru geldiimizde, uygarla gei yapacak temel dil ve kltr grubuna kavumu bulunmaktadr. Bu kltrler arasnda youn geilerin olmas doaldr. Tarih ve corafyann etkisi altnda farkllk tadklar da gnmzde bile gzlemlenmektedir.

11

Konumuz asndan nem tayan husus, Hint-Avrupa uygarlnn kaynaklarn aratrrken, ana kayna doru tehis etmektir. Tarih bilimi zaman-mekn etkisindeki ekirdek kltr tanmlamalarna ncelik vermektedir. Kapitalist kltrn bile ok keskin bir ekirdeksel yaylmnn olduunu gnmzde nete bilmekteyiz. Kayna olmayan, hayali ve havai tarih anlaylar bilincimize ar darbe vurmaktadr. Tarih bilincini yaamsal yorumlara kavuturamayanlar, gnmzn yorumunu da anlaml yapamazlar. Tarihsiz bir toplumu yetkince anlamak ve yaamak mmkn deildir. Daha nceki zgr nsan Savunmas adl savunmamda uygarln kaynan deerlendirirken, ar biimde Frat-Dicle havzasna ve ondan kaynakl Smer uygarlna indirgemeci yaklatma ilikin baz eletiriler almtm. Bu eletirileri de gz nnde bulundurarak, indirgemecilik konumunda bulunmadm, ama ana kayna nemsediimi srarla belirtmek durumundaym. Tarihin akn bir ana nehre benzetirsek (toplumsal gelimenin ontolojik yaps asndan bu kanlmazdr), ana kltr ve yan kollar meselesine dikkat ekmek maksadyla taslak niteliindeki bu dnceleri belirtiyorum. Daha dorusu dikkat ekiyorum. Nasl ki gnmzn hkim uygarl, yani kapitalist modernite Hint-Avrupa uygarl kkenine dayanmaktaysa, Hint-Avrupa kltr de Aryen kltr kaynana, onun Smer ve Msr kollarna dayanmaktadr. nsanlk uygarlndaki ana nehir ve kollar sorununu doru zmleyemezsek, gnmzn doru an-lamlandrmasn yapamayz. Ana nehre kimi yan kollar gl akar, kimi kollar yar yolda kurur. Ayrca ana nehrin doduu kaynak da belirleyici anlama sahiptir. Eer toplumsal gelimenin tarihsel ve corafi boyutlaryla yetkin bir anlamna erimek istiyorsak, yntemin gereklerini sorunlarn zmnde denemek gerekir.

12

Tarihte kltr ve uygarl temel alan yaklamlar snrldr. Var olanlar da deiik bak alarna sahiptir. Burada zmeye altmz sorunlar kltr ve uygarlk Tarihte kltr ve uygarl temel alan yaklamlar snrldr. Var olanlar da deiik bak alarna sahiptir. Burada zmeye altmz sorunlar kltr ve uygarlk temelli olarak koymuyoruz. Toplumsal gelimede kltr ve uygarln yerini ve zamann, belirleyiciliiyle birlikte katks orannda deerlendirmek durumundayz. Aksi halde eldeki tarih (ki, ounlukla byledir) olaylar ynndan teye bir anlam tamaz. Tarih biliminin reten deil, renmeden alkoyan nitelii bu zellikle yakndan balantldr. Din, hanedan, kral, sava, kavim ve benzeri olgularn saysal dkmnden ibaret olan tarih; toplumsal gelimeyi reten deil, renilmesini engellemek iin bilinlice retilmi bir perdelemenin, zihni ve toplumsal hafzay iktidar ve istismar sahipleri iin hazrlamann ideolojik abalardr. Bu tarz anlatmlar yksek bir belirleyicilik orannda ideolojik temelde meruiyet salamann ok eskiden kalma propaganda aralardr. Yntem ve bilgi sistemine dair aklamamza bal kalarak zmlememizi biraz daha boyutlandralm. Aryen dil-kltr grubuna ynelik bir eletiri de, gya Hitler de bu kavram kulland iin rklk kokusu tayabileceine ilikindir. Bunlara unu sylemek gerekir: Hitlerin partisinin isminde sosyalizm szc de vardr. O zaman rklk kokar deyip sosyalizmi terk etmek mi gerekir? Kald ki, faizm ok farkl bilimsel ve ideolojik kavramlar baaryla kullanmada, yani demagojik abasnda son derece baarldr. Byle olduu iin herhalde bilim ve ideolojiyi brakacak deiliz. Aryen dil-kltr kkenli milliyetilik yapmak aklmzn kesinden gemedii gibi, milliyetilie kar en anlaml yorum sahiplerinden biri olduumu da gururla, onurla belirtmek durumundaym. Eer bugn bile Iraktaki vaheti anlamak istiyorsak, imdiye kadarki tarih ve sosyoloji bilimimizin iflas ettiini ncelikle kabul etmeliyiz. Ondan sonra eletiri ve yeni tarihsel-sosyolojik neri hakkmz doar. Yapmaya altmz da bu insanlk trajedisi iin kk bir katkdr.zgr nsan Savunmasnda uzunca anlatmaya altm konuya ana hatlaryla yer vermek durumundaym: a- Aryen dil-kltr grubunun gerek dilin oluumunun, gerek kkl bir kltrel altyapya temel tekil etmesinin tarihsel ve corafi kouluna bal olduunu sylyoruz. M.. 10000-4000 yllar aras, yaklak olarak bu dil ve kltrn iyice kurumlat uzun dnemi ifade eder. Her tr mlekilik, tarm iin saban ve hayvan koumu, tekerlek, dokuma, elle tme deirmeni bulunmu, sanat ve din kurumlamtr. ok verimli bir bitkisel ve hayvansal rn listesi, nfusun byk art gstermesinde kendini kantlamtr. Sadece yeni ve gelikin yontma talardan balta, bak, deirmen, tekerlek, mimari ve dier sanatsal ve dini eserler yaplmyor; kalkolitik dnem dediimiz dnemde maden tandan da daha verimli eserler yaplyor. Bunlarn rneklerine gnmzde bolca rastlyoruz. Zagros eteklerindeki Bradostiyan kaz merkezlerinden, ayn ve en son Urfa yaknlarndaki kaz merkezlerinden (Gbeklitepe) on bir bin yl ncesine dayand kantlanan muazzam yontulmu tatan ev ve dini mimari rneklerine, maden tandan yaplm birok ara gerece rastlanmtr. Bugn bile yerel halkn kulland bu kltrel aralar ve onlar ifade eden kelime gruplar ekirdek alan kimliine k tutmaktadr. Ceo (Geo-yer), Erd (yer, toprak, tarla), jin (kadn, yaam), roj

13

(gne), bra (karde), mur (lm), sol (ayakkab), neo (yeni), ga (kz), gran (byk, ar), me (yrme), guda (tanr) ve daha onlarcasn sayabileceimiz kelimelerin bugn bile birok Avrupa dilinde kullanlmas kaynak meselesine k tutmaktadr. Otantik (en eski yerleik halklar) halk gruplar olan Krt, Fars, Afgan, Beluci gibi tannm olanlarn dillerinde de halen kk olarak yaayan bu kelimeler Ari dil-kltr grubunun Avrupa ve Hint kaynakl olmayp, tersinin doruluunu kantlamaktadr. Tarihi kklerini yazl olarak Smer metinlerinde, arkeolojik olarak birok blge merkezlerinde en azndan on iki bin yl ncesine gtrebileceimiz bu kltr zamannda Avrupa eski ta devrini yaarken, Hindistan Pigmeler dnemini yayordu. Aryen dilkltrn bu uzun sre tarihinde insanln bugn yaad tm argmanlarn (temel yaam aralarnn) yaklak yarsndan az olmayanlarn retip kurumlatrdn rahatlkla gsterebilecek durumdayz. Baz rneklerini sunduumuz merkezler dnda binlercesi daha yer altnda beklemektedir. Ayrca bugn bile mevcudiyetini koruyan otantik dnemden kalma halk gruplar birer canl arkeolojik merkez durumundadr. Bu halklarn kimlik olarak en azndan alt bin yl ncesinden varlklarna (etnik farkllama) rastlamaktayz. Bir kez daha belirtmeliyim ki, bu ekirdek kltr mer-kezinde (Verimli Hilal) olup bitenler btn ynleriyle anlam olarak ifade edilmedike, tarih bilimi byk eksiklikler tayacaktr. b- nemli bir yan kol olarak Semitik dil ve kltrn yerini kesinlikle gz ard edemeyiz. Tarih bakmndan ayn dnemde farkn oluturan bu dil-kltr yapsnn zenginliinden kuku duyulamaz. obanlk ve airet kltr asndan belki daha da zengindir. Aryen dil-kltr grubundan bu ynyle daha gelikin olabilir. Smer metinlerinde buna dair izlere rastlamaktayz. Bu metinlerde oban ve tarla kkenlilerin iki ana kol biiminde rekabet ve atmalarndan destans olarak sz edilmektedir. Bugnk Iraka ne kadar da benziyor! Dil ve kltrnde destans yap gelikindir. Yeknesak l zellikleri benzerlik arz ettiinden, gksel tanr El, Allah oluumu bu dnemlere denk gelebilir. Airet toplumunun harikulade ve ilk farkllaan kimlii gkler misali yceltilerek, El, Allah olarak kutsal bir kavrama kavumu olabilir. Durkheimin tanr kavramn toplumsal kimlik olarak yorumlamasnn El, Allah rneinde gl bir kantla desteklenmesi mmkndr. Semitik kltrde en erkenden eyh, seyyid kavram ve kurumlar ekillenmi olsa gerekir. Uygarlk dneminde bunlar peygamber ve emir kurumlarna dneceklerdir. Semitik sahada yer almasna ramen, Msr Firavun uygarlnda Semitik kltrn katks gzlemlenmemektedir. oban kltrnn M.. 4000lerde bylesi bir kent uygarlk kltrne yol amasnn maddeten, kavram ve kurum olarak herhangi bir ieriine rastlamamaktayz. Zaten Msr belgeleri de bu kltr kendine ok yabanc hissetmektedir. Dil yapsnda da benzerlik yoktur. Semitik kltr ilk katmanda Akad, Babil, Asur, Kenan, srail kimlikleriyle yaklak M.. 2500lerde yazl tarihte yer bulmaktadr. Arap kimlii, ok sonralar yaklak M.. 500lerde ad olarak belirmektedir. Aramiler, Aramitler, Apirular daha ok Smer ve Msr kavramlatrmalardr. Fenike, Filistin ve hatta srailin sonradan Semitik dil ve kltr iinde eridikleri (Msr firavun kltr gibi) kuvvetle yorumlanmaktadr. Balang noktalar deniz ve Aryen kltrle i iedir. Semitik g dalgalar iinde ilk doal hallerini yitirdiklerine ilikin kantlar vardr. Semitiklerin Aryen dil ve kltr sahasna dalga dalga saldrdklarna veya g ettiklerine ilikin Smer kaynaklaryla arkeolojik kaytlar ve halen devam eden baz otantik kalntlar bol malzeme sunmaktadr. Bu saldr ve kolonilemeleri M.. 5000lere kadar gtrmek mmkndr. zellikle srasyla Akad, Babil, Asur, Arami ve Arap kolonileri izlerini katmanlar halinde Yukar Mezopotamyada brakmlardr. Asur ve Arap etkileri daha gldr. Araplar slamiyetle birlikte youn bir asimilasyonu beraberinde tayacaktr. slamlama Araplamayla i ie geecektir. Bu istila, koloniletirme ve asimilasyona kar Aryen kltr ve dili byk direni gstermi ve zaman zaman kar saldr, istila, koloniletirme ve asimilasyona g getirebilmitir. Smer uygarlnn

14

ilk kurucular, Msr uygarlnn nclerini, Hiksoslar ve branileri tarihte bilinen rnekler olarak sunabiliriz. Smerlerin ilk nclerinin Yukar Mezopotamya Aryen ekirdek kltrn en gelikin a olan Tel Halaf (M.. 6000-4000) dneminde Aa Mezopotamyaya gle bu kltr tayp orada st bir aamaya urattklar kabule en yakn yorumdur. Smerlerin dil ve kltr yaplanmasna Akad, Babil ve Asur etkilerinin daha sonra dahil edildikleri gayet iyi bilinmektedir. Smerleri g eden gruplardan ziyade, Tel Halaf ann kltr yaylmas olarak adlandrmak tarihin doru yorumlanmasna daha ok katkda bulunacaktr. Belki de Aryen kltr sahasndan baz gruplar g etmi olabilirler. Fakat asl etkileyici unsur, o dnemde en gl an (evrensel olarak) yaayan kltrn yaylmasdr. Bazen iddia edildii gibi, burada Orta Asya veya Kafkas etkileri aramak samadr. nk Smer kurulu anda (M.. 5000ler) bu alanlar daha eski ta dnemini yaamakta, Aryen kltrle yeni tanmaktadrlar. Smer kltr gibi ok gelimi bir kltr ne ierik, ne de biim bakmndan besleyecek unsurlar tamamaktadrlar. Saldr gleri de Aryen dil-kltr kuan aacak kadar gelimi olmaktan uzaktr. Kltrleri saf dnmek doru olmadndan ve i ieliin daima mmkn olmasndan dolay, baz Kafkasik ve Orta Asyaik g unsurlar dnemin Avrupas ve ABDsi olan Verimli Hilale ve Smer kuana g etmi olabilirler. Nitekim dnyann birok alanndan ok farkl ve ou yoksul olan kltr gruplar bugnk Avrupaya akn edip yerlemektedirler. Nasl ki gnmz Avrupa kltr Dnyann her tarafna tanyorsa, Aryen dil ve kltr de zellikle kurumlama ve nfus patlamas aamasndan sonra (zellikle Tel Halaf dnemi: M.. 6000-4000) benzer bir yaylmaya olanak sunmaktadr. Kendi ilerine glerini ise yoksul emekilerin Avrupaya glerine benzetebiliriz. c- nemli bir kltr sahas olarak Nil vadisini doru yorumlamak nem tar. Bu vadideki tarm kltrn gelitirmek ve Msr firavun uygarlna tamak Semitik kltrn dil ve yapsna yabanc kalmaktadr. Semitik kltrn ierii bu yetenekten yoksun gzkmektedir. Sadece Msr dil yaps bile hi Semitik eler tamamakla farkn ortaya koymaktadr. Daha gneydeki Sudan, Etiyopya ve dier Afrika sahalarndaki kltr de eski ta devrini amaktan ok uzaktr. Dolaysyla Msr kltrne yol amalar teorik olarak mmkn olmamakta, daha dorusu dnlmemektedir. Afrika kabilelerinin devam niteliindeki g eden gruplarn uzun sre Nil vadisinde geliim salamalar yine teorik olarak dnlmemektedir. Zira gerekli tarmsal devrim rnleri ve aralarna ihtiyalar vardr. Verimli Hilaldeki hibir tarm bitkisinin Nil vadisinde kendiliinden yetitiine dair bir ize rastlamamaktayz. Hayvansal varlklar iinde Msr eei dnda rneklere de pek rastlamamaktayz. Teorik varsaymlar Dnya geneline yaylm gsteren Aryen kltrn ayn dnemde bir kolunun da bu blgeye ulatn dndrmektedir. Unutmamak gerekir ki, Dou Afrika Rif Vadisi Nile yakndr ve gneyden kuzeye olduu kadar kuzeyden de gneye insan aklar pekl mmkn ve beklenirdir. stn kltrler hep bu eski yollarla kar etkilerini tamlardr. Msr uygarlnn M.. 4000lere denk gelmesi, Verimli Hilaldeki patlamann Smer kltrne yol amas gibi, M.. 5000lere doru bir yaylmasna dayanabilir. erik, biim ve ulam olanaklar buna elvermektedir. Nitekim ayn yol zerinden M.. 2000 balarnda Hiksoslarn, ardndan M.. 1700lerde branilerin (tarihin yazl olarak kaydettii kadaryla) Msrda koloni oluturmalar ve hatta ynetici konumuna ykselmeleri dncemizi kantlayan rneklerdir. Aryen sahasndaki kltrn yaylma gc giderek zayflasa da, Semitik alanlara benzer ak daha sonra da srdrecektir. d- Aryen kltrn Verimli Hilalde kendini kantlayp gl bir kurumlama salamasnn ardndan daha douya, bugnk ran, Afganistan, Pakistan ve Hindistana doru yaylm da olduka etkili olmutur. Tekrar vurgulamalym ki, burada tanan insan gruplarndan ziyade kltrdr, fiziksel deil kltrel etkilerdir. lk belirtilerine ran yaylalarnda M.. 7000lerde rastladmz kltrel tanma, Hindistanda takriben M.. 4000lerde etkili olmaya balamtr. Trkmenistan

15

yaylalarnda bu etki 5000lere erimektedir. Daha nceki kltrel katmanlarn eski Afrikal kkenlerden gelen ve halen eski ta devrinde akl kalan eler olduklar dnlmektedir. Kltrel kalntlar ve baz gruplarn fiziki yaplar (zellikle Hindistanda) bu tezi glendirmektedir. Tpk Msr ve Smerde olduu gibi yerel gelimelerin rn bir kltrel gelimenin teorik ve pratik kantlar yoktur. Baz eletiriler bu tarz dnceyi ar indirgemeci saysa da, tarihte kltrel devrimlerin snrl ve ok zor gerekletiklerini nemle hatrlamak gerekir. Bir Avrupa kltrn dnelim. Baka yerde rnei yoktur. Verimli Hilaldeki kltr iin de dnemine gre benzer bir dnceyi ileri srmek son derece yaratcdr. Yz binlerce yllk alkanlklara akl kalm, imhann eiindeki gruplardan byk kltr devrimini beklemek ve kendilerine bunu yaktrmak, teorik dnceyle ve kltrel kalntlarla desteklenmemektedir. Douya doru kltrel yaylma, M.. 3000lerde rann batsnda Elam blgesinde, daha ok bir Smer kolonisini dndren Sus merkezli ehir uygarlna srama yapm gibidir. Kesinlikle Smer etkisidir. Daha douda bugnk Pakistanda bulunan Penav (Penab) nehri kylarndaki Harappa ve Mohanjadaro kent kurulular da M.. 2500lere denk gelmektedir. Bunlarn Smerlerin izinde kurulular olduu aktr. Zorlama teorilerle bunlar baka kltrel yaplarn orijinal kurulular saymak benzer nedenlerle dnlmemektedir. Orijinal denilen kltr katman neredeyse Pigmelere benzeyen bir dzeydeyken, onlardan orijinal kent uygarl tretmek eei at halinde dnmek gibidir. Milyonlarca yl sren ve benzer yaam seviyelerinde olan binlerce grubun daha gelikin corafi blgelerde neden uygarlk ve byk kltrel devrimler gerekletiremediklerini hatrlamak, dncemizin doru anlalmas bakmndan reticidir. phesiz bu alanlarn katklar olmutur. Birok sentez gerekletirilmitir. Yaylma ve yerelleme i ie ve daha ok gnllcedir. Kald ki, yaylan smrgeci gruplar deil, gelitirici maddi ve manevi retim deerleridir. Kendini bu ynl kantlam yaylmac kltrler hep tanr vergisi kutsal mucizeler gibi saylmtr. Yaamn deerini maddi ve manevi olarak ycelten kltrel yaylmalar smrgecilik, istila ve zoraki asimilasyonlarla kartrmamak nemlidir. Kltrel yaylmalarn ok az vahi saldrlar, smrgecilik ve zoraki asimilasyon biiminde yrtlmtr. Byk ksm yaam kalitesinin stnln kantlamasndan tr cokuyla benimsenerek kendine mal edilmitir. Tarihe dar milliyeti yaklamlar kltrel yaylma meselesini iinden klmaz hale getirmitir. Milliyetiliin gerek tarihsel aklar arptan, perdeleyen, inkr eden ve abartan tuzaklarna dmemek, yntem ve bilgi sistemi asndan byk nem arz etmektedir. e- Aryen kltrle ana in kltrlerinin karlatrlmas, aratrlmas gereken hayli ilgin bir konu olsa gerekir. inin kendi kltrnde neolitik st evreye M.. 4000lerde ulat dnlmekte ve kantlanabil-mektedir. Ayn tarihlerde Aryen kltrn Avrupadan Hindistana kadar tandn dnrsek, rahatlkla ine de tandn sylemek gl bir tezdir. in kltr byk bir ihtimalle Aryen kltrden beslenmi, fakat zellikle corafyas (Sar Irmak kylar) ve tarihsel koullarnn olduka kapal ve kendine zg yaps yerel gelimeye baat bir rol vermitir. Etkileme kesinlikle vardr. Fakat yerel kltrel zellikler kendine gre bir neolitik devrime yol amtr. Tpk bugnk in gibidir. Byk bir tarihsel gelime ve corafi, demografik koullarn bir arada kendine gre bir komnizme yol amas gibi, kendine gre bir kapitalizme de yol amtr. Komnizm ve kapitalizm in karakteriyle btnlemedike, in komnizmi ve kapitalizmi olamamaktadr. Da kar gl direni, bunun baarszl ortaya ktktan sonra ise gl ve hzl biimde rakip kltr benimsemek, in ana kltr grubundaki kavimlerin (Japon, Kore, Trk, Mool, Vietnam ve dierleri) temel zellikleri halindedir. ok gl direni yanlar, olaanst taklit ve zmseme yetenekleriyle at ba gitmektedir. Bu durum kltrlerindeki derin ve ortak bir zellik olsa gerekir.

16

Neolitik kltr ve daha sonraki uygarlk aamas in zerinden dier grup yelerine tanmtr. inlileri gruplarnda Semitiklerin Araplar gibi dnmek daha aydnlatc olabilir. Tpk Semitik kltr gibi, in kltr grubu da Aryen kltr gibi evrenselleme zellii gsterememitir. Bu durumda birinci srada Aryenleri, ikinci srada Semitikleri ve ondan sonra ini dnmek daha aklayc olabilir. f- Aryen dil-kltr grubuyla Hint-Avrupa dil-kltr gruplar arasndaki ilikiyi aydnlatmak ok daha nemli olup, belki de tarih biliminin temel sorunlarndandr. Bu iliki, zerinde ok speklasyon yaplan, ama ortak bir yoruma varlamayan bulank halkadr. 19. yzylda HintAvrupa dil gruplarnn ortakl anlaldnda byk aratrmalara giriildi. Gruplarn ana kayna, ata dili ve kltr hakknda elikili yorumlar gelitirildi. Kimi Yunan kltrne, kimi Hint, hatta Kuzey Avrupa kltrne, Almanlara kadar dayandrlan kken tartmalar yapld. Fakat Dou Afrika Rifindeki primattan (nsan ncesindeki yaratk) kopula Verimli Hilaldeki neolitik-tarmsal devrim kantlannca, ad geen tm varsaymlar boa kt. nsanlk tarihindeki iki temel odak byk nem tad. Ksa zetini sunmaya almtk. Verimli Hilaldeki hangi dil ve kltr grubunun otantik olduuna ilikin tartmalar daha ok nem ka-zand. Yorumladmz biimiyle Aryen gruplar denen proto-Krt, Fars, Afgan, Beluci gruplar ncelik kazanmaya balad. zellikle proto-Krtler olan Hurrilerin dil yaps anlalnca, otantik halklara dayal Aryen dil-kltr aidiyeti netlik kazand. Benim de ahsen doru bulduum tez, neolitik devrimin ekirdek blgesinin ancak bu dil ve kltr yaratabileceine ilikindir. ekirdek blgenin de Toros-Zagros sisteminin izdii kavis olduu, Verimli Hilal olarak da adlandrlan blgenin Aryen dil ve kltrnn merkezini oluturduu kesinlik kazand. Son arkeolojik kazlar ve etimolojik almalarla etnolojik kyaslamalar bu tezi her geen gn daha da glendirmektedir. Bylece Hint-Avrupa dil ve kltr gruplarna nclk eden kaynak sorunu byk lde zmlendi. Sre ok uzun, corafya ok geni olduu iin, Aryen dil-kltrnn yaylm haritasn olduu gibi vermek gereki olmaz. Fakat gney ve douya doru yaylmann bir benzerinin de kuzey ve bat ynnde Avrupaya doru gelitii rahatlkla yorumlanabilir. Tahminen M.. 5000 yllarnda balayan bu yaylm dalgalarnn M.. 4000lerde Dou Avrupaya, M.. 2000lerde de Bat Avrupaya tamamen yerletii kabul gren temel grtr. Bata Gordon Childe olmak zere nemli tarihiler de Avrupa tarihini bu yllara dayandrmaktadrlar. Daha ncesi eski ta devri dnemini tekil etmektedir. Homo Sapiensin otuz bin yl nce egemen tr haline geldii bugnk Gney Fransa ve spanya arasnda Kuzey Afrika kaynakl bir yaylma sonucunda en ok mezolitik (orta ta devri) dnemin yaand tahmin edil-mektedir. Avrupa neolitii ve tarm devrimini inceleyecek durumda deiliz. Ama kaynak sorununun neminden tr aydnlatld kansndaym. Yine buraya ilikin yaylmann fiziki, kolonici temelde deil, kltrel bir yaylma olduunu tahmin ediyorum. Avrupann zgnl uradadr: Neolitik dnemi en yaratc ynleriyle hazr almtr. On bin yllk birikimi birden veya ksa bir sre saylacak dnemde hazmetme ansna kavumutur. Denilebilir ki, Avrupa bugnk dnyay drt yz yldr nasl kendi kltrel yaylma alan haline getirmise, kendisi de nce Neolitik devrimin, daha sonra Romann uygarlk ve Hristiyanln ruh-anlam devriminin yaylma alan olmutur. byk devrim de Avrupaya daha ok kltrel temelde yaylmtr. Yaylma, Roma mparatorluunun ok sayda olmayan savalar dnda smrgecilik, kolonicilik ve zoraki asimilasyona dayanmamtr. stn kltrlerin tanr vergisi benimsenmesiyle gerekletirilmitir. nsanln yaklak on bin yllk byk kltrel birikimine bu tr eriim salannca, daha sonraki Byk Avrupa devrimlerinin (Rnesans, Reformasyon ve Aydnlana; Politik, Endstriyel ve Bilimsel Devrimler) temeli atlm olmaktadr. Avrupa zel yetenekleriyle bu byk devrimleri

17

gerekletirmemitir. Tarihin ana nehir ve kollarnn debisinin artarak hep birden akmasyla bu temel kazanlmtr. phesiz ayn dneme denk gelen Buzul dneminin geri ekilmesi, ok elverili iklim sayesinde taze ormanlar, yemyeil ve humuslu verimli topraklarla donanm Avrupa, tm bu koullarn senteziyle gnmze damgasn vuran byk uygarlk sramasn gerekletirmitir. Yeri geldiinde bu yknn ayrntlarn daha yakndan gzlemleyeceiz.

18

Fernand Braudelin sre kavramnn toplumsal gelimedeki rolnn yeterince kavranmad kansndaym. Fernand Braudelin sre kavramnn toplumsal gelimedeki rolnn yeterince kavranmad kansndaym. zellikle sre-kltr, sre-uygarlk ve sre-toplum biimleri amlanmaya muhta kavramlardr; tarihe gl bir katkdr. Fakat tarih bilimine yetkince uygulanamamaktadr. Buradaki zmlemede bu kavram cesaretlice aarak kullanmaya alacam. a- En uzun sre, drdnc buzul dneminin sona ermesinden sonra, neolitik devrimde ana nehri oluturan Verimli Hilal toplumu iin, ancak ya benzer yeni bir buzul dnemi, ya nkleer bir felaket ve nlenemeyen bir hastalk veya benzeri nedenlerle varln fiziksel olarak srdremez zamana kadar geerliliini srdrmek durumundadr. in ve Semitik kkenli kltrler birer kol olarak bu uzun sre toplumunda yer alrlar. Dier kk kltrel kollar ana nehir iin birer rmak gibidir. Tezin iyapsn iyi anlamak gerekir. na edilen toplum zihniyet ve maddi kltrel eleriyle o denli gldr ki, hibir i toplumsal neden bu sre dahilinde bu toplumu ykamaz. Temel kltrel toplum kavramn bu sre karlnda kullanabiliriz. Kalplarn, ierik ve birikimlerini tekraren de olsa ska vermemin nedeni budur; en uzun sre kavramna denk den temel kltrel toplum tanmna ulamak iindir. nk sre ve toplum kavramlar bu yeni anlamlaryla toplumbilimine katk salayc niteliktedir. Liberal toplumcular daha imdiden tarihin sonu kavramyla kendi toplumsal alglarn sahte bir metafizikle sonsuza dek geerli saymak isterler. Marksistler ve dier maherci yaklamlar, zaman-mekn boyutundan kopuk bir ebedi saadet an vaat ederler. Ktmserler daha ok gemi altn a anlayn anmsayarak, imdiki teneke ann anlamszlndan dem vururlar. En uzun sre kavram tm bu toplumsal teorilere gre daha bilimseldir. Somut koullar kadar, toplumsal sistemin ba ve sonu iin anlalr argmanlar sunmaktadr. Tarihi ne olaylar yn halinde bomakta, ne de dar toplum biimlerinin dnemsellik basitliine dmektedir. Ne anlk olaylar ne de toplum biimleri hayatn anlamn kapsaml yorumlama yeteneinde olamaz. Bunlar ancak ksmi anlatmlar baarabilirler. En uzun sre kapsamnda temel kltrel toplumda her tr din, devlet, sanat, hukuk, ekonomik, politik ve dier temel kurumlara yer vardr. Kurumlar nicel ve nitel ynleriyle srekli deiirler. Bazlar ok klr, kartlar byr. Az yok olurken, ilevleri ya baka kurumlarda ya da yenilerinde anlamn srdrr. Toptanc bir anlayla diyebiliriz ki, tm kavram ve kurumlar arasnda oluturucu bir diyalektik iliki vardr. Ana kltrel toplumun teklii, onu gl ortaklarndan ve yeni i oluumlarndan yoksun klmamaktadr. Bu noktada evrimcilerle yaratmclar arasndaki kavgay anlayabiliriz. Yaratmclar en uzun sre kavramnn farkndadrlar. Esas glerini buradan almaktadrlar. Tanrnn evreni yaratm sresi ve sonu hakkndaki ayetleri kltrel anlayla aklanabilir. Sosyolojik olarak yorumlarsak, yaratc gr ina edilen toplumun kutsal, yce, grkemli zelliinin farkndadr. Zaten Kitab Mukaddeslerin de (Tevrat, ncil ve Kuran) Verimli Hilaldeki byleyici, kutsal yaam izah etmeye alan yorumlardr. nsanln byk ounluunun bu dine mensubiyeti,

19

oluturduklar yorumlarn niteliinden ileri gelmektedir. Mucizev olarak gerekleen (dnem insanl iin bu kavram anlalrdr) yeni kltrel yaamn ebediyete kadar sreceini iddia etmek, bunu temel inan haline getirmek bu kltrn etkileyici gcn gstermektedir. Dnelim: Milyonlarca yl klan olmaktan ve bir nevi primat olmaktan kurtulamam insan kmeleri, Verimli Hilaldeki devrimle ok olaanst, ancak mucize terimiyle izah edilebilecek bir toplumsal inayla karlayorlar. Bunu kutsal, yce, ilahi, bayramsal olarak karlamaktan geri kalabilirler mi? Hemen hatrlatalm ki, Durkheim gibi sosyologlar ve dier bilimciler, toplumu olaylar ve kurumlar toplamndan olumu insan gruplar saymaktan teye gitmi saylmazlar. Snfsallk, devlet, ekonomi, hukuk, politika, felsefe ve din gibi anlatmlar olay ve kurum mantn amaz. Fakat bu yaklamlar neden bir Kitab Mukaddes kadar deer bulmadklarn bir trl anlamak istemezler. Anlatmlarnn en nemli zaaf, en uzun sre toplumunun nemini kavramam olmalarnda yatar. unu yine nemle belirtmeliyim ki, insanlk kendi yksnn derin hafzasna sahiptir ve bunu kolay terk etmez. Sanldnn aksine, toplumlarn kutsal din kitaplarna ball soyut bir tanr ve baz ritelleri tekil etmesinden tr deildir. Kendi yaam yklerinin anlamn ve izini bu kitaplarda sezdikleri iin byk sayg duyarlar. Bir nevi yaayan toplumun hafzas roln oynadklar iin bu kitaplar vazgeilmezler arasndadrlar. indeki olay ve kavramlarn doru olup olmamas ikinci planda kalan ayrntlardr. Fernand Braudel, ok yerinde olarak, Tarih sosyolojiklemeli, sosyoloji tarihsellemeli derken, temel bir yntem ve bilim yanllna dikkat ekmektedir. Tarihin de sre-toplum ilikileri anlamlca belirlenmedike, ayr ayr tarih ve sosyoloji anlatmlar toplumsal gereklii byk yaralamaktan, anlam yitimine uratmaktan kurtulamazlar. stediiniz kadar belgelere dayal olay yn, istediiniz kadar toplumsal kurum ve kural belleyin, belgelerle aklayn; nerede, ne zaman, hangi ierikte, yaayanlar ne diyor sorularna yant verilmedike, tarih ve sosyolojinin anlambilimine katklar kaba malzeme olmaktan teye gitmez. Evrimciler olay ve olgular daha iyi tespit etmelerine ramen, toplumsal sre kavramnn anlamndan yoksun olduklar iin eletirilmekten kurtulamazlar. Toplumsal hafza olgular ve olaylarn evriminden daha nemlidir. nsan iin anlambilim, olgu kaytlarndan nce gelir. Orada yaamlarnn nehir gibi ak sz konusudur. Tanrdan da vazgemeyileri toplumsal hafzann gcnden ileri gelmektedir. leride daha kapsaml yorumlayabileceimiz gibi, toplum tanr kavramyla gemi hafzasn zdeletirmektedir. Olguculuk bir modernite hastal olup, esasnda toplumun hafzasna, dolaysyla metafiziine kar durduka eletirilmekten kurtulamaz. Nasl hafzasz insan yaamda byk glklerle karlap ocuklarsa, hafzasn yitirmi toplumlar da kendilerini unutup yitirme tehlikesiyle kar karya kalrlar. Hafzasn yitirmi toplumlar kolay smrlme, igal edilme ve asimile edilmekten kurtulamazlar. Pozitivist olgucular toplumu bilimsel olarak tanmladklarn iddia etmelerine ramen, pozitivist olguculuk toplumun gerek akn en az tanyan dnce okuludur. Toplumu tarihsiz, kaba materyalist bir yn gibi yorumlayarak, en arpk, eksik bir tanmyla en tehlikeli toplumsal operasyonlarn yolunu aarlar. Toplumsal mhendislik kavram pozitivizmle balantldr. Bunlar dtan mdahaleyle topluma istenilen ekli verebileceklerini sanrlar. Modernitenin de resmi anlay olan bu yaklamlar, toplumun iinde ve dnda yrtlen iktidar ve istismar savalarnn meru gerekelerini olutururlar. b- Yapsal sre kavramn toplumsal gelimede temel kurumsal dnmlere uyarlayabiliriz. Temel yaplarn ina edili ve ykl srelerini tanmlamak, toplumsal gerekliin anlamlandrlmasnda katk yapabilir. nsann bask ve istismar durumu baz alnarak kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum ayrmlar anlaml yorumlara konu olabilir. Yapsal sreleri bu toplum biimleriyle

20

balantlandrmak nemli bir literatre yol amtr. Fakat en uzun ve ksa sre kavramlaryla balantsn anlaml kuramad iin pek verimli olamamakta, klie anlam tekrarna dmektedir. Neolitik toplum hem yapsal toplum, hem temel kltrel toplum sreleriyle i ie yorumlanabilir. Kendisine zg kurumsal yaplar, zihniyet ve maddi yaam birikimlerinin olmas yapsal sreyle izah edilebilecei gibi, halen srp giden kltrel etkilerinin fiziksel imha veya ykla kadar devam etmesi nedeniyle en uzun sre kavramyla da izahat mmkndr. Temel kltrel toplum srelerinin konusunu esas olarak bilim, sanat, din, dil, aile, etnisite-kavim gibi, srenin sonuna kadar eitli deiiklikler geirseler de, hep ayakta kalmas kuvvetle muhtemel olan zihniyet biimleri ve geni insan gruplar tekil eder. Ayrca ekoloji, tm bilim kollarnn sonularyla balantl olarak, bu dnemde ekonomik kurumlama bilimi olarak ba keye oturtulabilecek konulardandr. Demokratik siyaset de hem bilim hem kurum olarak srekli yaamas gereken konulardandr. Yapsal srelerin en temel kurumu devlet kurulu ve yaamlar olmakla birlikte, devletle birlikte var olan hiyerari, snflar, devlet snrlar olarak mlk, toprak-vatan, devlet biimleri olarak rahip devleti, hanedanlk devletleri, cumhuriyet ve ulus-devletler nemli konulardandr. Din biimleri de nemli konu tekil ederler. Toplumlar retim tarzlar olarak (neolitik, kleci, feodal, kapitalist, sosyalist) ayrmlayan konular da yapsal sre konularndandr. Kurumlarn k konusu da yapsal sre dahilindedir. Yapsal konular inceleyen sosyoloji alt dalna yapsal sosyoloji demek uygun bir adlandrma olabilir. En uzun sre inceleme konularn da temel kltr sosyolojisi olarak adlandrmak, btnleyici kapsam itibariyle yerinde olacaktr. c- Orta ve ksa sre konular hem saysal, hem niteliksel olarak oklu olay ve olgular konu edinirler. Ksa ve orta sreler dahilinde tm kltrel ve yapsal deiim ve dnm olaylarn temel konu edinirler. Orta dnem konular biraz daha uzun mrl olan, ama ayn yapsal kurumlar iinde meydana gelen deiiklikleri konu edinirler. rnein ekonomik bunalmlar, siyasi rejim deiiklikleri, ekonomik, sosyal, siyasal ve eylemsel her tr rgt kurulular bu kapsamda dnlebilir. Bireyin tm toplumsal ve toplumsallama faaliyetleri de ksa srenin ba konularndandr. Medya daha ok ksa sreli olay ve olgular esas alr. Her yapsal kurumdaki gnlk olaylar da ksa srenin ba kesinde yer igal ederler. Ksa sre dahilindeki olaylar temel ald iin, bu sosyolojiye Auguste Comte sosyolojisi demek yerinde bir adlandrma olabilir. Dier deyile pozitif sosyoloji adlandrmas (temel eletirisini gz ard etmeden) uygun debilir. Gerekten sosyolojinin olaylar daln inceleyen bir blm olmaldr. zellikle kaotik dnemlerde olaylar arlk ve belirleyicilik kazanrlar. Sosyolojinin temel kltr ve yapsal sosyolojiyle birlikte olaysal anlatm olan pozitif sosyolojiyle btnletirilmesi tamamlayc nitelikte olacaktr. Ayrca toplumsal olaylar dahil, tm evrensel olay ve oluumlar, kuantum ve kaotik dediimiz bir ortam gereksinirler. Kuantum ve kaotik ortamlar yaratl ortamlardr. Henz derinliine incelenmemi olsalar da, varlklar kesindir. Tm uzun, orta ve ksa sreli oluumlarn hem her an, hem ksa aralklardaki olup bitenler tarafndan ayakta tutulduklar, bilimin giderek ilgilendii temel konulardandr. Kuantum an ve kaos aral olarak da adlandrabileceimiz bir nevi yaratl an ihmale gelmez. Evrende zgrlk olasl bu anda gereklemektedir. zgrln kendisi yaratl anyla ilgilidir. Tm doa ve toplumdaki yaplar hem ina olarak, hem ayakta kalma ve yaam sreleri bakmndan farkl nitelikleri de olsa, yaratl anlarna ihtiya duyarlar.

21

O halde ksalarn en ksa sresindeki yaratl konularn toplumsal adan ele alan sosyolojiye de bir ad dnmek uygun olacaktr. Benim ahsi nerim, yaratl ann toplumsal olaylarda konu edinen sosyolojiye zgrlk sosyolojisi demenin yerinde olacadr. Daha da nemlisi, toplumsallk tarafndan esiz bir kabiliyete erien insan zihniyetindeki mthi esneklik ve yol at yaratlclk nedeniyle bir nevi zihniyet sosyolojisi de diyebileceimiz zgrlk sosyolojisinin son derece gerekli bir dal olduu kansndaym. zgrlk dncesini ve iradesini incelemek en bata gelen konu olsa gerekir. Kald ki, yaratl anndaki gelime zgrlk yan olan gelime olduuna gre, bir nevi Yaratl Sosyolojisi de diyebileceimiz bu ksalar ksas kuantum an ve kaos aral en ok toplumsal alan kapsadndan, dolaysyla ilgilendirdiinden tr, zgrlk sosyolojisi en ok gelitirilecek sosyoloji konularnn banda gelmektedir. Ayrca konumuzu ilgilendirmeyen, genel fikir babnda bir de astronomik sreden bahsetmek gerekir. Henz bu srenin konular belirlenememitir. Fakat ana hatlaryla gne ve gk adalarnn oluumlar, kleri, evrenin muhtemel genileme ve daralma karakteri ve buna bal olarak temel ekim ve itim kuvvetlerini astronomik sre kavram ve konularna dahil edebiliriz. Evrenin mr de tartlacak konularn banda gelmektedir. Sosyolojik inceleme yntemi hakkndaki bu dncelerimizi yeri geldike ilgili konulara ilikin hem aacaz, hem de uygulamaya alacaz. Deneme niteliinde altm unutulmamaldr. Dncelerimizin tasarsal deer arz etmeleri doaldr. Verimli Hilaldeki toplumsal gelimeleri bir kez de bu sosyolojik bak alaryla aratrdmzda; zgrlk sosyolojisinin blgede neolitik devrim srecinde toplum tarihi asndan en verimli bir kaos aralna tanklk ettiini grrz. Gezginci avc ve toplayclkla geinen gruplar, buzullarn hzla dalarn doruk noktalarna ekilmesiyle daha nceki dnem tecrbelerinden kaynakl toplum yaplanmalarn zerek yerleik yaama, tarmla geinmeye dayal bir araya girdiler. Yz binlerce yllk klan topluluklar yerini daha geni yaplara brakmayla kar karyalar. Tam bir zihniyet dnm, patlamas yaplan bir aamadayz. Eski klan zihniyeti ve iaret dilinden tam kopmam dil yaps yerine, daha geni ky halk ve etnisitesi zihniyetine gei sz konusudur. Simgesel dil dzeni hzla gelimektedir. Saysz besin maddeleri, ulam, dokuma, mlek, tme, mimari, dinsel ve sanatsal konular ortaya km olup, hepsi yeni bir adlandrma dzeni ve zihin kalplar gerektirmektedir. Yeni toplum arlkl olarak ky yaamna dayanrken, klan balar etnik balara dnyor. Maddi yaplanmann bu yeni biimleri daha anlaml zihniyet erevesi olmadan yryemez, hatta balayamaz. Zihniyet dnm ve dili, eski klan toplumunun kimlii olan totem srmekle birlikte, neolitik toplumun simgesi ana-tanra figrdr. Totem figrleri azalrken, ana-tanra figrleri ortal kaplamaktadr. Ana kadnn ykselen roln simgeliyor. Dinsel adan bu bir st aama olup, ok zengin bir kavramlatrmay beraberinde getiriyor. Dilde kadn eki ne kyor. Simgesel dil eklerinde kadn esi baat durumunu uzun sre koruyor. Bugn bile birok dilde bu zellii bulmaktayz. Ana-tanrayla birlikte toplumsallk youn bir kutsalla da brnyor. Yeni toplum yeni kavram ve adlandrma demektir. Zihniyet devrimi dediimiz sre yaratcl gerektirdiinden, zgrlk sosyolojisine dahil etmemiz gerekir. Bu srecin youn yaand nde gelen tarihilerin zerinde birletikleri bir konudur. Binlerce olgu, binlerce zihniyet devrimi ve ad demektir. Avrupadaki zihniyet devriminden daha kapsaml, orijinal ve yaratc aba isteyen bir patlama sz konusudur. Bugn kullandmz tm kavram ve bulularn byk ounluunun bu dnemde yaratldklar tarihen tespit edilebilen bir husustur.

22

Kaba bir tasnif yaparsak, yardan az saylamayacak bir toplumsal yaratclk dnemi sz konusudur. Din, sanat, bilim, ulam, mimari, tahl, meyve, sr (byk ve kkba olarak), dokuma, mlekilik, tclk, mutfak, bayram, aile, hiyerari, ynetim, savunma ve saldr, armaan, tarmsal aralar ve daha da sralanabilecek bir liste, nicel ve nitel gelimeye uram haliyle bugn de toplumsal yaamn temel listesi dzeyindedir. Neolitikten kalma ky ve aile yapsna baktmzda, en asil ve topluma g veren, yaam anlaml klan toplumsal ahlak; sayg, sevgi, komuluk, yardmlama bata olmak zere, kapitalist modernitenin deer yarglarnn (veya ahlakszlnn) ok stndedir. Hi eskimeyecek toplumun temel zihniyet kalplar esas olarak bu dnemin damgasn tamaktadr. Pozitif sosyoloji asndan blgedeki olaysal yaam da dnemine gre ok zengindir. Klan toplumunun yeknesak avclk, savunma ve toplayclk yaamna kyasla Verimli Hilaldeki olaylar ve yeni olgular tam patlama halindedir. Yeni bir adlandrmaya kavumu saysz olay ve olgu insan sesini, eylemini en zengin haliyle sergilemektedir. Dnemin insan zihnine brakt temel anlamn daha sonralar cennet kavramna yol atn Kutsal Kitaplardaki anlatmlardan da karabilmekteyiz. Belki de pozitif sosyolojinin en ansl anlarndan biriyle kar karyayz. nsanlk zerinde yldz yamuru misli bir gelime sz konusudur. Dnyann drt yann birer k, yldz aydnlnda olan olay ve olgularla yamurlamakta, toplumsal gelimenin cennet hayalini, hatta gerekleme anlarn ekmektedir; KLTRLETRMEKTEDR. Yapsal sosyoloji asndan toplumsal gelimeye damgasn vurmu tm kurumsal dzenlemelerin izini Verimli Hilalde gzlemek mmkndr. zellikle M.. 6000-4000 dnemi tam bir kurumlama dnemidir. Tm ky ve kent yaplarnn temel alaca yerleim alanlar belirlenmi, yerlekelere geilmi, hiyerari domu, din kurumlam, ilk mabetler ortaya km, etnisite varlk kazanm, dil yaplar netlemi, komuluk gelenekleri oturmu, ahlakla ynetim en gl dnemini kurmu gibidir. Dier bir deyile neolitik toplumun, tarm ve ky devriminin kalcl, dolaysyla kurumlamas kesinlemi gibidir. Yapsal sosyolojinin temel konusunu oluturan toplumsal yaplar ilk defa Verimli Hilalde bu denli gl bir oluum sergilemektedir. Orijinal kurumlamalar olarak bugn de incelenmeyi gerektiren bu yaplama gereinden halen reneceimiz ok ey vardr. Hatta insanln ilk kurumlam deerleri olarak alandaki yaplar ne kadar incelersek, yapsal sosyolojinin kuruluu hakknda o denli salam sonulara eriebileceiz. ok iyi bilmek gerekir ki, gnmz yapsal sosyolojisi ciddi bir anlambilim yoksunluu yaamaktadr. Genel sosyolojinin bir paras olarak kendini gzden geirirse, anlambilimin yetkin bir ifadesi olabilir. Temel kltr sosyolojisinin konusu olarak Verimli Hilalde temeli atlan dil ve kltrn yeri orijinal kaynak deerindedir. Alanda kurulan toplum en uzun sreli olma konumundadr. Daha nce belirttiimiz gibi, doal veya toplumsal bir afetle insan yaam ciddi oranlarda ortadan kalkmadka (mesela yeniden klan ana dnlmedike), Verimli Hilale dayal olarak ortaya kan toplumsal kltr ve uygarlk kua baatln srdrebilecek kapsamdadr. in veya Semitik kltr kaynakl bir uygarln hegemonik g haline gelebilmesi, kapsam itibariyle teorik olarak imknsz olmasa da, pratik olarak ok zordur. Nitekim hem slami saldrlar hem de Moolitik kaynakl ok byk saldrlar gerekletirilmesine ramen, Hint-Avrupa kltr (dolaysyla kaynak kltr, Aryen dil ve kltr) hegemonik karakterini hi yitirmedi. lerde belki in yeni bir saldrya giriebilir. Fakat dnya apnda anlaml bir yerleiklie sahip Hint-Avrupa kltrn igal ve istila etmesi, smrgeletirme ve koloniletirmeye tabi tutmas, d etkenlerin mucizev bir destei olmadan (rnein in kltr blgesi dnda byk doal ve toplumsal felaketler) ok zayf bir olaslktr.

23

Temel kltr sosyolojisini genel sosyolojiyle de zdeletirebiliriz. Bu durumda zihniyet biimleri, aile kurumu ve etnik-kavimsel varlklarn (bata byk kltre dayal olmak zere, dier tm kltrlere dahil olanlar) deiim ve dnmleri Genel Sosyoloji konusu yaplabilir. Daha da nemlisi, zgrlk Sosyolojisiyle Yapsal Sosyolojinin karlatklar, dayanaklar ve sonular olarak yaadklar kaos ve rme ortamlar konu olarak Genel Sosyolojinin kapsamnda incelenebilir. Verimli Hilalde ykselen toplumun ikinci byk aamas olan ve Smer Rahip Devletiyle balayan aamas uygar toplum aamas olacaktr. Uygar toplum esas olarak Verimli Hilalin kltrne dayanan hiyerari-hanedan kkenli bir ktr. z, besin bolluu ve eitliliinin retim tarzyla balantl olan snfsallk olanaklar kentlemeyle birleince, herhangi bir hanedanhiyerarik grubunun eskiden kalma gl adamn olanaklarn harekete geirip devlet rgtlenmesine geebilmesidir. Verimli Hilalde sadece Aa Mezopotamyada deil, Yukar ve Orta Mezopotamyada da bu ynl ok sayda giriime tank olmaktayz. Bazlar kalclatklar halde, bazlar koullar gerei tutunamyor. Devlet Kutsal Kitapta Leviathan (denizden kan canavar) olarak yorumlanr. Bu canavarn toplumsal gelime zerindeki kanl, istismarc ve zaman zaman soykrmc yryn; maskeli ve maskesiz, rtk ve plak krallar ynetiminde insan kleletirerek smrme biimleri ve bunu merulatrma avadanlklaryla birlikte incelemek bundan sonraki konularmz olacaktr.

24

Kapitalist modernitenin resmi ideolojisi olan pozitivizmin en byk tahribat toplumbilimi alannda olmutur. Pozitivistlerin bilimsellik adna fizikte olduu gibi toplumsal Kapitalist modernitenin resmi ideolojisi olan pozitivizmin en byk tahribat toplumbilimi alannda olmutur. Pozitivistlerin bilimsellik adna fizikte olduu gibi toplumsal konular da indirgemeci bir anlayla nesnelletirmeleri, altndan klmas zor sorunlar dourmutur. Bilimsel Sosyalizm adna ayn yntemle toplumsal alan, zellikle de szm ona gerek sosyalizmin ilgi alan diye belledikleri ekonomiyi (toplumun maddi alan) incelemeleri, anlam sorunlarn zlmesi zor bir karmakla itmitir. Biyolojinin bile gerisindeki fiziksel yaklam zihniyeti, kapitalizmin eline hibir silahn salayamayaca bir g vermitir. Bu yntemin kapitalizmin en temel paradigmas olduunu yntem blmnde serimlemeye almtm. Ska dokunmadan ilerlemek olmuyor. Toplumu nesnelletirerek incelemekle, yle ele alnmasna zihnen ak olmakla, iddia edildiinin tam tersine, zellikle bilimsel sosyalistler, adna hareket ettikleri proletaryay ve dier yoksullar bandan beri silahszlandrdklarn fark bile edemiyorlar. Toplumu fiziki doa, hatta biyolojik doa gibi bir olgu olarak tasarlamann kendisinin bile kapitalist moderniteye teslimiyet olduunu gstereceiz. ok byk bir ac ve fkeyle belirtmeliyim ki, yz elli yl aan ok soylu bir mcadelenin bilimsel sosyalizm adna bandan beri yitirmeye mahkm kaba maddeci bir pozitivizmle yrtlmesi byk bir talihsizlik olmutur. phesiz bu tutumun altnda, oka ad altnda mcadele ettikleri snfsallk adnalk yatmaktadr. Ama bu snf, sandklar gibi klece proleterlemeye direnen iiler ve dier emekiler deil, modernite iinde oktan erimi ve teslim olmu kk-burjuva snfdr. Pozitivizm tam da bu snfn kapitalizme krce baknn ve ii bo tepkisinin ideolojisidir. Toplumsal yaamn gerekte nasl olutuundan habersiz, her zaman ksr tarikatln zemini olmu bu kent soylu esnaf snf, ideolojik olarak hkim resmi dzen tarafndan en kolay elde edilen toplumsal kesimdir. Olguculuk (pozitivizm), toplumsal yaklam sz konusu olduunda, bir nevi ada putuluktur. Putuluk, anlamsalln yitirmi tanrsalln bo erevesidir. Bir dnemler toplum iin byleyici, kutsal bir ilevi olan bir kavramsallk olarak tanrsallk bu ilevini yitirince, geriye putlam hali kalr. Putlara ise anlambilimden yoksun kesimlerin tapnmas anlalr bir husustur. Onlar putun ilevsellikten kaynaklandn bilmedikleri gibi, tersine putuluun anlam reteceini, eski ycelie, kutsalla erieceini sanmakta ya da gafletinde bulunmaktadr. Anti-put dinleri bu balamda zmek hayli aydnlatc olacaktr. Olguculua mahkm pozitivistlerin ada putuluklarndan phe etmiyorum. ada putuluk da diyebileceimiz bu modern putularn en iyi tketim nesnelerine bir put gibi sarldklarn bizzat modernizm sahasndaki filozoflar sylemektedir. Marks ve ekol ekonomik zmlemeyle toplum, tarih, sanat, hukuk ve hatta dini aklayabileceini sanyorlard. phesiz tm toplumsal kurumlar bir vcudun dokular misali birbirini etkilerler. Ama sahamz toplumsallk olunca her ey deiir. nsan zihninin icat ettii kurulular olan toplumsal kurumlar biyolojik doku deiller. Hatta insan vcudundaki doku da deiller. nsan zihni toplumsal ortamda srekli patlama halinde anlam ve irade reten bir yanarda misalidir. Bunun baka canl trlerinde bir ei yoktur. Fizik olaylaryla baz ortaklklar ise belki de kuantum dnyasnda dnlebilir. Unutmayalm, insan zihninin kendisi kuantum dzeninde alr. Maddi dnya (toplumsal ekonomik yap dahil) ise kuantum ileyiinin donmasn,

25

kabuklamasn ifade eder. Toplumu ynetenin zihin olduu tartmay gerektirmeyecek kadar aktr. Toplumsal ekonomiye bile zihniyet almasyla gidildii kantlanmay gereksiz klan bir husustur. Tekraren de olsa vurgulamalym ki, sosyolojiyi tarihletirmek, tarihi ise sosyolojikletirmek anlambiliminde ilerlemenin ba koullarndandr. Bu yntemin dier bir avantaj, tarihi oluageldii gibi yorumlamaya daha yakn durmasdr. Speklatif dncenin nemini inkr etmiyorum. Bilakis bu dnce tarznn yararl olabilmesi iin, tarihsel gelimeler nasl akmsa onu yakalamay bilmesi gerekir. Bu da kalkp Tarihi altyap belirliyor veya tersine Tarih devletin eyleminden ibarettir demekle, ne kadar olay sralansa ve zmlenme yaplsa da, tarihin gerek anlambilimi asndan saptrlmas ve arptlmasndan te bir sonu vermez. Bu yntemle tarihin, dolaysyla toplumun da anlatlamayaca ortadadr. Burada yaplan tarih deil, toplumsal fizyolojidir. Toplumsal kurumlarn (fizyolojide dokularn) birbirini nasl etkilediklerini veya belirlediklerini anlatmak kesinlikle tarih anlatm deildir; ok kaba bir olguculuktur. Anlaml bir tarihten bahsedebilmek iin kilit sorun, onun ak gcnn o ak annda nasl gerekletirildiidir. Hangi zihin ve irade almas o anda etkili olmusa, o anlam ve iradeyi yakalamak, gerek tarih yapmak veya yorumlamaktr. Bu bir ekonomik hamle olabilecei gibi, bir dini eylem de olabilir. Mhim olan silah deil, tetiin ekildii an ve eldir. stediin kadar silahn ekonomik, sanatsal, siyasi ve askeri deerini zmlemeye al; bunlar anlatmn ssleri olarak belki deer tayabilir; ama habire tekrarlamalym ki, tarihsel ak denince anlalmas gereken, tetiin sahibi olan el tarafndan srekli altrlmasdr. Belki silah ve onu imal etmek iin byk bir ustala ve ekonomik almaya ihtiya vardr denilecektir. Olabilir. Fakat bu yaklam da tarihi ifade etmeyi hi anlamyor. Unutmamak gerekir ki, tarih her zaman alan bir silahtr. SREKL MERM DOLU TETKTE EL, ALIAN BR SLAHTIR. Bunu en iyi tarihte stratejik ynetim sorumluluu olan bilir. Roma imparatorlarndan, sanyorum Valentillanos olmas gerekir, kendisine ortak imparator olarak kardeini onaylatr. Kendisini seenler ksa bir aradan sonra vazgetiklerini sylerler. O ise Bir defa semekle itiraz hakkn kaybettiniz demekle, tarihin ne demek olduunu iyi anlatm olur. Ynteme ilikin bu anlatmn kapitalist modern tarihin anlam iin nemini ilgili blmde anlatacam. Uygarlk tarihine giri iin bu yntem sorununu gz ard etmeyelim ki, anlambilime bir katkmz olsun. Bir yorumun deeri tarihi aklama gc olduu kadar, tarihin her zaman hkmnde yryenlerin, ama yine de her zaman inisiyatif kullanabilme durumunda olanlarn hizmetinde kullanlabilme deeridir. Tarihin kurbanlar rolnde olanlar iin gerek tarihi yorum, onlar kurban rolnden zgrlklerini yaamsallatrma gcne kavuturma bilinci ve iradeyi verme gcdr. Bir tarihi-toplumsal yorum ki, daha ok kurbanlarn (her tr ezilenler-smrlenler) kurban edenlere mahkm ediyorsa, yaknda kurtulu olur diye kendilerini oyalama durumunda brakyorsa, ne kadar bilimsel olduunu iddia etse de, yine ne kadar kurbanlar adna yorum yapldndan bahsetse de, bunlar eer kt niyetli bilinli saptrclar deilse fena gafiller durumundadr; tarihin put anlatmclardr.

26

Tarihsel-toplumumuz kadim uygarln yalln ne srerek, kendini yenia, yakna adyla gen gstermek ister. Tarihsel-toplumumuz kadim uygarln yalln ne srerek, kendini yenia, yakna adyla gen gstermek ister. Burada bir gariplik vardr. Genlik bir olgunun dou ve douuna yakn zamann ifade eder. Eer kantladmz gibi Smer toplumu uygarlmzn dou ann temsil ediyorsa, genlik de ona gre belirlenmelidir. Bu durumda yeni, gen sfatlar bir aldatmaca olup, en yal uygarlk toplumu olduumuz anlalacaktr. Zaman tersinden okuyarak yaly gen gibi gstermek, uygar topluma ilikin yaplan maskelemelerin bir devamdr. Sorulmas gereken temel soru udur: Kent uygarl da diyebileceimiz uygar toplum neden youn maskelemelere ihtiya gstermektedir? Smer rahiplerinin mthi maskeleme ustal durmadan srdrld. Balang halinde soylu ve anlaml bir ierii olan tanrsallk, neden en ok drme ve anlamszln ba kavramna dnt? Uygar toplumun lehinde ve aleyhinde birok gr dile getirilmitir. Fakat en zor ifade edilen ve baarlan, uygarln radikal eletirisi ve alma pratiidir. Bu da yaplan yorumlarn baarszln gstermektedir. nsanln zgrlk arzusu zerinde muazzam bir basknn olutuu da ortak bir yargdr. Srdrlemez bir konuma oktan gelindii ska sylenmektedir. Hegel uygarlk tarihini kanl mezbahalar seremonisi olarak yarglar. Savasz geen bir yl yoktur. Baskl yaam sanki doa kanunuymu gibi yanstlmaktadr. stismar tam bir yaam kural seviyesine ykseltilmitir. Drstlk, saflk, ahlaki kalabilme enayilik yerine konulmaktadr. una varmak istiyorum: Uygar toplumu onu amak isteyen bir eletiriye imkn sunacak bir ierikte yorumlamak gerekir. Kapitalist moderniteyi kendi bana eletirmekle uygar toplumun alamayaca, bata Marksistler olmak zere birok ekoln abalarnda aa kmtr. Bunda da en temel etken, bir zincir gibi bal olduu uygar toplumun zmlenmemesidir. Avrupa merkezli dnya gr en sert muhaliflerini bile etkisizletirmi gibidir. Neolitik kltr-Avrupa uygarl ilikisinde olduu gibi, Avrupa uygarl-nceki uygarlklar tarihi ve toplumu ilikisinin anlalr bir yorumu en ok ihtiya duyduumuz husustur. ok amatrce de olsa, bu uygarln en sert basks altndaki mahkmiyetim, yorum gelitirmeyi benim iin hem hak hem de grev olarak nme koymaktadr. a-Uygarlk yorumu ncelikle yapsal sosyolojinin bir sorunudur. Bilim olmann temel koulu eer pozitivizm bataklnda debelenmek olmayp, zne-nesne ayrmn aan anlambilim ise, buna en ok ihtiya yapsal sosyoloji alannda vardr. Genel sosyolojinin biricik grevi (nasl doktorun yapt tehis ve tedaviyse), toplumun tehis ve tedavisidir. Bilmenin bir tek gerekesi olabilir: ok bal olduumuz yaam anlamlandrmak. Yaamn anlamlandrlmas ise, yapsallklar sorununu anlamamza ve varsa salkszlklar yeniden yaplandrmamza imkn verecektir. Uygarlk toplumu, anlambilimin en zorland yapsallklar yndr. Bu ynn varl bizzat anlambilimin saptrlmas ve anlambilim olmaktan karlmasyla yakndan balantldr. Elde tm silahlarn kuanm olarak, varsa can ekimekte olan bir kurbanna son sz olarak YALANI itiraf ettirmek, aksi halde her tr yntemle MHA etmek olan garip bir varlk, bir Leviathandr o. Bu varlk, yani uygarlk, yerinde bir tavr olarak her tr canavara benzetilebilir. Fakat bu ok geri bir

27

yaklamdr. Hele bilim adam hviyetimiz varsa, bu bizi ocukluk hayalinden (canavarlk hayalleri) teye gtrmez. Canavarn yetkin bir tehisi de yetmez. Acilen yaplmas gereken tedavidir. Btn tedavi denemelerinin boa kt ortadadr. En son aamasnda oluk oluk akan kan, korkun acl, soykrml geen yaamlar, beterin beteri alk, isizlik, her tr hastalklar ve eko-evrenin (mutlak gerekli olan yaam evresi) ykm en son durumun bir cmleye sdrabileceim raporudur. Eer yapsal ve zgrlk sosyolojimiz sosyal bilim yaptn iddia eden binlercesinin yaad bir p yn olmaktan kurtulmak istiyorsa, tehis ve tedavisindeki gcn kantlamak durumundadr. Aksi halde Adornonun syledii gibi, Soykrm kamplarndan sonra, tm gkteki tanrlarn -szc bilim adamlarnn- syleyecekleri tek bir szckleri olamaz. Uygarlk sadece bir kanl mezbahalar (Hegel) seremonisi deil, daha fazlas olan bir eydir; insan yaamnn biricik nedeni olan zgrlksel anlamnn srekli soykrma tabi tutulmasdr. Gerisi yaamn posasdr. Uygarlk en yaln tehisle zgr yaam anlamnn boaltlmasndan geriye kalandr. En basit canl yaamna baktmzda grdmz ey yaama verdii anlamdr. Bu yle bir anlam ki, milyonlarca eide ulaabilme, kayalklara kk salma, gerektiinde kutup souklarnda varln srdrme, gerektiinde uma, insan bulularnn yanndan bile geemeyecei snrsz teknikleri gelitirme gcne eritirir. Uygar toplum ise, balangcnda yalan dolanla, rgtlenmi zorla en gelimi yaam varln anlam yitimine uratma; son aamasnda ise intiharn eiine getirme gcnden baka hangi anlam veya anlamszla sahiptir? Sosyoloji Avrupa merkezli uygarlk aamasnda ona bu gcn yeniden tantma sz olmutur. Hristiyanlktaki deyile Tanrnn son sz olmutur. Bu szleri terk etmek, en basit canlnn sahip olduu yaam anlamna saygnn gereidir. Ahlakn en gelikin varl, bu kadar ahlakszl hibir eyle izah edemez. Tekrar hatrlatalm: LAHLARIN SYLEYEBLECE TEK SZ KALMAMITIR. Tarih diye belletilen, devlet kurumlar ve yardmcs dolayl kurumlarn kurulu, ykl ykleri deil mi? Biricik ama hanedan ykseli ve kleri, yeni hanedanlarn entrika ve zorbalkla iktidar tac denilen sr obanln elde etmeleri deil midir? Bunun ise biricik amac yn, st, gerektiinde eti ve derisi iin istismar deil midir? Kahramanlk yklerinden hangisi zorbalktan azadedir, istismardan uzaktr? Aireti, kavmi, dini iin ayaa kalktklarn ilan edenler, iktidar tacndan baka bir deer kantlamlar mdr? Savasz bir yl ve insan alan kalmam uygar toplum, gerekten mezbaha kurumundan baka hangi ad anlamlca hak edebilir? Bilim, sanat ve tekniin geliimi diye hikye edilenler hangi gerek mucitlerinin ban almadan gerekletirilmiler veya gasp edilmilerdir? Dzen, istikrar, bar diye yklenen gereklik kuzularn sessizlii deil midir ya da kullarn (kle, serf, iiler, emekiler, tm ezilenler) boyun edirilmesini anlatan tiyatro seanslarndan baka hangi derin anlama sahiptir? Bu uygarlk konusunda sorular snrsz artma ve derinleme anlamna sahiptir. Asl dehet verici olan, bu yknn anl tarih, kutsal din, gzellik ve ak destan, harika bulular, bir gn eriilecek cennet hayali, dostluk, centilmenlik, ittifak gerei diye sanki insanln mutlak kader yryym gibi sunulmas cesareti ve kstahldr.

28

phesiz bu sorular retmedeki amacm, yaamn zgrlkten ibaret olan anlam uruna gelien tm direniilerin gerek kahramanlk, kutsallk, ak destanl ve yoldalk olan zne ve onlarn sylenmemi son szlerine duyduum derin ilgi, anlarna sayg ve ballktr. Eer bir gl aac kadar dikenleriyle gzelim gllerini savunmak iin dikenlenmek gerekiyorsa bunu yapmak, anlam gc belki de sonsuz gzellikte olan zgr insan yaamnn savunulmas uruna savam bilmektir. b- Ahlaki yarglarmzdan teorik yarglarmza biraz geelim. Modernite (kapitalist) dneminde muhaliflerin ok szn ettikleri snfsallk kavramn btn ynleriyle, zellikle tarihsel aktaki rolyle anlamak ok nemlidir. Aksi halde en yavan demagojik sakz ve anlambilimini perdeleme aralarndan biri olmaktan teye gidemez. Snfsall gerekten kavramak iin bilinmesi gereken ilk husus, onun g organizesinin el ve ayak ksmlarn tekil ettiidir. Bu organlarn kendi balarna bir anlam deerleri yoktur. Belki benzetme ar sosyobiyolojiktir, ama yerindedir. Gcn, toplumdaki iktidarn, uygar toplumdaki Leviathann en organize g olduu herhalde tartlmaz. Eer devleti snfl toplumun genel bask ve istismar mmkn klan en gelitirilmi iktidar ilikileri btnl olarak yorumlarlarsak, bask altndakiler ve istismar edilenler bu ilikiler ann ayrlmaz paralar deil midir? Uygarlk yalnz devlet rgtlenmesinde deil, dinden ekonomiye kadar tmyle bir yaplanma, rgtleme gc deil midir? Esas olarak da organize edilmi kleyi, serfi, iiyi, saylamayacak kadar ok yatay ve dikey toplumsal katmanlar oluturmak bu gcn esas ilevi deil midir? unu nemle belirtmek istiyorum: G rgtlenmesinde el ve ayaklarn zne deeri olmasna asla frsat tannmaz. Eer iktidar baarlm bir organize ise, kaba diye tabir ettii emekilerine mutlak hkimiyet salam demektir. Bu da daha nce varsa bile, iktidar koullarnda zne deerini yitirmeleri demektir. Bu nedenle Spartaksten Paris Komnarlarna kadar kle emeki isyanclarnn baar ans yoktur. Bir artla olur: ktidar iin taze kan deerinde olabileceklerse! Bu da yeniden uygar topluma eklemlenmekten baka anlama gelmez. Yz elli yllk bilimsel sosyalizm denemeleri bu gerekliin veciz bir aklanmasnda arpc rnek deerindedir. Peki, iktidar ilikileri kapsamna alnmakla bu sonular arasnda iliki yok mudur? Esas anlalmas gereken husus, resmi iktidar ilikisindeki snfsalln ballk dzeyidir, niteliidir; snfsalln kendi bana bir eylem, anlam deeri tayp tamaddr. ster snfsalln st katman efendi, senyr, patron, burjuva olsun, ister alt katman kle, serf, ii olsun, iktidar ilikisinde ayn ideolojik-politik yaklamda anlalrlar. lerinde itiraz etmeleri fazla deer tamaz. Bu iliki yle bir adr ki, binbir dm vardr. Birine itiraz etsen, hatta yrtsan bile, 999 tanesi hemen devreye girer. Yrt tamir ettii gibi, yrtan en salamndan balamay baarmadan brakmaz. Gerekirse ban alarak bunu yapar. Smer rahipleri ve hanedan efleri tarafndan tesis edilen ilk taslak devlet-iktidar ilikilerindeki alan, kabilenin emekilerini dnelim. Rahibin kullatrmaya balad alan, bir defa iki kat stteki yeni imal edilmi tanrlarn (Kutsallk kavramlar; ki, birey zerindeki etkilerini hibir maddi g salayamaz) mthi merulatrc etkisi altndadr. Byle olmazsa zaten oraya alnmaz. kincisi, eskiye gre daha iyi beslenmektedir. Daha iyi beslenmenin kendisi iin baka bir alternatifi grnrde yoktur. ncs, cinsel tutkular asndan eskisiyle kyaslanamaz, gzellik saan huriler gerei ile srekli hayali sslendirilmektedir. Gnmzde medyann sunduundan ve ordularn saladndan belki de katbekat daha fazla itaate ve dzen dknlne katk sunan kadn sunulmalar!

29

Snf kapsamndaki bu yeni kul bir zgrlk isyancs deil, olsa olsa bir zgrlk hainidir veya zgr yaam anlayndan boaltlm bir vakadr, farkl bir olaydr. Hanedan efi de devlet-iktidar ilikilerine ynelirken benzer bir uygulama iinde olacaktr. Temel ittifak gleri iinde daha grnr salam karlara dayal gl bir rgtlenme ilk arttr. Hanedan aile, geni soy ilikisi iinde sayg duyulur, korkulur bir meruiyete sahiptir. Kabile gelenekleri hiyerariyi srekli yceltir. Ufak rahatszlklar bile ya barl olarak kabile meclisinde, ya da atmayla alr. Bylesi ilikiler yuma iinde devlet olmaya giden bir hanedannn en zayf taraf olarak snf karakterini gstermek stratejik bir yaklam olamaz. uraya varmak istiyorum: Snfsallk uygarln temel karakteristiklerindendir. Fakat snf devrimleri iin temel alnacak stratejik anlamdan, teorik olarak imknsz olmasa da, pratikte sonu alc olmaktan uzaktr. Devrilen tm uygarlklar, iktidarlar kullar ve emekileriyle birlikte devrilmilerdir. Kullar ve emekileri tarafndan devrilen iktidarlar ya ok azdr, ya da olsa bile yeni getirilen iktidar eskisini aratmayan bir zulm ve istismar makinesi olmaktan teye bir anlam ifade etmemitir. Tarihi snf savalarndan ibaret grmek ar indirgemeci bir grtr. Bask ve istismar uygarln ve dolaysyla uygarlk tarihinin dayand srdrlme tarzdr, sistemdir. Fakat bunun ideolojisi, politikas, hatta ekonomisi farkl alr. Daha dorusu, dar snfa-kar snf, tarihin ak tarz deildir. Burada kleletirilmenin korkunluu, sisteminin alaltcl, zgrlk inkrcl tartlmyor. ktidar ve uygarlk sistemlerinin kurulu ve klerinin baka anlam ve stratejilerle cereyan ettii, snfa kar snf mantnn var olan iktidar sistemine, uygarlna ya bilerek yeni bir iktidar biiminde katlnd ya da tam tersine, kar kld halde yeni bir taze kan olmaktan (Sovyet ve in deneyimleri) teye sonu vermedii yorumlanmak isteniyor. Buras tartlyor. Belki bu tartmada ar iktidar indirgemecilii yaptmz, iktidardan kurtulu ve k kaps gstermediimiz biiminde bir eletiri imdiden yaplabilir. Bu konuyu zgrlk Sosyolojisi blmnde kapsamlca ele alacamz belirterek cevaplandralm. zgrln de en az iktidar ideolojisi, politikas ve rgtlenmesi kadar farkl bir toplumsal alan, mant ve stratejisi olduunu cevabn iareti olarak verelim. c- Uygarlklar aras atma m, ittifak m sorusu gnmzde pratikte tartlan bir sorun olsa da, tarihi anlam daha kapsamldr. Uygarlk toplumu gerek kendi iinde, gerek farkl uygarlklar arasnda esas olarak atma reten bir yaplanmadr. Bu yaplanmann retildii anlam ve amac, dayand snflatrma, bunun iin bask, istismar, srekli yanltma ve perdeleme gereklii, neden srekli atma reten karakterde olduunu aklamaktadr. ktidar ve snflamann kendisi atmadr. Bunun ite ve da kar cereyan etmesi zn deitirmemektedir. Uygarlklar vasflandrarak da zn deitirmek, farkl zdeymi gibi yanstmak gereki grnmyor. Sava-bar, tek tanrl-ok tanrl, verimli-verimsiz, kltrl-cahil, ayn kavimden-farkl kavimlerden olular zselliklerini deitirmez. Ynlendirici gc dnyann tamamn fethedinceye kadar kendini grevli sayar. Cihan gc olmak bnyesel bir hastalktr; iktidar kaynakldr. Genilemesi durduu an gerilemeye balar. Bunun sonu normale ekilmek deil, ykltr. nk tm iktidar sistemlerinin normali yoktur. Kanser hastal gibi ya yok etmek ya da edilmek zorunluluunu duyar. Basit bir airet efliinden olup da uygarlk atna binip kendini tanrlatran ok kiilik vardr. Tanrsallk iddiasnn altnda insanl yok etme gc yatmaktadr. Savala byk yok eden, byk yaratacan da sanr. Psikolojik olarak benlik kontrol edilemezse, kendini snrsz abartma hastalndadr. Uygarlk sistemi bu hastaln ortam bulduu toplumu sunar. ktidarn yozlatramayaca hibir toplumsal deer ve kiilik yoktur denilir. Bu, iktidarn zyle ilgili bir deerlendirmedir. Uygarlklar iktidar toplumlar olduundan, yaamla en youn elikili sistemlerdir. Kardeten tutalm ee dosta kadar iktidar uruna gzden karlamayacak deer

30

yoktur. Uygarlklarn ynetim gleri incelendiinde ilemedikleri cinayetler, yapmadklar komplolar yok gibidir. Yalanlarn sistemletirilmesine politika adn verirler. d- Uygarlk toplumlarnda kurumlaan bir zellie ok dikkat ekmek gerekir. Bu gereklie toplumun iktidara yatknlk hali de diyebiliriz. Bir nevi kadnn karlama gelenei zerinde yeniden yaratlmas gibi, iktidar da toplumu kadnn karlatrlmasna benzer biimde hazrlamadan, varlndan emin olamaz. Karlk, en eski klelik olarak, ana-kadnn tm kltyle birlikte, gl adam ve maiyetindekiler tarafndan uzun ve kapsaml mcadeleler sonunda yenilgiye uratlp cinsiyeti toplumun egemen klnmasyla kurumlamtr. Bu egemenlik eylemi belki de uygarlk tam gelimeden toplumda yerini bulmutur. Bu o denli iddetli ve youn bir mcadeledir ki, sonularyla birlikte hafzalardan da silinmitir. Kadn neyi, nerede, nasl kaybettiini hatrlamaz. Boyun emi bir kadnl doal hali sayar. Bu nedenle hibir klelik kadn klelii kadar iselletirilerek merulatrlmamtr. Bu oluumun toplum zerinde iki trl ykc etkisi olmutur: Birincisi, toplumu klelie amas; ikincisi, tm kleliklerin karlatrlma temelinde yrtlmesidir. Karlama sanld gibi salt bir cinsiyeti obje deildir. Biyolojik bir zellii artrmyor. Karlama znde sosyal bir zelliktir. Klelik, boyun eme, hakareti sindirme, alama, yalancla alma, iddiaszlk, kendini sunma vb. gibi zgrlk ahlaknn reddetmek durumunda olduu tm tutum ve davranlar karlk mesleinden saylr. Bu ynyle drlm toplumsal zemindir. Kleliin asli zeminidir. En eski ve tm kleliklerin, ahlakszlklarn zerinde ilevselletii kurumsal zemindir. te uygarlk toplumu bu zeminin tm toplumsal kategorilere yanstlmasyla da alakaldr. Toplumun bir btn olarak karlatrlmas sistemin yrmesi iin gereklidir. ktidar erkeklikle zdetir. O zaman toplumun karlatrlmas kanlmazdr. nk iktidar zgrlk ve eitlik ilkesini tanmaz. Aksi halde var olamaz. ktidarla cinsiyeti toplum arasndaki benzerlik zseldir. Uygarln byk aamalarndan biri saylan Yunanllarda genler resmen tecrbeli bir erkee olan olarak sunulurdu. Uzun sre bunun nedenini zememitim. Sokrates gibi bir filozof bile, nemli olan olann srekli kullanlmas deil, efendisinden terbiye grmesidir der. Buradaki mantk, gaye genlerin olan olarak srekli kullanlmasndan ziyade, kadns zelliklere hazrlanmasdr. Daha da aklayc olarak, Yunan uygarl da karlaan bir toplum ister. Soylu, asil genler olduka bu toplum oluamaz; bu toplumun olumas iin kadns davranlar iselletirmeleri gerekir. Tm uygarlk toplumlarnda benzer eilimler vardr. Olanclk bu toplumda ok yaygndr. Bu yle bir hal almtr ki, her efendinin olan sahibi olmas geleneksellemitir. Olancl bir bireysel cinsel sapklktan, hastalktan ziyade, snfl toplumun, iktidar toplumunun yol at sosyal bir olgu olarak anlamlandrmak nemlidir. Cinsellik ve iktidar uygar toplumda toplumsal bir hastalktr. Hem de kanser gibi. Birbirleri olmakszn edemedikleri gibi birbirlerini oaltrlar: Tpk kanser hcrelerinin oalmas gibi. Kald ki, bireysel kanserlerle toplumsal kanser arasndaki ilikiyi kapitalist modernitede daha kapsaml yorumlayacaz. uraya gelmek istiyorum: Uygar toplumlarda iktidar zemini binlerce yldr zenle ve bir karlama misali hazrlanmtr. Uygarlk geleneinin yargs, kadnn erkein tarlas olduudur. Toplumda da benzer gelenek geerlidir. Erkek iktidara kendini bir kadn gibi sunmaldr. syan eden, sunmay reddeden, savalarla hazr hale getirilmeye allr. ktidar srecini bir kii, zmre, snf ya da ulusun aniden oluan eylemi olarak grmek byk yanlg ierir. Belki hkmetler ani kurulabilir. Ama iktidarlar, siyasi sistemler uygar toplumlarda yzlerce vahi imparatorlar, klikler, egemen glerin her trls tarafndan ncelikle egemenlik kltr (tarlas, gelenei) olarak hazrlanmlardr. Toplumlar tpk kar nasl kocasn alnyazs gibi bekler ve kabul ederse, ylesine iktidar bamls, tarlas olarak sahibi tarafndan kullanlmay

31

bekler veya yle altrlmlardr. ktidar toplumda egemenlik kltr olarak vardr. Bu noktada Bakuninin En benim diyen demokrat, iktidarda yirmi drt saatte bozulur zdeyii anlamldr. Aklayamadm, ama uzun sredir aklamaya altm, bu bozulmay salayann iktidar zemininin kendisi olduudur. Binlerce yln kan deryasndan ve istismarndan (snrsz savalar ve smrler) oluan iktidar koltuu, elbette aniden zerinde oturan yirmi drt saatte bozar. Tek artla bozamaz: badet eder gibi kendini korursa! Snrsz hile, sava ve smr ortamnda kurulan iktidar; gelenek, kltr ve sistem olarak ok etkili ve nerdeyse mutlak anlamda bozucudur. Bunun en arpc rnei reel sosyalizmin yaadklardr. Sistemi kuranlarn iyi niyet ve amalarna ballktan kuku duyulamayaca aktr. Peki, reel sosyalizmin kurucular nasl oldu da onca karsnda savatklar kapitalizme gnll teslim oldular? Bana gre iktidara geli ve iktidar kullan biimleri bu tarihsel trajedinin temel nedenidir. Sosyalizm kurucular uygar toplumun kltr zerinde iktidar oldular. Yani ok kar olduklarn iddia ettikleri kanl ve smrgen mirasn (devlet gelenekli iktidara altrlm toplum) enkaz zerinde iktidar olmaktan ekinmek urada kalsn, ona drt elle sarldlar. ktidar yle bir fahiedir ki, batan karamayaca sahibinin olamayacan anlamak bile istemediler. Bu konudaki baz eletirileri (Kropotkinin Sovyetlerden hzla devlet iktidarna getii iin Lenini eletirmesi) oportnizm olarak deerlendirmekten kendilerini alkoymadlar. Wallerstein, Sovyetlerin kapitalist-dnya sistemin birleik etkisi tarafndan zldn, onu aacak gcnn olmadn sylerken geree yaknlamtr. Fakat sorunun zne dokunmaktan uzaktr. Michel Foucault ise, sistemin bilgi-iktidar tekniini kulland iin sistemle yeniden btnletiini yorumlarken geree daha yakndr. Benzeri yorumlar Paris Komnnden balayarak saysz ulusal kurtuluu, komnist ve sosyal demokrat giriimler iin de geerlidir. Her tarla kendine has bitki retir. Binlerce yln bilgi-iktidar tarlasnda genelde zgrlk, zelde sosyalizm bitkileri remez. Bunun iin zgrlk ve sosyalizm eylemcilerinin (tabii ki kuramclarnn da) ncelikle kendi tarlalarn hazrlamalar, iktidar tarlasnda reyen bulac hastalklara kar srekli tehis ve tedavide bulunmalar, en nemlisi de iktidar (her tr kurumlamas, kiilii) gibi yetien bir bitki fideliinden uzak durmalar, kendi z fidelerini (zengin demokratik biimleniler) yetitirmeleri ve ekmeleri gerekir. Aksi halde tm uygarlk tarihlerinde zgrlk ektim deyip de nceki iktidar sistemlerinden farkl olmadklarn grp yaamaktan kurtulamayan binlerce rnei tekrarlamaktan kurtulamazlar. Burada yapsal sosyolojiyle ban hatrlatmak iin zgrlk Sosyolojisinde kapsamlca yorumlayacamz konuya giri kabilinden deinme gerei duydum.

32

Uygarlk toplumlarnda din, bilim, felsefe, sanat ve ahlak gibi kurumsal etkinliklerin roln grnr klmak da ok nemlidir. ddia odur ki, uygarlkla din, bilim, felsefe, e- Uygarlk toplumlarnda din, bilim, felsefe, sanat ve ahlak gibi kurumsal etkinliklerin roln grnr klmak da ok nemlidir. ddia odur ki, uygarlkla din, bilim, felsefe, sanat ve ahlakn gelimesi arasnda yakn ba vardr. Yoruma en ak bir yarg da bu alanlara ilikindir. Smer rahip devletinde ilk muhteem kn yaayan bu alanlarn nasl ve hangi amala ina edildiklerini somut olarak gzlemlediimiz kansndaym. Bu alanlarn asl reym halini Dicle-Frat havzasnda kurumlaan neolitik kltrden saladklarn da gzlemlemitik. Kutsallk kavramnn temelinde insann beslenmesinde kullanlan gdalara olaanst deer biilmesi yatar. Bol ve eitli gdalara kavutuklarnda, insanlar bunu toplumsal kimlikleriyle e tuttuklar tanrsalln ltfu olarak deerlendirip kretmilerdir. Bugn de anlamna tam eriemediimiz yaam byclkle ve byleyicilikle anlamlandrlmaya allrken, en ok bavurulan kavram, bir nevi oluturucu ilke olarak tanrsallktr. Tanrsall Allahla kartrmamak gerekir. Semitik kltr ortamnda ina edilen Allah, farkl ve zel gelime anlamna sahiptir. nsan toplumunun tm iin oluturuculuk ilkesinde ifadesini bulan tanrsallk yorumlanmaya ok ak bir kavramdr. Halen de bu zelliini korumaktadr. nsan gibi kavrama yetenei snrl bir varln tm evreni yorumlayabileceini iddia etmek, insana fazla byklk atfetmek olur. ok snrl bilgiler ve bilgi kapasitesiyle kavranamayan her eyi tanrsallk kavramna yklemek, bu anlamyla iyi bir metafiziktir. Bunun hibir sakncasnn olmad kansndaym. Bunun aksi insan tek tanr kabul etmek olur ki, bu denli kendini abartmann evrenin anlam olamayaca kansndaym. Smer rahipleri tanr imalciliini gelikin bir metafizikten ziyade, ina ettikleri toplumlar iin bir aklama kolayl ve moral etken olarak deerlendirmilerdir. Rahipler belki de ilk defa tanr kavramna ceza ve gnah anlamn ykleyerek, itaat duygusunu gelitirmede kullanmlardr. Tanr yava yava DEVLETLETRLYOR. Reform buradadr. Oturma meknn ve figr izimlerini devlet yneticilerini (dolaysyla toplum ynetimini) glendirmeye gre gelitirdikleri birok rlyefte aktr. Kral, tanrs adna savaa giderken, kendi z karlarn ok iyi maskelemektedir. Tm izim ve yazl anlatmlarda ynetici hep tanrsnn sevgili olu, dmanlar da kahredilecek eytanlardr. Yava yava bir tanrlar grubu ekillenmektedir. Bu, yeni ynetimin ok ak bir yansmasdr. Smer toplumunda olduu kadar baka hibir toplumda tanr ve ynetici zdelii aka yanstlmamtr. Kim kimin maskesidir sorusu artk pek de nemli deildir. Tanr devletletirildii kadar, ynetici snfn da ahsnda toplumun yce yaratc, ynetici, gzetleyici gc olarak anlam kazanmaya devam edecektir. Yneticilik ne kadar zellik kazanrsa, tanrs da ondan aa kalmayacaktr. Toplum ne kadar erdemle ynetilirse, yneticinin tanrsallk ba o denli kantlanm saylr. Toplumun ynetilen kesimi iin tanr-ynetici ayrmn kestirmek gittike zorlaacaktr. Kt metafizik bu gelimelerle balantldr. Kurulan tanrsallk kt metafizik olmaya balyor. Bu aamadan sonra tm uygar toplumlar, ynetimin merulatrlmasnda din ve tanrnn sihirli gcn kefederek hep kullanacaklardr. Eski kutsal ve dourgan oluturucu tanr

33

her ne kadar ezilenlerin, gdlenlerin dnce ve duygu kelerinde yer tutmu olarak kalsa da, devletleen tanr ve din aktan sevgili ynetici kullar vastasyla rol ifade edecektir. Tanrlarn saylaryla toplum biimi arasnda dikkate deer bir iliki vardr. ok tanrclk, kabile eitliinin hkm srd alarn tanr anlaydr. Saylarnn azalmas ve byklk sralamalarna tabi tutulmas ynetici protokolyle yakndan balantldr. Giderek ba tanrya ykseli, yneticiler arasndaki sivrilmeye sadk bir gelimedir. Grnmez, figr yaplmaz tek tanrl din anlayyla devletin ahslara bal olmaktan kmas ve kurumlamas arasnda olduka anlaml ve zlmesi aratrma gerektiren ilgin balar vardr. Bu anlamda teolojik bir alma ok deerli aydnlatmalara yol aabilir. Ynetici glerde tanrnn giderek az yer tutmas bir yandan maskelerinin dmesiyken, dier yandan devletin ne anlama geldiinin, kimin karn ifade ettiinin de aklk kazanmasdr. Dinin yeterince gl bir merulatrma roln yitirmesidir. Bu gelimelere karn, uygar toplum en az zorbalk kadar dinin meruiyet salayc etkisini kullanmtr. Dinin devletletirilmesi, zelletirilmesi uygar toplumla, zellikle onun ynetimsel gelimesiyle at ba gider. Bu durum dinlerde mezheplemeyi ve atmalar da izah eder. atan uygarlklar, atan din ve mezheplerdir. ncelikle atmalar din ve mezhepler adna yaplr ki, tm toplum atmalara katlsn. Byk ve uzun uygarlk savalar hep byk dinlerin atmas klf altnda yrtlmtr. slamiyet, Hristiyanlk ve Musevilik adna savalarn Ortadou uygarlnda baat g olmayla ba zaten rtnmeye gerek duymayacak kadar aktr. Aklk resmi devlet ideolojileri olarak ilan edilmeleriyle en st aamaya varmtr. Her zirveden sonra grld gibi, nemleri de bu aamadan sonra dmeye balamtr. Muhalif mezhepilik hep uygar toplum dnda kalm marjinal toplumlarn isyanc tutumunun bayra olmutur. Snf elikilerini de ksmen yanstrlar. Gnmze doru kapitalist ulus-devlet inasnda mezhepleerek milliyetiliin bir trne dnmlerdir. Bu sefer kanl savalara, bu kisve altnda maske grevlerine tekrar brnmlerdir. Uygarlk tarihinde felsefenin yeri dine gre snrl olmakla birlikte nemlidir. Anlambilimin gelimesi, dinsel aklamann yetersizlii felsefeye ihtiyac ortaya karmtr. Din kadar eski bir tarihi olan bilgelik, felsefenin de balangc saylabilir. Dnen insan temsil eden bilge, teolojiden farkl bir anlam kaynadr. Grlerine tanr szcleri kadar bavurulur. Bilgeler devletle, uygarlkla pek bark saylmazlar. Resmi toplumun dndaki topluma daha ok baldrlar. Ahlak ve bilimin gelimesinde rolleri belirgindir. Yazl kaynaklara yansmasa da, neolitik toplumda anatanra kadnlar ve hiyerarinin yozlamam kesimi bilgelie yakndr. Smer toplumunda bunun gl izlerine rastlamaktayz. Peygambersel klar bilgeliklerle doludur. Ortadounun bilgelikfelsefe gelenei aratrmay gerektirir. Yunan kltr ncesinde felsefenin varl tartlamaz. Yunan filozoflarnn ans, corafi meknlaryla uygarln st aama ansn birlikte yaamalardr. Nasl ki Smer rahipleri din ve tanr inasyla yeni devlet ve toplum inasn birlikte yrtmlerse, Yunan filozoflar da daha st aamada yeni uygar toplumu yar din, yar felsefeyle i ie ina etmede ve srdrmede rol oynamlardr. Yaplan i ayndr: Kavram sanatn kullanmak. lki din inasyla rol oynarken, dieri felsefi kavramlarla ayn rol oynuyor. Maskeli tanrlar yerlerini maskesiz tanrlar ve plak krallara brakmaya balayacaklardr. Bunda felsefeyle insan dncesinin kaydettii gelime arasnda iliki vardr. Yunan ve Roma toplumunda snrl rol oynayan felsefi dnce, Avrupa kapitalist toplumunda byk bir devrim yaayacaktr. Burada dinler kargaasna benzer bir gelimeyi felsefi kargaada da yaayacaz. Bu kargaada uygarln yeni aamasnda ulusal ve snfsal karlarn sistem gerei ne karlmasnn pay byktr. Din savalaryla elikiler zlmeyince, felsefeye daha ok i dt. 1618-1649 yllar arasndaki savalar son din savalardr. Ayn 17. yzyl felsefi devrimin yzyldr.

34

Yunan ve Roma toplumunda sorumlu rol oynayan felsefe, yeni uygarlk toplumunda baat ideoloji biimidir. Byk felsefi ekoller doar. Bir yandan Tanrnn ld ilan edilirken, dier yandan rtk krallarn balar uurulur. Bizzat tanrlaan ulus-devletle birer plak kraldan baka bir ey olmayan kapitalist devletler devri balar. Neolitik devrim sanatta da devrime yol aar. Basit maara izimlerinden sonra, dnem anatanrann figrleriyle doludur. lk sanat nesneleri bu figrlerdir. Heykelciliin atas saylr. Uygar toplumla birlikte tanr ve ynetici figrleri i ie izilir. Artan snflama ve ynetim erki sanatn da din kadar devletlemesine yol aar. zellikle Msr, in ve Hint sanatnda tanr, kral ve rahipler g gsterisinde yarrlar. Muazzam heykel ve kabartmalar bu glerin tantm gibidir. Mimarlk ayn rotay izler. Din ve ynetici evleri mimarln uygulama alanlardr. Dev boyutlu tapnaklar ve saraylar ina edilir. Byk mezarlar ina edilir. Bunlarn hepsi uygar toplumda insan istismarnn baskyla birlikte hangi boyutlara trmandnn korkun gstergesidir. Yalnz bir piramit, bir tapnak iin yz binlerce insan harcanr. Glenen ticaretle birlikte, sanatta yansyan nemli bir figr de tccarlardr. Tccarlarn krallar kadar gl olanlarn sanat eserlerinde izlemek mmkndr. Yunan ve Roma uygarlk aamasyla birlikte ehir mimarisinde devrim yaanr. Daha nceki i ve d kale evresinden ibaret olan ehirler, bugn bile hayranlk uyandran yapsal dnmler geirir. Bunun altnda yatan emek bedeli ise, toplumun byk llerde kleletirilmesidir. Kle emeinin byk ksm ehir mimarisinde tketilir. Kleliin gstergesi byk mezarlar, tapnaklar, kaleler ve ehirlerdir. Bu gstergeler ayn zamanda uygar toplumun hangi kan ter ierisinde ina edildiinin de gstergesidir. Yunan ve Roma toplumu heykelcilikte de uygarln yeni bir aamasdr. Byklk ve gzellik heykelde sonsuzlatrlmak istenir. Rnesansla dirilen Roma ve Yunan sanat ve kltr, Avrupa uygarlnn esin gcdr. Dinin hkmettii feodal Avrupa, ancak zgr dnceye ksmen ak bu Rnesans kltryle yeni bir zihinsel pencereye kavuacaktr. Sanat yeni uygar snf olan burjuvaziyle ancak saysal bir etkinlik kazanacaktr. Eski grkemini bir daha yakalayamayacaktr. Tm kent mimarisi, mzii, resmi ve heykelciliiyle sanat kapitalizmin hizmetinde hzla yozlaacak, kutsalln yitirecek ve sanat endstrisi ad altnda kimliksizleerek tketim metas halinde bir anlamda tkeniini ilan edecektir. Edebiyat ve mziin ana kayna da neolitik kurumlamaya dayandrlabilir. Otantik mzik bu dnemi seslendirir gibidir. oban kaval, davul, zurna bu dnemin hzn, coku dolu havasn bugn bile yaatr. Mziin atas gibidirler. Smer toplumunda biim ve ierik daha da gelitirilir. Krallarn saraynda ve tapnaklarda mzisyen ve algclar vazgeilmez bir yere sahiptirler. Szl destanlar ilk airet kimliinin kutsalln, zlemini byk belagatle dile getirirler. Yazl destanlarn ana kaynaklardr. Glgame Destan tarihin ilk yazl metnidir. Belki de edebiyatn ve hatta kutsal metinlerin ana kaynadr. Birok Smer edebi ve dini metni, Yunan edebiyatnn ve teolojik anlatmlarnn sadece esin kayna deildir. Yunan destanlar, bata tm mitolojik kurgular, Smer destanlarnn Anadolu zerinde gemi ve dnm versiyonlar durumundadr. Burada belli bir dnm yaayan edebiyat ve mzik kltr, Avrupa burjuva toplumunda romanla son revizyondan geirilip poplatrlarak ve kltr endstrisine dntrlerek, balangtaki kutsalln ve byleyiciliini yitirerek, basit tketim metas halinde dier sanatlarda olduu gibi tkenmeyle yz yze gelecektir. Ahlaktaki iyi-kt ayrm uygar toplumdaki temel sosyal blnmeyle balantldr. kar gruplar arasndaki mesafeyi bir ynyle aklar. Genelde ise, iyi ve kt toplum ayrmn ifade eder. z toplumculuktur. Topluma ballk iyi ahlak ifade ederken, toplumdan uzaklk, onun deerleriyle

35

elime ktl ifade eder. Toplumsal kurulu balangtan itibaren ahlaki karakterlidir. Yani dzenleni kurallarna gnll ve kutsallk temelinde balanr. Toplumun ilk anayasas ahlak kurallardr. Toplumun znde ahlak vardr. Ahlaki temelini yitiren toplum dalmaktan kurtulamaz. Toplumsal kurallar ise, znde toplumun kimliine, tanrsal varlna ve diline bal olmak, dier yelerine sanki tek bir canmasna ballk ve gerektiinde onlar iin lm gze almaktr. Zaten toplumun dna atlmak lmle etir. Hukuk uygar toplumun nemli icatlarndan biridir. Kesinlikle toplumsal blnme, snflama ve devletlemeyle birlikte gndeme girer. Temeli ahlaktr. Fakat tpk dini kutsallklarn devletletirilmesi nasl devlet dinine yol amsa, ahlakn devletletirilmesi de hukuka yol amtr. Hukuk, ahlak kurallarnn yeni devletli toplumun dzenleni esaslarn ve ynetici snfn karlarn, mal mlkn ve gvenliini ifade eder ki, bu da yeni toplumun anayasas demektir. Hukukun ilk rneine Hammurabi yasalarndan ok nce Smer toplumuna ait yazl metinlerde rastlamaktayz. Dolaysyla hukukun douu Roma ve Atinada deil, Smer ehir-site devletindedir. Atina ve Roma dneminde hukukun cumhuriyet ve demokrasiyle ba vurgulanr. Daha resmi ve yazl dzenlenii sz konusudur. Cumhuriyet ve demokrasinin douu ise, krallk ve despotik (kiilerin keyfi ynetimi) diktatrlklere set ekmek amacyla aristokrasinin (kleci toplum efendileri, sekinleri) kolektif ynetim arayn ifade eder. Her ne kadar Smer toplumunda da izlerine rastlamaktaysak da, ilk yazl ve resmi ifadesini Atina ve Roma toplumunda gerekleen uygarlk aamasnda bulur. Cumhuriyet ve demokrasinin douu ynetimdeki zorluklar ve kargaay, kaosu ama ve dzenlemeyle balantldr. Avrupa burjuva damgal uygarlkta anayasaclk, cumhuriyetilik ve demokrasicilik hukukta en ok tartlan konularn banda gelecektir. En son icat insan haklarna ilikin olacaktr; toplumsal dzeyde genileyen temsilin ve gelien bireyselliin damgalarn tar. Bilimsel gelimeyi bu ana kategorilerin bir paras olarak grmek gerekir. Bilincin bir biimidir. Tek ayrcal, deneyle herkes tarafndan dorulanan bilgi ksmn ifade etmesidir. Tm bilgileri deil, zel anlam (deneyle dorulanma) olan bilgileri ihtiva etmektedir. Geni anlamda deneysel olmayan bilgi yoktur. Deneye dayanan ve dayanmayan, pozitif ve metafizik, teorik ve pratik bilgi ayrmlar uygar toplumda geliir. Bu durum bilgi-iktidar ilikisiyle balantldr. Tarih bilimsel bilgi anlamnda byk devrimi tanmaktadr. Neolitik kurumlama (M.. 6000-4000 Tel Halaf dnemi) ve bununla balantl olarak Smer toplumunun katklar birinci dnemi, Bat Anadolu ve Atina toplumu dnemi ikinci dnemi (M.. 600-300), Bat Avrupa dnemi ise (M.S. 1600 ve sonras) nc dnemi oluturur. Bilimsel bilginin uygarlk aamalaryla balantlar aktr. Her tarihsel aama kendi bilimsel devrimiyle gelimektedir. Fakat bilimi din, felsefe, edebiyat, sanat ve hukukla yakn ba iinde grmek gerekir. Bilimle felsefe arasndaki ayrm fark etmek zordur. Ayn olayn teorik ve pratik yanlar olarak da dnlebilirler. Bir btn olarak uygar toplumla bu anlam kategorileri arasnda kurulacak ba, anlam-iktidar ikileminde ifade edilebilir. nsan toplumunun pratiinden ve ona yol aan zihniyetinden doan bu byk anlam kategorileri ve pratik ifadeleri, uygar toplumun devletlemi kesiminin gaspna ve arptlmasna uramaktadr. Bunlar kendi toplumsal paradigma ve pratik g kaynaklar halinde dzenlemek, devletlemi kesimin el att ilk ilerinden olmaktadr. Her uygarlk aamas yeni temel bir paradigma (dnyaya kkl bak as, sistemi) temelinde dzenlenmektedir. Bu dzenlemeler kendileri asndan son derece pozitif (grnr olgular) iken, ynetilenler durumunda olanlar iin muazzam karartma, perdeleme ve ZNCRLEME anlamna gelmektedir. Ak zorba ynetimlere nazaran yeni paradigmalarn salad meruiyet ynetimler iin hep esas olmutur. Tm arlklarn, karlarn tm toplumun karlarym, hatta kaderiymi gibi sunmak ynetimlerin temel uralardr. Bunda baarl olduklar nispette uygar addedilen toplumlarnn

36

mrn uzatabilmektedirler. Temelde meruiyetini (ikna ediciliini) yitiren her uygarlk, bir zamanlar dev bir cihan uygarl da olsa yklmaktan kurtulamaz. rnein Roma uygarlnn asl k nedenleri ite Hristiyanlk, dta kavimler g tarafndan darbelenip saygnln ve ekiciliini yitirmesiyle balantldr. nsan topluluklar yeni dini topluluklarla kavimsel topluluklar halinde birletiinde, mthi Roma gc meruiyetini kaybeder ve dalr. Bir anlamda metafiziksel kategoriler diye de tanmlayabileceimiz bu toplumsal kurumlar kendi balarna aratrmak anlam arptmalarna yol aar. phesiz materyalistlerce ok kaba ve sert eletirilen metafizik gereklikler, kendi balarna iyi ve kt diye ayrmlanamazlar. nsan zihniyeti ve toplumu metafiziksiz edemeyeceine gre, birbirleriyle ve toplumla son derece balantl iyi ve kt metafizikler biiminde yntemsel deerlendirmeler daha anlamldr. Byk uygarlklar genellikle din uygarlklardr. Ne zamanki din meruiyet salama niteliini (bu felsefe, bilim veya yeni bir dinle olur) yitirirse, ounlukla bu uygarlklarn sonu da gelir. Tm bu gerekler byk anlam kategorilerinin (din, felsefe, sanat, hukuk, bilim, ahlak) uygar (snfl, kentli ve devletli) toplum asndan hayati nemini gsterir. Yapsal Sosyoloji uygar toplumda bu kategorileri aydnlatma grevindeyken, zgrlk Sosyolojisi bu kategorilerin eletirisi temelinde zgr ve demokratik toplumsal yaamla nasl btnletirileceini yorumlar. Bu konu ilgili blmde kapsaml deerlendirilecektir. f- Uygar toplumda ekonomik yorumlar tarihi hem ok karmak klmaya, hem de arptmaya en elverili konulardandr. Ekonominin teorik ve pratik aratrma konusu olmas kapitalist uygarln marifetlerindendir. Toplumsal gerekliin materyalini incelemektedir. Kendini maddi uygarlk (Fernand Braudelin doru, hakl yorumu) olarak tarihletiren kapitalist uygarlk sistemine ekonomik sistem de diyebiliriz. Daha nceki tm uygarlk sistemlerine metafizik sistemler demek pek saknca ifade etmedii gibi, kapitalizme materyalist sistem demek de aydnlatc olabilir. Gerek neolitik toplum (ilk insan tr topluluklar dahil), gerekse tm uygar toplumlar (kapitalizm ncesi) sk skya kutsalla, anlama, byleyicilie, bir btn olarak metafizie byk deer bierken, yaam baka trl yorumlamazken, kapitalist uygarln kendisini adeta maskesiz tanr ve plak krallar rejimi biiminde sunmas ok dikkate deer bir gelimedir. Anlam derinlii, kapsamll gelikin yorumlar gerektirir. arptma, yanltma ve iinde eritme (asimilasyon) gc en yksek toplumdur. ahsi kanma gre, ekonomi ad altnda rgtledii faaliyetlerin iindeki gasp ve hrszlk boyutunun en fazla olduu toplum biimi olmas kapitalizmin esas zn oluturur. Ekonomi kelimesinin Yunanca anlam aile yasas demektir. Ailenin maddi geim kurallarn, evresini, malzeme ve dier materyallerini ifade etmektedir. Uygar toplumda kavram daha da genelletirirsek, kk topluluklarn geim kurallar olarak ifade edilmesi mmkndr. En az devletletirilmi, zelletirilmi toplumsal gerekliktir. Toplum kolektivizminin en temel dokusudur. zelletirilmesi, devletletirilmesi dnlemez bile. Ekonomiyi zelletirmek, devletletirmek, temel toplumsal dokuyu tahrip etmek demektir. Toplumu en hayati yaam kurallarndan yoksun brakmaktr. Hibir toplum kapitalizm kadar bu nedenle zelletirme ve devletletirmeyi toplumun ba zellii haline getirmeye ne cesaret etmi, ne de dnmtr. phesiz uygarlk toplumunda tm toplumsal alanlar devletletirildii gibi, en temel dokusu olan ekonomisi de hem zel mlkiyetin hem devlet mlkiyetinin konusu olabilmitir. Ama hibir toplum kapitalizm kadar resmen ve aka zel ve devlet mlkiyetini sistem olarak ilan etmemitir. u husus ok nemlidir: Ekonominin zelletirilmesi ve devletletirilmesi erkenden gasp ve hrszlk olarak yorumlanmtr. Karl Marks bu hususu daha bilimsel bir ifadeyle ortaya koyup,

37

emek-deerdeki artk-deerin hrszlandn (kr olarak) syler. Konu daha derinlikli bir yorumu gerektirir. Ekonominin zel ve devlet mlkiyetine konu olmas, bana gre artk-deerin, daha nceleri artk-rnn dnda bir gasp ve hrszlk olarak deerlendirilebilir. Toplumun temel dokusu olarak ekonominin, zel ve devletsel dahil, tm mlkiyetleme biimleri ahlakszcadr. Gasp ve hrszlk konusuna girer. Nasl ki bir insann kalbini veya baka bir organn zelletirmek ve devletletirmek anlamszsa veya ok sakncalysa, ekonomi iin de ayn ey geerlidir. Kapitalizm blmnde bu konuyu daha derinliine ilemeyi umuyorum. Uygar toplumda metalamann ok nemli bir olgu olarak gelitiini gzlemliyoruz. Yani metalamayla uygar toplum (zel mlkiyetli, snfl, kentli ve devletli) arasnda ok sk bir iliki vardr. Meta ve metalama toplumun, uygarlamann ba kategorilerindendir. O halde metay tanmlamak ok nemlidir. Basite insan ihtiyacn gideren bir nesnenin kullanm dnda (bir fayda, bir ihtiyac direkt gidermesi dnda) deiim (alveri, ticari deer) deeri kazanmas halinde metalatndan bahsedebiliriz. Toplum ok uzun sre deiim deerine yabancdr. Bunu dnmez bile; ayp sayar. Deerli bir nesneyi deerli bulduu topluluk veya bireylere armaan eder. Armaann yerine deiimin gemesi, tam bir uygarlk icad veya hilesidir. Uygarlk ncesi veya dndaki toplum iin deiim ayptr ve ok zorunlu olmadka kanlmas gerekir. Toplum derin tecrbesiyle biliyor ki, bir kullanm nesnesi en temel dokusu olarak ekonomik kurum dna taar ve deiim konusu olursa, bana her tr belay getirebilir. Dolaysyla deiime kar ok hassastr. Metann deiim deeri haline gelmesiyle ticaret ve tccar ok nemli bir uygarlk kategorisi haline gelmitir. Ksaca belirteyim ki, ben metay Karl Marks gibi yorumlamyorum. Yani metann deiim deerinin ii emeiyle llebilecei iddiasn, nemli sakncalar douran bir kavramlama srecinin balangc olarak deerlendiriyorum. Gnmzde nerdeyse metalamadk bir deeri kalmayan toplumun zln gz nnde bulundurursak, ne demek istediimi daha iyi aklam olurum. Toplumun metalamasn zihnen kabul etmek demek, insan olmaktan vazgemek demektir. Bu, barbarlktan daha tesi demektir. Bir benzetme yapacak olursak, mezbahada para para edilmi hayvann satla sunulmasnn tm insan toplumuna tarlmas demektir. Toplumsal ktln temelinde faiz, faizin temelinde ticaret, ticaretin temelinde meta vardr. Ekolojinin ykmyla da ticaretin yakn ba vardr. Toplumsal doku olmaktan kan ekonomi, doadan kkl kopuun da balangcdr. nk madde deerleriyle canl deerlerin birlii kkl bir ayrma tabi tutuluyor. Bir nevi kt metafiziin tohumu atlyor. Madde ruhsuz, ruh maddesiz klnarak dnce tarihinin zihni en ok bulandran ikilemine yol alyor. Maddecilik ve maneviyatlk biimindeki sahte ayrm ve tartmalar, tm uygarlk tarihi boyunca ekolojik ve zgr yaam ortadan kaldryor. l madde ve evren anlayyla ne olduu belirsiz bir ruhuluk, adeta insan zihnini igal ve istila edip smrgeletiriyor. Bir noktada daha kukumu belirtmek istiyorum. Toplumsal deerlerin (bu arada metalar da dahil) llebileceinden kukuluyum. Yalnz canl emein deil, saylmas olanaksz emeklerin rn olan bir maddeyi bir kiinin emeinin deeri saymann kendisi, yanllk ve deer gasp ve hrszlnn nn aan bir yaklamdr. Nedeni aktr. Saylamayacak emeklerin karl nasl llecek? Dahas, deeri hi lme girmeyen emekiyi douran, byten anann, ailenin emei nasl llecek? Deer denen nesnenin iinde gerekletii tm toplumun hakk nasl llecek? Tartmay uzatabiliriz. Dolaysyla deiim-deeri, artk-deer, emek-deer, faiz, kr, rant gibi kavramlar hrszlkla (resmi ve devlet gc yoluyla) ortaktr. Deiim iin baka ller bulmak veya armaan tarznn yeni biimlerini gelitirmek anlaml olabilir. Daha sonra modernite ve zgr yaam blmnde bu hususlar amak isterim.

38

Yunan kltrnde bile ticaret en hor grlen meslekti. Yunanllar ticaretin hrszlkla bann farkndaydlar. Roma toplumunda da tccarn pek onurlu bir yeri yoktu. Meta ise ok snrl nesnelerde geerliydi. Toplumdaki metalama dzeyinin srekli dar tutulmasna zen gsterilirdi. Neolitik toplum ahlakndan bahsediyorum. Kapitalizmin hkim sistem olmadan nce baz odaklarda ortam bulsa da, serpilip gelimesine uygar toplumlar bile izin vermezlerdi. Hep marjinal dzeyde tutarlard. 16. yzylda bugnn Hollanda ve ngilteresinde ortam bulmas ok zgl koullar nedeniyledir. Belki de Hollanda ve ngiltere olmak iin kapitalist sistem gerekliydi. yle de oldu. Drt yz yl iinde tm dnya sistem yaylmasna urad. Uygarln bu dnemini modernite olarak ayr blm halinde yorumlayacaz. Uygarlk hakknda bu ok kaba ve ksa tanmlama kabilinden giri, tarih ve sosyolojik bilgimizi salam bir temele oturtmak iindir. En deme filozof ve tarihilerin bir mr boyu iinden kamadklar konular bir rpda anlalr klmak olaanst yetenek iidir. Bu iddiada deiliz. Ama zgr yaama saygmzn gerei olarak, tarihsel-sosyolojik bir anlambilim ve yorum gcmzn olmas, kendine ciddi toplumsal devler bien herkes iin ncelikli koul olmaldr. Yz elli yllk reel sosyalizmin trajedileriyle, onlarca ulusal kurtulu devrimi ve soysal-demokrat reetelerin kresel finans sermayesinin buzdan hesaplar iinde erimeleri; genelde uygarlk, zelde kapitalist uygarlk hakknda yetkin yorum gcmzn, zgr yaam konusundaki zgrlk sosyolojisiyle btnlemesi gerekir ki, byk zgrlk davalar iin aldanmayalm ve aldatmayalm.

39

Drdnc yzyl sonlarnda Romann kyle sadece bir kent ve adna izafeten bir uygarlk kmyor. Tm ilka ve klasik a uygarlklarnn uzun bir dnemi sona eriyor. Drdnc yzyl sonlarnda Romann kyle sadece bir kent ve adna izafeten bir uygarlk kmyor. Tm ilka ve klasik a uygarlklarnn uzun bir dnemi sona eriyor. Ardndan gelen ve karanlk dnem diye anlan yzyllara ortaa denmesi adettendir. Bu, tarih biliminin ina tarzndan ileri gelmektedir. Yetkin bir anlam deeri yoktur. Hatta anlam bozucu yn daha fazladr. Feodal dnem diye baka bir ad vermemiz, zellikle Marksist tarih anlaynn toplum biimlendirme metodundan kaynaklanmaktadr. Feodalitenin toplumsal tanm biraz zoraki kayor. Anlam derinlii vermiyor. Belki de belirttiimiz gibi anlam kartrmaya daha ok hizmet ediyor. Romann kn tm ilk ve klasik a kleci sisteminin zl olarak yorumlamak anlam derinlii salayabilir. Nitekim zlndeki en byk pay sahibi olan Hristiyanln Manifestosu ncilin kkeninin Smer ve Msr dnemlerine kadar dayandrlmas, bu a btnlnn kar cepheden ifadesidir. Ayn hususlar slam ve Bizans ikilemi iin de geerlidir. Bence Romadan sonraki dnem farkl bir yorumlama gerektirmektedir. Giri kabilinden de olsa, yeni dneme hem karanlk ortaalar hem de nurlu Hristiyan ve Mslman alar demek, olup bitenin anla-mn tam vermekten uzaktr; hatta arptmaktadr. Uygarlk deerlendirmemiz boyunca hep rahiplerin ina neminden bahsettik. Daha dorusu gzlemledik. Ardndan rahip dnemlerine son veren politik ve askeri g sahiplerinin krallk dnemlerinin tm uygarlk srelerine kendi ezici damgalarn vurduklarn grdk. Bir btn olarak uygarlk kltrnn neolitik kltrle atarak, srekli bu kltrn alann daraltp smrgeletirerek, asimile ederek tasfiye etmeye altn en gl yorumumuz olarak belirtmeye altk. Dar snf mcadelesini aan kltrler atmasnn daha nemli olduunu, snf mcadelesinin bunun bir paras olarak deerlendirilmesi gereinin nemini vurguladk. Ayrca uygarlklarn kendi aralarnda atmalarn bir kasaplar mezbahas olarak deerlendirdik. Tm bu anlatmlar iki kavram altnda yeniden yorumlamak bana daha retici geliyor: deolojik ve maddi kltr olarak. Fernand Braudelin kapitalist kltre maddi kltr demesini nemli buluyorum. Bu tabiri sadece kapitalist uygarlk iin deil, tm snf, kent ve devletli uygarlklar iin yaygnlatrmak zmleyicilik olanaklarmz arttracaktr. Maddi ve manevi kltr ayrm uygarlk srelerinin kurulu aamalarndan kapitalizme kadar aralksz devam etmitir. Kapitalizm bu srecin maddi kltr boyutunda sadece en son ve zirvesini temsil etmektedir. deolojik (manevi de denilebilir, daha sonra anlambilim) kltr de balangtan itibaren var olup, zgrlk sosyolojisinin kapitalizme denk gelen aamasnda zirve yapmak durumundadr. Aratrmamz bu ynyle gelitirdiimizde, hem tm uygarlk tarihi boyunca uygarlk ve kar direni boyutundaki maddi ve ideolojik kltrn iliki ve atmalarndaki anlam gcmz arttrm olacaz; hem de ortaa ve kapitalist modernitenin balantsn zgrlk sosyolojisiyle kurup, zgr yaamn anlamn ideolojik kltr boyutunda deerlendirmemize gl bir hazrlk yapm olacaz.

40

Yapacam yorumlar daha ok imdiye kadar gzlemlediimiz neolitik ve uygarlk kltrlerinin zgrlk sosyolojisini ina etmeye ilikin bir deneme almas olacaktr. Asl zgrlk sosyolojisini ina almalarmz ise, ok daha kapsaml olarak kapitalist uygarla (moderniteye) ilikin gzlemlerimizi yaptktan sonra sunmaya alacaz. a- Neolitik kltrn ideolojik ve maddi kltr olarak ayrmnda ciddi sorunlarn olamayacan, daha ok tkanma srecine girdiinde ve uygarlk toplumunun gelimesi karsnda kendini savunamadnda youn sorunlarla karlatn belirtmek durumundaym. ncelikle srekli balk konusu yaptm sorunlar kavramn ama gereini duyuyorum. Kullandm anlamyla bu kavram, ideolojik ve maddi kltrn artk birey ve toplum tarafndan srdrlemez kaotik durumunu ifade etmektedir. Sorunlu halden k ise, yeni toplumun anlaml yapsn kazandktan sonraki dzenlenmi halini ifade eder. deolojik kltr, oka yorumlamaya altm gibi yaplarn, kurumlarn, dokularn ne tr ilevle ykl olduklarn, anlamlarn, zihniyet hallerini ifade etmektedir. Maddi kltr grng, olgu, kurum, yap, doku gibi kav-ramlarla izah etmek durumunda olduum ilevin, anlamn dier grnen, elle dokunulan ksmn ifade eder. Evrensellikle btnletirmek istersek, enerji-madde diyalektik ikilemini toplumsal gereklikte aramaya ve yorumlamaya alr. Bu kavramlarn nda neolitik toplumun ideolojik ve maddi kltr eleri arasnda yaam tehdit edecek, atmaya gtrecek hususlar arlkl olarak zellikle kurulu ve kurumlama aamasnda olumamaktadr. Toplumsal ahlak buna frsat vermemektedir. Toplumsal atlaa yol aan temel etken olan zel mlkiyet gelime frsat bulamamaktadr. Bununla balantl dier konu olan farkl cinsiyetler arasndaki iblm de henz mlkiyet ve zor ilikisini tanmamaktadr. Ayrca ortak almann rn olan besin elde etmede de zel mlkiyet sz konusu deildir. Tm bu hususlarda hacim ve say olarak bymemi topluluklarn sk bir ortak ideolojik ve maddi kltrleri sz konusudur. zel mlkiyet ve zor bu yapy bozacandan hayati bir tehlike olarak grlmekte ve ahlaklarnn temel kural olarak ortak paylam ve dayanma toplumu ayakta tutan temel ilke olmaktadr. Neolitik toplumun iyaps bu anlam ilkesi gerei son derece salam grnmektedir. Binlerce yl srmesinin nedeni de bu gereklikten kaynaklanmaktadr. Toplum-doa ilikisinde de, uygarlk toplumuyla kyaslandnda, uurumun almas urada kalsn, ekolojik ilkeye uyum her iki kltr bakmndan da gl bir biimde srmektedir. Zihniyetin doaya yaklam kutsallklar ve tanrsallklarla ykldr. Doa aynen kendileri gibi canl kabul edilmektedir. Kendilerine hava, su, ate ve her tr bitkisel ve hayvansal besin sunduu iin tanryla e tutulmakta, daha dorusu tanrsalln en gl esi olmaktadr. Tanr ve tanrsallk kavramnn en gl nedenlerinden birinin bu gereklikte yatt younca gzlemlenmektedir. Tanr kavramna uygar toplumun ykledii anlam yeri geldiinde yorumlayacaz. Mhim olan, neolitik toplumun zihniyetini byk oranda igal eden tanrsallklarn bask, smr ve zorbalkla, onlarn rtbas edilmesiyle ilgisinin bulunmaddr. Daha ok rahmet, kran, bolluk, sevgi, coku, iler ktye gittiinde korku ve k gibi kavramlarla balantlandrlarak, onlarla (yani doayla, bilimsel olarak ekolojik davranlarak uyumlu geinme, evreci olma) uyumlu geinmeye byk nem verilmektedir. Gerektiinde en deerli varlklarn, kendilerinin bir paras olan ocuklarn, gen erkek ve kzlarn kurban olarak sunmaktadrlar. Tanrnn toplumsallk ynn ise, eski klan toplumunda da klt kabul edilen totem, tabu ve mana gibi kavramlarla topluluun atasal varlnn kendisi olarak kabul edilmektedir. Bir nevi ataclk, ana-tanralk dini olarak anlam bulmaktadr. Kutsallk ve saydmz totem, tabu, mana kavramlar tam tanrsallk saylmasa da, zihniyetlerinin ar bir bulutu olarak hep balarnn stnde dolamaktadr. Kutsallk da znde yaamlar zerinde etkili bulunan her eye gsterilen ve huu, coku, bazen korku ve endie iinde, bazen sevgi ve sayg, bazen ac ve alay iinde gsterilen tutumdur. Nesne ve anlamlarn yaamlar zerindeki etkilerine bitikleri deerdir. Ahlak olarak da yorumlayabiliriz. Zaten ahlakn

41

temelinde de topluluklarn ayakta tuttuklarna inandklar bu tanr ve kutsallklar vardr ve temel rol oynar. Topluluklar bu konuda ok ciddidir. En ufak kural ihlalinin, saygszln, kurban sunmamann felaketle sonulanacana inanrlar. Yani tam ahlaki toplumlardr. Her ne kadar z kltrleri haline getirdikleri bitkilerle evcilletirdikleri hayvanlar zerinde bir toplumsal aiddiyet varsa da, buna mlkiyet denilemez. Mlkiyet nesnellik ierir. Ortada nesnelznel ayrmna yol aacak bir zihniyet henz sz konusu deildir. Nesneler kendileri gibi saylmaktadr. Birbirleri kendileri iin ne kadar mlkse, kltre ve evcillemeye ektikleri bitki ve hayvanlar da o denli mlktr. Dolaysyla ciddi bir ekolojik ihlalden sz edilemez. phesiz mlkiyete yol aacak bir balang yaplmtr. Ama bunun mlkiyete dntrlmesi baka koullarda uzun sre sonra gerekletirilecektir. Anlattklarmzdan neolitik toplumun cennet olduu anlam kmasn. Toplumun kendisi henz gen ve gelecein belirsiz, sk deien doa koullarndan dolay krmlarla kar karya olmas nedeniyle tehlikeli durumdadr. Toplum bunun bilincindedir. Zaten zihniyete damgasn vuran da budur. Buna are olarak, ok safa da grlse, mitolojik ve dinsel boyutlu bir metafizik gelitirmek kanlmaz grnmektedir. Ana-kadn evresindeki kolektif yaam ve ona dayal kutsallk ve tanrsallk metafiziinin anlamn bu yorumlar temelinde daha iyi anlayabiliriz. Anann doa gibi dourganl, besleyicilii, efkati, yaamdaki byk yeri, hem maddi hem manevi kltrn baat gesidir. Kocaln bir yana brakalm, erkein toplum kolektivitesi zerinde henz glgesi bile yoktur, olamaz. Toplumun yaam ekli buna izin vermemektedir. Dolaysyla erkein hkim cinsiyet, kocalk, mlk sahibi, devlet sahibi gibi vasflar tamamen sosyal karakterlidir ve sonradan geliecektir. Toplum demek ana-kadn, ocuklar ve kardeleri demektir. Muhtemel koca aday erkek ise, yararlln kocal dnda bir marifetle, rnein iyi avclk ve bitki ve hayvan yetitiriciliiyle kantlarsa ye olarak kabul grebilir. Karmn erkei, ocuklarmn babasym gibi bir hak ve duygu henz sosyal olgu olarak gelimemitir. Unutmayalm; babalk ve hatta analk, psikolojik boyutlar hi yoktur denilmese de, esas olarak sosyolojik kavram ve olgulardr, alglardr. Neolitik toplum ne zaman darboaza girdi veya almaya alld? Bu konuda i ve d nedenler temelinde yorumlar gelitirmek mmkndr. Erkein zayfl ap baarl avc ve etrafndaki maiyetiyle gl bir konumu yakalamas, anaerkil dzeni tehdit etmi olabilir. yi bitki ve hayvan yetitiricilii de bu gce yol am olabilir. Arlkl gzlemlerimiz ise, bize neolitik toplumun d etkenli nedenlerle eritildiini gstermektedir. phesiz bu etken, rahibin kutsal devlet toplumudur. Aa Mezopotamya ve Nilin ilk uygar toplum ykleri bu yaklam byk oranda dorulayc niteliktedir. Kantl olarak anlattmz gibi, gelimi neolitik toplum kltryle alvyonlu topraklarda suni sulama teknikleri bu toplum iin gerekli artk-rne yol amtr. Artk-rnn bykl etrafnda kentleen yeni toplum devlet biiminde r-gtlenmi, arlkl olarak erkek gcyle ok farkl bir pozisyonu yakalamtr. Artan kentleme metalama demektir. O da beraberinde ticareti getirir. Ticaret ise, koloniler eklinde neolitik toplumun damarlarna szarak, gittike artan biimde metalamay, deiim deerini (Neolitik toplumda nesnelerin kullanm deeri geerlidir. Deiim yerine ise armaan esastr), mlkiyeti yaygnlatrp zlmesini hzlandrr. Uruk, Ur ve Asur kolonileri bu gerei ok aka kantlamaktadr. Neolitiin ana blgesi Orta ve Yukar Dicle-Frat havzalar bu temelde uygarla katlmtr. Gerek neolitik seviyeye erimi gerek erimemi dier tm klan topluluklar, ezici bir biimde dtan gelen uygar toplum saldrlaryla; igal, istila, smrgecilik, asimilasyon ve yok etme yntemleriyle karlamlardr. Gzlemlerimiz tm insan topluluklarnn yaad blgelerde bu ynl gelimelerin yaandn gstermektedir. Daha sonraki her alanda ve daha st aamalarda uygar toplumun saldrlaryla toplumun kk hcresi sayabileceimiz neolitik toplum ve nceki

42

dnemlerden kalm olanlar zlme srelerine girerek, gnmze kadar kalnt olarak varlklarn srdrmlerdir. ahsi dncem, uygarlk ncesi toplumun asla bitirilip yok edilemeyeceidir. Bu toplumlar ok gl olduklarndan deil, tpk kk hcreler olgusunda rastladmz gibi toplumsal varln onlarsz mmkn olmadndandr. Uygar toplum ancak kendinden nceki toplumla birlikte var olabilir. Bu husus tpk ii olmadan kapitalizmin olamayaca gibi bir gerekliktir. Uygar toplum varln ancak uygarlamam veya yar-uygarlam toplumlara dayanarak diyalektik olarak da mmkn klabilir. mhalar, yok etmeler ksmen gereklemi olabilir. Ama tamamyla gereklemesi toplumsalln doasna aykrdr. Bununla birlikte tarih boyunca ayakta kalan neolitik toplumun ideolojik kltrn kmsememek gerekir. Analk hukuku, toplumsal dayanma, kardelik, karsz ve salt toplum amal sevgi, sayg, iyilik dncesi yani ahlak, karlksz yardmlama, gerek deer retenlere ve toplumu yaatanlara sayg, kutsallk ve tanrsallk kavramlarnn saptrlmam zne ballk, komuya sayg, eitlie ve zgr yaama zlem gibi lmsz deerler bu toplumun temel varlk nedenleridir ve ayn zamanda toplumsal yaam srdke varlklarn asla yitirmeyecek deerlerdir. Uygarlk deerleri bask, smr, gasp, talan, tecavz, katliam, vicdanszlk (ahlakszlk), yok etme, eritme gibi ok sayda toplum iin gereksiz maddi ve manevi kltr eleriyle ykl olduundan, toplumdaki varlklar geicidir. Bunlar daha ok hastalkl, sorunlu toplumun vasflardr. zgrlk Sosyolojisinde uygarlkl toplumun hasta ve arptlm deerlerinin alarak, geriye kalan kalc toplum deerleriyle nasl zgr, eit ve demokratik toplumla btnletirilebileceini yorumlayacaz.

43

Uygar toplumu aamal yorumlamak retici olabilir. lk, orta ve son aamalar olarak. Fakat uygar toplumun bir btn olduunu, bu tr ayrmlarn b- Uygar toplumu aamal yorumlamak retici olabilir. lk, orta ve son aamalar olarak. Fakat uygar toplumun bir btn olduunu, bu tr ayrmlarn zmlemeler asndan kolaylk salayabileceini, somutta ise karmakln ve btnln uzun sre asndan koruyacan iyi bilmek gerekir. Uygar topluma yaktrlan kibarlk, incelik, centilmenlik, kurallara saygllk, lllk, planl olma, aklllk, haklara ballk, barllk gibi sfatlar tamamen yaktrmacadr ve sadece propaganda deeri tar. Uygar toplumun gerek yz iddet, yalan, kandrma, kabalk, entrika, sava, talan, esaret, yok etmeler, kulluk, vefaszlk, gasp, talan, vicdanszlk, hukuk tanmama, g ilkesine tapnma, kutsallk ve tanrsallk ilkesini bir avu karc aznlk iin saptrp kullanma, tecavzkr, cinsiyeti toplumsallk, bir taraf mal ve mlke boulmuken dier tarafta alk ve sefaletten lme, geni kle ynlar, avare kyller, isiz iiler gibi yaamn doasna aykr toplumsal hastalk ve arpklklarla ykldr. Pro-pagandann gcyle ve sahte, kt bir metafizik yaklamla gerek yzn gizlemek iin srekli rgtl bir aba harcar. Daha bilimsel bir tanmla uygar toplum ska yapmaya altmz gibi, kentle birlikte snflamayla gerekleen, devlet ad verilen rgtle ynetilen toplumdur. Etnisite-airetteki akrabalk ve dayanma en ok hiyerariye kadar bir toplumsal farkllamaya yol aar. Snf blnmesi ve devlete eriim doasna uymaz. Airet kltr snfl devletli kltre uymaz. Snflamann esas z, artan artk-rn zerindeki tasarruftur. Artk-rne yol aan, bata toprak olmak zere retim aralar zerindeki gasp veya mlkiyettir. Her zaman sylendii gibi, mlkiyet toplumdan yaplan hrszlktr. Artk-rn ise hrszln karldr, rndr. Devlet rgtlenmesi esas olarak bu mlkiyetin korunmas ve artk-rn toplamnn sahiplerine datlmasnn kolektif aracdr. rgtlenmi mlk, artk-rn ve artk-deer sahipliidir. Tabii bunun iin tarih boyunca muazzam ordular, brokrasiler, silahlar, merulatrma aralar gerekmitir. Kendine bal bilim, topya, felsefe, sanat, hukuk, ahlak, din tretilmitir. Anlamsz bir metafizik tm bu kategorilerin toplumsal rollerini ve zgr yaamla balarn arptmtr. Uygar toplumun ideolojik ve maddi kltrle bants byk bir karmaa ve arptmay iermesine karn, esas olan yapsalldr. Bu da maddi kltrn gittike artan varldr. deolojik kltrn yokluundan bahsetmiyoruz. Varlnn iki temel zellii vardr: kinci planda kalma ve arpklk. Bu hususlar kavramak iin daha da aklamak gerekir. Bilindii zere, yapsallk ve ilevsellik kabul gren bir anlambilimsellik kavramdr. Her yapnn bir ilevi, her ilevin bir yaps vardr. Kaos durumunda yap ve ilev kriz yaar. Dalma ve zlmeyle kar karya kalr. Baz geici kark yaplar ve eliik ilevler de bu arada devreye girer. Bahsettiim bu husus evrensel nitelik tar. rnein suyun yapsall H2Odur. Evrenin hangi kesinde olursak olalm, H2O bileimi olumusa, yapsallk kurulmu demektir. levsellik ise su dediimiz son derece saf, akkan bir niteliktir. Donmas veya buharlamas, asl yapsnda bozulma ve dolaysyla ilevselliini yitirmesi veya snrlandrmas anlamna gelir. Tahta veya madenden bir masa yapmak yapsal bir almadr. Masann yararll ilevselliidir. Ayn tahta ve maden paralar masa olmaktan karsa

44

ilevselliini yitirir. Yok olmasalar da ilevleri yok olur. Yamuk yumuk masalar da mmkndr. Bu durumda da hem yapsal, hem ilevsel bozukluklar kanlmazdr. Evrendeki her oluum yapsal ve ilevsel olmay birlikte tama gibi bir zellie sahiptir. En genel anlamyla maddeyi yap olarak yorumlarsak, bu yapy ayakta tutmak iin hemen aklmza enerji gelir. Enerji madde iin ilevselliktir. Enerji-madde nceliinde enerjinin esas olduu bilimce kantlanmtr. Maddi yaplar enerjisiz olmaz, ama enerji maddi yapsz da var olabilir. Maddenin yok olabilecei (yapsallk olarak), ama enerjinin yok edilemeyecei daha anlalr bir husustur. Tabii enerjinin ilevselliini gelitirmesi de maddi yaplanmalar bilebildiimiz kadaryla zorunlu klmaktadr. Canllk bile ancak belli, ok gelimi maddi yaplar ve ortamlarla balantldr. Maddi karl olmayan, daha dorusu maddi yapsall olmayan bir canllk dnlememektedir. Varsa biz bilemiyoruz. Genelletirirsek, en gelimi maddi yapsallklarn karl en gelimi bir ilevsellie denk debilir. Toplumdaki maddi yap ve ilevselliin karl maddi kltr ve ideolojik kltrdr. Toplumsall yorumlamamz, uygar toplumdaki maddi yapnn ar gelikinliine karlk, ilevselliini tam gelitiremedii gibi yitirdiine, karlk olarak yaplar da bozduuna ilikindir. Bunun temel nedeni ise, toplumsall mmkn klan ana yapsal ve ideolojik kltrlere bal kalmamas, onlar ar zorlamasdr. una benzetebiliriz: Suyun iine petrol kartrmak suyu bozar ve su ilevselliini yitirir. Petrol de su gibi akkandr. Ama ilevi bambakadr. Maddi kltrn gelimesi eer ideolojik kltrn gelimesiyle denk ve uyumluysa, bunun sakncasn veya toplum zerinde olumsuzluunu sylemletiremeyiz. Normalde olandr diyebiliriz. Fakat maddi kltrn gelimesi ve ok dar bir toplumsal grubun elinde birikmesi duru-munda ise, kesinlikle toplumun hem genelde yapsal ve ilevsel bozulmas, hem de dar anlamda byyen maddi kltr ve eriyen ideolojik kltr anlamna gelir. Bir rnekle fikrimizi daha iyi aklayabiliriz. Msr piramitleri dev maddi yaplardr. Fakat bunun karl ilevselliini, anlaml yaamn, zgrln, yani ideolojik kltrn yitirmi milyonlarca insandr. Uygarlk byle bir eydir. Dev yaplar ina eder. Tapnaklar, kentler, surlar, kprler, tarlalar, ambarlar ve hatta rnlerle bykln grnr klm olabilir. Byle toplumlar uygarlklarca mmkndr. Fakat ilevsellii, ideolojik kltr deeri ayn toplumda arandnda, karlalan ey ya bu deerin yitiklii ya da arpklatrlm halidir. Bir aznlk toplumun genelinden kopmu, onu acmasz bir bask ve istismar altna alm, ideolojik kltrnden ya kopartm ya da arptarak sunup asl ideolojik kltr deerlerinden yoksun brakmtr. Aznln beslendii hem maddi hem ideolojik kltr ise, ifte ynl hasta bir topluma yol aar. Maddeye boulmu, evresel ve zgr bir ideolojiden ise tamamen kopmutur. Toplumsal sorun dediim haller bu diyalektik gelimenin sonucudur. Uygar toplum tam bu nedenle evreden kopar. Sanld gibi bu kopu niteliksel veya nitelik olmayp ontolojiktir. Yani uygar toplumun varl evreden kopmay zorunlu olarak gerektirir. evre ve ekoloji ister eski haliyle doa-toplum btnl iinde, ister en bilimsel ifadeyle doa-toplum btnlemesi biiminde anlalsn, gereksindii toplum, uygarl oluturan temel ltleri, yani snf-kent ve devletini amay gerektirir. Kaba bir yok etme eyleminden bahsetmiyorum. Yeni bir toplumun maddi ve ideolojik kltrnn dengeli ve uyumlu olmasn varsayar. Toplumun ite dengeli ve uyumlu maddi ve ideolojik kltr, doayla btnlemesini zgrlemi doa (Murray Bookchinin deyiiyle nc doa) olarak gerekletirirken, ayn zamanda beraberinde uygar toplumun dengesiz doa-toplum elikisinin almasna da yol aar. Bu genel kavramsal perspektif altnda uygar toplumun ilk ina dnemini yorumladmzda, hemen tmnde dev bir maddi kltr grngs olduu grlr. Msrn dev pramitleri, Smerlerin

45

zigguratlar, inin Yeralt ehri, Hintlilerin tapnaklar, Latin Amerikada benzer kent ve tapnaklar aka maddi kltrn varln sergiler. indeki mana, yani ideolojik kltr ise mumyalanm cesetler, tanr heykelleri, kraln te dnyada da ordusuyla yrydr. Anlam donmu veya mthi arptlmtr. Bu durumlarda insan psikolojisindeki ben kavramna vurgu yaplarak da anlamlandrma yaplr. Ama asl anlamn toplumsallktaki dnmde yatt aktr. Toplum olmadan veya dnmeden byle yaplarn akla bile gelemeyecei anlalrdr. Kraln tanrlatrlmas da bir zihniyet durumudur. Fakat arptlm ve toplumu var eden temel ideolojik zihniyeti ykan bir zihniyettir. Gerek toplumsal zihniyetin, ideolojik kltrn yklmas pahasna, tek tanrl dinlerin byk bir fkeyle ve varlk nedenleri olarak kar kt bir zihniyettir. Kentte slenmi ve kendini snf devleti olarak rgtlemi olan bu toplumun byk birikimini maddi kltr olarak; arpk zihniyet, kt metafizik, doadan dlanma, doann stne kma ve kendini tmyle doa dnda bir yaratclk olarak sunmasn ise ideolojik kltrn ikinci plana dmesi ve arptlmas olarak yorumluyoruz. Bu aamann tepkisiz, cokulu, mucizevi ve acsz karlandn belirtmek mmkn deildir. Mitolojik anlatm gerein ok gizlenmi ifadesidir. Gerek mitoloji, gerek kutsal din belgeleri bir nevi direni ykleridir. Balangtaki direnii ideolojik kltrn bakaldrs olarak yorumlamak anlaml bir saptamadr. Direni ok boyutludur. ncelikle ev hapsine ve erkek bamllna alnmasna kar kadnn byk direnii nanna figrnde nettir. Kurulur kurulmaz kentlerin etrafnn surlarla evrilmesi, etnisitenin tam bir ideolojik kltr bakaldrsnn semboldr. Yaratc tanr ve kul insan anlay derinliine zmlendiinde, byk bir snf mcadelesinin verildii gsterecektir. Yaratc tanr imalat, asl znden boaltlan doa-tanr anlaynn yerine ikame edilmitir. Aslnda yaratmla ilikisi olmayan, ondan kopan ynetici snf, tam bir ideolojik arptmayla kendisini tam yaratc maskeli tanrlar olarak ilan eder, buna karlk gerek yaratc, anlaml kutsallk ve tanrsallklar sahibi toplum yelerini dklarndan yaratlm olarak vasflandrrken, byk bir snf savamn da mitolojik dille ifade etmektedir. deolojik kltrn byk d bu anlatmlarda gizlidir. Uygarln ilk ina mitolojik anlatmlar, zellikle tanr ina maharetleri, snfsal mcadelenin ideolojik biimi olarak okunabilir. O dnemin zaten baka bir anlatm dili de yoktur. Kent rekabetleri ve yakp ykmalar iddetli bir sosyal mcadeleye tanklk etmektedir. Destan anlatmlar, panteon dzenlenileri, kent mimarileri, mezar yapmlar snfsal uurumu ve krsal toplumla alan mesafeyi net yanstrlar. Firavun ve Nemrut ykleri toplumun derinliine yarlmasnn belgeleridir. Airet ezgileri de uygarlk saldrlar karsndaki zorluk ve aresizliklerin izlerini tar. Uygar toplumun ilk ina dneminden en derli toplu ve gnmze kadar ulaan direnilerin banda peygamberler gelenei gelir. ykleri Adem ve Havvayla, yani ilk iki insanla balatlan anlatmn tm zellikleri ideolojik kltrn damgasn tamaktadr. Ademle Havvay neolitik toplum karsnda tanrlaan uygarlk zihniyetinin kavranmasnda doru deerlendirirsek, efendi-kle atmasnn ilk ipularn sunduklarn grrz. Ademle tanr diyaloglar ve Havvayla ilikileri, efendi-kle ayrm kadar ana-kadnn ikinci plana dn sembolize ettikleri biiminde yorumlayabiliriz. Nuhun k, zorba efendi karsnda neolitik toplumu adeta gemiye ykleyerek uygarln ulaamayaca dalk alanda yeniden inasn anmsatr. yk zaten Smer toplumunu ve ayakta kalmak iin direnen neolitik toplumu anlatmaktadr. Bu iki peygamber geleneinin balangcn uygar toplumun inasna kadar tamakla direniin bandan beri mevcudiyetini ve en az uygarln sreklilii kadar bir sreklilie sahip olduklarn gstermektedir. Hanedan tarihleri st snf tarihleri olduklar gibi, peygamberlik tarihleri daha ok direnen kltrler, kabileler ve kahramanlar tarihidir. Hepsinde ortak e putperestlie kar kmalardr.

46

Uygar toplum putuluuyla totem ve benzeri kabile simgelerini ayrt etmek gerekir. Uygar toplumun panteonunda bir araya getirilen tanrlar, dnemin ynetici figrlerinin kopyalar gibidir. Zaten hepsi insan eklindedir. Daha da tesi, ynetici insanlarn ta kendileridir. te peygamberlerin bu figrlere saldrmalaryla yneticilere saldrmalar zde ayndr. Antiputperestlik anti-devletiliktir. Kurumsallaan toplumu sembolize eden tm kavram ve simgelerine muhalifliktir, direnitir. Rahiplerle siyasi krallklar arasndaki kavga daha farkl niteliktedir. Rahipler krallardan ina ettikleri toplumdan paylarn talep etmektedirler. Mcadeleleri st tabaka arasnda geer. Devlet ii bir mcadeledir. deolojik kltrn yaratclar olduklar iin, dolayl da olsa peygamberleri etkilerler. Rahip esas olarak devletin din adamdr. Sivil toplum onu pek ilgilendirmez. Peygamberlik, tersi ilikiyi anlatr. Devlet dndaki toplumun szcsdr. brahim peygamberle balatlmak istenen ve Musayla kurumlatrlan gelenein zgn yan, Msr ve Smer toplumundan tamamen kopma cesareti ve kendi toplumlarn kurma iradeleridir. Tam bir ideolojik kltr devrimiyle tanyoruz. Nemrut ve Firavun iki toplumun, devletin sembolik ynetici lakaplardr. Kurumlam zellikleri vardr. Mutlak hkimiyeti ifade ederler. brahim ve Musa bu hkimiyeti tanmadklarn kendi ideolojik kltrleriyle, yani zihniyet direnileriyle aklam oluyorlar. Bu direni dnem iin deeri yksek bir bakaldrdr. Bugn nasl Baka bir dnya vardr slogan nemliyse, o dnemde Firavunlar ve Nemrutlarn resmi hkim dnyalar dnda bir dnyann var olduunu ilan ediyorlar. Bunun iin kendi cemaatleriyle younca urayorlar. ncelikle bir umut hareketidir. Bugnk srailin gcnn temelinde, en azndan ideolojik kltr gdasnda bu yknn pay kmsenemez. brahim gelenekteki tm yk ve topyalar kabile dzenlerinin uygarlk tarafndan n kesilen yaamlarn ve zlediklerini dile getirmektedir. Her iki uygarlktan etkilenmilerdir. Ama zde reddettiklerini iyi yorumlamak gerekir. Amalar onlar gibi bir uygarlk inalar deildir. srail krallarnn rahipleriyle srekli atmalarnda bu gerekliin yeri nemlidir. Halen bu ynl bir ekime srail devlet ve toplumunda btn iddetiyle srmektedir. Hititlerin, Mitannilerin, Asurlarn, Med-Perslerin, en nihayet Greko-Romenlerin de tarihsel ahitleridir. Hafzalarnda bu uygarlklarn tortular birikmitir. Tarih M.. 1600-1200 yllarn maddi kltrn ltl bir dnemi olarak tasarlar. Hitit, Msr ve Mitanniler arasndaki ilikiler ilk uluslararas diplomasinin canl rneklerini sunarlar. braniler bu srecin en yakn ve bakp anlamasn bilen kavmidir. brahim ve Musay bu dnemin trafiinden ayr dnmek tam anlalmalarn eksik brakr. Verdikleri cevap ideolojik kltrn cevabdr. sa ve Muhammed bu gelenek iinde iki byk reformatrdr. deolojik kltrn ykseliindeki yerlerini sonraya brakalm. Babil ve Asur, maddi kltrn ykseliindeki iki nemli halkadr. Byyen ehir ve ticaret bu iki krallk dneminde byk aama salamtr. Babil, kendi dneminin Parisidir. Asurlar nce tccar krallar, sonra imparatorluk ina etmenin en gaddar temsilcisidir. Maddi toplumu Ortadouda en iyi temsil eden ynetim geleneidir. deolojik kltr hem ikinci planda tutmada, hem arptmada rol sahibidirler. Med-Pers geleneinin dayand Zerdt kltr ideolojik kltre tekrar baat yeri vermenin byk mcadelesini vermitir. Zerdt-Buda-Sokrates ls birbirine ok yakn zaman srelerinde hem byk ahlak filozoflar, hem maddi kltre kar ideolojik kltrn stnln kendi ahslarnda temsil eden byk bilge kiiliklerdir. Uygarln drd insanlk vicdannn byk uyandrclar ve seslendiricileridir. Kendi dnemlerinde olgunluk dnemine giren maddi kltr dnyasnn ezici stnl karsnda baka dnyalarn hem mmkn olduunu, hem araylar olduklarn yaamlaryla grkemli bir biimde sunmulardr.

47

Bata skitler olmak zere, evre kltrlerinin ard arkas gelmeyen direnileri ve saldrlar, ideolojik kltrn kolay tketilmeyeceinin sregiden kantlardr. Semitik kltrden Amoritlerin, Aryen kltrnden Hurrilerin, Kuzey Kafkas kltrn ise skitlerin uygarlk karsnda temsilleri, direni halkalarnn da en az uygarlk halkalar kadar kesintisiz ve gl olduklarn gsteriyor. Gotlar Roma uygarl iin neyse, Amorit-Arap, Hurri-Med ve skitler de Ortadou mparatorluklar iin ayn konumu ifade ederler. Hristiyanlk benzeri birok dinsel k zaten Ortadou toplumsal direnilerinde hi eksik olmamtr. c- Greko-Romen uygar toplumu uygarlk tarihinin orta, olgunluk dnemini temsil eder. Klasik a uygarl da denilebilir. Uygarlk potansiyellerinin en parlak aktiflerini gelitirebilmilerdir. Dnemine gre maddi kltrn en grkemli an yaratmlardr. Daha nceki tm maddi kltrlerin en baarl sentezlerine ulaan bu uygarlk kendi aamalarnn son szleridir. Halen grkemlilik olarak Romayla kyaslanabilecek maddi bir kltre eriildiini sylemek zordur. Bir devrim gibi gsterilen kapitalist endstriyalizm ise uygarlk deil, uygarln hastaldr. Atina dnemi ilkan ideolojik kltrnn sonunu da belirler. Felsefe bir yanyla da bu gerein sonucudur. Panteon canllklarn, yani ideolojik kltr deerini yitiren tanrlarn mezarl gibidir. Her eyde olduu gibi zirvedeyken bu durumla karlama anlalrdr. Her zirvenin sonu dtr. Kleciliin tam bir maddi kltr sistemi olduu kesindir. nsanln drlmesi bu sistemin esas zelliidir. Bu kadar derinliine d hibir canl dnyasnda gzlenmez. Vicdann kne bu denli elverililik, maddi kltrn grkemi ve ekiciliiyle yakndan balantldr. Halen bu kltrn dev antlar, yaplar karsnda rpermemek, dier yandan hayranlk duymamak olas deildir. nsan tanrlamas ancak bu kadar olabilir. Fakat insan tanrlamas insanlar hedeflediinde felakete dnr. Tanrlar iin geri kalanlar kuldur. Toplumsal yarlmadaki, dolaysyla mcadeledeki hibir eliki ve mcadele aktan bu denli boy gstermemitir. D daha iyi kavrayabilmek iin Yunan klasik kltrndeki olanclk olay doru zmlenirse son derece reticidir. Kadn kleliiyle ba sadece cinsellie sunum eklinden ibaret deildir. Ayn sosyal olguyu paylatklar iin aralarndaki ba arpcdr. Kadn kleliine daha yakndan baktmzda, ok ezici ve insanlktan karc yn dikkat eker. Eve kapatlma sadece bir meknsal tutsaklk deildir. Hatta hapishane de deildir. Derinden tecavze alnma durumunu ifade eder. stenildii kadar nian, gelinlik trenleriyle derinliindeki gerek rtlmek istensin, bir gnlk uygulama bile kendini bilen iin insan onurunun bitimidir. Kadn binlerce yllk retimsel, eitimsel, ynetimsel, zgrlksel deerinden o kadar sistemli ve ok eitli iddet aralaryla, ondan da fazla ideolojik drme (ak sylemleri dahil) aralaryla hrpalanr ki, sonu tam teslimiyetten tedir. Kimliini tmyle yitirii, bambaka bir geree, karya dnmesidir. En sradan bir erkein, da obannn bile gznde kadn sadece kar olabilir. Kar olmak ise, zerinde sonsuz tasarruf hakknn (istedii an ldrme de dahil) domas demektir. O sadece bir mlk deildir. ok zel bir mlktr. Sahibi iin kk imparator olma potansiyelini tar. Yeter ki kullanmasn bilsin. Uygarl hazrlayan temel ayaklardan biri bu gereklikti. Maddi kltrn snr tanmazlnn altndaki temel etkenlerden biri olmas da bu gereklikle balantlyd. Kadnda yaanan baarl deneyim tm topluma tarlmak istendi. kinci vahim etkileyicilik buydu. Toplum, efendileri iin kar gibi ilevsel olmalyd. Toplumun karlamasnn kapitalist sistemde tamamlandn belirtmeye alacaz. Ama bu eylemin temeli ilk uygarlk aamasnda atlm, Greko-Romen kltrnde ise baarl toplum rnei olarak sunulmak istenmiti. Ancak erkein karlamasyla toplumun karlamasndan bahsedilebilirdi. Greko-Romen bunu iyice sezen ve tedbirini alan toplumdu. Klelerin durumunun kardan beter olduu oka bilinen husustur. Sorun kle olmayan

48

erkein karlatrlmasyd. Ensest veya cinsel sapklktan, ifte cin-sellikten bahsetmiyorum. Psikolojik boyutlar, hatta biyolojik nedenleri olan baz olgular, bahsetmek durumunda olduum olaydan ayr deerlendirmek gerekir. Klasik Yunan toplumundaki moda, her zgr gen erkein mutlaka bir sahibi, bir erkek partnerinin olmasyd. Gen tecrbe kazanncaya kadar partnerin sevgilisi olmalyd. Daha nce deindiim gibi, Sokrates bile bu olayda nemli olann gen olann ok kullanlmas deil, o ruhu yaamas olduunu syler. Zihniyet aktr: Klelik toplumu zgrlk, onur ilkesiyle badamayacandan, bu zellikler toplumdan silinmeliydi. nk toplumu tehdit ediyorlard. Doruydu da. nsan zgrl ve onurunun olduu yerde klelik yaanamaz. Sistem bunu kavramt ve gereini yapmak durumundayd. phesiz Greko-Romen kltr bu misyonu tamamlayamad. te zgr felsefi okullarla gelien Hristiyanlk, dta ise etnisitenin ard arkas kesilmeyen saldr ve bakaldrlar toplumu baka durumlarla yz yze brakacakt. Maddi kltrn her ey olmadnn, her eye gcnn yetmeyeceinin iaretleri de az deildi. Toplum ancak kapitalizmde hi olancla gerek duyulmadan da karlatrlabilecekti. Kabile gleriyle Hristiyanlarn gzpek ve sonsuz aclar pahasna direnileri, esas olarak insanlk iin tkeni anlamna gelen topluma son vermek iindi. Sonraki uzlamalar direnilerin ideolojik kltr deerini ve hedefini gz ard ettiremez. Maddi kltr bakmndan hibir bykl olmayan bu hareketlerin daha sonraki byk hamlelerini ideolojik kltrn ykselii olarak grmek en doru yorumdur. Benzeri rnek Sasani-slam ve Turani glerin iliki ve atmalarnda da yaanacakt. Basit bask ve smr terminolojisiyle toplumlarn derin d ve ykselilerini aklayamayz. Yaananlar daha kapsamldr. Kapitalizmin neden zmlenemedii ve zlmedii, gereken kapsam derinliine (uygar toplumun zmne) ulalamamayla yakndan balantldr. Kapitalizme ilikin zmlemeler, aysbergin su stndeki ksmna benzer. Asl ktle uygar toplumdur. O da su altnda duruyor.

49

Halen byk nemini koruyan bu sorunu aydnlatmak sanld kadar kolay deildir. d- Hristiyanlk ve slamn uygarlk m, deer (ahlak) mi olduklar tartmaldr. Halen byk nemini koruyan bu sorunu aydnlatmak sanld kadar kolay deildir. Bizzat kafa karkl yaayanlar, Hristiyanlarla slam teologlar ve mminleridir. Nerede ve ne zamana kadar bir inan ve ahlak sistemi olduklar, uygar toplum ve dlanan toplumla ilikilerinin ne olduu, hangi anlamda uygarlk ve ona kar muhalefet oluturduklar aydnlatlamayan hususlarn banda gelmektedir. Sasani ve Greko-Romen impratorluk koullarnda oluan bu iki nemli inan ve ahlak sistemi (benim yorumum), kleci sistemin dev boyutlara ulaan maddi kltrne ve ok yozlam ideolojik deerlerine kar byk bir ideolojik kltr hamlesi anlamna gelir. Yeni bir uygar toplum inas anlamna gelselerdi, klasik tm inalarda gzlemlendii zere kent ve snf oluumlarn esas alrlard. Kent ve snf hedefleri vard. Fakat bunlar kendi inan ve ahlaki deerlerine kavuturmak iin hedeflemilerdi; uygar toplumun kendisi olmak iin deil. Arlkl yanlar iktidar hedeflemek, yani maddi kltr ele geirmek deil, aksine ideolojik kltrle byk bir dengesizlii yaayan, anlamn yitirmi dev boyutlu maddi kltr varlklarna kar insanl koruyan yeni bir ideolojik kltrn hegemonyasn salamakt. Dolaysyla Hristiyanlk ve slamlk alarn uygarlk sistemleri olarak nitelemek eksik ve yanl anlamalar beraberinde getirir. Romann knn sradan veya herhangi bir uygarlk k olmadn nemle belirtmek gerekir. Roma ahsnda en az drt bin yllk uygar toplum gelenei kmtr. Daha dorusu kertilmitir. Konumuz kn i ve d nedenlerini uzun boylu anlatmak olmadndan ok ksa deiniyoruz. Peinde olduumuz husus, uygar toplum deerlerinin genel kle balar ve yeridir. Romann in dnda (Ona da M.. 100lerden itibaren ulamt) tm ilk ve klasik uygarlklar temsil ettii rahatlkla sylenebilir. Sadece klelik kurumu asndan deil, tm maddi ve manevi kltryle. u hususu da ehemmiyetle belirtmeliyim ki, toplumlarn olaysal gnlk bask ve smr durumlarnn analizleri gerein kapsaml ele alnmamasnn temel nedenidir. Pozitivizmin en byk saptrmas bu konudadr. Belki de Avrupa d-ncesinin en sakncal ynleri de bu pozitivist kla ilgilidir. Toplumlar maddi ve ideolojik kltr derinlii iinde, tm eliki ve atklaryla, denge ve uyumsuzluklaryla ele almadka, anlaml bir yorumlama yaplamaz, dolaysyla daha zgr bir yaam iin paradigmalar ina edilemez. Bu kavramsal bak iinde Romayla birlikte hkim yan olan dev boyutlara varm maddi kltryle, artk anlaml yaamla ba kalmam tm ideolojik kltrle birlikte kmlerdir. Zaten Romann kent olarak mimari inas bile kendinden nceki bata Msr olmak zere drt bin yllk mimari gelenein ahikasdr (doruudur). Ayn biimde Roma Panteonu, Smer rahiplerinin drt bin yl nceki zigguratlarnn son katnn ve iindekilerin son ama en grkemli halidir. Bu hususlar tespit etmek benim amdan zor deildir. Bu adan ken maddi ve ideolojik kltrler en az drt bin yllktr. Ykllarna ve bunu ykanlarn kimliine baktmzda da benzer bir zmlemeyi gelitirebiliriz. lk Amorit ve Hurri saldrlarndan son Got saldrlarna kadar saldrlar da bir

50

btndr. Bunlarn direni ve saldr tarihleri de en az drt bin yllktr. te Nuh peygamberden balayp Hz. Muhammede kadar geen direni de bir zincirin halkalar gibi uzun bir tarihe sahiptir. Sadece sreler asndan deil, yerleri de byk anlamlar ierir. Arabistan lleriyle Toros-Zagros eteklerine dayal olmak, Orta Asya lleriyle Avrupa orman derinliklerine dayal olmak, g kabileleri iin maddi ve manevi kltr oluumlarnda derin izler brakr. Her peygamber yks, etrafndaki cemaatin ne zorluklar pahasna olutuunu gsterir. Avrupa merkezli sosyoloji bu konular gndemine bile almak istemiyor. Bu yzden Avrupa merkezli bilgi yaplar demek pek yanl saylmaz. Uygarlk tarihinin anlaml bir yorumu olmadan Romay, Romann gerek bir tarihini ina etmeden Avrupann maddi ve ideolojik kltrnn kaynaklarn tanmlayamayz. Tarih Romann knden nceki iki yz yl da karanlk ve karmaa yzyllar olarak deerlendirir. Dolaysyla ykllar yllk olaysal zamanlarn ii deildir. Romann doudaki ikizi veya benzeri olan Sasani mparatorluu iin de ayn yorumlar gelitirilebilir. Smer rahip devletinin dousundaki yksdr. Sadece bnyesindeki Zerdtik e ahlaki karakterini snrl da olsa gl klmtr. Fakat Buda nasl racalarn sper anlam garibesi maddi kltrel arlkl uygar toplum inalarn nleyemediyse, yine Sokrates Atina kltrnn ahlaki temeldeki bozukluunu gideremediyse, Zerdt de devasa boyutlu Pers ve Sasani maddi kltrlerinin atafatn engelleyememitir. Tarih ran Sasani mparatorluunun son dnemlerinin Romadan farksz olduunu belirtmektedir. Kuzeydoudan Turani saldrlar, ite inan ve mezhep kaynamalar sonunu getirmek zereydi. Gl bir ideolojik kltr k olan Mani hareketi (M.S. 250ler) tasfiye edilince, gerekli genlik asndan da mahrum kald. Eer slamn birka cengi olmasayd, Nasturi rahipleri de tpk Batdaki Katolik rahipleri gibi (Bir dnemin maddi kltr imparatorlar gibi, artk manevi kltr adna imparatorlar olmulard) ran ve bakentinin ideolojik kltrel fethini tamamlamak zereydiler. slami fetih bu gelimeyi nledi. ki byk kleci uygarln k anlamn byle tanmladktan sonra, gelelim ideolojik alternatif diye kendisini tanmlayan iki nl hareketin, slamiyet ve Hristiyanln k koullar ve tanmlanmalarna. Roma kendi resmi toplumunu ina ederken, ok geni marjinal kesimleri de beraberinde ortaya kard. Bunlar geleneksel kavimsel g gruplar deildi. Herhangi bir etnik zellikleri de ihtiva etmiyorlard. Deklase, ayaktakm, Romallarn deyiiyle proleter denen yeni gruplard. deolojili gruplar saylmazlard. Tam bir boluk iinde yzyorlard. Bir nevi kleciliin isizleriydi. Hangi ideoloji kendilerine el atsa taban bulabilirdi. Romann impatorluk dneminde ortam bunlarla kaynyordu. Tarihte ilk defa yeni sosyal bir tabaka oluturmulard. Yava yava bunlarn taban tekil ettii tarikatlar oluuyordu. sadan az nce Esseniler gibi. sann gerek bir insan m, yoksa ortamn dayatt bir figr m olduu sorusu halen tartlyor. Bu konumuz asndan nemli deildir. sann teorik veya somut olarak dou yllarnda, Roma ilk imparator Augustus ahsnda zirve yapmt. Dou Akdenizin fethi kabilinden kk Yahudi Krall da daha nceki byk direniler sonunda fethedilmiti. Genel valilikle idare ediliyordu. birlikilik st tabakalarn ustas olduklar bir eilimdi. Yahudi ibirlikilii de daha Nemrut ve Firavunlar dneminden beri tecrbe sahibi olduuna gre, Roma ibirlikiliinde de glk ekmeyecekti. Buna mukabil yine brahim ve Musadan beri gl bir zgrlk eilimi de her zaman vard. sa bu gelenein devamyd. Kuds her zaman ta giymeye hazr bir kz gibi tasvir edilir. sann da ideolojik anlamda bu kza talip olduunu anlatmlarndan anlamaktayz. Son hareketi ve bunun armhla sonulanmasnn da bu tr bir amatan kaynakland biiminde yorumlanabilir. Balangta ne herhangi derli toplu bir rgtsel hareket, ne de ideolojik manifesto sz konusudur. Son derece gevek balarla kendine bal benzer konumda bir kk grubu vardr.

51

Bunlar Havariler denilen ilk ncler oluyor. Hiyerarik, etnik ve resmiyette bir yerleri tuttuklar sylenemez. armh, blgede ska uygulanm bir cezalandrma sistemidir. Romann korkun bir icaddr: Aslanlara paralatma gibi. Bundan korkan grubun Suriye ilerine ve kylarna ilk elde katklar biliniyor. brahimin de Nemrut korkusundan tr tersine, Kudsn de sonradan ina edilecei alana hareketi vardr. Bu dnemlerde benzer birok ini ve klarn olmas doaldr. Ancak bir yzyl sonra ilk ncil taslaklar oluturuluyor. Mesela bugn ortada olmayan Marcion ncili bunlardan ilk taslaktr. Romann imparatorluk izine bal olarak, 2. ve 3. yzyllarda ilk azizler ortaya kyor. 4. yzyl tam bir Hristiyanlk yzyldr. mparator Konstantinin Hristiyanl resmi din olarak ilan etmesiyle hem azizlerin varlnda ve hem de inanm gruplarn saysnda bir patlama yaanyor. Bu dnemde ilk mezhep ayrmalar ve resmi Hristiyanlk (Devlet Hristiyanl) gndeme geliyor. Bilindii gibi Hristiyanlkta l teslis inanc hkimdir. Baba, ana ve oul tanr figrleri olarak yorumlanabilir. Konumuz teolojik tartma olmamakla birlikte, bu inancn temellerinin ok eskiye dayand bilinmektedir. Smerler bu inanc zigguratlara tayan ilk toplumdu. Ana-Tanra nanna, Baba Tanr En ve Oul Tanr Enki ilk dile gelecek panteon lsdr. Dolaysyla ve ska sylenen Hristiyanln paganizmden gl etkilendii sylemi yabana atlamaz. Fakat daha da ilgin olan, sann kendisinin brani gelenekten gelmesi veya yle saylmasdr. brahim gelenek paganizmle iddetle eliir. sa adna direnen dinsel akmda ise, sanki iki gelenek uzlam gibidir. Bence doru yorum da budur. Kafalar kartran bu husus daha sonra byk mezhep tartmalarna, paralanma ve atmalarna yol amtr. atmann znde sann tanrsal zden mi, yoksa insani zden mi saylaca vardr. Bu ayrm yorumlandnda da, tanrsal zden diyenlerin daha ok resmi Hristiyanl kabullenenler olduudur. Konstantinin kendisi bu yorumu, yani sann tanrsalln kabul edenlerdendir. Bilindii zere devlet tanr-sall resmileen tanrsallktr. Temellerini de Smer rahipleri atmtr. Dinlerin ilk defa iki toplumsal temele gre ayrmas Smerlerle balar. nsan tanrsall ise neolitik toplum kltrnden kalmadr ya da o kltrden nemli kalntlar barndrr. Paganizmin de byle yanlar vardr. Dier taraf, yani sann insan karakterli olduunu iddia edenler ise, onun dndaki devletlememi gruplarn yorumudur ya da dinsel eilimidir. Tpk Msmanlkta resmi Snni mezheple (devlet dini) Alevi mezhep (devlet d toplumun dini) arasndaki ayrm gibi. Hristiyanlkta drdnc yzylda iki byk dnm yaanyor. Birincisi, devlet dinine dnmesidir. Bu ayn zamanda uygarlk dini haline gelmi biimidir. Roma maddi kltrnn yaam olduu byk manevi kriz, yani meruiyet krizi bylelikle almak istenmitir. Dieri kitlesellemesidir. lk yzyllardaki dar aziz gruplarnn inanc olmaktan km, byk halk gruplarnn resmi veya gayri resmi dini olmutur. Ermeniler, Asuriler, Helenler ve Latinler Hristiyanl benimseyen ilk akla gelen halklardr. Ortaa denen nl zaman sresine byle giriliyor: Yani bir yandan km orjinal Roma, onun yerine Hristiyan merutiyetine dayanan Konstantin Romas; dier yandan byk ideolojik kltr hamlesi olarak Hristiyanln gibi bymesi. Karanlk a denen srenin bu iki aktr, Hristiyanln ierdii l teslis inancnn gereini sergilemektedir: Resmi tanrl dinle gayri resmi tanrlarn dini. Tarihi blnme ortaada da dnm olarak srmektedir. Aralarndaki atma da ok kanl gemitir. Daha nceki paganistlerle olan atma Tanrsal sayla nsan sa arasna kaymtr. Son tahlilde olan, uygarlk gleriyle snfsal ve etniksel gler arasndaki eski mcadele geleneinin yeni koullarda yeni maskeler altnda srdrlmesidir.

52

Bu blnmeye ilikin daha ak bir yorum, yeni ideolojik kltrel hamlenin derin tarihi temelleri olan bir kesiminin uygarlat, maddi kltrle uzlat, bylelikle yozlat, dier blmnn ise uzlamaktan kand, ideolojik-kltrel hegemonya peinde komaya devam ettii biimindedir. Romann knden sonra geen yaklak bin yllk bir sreyi, yani M.S. 500-1500 yllar aras dnemini, maddi kltrn stnln devam ettirmek isteyen eilimle ideolojik kltrn stnlnden vazgemek istemeyen eilim arasndaki byk ekime, atma ve uzlamalar dnemi olarak yorumlamak tarihi realiteye daha yetkin yant verecek niteliktedir. Karanlk ortaa veya feodal a yorumlar realitenin ksmi yantlar olabilir. Bu bin yln esas niteliini Romann maddi kltrnn k belirler. Doan boluu Hristiyanlk veya baka ideolojik kltrle maddi kltr unsurlar doldurmu mudur sorusuna verilecek yantlar daha yetkin bir deerlendirmeye imkn verebilir. Maddi kltr eleri olarak Douda Bizans, Batda, daha dorusu tm Avrupada yeni ina edilen kentik hamleleri vardr. Gerekten de Avrupann maddi kltr tarihlerini bu kent hareketlerine balayabiliriz. Paris gibi bir kentin en eski kkenini 4. yzylda bir Roma yerleimi olarak deerlendirirsek, M.S. 1500lere geldiimizde bir maddi kltr hkimiyetinden bahsedemeyiz. Ortaya kan kentler Romayla kyaslanamyaca gibi, M.. 3000-2000 Mezopotamyasyla M.. 600-300 Egesinin iki tarafndaki kent yaplarn fazla am deildir. na edilen atolar M.. 2000-1500lerde Toros-Zagros sistemlerindeki kale ve atolar fazla am olmaktan uzaktr. zcesi Avrupann 500-1500 dnemindeki kentlilii karanlk a ama yeteneinde olmad gibi, yeni manevi kltrn, Hristiyanln ideolojik kltr hegemonyasnn daha baat olduunu belirleyebiliriz. stnln Hristiyanlkta olmas phesiz Avrupa tarihi iin ok nemlidir. Tarihilerin bu dnemi Avrupann maddi kltrce fethi yerine, manevi kltrle, yani Hristiyan inan ve moral deerleriyle fethi olarak yorumlamalar daha isabetlidir. Asl nemli soru, neden Romann ancak iki bin yl nceki maddi kltr dzeyinde kalddr. Daha da nemlisi, Hristiyanlk gibi mevcut ideolojik kltr ihtiyacn, aln pek giderecek durumda olmayan bir inan ve moral deerler sisteminin neden Avrupay fethetme baars gsterdiidir. nemli bir neden Avrupann neolitik bakireliidir. Ne ekersen biebilirsin. Zaten bin yllk tarih bu gerei kantlamtr. kinci neden d kkenli olabilir: Trklerin hem slam hem pagan olarak saldr tehditleriyle, Araplarn gneyden Sicilya ve spanya zerinden saldr tehditleri. Bu iki etken birleince, Avrupa ortaan, karanlnn uzun sresini daha iyi anlamak mmkndr. Hristiyanla ihtiya vard. nk paganizm Romayla kmt. Hristiyanlk kendi ncesindeki Avrupa paganizminin inan ve moral olarak anlam yetersizliini oktan ortaya koymutu. Bylelikle Hristiyanln ideolojik-kltrel e olarak hegemonyacl iin koullar olumluydu. Hristiyanln maddi kltr her zaman Romann yannda snk kalmtr. Doudaki maddi kltrle de boy lemezdi. Neolitikten kan topluluklarla grkemli Parisler olamazd. Bence bu iki yetersizlik, yani Hristiyanln ideolojik kltr aln giderecek bir sistem olmaktan ok uzak bulunmasyla kent yapsnn birka bin yllk ncesi seviyesinde kalmas, Avrupann 16. yzyldaki byk maddi hamlesinin yolunu amtr. Maddi kltrn byk hamle yapmasyla ideolojik kltr olarak Hristiyan hegemonyacl arasnda sk bir balant vardr. Kald ki, byk din ve mezhep atmalar bu gerekliin dorulanmasdr. Avrupa kapitalizmi, mthi bir maddi kltr hamlesi olarak, gl ideolojik elerden yoksun olan Hristiyanln zaaflarn iyi kullanm; daha nceki hibir uygarln cesaret edemedii, kendini hep gizlemi, toplumlarn atlaklarndaki boluklardan yararlanarak ayakta tutmu emtialamay -deiim deeri kazanma- ve tccar-kr tarikatn resmi uygarlk gc haline getirerek yeni bir a ina etmeyi baarmtr. Bu anlamyla Roma maddi kltrn orta

53

aamasndan son aamaya geebilmitir. Kapitalist modernite denen bu a uygarln krizi mi veya kanserlemesi biimi ya da son yallk evresi olarak m yorumlayacamz bundan sonraki blmde kapsamlca deerlendireceiz slamn yks daha etrefilli bir konudur. Gerek hzla uygarlamas, gerek daha ilk gnlerinden itibaren Yahudilik ve Hristiyanlkla atmas ve kendi iinde mezhep atmalarna derinliine karmas, sorunun karmakln gstermeye yeterlidir. Muhammed ncesi iki yzyl, daha nce belirttiimiz gibi, kleci uygarln son aamasnn krizi olarak da yorumlanabilir. Hristiyanlk bu krizden glenerek kmt. lk byk yoksul sosyal kesimlerin rgt olmay baarmt. Gerekten bu yzyllar manastrlarla doldurmu, yoksul halklarn bile ilgisini salamt. Bir alternatif g olmay baarmt. Birok sorunlar da olsa, ayn kkenden geldikleri iin slamla birlikte bu sorunlar da deerlendirerek, baka alternatif olaslklar ve slamn kn yorumlayarak bu blm tamamlamak durumundaym. slamiyetin kn yorumlamak birok unsura bavurmay gerektirir. Birincisi, slamiyet brahim gelenein son dinidir. Kendisini yle ina eder. Bylelikle temellerini en az iki bin yl nceki brahim tarzl bir kta bulur. Bundan kan sonu, Arap-Yahudi atmasnn bir anlamda ayn dinin iki mezhebi arasndaki atma olduudur. kincisi, iinden kt Mekkedeki zihniyeti cahiliye a olarak deerlendirir. Bir nevi Mekke paganizmi eletirisidir. ncs, bizzat Muhammed, Nasturi rahipleriyle diyaloglarda bulunmakla Hristiyanlkla da balantlandrlabilir. Drdncs, tccar Haticenin hem bir alan, hem sonradan ei olarak ticaretle ban aklar. Beincisi, Araplarda hep gndemde olan, temellerini binlerce yl ncesinden alan kabilecilik ortamndan iddetle etkilenmitir. Altncs, Bizans ve Sasani mparatorluklarnn son debdebeli an yaamtr. Birok tali unsurla birlikte bu ana unsurlarn slamiyetin k zerindeki etkisi hakknda ciltler dolusu yazlabilir. Bununla belirtmek istediimiz, slamiyetin lde bir mucizenin gelimesi olmayp, gl maddi ve tarihi koullarn rn olduudur. Gc kadar gszl de bu koullarla balantldr. Ne ilk Smer ne son Roma gibi bir uygarlk sentezi olmayp, ar basan yan bir inan ve ahlaki hareket olmasdr. Muhammedin kendisi brahim, Musa ve sa gibi belirsiz bir ahsiyet deildir. Birok hususiyeti bilinmektedir. Mesaj olan Kurann kendisi herhangi bir kavme, kabileye, snfa hitap etmeyip tm insanl hedefler. Kuranda kendini en ok duyuran kavram olan Allah kelimesi, aslnda teolojik almalarn ba konusu olmak durumundadr. Muhammed bu kavramn derin etkisindedir. Tm lemlerin Rabbi, yani efendisi olarak deerlendirmektedir. Kelime Kitab Mukaddeste ok geer. Bu kadar kavramsal bykl olan Allah kelimesi, sosyolojik olarak doa tanrsallyla toplumsal tanrsall birletirme kapasitesindedir. Barndrd doksan dokuz sfat, doa ve toplumsal glerin birleik etkisini ifade eder. Mensuplarnn ebedi emir ve yasa olarak anlamak istedii hususlar son derece bulanktr. Toplumsal kkenli vasflarn geicilii kadar, her doa grnmnn yasa deeri olamaz. Kald ki, yasacln kendisi Yahudi kabileciliinin ar kuralclnn bir sonucudur. Toplumda her zaman ar basan eilimlerden bahsedilebilir. Daha sonra slam toplumundaki byk tutuculua bu yasaclk anlay yol aacaktr. Belki kabile anarizmini amak iin kat yasaclk toplumsal gelime iin yararl olmutur. Fakat toplumsal gelimenin hzl karakteri gz nne getirildiinde, bu mmet anlaynn tehlikesi kendiliinden anlalr. Muhammedin gl Allah inanc onun metafizik gcn belirler. En azndan stnde g tanmakla Smerden Romaya kadar tandk olduumuz tanr olmak hastalna tutulmaz. sann tanrcl zerindeki byk kavgayla karlatrdmzda, Muhammedin yaklam daha ileridir.

54

Fakat Musevi katln aamamas olumsuz yandr. Bunun ar faturas Arap-srail atmasnda denmektedir. Muhammedin ina etmek istedii toplumun maddi kltr arlkl m olduu, ideolojik yannn m baskn olduu tartlmaya deerdir. Hristiyanlkta ahlaki e ne karken, slamda bana gre gl bir denge kurulmutur. Muhtevas ne kadar yetersiz ve tartlr da olsa, maddi ve ideolojik kltr denklii slamn gl yan olabilir. Zaten bizzat Muhammedin Yarn lecekmi gibi ahret iin al, hi lmeyecekmi gibi dnya iin al hadisi bu yapsall iyice aklar. Klasik Roma, Bizans, Sasani, hatta eski Firavun ve Nemrut dzenlerini istemedii, onlar iddetle eletirdii bilinmektedir. Bu ynyle gl bir uygarlk eletiricisidir. Fakat gerek ann maddi koullar, gerek ideolojik kapasitesi onun site anlayn aklamaya yetmez. Zamanmzdaki sosyalistlerin alternatif gelitiremeyiine benziyor. Ama ahlaka ok byk ar yapmas, uygar toplumun hastalklarnn tamamen farknda olduunu gsterir. Bu ynyle gl bir reformcu, hatta devrimcidir. Ahlakn egemen olmad toplumu tanmamaktadr. Sermaye faizine getirdii kurallar, kapitalist toplumun hastalk halindeki geliimine de engeldir. Muhammedin yapsndan ilk elden bu hususlarda Hristiyanln ve Yahudiliin nnde olduunu yorumlayabiliriz. Klelik kart eilimi bilinmektedir. Son derece efkatli ve azat etme yanlsdr. Kadn yaklam zgr ve eiti olmaktan uzak olmakla birlikte, kadnn derin kleliinden de nefret etmektedir. Birok e ve cariye sahibi olmasndan karacamz sonu bu iki eilimi de barndrr. Toplumda mlkiyet ve snf farklarn tanr, ama tam bir sosyal-demokrat gibi ar vergilerle tekelleme ve toplumsal hkimiyetlerini nlemeye alr. Bu ok ksa zetle Muhammed ve slamn ok ustaca ne dengesiz bir maddi kltrden yana olduu, ne de salt ideolojik kltr olarak kalmak istedii rahatlkla belirtilebilir. Bu yn hem uygarlk glerine, hem de dier ideolojik-kltrel oluumlara kar neden glendiini iyice aklar. Belki de Smer ve Msr rahipleri dnda hibir toplumsal hareket slam kadar maddi ve ideolojik kltr birlikteliini srdrme ustaln yakalayamamtr. Eer bugn halen radikal veya siyasi slamn glenmesinden bahsediyorsak, bu yapsal zelliini de iyi kavramak zorundayz.

55

Roma ve Sasani knden sonra, maddi ve ideolojik kltrdeki gelime ve dnmleri tekrar yorumlamakta yarar vardr. Roma ve Sasani knden sonra, maddi ve ideolojik kltrdeki gelime ve dnmleri tekrar yorumlamakta yarar vardr. Drt bin yllk klelik sisteminin insanln vicdan, yani ahlak zerinde derin tahribatlarla birlikte byk boluklar at, son dzenlemesini Romann yapt hukuki dzenlemelerin bu boluu dolduramad zaten knden bellidir. nan dnyasnda da byk boluk doduu aktr. Drt bin yldr yine inandrlmak istenen tanrlarn hi de sandklar gibi olmadklar aa kmt. Putuluk eski kutsalln yitirmiti. ddia edilir ki, en iyi Jpiter heykellerinin bile para etmedikleri bir zamana gelinmiti. Dev maddi yaplar geriye yklm bir insanlk brakmt. Srekli savalar bar bir topya haline getirmiti. Dnemin tam bir kriz ve kaos hali olduu sylenebilir. Eski kural ve yaam biimleri deerlerini yitirirken, yenileri pek yoktu. Herkes bir kurtulu mesajn bekler hale gelmiti. Ortam cennet ve cehennem kavramlarn hissettirir nitelikteydi. Merkezde isiz kalan, braklm olan kle ynlaryla evredeki gebe kavimlerin hareketleri younlamt. Tarihi kurtuluu mesajn iyi yank bulaca ideal bir ortama gelinmiti. Byk hareketlerin kmasnn afak vaktiydi. Bu koullar altnda acil ihtiya, gnmz slubuyla yeni topya ve programlard. Byk hareketler byk topya ve programlarn sonucu olabilir. Daha nceki tm uygarlk tarihi boyunca kurtulu topyalar ve programlarna ihtiya duyuluyordu. Zaten ite ve dta yaadklar hareketlerin her zaman bir topya ve pratik kurtulu reeteleri vard. Fakat sistem olarak kleciliin yapsal ve ilevsel krizi bu sefer ok derindi. Yeni klecilik sistemleriyle yrtlecek konumdan, koullardan klmt. Bylesi koullar altnda insanlk vicdanyla birlikte zihniyeti byk susamlk iindedir. Sistemi ayakta tutan son maddi yaplar da srdrlemez bir konuma gelince, dnya dinleri (btn insanlk vicdan ve zihnine hitap eden kurtulu mesajlar) iin koullar tamamlanm demektir. ine girilecek a yeni bir klelik olmayacaksa, nasl birey olacak sorusu epey merak uyandrcdr. Feodal toplum zerine ok ey sylenmitir. Eski klecilik sisteminin sonrasnda geldii syleniyor. Ama dayand beyliklerin ayn tipte olanlar M.. 4000lere kadar gtrlebilir. atolar iinse rahatlkla M.. 2000 yllarnda daha salamlarnn kurulduu hatrlatlabilir. ounun etrafndaki kyllk ve hizmetiler grubu eskiden de her yerde olumutu. mparatorluklarn dalma durumlarnda ya da bir etnisite topluluu iindeki hiyerarilerden biri rahatlkla beyliini kurabilirdi. Roma ve Sasanilerden sonra kurulan kk yapl devletiklerin eski dnemlerindekinden pek fark yoktu. mparatorluklar bunlarn az veya ounun birliinden, federasyon veya konfederasyonlarndan baka bir ey deildi. Kyler ve zihniyetleri en azndan neolitiin kurumlat M.. 6000 yllarndakinden pek farkl deildi. Kadn-erkek ilikilerinde deien bir ey yoktu. Serf ve senyr ilikileri en eski dnemlerinden beri bey ve bendelerinin ilikilerinden farkl deildi. Mlkiyet ayn mlkiyetti. retim aralarnda devrimsel bir durum yoktu. Ynetimlerin yaps ve tanrlarndan bolca bahsettik. O halde M.S. 5. ve 6. yzyllardan sonra oluan maddi dzenleri yeni bir uygarlk saymak zordur. Nitekim Avrupadaki kent yaplar

56

yeni bir uygarlk iin hi yeterli deildir. Kurulan imparatorluklar vle vle sylendii gibi olmayp, Roma kalntlarndan baka anlama gelmiyordu. Doudakiler iin de ayn eyler sylenebilir. Bunlara kapitalizmden nceki sistemin kalntlar demek bana daha anlaml gelmektedir. Kalnt, yklm bir harabede arta kalan evler veya mahallecikler gibi bir eydir. En ok olsa olsa eskinin revizyonundan teye gitmezler. Bununla birlikte kapitalizmden nceki maddi yaplanmalar inkr etmemek gerekir. Kapitalizme gei yaplanmalar farkl olabilir. Avrupann zellikle M.S. 10. yzyldan sonraki kentlemeleri kapitalizmi haber verir nitelikteydi. O halde ne feodalizm, ne karanlk ortaa kavramlarna fazla taklmamak daha retici olabilir. Daha doruya yakn bir yorum, drt bin yllk maskeli tanrlar ve kullatrlm bir toplum sisteminin uzun sre kapsamnda zlmesidir. Neolitik sistem zlleri halen devam etmektedir. Demek istediim, uzun sreli sistemlerin ykl mrleri de yz yllar alabilir. Sk sk da revize edilebilirler. ok sktrlsa, 5. ve 6. yzyllar sonrasna ge sistemler denilebilir. Btn bu hususlar slamiyet ve Hristiyanlk asndan hangi anlama gelir? topyalarnda cennet vaatlerinden geilmez. Bin yllk mutluluk dzenlerinden de bahsedilir. Her topyada dile getirelen bir ksmdr bu. Bana her zaman cennet vaadi kzgn ldeki insann vaha zlemini anmsatr. Kart zaten llemi yaamdr. Peygamberler de hitap ettikleri topluluklar iin umut dolu gnler, gelecekler vaat edebilirler. Cennet gibi gelecek topyas yaplan, yeni dnya arayndan baka bir ey deildir. Dier yandan dnyas drt yandan karartlm bir idam mahkmunun veya hi kurtulu umudu olmayanlarn zorunlu ina edilmi bir sna olabilir. Saddamn idamndan nceki Kuran nshasyla ilikisi hayli reticidir. Kuran, idamlk srecindeki yaamlarn ar zihni ina gcdr. Hibir are kalmadktan sonraki halin umut inasdr. Klelik koullar tam bilinmeden, Kutsal Kitaplarn mesajlar doru yorumlanamaz. nsann metafizik karakterini gz ard etmezsek, cennet, cehenemlisi de dahil, daha pek ok topya ina edilmek durumundadr. nsan realitesi bunu gerektirir. Aksi halde yaam kolay kolay yaanmayaca gibi, daha iyi, gzel yaamlarn n de alamaz. u hususu da eklemeliyim: lm korkusunun kendisi de sosyaldir. O da ina edilmi ya da ettirilmitir. Dolaysyla ina edilmi lm korkular yeni sosyal inalarla ortadan kaldrlabilir. Hatta lmden belki yaamn en iyi ve gzel hali karlabilir. Doadaki lmler hibir zaman insan toplumundaki sosyal lmler gibi deildir. Sosyal lmlerin derin ac ve hzn, doal lm gereine ters dmesinden trdr. Yoksa lm olmazsa yaam diye bir ey olmazd. Bu nedenle en deerli yaam lmn bilincine varld yaamdr. Ya da lmszlktr. slam ve Hristiyanlk topyalar klelikten k iin ilgi ekiciydi. Fakat nasl bir sonucun beklendii konusunda aklk yoktu. Cennet gibi bir yaam denerek geitirilir gibiydi. Kurulacak yeni toplum konusunda manastr ve medreselerdeki cemaatleri rnek gstermek biraz anlalr klar. Medrese, manastr, tarikat ve mezhepler program ve yeni toplum ina abalardr. Her iki din de younca denemitir. Halen deniyorlar. ki bin ve bin be yz yldr bu araylarn olmas artmamaldr. te yandan Hristiyan kilise efleriyle slamn fetih komutanlar rahatlkla revize edilmi bir ge klelik sistemi yarattlar. Dikkat edilirse, bu ge klelik sistemleri fethin konaklamalardr. Kalc ve tm toplum iin yaam sistemleri deildir. Bunlara slam ve Hristiyan uygarl demek biraz zorlama olur. topyalarn derdi uygarlk yaratmak deil, yaamlar kurtarmak ve gzel klmaktr. Demek ki, her iki retinin inan ve ahlak sisteminin uygarlk sorusu tutarl bir cevaptan yoksundur. Drt bin yllk sistemleri amada belirleyici rolleri oldu. Adlarna revize edilmi baz klelik rejimleri hem beylik, site, hem imparatorluk tarznda kuruldu. Fakat

57

bunlar slam ve Hristiyan uygarl saylmazlar. Olsa olsa ideolojik ynden saptrlm halidir denilebilir. Ne papaz kiliseden kp imparatorluk saraynda oturabilir, ne de imam camiden kp devletin bana geebilir. Zaten devletlemi elerini de hep sapm, sapk olarak adlandrmaktan geri kalmadlar. Devlet bandakileri ise dinin gereklerine uymak konusunda uyardlar, ar yaptlar. Byle olduklar iindir ki, halen varlklarn srdrmektedirler. Ama ok etkisiz ve umutsuz olarak. Max Weber kapitalist uygarla bysn yitirmi uygarlk der. En gelimi bir maddi kltr sisteminde elbette byl yaam olmaz. Byleyici yaam ideolojik kltrn dnyasnda mmkndr. slam, Hristiyanlk ve benzeri kltrlerin kapitalist yaam dnyasn byleyecek yetenekleri yoktur. Bunu ancak ideolojik kltrn tm mirasn arkasna alacak zgrlk sosyolojisinin yetenei, gc salayabilir. Bu konu zerinde ilgili blmde younlamaya alacaz. Yaamn kendisinin en byk byleyicilik deeri olduunu kantlayacaz. Yeni slogan Ya kapitalizm ya Sosyalizm deil, Ya Kapitalizm Ya zgr Yaam olmaldr. O halde neden kapitalizm uygarl sorusuna biraz daha kolay cevap verilebilir. Kapitalizmi engelleyen devasa boyutlu imparatorluklarn sonlarn getirmekle ve kendilerini de ama ve yap olarak uygarlatrmamakla kapitalizm iin ortam biraz bilerek veya bilmeyerek am olabilirler. Wallerstein, imparatorluklarn kapitalizmle elitiini sylerken gl bir gzlemde bulunmu oluyor. Max Weber, Kapitalizm ve Protestanlk Ruhunda kapitalizme nasl yol aldn daha anlalr klyor. Peki, uygarlksz bir zm olabilir miydi? Bu sorunun cevab neolitie geri dnmek gibi bir ey olurdu. Kentler ortadan kaldrlamayaca iin ticaret nlemezdi. Erkek egemen toplum braklamazd. Ne kadar eletirilse de, devlet o koullarda ortadan kaldrlamazd. Zaten manastr, medrese, tarikat, tasavvufi yaamlar bu aresizliklerin sonucudur. Ad geen kategorilerin bozucu, yozlatrc etkisini gryorlar ve kurtulmak istiyorlard. Bulduklar areler marjinal olmaktan teye gidemiyordu. Bu nedenlerle de yeni bir uygarln varlna ortam ak brakyorlard. Bu arada brani kabilesinin yksne de bir daha bakmak hayli retici olacaktr. Yahudi, ticaret ve para konusunun uzmanyd. Ayrca yazarlk gleri kesindi. Roma ve Pers Sasani dnemlerinde o gnn koullarndaki tm dnyaya yaylmlard. Para ve ticaretin szc gc mthiti. Maddi uygarln ruhu gibiydiler. Daha dorusu szlm gcydler. Yazarlar gemi ve gelecekten en iyi haber veren peygamberlerin yerini tutmutu. Yeni bir uygarlk sisteminin veya kapitalizmin nkoullarnn banda geliyorlard. Zaten topyalarda da damgalar eksik olmazd. Din ve tanr da uzmanlk alanlaryd. Hristiyanlk kendi ideolojik kltr anda tm Avrupay fethetmiti. Asyaya snrl giri yapmt. Afri-kann uygarlk izlerinde eksik olmazlard. slamlk hzla tm Arabistandan Kuzey Afrika ve Orta Asyaya kadar fethini srdrmt. Eski uygarlk sistemlerinin tm yerleri fethedildii gibi, yeni alanlar da ideolojik kltr imparatorluklarna katlmt. Fakat gerekleen, uygarln genilemesi deildir. Manevi dnya geli-mesi de diyebiliriz. Zaten Hristiyanlk bin yllk tanr devleti derken bu gerei kast ediyordu. Hem Hristiyanlk, hem slam topyalarnn bilimsel temelleri ok zayftr. Ahlaki ynleri gelikindir. Yunan klasik felsefesinden etkilenmilerdir. Tekrar canlanmasnda rol oynamlardr. Teolojileri bir nevi Aristo ve Eflatun kaynakldr. Bir ksmn da Msr ve Smer teolojilerinden almlardr. zgrlk topyalar iin de geri bir konumdalar. Tekrar belirtelim ki, dinler iin esas olan ahlaktr. Teoloji zannedildii kadar baat konu deildir. Ahlak nemini kaybetmedii iin,

58

Hristiyanlk ve Mslmanlkla benzeri retiler Sosyolojisinde yerleri konusunda deineceiz.

nemlerini

koruyacaklardr.

zgrlk

topyalar her zaman kusursuz deildir. ounlukla amalar hilafna da hizmet ederler. slamiyet ve Hristiyanlk topyalar biraz da amalar hilafna kapitalizmin geliimine epey hizmet ettiler. Ama ok attklar da bir vakadr. Kapitalizm blmnde bu konuya bir kez daha eileceiz. slam iin ek olarak sylenebilecek olan, barbar ve hkim kabile aristokrasileri iin snrsz ve haksz alan ve kltr gasplarna yol atna ilikindir. Hristiyanlar gerilettii oka sylenir. Bunlar her din iin geerli hususlardr. Kaldi ki, devletlemi slamla devletlemi Hristiyanln atmasn slamla Hristiyanln atmas olarak sunmak gerei tam yanstmaz. Bu arpmalar uygarlk kkenli olup, dinlerin klf olarak kullanldn iyi biliyoruz. Sonu olarak; genelde ideolojik kltr-maddi kltr sorunlu konulardr. Ama bir gerektirler. ncelemek gerekir. Kle-efendi, serf-senyr atmalarnn tarihin devindirilmesindeki rolleri snrl ve dolayldr. Tarihin tekerlekleri baka trl dnmektedir. Bunu aratryoruz. Yaptmz kaba, amatr aratrmalardr. Ama hem tarihi anlamak, hem gnmz sorunlarna cevap iin gerekli almalardr. ok ksa bir deerlendirmeyi dier direni kanad kavimler g iin yapmadan konuya btnlkl yaklalm olunamaz. Son dnemlerinde kleci uygarla kar Avrupann Kuzeyinden Gotlar ve Hunlarla Arabistan zerinden Araplar hem direni hem saldr taktikleriyle hamle stne hamle yapyorlard. Kabile hiyerarisinin gelitii, barbar toplum dediimiz uygarlk ncesi ataerkil toplum halindeki bu kavimlerin g veya saldrlar, direnileri bir nevi ideolojik kltr hareketidir. Daha cokulu, atak ve taze kan tarlar. topyalar ksmen eitliki, neolitikten kalma eler tarken, daha ok uygarlk zentisi iindedirler. Dinler kadar bir metafizik gelitirmemilerdir. ounlukla imparatorluklar iin taze kan ve paral asker olmulardr. Fakat yine de tarihin en devindirici glerindendir. Germenler, Trkler, Moollar ve Araplar, daha nceleri ise Hurriler, Amoritler ve skitlerin aknlar olmasayd, herhalde tarihin ak baka trl olurdu. Germenler ve Araplar her iki Roma mparatorluunu kertirken, Trkler ve Moollar ran ve Bizansn knde pay sahibidirler. Fakat kabile eflerinin yaptklar ya yeni imparatorluk tacn giymeleri, ya da ordu ve brokrasisinde yer almalardr. Geride kalanlar ya yeniden kabileler olutururlar, ya da deklase unsurlar halinde toplumun diplerinde marjinal yaarlard. Kleci sistemin yklmasnda bu iki i ve d gcn rol tartmaszdr. Fakat ayn oranda alternatif sunmada, yeniyi ina etmede rol oynayamazlar. Ykarlar, talan ederler; fakat yapamaz, koruya-mazlar. Buraya kadar adna aratrma da diyebileceimiz bu alma ile aslnda kapitalist modernite iin bir temel kazmaya altk. Kapitalist modernitenin hangi tarihsel gelimelerin rn olduunu gstermeye altk. Kendini tarihsiz sunmak, kapitalist bilim-iktidar yapsnn temel zelliklerindendir. Kalc ve son sistem iddias iin tarihsizlik ve meknszlk nemlidir. Meknzaman yokluunda mthi ve ok ayrntl zmlemeler yaparlar. Mikro tarihle, olaysal gncel gelimelerle ilgili saysz almalarn sahibidirler. Bir de zaman-mekn sktrmas gibi, sanki zaman ve mekn etkisini yok ettiklerini belirtmek isterler. Bu alma ile bu tr abalarn sunmak istediinden farkl bir toplumsal akn mthi bir insan abasyla srekli devinim halinde olduunu gsterdik. Tarihten kanlamayacan, kapitalizm her ne kadar kendini tarihin sonu saysa da, birok uygarlk gcnn kendi a iin benzer iddialarda bulunduunu da bu vesileyle belirttik. Kapitalizme giri iin yeterince donanm durumdayz. Bir uygarlk olarak tanmn ve

59

k koullarn tekrar da olsa aklamaya devam edeceiz. Daha nceki uygarlklardan devralnanlar ile kendi katklarn zenle belirteceiz. Savunmamn bu blmn ana tez olarak yle aklamam mmkndr: Snf, kent ve devletin i ie oluumuna dayal olarak ortaya kan ve kapitalizmin en son a olan finans dnemine kadar srekli kendini oaltarak gelitiren devletli uygarlk sistemi, kendini arlkl olarak tarm ve ky toplumunu smr ve bask altna almasna dayandrr. Sre iinde giderek genileyen kent emekilerini de bask ve smr sistemine katar. Be bin yllk devletli uygarln, belki ondan da uzun bir zaman ve mekn kouluna dayal olan, kendini ideolojik, askeri, politik ve ekonomik olarak paral olmaktan kurtaramayan demokratik uygarlk karsnda gnmze kadar varln srdrmesi, esas olarak ideolojik hegemonyadan kaynaklanr. Zor ve zulm sistemleri ancak ideolojik hegemonya temelinde baarl olabilmilerdir. Temel eliki sadece snfsal olmayp uygarlk dzeyindedir. En azndan be bin yllk yazl olarak da izleyebildiimiz tarihsel mcadele, devletli uygarlkla (esas olarak snfl kent ve devlete dayanr) devletlememi, ana gvdesi tarm ve ky toplumu olan, zamanla kent emekilerinin de ieriini oluturduu demokratik uygarlk arasndadr. Toplumdaki tm ideolojik, askeri, politik ve ekonomik iliki, eliki ve mcadeleler bu iki ana uygarlk sistemi altnda cereyan ederler. Savunmamn bundan sonraki blmleri bu ana tezin zmlenmesi ve Ortadouyla Krdistan somutuna uygulanmas biiminde gelitirilecektir.

60

Kapitalist sisteme kar savunmam gelitirirken yapmam gereken ilk ileyilerden biri onun zihni formatlarndan kurtulmaktr. Kapitalist sisteme kar savunmam gelitirirken yapmam gereken ilk ileyilerden biri onun zihni formatlarndan kurtulmaktr. Nasl ki slamiyetin her ie balarken bir Bismillah varsa, kapitalizmin de benzer kutsallar vardr. Mademki ondan kurtulmak istiyoruz, o halde her eyden nce onun niyet duasn reddetmeliyiz. Bunlarn banda empoze ettii bilim yntemi gelmektedir. Bahsedilen, toplumsal yaamn szgecinden geen ve insan toplumu var olduka onsuz olmayaca zgrlk ahlak ve etii deildir. Tersine, onu yadsma temelinde anlamszlatrarak dalmasna ve yozlamasna yol aan en gelimi klecil yaam zihniyeti, onu var klan maddi ve manevi kltrdr. Bundan kurtulmaya alrken, temel argmanm bizzat KENDMDEN bakas olamaz. Descartes, kapitalizme belki de pek farknda olmadan zemin sunduu felsefesiyle her eyden phe ederken, en son kendisi kalmt. Kendisinden de phe etmeli miydi? Daha da nemli olan, nasl o duruma dmt? Tarihte onun durumuna benzeyen birka evrenin olduunu biliyoruz. Smer rahiplerinin tanr inalar, brahim Peygamberin derin tanrcl pheleri (sonuncu rnei Hz. Muhammedin tanr servenidir), onya septisizmi (phecilii) ilk hatrlanmas gereken rneklerdir. Bu tarihsel aamalarda iine girilen ve ret gerektiren nceki zihniyetler toplumu kkl biimlendirme, tarzlara uratma zelliklerine sahiptir. En azndan temel paradigma salarlar. Kkl bir zihniyetin (ideolojik yapsallk da denilebilir), u veren yeni bir yaam tarz karsnda yetmezlie dmesi phenin esas nedenidir. Yeni yaam iin gerekli zihniyet kalplar ise ok zordur ve kkl kiilik sramas ister. Adna ister peygambersel k, ister filozofik aama, isterse bilimsel keif diyelim, esas olarak ayn ihtiyaca yant aramaktadrlar. Yeni toplumsal yaamn olmazsa olmaz olan yeni zihniyet kalplar nasl denecektir? Korkun phecilik bu ara aamann zelliidir. 16. yzylda kapitalizmin kalc ykseliine beiklik eden meknda (yaklak bugnk Hollanda) Descartes, Spinoza ve Erasmusun mthi yaamlar bylesi bir tarihsel aamann izini tamaktadr. Yaam tarihim 1950lerde balayan bir zamana denk gelmektedir. Kapitalizmin zamann kresel hamlesinin zirvesine ulat yllardr. Meknm halen ok kkl zihni kalplarnn kalntlar olan neolitik (tarm, ky devrimi) ala kent uygarlnn ilklerinin en uzun sreler halinde yaad Toros-Zagros da sisteminin ereveledii nl Verimli Hilalin en mmbit topra Mezopotamyann yukar ksmlardr: Uygarla k yaptran da etekleri. Neolitik geiin grkemli adaklarnn sunulduu (Urfa yaknlarnda ilk rnei aa kan 12 bin yllk byk dikili talarn evreledii tapnak kltleri) temel alanlar. Kapitalist sistemin bekileri tarafndan ok sistematik biimde, adeta Zeusun Prometheusu balad Kafkas kayalklarna ta kartan biimde mral adasna mahkm edilmem kendimliin sistem ztln zmeyi zorunlu klmaktadr derken, bu tarihi gerekleri hatrlayp yeniden zmlemeden, anlam fark edemeyiz. Trkiye Cumhuriyetine taklmamn, olsa olsa spanyol boa

61

greinde hep krmz ala saldran boadan pek fark olmaz. Trkiye Cumhuriyeti phesiz bir boa greisine indirgenmitir. yle rol kesilmitir. Srekli ve verimlice bu rolde oynanmak istenmektedir. Ama bize, bana gerekli olan, bu vahi oyunun (ki, kral oyunudur) gerek sahiplerini tm yaam gerekleriyle tanmlamaktr. Toplumun btnln ilgilendiren byk yanlglara dmemek asndan, Karl Marks rneini nemle gz nnde tutmalyz. Marksn kapitalizmi zmek ve ondan kurtulmak isteyen nde gelen bir kiilik olduundan veya olmak istediinden kuku duyulamaz. Ama ondan esinlenen muazzam toplumsal deiimlerin kapitalizmin en iyi hizmetiliini aamadklar genel olarak kabul gren bir grtr. Aptal bir Marksist mrit olmayacam aktr. Kendi kimliimi tanmlamaya alrken temel parametrelerden hareket etme istemim anlalmaya deerdir. Nedir bunlar? Neolitie gei ve neolitik zihniyet kalntlar ve yaam alkanlklar, kent uygarlna dayal iktidar hiyerarileri ve devlet kltleri ve nihayet tarihin hibir dnemiyle kyaslanmayacak leklerde kapitalizm oyunu gerekleri. Daha alt bir katmandan da bahsetmek gerekir: nsan trnn ayrt edici zellikleri. Yaam iin sunduu riskler ve kolaylklar. Bu satrlar sralarken, kapitalizmin meruiyet snrlar kapsamndaki yerimin farkndaym. Ona dayanarak yaadm veya Prometeletirildiimi inkr edecek deilim. Gcmn ve iindeki anlamnn her saat younlaan almlarla bu farkndaln gelitiriyorum. Bilinen rneklerden kalkarsak, Sasani iktidar kapsnda Mani, slamik iktidar kaplarnda mam Hseyin, Hallac- Mansur, Shreverdi bir yandan, sa geleneinden yzlerce aziz ve azizeler dier yandan, ayrca Buda geleneinin dehetinden kat iktidar kurbanlar, kilisenin engizisyon atelerinden geenler ve kapitalizmin soykrma varan dehetleri yazl kltrn tespitlerinin u rnekleridir. Bu baat rneklerin ortak zellikleri, yaamn farkndalnda srarl olmalaryd. Yaamla aralarna rlmek istenen perdeye taklmak istemiyorlard. Sular buydu. Eer yaam-lm ikilemi mthi bir amaza drlmse, nedeni kesinlikle toplumsaldr. Esas olarak ne nmze serilen anlamyla bir lm vardr, ne de srekli reklam yaplan bir yaamn yaamla alakas vardr. Simlasyonun yaam gereimiz haline getirildiini (yaamn mekanik taklidi olarak anlalmal) anlamak durumundayz. Yaama en sradan bir sayg bu lanetli dngel emberinden kurtulmay gerektirir. Altm yama dayandm. lkokul ncesi tabir edilen yaam meraklarm esas olarak almad. Halen o snrlardaym. Kapitalizmin meruiyet snrlarnda byyemiyorum. Adeta o snrlarda ya sahtekrca bir yaam, ya cce kalmak kanlmaz gibi geliyor. Ya da hepsi; simlasyon, sahtekr, cce, aldanc, vicdansz, irkin, cahil. Fakat yaam tm deerlerin stnde tutulmak durumundadr. Esas grevi de anlalmaktr. Anlayabilmek yaamaktr. Yaayabilmek anlamak iindir. Kozmosun baka bir yorumu olacan sanmyorum. Mutlak anlam ne kadar gereklemesi imknsza yakn denecek kadar zorsa da, yaam srkleyen gereklik olduunda srarlym. Hibir g anlam gcnden daha gl olamaz veya anlam karsnda sahte gsteriler olmaktan kurtulamaz. Yine kendime gelmeliyim. Belirtmeye altm bu szde yaam parametreleri yaam meraklarma cevap olmaktan yoksun olduklar gibi, derin kukulara dmemin de esas nedeniydiler. Sadece phelenmiyorum, tiksiniyorum da.

62

Kanserli vakalar yaamn anlam savunuculuunun bittii yerde veya anlamszlk anlam diye sunulduunda nlenemez hale gelir. Bunun da nedeni kesinlikle toplumsaldr. Kanserin bir toplumsal hastalk olduu antropolojinin sradan bir gerekliidir. Anlamszlk veya kr madde ynlamas hcreyi sardnda kanserleme balar. Soranlarmn baz sorularna yant iin baz belirlemeler yapmam sayg gereidir. Bu satrlara baladmda, Trkiye Cumhuriyetinin en st yrtme heyetiyle kapitalist sistemin en st heyeti olan ABD yrtmesi PKKyi ABD, Trkiye ve Irak Hkmetlerinin ortak dman ilan ediyoruz derken, yerim ve zamanmn anlamn daha derinliine kavramak deneyim gereidir. unu demeye alyorum: Kapitalist yaam tarz bana gre deil. Ara sra zenmediimi syleyemem. Ama bu tarz yaam konusunda hi baar yeteneimin olmadnn tamamen farkndaym. Ondan nceki ve birlikte zmsendikleri halleriyle bir koca erkek olamayacamn da farkndaym. Sistem asndan gln kaldm sylenebilir. Ama ben sistemi korkun kanl, baskl ve smrl gryorum. Bu olgularn varoluuluunda yaamn tam bir irenlik, tiksinti olduu filozofik yaammn kar parametresi veya paradigmasdr. Kendimi hi abartmayacamdan eminim. Ama bir insan olarak kendimi savunmam hem en temel bir yaam belirtisi, hem de toplumsallkta yaam iddias olanlara kar temel ahlaki grevimdir. Eer iktidarlarca izilen anlamna katlmadm, fakat yine de ciddiye alnmas gereken anlaml bir yurttalktan bahsedeceksek, ona kar da grevli yaamay bilmek bu ahlakn gereidir. Sorun yaayp yaamamak deil, doru yaamay bilmektir; her ne kadar doru yaamay ok baarmasak da, daha nemlisi onun arayndan vazgememek, o yolun yolcusu olmaktr. Kapitalist sistemde tarihte hi olmad kadar szle eylem arasndaki kopukluktan da teye, gelitirilmi bir ihanet var klnmtr. Szler sanki hep eylemi yanllamak iindir. Eylem hi olmad kadar hegemonik sistemin kulluunda adeta mekanik bir aygt gibi rol sahibi klnmtr. Kresel imparatorluk aamasndaki kapitalizmin doas zmlenmeden, zgr yaama ilikin program ve form kestirmenin her tr saptrlmaya ak olaca birok tarihsel rnekten anlalmaktadr. Sylenecek her sz, yaplacak her eylem, dier bir deyile teori-pratik rakibinin sahasnda kendine rol biemez. En azndan drt yz yldr hegemonik bir hal alan kapitalistik modernitenin gelenekselleen, en fanatik dinden daha ok kltleen kavram ve uygulamalarna kar en yetkin evliya, peygamber ve Budistik yaklamlar gelitirilmeden, sistemin deirmenine aptalca su tamaktan kurtulunamaz. Anti-kapitalizmler ok ilendi. Gelinen aamada bunlarn ezici ounluunun kapitalizmin deirmenine en aptalca su tayanndan kurtulunamad yetkince itiraf edilmelidir. Kreselliin zirvesindeki kapitalizmi hi de gl grmyorum. Belki de en zayf aamasndadr. Aslnda her zaman naif ve krlmaya msaittir. Gerekleemeyen de toplumun ona kar doru ve yetkin savunulmasdr. Sadece bir benzetme olarak deil, gereinde de toplumsal kanser hastal olarak tanmlayabileceimiz kapitalist hegemonyaclk da dier kaderler gibi kader olarak yorumlanamaz. Kapitalizm en zayf bir hegemonik sistem olarak deerlendirilmek durumundadr. Gerekli olan, tek kiilikte kalsa bile, toplumsalln doru ve yetkin yaanmasdr. Tarihte hep yaplagelen, gl adam veya hegemona kar onunla ayn silahlar kullanmaktr. Hem anlay hem eylem olarak aynlk benzerini douracaktr. Olan da budur. Romaya kar birok Roma domutur. Daha da eskisi, orijinali olan Uruk sitesi, halen kendini Yeni Irak olarak dourmaya devam etmektedir. Deiim ok az, tekrar ok fazladr. Hegemonyay abartmamak da nemlidir. Toplumlar hibir zaman iktidar, smry, basky isteyerek benimsemedikleri gibi, onsuz yaanmaz aamasnda da olmamlardr. ylesi

63

anlaylardan da kurtulmak gerekir: Yepyeni toplum, art arda gelen benzemez toplum biimleri en ii bo kavramlardr. nsan trnn varolu tarz olarak toplumlar geliirler; ama benzer olarak. Ak eer gz krse, en aalk durumlara, cehaletin en younlam haline gtrebilir. Bu ister iktidar aknda, ister cinsellik aknda olsun byledir. Anlamla ykl olduunda ise ak bir Nirvana deerindedir. Fenafillhtr; gerein iinde erimek oluyor; Enel-haktr; adil, zgr toplumun kendini hkmran klma, yani tam demokrasi olma halidir. Ky toplumuna teslim olmamakla doru hareket ettiimden eminim. Yanl olan, kapitalistik moderniteyi k sanmakt. Ge zmlendiinde, ky toplumu da olsa, henz demokratiklememi de olsa, hele hele ulus-devlet, endstri gibi temel kategorik aamalarn ok uzanda da kalnsa, radikal kopu byk bir hatayd. zntlerimin kkl bir kayna burada yatar. Adn pek anmadm babam bendeki yaam enerjisini doru fark etmek kadar, ok ac bir gerei yzme sylerken, en az anam kadar arifaneydi. Bilgece sylyordu. ldmde bir damla gzya bile dkmezsin sz hala hatrmdadr. Eski dnyann inanmlarndand. Emek dnyasndand ve z itibariyle demokratt. Kapitalist tanrsalln bende bu denli lanetli ve aldatc bir ekicilie nasl yol atn hala aratrp duruyorum. Karl Marks kapitalizmi daha ok pozitivist bir yaklamla zmlemek istedi. O da yarm kald. ktidar ve devlete el bile atmad. Bu yaklama hibir zaman derinlik kazandramadm. Smr olgusunu kavryorum. Ama o bana hep bir sonu gibi geldi. e sonutan balamak, ok eksikli bir yaklam ve politik olarak da tam bir savunmaszlk halidir. Aslnda yan banda 1848ler gibi bir devrim sreci yaanyordu. Burjuvazinin iktidara yry kadar, senyrlerin dkln ve dnmn ok iyi gzlemliyordu. Ekonomi-politik, felsefe ve sosyalizmle younca ilgiliydi. Fakat toplumlarn ezici yoksul emeki ounluklarna kar bir ahtapot gibi sarmalayc, yeniden organize olan iktidar olgusunu kavramay bir yana brakalm, kendi sistematiinin sonuta ona alet olmasn bile engelleyemedi. nerdii teorik-pratik modelin kapitalist hegemonyacl beslediinin farknda olmad. En son rnei olan in pratiinin ABD hegemon kapitalizminin en gl dayana konumuna dmesi, bu farknda olamamayla yakndan balantldr. Kapitalist hegemonyaclk o kadar glyse, bunun en temel nedeni yol at gnll klelikteki yartr. Bugn yksek crete kar olabilecek tek bir ii var mdr? Durum gerekten hazindir. Kapitalizmle mcadelede younlatmda, aklma hep kar-koca ilikisi der. Eer koca ortama gre karya normal bir yaam sunmusa, bu kadn kocaya kar mcadeleye ekmek ne kadar zorsa, iiyi de eer dolgun bir cret vermise, efendisi kapitaliste kar mcadeleye ekmek o denli zordur. Brakn zgrlemeyi, basit bir cret snrnda bile kapitalist efendiye kar takla atan ii, toplumsal okluklara kar artk efendisinin sistematiinin bir uadr. Hele isizler ordusu gibi byrken, konumu gvencede olan bir ii aynen devlet memuru kadar, belki de ondan daha fazla kendini gvencede sayar. Kald ki, devlet brokrat ne kadar proleterleiyorsa, proleter saflarda da o denli brokratlama vardr. Bir nevi burjuva soyluluuyla feodal soyluluun tepedeki karmnn benzeri tabanda iimemur arasnda gereklemektedir. Ky toplumundan beni mknats gibi eken kent toplumu, zmlenmi haliyle benim iin toplumsal sorunun esas mekndr. Toplumun iteki ry kadar evreden kopuunun da ba sulusu, kent ve yol at toplumsallktr. Daha dorusu, snfl devletli uygarln kentinin toplumudur. En ilkel klan toplumu bile yaama kar kent uygarl kadar cahil deildir. Tersine, uygarlam kent toplumu kapitalist aamada tam bir evre katliamcsna dnmse, bu herhalde bnyesindeki sistematik cehaletlemesinden kaynaklanmaktadr.

64

Duygusal zekdan kopmu akl ve anlamn oktan yitirmi cinsellik, kapitalizmin kanserojen gerekliinin temel gstergeleridir. ktidar iin nkleer dehete bel balamaktan tutalm, ucuz iilik iin dnyaya smayacak nfuslar sistemin zyle, zellikle onun iktidar biimleniiyle ilgilidir. Dnya savalar, smrge savalar ve tm topluma kar her dzeyde klcal damarlara kadar etkileyen iktidar savamlar sistemin iflasndan baka anlama gelmez. Liberalizm, bireysellik kapitalizmin ana ideolojik ekseni olarak ska ileri srlr. Ama iddia edebilirim ki, hibir sistem kapitalizmin ideolojik hegemonyas kadar bireyi kendine tutsak etme gcnde olmamtr. Denilebilir ki, halen konutuun dil ierik olarak sistemin meruiyetinden pek uzak deildir, sen de sistemin rnsn. Fakat iinde bulunduum mekn, sistem kartlna layk bir konumdadr. Derinden farkndaym ki, ahsmda iyi bir anti-kapitalist yarglanyor ve yarglyor. Yarglanma doaldr ki hukuku katbekat amaktadr. Drt yz yldr kapitalist hegemonyacln deirmeninde saysz halk kltr eritilerek yok edildi. Bydm mekn adeta bir eski kltrler mezarldr. Kazsan her taraftan bir kltr fkracaktr. Mensubu saylmam gereken, henz kendini tam kavramsallatramam olan Krtler, tm bu kltrlerin mezar sessizliindeki tanklar gibidir. Tarihin neredeyse tm ilklerini yaratan kltrlerin mezarlarnn bile silinmeyle yz yze kalmas byk ac verir. Gnmzdeki Irak vaheti bir anlamda kltrlerin intikamdr. Ortadou kltrn kapitalizme kar savunmak gerekir. phesiz Bat oryantalizmini amadan baarlacak bir grev deildir bu. Yeniden slamclk ise, tepeden trnaa kadar en kof bir oryantalizm trevidir. Oryantalizmi ve slamizmi sa ve sol yorumlaryla birlikte atktan sonra geriye ne kalr sorusu akla gelecektir. Asl savunmam bu noktadan sonra gelitirilmek durumundadr. Aksi halde ben de oktan bir kusmuktan ibaret bir sistem szcs olmaktan elbette kurtulamayacam. O savunma deil, papaanca tekrarlama olur. Kapitalizmin zafer mekn Kuzeybat Avrupann sahil kylar ve ngiltere adasyd. Kapitalizm zafer yryn drt yz yldr dnya-sistem seviyesinde srdrmektedir. Tkezlendii yer Ortadou kadim kltr merkezleridir. Aslnda kapitalizmin kendisi bu kltrn en son inkrc, hayrsz evlad konumundadr. Aralarndaki atma sanldndan daha fazla derindir. u an gerekleen, acemiler savadr. Adeta skenderle nc Dariusun kopyalar oynanmaktadr. G. W. Bush ne kadar skenderse, Ahmedinecad da o denli Dariustur. Diyalektik eliki ok derinlerde ve ok biimlilik altnda cereyan etmektedir. eliki sadece egemen klikler arasnda dile gelmemektedir. Toplumun iktidar kartl da kapsamlca devreye girmi durumdadr. ahsmda dile gelen veya dile getirmeye altm, iktidar kartlnn komple biimleridir. Kapitalizmin kr szdrmas bu biimlerden sadece birisidir. Ona kar olmak sosyalist olmaya yetmez. Kald ki, bu kendi bana bir baar vaadi de olamaz. Tm direni ve zgr yaam formlarn i ie szl ve eylemli olarak adeta bir orkestrasyon stilinde icra etmedike, ya Agadeye Lanet ya da Nippura Attan teye gidilemez. Yaadklarm dostlarm ve yoldalarm ar trajedi olarak da deerlendirmektedirler. Ama undan emin olsunlar ki, bu trajedi olmasayd, biz zgr yaam tanmayacaktk. Her ey be kuru etmez bir durumdayken, nasl birbirimizin yzne bakabiliriz ki! Babasnn lmne bile gzya dkemeyen bir evlat durumundayken, yaamn hangi onurundan bahsedebilirdik? Yanl anlamayn. O lm ylnda, ben ilk Krdistan seferini zgr kimlik idealiyle Ar Da eteklerinde balatmtm. Halen Serhatl Krtlerin bu yryn tek bir admn bile kutsallkla andklarn duydum. Fakat gerekliimiz yerinde yine ar durmaktadr. Tam otuz be yldr zgrlk yrynden te adeta maratonu diyebileceim bu k bu satrlarla kendini

65

anlamlandrmaktadr. Her nefesi, her mekn, her kiisi bir destan deerinde olan bu maraton nasl sonulanacak? skendervari ordularmla zafer stne zafer kazansaydm bile, bu kesinlikle zgrln zaferi olmayacakt. Kald ki, askeri zaferler zgrlk deil klelik getirir. Onunla kendini, dost ve yoldalarn savunduunda ancak bir deeri olur. Tersine, kendimi iktidar zaferine kar savunmay en az iktidara kar savunmak kadar gerekli gryorum. Olsayd bile, ordularmn zaferlerine kar kendimi savunmay en byk cihat sayardm. Gerekliimizde yaam yerlerde srnyor. Anlamn tmyle yitirmitir. Mthi bir yalan ve kendini kandrma, her yere szm bir irkinlik, baykular kadar bile tmeyen diller ortamndayz. Tek kiilik odamda tam dokuz yldr dayanabiliyorsam, bu, darnn daha da beter olmasyla da biraz balantldr. Savunmam genelde ana nehir olarak uygarlk srecine kar gelitirilirken, kapitalist hegemonyacla kar daha derinlikli olacaktr. Sistemin sonuna gelindiine dair birok iaret olduu kadar, gerek bilge kiiler de ayn kanda birleiyorlar. Sorun kaostan hangi salkl, zgr, demokratik ve eite klarn toplumsallatrlacanda yatyor. Kapitalist sistem bile temelde kendini kendinden kurtarmaya alrken, toplumsallk inalarna ne kadar dikkat etmemiz gerektii anlalr bir husustur. Eer iki yz yllk sosyalizmlerimiz bile kapitale asimile olmularsa, herhalde bu byk insanlk idealleri olan savalarn ansna benzer bir akbet getirebilecek lanetliler tayfasndan olamayz. Daha da tesi, Sokratesi, Buday, Zerdt susmu ve son szlerini sylemi sayamayz. Onlar yaamsallatrmak dn gibi bize yeni gelmedike, zgrlk felsefesinden hibir ey anlamam saylrz. Bir de inleyen insanlk var, onun aclarna yant olmadan; tketilen bir doa var, bu durdurulmadan; ihanete uram ak var, cevaplamadan hangi yaamdan bahsedebiliriz? Savunmamn bilimselliine ilikin olarak da syleyebileceim ilk sz, hangi bilimsellik sorusu olacaktr. Eer bilim esas olarak kendini bilmekse, sanldnn aksine, en ok da sistemin resmi ideoloji olarak benimsedii pozitivizm bu gereklikten uzaklatrc rol oynar. ok eletirdii din ve metafizik aamalar, belki de pozitivizmden daha fazla bilime yakndrlar. Tabii ki bata insani bilimler. Kald ki, tabii bilimler denilen disiplinlere de derinliine bakldnda, onlar da son tahlilde insani bilim kategorisinden saylr. Belki de en s metafizik ve dinin kendisi pozitivizmdir. nsanlk, tarihin hibir aamasnda bu denli zincirlerinden vahice boalmamt. Yine bu denli kskvrak balanmamt. Doa ve toplum zerinde bu denli iktidar icrasna girilmemiti. Bunlar ancak pozitivist din ve metafizikle gerekleir oldu. Kendini bilme salanmadka, giriilecek her bilimsel aba en tehlikeli dogmatik din ve felsefelerle sonulanmaktan kurtulamaz. Kendini bilmeyle insan merkezci dnceyi kastetmiyorum. Kozmos ve kaosun ancak i gzlemle, derin deneyimleri dlamayan sezgilerimizle kavranabileceini belirtmek istiyorum. zne-nesne ayrmna dayal bilimin klelik merulatrmas olduunu yeri geldike gstereceim. znelciliin de kendini abartma ve ar kltmeyle ayn kapya ktn kantlayacam. Bilimsel objektifliin en rezil kapitalizm ve hegemonya taraftarl olduunu da ayn minvalde sergileyeceim. Bizim felsefemiz bir atn gzlerindeki anlam sezmekten tutalm, bir kuun sesindeki anlam zmeye kadar yaam bir btn olarak alglar. Yal bilgeye byk saygdan balayp, bir ceylan kadar rkek bir gen kzn gzlerindeki araya yant olmaya kadar anlam ykldr. Hele hele soykrm beteri bir cinsellik anlaynn sonucu olan ocuk yapmndaki

66

byk cehaletin insandaki ve hegemonik sistemlerdeki nedenlerini zmekten tutalm, yaamn tm evrim halkalarn kendinde zmeye alan bir bilimi esas alr. Kapitalizm bilimi gelitirmedi, bilimi kulland. Bilimin bylesi kullanm sadece ahlaki olarak en ktcl durumlara yol amakla kalmaz, Hiroimalar genelletirir. Anlaml yaam bitirir. Medyatik yaam, simlasyon, bilimin zaferi midir? Yoksa yaamn anlam yitimi midir? Burada teknolojiden, bilimsel keiflerden bahsetmiyorum. Bilimcilik dini olarak pozitivizmin bilim olmadn aklamak istiyorum. Pozitivizmin bilimsellik hkmranlndan kurtulmadan, bata ulus-devlet olmak zere hibir iktidar hkmranlndan kurtulunamaz. Pozitivizm amzn gerek putuluunun dinidir. Sonu olarak, Descartesvari bir kukuculuk hastal zihnimi srekli kemirdi. nanlacak, balanlacak hibir deer tanmama durumuna dtm. Bu, bendeki eski kltrn trajik yitimi kadar, karmda bir dev gibi -Leviathan- ykselen kapitalist modernizmin eriilmezlik korkusundan kaynaklanyordu. Kendime zar zor inanyordum. Daha dorusu, ayakta tutunmaya alyordum. phesiz bu garip bir durumdur. Toplumlar bu durumlarda bir yolunu bulup yelerinin ban ve yreini balamasn bilirler. Garip olan dier bir husus, bir toplumumun olduuna da inanamyordum. Aile ve kye inancm bu koullarda kaybettim. niversiteye kadar okumam, devrimciliim, daha nceki dinciliim hep dostlar alverite grsn kabilinden gstermelikti. Keskin bir nihilist de deildim. Bir eyi gnlden anlamyordum ki, kklce gereklerini yapaym. in daha da ilgin taraf, bata retmenlerim olmak zere evrem beni zeki ve inanl buluyordu. Bir nevi yar deli, yar da olmadma emindim. Fakat geriden bugn baktmda, bu uzun dnemin pek yararsz bir dnem olmadn da fark ediyorum. Kopu ve balanmama, geree kouta beyaz sayfa ama, zemin temizleme gibi bir anlam da beraberinde tar. Kiiliim bu zelliiyle hegemonik sistemin yapsal krizini daha iyi tanmama katk sundu. Tarihi de yorumlayacak gc kazanmtm. Kaotik ortamdan korkma yerine ona anlam ykleme, k salamada idealli kld. Dogmatik inanlarn, dz hatlarda ilerlemenin, bilimsel kesinliklerin ve kat yasallklarn ayn hkmran zihniyetten kaynaklandn fark etmek son derece rahatl getirdi. Doann ileyi tarznn insanda kazand boyutlar rahatlkla sezebilmem tam bir bilin patlamasna yol at. Korku ve phenin temelindeki kendime yabanclama aldka, yksek alg gc ve yorumlama yetenei her insani koul iin gerekli bilin ve cesareti fazlasyla veriyordu. Derin aratrmalara ihtiya duymadan kapitalizmin kendisini bir kriz rejimi olarak deerlendirmek, konjonktrel srelere dayanmadan da kapasitem dahilindeydi. Kent, snf ve devlet temelli uygarln kapitalist aamas, insan aklnn son evresi olmak urada kalsn, dayand geleneksel akln tkenii ve zgrlk aklnn olanca zenginliiyle ortaya kyd. Bu anlamda kapitalist modernite umut a olarak yorumlanabilir. 2- Kapitalizmin Dou Etkenleri -Ev HrszKapitalizmi hakknda en ok sz sylenen ve eylem yaplan bir din olarak yorumlamak, doru kavranmasna daha ok katk sunabilir. Zafer kazand mekn olarak Avrupai zihniyet, kapitalizm hakknda ok sz sylemesine ve eylem yapmasna karlk, her dinde olduu gibi varolusal gerekliini mistisize etmekten geri kalmamtr. Buna en ztlar gibi duran Hristiyanlar, sosyalistler, anaristler de dahildir. Avrupa merkezli dnce ve akl bir ekoldr. 16. yzyldan itibaren de bir dnya-sistemi olarak hegemonya srecini balatmlardr. ahsi younlamama gre, bu yle bir ekoldr ki, Smer rahiplerinin tanr ina sistemlerinden katbekat daha fazla

67

toplumsal gerekliin mistifikasyonunu gelitirme ustaln gstermilerdir. Bat Avrupa akl ve dnce sisteminde bilimsel yntem temel bir rol oynar. nsan da dahil, doann farkna var olarak bilimden bahsetmiyorum. nsanln ortak hazinesi olarak bilim hibir birey, topluluk, kurum ve ulusa mal edilemeyecek kadar anonimdir. Eer illa bir tanrsal kutsallktan bahsetmek gerekirse, bu anlamyla bilime bu unvan bahetmek doruya en yakn bir deerlendirme olabilir. Fakat bilimsel yntem Avrupa terminolojisinde farkl bir yere sahiptir. O, ada diktatrn (her trl total ve otoriter dikta biimleri) prototipidir. Daha dorusu, ana rahmine den tohumudur. Yntem kelime olarak usl, yol, tarikat anlamna gelir. Balangta olumlu, alg yeteneine bir katks olsa da, uzun sreli bal kalndnda tam bir zihniyet diktatrl rol kazanr. Bilim adna yntem srar en tehlikeli diktatrle gtrebilir. Nitekim bilimsel yntemin yalnkat savunucular olan Alman ulus-devletiliinin faizmi dourmas bu deerlendirmemizi dorulamaktadr. phesiz Bat Avrupada bir zihniyet devrimi gerekletirilmitir. Ama bu, Avrupa merkezcilie yol amak biiminde yorumlanamaz. Kald ki, bu devrim tm ncllerini Avrupa d zihinsel gelimelerden almtr. Kapitalistik gelimeyi Avrupa aklclna balamakta Max Weber sosyolojisinin nemli bir rol vardr. Protestan Ahlak ve Kapitalizm adl eseri bu teze kapy aralamak ister. Kapitalizmin oluumunda rasyonalitenin rol belirleyici etkenlerden biri olmakla birlikte, rasyonalite ve hukuka indirgemecilik tek bana bu olguyu izah etme yeteneinde olamaz. Karl Marksn sosyolojisinde kapitalizmin sistem olarak zaferi ekonomik retkenliine balanr. Tm retim biimlerinden daha retken olmas, artk-deer gelitirmesi ve kra, sermayeye dntrme yetenei zaferine yol amtr. Tarih, politika, ideoloji, hukuk, corafya ve uygarlkkltr gibi etkenlere ok az yer vermesi temel eksiklikleri olarak deerlendirilebilir. Ekonomik indirgemecilie kolayca dntrlebilen bir ekol olmaktan kurtulamamtr. phesiz sosyoekonomik izahlarn zm deeri yadsnamaz. Ama dier temel etkenler iindeki yerleri yeterli bir akla kavuturulamadnda, dogmatizme kayma riski tm bilimsellik ideallerine ramen eksik olmaz. ounlukla yaanan da bu eksikliklerden kaynaklanan riskler olmutur. Kapitalist gelimeyi bizzat iktidara ve onun daha da grnr hukuki ifadesi olarak modern devlete balayan grler de az deildir. Toplumsal btnlkler iinde iktidar hiyerarilerinin kkleri ok eskiye dayanr. Maddi hayatn sevk ve idaresindeki rolleri temel etkenlerden biridir. Fakat zorun kendisi maddi hayat, ekonomiyi, onun en u noktas olarak kapitalizmi tek bana dourma yeteneinde deildir. Dzenleme, gelitirme ve engelleme rolleri hep i ie olmutur. Kapitalizmin Kuzeybat Avrupada zafer kazanmas corafi etkenin, meknn nemini gzler nne serer. Amsterdam kentinin ona beiklik ettii oka sylenir. Dier etkenler gibi corafyann izahta pay snrldr. Abartmadan yerli yerine konmas anlam deerini daha belirgin klar. Uygarlk-kltrel etkenlere dayal aklamalarn yorum gc tartmaszdr. Kapitalizm esas olarak uygarlksal gelimenin rme aamasna denk gelmektedir. Benim daha ok arlk verdiim tez budur. Ana uygarlk nehrinin okyanusa dkld yer (sembolik olarak Amsterdam kylarndaki Atlas Okyanusu) bu sistemin de sonu olmaktadr. phesiz sistem okyanusun tesine tanm, ABD ulus-devletiyle yeni bir hegemonya altnda kresellemenin zirvesine trmanmay baarmtr. Fakat yaamn ar simlakr ve medyatikleme nitelii kazanmas, gsteri ve tketici toplumunun egemenlii, ekonominin arzuyu gidermek yerine azgnlatrmas, iktidarn tm toplumsal klcal

68

damarlara kadar szmas, tarihsizliin bizzat sistem ideologlarnca dile getirilmesi rme ve kaos niteliini belirgince ifade etmektedir. Tarihsiz, zamansz gereklik dnlemez. Geliim, evrim, eitlilik, farkllk oluumu tarihle mmkndr. Sonul sz ancak bir biim iin sylenebilir. Hibir biim sonsuzlama ayrcalna sahip deildir. Toplum biimlenilerinde sonsuzluk, kyamete kadar, son peygamber, deimez yasa, kesintisizlik, sonsuz ilerleme gibi kavramlara varmada daha ok dnce ve inanlarn dogmatiklemeleri, bununla kalc iktidar olma abalar, ayrcalkl kesimlerin avantalarn srekli klma amalar rol oynamtr. Bunda propagandayla zgven kazanma, karlar kalclatrma esastr. Kapitalizmin ideolojik merkezi olan liberalizmin tarihin son sz olma ideas da ayn oyunun modernistik tekrardr. Kapitalizmi tanmlarken sanki deimez, yaratlm, tek merkezli bir dnce ve eylem olarak nitelendirmemek gerekir. Esas olarak toplumda artk-rn potansiyeli gelitike yarklara yerleen frsat kii ve gruplarn toplumsal artklar asalaka kemirerek sistematikleen eylemleri anlalmaldr. Bunlarn saylar hibir zaman toplumun yzde bir veya ikisini gemez. Glerini frsatlk ve rgtlenmeden alrlar. Zaferlerini kendilerini mekn iinde daha iyi rgtleyerek, atlaklar gittike gelien toplumsal aralklarda bir yandan ihtiya nesnelerini kontrole alarak, dier yandan arz-talep kesimesinde fiyatlara oynayarak gerekletirirler. Eer resmi toplum gleri onlar bastrmaz, bilakis ihtikrlarndan (vurgunculuk, speklasyon) borlanarak ve karlnda srekli iltizamlarla (kayrma) beslerlerse, her toplum biiminde marjinal olarak yer alan bu gruplar toplumun yeni efendileri olarak meruiyet kazanabilirler. Uygarlk tarihi boyunca, zellikle tm Ortadou toplumlarnda bu tip marjinal tefeci ihtikr gruplar oluagelmitir. Srekli toplumun nefretinden tr yarklardan gn yzne kma cesaretini bulamamlardr. En zorba toplum yneticileri dahil, kimse bu gruplar merulatrma gcn gstermemitir. Sadece hor grlmekle kalnmamlar, en tehlikeli rtc g olarak deerlendirilmiler ve ahlaki olarak ktlk tohumu saylmlardr. nsanlk tarihinde Bat Avrupa merkezli son drt yz ylda yaanan kadar sava, talan, katliam, smr ve doa tahribatnn baka bir rneine rastlanmamas hegemonik sistemle balantldr. phesiz en byk kar mcadelelere de ayn corafyada tank olunmutur. Tmyle insanlk kayb olarak yarglanamaz. Yapmak istediim, Batnn insanla kazandrdklarn Dounun kadim pozitif deerleriyle sentezleyerek anlaml bir ka bir demet k sunmaktr.

69

Kapitalizmin douunda aklclk etkenine baat rol tannr. Bat dnce tarz diye bir kategoriye de tank oluyoruz. Kapitalizmin douunda aklclk etkenine baat rol tannr. Bat dnce tarz diye bir kategoriye de tank oluyoruz. Aklclk sanki Bat toplum biiminin ayrt edici bir zelliiymi gibi sunulur. Dier toplumlarn tarih boyunca akldan yeterince nasiplenmedii, bu varsaymn deer yargsdr. Akln kullanarak bilimi yarattklar sylenir; bilimin de g olduu kantlannca, sistemin hegemoniklemesi kanlmaz olur. Nitekim gnmzde bu akldan kaynaklanan drt ba mamur bir hegemonik sistemle kuatlm bulunmamz iddiann ciddiyetini gsterir. Ancak nkleer dehet politikasyla kendini ayakta tutan bu sistemin akl tarzn tanmlayabilmek iin akln kendisini, dolaysyla biyolojik tr olarak insan ayrt edici zellikleriyle tanmlamak gerekir. Soruna iki yoldan yaklamak mmkndr: Biyolojik tr ve toplumsal gelime olarak. Birbirini tamamlayacak tarzda iki yolu da kesitirerek tanmlamaya ulaalm. 1- Biyolojik tr olarak insann zihniyetinden bahsetmek mmkndr. Konuya hkim olabilmek iin canllar sisteminde, hatta mikro ve makro llerde, evrensel boyutlarda akln ne anlam tayabileceini sormalyz. Atom alt paracklar zerinde yaplan dnce kurgulamalar eitlilii, farkll, bunlarla birlikte gelimeyi aklayabilmek iin bir tr akldan bahsetmeyi kanlmaz klmaktadr. Evrendeki tm gelimelerin ana motoru, atom apnda dnlemeyecek kadar kk bir mekn iinde ve yine dnlemeyecek kadar byk hzlar iinde srekli birbirine dnen parack ve dalga hareketleri olanca eitlilii iindeki gelimeye yol amaktadr. Sadece fiziki lemlerde deil, biyolojik lemlerde de eitlilik olarak gelime bu kapsamda vuku bulmaktadr. Metafizik snrlarda gezindiimize dikkat edelim. Benzer bir kurgulamay makro evrene ilikin olarak da yapabiliriz. Evrenin kendisi canl-cansz, sonlu-sonsuz, benzer-farkl, madde-enerji, ekim-itim gibi temel kategorik varolularn varoluudur. Yani bir btndr. Atom altyla evren st ayn btnln temel diyalektik ikilemidir. Zaman derinliin, mekn geniliin birliktelii olarak gereklemekte veya kendisini anlalr, grnr klmaktadr. Evren niin vardr sorusu tam bir metafizik anlay artrr, ama yersiz olduu sylenemez. Fakat unutmayalm, soruyu soran insandr, o da toplumsaldr. Fenomenoloji duyumsadklarmzdan tede bir varolua pek inanmaz. Ne kadar duyumsuyor, hissediyor, hatta dnyorsak o kadarz. Tersine, materyalizm histe ve dncede yansyan varolularn kendisidir. Bu ikilemin batan karclnn farkndaym ve almas gerektiini nemle belirtirim. Bu ikilemlerle evreni anlamak mmkn grnmemektedir. Dnce-beden ayrm yaamn inkrna en ok yol aan felsefi, hatta dini saptrmadr. Evrenin byle bir sorunu yoktur. En ilkel canlnn rgtlenmesinde bile mthi bir zek unsurunu yakalamaktayz. lk zellii olarak, bu zeknn kendini ok anlk sreler dahilinde blerek sonsuzlama eilimine katldn grmekteyiz. lk kendini var klan hibir canl yok olmamtr. Bu canlnn kendini var klan ortamda direnii, en son insan trndeki zek potansiyeline kadar bir gelimeye yol amtr. Canlln tek bir hcrede gereklemesindeki potansiyel, nasl oldu da insan gibi mthi bir zek canlsna kadar eitlenerek geliebildi? Belki de sadece canl hcre iin, en mikro evrenler iin bile kendini oaltma, bunun iin ortamdan beslenme, bunun iin de yeterince korunma esastr. Atom alt paracklar yok olmayacak denli oklama, beslenme ve korunma sorunlarn belki de ancak bu mikro evren tarznda gerekletirebilirler. Dayandklar snrlar sonsuz oalma, beslenme ve

70

gvenlik snrlardr. Evrensel zek araymzn cevabn burada bir nebze yakalayabiliriz. Bu evreni kendi dmzda saymayalm. Her tarafmz bunlarla sarl ve doludur. Belki de oalma, beslenme ve gvenlik araymz bu dnyann (mikro evrenin) birleik yansm bir ifadesidir. Belki makro evren de ayn varolutadr. Zaman ve mekn zorlayarak sonsuzluk snrlarnda byme ve gvenli bir zek duruunda mukarrerdir (kararlamtr). Makro evrenin de insan zeksnda yansmas bir ihtimaldir. Ar bir kurgulama iinde olduumuzun farkndaym. Fakat insandaki potansiyel zekl durumu gkten zembille dm gibi yorumlayamayacamz da anlalrdr. Varolutan, evrimden soyut bir zek ne kadar dnlebilir? Zekll yalnz insana zg olarak dnmek ne kadar gerekidir? lm bile yaamn, dolaysyla varoluun anlalabilmesi iin zorunlu grnmektedir. lm olmasayd yaam fark edemeyeceimizi kestirebiliyoruz. Deimeden sonsuza kadar yaamak, znde yaamamaktr. nk hi fark etmenin olmad bir ortam, hibir eyin olmad bir ortamdr. Bu durumda bile lm, aslnda yaamn gereklemesi iin kanlmaz gzkmektedir. O halde bir nimet olarak deerlendirilmesi gerekirken, neden sanki yaamn sonuymu gibi ondan korkuyoruz? Ondan korkacamza, onun mmkn kld yaam anlamak, oradan sonuca gitmek, bana gre evrensel katlma daha uygun gibi gelmektedir. Nasl lmn elinden kanlmazsa, yaamdan da kanlamaz. Daha dorusu, evrenin srrn bu ikilemin zmnde bulmamz yegne ama gibi gzkmektedir. Peki, bu ikilemin zm gerei, en yetkin yaam anlamna erimekle gerekleen nedir? Bu soru bana hem yersiz, hem ok gerekli gibi gelmektedir. Evrenin srrna vakf olmak gibi tam bir bilme durumuna yaamn sonul zaferi diyebiliriz. ster Kutsal Kitaplardaki cennet, ister Budizmdeki Nirvana durumu, ister tasavvuftaki tam vecd hali yaamn kutsanmas ve srekli bayramlama olarak yorumlanabilir. Baz Batl dnrler, bilinen gzlemlerle ancak gezegenimizle snrl bir yaam ortamnn tam bir tesadf sonucu olduunu ve gne sisteminin tkenmesiyle hi anlam olmayan bir kozmogoni iinde yitileceini sylemletirirler. Bu da cehennem tasavvuruna benziyor. Kurgulamann bu biiminin dayand argmanlar da vardr. Fakat yaam zmek ideas en ksr kurgulamadr. Ne tam evreni biliyoruz, ne de yaamn yetkin anlamn. Bu tr kurgulamalar iin gerekeler pek gl deildir. Dnyamz bile yeterince ortam olmayan bir yaama geit vermedii gibi, vakti gelende her canlya potansiyeli kadar yaam ortamn sunacak kadar adeta canl ve adildir. nsan trnn olu yksn ben-merkezli klmamak nemli olduu kadar, sradanlatrmak da evrenin mthi dngsne saygszlk olmaktadr. En kt metafizik, insan olgusunu tm evrenden soyutlayarak anlatma durumuna den pozitivizmdir. En kaba materyalizm olarak pozitivizmin kapitalizmle ban ortaya koyduumuzda, yaama daha anlaml olduu kadar saygyla yaklaacamz kansndaym. Sonu olarak, biyolojik bir tr olan insanda evrenin en yetkin farkna varma ansna sahip gibiyiz. Bu potansiyelin farknda olmak ayr, gerekletirmek ok daha ayr aamalardr. Dou dncesindeki ne varsa insanda sylemi bu gereklii fark etmi gibidir. Tekrar belirtmeliyim ki, insan-merkezcilie kaym bir dnce, canl-cansz dier tm doalar insann hizmetinde grr ki, hiyerarik otoriter ve total iktidar anlaynn felsefi zemini olan bu anlay, ak ki yaamdan en uzak kurgusal akla gtrr. Daha dorusu, bu akln rndr. Tersi gibi gzken, insan tm doann bana bela gibi gren ekolojik baz felsefeler de ayn kapya kar. nsann tr olarak gereklemesini doann bana bela olarak grmek, ok ksr ve yaamla ba zayf kurgulanm bir felsefenin rndr. nsana kadar varm bir evrime yetkin deer vermemek, yaamla ba ya ok zayf, ya ar smr temelinde kurgulanm sistemlerle balantldr. nsan snrna varm bir evrim, nmze ok ciddi ahlaki sorunlar koyar. Buna gemeden akln toplumla ban da tanmlayabilmeliyiz. 2- nsan tr, zek potansiyelini ne denli toplumsallatrrsa, o denli aa karma zelliindedir. Daha da nemlisi, insann biyolojik yaps toplumsall zorunlu klmaktadr. nsan hibir canlda gzkmeyen bir toplumsalla icbar edilmitir. Bir insan yavrusu ancak on be yalarndan sonra

71

ocukluktan tam kabilir ki, bu sre toplum olmadan yaanamayacak bir zaman dilimidir. ocuk ana karnndan ok zayf olarak domaktadr. Dier tm hayvan yavrular gnlk srelerle yaamlarn olanakl klabilirler. nsan toplumsall ok karmaktr ve derinliine kavranmay gerektirir. Toplumsalln yitirmi insan tr ya maymun trne yakn bir tr olarak kendini yeniden evrimletirir; bu geriye doru bir evrimletirmedir ki, mmkndr; ya da yok olur. Tm canllar hem tr olarak, hem de trler btn olarak kendilerine zg bir aradala ihtiya duyarlar. nsan trne zg olan toplum, bir aradaln ok stnde varolusal nitelik tar. Toplumun ikinci doa olarak kavramlatrlmas daha derinlikli bir yaklamdr. Toplumsalln kendisi zeknn potansiyel olmaktan kp aktifleme srecine etkince girmesidir. Topluluk srekli dnceyi gerektirir. Toplumsal gelime esas olarak dncenin gelimesidir. Onunla olanakl hale gelmedir. Beslenme, oalma ve gvenlik, artan toplumsallkla daha ok geliir. Daha aklkla belirtmeliyim ki, tm canllara zg beslenme, oalma ve gvenlik unsurlar bir nevi akldr. renmenin en kat igdsel tarzdr. Canl hareketleri renme hareketleridir. Genelletirirsek, tm evrensel geliim zek ve renmeyi artrr. kinci doa olarak toplum, bir nevi birinci doann st aamas, onun yansm halidir. kinci doa olarak toplumsall zmeden, birinci doaya ncelik veren dnce ve eylem yapsnda riskli bir sapma olduu kansndaym. Madem insan ikinci doann bir rndr, o halde ncelik o doann kavranmasna verilmelidir ki, insan anlayabilelim. Bu nedenle birinci doaya zg bilimin objektifliine ve ikinci doadan bamsz gerekletirilebileceine ikna olmu deilim. Bu bana hep bir sapma gibi geliyor. Fiziin, kimyann, hatta biyolojinin bilimi ikinci doa ve insana zg bilimden bamsz olamazlar diye dnyorum. Dinsel yasacln kylarnda gezindiimin farkndaym. Fakat akla kavuturulmas gereken temel sorun, birinci doaya zg tm yasalar ikinci doa araclyla insanda dile geliyor iken, acaba zne-nesne ayrmnn bir anlam var m sorusudur. Bilenle bilinen ne kadar ayrtrlabilir? Daha da yakc soru, bilenle bilineni zne-nesne biiminde ikilemletirmek en temel sapma olmuyor mu? Birinci ve ikinci doay zne ve nesne olarak konumlandrmak, bana insana zg tm hatal gidilerin ve acs ekilen tm toplumsal srelerin temeli gibi gelmektedir. Bu mantk sistemi (dnce alkanl) kapitalist sistemle tm toplumu esaret ve smr altna alr. Daha da vahimi, ayn bask ve smr mantn tm birinci doa unsurlarna kar yaymaktan ekinmez. nsan trnn trajik konumuna bir zm olarak devreye giren toplumsallk, kat ettii gelimenin belirgin aamalarnda hem toplum bnyesinde hem de doal evre zerinde sorunlar. Sorunlarn bata ekonomi olmak zere dier belli bal etkenlerini daha sonra tanmlamaya alacamz belirterek, zihniyet boyutundaki gelimeleri yorumlayalm. Biyolojik evrimle insan beynine erien zihniyet gcnn toplumsal evrimle hem aktifletiini hem de ayrtn tespit etmek nemlidir. Toplumsalln kendisinin adeta uykudan uyanan ve srekli alan bir zihniyet durumunu mmkn kldn belirtmitim. Zihniyetteki srekli alma halinin karlkl olarak beyinsel gelimeye de yol amas evrimsellik gereidir. Uzun sre gerektirse de, aktif toplumsal yaam, zihniyeti gelitiren esas etkendir. Kiisel deha aklamalar pek inandrc deildir. Her zek durumunun temelinde toplumsal zgnlk yatar. nsann toplumsal yaamnn ok byk blmnn avclk ve toplayclk biiminde getiini, kendine yakn trlere benzeyen bir iaret diliyle iletiim saladn mevcut antropolojik bilgilerimizden karabiliyoruz. Bu aamada toplumsal kaynakl ciddi bir sorundan bahsedemeyiz. Doal evrim halen hkmn icra etmekte ve dengesini salayabilmektedir. Zek seviyesi duygusaldr. Daha dorusu, zeknn duygusal karakteri hkimdir. Duygusal zeknn temel zellii reflekslerle almasdr. gdsellik de duygusal zekdr. Ama en eski (ilk canl hcreye kadar gidilebilir) zek trdr. alma tarz, uyarlara kar ani tepki gstermesi biimindedir. Adeta otomatik bir alma dzeni geerlidir. Bu tarz, korumay en iyi gerekletirme ilevini yerine getirir. Bitkilerde bile bunu rahatlkla gzlemleyebiliriz. En gelikin biimine insan trnde eriir. Be duyulu bir zek eriimi, aradaki koordinasyonla birlikte hibir varlkta insan kadar

72

gelimemitir. phesiz ses, grme, tat gibi duyular birok canlda insandan ok gelimitir. Ama be duyulu komple ve koordineli bir duruma erimekte insan tr baattr. Duygusal zeknn en nemli zellii yaamla balantsdr. Yaam korumak temel ilevidir. Yaam koruma konusunda ok gelimitir. Bu yn asla kmsenmemelidir. Sfr hatayla alr. Bunu annda cevap verme anlamnda belirtiyorum. Bu zek trnden yoksunluk, yaamn tehlikelere alabildiine ak hale gelmesidir. Yaama sayg ve deer verme, duygusal zeknn gelimilik seviyesiyle balantldr. Doa dengesini gzetir. Doal yaam mmkn klan zek da diyebiliriz. His dnyamz tamamyla bu zek trne borluyuz. nsan trnde duygusal zeknn komple gelimesi, duyular arasnda balant kurma ansn arttrr. Ses, grme, tat duyular bata olmak zere, aralarnda arm kurarak zekl hareketleri gelitirirler. aret diliyle uzun sre idare eden insan topluluklar, konumann fizyolojik koullarnn gelimesiyle balantl simge diline eriebilmitir. Simge dilinin esas kelimelerle soyut dnceye geitir. aret yerine kavramlarla anlaabilme, insanlk tarihinde byk bir devrimdir. Artk yaplmas gereken, en zorunlu ihtiyalarn gideren nesne ve olaylara ad vermektir. Ad verme byk bir aamadr. eitli adlar arasndaki ilikilerin de kavramlamalar beraberinde geliir. Gerek adlarn temsil ettii nesnenin zellikleri, gerek aralarndaki ilevler fiil ve balalara yol aar. Cmle dzenine geile dil devrimi baarlm olur. Bu yeni bir dnce biimi demektir. Kelimeleri zihne yerletirmek, nesneler ve olaylar olmadan da haklarnda dnmeyi mmkn klar. Kurgusal veya teorik zeknn balangcndayz. Bu muazzam bir gelimedir. Beynin yanlmyorsam sol n lobundaki ksm tamamen bu zek tryle ilgili olarak ihtisaslar. Faydas kadar ok tehlikeli, zararl durumlara da yol aabilecek zek tryle kar karyayz. Duygulardan kopuk almas temel zelliidir. Kurgusal veya ANALTK DNCEye yol aan zek olarak da tanmlanabilir. Analitik zek veya akln en nemli avantaj, kendini fazla yormadan, gerektiinde tm evren hakknda dnmesidir. Snrsz hayal kurma yeteneidir. Analitik zek mthi bir imgeler dnyas oluturur. Plan, tuzak, komplo kurma yetenei gelimitir. Doay taklit ederek her tr icad gelitirebilir. Planl tuzak ve her eit komployla istediine ulaabilme yetenei, toplum iinde ve dnda sorunlarn temel kayna olmasna neden olur. Zeknn analitik ve duygusal boyutlarnn i ielik kazanmas, kendilik olarak insana zg byk bir erdemdir. Fakat daha da nemli olan, hangi amala kullanlacadr. Toplum daha ilk aamalarda bu ikilemi fark etmitir. Buna verdii yant, temel rgtlenme ilkesi olarak AHLAK esas almadr. Toplumsal ahlak olmadan, analitik zekyla ba edilemez. rnein kzgnlk hissine kaplan biri, biraz analitik zeksn altrarak istemedii, kar olduu her canly, insan topluluunu imha edebilir. Toplum ite bu tehlikeye kar ahlak olmazsa olmaz bir toplum ilkesi haline getirerek ba etmek istemitir. Her topluluk yelerini mthi ahlakl yetitirmeyi ilk grevi bellemitir. Ahlaktaki temel ikili olan iyi ve kt bu analitik zeknn ileviyle ilgilidir. Faydal alrsa iyilik ahlak tarafndan dllendirilir. Zararl olmaya alrsa ktlk ahlak olarak mahkm edilir. Daha dorusu, ktlk her ahlakta olmamas gereken ey olarak bastrlr, cezalandrlr. Ta ki iyilik ahlak baat hale gelene kadar. Fakat toplumun bu hal aresi mutlak bir nleyici gce bir trl eriemez. Toplumsal yarklarda her zaman kurnazlar, tuzak ve komplo peinde koanlar olacaktr. Kald ki, bunda temelde rol oynayan ok eski bir kltr de vardr: AVCILIK. Avclk kltrnn ilkesi, dier canllara kar tuzak ve komplodur. Hayvanlar, hatta bitkiler leminde bile kkleri olan bir kltrdr bu. Bu kkler ayn zamanda analitik zeknn da biyolojik kkleridir; insan toplumunda daha farkl olan bu avclk kltrnn analitik zeknn gelimesiyle birleerek, sentezlenerek, toplumsal bnyede ve evre ekolojisinde erkenden bir katman, hiyerari oluturma yeteneini veya gcn kazanmasdr. Felaket byle balamtr. Cennet-cehennem ayrm analitik zeknn toplumsal hiyerari kurma gcyle el ele gider. Hiyerarik toplumda bir avu gl erkek adam toplumun stnde kurulup cennetsel yaam tahayylne yol aarken, alttaki toplum iin gittike derinleen, nedeni ve k anlalamayan cehennemin yolu alr.

73

Gl adam karsnda ilk kurban kadn olmutur. Yaamla bann daha gl olmas, kadnda doal duygusal zeky daha gelikin klar. ocuklarn anas olarak acyla yorulu bir emekle toplumsal yaamn esas sorumlusudur. Yaamn farknda olmas kadar, nasl srdrldn de daha ok bilmektedir. Toplaycdr; toplaycl hem duygusal zeknn bir sonucu, hem de doadan renmi olmasnn bir gereidir. Toplumsal birikimin uzun bir tarihi boyunca ana-kadn etrafnda gerekletirildii, ana-kadnn bir nevi zenginlik, deer merkezi rol oynad antropolojik verilerdendir. Artk-deerlerin de anas olduu kestirilebilir. Esas roln avclk olarak belirleyen gl erkek adamn bu birikime gz koymas anlalrdr. Hkimiyet kurmas halinde ykl avantajlar salayabilecek durumdadr. Kadnn cinsel obje durumundan tutalm ocuklarn babalna, bir nevi efendiliine gei, dier maddi ve manevi kltrel birikimler zerinde sz sahibi olmas hayli itah kabartcdr. Avclkla kazand gcn rgtll, ona egemen olma, ilk toplumsal hiyerariyi kurma ansn tanmaktadr. Analitik zeknn toplumsal bnyede ilk ktcl amala kullanmn ve sistematik hale gelmesini bu tip olgu ve olaysal gelimelerde gzlemleyebiliriz. Kutsal ana kltnden baba kltne gei, kurgusal zeknn kutsallk zrhna brnmesini de salar. Ataerkil sistemin bu biimde kk balad gl bir varsaym olarak ileri srlebilir. Ataerkil zihniyetin olanca grkemli kn Dicle-Frat havzasnda gl kantlaryla tarihen de tespit edebiliyoruz. Yaklak M.. 5500-4000lerde Aa Mezopotamya kl olarak tm Mezopotamyada yayldn, baat toplumsal kltr haline geldiini gryoruz. Bu kltre gemeden, daha ok Yukar Mezopotamyann da-ova eteklerinde rn bitekliine dayal bir anaerkil toplumun milattan nce tm mezolitik ve neolitik evrelerde baat olduunu da zellikle arkeolojik kaytlardan karsamak mmkndr. Yazl kltrde de bunun birok ipucuna rastlyoruz. Kadna dayal din ve dil eleri hayli gelikindir. Toplumsal sorunun ilk defa ciddi boyutlarda gl erkek adamn etrafnda giderek kltleen ataerkil topluluklarda boy gsterdiini sylemek mmkndr. Kadn kleliinin bu balangc, ocuklardan balamak zere erkein de kleliine zemin hazrlar. Kadn ve erkek kleler bata artk-rn olmak zere ne kadar deer biriktirme tecrbesi kazanrlarsa, o denli kontrol ve hkimiyet altna alnrlar. ktidar ve otorite giderek nem kazanr. Ayrcalkl bir kesim olarak gl adam + tecrbeli yal erkek + amann ibirlii, kar konulmas zor bir iktidar oda oluturur. Bu odakta kurgusal zek, zihni hkimiyeti iin olaanst mitolojik bir anlatm gelitirir. Smer toplumunda tarihen de tandmz bu mitolojik dnya, tanrlatrlan erkek etrafnda yerig yaratanla kadar yceltilir. Kadn tanrsall ve kutsall alabildiine alaltlr ve silinirken, erkek egemen mutlak g sahibi olarak belletilir ve muazzam bir mitolojik efsane ayla her ey hkmeden-hkmedilen, yaratan-yaratlan ilikisine brnr. Tm topluma ezici bir biimde zmsetilen bu mitolojik dnya, temel anlatm deeri kazanarak giderek dinselleir. Artk snr tanmayan bir kurgusal ve kurumsallam zihniyet biimiyle kar karyayz. Ortaya kan bu hiyerarik iliki dzeni ataerkil kkenli mitolojik zeknn ve ondan kaynaklanan zihniyet kalplarnn tam bir meruiyet kazandrarak baard ilk smr, bask ve kurumsal otorite dzenidir. eitli aamalarda birok toplulukta bu gelimeye tank oluyoruz. Deiik younluk ve biimlerde de olsa. Bask ve smry mmkn klan zek duygusal olamaz. Analitik dzeye gelmedike ve avclk kltrndeki tuzak oyunlaryla btnlemedike, toplumsal soruna yol aabilecek bir zihniyet dnlemez. Bu zihniyet esas ilevini gizlemek iin sahte efsaneler retmek zorundadr. phesiz kurgusal zeknn duygusal zekyla i ie ok olumlu dnce gelenekleri ve kurumsalln yarattn da sylemek mmkndr. Tm zihniyet dnyasn hiyerarik iktidarlara atfetmek doru olmaz. Bu nedenledir ki, plak kavgalar kadar amansz zihniyet kalplar ve dnce savalarn da bu srelerde younca gzlemleyebilmekteyiz. deolojik sava dediimiz ve dini, felsefi, etik, sanatsal birok biimde karmza kan olgu ve olaylarn kkenine byle varabiliriz. Mitoloji ve dinlerde bolca rastladmz atmalar, znde bir ekonomik ve politik mcadeledir. Kapitalist zihniyete kadar ekonomik ve siyasi iktidar savalar hep mitolojik ve dini

74

grngler rts iinde kendilerini yanstrlar. Devlet hiyerarik yaplarn kalc kurumlamasn temsil eder. ktidar yaplarnn bireysel temsilinin kurumsal temsile dnm, tarihte uygarlk dediimiz kentlemeyle gelien snfsal toplumla balantldr. Kent ve snfsallk daha ok kapitalist sistemle birlikte kavramsallatrlr. Fakat kkenlerinin izah daha nemlidir. k veya kkenleri aklanmayan hibir toplumsal iliki yeterince anlamlandrlamaz. Kent oluumu halen tam zmn bulan bir iliki younluu olmaktan uzaktr. En az kapitalizmin k kadar nemlidir ve aklanmay gerektirir. ahsen kente n, proto-kapitalistik demenin yanl kamayaca kanaatindeyim. Nasl ki pazar kapitalizmin zerinde beslendii, vcut bulduu bir iliki alanysa, kent de pazarn gelimi ve kalclam mekn olarak tanmlanabilir. Konumuzla ilgisi ise, kurgusal zeknn en gelikin mekn, pazar olmasna dayanr. Kentin kendisi, pazar niteliinden tr analitik, soyut zihni gerektiren ve daha ok da ortaya karan ok youn toplumsallatrma arac olan bir kurulutur. Mitolojik ve dinsel dnyann daha da aklclamas, bilimi hzlandrmas kadar arptmas, beraberinde felsefeye yol amas gibi tarihsel gelimeleri hzlandran iliki ortamdr. Daha ok analitik zekyla i yapar. Kavramlarn soyut dnyas, sanata yansmas kenti daha da grkemliletirir. Toplumun zihniyetine, duygusal zekdan soyutlanm, snr tanmayan bir speklatif iliki ortamnda her tr tuzak ve komployla cirit atan imgeler dnyas enjekte eder. Kent ortamnda akl geliir. Ama nitelii nedir? Aydnl m, karanl m daha ok gerekletirir? Bu sorulara henz tam doru cevaplar verilmemitir. Sava ve smr, iktidar ve snflama kent toplumunu reten baat iliki yumadr. Kendi iinde toplumun ezici ounluu olan snf dknlerine yol at kadar, evreye ynelik de tam bir soykrm yaplanmasdr. Krsal temele dayal topluluklarn mitolojik ve dinsel ifadeleri analitik zekyla ilikili olsa da, daha ok pozitif rol oynarlar. Tanrlar bata olmak zere, inan dnyalar duygu ykl samimi dnyalarn yanstr. Dost, rahman, gafur ve merhametlidirler. Aclar azaltan, zorluklar kolaylatrandrlar. Mitolojik ve dinsel formlar kentletike, tanrlar da soyut, snayan, cezalandran, hep kendine yalvartan sfatlara brnrler. Ac ektirir, daha ok hkmetmekten holanrlar. Esasta pazarda dolama giren mal dnyasnn bana gelenler yanstlmaktadr. Pazar ve kent tanrlar i iedir. Snfsallk st iktidar hiyerarik gruplarn kendilerine bata kan balaryla olmak zere bal olan klan, kabile ve aile-airet ilikilerinin paralanmasyla geliir. st gruplar devletleirken, alt gruplar ynetilen gruplara dnr. Bu da acmasz ve yabanclatrc bir sretir. Duygusal zeknn gerilemesiyle balantldr. Ezilen snflar ynetici snf gruplarna bal olduklar oranda, zihniyet egemenliklerini de merulatrarak kendi dknlklerini onaylam olurlar. Ezilenlerin en lanetli duruma dme andr bu. Kendi mstebit smrsn onaylama, her iki zekdan yoksunluun dip noktasdr. Zihniyetten yoksun olma toplum iinde en olumsuz, deklase durumu ifade eder. Tepede ne kadar soyut bir kurbanlatran ve kullatran kurgusal zek varsa, dipte de o kadar akl yoksunu alk, dilenci, kle olumu demektir. Tarihi zihniyet asndan dnemselletirdiimizde, mitoloji ve dinsel aamann arlkta olduu ilk alar (M.. 5000M.S. 500ler), din ve felsefenin sentezi olan teolojik ortaa (M.S. 500-1500ler), felsefe ve bilimin ayrt modern a (M.S. 1500 gnmze kadar) biiminde bir ayrma gidebiliriz. Mitolojinin dogmalamas dini oluturur. Mitolojiye tam din denilemez. Din deimez inan ve tapnma biimlerini gerektirir. Tamamen kurgusaldr. Kurgulara inanmak dinin temelidir. Tek olumlu yan, soyut dnceye geite toplumda derin bir yarlmaya yol aarak bilimsel ve felsefi dnceye zorlamas, istemese de ona ortam hazrlamasdr. Felsefe ve bilim dncesi dinsel dnceyle diyalektik ba iinde geliirler. Dinin derin izlerini tarlar. Felsefe kurgusal yan ar basan zek kaynakl olsa da, somutu gzlemeyle srekli balantlandrr. Duygusal zekyla ban hepten kopartmaz. Soyutlama gc en yksek dnce biimidir. Bilime katks dinden daha nceliklidir. Bilimin aslnda felsefeden fazla fark yoktur. Bilim deney temeli daha gelikin felsefe olarak da yorumlanabilir. Her iki doay gzlem ve deneyle anlamlandrmaya alrlar. Dorusu da budur.

75

Fakat dinin sorduu niin sorusuna yantlarnn olmamas en nemli eksikliidir. Doann nasln cevaplandrmak, yaamn yeterli yant olamaz. Koca bir evreni niinsiz, nedensiz, amasz varsaymak pek arzuya ayan bir yaklam olamaz. Yaamn niinine yant olmayan bilim, sonuta kleletirici iktidara ara olmaktan kurtulamaz. Bilimin felsefe ve dinden (niin ve ama sorunsallna ilikin) ayrtrlmasnn kapitalistik zihniyetle ok yakndan balantl olduunu gl bir tez olarak ileri srmek durumundaym. yle kantlayabilirim: Din ve felsefe, hatta mitoloji toplumun hafzas, kimlii ve zihnen savunma gcdr. oka arptlsa, kendine kart klnsa da, sosyolojik bir gerekliktir. Tarihle, hafzasyla ba kopartlm bir toplum ve bylesi bir toplumun bilimi ancak gncel iktidara hizmete koturur ki, bu da kapitalizmdir. Kapitalizmde mitoloji, din ve felsefe neredeyse be para etmez bir duruma indirgenmitir. Neden? Cevap aktr. Binlerce yl din, felsefe, efsane toplumun yarklarnda pusuya yatm kapitalist unsurlar (tefeci, dengesiz fiyat farkn kullanan speklatrler) hep dladklar, kendilerine meruiyet tanmadklar iin. Din, felsefe ve efsane toplum dncesinde yerini koruduka, duygusal zek toplumda arln srdrdke, kapitalizmin baat hale gelmesi olanakszdr. Hibir iktidar bu zihniyet -dolaysyla ahlak- ortamnda kapitalizme meruiyet kazandramaz. Dayand bir sosyoekonomik dzen halinde savunamaz. Sosyolog Max Weber, Hristiyanln Protestan mezhebini kapitalizme zihinsel ortam hazrlayan, ahlaki olarak kapitalizme geit veren bir zihniyet dnyas olarak tanmlar. Gerek pay olan bu deerlendirmeyi iki ynden eletirmek mmkndr. a- Protestanln kendisi en zayf din demektir. Kapitalizm tarz bilime de ok yakndr. Daha da nemlisi, milli dinler an balatr. Milliyetiliin bir nevi n aamasdr. Milliyetilik ise, kapitalizmin halis bir ideolojisidir. Avrupadaki byk din savalarna bu adan bakmak daha da tamamlayc bir anlama yol aar. Kapitalistler dinselliin en zayf olduu veya Protestanla yeni geen corafyada (Hollanda, ngiltere, ABD) ilk defa zafer kazanma imkn bulmulardr. Bu lkeler ayn zamanda her tr mezhep sapknlnn snd meknlardr. Burada dinin ortodoksisini savunmuyorum. Belirtmek istediim, Protestan ahlak Hristiyanln en zayf ahlak olduu iin kolay geit olmutur. Weberden farkm bu noktadadr. Onun olumlu dediini, ben olumsuzluk olarak yorumluyorum. b- Paradoks gibi gelse de, kapitalist zihniyet genelde dinsel zihniyetin uzun tarihsel yrynn sonul veya en zayflatlm bir aamasnda meruiyet kazanmtr. Ben bilimi kesinlikle kapitalistik gelimenin bir rn olarak grmyorum. Olan, talihsiz bir gelime aamasna denk gelmedir. O da bilimsel devrimle kapitalist ekonomik devrimin Bat Avrupada neredeyse ayn yzylda gereklemesidir. Bu zamandalk, kapitalist zihniyet inaclar tarafndan kapitalizmin bilimi dourduu biiminde ok byk bir yalan gerek yerine koymalaryla sonulanmtr. Bilime katks olan bireyler elbette kapitalizmin hzl gelime iinde olduu ayn toplumlarda yayorlard. Fakat bu husus, bilim adamlarn kapitalizm ortaya kard gibi bir totolojiye kesinlikle yol amaz. Bilim adamlarnn dinsel dnceyle elikileri vard. Ama ounluu kapitalist zihniyete de tenezzl etmez konumdayd. Sylenmesi gereken, kapitalizmin tm dnce biimlerinden tpk mal, para speklasyonundan kr-sermaye salamas gibi istifade etmesidir. Tm dnce formlarn tartya vurarak karna olanlar yeni felsefe veya din okullar biiminde istifleyip, liberalizm ve pozitivizm ad altnda piyasaya yeniden srmtr. Daha hazin olan, yeni bir kuma gibi mthi bir kr oranyla satmay, yani hakm zihniyet durumuna getirmeyi, tarma ustaln veya kurnazln sergilemeyi baarmtr. Kapitalizmin zihniyet tanmlanmas eitli alardan yaplabilir. Bata yaplmas gereken eklektik, her kalba giren, aldatc riski yksek, bir yandan en kat dinsel dogmalardan daha dogmatik, en soyut felsefelerden daha sama, speklatif, putuluun bile asla dmedii kadar s putuluk olan pozitivizm ve liberalizm olarak tanmlamaktr. Pozitivizmle bilimi idi edip inan ve ahlak dnyasna kar karrken, liberalizmle de toplumun canna okuyan bireycilii soykrma kadar trmandran ulus-devleti tanrya dntrmtr. Hibir dini zihniyet kapitalizm zihniyeti kadar

76

sava, bask ve ikence dourmad. Hibir toplum bireyi kapitalizmin zafer kazand toplumdaki birey zihni kadar sorumsuz, kar dkn, zalim, soykrmc, asimilasyonist, diktatr dourmad. Mal ve para dnyas zerine kurulan tekel sistemi olarak kapitalizm, gnmzdeki finans zihniyetini ina ederken, insan toplumunu hibir nemrut veya firavunun yapmay aklndan geiremeyecei zihniyet kalplarna balar ve en aalk putlar karsnda kresel insanl secdeye kapandrrken, sadece zihinsel iflas ve rmeden bahsedilebilir. Kapitalizmin zihniyet ieriini biraz daha yakndan gzlemlemek byk nem arz etmektedir. ncelikle unu belirtmeliyim ki, kapitalizmin tek boyutlu tanmlamalar sistemin ar etkisi altndaki zihniyet almalarnn bir sonucudur. En anti-kapitalistler olan ve bilimsel sosyoloji yaptklarn idea eden Marksistler ve anaristlerde de bu tr yorumlar grmek mmkndr. Marksn bizzat kendisinin ekonomik altyapy tm hukuki, siyasi ve ideolojik formlarn izahnn kaynana yerletirmesi, belki de uruna ok byk savalar verilen sosyalizmin baarl olamaynn temel nedenlerinin banda gelmektedir. u hususu iyi bilmek gerekir ki, hibir insan topluluu zihniyet formunu uzun sre tanmadan, denemeden, maddi hayat (ekonomik yaam) tarzn ina edip sistemletiremez. Zihniyet geliimini karanlkta brakarak yaplan sistem analizleri, bizzat bu sistemlerin hegemonyasna hizmet etmekten kurtulamaz. ok kart temelde oluturulsa da byledir. Verili hkim sistemler ncelikle bu hkimiyetlerini zihniyet ve siyasi kurumlamayla garantiye alrlar. Maddi hayat ancak bu erevede dzenlenebilir. Marksn Hegel diyalektiini dorultuyorum ideas, sanldnn aksine kendisinin dorulanmas deil, vahim yanlgsdr. Artk iyice anlalmtr ki, metafizik dncenin doruk noktas olarak Hegel idealizmi, Alman ulusdevletine giden yolda temel kilometre talarndan biridir. Daha ncesinde Luther (Protestan ideolojik inacs), E. Kant (kat nesnelcilie kar znellii, ksmen ahlakilii dikkate alr) gelir. Aslnda Karl Marks da paradoksal gzkse de bu izgiyi proleter, anti-kapitalist sistem ad altnda srdrmtr. Sonu, Alman ideolojisinin (zihniyetinin) faizmle ve Hitler tarz nderliklerle sonulanmasdr. Bu tehlikeyi zihniyet sorununda en iyi fark eden de Alman Filozof Nietzsche olmutur. Nietzsche tarz zihniyet almalar gerek bir kapitalist modernite kartldr. Gelitirilip siyaset felsefesi ve pratiine dntrlememesi byk bir eksikliktir. Gecikmi olarak Fransz filozoflarn (Deleuze, Guattari, M. Foucault, vb.), talyan Gramscinin abalar ok yetersizdir ve siyasi kurumlamaya dklmemitir. Reel sosyalizmle zaten baarlan, kapitalist modernizmin sol ad altnda en azndan yz elli yllk objektif su ortakldr. Sovyet Rusya ve in deneyimi bu yargmzn arpc dorulanmasdr. lgili blmlerde bu konuyu kapsamlca ele almay umuyorum. Anaristlerden zellikle ilk klasikler olan Proudhon, Bakunin ve Kropotkin bata olmak zere, kapitalizmin douuna ynelik eletirileri birok noktada daha aydnlatcdr. deolojik ve siyasi boyutu daha iyi grebiliyorlard. Fakat doru bir siyasi felsefe ve kurumlamay baaramaylar, ahlak ve tarih konusundan bihaber olmalar onlar da son tahlilde kapitalizme bir ideolojik meta olmaktan kurtaramamtr. Yine unu belirtmeliyim ki, bir zihniyet almas yetkin siyaset, ahlak, tarih ve pratik almayla btnletirilmedike, kart tarafndan kullanlmaktan, ya yok edilerek ya da asimile edilerek etkisizletirilmekten kurtulamaz. Ne acdr ki, anti-kapitalist zihniyet almalarnn bana gelen de, tarihte ok rneini grdmz (bata Hristiyanlk, Budizm, Zerdtlk, Manicilik) ayn kaderi paylamak olmutur. Hemen belirtmeliyim ki, bu retilerin boa gittiini, kaderden kurtulunamayacan iddia etmiyorum. Byle olsayd, zaten ne bu satrlar yazlrd, ne de zgrlk ahlakna anlam verilirdi. Yaptm bir eletiridir. Eer gnmzde, daha dorusu tarihsel btnl iinde uygarln son evresi (tanmland ekliyle) olan kapitalizme ve tarihsel dayanaklarna kar baarl bir alternatif sisteme ulalmak isteniyorsa, tam bir btnlk iinde zihniyet almalarnn yol gstericiliinde siyaset felsefesi, siyaset kurumlamas ve maddi hayat eylemleri i ie akla denmek durumundadr. Kapitalist sistem hegemonyaclnda siyasi ve askeri zorun yeri nemli olmakla birlikte, esas ayakta tutan toplumun kltr endstrisiyle teslim alnmas, hatta felli hale getirilmesidir. Denilebilir ki, sistemin etkisindeki topluluk zihniyetleri insana yakn maymunlardan daha geri ve

77

oynatlmaya msait hale getirilmitir. Hayvanat bahelerindeki dzen, aslnda tm toplumun hayvanat bahesi tarznda dzenlendiine dair ok aydnlatc bir rnektir. Nasl hayvanat bahesindeki hayvanlar seyirlikse (gsteri unsurlar), toplumun da bir gsteri toplumuna dnt birok filozofa tespit edilmitir ve dillendirilmektedir. Bata (S)ler, seks endstrisi, pei sra ve i ie spor ve sanat-kltr endstrileri geni bir medyatik reklam kampanyasyla youn ve srekli olarak duygusal ve analitik zeky bombalayarak, tamamen ilevsizletirerek, gsteri (temaa eden) toplumunun zihniyet fethi tamamlanmtr. Bu toplum, teslim alnmaktan da daha kt, sistemin diledii gibi sevk ve idare ettii toplumdur. Aslnda faizmin ilk gsteri toplum deneyimi yenilmedi. Elebalar tasfiye edildi. Fakat sistem souk sava ve sonrasnda tm topluluklara ulus-devletle ve kresel finans irketleriyle egemen klnd. Yaanlan dnem Smer, Msr, Hint, in ve Roma bata olmak zere, gl imparatorluk sistemlerinin toplumlar zerindeki fethini katbekat geride brakmtr. Kapitalizmin imparatorluk aamas hegemonyasnn (daha nceki smrgecilik ve emperyalizm aamalar) zirvesi olup, her ne kadar objektif olarak kaotik ve rme belirtilerini younca yaasa da, sistemin toplumla ok oynayarak, yani zihni hegemonyay iinden klmaz hale getirerek bu gereklii telafi etmek istedii ok iyi anlalmak durumundadr. Bu noktaya gelinmesinde, deinildii gibi cinselliin (seksin) endstrileerek sunulmas belirleyici etkenlerdendir. nsanlar baary seks gcnde arar hale sokulmutur. Hlbuki cinsellik tm canllarda yaam fark etmede ve onu sonsuzlatrmada retici bir etkinlik ilevindedir. Tek hcreli canllardan tutalm insan trne kadar cinselliin ilevini bu biimde tanmlamak mmkndr. Dolaysyla anlaml ve hatta kutsaldr. nsan topluluklar da tarih boyunca bu tarz bir yorumu esas almlardr. Tm antropolojik aratrmalar bu yorumu dorulamaktadr. Eer metalatrlamayacak (endstriletirilemeyecek) bir iliki veya ilikiler varsa, bunlarn bata geleni cinsel iliki olmak durumundadr. nk yaamn kutsallyla, yceliiyle, srekliliiyle ilgilidir. Daha ok da saptrlp dier yaamlar tehdit etmeme sorumluluuyla bezelidir. Cinsel istismar, denilebilir ki, sistemin en temel hegemonik aralarndandr. Sadece metalatrlarak dev bir endstriye dntrlmemitir; toplumda Hint fallus tanrsalln hem yozlatrp hem de krk kat geride brakan bir erkek egemen cinsiyetilik dini haline getirilmitir. zellikle her erkekte bu yeni dini gsterge bata edebiyat olmak zere sanatn ba kesine oturtularak tam bir uyuturucu araca dntrlmtr. Kimyasal uyuturucular bu yeni cinsellik dini karsnda solda sfr gibi kalmtr. Tm toplum bireyleri medyatik reklam (sadece alelade reklam deil) kampanyalaryla bir cinsel sapk haline getirilmitir. Gen, yal, hatta ocuk fark etmiyor; herkes kullanlyor. Kadn en gelikin seks nesnesine dntrlmtr. Her zerresi seks artrmasa sanki para etmeyecekmi gibi bir zihniyete mahkm edilmitir. Kutsal aile oca bir seks derghna dntrlmtr. Kutsal ana ve tanralktan geriye ie yaramaz, bir keye atlan kocakarlar kalmtr. ok hazin ve ac verici bir durum. Suni dllenmeyle kadnn tam bir seks arac olma sreci zirveye trmandrlmtr. Tersi bir konum da sistem gerei varln dayanlmaz boyutlara tamtr. znde bir ataerkil toplum gelenei olan bata erkek olmak zere ok ocuklu olma, salk tekniklerinin devreye sokulmasyla alt tabaka kadnlarnda ocuk doum makinesi rolne indirgenmitir. Bylelikle zor olan ocuk yetitirilmesi de yoksullara yklenerek, bir yandan gen ii ihtiyac gideriliyor, dier yandan iinden klmaz bir aile yozlamas yaratlyor. Bir tala birka ku vuruluyor. st tabaka kadn ve erkei artk suni bebek, vey evlat ve hayvan beslemeyle evlat kavramn yozlatrarak eksikliini giderirken, sonuna kadar seksi kalmaya alp yeni seks dinini ritelletirerek baygnlayorlar. Sonu, altndan klamaz anlamsz bir nfus, tarihin hibir dneminde grlmemi bir isizlik ve evre bunalmnn insan ykn tayamaz bir konuma getirilmi bulunmasdr. Bu sorunla nasl ba edilmesi gerektiini daha ok zgrlk Sosyolojisinde ilemeyi dndm belirtmeliyim. Kltrn endstrilemesi, dier bir deyile yaygn metasal retimi de kleliin en etkin aralarndan ikincisidir. Kltr dar anlamyla toplumlarn zihniyet dnyasn ifade eder. Dn,

78

beeni ve ahlak temel konusudur. Kltr unsurlarnn sistem dahilinde siyasi ve ekonomik iktidar tarafndan kuatlp satn alnmalar yzyllarn iidir. Tm uygarlk tarihinde kltr unsurlarn balamak meruiyetleri asndan vazgeilmezdir. Ekonomik ve iktidar erkleri erkenden bu hususu fark edip tedbir almakta asla gecikmezler. Kltrn iktidarca asimilasyonu, hiyerarilerin kurulu dnemlerine kadar gider. Esas ynetim aralardr. Kltrel hegemonya olmazsa, ekonomik ve iktidar tekelleri ynetemezler. Zora ve smrye dayal sistemler zorla olsa olsa ksa sreli talanlarla varlklarn ayakta tutabilirler ki, talan edilecek bir ey kalmaynca ya birbirlerine girerler ya da yklp dalrlar. Kapitalist uygarlkta kltrn rol hayatidir. Tm toplumsal alanlarn zihniyet toplam olarak kltr, nce asimile edilip (ekonomik ve siyasi iktidara uyarlama) sonra da yaygnca ve younca tm dnya topluluklarna (uluslar, halklar, ulus-devletler, sivil toplum ve irketler) tarlmas iin bir endstri haline getirilir. Edebiyat, bilim, felsefe, sanatn dier alanlar, tarih, din ve hukuk gibi bellibal alanlar objeletirilerek metalatrlr. Kitap, film, gazete, TV, internet, radyo gibi aralar bu endstrinin metalar olarak ilev grrler. Burada kltrel metalar dev bir maddi kazanca yol amakla birlikte, esas tahripkr ilevlerini zihinsel tutsakl tarihte ei grlmemi boyutlarda gerekletirip, srdan beter snf, ulus, airet ve her tr cemaat, anlamn yitirmi, zce amorf, ekilsiz ve maymun itahl bir KTLE oluturarak oynarlar. Ba mimarlar ulus-devletler, kresel irketler ve medya tekelleridir. Para kazanmak ve tketmek dnda toplumun hibir eyi onlar esas olarak ilgilendirmemektedir. En yoksullatrlm kesimler bile bir gn ok kazanarak dilediince yaama amac dnda dnemez klnmlardr. Yoksullatrlmann bir kltrel olgu olarak kullanldna dikkat edelim. Beenmediimiz ortaalar bile yoksullamay isyan nedeni bellerken, resmi kltrel hegemonya altnda crete kavumay ama haline getirme sistemin kltrel zaferini gsterir. Kltrel endstrinin i ie olduu seks endstrisiyle birlikte salad egemenliin, dolaysyla tutsakln en vahim yan gnllce yaanmas, hatta zgrlk patlamas olarak adlandrlmasdr. Bunun ynetimin en gl dayana, meruiyet arac olduu kesindir. Kapitalizmin imparatorluk aamas ancak kltrel endstriyle mmkndr. Dolaysyla kltrel hegemonyacla kar mcadele en zorlu zihniyet mcadelesini gerektirir. Bu sistemin fetih, asimilasyon ve endstriletirerek yrtt kltrel savana kar mcadele hem ierik hem form olarak gelitirilip rgtlendirilmedike, hibir zgrlk, eitlik ve demokrasi mcadelesinin baar ans yoktur. Bu ynl sorunlar da kapsaml olarak zgrlk Sosyolojisinde tartmaya alacam. Spor toplumlarda balangcndan beri katlm iin bir hazrlk oyunu olarak ilev kazanmtr. Spor oyunlar yaama baaryla katlm iin dzenlenir. Bir nevi toplumsalla altrma roln oynarlar. zellikle Roma mparatorluunun rme aamasndan itibaren sporun yeni yeni endstriletiini gryoruz. Gladyatrlk kurumu byledir. Kapitalizm batan itibaren sporu da iktidarla btnletirip (profesyonelleme) amatr zn ykarak endstrilemeyi dayatmtr. Metalatrlan dier nemli bir uyuturma alandr. Topluma stn moralli ve fiziki dayankllk temelinde katlm yerine, para kazanma, bunun iin rekabeti lgnca krkleme, toplumu pasif seyirciye dntrme geerli klnmtr. Arena kltr (aslanlara yem olma ve gladyatr cinayetleri) tm spor alanlarna yaylmtr. Rekor ve alk iki hkim imgedir. Takm olmak, dini ve felsefesi olmaktan daha nemli hale gelmitir. Takm tutma tam bir hastalk haline gelmitir. Bylelikle ynetimler iin kolay ynetmenin yetkin bir aracna daha ulalmtr. rnein futbolun ynetimler iin oynad rol hangi din veya felsefe oynayabilir? Kaba bir deerlendirmeyle (S)ler endstriye dntrlerek ynetim sanatnn zirvesine ulalmtr. Kresel sermaye ynetimi, ulus-devlet iktidar (S) endstri haline getirilmeden gerekletirilemez. Tekrar belirtmeliyim ki, olgu olarak cinsellik, kltr ve spor kendi bana ktlenip eletirilmiyor. Toplumsal oluum ve srekliliin en hayati alanlar olarak yozlatrlp endstrilemeleri eletiriliyor. Kapitalizmin zihniyet hegemonyasnda temelde medya organlarnca yrtlen sanal dnya, dier ok nemli bir zihinsel aratr. Yaamn sanallamas, analitik akln en u snrlara varmasdr.

79

Sava gibi en dehetli bir olay bile sanal olarak sunulduunda, ahlak tek bana ykmas iten bile deildir. nsan beden ve zihninin deneyimlemedii yaama eskiden beri sahte yaam denirdi. Sanal ismi taklmakla yaam sahte olmaktan kurtulamaz. Sanal yaam olanakl hale getiren teknik geliim kendi bana sulanmyor. stismar bir kere daha karmza karp, bireyin zihnini fel eden zelliiyle deerlendiriliyor. Babo teknoloji en tehlikeli silahtr. Kapitalizmin teknie hkimiyeti ve milyarlar ynetme ihtiyac sanal yaam zorlayan esas etkendir. Yaam artk yaanmyor. Srekli sanallayor. Bir nevi ayakta lm oluyor. Simlakrlar sanal yaamn en somut halidir. Her olay, ilikiyi, eseri simle etmekle insan bilgilenmez. Aptallatrlr. Tm uygarlk eserlerinin taklidi yaplmakla bir gelime salanmyor; taklit kltrnn hegemonyas gerekletiriliyor. Yaamn znde yatan farkllama asla tekrara dayanmaz. Tarih bile tekerrr etmez. Taklit, gelimenin zdddr. Sanal yaam ise snrsz taklide dayanr. Herkes birbirini taklit ederek birbirine benzetilir. Bylelikle koyun srleri yaratlr. Finans a sanal yaam olmadan yaayamaz. Ancak snrsz aptallamayla yryebilir ki, o da sahte, sanal yaamla gerekletirilir. Buna karlk vermek, zgr yaamn en temel grevidir. zgr yaam tanmlamak, rgtlemek, toplumlarn ayakta durmalar iin olmazsa olmazlardandr. zgrlk sosyolojisinin en ok cevaplandrmas gereken sorunlar bu sahadadr. Sistemin bu baarsn birka ynden yorumlayabiliriz. Birincisi, toplumun ahlak ve dinle ilevsel balln gevetmesi, laik hukukla ikinci plana indirip kendine tabi klmasdr. Din ve ahlak sisteme hizmet ettii oranda braklyor. Hukuk ve laiklik znde toplumsal denetimin kapitalist iktidara gei aralardr. Eski toplumun hem aristokratik kesimlerini, hem serflerini sermaye ve igcne alan, rezerv oluturmak iin hukuk ve laiklik silahlaryla tasfiye ediyor. Tmyle ortadan kaldrmyor. Uygarlk tarafndan olduka kullanlan aralar olduklar iin, uygarln son sz olarak kendisine de ok lazmdr. Fakat ekonomik ve siyasi iktidarna ortak olmamak, engel koymamak kaydyla. Dinde reform ve hukuk devleti, bu ilevle kapitalist modernitenin temel gstergeleri haline geliyor. Kapitalist ekonomi ve toplum haline geiin iki temel arac olmak gibi asli rollerini oynuyorlar. Sistemin zihniyet problemlerinin zm aracdrlar ayn zamanda. kincisi, bilimsel yntemdir. Nesne-zne ayrm zihniyet hegemonyasnn adeta kilididir. Grnte bilimsel yntemin vazgeilmezi olan nesnellik ilkesi, aslnda znelciliin hkimiyeti iin gerekli bir n aamadr. Ynetmek iin zne olmak gerekir. Doal olarak ynetilenlere den rol nesne olmaktr. Nesne olmak eyalamak, eya gibi ynetilmektir. Eya, dolaysyla doa olarak nesne, znenin diledii gibi ynetme erki haline geliinin yntemsel ifadesidir. Hem de bilimin aments olarak. zne-nesne ayrmnn Eflatuna kadar giden bir kkeni vardr. Eflatunun nl idealar dnyasyla basit yansmalar ikilemi benzer tm ayrmlarn temelidir. Bunun mitolojik temelini ise harikulade biimde Smer ve Msr toplumlarnda gzlemliyoruz. st hiyerarinin tanrsal ykselii, yceltilii, altndakilerin ise kullatrlmalar asli kkenidir. Yaratan-yaratlan, yneten-ynetilen ikileminin zihinsel ifadesi tanr-kul, kelam-eya, mkemmel idealar-basit yansmalar biiminde gelie gelie zne-nesne ayrmna varyor. Ruh-beden ayrm da bu kapsamdadr. Bunun siyasi anlam demokrasinin inkr, oligari ve monarinin nnn almasdr. Kapitalizmle analitik zihnin en hilekr ve komplocu biimlere brndn iyi anlamak gerekir. Borsa bu gerekliin en arpc ifadesidir; speklatif (kurgusal) zeknn mthi kr getiren alandr. Speklasyon ve kurgusal zek sistemde ikiz karde haline gelirler. Politika ve askeri alanda da yledir. Sava hilekrlk ve kurnazlk zerine kuruludur. Avc kltrnn zirvesi oluyor. Kurgusal zek borsa, politika ve askeri alanlarda hi olmad kadar maniplasyon ve komplo arac haline gelmitir. Vicdan ve duyguya zerre kadar yer vermez. Bir anda nkleer ve dier dehet bombalaryla canlar kavrulurken, dier bir alanda birka gnde ter dkmeden milyarlar kazanlabilir. Denilebilir ki, kapitalizm btn plaklyla borsa, politika ve savata zihniyetini aa vurur. Kapitalizmin kr uruna inemeyecei hibir insanlk deeri ve duygusu yoktur. Hlbuki yaamn olmazsa olmaz duygusal zekdr. Bu zek trnden kopulduka, yaamn anlam giderek silinir. Ekolojik felaketler yaam zerindeki tehlikeyi bir nevi kyamet haberi gibi

80

vermektedir. Bunun sorumlusu arpk kullanlan kurgusal zeknn dil, iktidar, kent, devlet, bilim ve sanatla beslene beslene kresel Leviathan (kresel sermayenin dnya imparatorluu) haline gelmesidir. Bu canavar durdurmak, ok kapsaml duygusal zek abasn gerektirir. Onu zararsz hale getirmek iin zgr yaam zerindeki basksn pskrtmek gerekir. Gezegeni yaanmaz hale getirmeden, onu yaayamaz hale getirmek gerekir. zgrlk sosyolojisinin temel grevi bu yaamsal eylemin teorik bakna erimek ve doru yaplanmasn baarmak olacaktr.

81

Kapitalizmin douunu ekonomik gelimenin doal bir sonucu sayan grler bu gruba girer. zellikle Marksizm bu adan bir nevi ekonomizme indirgenmitir. Kapitalizmin douunu ekonomik gelimenin doal bir sonucu sayan grler bu gruba girer. zellikle Marksizm bu adan bir nevi ekonomizme indirgenmitir. yle ki, kapitalizm hep sanki bir ekonomik modelmi gibi alglanmaya allmtr. Ekonomi-politika adeta sosyal bilimlerin ba kesine oturtulmutur. Ad stnde, modern devletin oluumunda ekonomik yaama ilikin alnan baz kararlar bilim olarak disipline edilmitir. Kapitalin, yani kr getiren sermayenin pazarda oluan fiyat istismarna dayal olarak gerekletirilmesi, bu grn geliiminde nemli bir rol oynamtr. Sanki tarih, toplum, iktidar ve bir btn olarak uygarlksal gelimeden ayr bir kapitalist gelime mmknm gibi bir eilim belirmitir. Paradoksal olarak en ok anti-kapitalist geinenler kapitalizmi hak etmedii bir konuma oturtarak, szde kapitalizme kar savam oluyorlar. ngiltere kkenli ekonomik-politikaclar anlamak mmkndr. Kapitalizmin zafere ulat lke olarak yeni ekonomiyi modelletirmeleri beklenebilir. K. Marksn bu model zerinde younlamas, ngiliz ekonomi-politikaclarnn eletirisi asndan nemli ve olduka aklayc olmutur. Talihsiz olan, Marksn eserinin yarm kalmas ve ardl olan Marksistlerin de onu tam karikatrize etmeleridir. ktidar ve devletle kapitalizmin ilikisini sistemlice zmlememesi en temel eksiklik olarak belirtilebilir. deolojinin roln belirlemeye almtr. Kapitalizmin zihniyetine ilikin yaklamlar yer yer gldr. Fakat esas yanlgs, oktan entelektel ortama damgasn vurmu Aydnlanmann gzde ideolojisi olarak pozitivizmin bak asn esas almasdr. Fiziksel bilim gibi toplumsal bilimin de yaplabileceine dair gre kanidir, inanmtr, bundan kukusu yoktur. Bu yaklam ok deerli olan Kapital almasn ksr klm, bir aratrmadan ok din kitab gibi yorumlanmasna yol amtr. Mritlerin de yapaca iler bellidir. Leninin emperyalizm, tekelci kapitalizm ve devletdevrim yorumlar Aydnlanma felsefesini aamam abalardr. Yine birok katk sunan gre ramen, kapitalist moderniteyi aacak kapasiteyi ortaya koyamamas, Sovyet deneyiminin baarsz klnmasnda ba etkendir. Anaristlerin kapitalizm yorumlar da ekonomik arlkldr. Kapitalizm ekonomik olarak mahkm edilirse, sanki yklacakm gibi bir eilim iinde kalmlardr. Pozitivizmle sakatlanm anlaylar: te bilimin kanunlar vardr. Ekonomi de bir bilimdir. Dolaysyla onun da kanunlar vardr. Bu kanunlara gre, kapitalizm, bunalm retmesi nedeniyle yaayamayacak bir sistemdir. Yaplmas gereken, bu kanunlarn ileyiini hzlandrmaktr. Sonu, kapitalizm yklacak, komnizm kurulacaktr! Bu grlerin temelinde toplumsal gerekliin doru tanmlanmamas yatar. Toplum genelde Aydnlanma ideolojilerinin ok dnda ileyen bir sistematie, hatta kaosa sahiptir. Ekonomi de dahil, tm zihniyet ve kurumsal yaplaryla pozitif tabir edilen bilimlerden nitelike farkl olmas kadar, eylemli halinin ounlukla kaos niteliinde olmas; ok farkl yaklamlarla zm ve eylemleri gerekli klar. Bu eletirilerin nda ekonomiyle kapital, yani sermaye dzeni arasndaki balantlar daha anlalr klabiliriz. lk yaplmas gereken tespit, paradoksal gzkse de, kapitalizmi ekonomi saymamaktr. Kapitalizmi bir siyasi rejim olarak zmlemek, bizi muhtevasndaki kr kavramaya

82

daha ok yaknlatracaktr. Burada iktidar ve devlet indirgemeciliine dmemek nemlidir. Yani ekonomizmden iktidarizme savrulmayacaz. Sosyolog Max Weber eer Protestan Ahlak ve Kapitalizm adl deerlendirme yerine, kapitalizmi bizzat bir tarikat gibi yorumlasayd, izah ans daha artard. Fernand Braudel, pazarda oluan fiyatlar zerinde tekel kurmakla kapitalizmin douunu izah etmek ister. Marksnki de dahil, hepsi de nemli zmlemeler olmakla birlikte, hep ekonomik bir izah zorunluymu gibi yaklamalar temel eksiklikleridir. Bana gre kapitalizm bandan beri askeri-siyasi-kltrel olarak rgtlenmi, bata maddi birikimler olmak zere toplumsal deerleri gasp etme kurnazln rgtleyen eski bir gelenein, Bat Avrupada 16. yzyldan itibaren giderek hakm bir toplum biimlenmesi haline gelmesidir. lk gl adamn etrafndaki apulcu grupla ana-kadn etrafnda oluan toplumsal deerleri gasp etmesi geleneinin modern halkas olarak da tanmlayabiliriz bu douu. ngiltere ve Hollandada, daha nceki talyan ehir devletlerinin ban eken Cenova, Floransa ve Venedik kentlerinde, ilk kapitalist gruplar devletle i ie bir tarikat gibi zel yaam biimleri olan, saladklar yeniliklerle para zerinden vurgun yapma ustaln gsteren, dnyann her tarafna yaylm pazarlarda oluan fiyatlarla oynayarak muazzam deer gasp eden, gerektiinde ve ska zor uygulamaktan geri kalmayan, kurgusal zeks gelimi gruplarn bir eylemidir. Bunlara kimi yerde hanedan, aristokrat ve burjuva da denilebilir. lk ve ortaa haramilerinden yegne ve nemli farklar, arlkl olarak kentlerde slenmi olmalar, devlet otoritesiyle i ie gemeleri, zoru gerektiinde daha rtl ve ikinci planda kullanmalardr. Grnte ekonominin kurallar vardr. Onlar da bu kurallara gre zeklar ve eldeki ilk paralaryla kr yapyorlar. Kapitalin tarihi doru incelendiinde, bu yaklamn tam bir masal deerinde olduu grlecektir. lk birikimlerin gerekletirildii smrge savalarnda hibir ekonomik kural yoktur. Portekiz, spanya, Hollanda, ngiltere, Fransa, daha nceleri Venedik, Cenova gibi kentlerin kolonileri dpedz tamamen zora dayal ilk kapital birikimlerini salamlardr. Hem yakn lke pazarlarnda, hem smrge alanlarnda bu gerekleri tespit etmek zor deildir. Krk haramilerden de sonradan efendilikler tremitir. Beyler olumutur. Modern krk haramilere de burjuva efendiler demek, modadan teye bir arlk tekil etmez. Ekonomi bilimi denilen disiplinler iin zn rtl klmay temel ilevleri olarak srdrrler. Hangi teori bu konularda baarl sunum yaparsa, bayapt olarak o ett edilecektir, dllendirilecektir. Hibir bilim ekonomik olgu bilimi kadar gereklerle oynamam, gerekleri tersyz etmemitir. Kurgusal akln en byk saptrmasna kapitalist ekonomi-politika alannda rastlamaktayz. Kapitalist modernite tmyle bylesi bir kalpazan bilimi zerinde ykselme lksne sahip tek sistemdir. Ekonomi veya maddi hayat nesnelerinin elde edilmesi, canlln en temel sorunudur. Ekonomi evrimin gerekleme malzemesidir. Canl sistemi, metabolizma ile d ortamdan edindii kendi sindirim sistemine uygun ihtiya nesneleriyle devamlln salar. Evrensel bir kuraldr; farkllamayla evrim yaamn srekliliini salar. Bir trn ar oalmasn nlemek ve dier trler zerindeki istilay, dolaysyla yok edilmelerini engellemek iin belli bir dengeyi hep gzetmi veya mmkn klmtr. Farelerin ar reyip tm bitkileri yok etmelerini ylan engeliyle, koyun, kei ve tm benzer sr srlerinin ayn eylemini et yiyen yrtclarla dengeleyip olanak hazrlam, onlarn trsel gelimesine geit vermitir. Doal evrim niye byle yapyor sorusuna ancak sonularna baklarak cevap verilebilir. Bana gre bunun en temel nedeni, canllar sisteminin gelierek srekliliini salamaktr. Buna doann vaheti mi, yoksa adaleti mi denilebilir? Bu ayr bir tartma konusudur. Yine derin bir zeknn rn mdr, yoksa ilkel olmayla m balantldr? Metafizik kapsama dahil edilsin mi, edilmesin mi hususu, bana gre anlaml ve zerinde analitik zekyla dnlecek evrensellie ilikin sorunlardr. Varoluulukla da balantlandrlabilir.

83

Bu sorulara verilebilecek en nemli yant, evrimin yetkinlemeyi hep gzettiidir. Bir anlamda evrenin, zamann aknda yetkinlik, mkemmellik aray gzetilir, arzu edilir gibidir. Aksi halde insana kadar evrimi, ayrca insann dar toplum halindeki gelimesini nasl izah edebiliriz? Eer hep aslanlar veya srlar olsa ve ortal istila etseydi, yaamn srmesi ilkel yosunlar dzeyinden teye gidemezdi. Muhteem evrim insana kadar evrimle vicdan, ahlak diye bir oluuma da geit vermitir. Nedir anlam? Merhamet ve adalet! Bu ilkenin z de yle ifade edilmitir: Fikir bir olsayd, kuzu ile kurt bir arada yaard. Burada da bir evrensellik gizlidir. Kuzu ile kurdun karde olmas mmkn mdr? nsan eylemi bunun mmkn olduunu kantlamtr. Yani insann, insann kurdu olamayacan (kapitalizmin vahet ilkesi) dnmek ve eylemek, bizzat insan olmann vazgeilmez hedefidir. Kald ki, bir dnem kuzuyla kurdun atas aynyd. Ayrlk sonra geliti. kisi neden tekrar en azndan kardee birlie doru yol almasnlar? Bu en azndan teorik olarak mmkndr ve rneklerine de bolca rastlamaktayz. Bu hususlar unun iin sylyorum: Kapitalizmin douunun evrimde gzlediimiz says ok snrl vahi diyebileceimiz rnekleri kendisine vesile yapmasnn bir anlamnn olamayaca aktr. Daha da arpc cevap, ilk yosunlardan kara yosunlarna, onlardan grkemli aalara, bu arada otla beslenen milyonlarca hayvanlar sistemine (birbirlerini yemeyen hayvanlar) yol amasn rnek almayp, birer evrim kanseri olarak da yorumlanabilecek rnekleri mi insan yaam iin rnek gstereceiz? Doal evrimle kapitalizmin dou teorilerine yer olmadn belirlemek asndan, bu hususlar n aklama olarak belirlemek durumundaym. Buna srekli isizler ordusunu bytp, cret dkln canl tutmak gibi tersi ilke de dahildir. nsan trnn, toplumsallk temelinde varoluunu srdrrken, tm evrimsel sreleri bnyesinde tutarak eylemselletii biyolojik bir tespittir. Eer bilimi pozitivizm dinine bulamadan yorumlayacaksak, muhteem bir saptamann da bu olduunu iyice bellemeliyiz. nsan trnn gerek bu zellii, gerek ahlaki seim, yarg zelliini (zgr tercih imkn) zgrlk Sosyolojisinde tartacam belirterek, toplumsal gelimenin doal evrime de ters olmayan RTMK GELMN zetlerken ar kentlemeye, onunla birlikte hiyerari ve snfsallkla ur gibi byyen devlet ve iktidar odaklarna dayal uygarlksal yaamn neden ar aslanlama veya tersi ar srlama kategorisine dahil etmemiz gerektiini kantlamaya alacam. Her eyden nce bu tip gelimelerin evrimde kklerinin snrl da olsa bulunabileceini, insann tr olarak evriminde bunlar bir nevi hastalk, sapma, kalnt olarak da yorumlayabileceimizi (yamyamlk) yine belirtmek durumundaym. Ayrca evrimin doal ritminin bu tarz olmadn olanca aklyla kavramalyz. Genelde uygarlkta, zelde kapitalizm aamasnda bir kalnt zelliinden yararlanarak toplumsal sistemin, ikinci doann oluturulamayacan da balantl olarak ok aka ve sadece belirlemek deil (bu, akademisyenlerin nne konulan grevdir), temelli bir yaam ilkesi olarak yorumlamak esastr. Aksi halde toplumsal yorumlarmz batan sakatlam oluruz. Fernand Braudel kapitalizmin douunu yorumlarken, bunu ok geni bir gzlem gcne ve mukayese imknna sahip olmaya dayandrr. Ayrca tarih, toplum, iktidar, uygarlk-kltr, meknsal gelime btnl iinde yorumlamasn oturturken, yntem sorununa da aklk getirir. Pozitivistik yaklamlara kar ihtiyatldr. K. Marks, Aydnlanmann derin etkisi altnda pozitivistik bilimi esas almakla ekonomiyi bilim haline getirmede hayli iddialdr. Bunda sosyolojinin henz emekleme dneminde olmasnn payn da dikkate almak gerekir. Bilimsel kesinlik ve izgisel ilerlemecilik ament dzeyinde oktandr zihinlere aklmtr. Romantizm bu izgiyi ykmaya alrken, tersine iradecilik sapmasna derek zihinsel problemleri daha da arlatrr. Nietzschenin greci, dngsel ve duygusal zek arlkl yaklam fazla gelitirilmez. Bu zihinsel hengme iinde liberalizm adeta cirit atar. Kapitalizm fiziksel bilimi (kimya, matematik, biyoloji

84

dahil) pozitivizmle felsefeletirirken, daha dorusu dinletirirken, sosyal gereklii liberalizmle ayn dorultuda felsefeletirir veya dinletirir. deolojik savam da bu temelde kazanarak, 19. yzylla birlikte sistemin kresellii netleir gibidir. Ekonomik sava ise daha nce kazanlmtr. Bu eletiri ve yorumlar biraz daha aalm. Topluluklar zihinsellikleri iinde maddi ihtiya nesnelerini hep aram ve gelitirmek istemiler; yemek, barnmak, oalmak ve korunmak temel kayglar olmutur. nce bulduklaryla yetinmek, maaralarda barnmak, gl ve orman kenarlarnda daha iyi korunmak, dourgan anaya ncelik tanmak bu temel ihtiyalar nedeniyledir. Avclk da giderek devreye girer. Hem korunmak hem de etle beslenmek bu kltr gelitirir. Fakat toplumsalln bandan itibaren kadn toplayclyla erkek arlkl avclk arasnda bir gerginliin, farkl kltrel evrimlerin gelitiini gzlemek mmkndr. ki tarafta da tek yanl gelime, birinde aslan erkek, dierinde sr kadn kltrne adm adm birikim salar. lk farkl ekonomik anlaylar byle temellenir. Neolitik dnemde kadn kltr zirveye kar. Son buzul dneminden sonra, yani M.. 15 binlerden itibaren, zellikle Zagros-Toros sisteminde (eteklerinde) varolan ok zengin bitki ve hayvan trleri adeta cennet gibi bir yaam kurgusuna yol aar. Bu dnem gnmze kadar srecek olan toplumsal gelimenin ana nehri olarak, yazl tarih ve uygarlkla daha da farkllaarak kresellemeye damgasn vurur. Gnmze kadar dil gruplarna dayal gelimeler de bu dnemin rndr. nsanln bu uzun tarihinde kapitalizme ilikin sylenebilecek tek nemli husus, avclk kltrnn erkei gittike hegemonlatrmasdr. Tespit edilebildii kadaryla M.. 10 binlerde kalclaan neolitik kltr kadn arlkldr. Toplayclk srecinde maaradan kp yar-adrms kulbelere gei (maara yaknlarnda), bitki tohumlarn ekerek oaltma, giderek tarm ve ky devrimine yol aacaktr. Gnmzde yaplan arkeolojik kazlarla bu kltrn tm Yukar Mezopotamyada, zellikle Zagros-Toros sisteminin i kavislerinde (Bradostiyan, Garzan, Amanos ve Orta Toroslarn i etekleri, Nevali ori, ayn, em Hallan kltr) gelitii gzlemlenmektedir. Artk-rn ok snrl olsa da biriktirilmektedir. Ekonomi, kavram olarak olmasa bile, z olarak belki de ilk defa bu tarz birikime dayandrlabilir. Bilindii gibi, eko-nomos kelimesi Yunanca aile, hane yasas demektir. Kadn etrafnda ilk yerleik tarmsal ailelerin domas ve ok az da olsa bata dayankl gdalar olmak zere saklama, ambarlama imkn ile birlikte ekonomi domaktadr. Fakat bu tccar ve pazar iin bir birikim deil, aile iin bir birikimdir. nsani olan ve gerek ekonomi de bu olsa gerekir. Birikim ok yaygn bir armaan kltryle gz koyulacak bir tehlike esi olmaktan karlmaktadr. Mal tamah getirir ilkesi herhalde bu dnemden kalmadr. Armaan kltr nemli bir ekonomik biimdir. nsann gelime ritmiyle de son derece uyumludur. Kurban kltrn de bu dnemden balatmak mmkndr. Tanrlar denen kavramn aslnda artan verim karsnda topluluklarn kendi kimliklerine saygnn ve ilk ifade tarznn sonucu olarak gelitiini gzlemek anlalr bir husustur. Verimlilik hamd etmeyi getirir. Kayna topluluk tarzndaki evrime dayandna gre, kendini kimliklendirme, yce klma, dua etme, tapnma ve zihinsel dnyann artan gelimesi olarak sunma tarmsal devrimle derinden balantl kltr eleridir. Arkeolojik bulgular bu gr arpc biimde dorulamaktadr. Daha da somut olarak ana-tanra ve kutsal ana kavramlar da dorulayc bir etkendir. Kadn figrlerinin yaygnl bu gerei kantlayc etkenlerin banda gelmektedir. Fakat korkulan tehlike daha sonra baa gelecektir. Tecrbeyle ve zihinsel gelimeyle artan artkrn birikimleri armaanlarla tketilemeyince, yine arlkl olarak tetikte bekleyen avc erkek, mesleine ilave olarak bu artnn ticaretini kafasna ve kltrne yerletirir. Farkl blgelerde artan farkl rnlerin birikimi, ticaret denen olguyu devreye sokar. rnlerin karlkl ihtiyalar daha

85

iyi giderme nitelii, meslek veya ikinci byk toplumsal iblm olarak ticaret ve tccar dourur. ekiniklikle ykl de olsa merulatrr. nk tanan rnler iblmn gelitiriyor. O da daha verimli bir retim ve yaam mmkn klyor. Bir tarafta gda ve dokuma, dier bir tarafta maden yataklar ok olunca ticaret anlamldr. Tarih M.. 4000lerden itibaren ticaretin yaygnlatn gstermektedir. Aa Mezopotamyada ilk kent devleti olan Uruk sitesi etrafnda (M.. 4000-3000) gelien uygarla bal olarak, rann gneybatsndaki Elamdan Yukar Mezopotamyada bugnk Elaz ve Malatya yrelerine kadar bir tccar kolonilemesine rastlamaktayz. lk smrgecilik kaps bu biimde alyor. Daha nce de M.. 5000-4000 dneminde Uruk ncesi egemen kltr olarak El Ubeyd (devlet ncesi ilk ciddi gzlemlenen ataerkil kltr) koloniciliine tank olmaktayz. Ticaret ve kolonileme i iedir. anak mlek, dokuma rnleri karlnda maden ve kereste arlkl eya nakledilmektedir. Tccarla birlikte pazar da ekilleniyor. Eski armaan ve kurban sunma merkezleri yava yava pazara dnyorlar. Farkl blgelerin rnleri arasndaki bir nevi ilkel fiyatlandrma ayrcalna kavuan tccara ilkel kapitalist diyebiliriz. nk fiyat tayin etme olanayla hi kimsenin o dneme kadar baaramad bir mal birikimine sahip oluyor. Geerken belirtmeliyim ki, yine ilk defa metalama srecine mal deiimiyle ticaret etkinlii yol amaktadr. Armaan ekonomisinden deiim deerine henz geilmemitir. Toplum iin esas olan, mallarn kullanm deeridir. Kullanm deeri, mallarn bir ihtiyac giderme zelliidir. nsan iin asli olan da bu deerdir. Deiim deeri hayli tartmal bir kavramdr. Doru tanmlamak da byk nem arz etmektedir. Bana gre, Marksta da dahil, deiim deerinin temeline emei koymak ok tartmal bir konudur. ster soyut ister somut emekle tarif edilmeye allsn, deiim deeri her zaman speklatif bir yan tar. Varsayalm ki, ilk Uruklu tccar Frat kylarndaki bir kolonisinde, anak mlek karlnda talar ve maden bileiklerini deitirmeye kalkt. Deiim deerini nce kim belirleyecek dediimizde, birincisi karlkl ihtiya derecesi, ikincisi tccar inisiyatifi diyebiliriz. htiya arzusu yksekse, tccar mal diledii gibi fiyatlandrabilir. Bire kar iki yerine, rahatlkla bire kar drt koyabilir. Onu bundan engelleyecek bir etken sz konusu deildir. Kendi vicdanndan baka, daha dorusu gcnden baka. O zaman emein rol nerede kalyor? Burada emek faktrn tmyle devre d brakmyorum. Fakat esas belirleyen olmadn iddia ediyorum. Tarihteki tm mal deiimlerinde bu hususu gzlemek mmkndr. Zaman zaman mal alverilerindeki zgr rekabete bal olarak, eitlemeye yakn emek deerleriyle deiim salanabilir. Ama bu daha ok teorik bir emek-deer deiimidir. Fiiliyatta belirleyici olan speklasyondur. Baz durumlarda da ar mal birikimi olur. O zaman da deeri sfrn altna der. Mal imha etmek iin ilave emek gerektiren durumlarda, emein deeri yok oldu diyemeyeceimize gre, emein temel belirleyici bir kstas olmad ortaya kyor. Yine ktlk ve fazlalk yaratma ans olan tccar gc belirleyici olmaktadr. Kald ki, mallar mallarla retilir. Tarih boyunca binlerce adsz emekinin birikimiyle bir mal retilmektedir. Peki, hangi mekanizma bu donmu emek sahiplerine hak ettikleri karl deyecektir? Buna yaratc zanaatkr, hatta tm toplumsal etkinliin gerekli olduunu eklediimiz zaman, canl emek denilen emek trnn anlaml bir fiyat, dolaysyla cretlendirilmesi dnlemez. ngiliz ekonomi-politiinin sakatl veya sahtekrl burada kendini ele vermektedir. Bilindii gibi kapitalizmin sistem olarak ilk zaferini salayan, ada ngilteresi ve Hollandadr. Kapitalizme meruiyet kazandrmak iin teorik bir gerekeye ihtiya arttr. zellikle speklatif kazan olduunu rtbas etmek iin kabul edilebilir bir teori byk nem tar. Tpk ilk Uruk tccar dinleri gibi mitolojik bir anlatmn yeni versiyonunu sunmak, szde ekonomi-politik bilginlerine, zde ise kapitalizmin yeni dini icatlarna dt. na edilen ekonomi-politik deil, yeni bir dindir. Giderek

86

her dinde olduu gibi kutsal kitabyla ve dall budakl mezhepleriyle. Ekonomi-politik, kapitalizmin en deme krk haramiler talann bile geride brakan speklatif (fiyatlarla oynamak iin mal birikimleri, blgesel farklarn kullanlmas) karakterini rtbas etmek iin gelitirilmi, kurgusal zeknn en sahtekr ve talanc eseridir. Emek-deer teorisi bu konuda tam bir av malzemesidir. Nasl seildiini gerekten merak ediyorum. En bellibal nedeninin emekileri oyalamak olduu kansndaym. K. Marks gibi birisi bile bu ava yemci olarak katlmaktan kendini alkoyamamtr. Bu eletiriyi yaparken byk ac duyuyorum. Fakat en azndan kukularmz belirtmek bilime saygmzn asgari gereidir. Bu hususlar biraz daha aarsak unlar belirtebiliriz: Tarihte ikinci byk tccar sramasna Asur kolonileri ahsnda M.. 2000lerden itibaren rastlyoruz. Denilebilir ki, hibir despotizm (kapitalizmin iktidarla ban daha sonraki blmlerde tartacam) Asurdaki kadar ticarete ve ticari kolonilere dayanarak uygarlk yaratmamtr. Dnemin (M.. 2000-600) en gelikin ticaretini ve kolonilerini kresel boyutta (o dnemin kresellii) ilk gerekletirenlerdir. Her ne kadar yaklak ayn dnemlerde arkasna Msr uygarln alan Fenike tccarlar da ticaret ve koloniletirmede son derece mahirlerse de ikinci planda kalrlar. ngilterenin yannda Hollanda veya Portekiz gibi, her ikisi de tarihte en azgn zorbalklarla birlikte yryen ticaretle Kaf Da misali deer gasp etmilerdir. Asur ve Fenike zenginliinin ticaret ve zorbalkla i ie yryen tarihi aratrlsa, herhalde Avrupal kolonicilerin (spanya, Portekiz, Hollanda, ngiltere, Fransa, Belika vb.) izini en iyi bu rneklerde yakalamak mmkndr. nsan kelleleriyle kaleler ve sur duvarlar yaptklarn ve ve anlatrlar. Bu gasp temelinde oluturduklar yaam ahlak ve kltr halen Lbnan ve Irakn yakasn brakmamakta, bu iki lke en acl savalarn konusu olmaktan kurtulamamaktadr. Roma Cumhuriyeti bouna Kartacay (Fenike ticaret kolonisi) dmdz edip tarla haline getirmedi. Yine bouna Medler Ninovay (M.. 612lerde) yerle bir edip bir viraneye dntrmediler. Tccar uygarlklarna dikkat etmek gerekir. Tarihte savalarn ve devlet kurulularnn en temel nedenlerinin banda tccar ve kolonilerinin emniyeti, daha dorusu karlarnn korunmas gelir. Bugnk Ortadou (ne acdr ki, ilk ticaret savalarn balatarak Irak, Uruktan gelir- son savan da halen en acmasz biimde srdrmektedir) savalarnn temel nedeninin de znde petrol ticaretinden kaynakland iyi bilinmektedir. Daha ok sayda rnek verilebilir. Ama gerei yoktur. Kapitalizme doru yol alrken ve uygarlk merkezi Avrupaya tanrken, yine ticaretin ba ektiini gryoruz. Ortadou merkezli ticaret ve tccar uygarl ortaada slamla yeniden bir hamle yapar. Bizzat Hatice ve sonra eletii iisi Muhammed, Asur kkenli Sryaniler ve Yahudi kkenli tccar ve tefecilerle giritii rekabet sonucu, yine zor temelinde Mekke ve Medineye dayal ticaret uygarlnn temelini atarlar. slam dini rts altnda, kadim Ortadou kentleri ticaret etrafnda yeni bir canlanma yaar. Bizans ve Sasaniliin yenilmesiyle Halep, Badat, Kahire ve am bata olmak zere, byk bir kent ve pazar ana ular. inden Atlas Okyanusuna, Endonezya ve Afrika ilerine kadar ticaret alar tam bir kresellemeyi yaar. Yaygn bir meta ve para piyasas oluur. Yahudiler, Ermeniler ve Sryanilerin elinde byk para birikimleri gerekleir. Avrupa tamamen bu mirasa dayanr. Ortadounun Mslman tccarlar elinde bir hamle daha gerekletiren ticaret kltrnn 13. yzyldan itibaren talyann Cenova ve Floransa kentleri nclnde Avrupaya tandna tarih tanktr. Para ve ticaret bu kentlerin temel zenginlik nedenidir. Avrupa ile Ortadou arasndaki ticarete 16. yzyla kadar nderlik ederler. Tarihte belki de ilk defa hem kavram hem uygulama olarak kent leinde kapitalizmin kk zaferlerini gerekletirirler. Bunda Akdeniz korsanl ve Akdenizin dou-bat yakas arasndaki fiyat tekeli

87

barol oynar. Yine zorbaln glgesinde speklasyon atba gitmektedir. Ticaret kapitale, kapital kente, kent pazara, pazar speklasyonun genilemesine yol aarak kapitalist uygarln afa atmaktadr. Bu aamann bir prototipi de klasik Athena-Roma anda (M.. 500- M.S. 500) yaanmt. Bu ada kapitalin zaferine ulalmamas, tarmn byk arl ve din savalarndan yenilgiyle kmalarndan trdr. talyan kent devletlerinde 1300-1600lerde kapitalizmin baarl deneyimi Kuzeybat ve Kuzey Avrupaya doru yaylmakta gecikmedi. spanya zaten daha nce fethedilmiti. 16. yzyldan itibaren tccarn uzun yol yks ilk defa kentleri aan lke apndaki zaferlerine zorlad. Dnya apnda bir pazar olumutur. Afrika ve Amerika smrgecilie alnmtr. Osmanl mparatorluunu ekarte ederek, Atlas Okyanusu ve Gney Afrika zerinden Hindistan ve ine ulalmtr. Avrupa youn kentlemeye alnmtr. lk defa kentler tarma galebe almaya balamlardr. Feodal krallklar modern monarik devlete dnmektedir. Son slam mparatorluu Osmanllar pe pee yenilmektedir. Rnesans yine 14. yzylda talyada balam ve tm Avrupaya yaylmtr. Dinde Reformasyon hareketi Avrupann kuzey lkelerinde baarya ulamtr. Din savalar ilk defa alarn doldurmaktadr. Daha da nemlisi, tm in, Hint, slam ve hatta Afrika ve Amerikann kltrel ve uygarlk deerleri Avrupaya aktlmtr. Bir yandan modern devlet, dier yandan uluslar domaktadr. Kapitalizm zafere doru yrrken, arkasna bu denli tarihi, kltr, ticaret birikimini, uygarl, siyasi erki ve pazarlanm dnya btnln almaktadr. Kapitalist ekonomi iin bu nkoullar olumadan ve bu koullara dayanmadan k yapmak mmkn mdr? Mmkn olmann tesinde, kapitalin kendisi bile dnlebilir mi? Tarih tpk Aa Mezopotamyada Uruk sitesiyle balayan kentleme, snflama ve devletlemeyle nasl ilk admn, Fenike ve yonyadaki ticaret ve kentlemeyle ikinci dev admn atmsa, bu sefer nc byk admn tm ad geen koullarla ideal hale gelen talya, Hollanda ve ngiltere corafi meknnda byk ticaret, kentleme, dnya apnda genileyen pazar st ve kart olarak kapitalist ekonomiye kalc zafer temelinde atmtr. Halen ABD nderliinde yaanan bu gerekliktir. Fernand Braudel, srarla, kapitalist ekonomi pazar kart ve byk tccar alanndaki speklatif tekelci fiyat ayarlamasna dayal ekonomi biimidir derken, ekonomi denen gereklik konusunda K. Markstan daha fazla geree yakndr. Tarih aynasndan iktidarlam, alabildiine bnyesinde pazar gelitirmi, kentten kra hkim olmaya balam, din ve ahlaka balln ikinci plana atm bir toplumsal gelime ortamnda, birikmi metalara el koymann inceltilmi ve ideolojik ambalaja konulmu talana dayal bir ekonomik eylem trn veya biimini gzlemlemekteyiz. El koymann bu yeni biiminde phesiz pazarda buluan arz-talep tarafndan ekillenen fiyat ve fiyatn para araclyla yanstlmas, eski dnemlere gre byk bir ilerleme veya oyunculuk yetenei kazanmtr. lk tefecilik ve sarraflk yerine, banka, senet, kt para, kredi, muhasebe, irketleme hayli gelimitir ve bunlar modern an ekonomik ilmihalini oluturan temel konulardr. Eksik kalan bilimsel izahtr. Onu da anavatan ngiliz ekonomi-politikaclar ve sonra yanlarna ektikleri paradoksal da olsa kartlar, bata K. Marks olmak zere sosyalistler ina etmeye almlardr. Kapitalist ekonomi denilen talan dzeni, tm eski ve yeni dnyada toplumlar ve corafyalar smrgeletirip yeniden kleletirirken, tm g erklerini (dnemin devletlerini bir gasp biimi olan borlandrmayla) kendine balarken, tarihin en kanl savalarn yrtrken, toplum bnyesi zerinde her eyiyle oynayp hegemonyasn onaylatrken, onu eski topluma kar devrimci ilan eden K. Marks ve ardllar ile benzer dnce ekolleri bence bilim ina etmiyorlar. Das Kapital kapitale kar yazlm en eksikli, dolaysyla yanl yorumlanmaya msait kitaptr. Burada Marks

88

sulamyorum. Sadece eserinin tarih, devlet, devrim ve demokrasi boyutunun olmadn, gelitirilmediini sylyorum. Yaps gerei ok bilimcil geinen Avrupa aydnlar, sbjektif olarak kasten olmasa da, objektif konumlar gerei, Kapital (kitap olarak) temelli inceleme ve aratrmalaryla anti-kapitalist temelde emeki denilen kesimler adna bilim ve ideoloji retmediler. Liberalizm de ok iyi fark ettii bu yetersizliklerini, kapital tahlilleriyle douunda kapitalizmi devrimci ilan etmelerini mkemmel kulland. Nitekim daha sonralar nce Alman sosyal-demokratlarn, ardndan reel sosyalist sistemi (Rusya ve in dahil) ve en sonunda da ulusal kurtulu sistemlerini asimile (modernist ideoloji gcyle, ulus-devlet ve endstriyalizmle) ederek, uruna ok savalan snf savamn da kazand. Liberalizm karsnda her akmn net bir yenilgisi sz konusudur ve ne yazk ki henz bu konuda net bir zeletiri yaplamamaktadr. Bir sz vardr: Bilim er ge dediini geerli klar. Eer bu aydn metinleri, gerekten bata ii snf olmak zere, topluma ve tarihine kar alm bir sava olan kapitalizme ilikin bilimsel nitelikte olsalard, kart sisteme bu denli yenik dmezlerdi. Daha kts, miraslar bylesine ucuz harcanmazd. zgrlk Sosyolojisinde bu tartmalar boyutlandracam belirterek, burada kapitalist ekonomi denilen gerekleri daha iyi tanmlayarak ilevsellii iinde zmeye alaym. Sermaye birikimine ilikin ok kullanlan artk-rn, artk-deer, emek-deer, cret, kr, fiyat, tekel, pazar, para bata olmak zere belli bal ekonomik lgat ama gerei duymuyorum. zerinde saysz inceleme yrtlm bu konular, toplumsal ahlaki yaklamlarm gerei basitlii iinde brakp, esas almas gereken etkenlerle uramaya devam edeceim. Ancak gerektii lde dokunmaktan da geri kalmayacam. Ekonomik bazda kr-cret, sosyal bazda burjuva-proleter kavramlatrmalar, kapitalizm tarafndan parampara edilen insanln tm tarihsel birikimini en acmasz ve ince yntemlerle asimile eden ve sonunda soykrm ve nkleer dehetle gezegene salan bir sistemi pozitivist tarz bilimselletirmenin ilk admlardr. Proleter denen unsurun tek bana emeiyle deer yarattn, daha sonra bir nevi sahibi olan sermayedarn para ve dier aralarnn karln bu deerden kr olarak kopardn bilimsel bir tespitmi gibi ileri srmek, ekonomizm yaklamnn temelidir. Ekonomik indirgemecilik denen anlay bu olsa gerekir. Tarih, toplum ve siyasal erkten bu denli kopuk bir deer tarifinin dncesi bile ok problemlidir. Bireyi sermayedar ve ii olarak tanrlatrsak dahi, deeri bu anlayla oluturamazlar. Ekonomik deerlerin tarihsel-toplumsal nitelii ok aktr. Zaten deiimin ilk balarda ayplanmayla karlamas, fazlalklarn armaan edilmesi deere verilen kutsal anlam nedeniyledir. Halen hibir ifti Ben rettim demez; Atalarmn maln ileyip nasipleniyorum der. Hatta Tanrnn nimetine hamd olsun diyerek, kaynaktan ne anladn basite ama szde bilimden daha anlamlca ortaya koymaktadr. Bir anann, proleteri dokuz ay karnnda tayp binbir zahmetle igc haline getirinceye kadar verdii emein karln nasl tanmlayacaz? Sermayedarn alp rpt binlerce yldan kalma birikimlerle hazrlanan retim aralarnn sahipliklerini ve paylarn nasl belirleyeceiz? Hibir retim aracnn deerinin pazarda satld gibi olmadn unutmayalm. Bir fabrikann sadece teknik icatl binlerce keifi insann birikimli yaratclnn rndr. Bunlarn deerini nasl belirleyip kime deyeceiz? Bunlarn toplumsal paylarn dnmemek, ahlak tamamen yadsmadan mmkn m? Bu tarihi-toplumsal deerleri sadece iki kii arasnda paylatrmak adaletle uyuur mu? Kald ki, bu iki kiinin aileleri, toplumsal evreleri vardr. Aileleri ve toplumsal evreleriyle korunup kollanan bu iki kii zerinde bunlarn hi mi hakk yoktur? Sorular daha da yakc klp arttrabiliriz. Fakat bu kadar bile kr-cret ikileminin ne kadar problemli olduunu gstermeye yeterlidir. Kr ve cretin sahiplerini bu sefer birer burjuva-proleter olarak ilikilendirelim. Bu iki snfn dou aamasnda iki devrimci snf olarak eski topluma kar yeni toplumu dourttuklarn iddia

89

etmek gereklerle ne kadar badayor? Tarihte bu ittifakn hibir karl yoktur. Sonra temel eliki gerei kar karya geldiklerini, kkl atma sreci anlamnda dorulatacak rnekler belirleyici olmayacak denli azdr. Olanlar da eski atma geleneklerinin devamdr. Belirgin olan ve somut yaam iinde gzlemlenen, tpk klenin Firavunun bedeninin bir eki olmas gibi, iinin burjuva karsndaki pozisyonu da benzerdir. Tarihte efendisine kar klelerinin hibir baarl eylemi yoktur. oka ad rnek gsterilen Spartaks bile, son tahlilde efendi olma zlemindeki bir isyancyd. Bundan farkl bir programnn olmadn biliyoruz. Unutmamalyz ki, binlerce yllk kle-efendi iliki mirasn devralan patron-ii ilikisi binbir ilmekle birbirine bal olup, yle patrona kar tek tk istisnalar dnda, kkl bakaldrlar ve zaferler salam olmaktan uzaktr. likiler ezici oranda patrona ballk temelinde srdrlmtr. i bakaldrs denilen olaylarn da ounlukla yar-kyl ve isizletirmeye kar olanlar tarafndan gelitirildiini bilmekteyiz. Bakaldrlar genel toplumsal etkilemelerle ilgilidir. Patron-ii ilikisine yansyan da bu etkilerdir. Daha da nemli olan, iinin patrona kar hak mcadelesi (problemli olduunu belirttik) deil, proleterlemeye kar, ii ve isiz olmaya kar mcadelesidir. Proleterlememek, iilememek, isizlii kabul etmemek daha anlaml ve etik bir toplumsal mcadeledir. Birer ezilen olarak kleyi, serfi ve iiyi asla yceltmemeliyiz. Yceltilecek eylem ve iliki, tersine klelememe, serflememe ve iilememe biiminde formle edilmelidir. Efendileri tanyp ve tanmlayp, daha sonra hizmetkrlarna mcadele nermek, tm oportnizmlerin ortak eilimidir. Tarih boyunca hak, emek mcadelesini boa karan bu zihniyetler olmutur. zcesi, bu ilk bilim kavramlaryla ne anlaml bir sosyoloji yapmak, ne de baarl bir toplumsal mcadele gelitirmek mmkndr! Bu hususlar belirtirken emei, deeri, kr, snf inkr etmediimizi, daha ok bilim inasnda kullanlma tarzlarn doru bulmadmz belirtiyoruz. Yanl bir sosyolojinin ina edildiini belirtmek istiyorum. Toplumun ekonomik yaamnda kapitalizmin yeri en st katlarda gereklemektedir. Balangcnda byk tccarn pazar zerinde tekel fiyatlaryla sermaye biriktirmesine dayanr. Sermaye, tarifi gerei, srekli kendini byten parasal deerlerdir. zellikle aralarnda byk fiyat fark olan uzak pazarlar karsnda byk deer birikimleri kaplr. Finans olarak devlete verilen borlarn karl olarak faiz ve iltizamla byme ikinci yoldur. Maden iletmeleri, ktlk ve sava dnemleri, palazland dier nemli alan ve dnemleridir. Ticaret dnda tarm, endstri ve ulamclkta krl bulduka yer alr. Endstri devrimiyle temel kr alanlar sanayi sektr olur. Her iki dnemde de arz ve taleple oynayarak, hem retimi hem tketimi belirlemeye alr. Belirleyici olduu oranda kr oranlarn arttrr. Byk ticaret ve sanayi, kapitalizmin balang ve olgunluk srelerinin kr alanlaryken, gnmzde ar basan sektr finanstr. Balca finans aralar olan para, senet, banka, kredi aralar kapitalist ekonominin hzlanarak kr devrelerini ksaltmay, younlatrmay ve geniletmeyi salar. Bylelikle kr oranlarnda byk speklatif balonlar oluur. Bylece de kriz sreleri bu ekonominin ayrlmazlar haline gelir. sizlii oaltarak cretleri drme ve ucuz alan lkelere kayan yatrmlar, dier kr iiren yntemlerdir. Sonu olarak kaynan en eski avc ve ticaret kltrnde bulan, fiyatlarla oynama gc kazanarak gelime ans yakalayan, toplumsal denetimden ahlak ve dini geveterek kurtulan, iktidar borla kendine balayan ve pazar zerinde tekel kurarak gelien bu ekonomi biimi, nihai tahlilde talan ekonomisi olmaktan kurtulamaz. Kr amacyla endstriye el atmas, kr oranlarna gre bir retim ve tketim yapsn esas almas, toplumsal bnye ve doal evre zerinde gittike tanmas zor ykler ykleyerek yol at krizler, k ve rmesinin douundan itibaren yol arkadalardr. phesiz ekonominin tm deildir. Ne ticaret, tarm, sanayi, ne de dolam, teknikler ve pazarlar kapitalizmin icatlar olmayp, tersine ar istismarna ve talanlarna urayan temel toplumsal ekonomik kurumlardr. Tarih ve uygarlkla belirlenip politikayla i ie bir yaama sahiptirler.

90

Bylelikle ekonomizmin, kapitalist ekonominin tanmyla ilgili gerei nemli oranda arptan bir anlay, dnce eilimi olduunu belirlemeye altm. Doru tanmlamay da ana hatlaryla bu eletiriler temelinde tarih-toplum, siyaset ve uygarlk-kltr balantlaryla i ie yorumlayp, bir nebze de olsa aydnlatmaya altm kansndaym.

91

Kapitalizmin daha ekirdek halindeyken siyasal iktidar ve hukuksalln fideliinde olutuunu tm gzlemler dorulamaktadr. Kapitalizmin daha ekirdek halindeyken siyasal iktidar ve hukuksalln fideliinde olutuunu tm gzlemler dorulamaktadr. Kapitalizm her iktidar ve hukukundan yararland gibi, iine geldiinde en tutucu savunucusu kesilmi; karlarn zedelediinde ise, her tr komplo yntemleriyle -gerektiinde devrimci eylemlere katlmak da dahil- devirmekten ekinmemitir. Bazen en gz kara devrimcilik oyununa da katlmtr. Faist darbecilikten sahte devlet komnizmi darbeciliine kadar -zellikle bunalm ve kaos dnemlerinde- iktidar savalarn gerekletirmitir. Tarihin en kapsaml smrgecilik, emperyalizm ve imparatorluk savalarn yrtmtr. Hibir ekonomik biimin kapitalizm kadar iktidar zrhna ihtiya duymadn, kapitalizmin iktidarsz oluamayacan nemle belirtmeliyiz. Ekonomi-politik bilimciler, kapitalizmin en temel zellii olarak, tarihte ilk defa iktidar dnda ekonomik yntemle, sermaye-emek gnll birlikteliiyle krn, artk-rnn-deerin olutuunu iddia ederler. Hem de baat bir varsaym olarak. Burada en az emek teorisi kadar saptrlm bir sylemle kar karyayz. Bir yerlerden barl tarzda sermaye oluturulmu; yine barl ilikiler sonucunda kyller, serfler, zanaatkrlar retim aralarndan kopup bir araya gelerek, adeta mutlu ve devrimci bir evlilik yaparcasna, faktrel deerler olarak bir sentez oluturup yeni ekonomik biimi tarih sahnesine karmlardr. yk aa yukar byle yazlmaktadr. Kocaman ekonomi-politikilerin sal sollu kararghlarnda gerekletirilen tm metinlerde bu idea ament deerindedir. Bu idea olmadan ekonomi-politik olamaz. Buna bir de pazarda rekabeti ekledin mi, drt drtlk bir ekonomi-politik kitabn ana ilkeleri balamnda yazdn demektir. Kendim bir ey idea etme gerei duymuyorum. Sosyolog ve tarihi olarak Fernand Braudelin Maddi Uygarlk aratrmas (ki, otuz yllk komple bir emein ciltlik muhteem bir eseridir), ok kapsaml gzlemleri ve mukayeseli yaklamyla bunu net biimde yalanlamaktadr. Braudelin bu eserindeki birinci ideas, kapitalizmin pazar kart olduudur. kincisi, kapitalizm grtlana kadar g, iktidar balantldr. nc olarak, bandan beri endstri ncesi ve sonrasnda hep tekeldir. Drdnc olarak, kapitalist iten ve alttan rekabetle deil, dtan ve stten tekellerle -talanladayatlmtr. Kitabn anafikri budur. Eksik, katlmadm yanlar olsa da, anlatm yn ve z itibariyle en deerli bir tarih-sosyoloji yorumudur. Snrl da olsa ngiliz ekonomi-politikileri, Fransz sosyalistleri ve Alman tarihi ve felsefecilerinin sosyal bilime ynelik tahribat ve saptrmalarn dzeltmede iyi bir giritir. Gnll ve serbest rekabet ortamnda emek birikimlerini ve glerini birletirerek, kapitalist ve iinin gerekletirdii bir ekonomik dzen yoktur. Masal ve ykler bile gerekten bu denli uzak dmemitir. Tek tek ve grup, snf olarak kapitalist sayabileceimiz tm unsurlar ve sahip olduklar ekonomik gler, bir saniye iktidarn korumas olmadan ayakta duramazlar ve iktidar ellerinde durmaz. Yine iktidarn en kapsaml kuatmas olmadan, hibir kent pazarnda serbest rekabetle ne mal alverii, ne igc zerinde bir pazar sz konusudur. En nemlisi de serfin, kylnn ve kent zanaatkrnn toprak ve tezghndan koparl acmasz ve adaletsiz bir zor

92

ortam oluturulmadan gelitirilemez, gerekletirilemez. Avrupada neredeyse 14. yzyldan 19. yzyla kadar boydan boya bu toprak ve atlye emekilerinin analar gibi bal olduklar bu geim aralarndan koparl isyanlar ve ihtilallerle karlanmtr. Binlerce insan idam edilmi, milyonlarca insan i savalarda ldrlm ve hapishane ve hastanelerde rtlmtr. Bunlar yetmemi, aralarndaki mezhep ve ulus savalaryla ortam kan deryasna dnmtr. Smrge savalar ve emperyalist savalar bilanoyu konsolide etmitir. Tm bu zor etkenlerinin kapitalizmin douundaki dtan dayatmal tekelci talanc karakteriyle ilikisi gayet iyi gzlemlenmekte ve aka grnmektedir. Hangi ekonomik-politik retorii bu gerekleri tersyz edebilir? Gerekleri daha somut grebilmek iin, kapitalistleri zafere gtren on altnc yzyl savalarn yakndan gzlemlemek gerekir. Yzyln balca iktidar ve sava faktrleri Habsburg slalesinin spanya kolu imparatorlar, Fransadan Valois slalesi krallar, ngilterede Norman kkenli krallarn yerine geen Anglo-Sakson Stuartlar hanedan ve en ilginci ve zincirleme reaksiyon balatacak olan daha ismi bile konulmam Hollandann yeniyetme Orange Prenslii. Mslmanlarn spanyadan kovulmasndan (1500lere doru) g alan ve hzla imparatorlua koan bu Alman kkenli Habsburglu kral ve imparatorlar, kendilerini Romann mirass olarak gryorlar. zellikle Konstantinopolisin 1453te Osmanl slalesinin eline gemesi ve Osmanllarla yrtlen savan ban Avusturya Habsburglarnn ekmesi bu ideaya gereke olarak kullanlmaktadr. Fransz Valois kral slalesi de imparatorluk ateine tutulmutur. Romann gerek mirass olarak kendilerini grmektedir. ngiltere Krall ve Hollanda Orange Prenslii bu iki imparatorluk tarafndan yutulmamak iin bir nevi pro-ulusal kurtulu savalarn vermektedir. Pei sra sve Krall, Prusya Prenslii ve hatta Moskova Prensliinin arlk ykselii benzer hareketler olarak kendilerini duyuracaklardr. ngiltere Krall ve Orange Prenslii 16. yzyl balarnda spanya ve Fransa krallar tarafndan gerek bir yutulma tehlikesi ile kar karyaydlar. Eer bu eylemler baarl olsayd, ngiltere ve Hollanda bata olmak zere, Kuzeybat Avrupa kentlerinin kapitalistik gelimelerinin talyann Venedik, Cenova ve Floransa kentlerinin konumuna dmesi yksek bir olaslkt. talyann ok glenmi bu kapitalist kentlerinin tm talya apnda kapitalizmin zaferini salayamamalarnn temel etkeni siyasal gszlkleriydi. Daha dorusu, talya zerinde (dolaysyla kent zenginlikleri zerinde) spanya, Fransa ve Avusturya kral ve imparatorlarnn yrtt egemenlik ve fetih savalar, bu kentlerin boyun emesiyle sonulanmtr. Sz konusu kentler snrl bir ekonomik ve siyasi gle yetinmek zorunda kalmlardr. Dolaysyla hem talyan birlii gecikmi, hem de kapitalizmin talyan deneyimi yarm kalp tm lkede yaygnlaamamtr. Geici de olsa, burada zor belirleyici rol oynamtr. Karlk olarak ve her kapitalistik unsurun iine girdii gibi, talyan kent kapitalistleri de siyasal egemenlikten vazgeirilmeleri karlnda bu devletleri finans yoluyla kendilerini balayp al glm ver glm politikasna alet olmaktan ekinmemilerdir. nk kapitalizm yeni dini para > para (PP) etrafnda ekillenmektedir. ngiltere Krall ve Orange Prenslii yenilmediler. Bu yenilmemede kapitalist unsurlarn hem devleti kredilendirmeleri, hem de devletle birlikte oluturduklar gemi ulam sanayi baat rol oynad. Kara gc deil, deniz gc zerinde younlamalar kendilerine zaferin yolunu at. Bu srete ok nemli iki stratejik gelime ortaya kmtr: 1- ngiliz Krall ve Hollanda eyaletleri kapitalist tarzda yeniden rgtlenen ve eylemleen devlet modeline arlk verdiler. Dzenli vergilerle beslenen, btesini denkletiren, rasyonel bir brokrasiye ve profesyonel bir orduya dayanan ilk rnekler oldular. stn deniz gleriyle spanya

93

ve Fransann deniz gcn yendiler. Atlas Okyanusu ve sonralar Akdenizdeki egemenlikleri, smrge savalarnn da kaderini belirledi. spanya ve Fransann d byle balar. spanya ve Fransa krallarnn karadaki baarlar, borlanmalar nedeniyle astar yznden pahal Pirus zaferlerine dnd. Kapitalist ekonominin de kaderini belirleyenin ngiltere ve Hollandann iktidar yaplanmasndaki yenilikler olduu genelde kabul gren bir yorumdur. Bir kez daha gryoruz ki, kritik bir dnemete siyasi zor ekonomik biimlenme zerinde belirleyici rol oynayabiliyor. talyan kentlerinin baaramadn, Londra ve Amsterdam kentleri baaryor. 2- ngiltere ve Hollandann siyasi erkine zt bir gelime, bu yzyldaki spanya, Fransa ve Avusturya imparatorluk devletlerinde yaanmaktadr. Bu devlet de daha ok Roma modeline benzer bir imparatorluk kurmak sevdasndaydlar. Aralarnda hem youn akrabalklar hem de elikiler vard. ngiltere Krall bu sevdadan erken kurtuldu. Avrupa imparatorluu yerine gzn dnya imparatorluuna dikti. Ama kapitalist sistemin zaferine dayal olarak spanya, Fransa ve Avusturya devlet rejimleri her ne kadar modern monariler olmaya doru birok reform yaasalar da, z itibariyle eski toplumlara gre ekillenmi siyasal aralard. Modern bir vergi, brokrasi ve profesyonel ordu oluturmaktan uzak idiler. Bteleri denk deildi. Srekli borlanyorlard. Kapitalist gelimenin yol at huzursuzluklar zmede yetersiz kaldlar. Kapitalistlerinin kendilerini tam desteklemeleri urada kalsn, bor ve iltizam nedeniyle aralarnda youn elikiler oluuyordu. Feodal aristokrasiyle merkezileme, monarik krallk hamlesi nedeniyle elikiler daha da youndu. Kent-kr elikisi nedeniyle de btn toplum ayaa kalkmt. syanlar bile bu monarileri nefessiz brakmaya yeterliydi. ngiltere ve Hollandann el altndan muhalifleri desteklemesi, birok devrimin patlak vermesine yol ayordu. Tabii ama ve sonular bazen ok farkl oluyordu. Tpk Byk Fransa Devriminde olduu gibi. talyada kapitalist ekonominin siyasal-toplumsal zaferini nleyen ayn gler, Fransa, spanya ve Avusturya monarileri; ngiltere ve Hollanda kent kapitalistleri tarafndan finanse edilen verimli devlet modelleri karsnda defalarca yenilgiye uramaktan kurtulamadlar. ok aka bir kez daha ekonomik biimle zor sistemleri arasndaki ilikilerin stratejik sonularn douunda belirleyici rol oynadklarn gzlemlemekteyiz. Zor, iktidar ve ekonomi arasndaki ilikilerin anlalmas asnda 16. yzyl Avrupas tam bir laboratuar ilevi grme konumundadr. Adeta tm uygarlk tarihi mezarndan uyanp kendi z yksn anlatr gibidir. unu syler gibidir: Kendini (16. yzyl Avrupas) anladn kadar, beni de anlam olursun! Zor ve ekonomi arasndaki ilikinin tarihsel-toplumsal geliiminin ksa bir zeti konuyu daha iyi akla kavuturacaktr. a- Uygarlk ncesi toplum alarnda gl adamn ilk zor rgtlenmesi sadece hayvanlar tuzaa drmedi. Kadnn duygusal emeinin (gz nurunun) rn olan aile-klan birikimine de gz koyan yine ayn rgtlenmeydi. Bu ilk ciddi zor rgtlenmesidir. El konulan, kadnn kendisi, ocuklar ve dier kan hsmlaryd; hepsinin maddi ve manevi kltr birikimleriydi; ilk ev ekonomisinin talanyd. Bu temelde proto-rahip aman, tecrbe sahibi eyh ve gl adamn zor rgtnn el ele verip, tarihin ilk ve en uzun sreli ataerkil hiyerarik (kutsal ynetim) gcn oluturduunu tm benzer aamadaki toplumlarda gzlemlemekteyiz. Snflama, kentleme ve devletleme aamasna kadar toplumsal ve ekonomik yaamda bu hiyerarinin belirleyici rol oynad aktr. b- Snf-kent-devlet oluumuyla balayan uygarlk srecindeki ekonomik biimlenmeye, rahip-kralkomutan olarak kiiselletirebileceimiz g odana devlet denilmektedir. Kurum olarak dinsiyaset-askerlik i ie gemi biimde iktidar oluturmaktadr. Bu g sisteminin en temel zellii, kendi ekonomisini devlet komnizmi biiminde rgtlemesidir. Henz Max Weber tarafndan

94

kullanldn grmeden, benim de firavun sosyalizmi dediim bir ekonomi sz konusudur. Kalnt halinde anacl ekonomi ataerkil-feodal airetsel ekonomide varln srdrmektedir. Firavun sosyalizminde insanlar yanlnkat kle olarak altrlmaktadr. Haklar, lmeyecekleri kadar birer mlek ksesi orbadr. Halen kalnts bulunan eski tapnak ve saray binalarnda binlerce kle ksesine rastlanmas bu ilikiyi dorulamaktadr. Devlet biiminde zor, ulat her alanda ekonomik anlamda ne bulursa talan etmeyi hakk olarak grmektedir. Talan, bir nevi zorun diyeti olarak dnlmektedir. Zor tanrsal ve kutsaldr. Ne yapsa haktandr ve helaldir. zellikle ana ekillenme merkezli olan Ortadou, in ve Hint uygarlklarnda siyasi styap veya kast, bir nevi altyapy ekonomi olarak deerlendirip, her tr ynetim gcn kendinde grmektedir. Pazar, rekabet henz olumad gibi, gnmzdeki anlamyla ekonomik sektr diye bir kavram da olumu deildir. Her ne kadar ticaret varsa da, bu eylem devletler aras ana ilevden biridir. Ticaret zellemi olmaktan uzaktr. Devlet tekeli ayn zamanda ticaret tekelidir. Pazar kentleri ok istisnai olarak devletlerin tampon blgelerinde ancak zaman zaman boy vermektedir. Onlar da ksa sreler iinde kent devletlerine dnrler. Bu srete ticaret kervanlarla yapld iin, gl adamn daha sonra krk haramiler, korsanlar ve ekyalarn soygunu da en az devlet soygunlar kadar geerlidir. c- Grek-Roma uygarlnda zerk kent, pazar ve ticaretin yaygn ve youn bir hal aldn grmekteyiz. Uruk ve Urun mirasn devralan Babil ve Asur despotizmi, ekonomiye belki de ilk defa ticaret acenteleri (bir nevi pazar-karum-kr kavramlarnn i ielii sz konusu) aarak uygarla yeni bir katkda bulunmulardr. Zaten ticaret kolonileri Uruk ve hatta ncesine kadar gitmektedir. Deiimin artmas ve pazarn oluumu, Asur devletinin ilk grkemli imparatorluk olarak tarih sahnesine kn hazrlar. mparatorluklar esas olarak ekonomik yaam iin duyulan gvenlik ihtiyacna cevaptr. Asurda ekonominin bel kemii ticaret olduu iin, ticaret ve karumlar, imparatorluk tarznda bir siyasi rgtlenmeyi gerektirmitir. Tarih Asur mparatorluunu en gaddar imparatorluk, despotizm rnei olarak deerlendirir ki, yine temel ticaret tekelcilii dediimiz taslak halindeki kapitalizmdir. Asur ticaret-tekel kapitalizmi styapda en gaddar imparatorluk ynetimini getirmitir. Grek-Roma siyasi erki, Asur mirasna Fenikelilerden kalma kent ticaret kolonileri mirasn da ekleyerek, daha gelikin bir siyas styapyla ekonomik altyap oluturmay baarmlardr. Deiim yaygnlam, zerk kent, pazar, ticaret ve rekabet snrl da olsa devreye girmitir. Krlar dengeleyecek kadar bir kentlemeye tank olmaktayz. Krlar artk deiim amacyla kentler iin daha ok artk-rn rtmektedirler. Dokuma, gda, maden ticareti gelimitir. zellikle yol alar inden Atlas Okyanusuna kadar rlmtr. randaki siyasi erk dou-bat ticareti nedeniyle kalc bir tccar imparatorluuna dnmektedir. Grek ve Romay hegemonya altna alacak kadar zorlamlardr. in, Hint ve Orta Asya kavimlerinin ve siyasi erklerinin batya doru istila hareketleri nnde temel benttir. Batnn da douya kar istilasnn nnde ayn bent ilevini srdrecektir. skender ve ardllar ancak ksa bir zaman diliminde (M.. 330-250) bu bendi ykp baraj kapaklarn aabileceklerdir. Greko-Roma uygarl, kapitalist ekonominin ilk rneklerine en ok rastladmz mekn da temsil eder. Kentlerin zerklik derecesi, pazarda deiim ve fiyat belirlenmesi, byk tccarlarn varl kapitalizmin eiine kadar gelindiini gsterir. Gerek krsal alann kent karsndaki gc, gerek imparatorluk rgtlenmesi (esas olarak kr ekonomisine dayanrlar) kapitalistlerin hkim toplumsal sistem haline gelmelerine engel olur. Kapitalistler azami byk tccar seviyesinde kalrlar. retime ve endstriye mdahaleleri ok snrldr. Ayrca siyasi erkin sk engellemeleriyle kar karyadrlar. Efendiye bal klelik henz gl konumunu yaamakta olup, igcnn serbest yaama ans yok denecek kadar azdr. Kadnlar cariye olarak, erkekler de tm bedenleriyle

95

kle olarak alnp satlp. Kle ekonomisinin tek belirleyici gcnn iddet olduu tartmaszdr. Sadece bir ekonomik deer olarak klelerin varl, iddet-ekonomi (art-rn gaspna dayal ekonomi) ilikisine hibir tartmaya yer vermeyecek kadar aktr. in ve Hint ilka sisteminde siyasi ve askeri kast kuruluundan kapitalist smrgecilie kadar, altndaki tm toplumu bir nevi ekonomik sektr olarak grp altrarak ynetmeyi temel grevleri ve doal haklar saymakta, daha dorusu tanrsal haklar olarak grmektedir. Ekonomi szck olarak Antika Grek-Helen dnyasna aittir. Aile yasas olarak anlamlandrlmas bir yandan kadnla balantsn dile getirirken, dier yandan geleneksel siyasi erkin konumunu da aa vurmaktadr. Onlar ekonominin stnde tpk kapitalizm anda tekellerin oynad rol siyasi tekeller olarak oynarlar. u hususu nemle belirtmeliyim ki, siyasi tekelle ekonomik tekel arasnda sk bir korelasyon (balam) olup, birbirini genel olarak gerektirirler. Atina ve Romann siyasi gc paradoksal olarak bir anlamda ok byk olduu iin kapitalizme kapaldr. Dier yandan kr karsnda ok kk olduu iin, kent kkenli bir ekonomik biime g getirememektedirler. Uygarln bu dnemi kapitalistleri tanmakla birlikte, sistemsel gelimelerine henz elvermemektedir. d- Ortaa slam uygarlnda ticaret ok arlkl bir role erimitir. Hz. Muhammed ve slam dini ekonomik adan ticaretle olduka balantldr. Bizans ve Sasani mparatorluklar arasnda skan Arap aristokrasisinin ticaret kkenli gelimesi, slamiyetin knda temel sosyal ve ekonomik etkendir. slamiyetin douundan itibaren klc esas ald bilinmektedir. Yahudiler ve Asurdan kalma Sryanilerin ticaret ve para zerindeki hkimiyeti onlarla elikilerini aka ortaya koyar. Zaten iki siyasi tekel olarak Bizans ve Sasanilere nefes aldrmamaktadr. Tarihin bu aamasnda ve kadim meknda zor ile ekonomi arasndaki ilikiyi arpc klmaktadr. Ortaa bir nevi slam adr. Ticaret iin gvenlik imparatorluk tarzn gereksindii kadar, nnn ayn nedenle engellendiinin de farkndadr. Ticari sermayenin kapitalist retim biimine dnmn srekli engellemektedir. Krsaldaki toplumsal rg, din ve ahlakn sk kontrolndedir. Kentlerde kazand snrl serbestlii siyasal gce dntrememektedir. Yaygn bir kent-pazar a olmasna ve kentler ok bymesine ramen, talyan kentlerine benzer bir konumu aacak gte deillerdir. Sorun kesinlikle teknolojik deildir; dinsel ve siyasal tekel kaynakldr. Tccarn sk sk msadereye tabi tutulmas sistemin gereidir. slamiyetin kapitalizmi dourmamas, lehinde dnlmesi gereken bir husustur. Halen kapitalizme kar en ciddi engel roln oynamas, eer olumlu tarafndan deerlendirilirse (slam mmet anlay-kavimler enternasyonalizmi, faize kartlk, yoksullara yardm vb. gibi hususlar), toplumsal zgrlk projelerine nemli bir katk sunabilir. Ama mevcut slam radikalizminin sa ve ekonomik milliyetilik ykl bir neo-slam kapitalizmini barnda tadn iyi grmek gerekir. slam uygarln kltrel olarak Avrupaya tayan, Endls Emevi nderlikli Araplar ve Berberilerdir. Ekonomik-ticari olarak aktaranlar ise talyan kent tccarlardr. Osmanllar ancak siyasi tekel anlamnda snrl lde tamlardr. Etkileri, daha ok Avrupann siyasi ve dini glerinin, Osmanllara kar baarl olabilmek iin kapitalizme daha fazla sarlmalar biiminde olmutur. Osmanllar olmasayd, belki de Avrupann dini ve siyasi tekelleri bu denli kapitalist ekonomik, siyasal ve askeri rgtlenmeye mecbur kalmazlard. Bir kez daha gcn gc dourduunu, onun da ekonomik biim araylarn hzlandrdn gryoruz. Avrupada kapitalizmin douunda Ortadounun belirleyici katks Hristiyanlkla balantldr. Bu konuyu zgrlk Sosyolojisinde genie deerlendirmeyi umduumu belirterek, Max Weberin eserini (Protestanlk Ahlak ve Kapitalizm) hatrlatmakla yetiniyorum. lave olarak Ortadounun 10. yzyla kadar Avrupann ahlakn belirlemeyi tamamlad, feodal Avrupann douunda temel

96

rol oynad (hem siyasi hem dini), Hal Savalaryla bir kez daha Ortadounun Avrupaya tand belirtilebilir. Tm bu hususlar olmazsa olmaz belirleyici zellikleridir. Bu ok ksa tarihi-toplumsal zetleme 16. yzyl deerlendirmemizle birletirildiinde, siyasal erk ve kapitalizmin douu zerindeki etkisi daha iyi anlalmaktadr. Bazen geciktirici, engelleyici, bazen de hzlandrc ve hatta dllendirici olduu rahatlkla belirtilebilir. En fazla kapitalist sistemde devlet tekeli = kapitalist tekel formlne yaklar. Hukukla yeni sistemin ilikisine birka cihetten ksaca deinmekte yarar vardr. Hukuk genelde ticaret, pazar ve kent ilikileri gelitike kendini dayatan bir kurumdur. Hukukun devreye girdii toplumlar, ahlakn and, zorun rolnn artt ve kaosa yol at, eitlik probleminin younca hissedildii toplumlardr. En byk ahlaki ve eitlie dair sorunlar kentlerde gelien snflama ve pazar etrafnda olutuu iin, devlet dzenlemesinde hukuk kanlmaz olur. Hukuk olmadan, devlet ynetimi imknsz olmasa da, son derece zorlar. Tanm olarak hukuk, devletin siyasi g eyleminin kalc, kurall ve kurumlu bir biim alm hali olarak deerlendirilebilir. Bir nevi donmu, sakin, istikrar kazanm devlettir. Devletle en ok ba olan bir kurumdur. Ticaret-devlet balants douundan kapitalistlemeye kadar hep ilerleyerek, karmaklaarak srp gelmitir. Babil toplumundan Romaya kadar hukuk diyebileceimiz kanun metinleri dzenlenmitir. Arlkl olarak mal ve can kayplarn dzenlemektedir. Hukuk hem siyasetin sorunlarn hafifletmeye, bazen de tersine oaltmaya hizmet eder. Grevi, sanldnn aksine, her vatandana eit yaklamndan ziyade, fiili eitsizlikleri merulatrp kabul edilebilir seviyede kesinletirme ve dokunulmaz klmadr. zcesi, hukuku siyasal erk tekelinin kalc dzenlenmesi olarak tanmlamak geree daha yakn bir yorumdur. Ahlakla ilikisi daha ok nem tar. Ahlak bir toplumun imentosu gibidir. Ahlak olmayan hibir toplum yoktur. Ahlak insan toplumunun ilk rgtlenme ilkesidir. Esas ilevi, analitik zek ile duygusal zeknn toplumun iyilii iin nasl dzenlenecei, nasl ilke ve tutumlar haline getirilecei ile ilgilidir. Tm topluma eit dzeyde, ama farkllklarn roln, hakkn da gzeterek davranr. Balangta toplumun kolektif vicdann temsil eder. Hiyerari ve siyasi erkin devlet olarak kurumlamas, ahlaki topluma ilk darbeyi indirir. Snf blnmesi ahlaki blnmenin de temelini hazrlar. Ahlaki problem byle balar. Siyasi elit bu problemi hukukla zmeye alrken, rahipler dinselletirerek yant bulmaya alrlar. Hem hukuk hem de din bu adan ahlak kaynak olarak alr. Nasl ki siyasetin, siyasi gcn kalc, kurall ve kurumlu mekanizmalar hukuku tekil ediyorsa, din inaclar da ayn ilevi ahlak kaynakl kalc, kurall ve kurumlu baka bir inayla, yani dinle ahlaki krizi zmek isterler. Aralarndaki fark, hukukun yaptrm gcnn olmas, dinin ise bu niteliinin olmayp vicdan ve tanr korkusunu esas almasdr. Ahlak insann seim kabiliyetiyle ilgi olduundan tr zgrlkle yakndan balantldr. Ahlak, zgrl gerektirir. Bir toplum esas olarak ahlak ile zgrln belli eder. Dolaysyla zgrl olmayann ahlak da olmaz. Bir toplumu kertmenin en etkili yolu, ahlakyla balantsn kopartmaktr. Dinin etkisinin zayflatlmas ahlak kadar kntye yol amaz. Onun boluunu bir nevi din haline gelmi eitler ideolojiler ve politik felsefeler, ekonomik yaantlar doldurabilir. Ahlakn brakt boluu ise, ancak mahkmiyet ve zgrlk yoksunluu doldurabilir. Ahlakn teorisi olarak etik veya ahlakiyat, temel felsefi problem olarak varl, giderek daha yakc hale gelmi ahlak incelemek ve yeniden esas rolne kavuturmakla grevlidir. levini doru ortaya koymak kadar, temel yaam ilkesi haline gelene dek nemini yitirmeyen bir sorun olarak toplumdaki yerini koruyacaktr. Siyasi iktidarla balantl olarak hukuk ve ahlaka ilikin bu ksa tanmlamalar, kapitalist ekonominin douu sz konusu olduunda byk nem tarlar. Din ve ahlak, hatta feodal hukuk

97

andrlp yer yer krlmadka, kapitalist ekonominin toplumda tutunmas zordur. Burada eski st snf din ve ahlakn savunduumuz anlalmasn. leri srdmz, byk dinlerin ve byk ahlaki reti ve trelerin kapitalizm gibi bir sistemi, rejimi kendi ilkeleriyle badar bulmalarnn ok zor olmasdr. Siyasi g bile bu konularda snrl bir etkiye sahiptir. Din ve ahlakn ykm siyasi erkin de sonunu getirir. 16. yzylda reformasyon, hukuk ve ahlak felsefesine ilikin bu tartmalar ak ki kapitalizmin douuyla ilgilidir. Siyasi atmalarn, gcn konumunun tanmn zce yaptmz iin tekrarlamakdan kanacam. Protestan reformasyonu ve beraberinde yol at byk tartma ve savalarn sonular, Yenia Avrupasnn kaderini belirleyen en temel etmenlerin banda gelmektedir. Max Weber Protestan ahlaknn roln deerlendirirken, bence en nemli noktay ihmal etmitir. Protestanlk kapitalizmin douunu kolaylatrmtr. Ama genelde dine ve ahlaka, zelde de Katoliklie byk darbe vurmutur. Kapitalizmin btn gnahlarndan Protestanlk da az sorumlu deildir. Dini ve Katoliklii savunma anlamnda belirtmiyorum; toplumu daha savunmasz braktn idea ediyorum. Protestanlk nerede gelimise, oralarda kapitalizm srama yapmtr. Bir nevi kapitalizmin Truva At roln oynamtr. Protestan reformasyonunun yol at olumsuzluklara ve yaratt yeni Leviathana kar an baz dnrleri ilk ciddi uyarlar yaparlar. Bunlardan Nietzscheyi kapitalist moderniteye kar tutum alan ilk nc olarak deerlendirmek daha gereki olacaktr. Bu dnrler anti-kapitalist zgr toplum ve zgr birey araylar olarak nemlerini gnmzde de srdrmektedirler. Hukuk tartmalarnda ba eken Hobbes ve Grotius, yeni Leviathana (kapitalist devlet) yol amak iin hukuku yeniden teorikletirmilerdir. Btn iddet tekelini devletin eline vermek, toplumu silahszlandrmaktr. Sonu, tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak lde artan merkezi ulus-devlet gcnn faizme kadar trmanmasdr. Egemenliin blnmezlik kural, devlet dndaki tm toplumsal gleri erksiz brakmann teorisidir. Kapitalist canavara kar toplumu tarihte ei grlmemi biimde z savunma aralarndan yoksun klmadr. Bu iki dnrn, zcesi insan insann kurdu olarak ilan edip, bununla birlikte monarkn tekelci g konumunu mutulamalar, tm cephelerden kapitalist tekelin nn ama ilevini grmtr. Tekrarlarsak, siyasal tekel = ekonomik tekeldir. Machiavelli, hibir rtye snma gerei duymadan, siyasi baar iin gerektiinde hibir ahlaki kurala bal kalnmamasna cevaz veren dier nemli bir 16. yzyl dnrdr. Faizme varacak ilkeyi yzyllarca nce dile getirmi oluyor. Yanl anlalmamas asndan, tm reformasyon abasn suladm, eletirdiim idea edilmemelidir. Dinin reformasyonunun yalnz birka defa deil, ska yaplmas gereini savunuyorum. Yllardr zellikle Hristiyan reformasyonundan daha derin ve srekli bir slami reformasyon hareketine ihtiya olduunu sylyorum. Ak ki, bu aba kapasite ve kiilik gerektirir. Ama Ortadou despotizmini amak asndan zorunlu bir grevdir. Ayr bir cilt olarak dndm Ortadou Demokratik Konfederasyonu almamda bu ve benzeri birok alan tartmaya alacam. Rnesans ve Aydnlanma hareketlerini amak bu satrlarn fazla ilgilendii bir grev deildir. nk bunlar farkl yzyllarn hareketleridir. Ayrca kapitalizmle ilikilendirilseler bile, bu iliki ancak dolayl olabilir. Yine genelleme yapmak doru olmaz. lerinde kapitalizme yol amak kadar, yolu kapamak isteyenler de vardr. Kapitalist unsurlarn muhaliflerini para gc ile asimile etmeleri anlalr bir husustur. Tpk iktidarn balamak istemesi gibi. Ama yaklmay gze alacak kadar byk zgrlk filozoflar, reformatrler (Bruno, Erasmus), topyaclar, komncler olarak

98

da bu dnemler tm insanln hizmetindedir. Bir kez daha tekrarlamalym ki, Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma anda tm uygarlklar ayaa kalktlar. Yeniden dirildiler. Kendilerini dillendirip resimlediler, melodiletirdiler; tanrlatlar, kullatlar; savatlar, bartlar; yendiler, yenildiler. Ama sonuta yzyllardr toplumun yarklarnda, marjinal kelerinde pusuya yatan kapitalistik eler, bu maher yzyllarnn karmaasnda en hazrlkl rgt ve maddi g sahipleri olarak, ortam iddet, para ve zihniyet almalaryla istismar ve asimile ederek, gerektiinde zorla egemenliine alarak kapitalist sistemi zaferle talandrmlardr. Gnmze kadar da bu zafer yryn srdrmektedirler.

99

Toplumun mekn sorunu irdelenmeye deer bir konudur. nsan toplumunun hangi corafya ile balantl olup gelitiini anlamaya alr. Konu genitir. Toplumun mekn sorunu irdelenmeye deer bir konudur. nsan toplumunun hangi corafya ile balantl olup gelitiini anlamaya alr. Konu genitir. Gne sisteminin olumasndan balatlabilir. Hatta bunun tesinde, gnein etrafnda nc halka olan Dnya gezegeninin oluum evreleri; atmosfer tabakalar, deniz, okyanus, akarsu ve yamur oluumlar, kaya tabakalarnn ortaya kmalar, toprak tabakas, okyanuslarda canl ortam ve ilk canl hcreleri, yosunla balayan bitkiler alemi, yine ilk bakterilerle balayan hayvanlar alemi, hayvan-bitki ilikisi, genel anlamda bitki ve hayvanlar aleminin evrimi, ilk insan atalar varsaylan primatlarla balayan evrim zincirinin hangi halkasnda insan trnn biimlendii gibi ok uzun bir soru ve cevaplar listesi corafyann konusuna dahil edilebilir. Kaln izgilerle ve spiral halkalar halinde insan-corafya ilikisinde sk bir ilintililik olduu aktr. rnein atmosfer, bitki, hayvanlar, toprak ve tatl su kaynaklar bir gn kesilse, insan tr diye bir ey kalmaz. Hatta sanki muazzam bir zek eseriymi gibi, bu ortamlarn ani bir bozulmalar bile insan yaamnn sonunu getirebilir. Dolaysyla genel anlamda insan-corafya ilikilerini daimi olarak gz nnde bulundurmay gerektirir. Bunsuz toplumbilimi incelenemez, aratrlamaz. Hlbuki son dnemlere gelinceye kadar sanki bu ilikinin sz konusu edilmesi gerekmezmi gibi bilim, felsefe ve din yaplm, binlerce eser yazlmtr. Tuhaftr, en ok gerek d saydmz mitolojiler, corafya-insan ilikisi diyebileceimiz konularla daha ok ilgilenmilerdir. Bu, analitik zeknn duygusal zekdan kopuunun bir sonucu olsa gerekir. nsan topluluklarnn ilk klan dzeyinin uzun sre aamasnda meknn, yani corafi koullarn etkisi daha belirgindir. Drdnc buzul dneminin sonuna kadar klan toplumunun srama yapamamasn i evrimin yetersiz kalmasndan ziyade, corafi ortamn elverisiz olmasna balamak daha doru bir yorumdur. Yaad varsaylan birka milyon yl i evrimlemeler iin yeterli bir sredir. Demek ki d ortam gelimeye ans tanmyordu. Drdnc buzul dneminin sonunda (M.. 20000lerden gnmze doru) bugnlere ana hatlaryla benzeyen bir corafi ortamn olutuunda corafyaclar hemfikirdir. nsan tr bu dneme kadar (galiba Amerika ve Okyanus Adalarnn byk ksm dnda) Asya, Avrupa ve Afrika diye ok sonralar adlandrlan corafyada birok aamadan getikten sonra, drdnc buzul dneminin sonunda Homo Sapiens (Dnen insan) trnn etkinliinde yeni dneme giri yapmtr. M.. 20000den sonra kltr grubunun belirginlik kazandn gzlemekteyiz. Mukayeseli antropolojik ve arkeolojik olarak. Birinci grup, daha ok Afrika ktasndan srekli kopmalarn son dalgas olan siyaha yakn Semitiklerdir. Bunlar Kuzey Afrika, Arabistan ve yer yer Zagros-Toros da sistemlerinin eteklerine kadar yaylma istidad gstermilerdir. Uygarlk aamasna kadar ok youn, sonrasnda da g bulduklar oranda. kinci grup Sibirya eteklerinden kopup Bering Boaz zerinden Amerika ktasna, dier ana kolu Byk Okyanusun bat kylarna, adalarna ve i kara olarak Orta Asya ve yer yer Dou Avrupaya (Fin-Uygur) kadar yaylma olana bulmulardr. Sar ve Kzlderililer olarak da adlandrlrlar. En byk grubu bugnk in, Japonlar ve Trkler oluturur. Arada kalan daha elverili ve geni alanda Hint-Avrupa grubu dediimiz beyaz tr yer

100

alr. Uygarl ve daha nceki n aama olan neolitik tarm an balatan esas grup bunlardr. Daha gecikmeli olarak, kuzey ve gney tr olan sar ve siyahlar neolitie ve uygarla gemilerse de, yorumum, bu geileri ortada yer alan beyazlarn etkisi olmadan ok zordur. Hint-Avrupa grubunda neolitii ve daha sonraki aamas olarak uygarl balatan mekn olarak Zagros-Toros eteklerinin gei iin en elverili koullar sunduu, tm nde gelen antropolog, arkeolog, jeolog ve biyologlarn ortak grdr. Esas belirleyici olarak hayvan ve bitki rts, yamur ve akarsu durumu, iklimi ve jeolojisiyle birlikte Afrika, Asya ve Avrupa arasnda temel gei ve ana konaklama mekn olarak, buras ideal bir konum arz etmektedir. Hint-Avrupa grubunun nc ekirdei olarak, tarihte uygarl ilk balatanlarca (muhtemelen Smerler tepe ve tarladaki bitki kltrn artran Aryan -gnmzde ran- kelimesini ilk kullanan kltr olmutur) Aryen grup olarak tabir edilenler, bu meknn neolitik-tarm ve daha sonra kent-devlet-uygarlk an balatp dnyaya yaylmasnda baat rol oynamlardr. Savunmamn birinci kitab bu konuya ayrldndan tekrarlamayacam. Esas konumuz olan husus, kapitalist ekonominin tarihte ad bile pek okunmayan bugnk Hollanda ve ngiltere adasnda nasl olup da zafere ulat konusunda bu corafyann roln aratrmaktr. Gnmz sosyal bilimcileri corafyann roln daha ok jeopolitika, jeostrateji adlar altnda daraltarak ve esas zn gz ard ederek yorumlamaya alrlar. Hlbuki tarihi-toplumsallkla corafya arasndaki iliki, daha temel ve ncelikli ele alnmay gerektirir. Dallarla deil, kklerle uramak herhalde daha anlamldr. Genelde alarn ve uygarlklarn corafi incelenmesi anlaml bir antropoloji ve tarih bilgisi iin arttr. Meknsz tarih olmaz. Zaten evrenin zaman-mekn ikilemi en temel boyutlar olarak hep dikkatlerdedir. Birbirlerine etkileri, hatta dnme, birleme yetenekleri bilimlerce srekli tartlmakta, deerlendirilmektedir. Gl ve kurnaz adam ykmze yeniden dnelim. Geerken u noktaya da dikkat ekmeliyim ki, yk ve bilgi-bilim arasnda ilikinin gereine inanrm. yksz bilimin tam anlam kazanacana kani deilim. O adan kurnaz ve gl adam yks, sosyal bilimlerde ke ta yaplmas gereken kavramlardan biridir. Birok toplumsal ilikiyi daha iyi yorumlayabilmemiz iin gerekmektedir. Kald ki, saylamayacak kadar ok olay ve ilikinin olduu alanlarda, ykleme bilime en deerli katk aracn sunar. Pozitivizm denen dinsellik, olguculuk ad altnda bu denli saylmas ve tespit edilmesi olanaksz olay ve ilikileri tespit edemeyeceine gre, geriye ykleme benzeri din, ahlak ve dier sanat trlerine bavurarak bilimi gelitirmek daha doru yol olsa gerekir. Kurnaz ve gl adam egemen erkee geile balayp, gnmzn sper g odaklarnda slenenlere kadar uzun, labirentli, bol komplolu bir yol izler. Bu adam veya adamlarn meknlarn, zaman zaman ak, bazen gizli saklandklar yerleri aratrmak nemlidir. Onlar daimi stratejik bir g olarak srekli toplumsal hamleler (ekonomik, siyasi, askeri), taktikler iinde tasarlamak bilgilerine bizi daha da yaklatrr. Gl ve kurnaz adam kadnn ev ekonomisine bir hrsz gibi girdi. Talanla yetinmedi. Daha da vahimi, kadn daimi tecavz altnda tutarak, kutsal aile ocan krk haramiler yatana dntrd. Ne yaptn bilen bir hainin ruh halini hibir zaman terk etmedi. lk sermaye birikimlerinin tohumlar bu iki meknda atld. Birincisi, ev ekonomisinin yaknlarndan bizzat evi igal etme; ikincisi, devletin resmi, merulam tekeline kar zel tekel halinde krk haramilerin s merkezlerinde veya yaknlarnda mekn tutma. Toplumun ve devletin gzetiminden ekindii iin, erkenden hileli ve maskeli yzle meknlar arasnda gezindi. Pusuda yatt. Frsat bulduunda aslan kesilerek avnn zerine atlad. Bazen tilki kurnazlyla avn yakalad. Bukalemun gibi her ortama renk vermekten geri kalmad. Marjinal noktalarda ticaret uzman kesildi. Uygarlklarn

101

eriemedii kent ve krsal alan onun sk gzetimindedir. Toplumun yarld noktalara yerlemede ustadr. Denge roln oynayarak iki taraf da soymasn bilir. Ksa ticaretten az, uzun yol ticaretlerinden ise azami kazanmann ok iyi farkndadr. Krl alanlar adeta burnuyla koku alrcasna tanmas ve ynelmesi, mesleinin temel kurallarndandr. Eylemini bu yollarn stratejik korsanl olarak deerlendirmek reticidir. Sermayenin yurdu yoktur denilirken, bu gereklik dile getirilmek istenir. Denilebilir ki, madem kent-pazar-ticaret kapitalistin n artlar iken, neden bu meknlarda zaferini erkenden ilan etmedi? Bu noktada nemle belirtmeliyim ki, kapitalizmin sistem olarak gelimi bilim ve teknolojiyle direkt bir ilikisi yoktur. Amsterdam kentine bal olarak baarl bir dou yapt gibi, Uruk sitesinde de dou yapabilirdi. Tm sisteme oynama yerine, bir ibirliki tccar veya tezghtar ba, iftlik sahibi gibi kalmak daha ok iine gelebilir. Fakat esas neden rahip, siyaset ve askeri tekelin ona hkimiyet kurabilecek bir yer vermemesi olabilir. Denenmi ve meruiyet kazanm bu g odaklar, drdnc bir oda fazla ve belki de yapsndan tr varolularna kar bir tehlike olarak grm olabilirler. Gl ve kurnaz adamn drdnc bir tekel olarak sisteme oynamay yer yer denediini gryoruz. Ama hep yeniliyor. Sanyorum birok kentin beklenmedik corafyalarda bir enkaza dnmesi bu tr gelimelerle mmkndr. Hem ilk hem ortaalarda ok zengin tccar kentlerinin aniden tarihten silinecek kadar bir viraneye evrilmeleri, drdnc tekelin (ilkel kapitalizmin) siyasi ve askeri direniiyle balantl olabilir. Hindistan-Pakistan corafyasnda Harappa kentinin (ok gelimi, yazy bile kullanan, mimarisi dzgn, olduka zengin bir kent; M.. 2500) ok erkenden silinmesi, komu corafyadaki rahip-siyaset-asker lsnn tekeli karsndaki rekabeti ve bakaldrs nedeniyle olabilir. nceleri Smer kkenli bir uygarln ticaret kolonisiyken, bamszlk peine dp bakaldrma ihtimali gl bir olaslktr. Kazansayd, belki de rakiplerine benzer artlar olmad iin, ilk Amsterdam gibi bir sistem (ilk kapitalist deneyim) kurmaya yeltenebilirdi. Daha arpc bir rnek Kartacann yksdr. Fenikelilerin Akdenizin en u noktalarnda M.. 8. yzylda ina ettikleri bu kent, tamamen ticari arlkl bir kentti. Adeta Bat Akdenizi ve Kuzey Afrikay temsil eden ve hinterland gibi kullanabilen konumdayd. ok gelitii akt, fakat koullar gerei imparatorluk oluturmama gibi bir zaaf vard. Oluturmak isteyenlere de engel oluyordu. Romayla elikisi bu nedenle olsa gerekir. Romann talyan yarmadas nedeniyle kent devletini ama ve geni alanlar zerinde cumhuriyet veya imparatorluk kurma yetenei vard. Kartacann kurtuluu iin tek art, spanya ve Fransz mparatorluu karsndaki Amsterdamn yaptn yapmakt. Yani kentin gelikin ticari tekel karakterini kapitalistik bir devlet aygtyla giderek genileyen bir corafya zerinde (rnein Kuzey Afrikann tm veya Emevi slalesinin spanyada kurduu gibi spanyada bir devlet tekeli kurmak) birletirmek, takviye etmekti. Bunun dnda Roma Cumhuriyetinden kurtulu ans yoktu. Romann da Kartacay yenmekten baka ans yoktu. nk yan banda sonunu getirebilecek bir alternatif olabilirdi. Kba-ABD ilikisini nasl da artryor! Halen nl bir deyim olarak sylenir: Romal senatrlerin her toplant alnda ayaa frlayp ilk syledikleri sz, u Kartaca ii ne olacak? olmutur. Romann benzer bir kurban da imparatorluun ilk k krizlerini yaad M.S. 3. yzyln ikinci yarsnda Suriyenin dousundaki nl Palmyra kentinin bana gelenlerdir. Suriyedeyken sk sk ziyaret ettiim bu ehrin kalntsn bylenerek seyrettim. lde yer altndan kan bir su etrafndaki hurma ormannn kenarnda kalesi, surlar, agoras, tapna (nl Delf Tapna), senato binas, vadi mezarlar, uzun arlar, ok sayda saraylaryla muhteem bir kenttir. Ta

102

oymaclnn tam bir harikas olma vasflarna sahiptir. nsan huu ve dehet iinde brakan bir kenttir. nemi dou-bat, kuzey-gney ticaret ann merkezinde yer almasndan; Roma ve ran-Sasani mparatorluu arasndaki tampon kent-devleti rolnden ileri gelmektedir. Uzun yzyllar ticaret tekelleri zerinde bydke byyor, zenginletike zenginleiyor. Dnemin Amsterdamna veya gnmzn Newyorkuna benzetmek bana gre az bile gelir. Evrensellik asndan! Roma mparatorluu, tpk Kartaca gibi bu rnekten de ok rahatszdr. Tarih kentin son dneminde (M. S. 270ler) Romaya bal bir nevi krallk statsnde slaleye dayal bir g erki olmayla yetinmediini, bizzat Romaya alternatif olmaya soyunduunu gstermektedir. Kartacann baaramadn Palmyra baarabilecek mi? Sorun budur ve tehlikeli bir potansiyel arz ettii aktr. Roma mparatoru Aureliusun uzun atmalardan sonra zaptettiinde, kenti dnemin gl kraliesi Zennubeye olduu gibi brakmak istedii sylenir. Kendine baladktan sonra baml bir eyalet olarak Zennubeye brakr. Dnerken yar yolda kentin tekrar bakaldrdn ve bamszlk peinde kotuunu duyduunda, byk bir hmla kentin zerine yrr. Bir daha kendine gelmemek zere, sadece harabesini geride brakarak Romaya dner. Yannda Sasanilere kaarken Frat kylarnda yakalanm Zennubeyle birlikte. Btn zenginliiyle Zennubenin bir esir gibi Roma halkna tehir edildii tarihin dier bir szdr. Romann kadn dili beni hep etkilemitir. Zenubbe yksn anladktan sonra, bunun srrn yakalam gibiyim. Roma sadece btn yollarn baland kent deil, btn yetenekli g sahibi kral ve kralielerin de tand bir kenttir. Tabii bama gelenin (yar komik-yar trajik Roma km) Romann bu tarihiyle yakndan balants olsa gerek. Spartaks, Saint Paul ve Brunoyu iyi zmsemi olsaydm, daha dikkatli olacam akt. Bir de Gramsciyi iyi okumam gerekliydi. Ah Sosyalistler! Palmyrann da kurtuluu iin tek yol, Amsterdam veya London yoluydu. Direndi, fakat baaramad. Antikan Atinasn da rneklemek retici olabilir. Deniz ticaretinin rn olan bu kent (M.. 500-350), dneminde uygarln yldz gibiydi. lkel kapitalizmin en ok gelitii bir kent olduunu tespit etmek mmkndr. Byk ve zel (devlet deil) ticaret tekelleri, yzlerce mil ve kilometreler tesinden iler halleder. Zenginlikler Atinaya akyor. Dou Akdenizden Marsilyaya, Kuzey Afrikadan Makedonyaya, tm Anadolu Karadeniz ticaret alaryla Atinaya artk-rn ve para aktmaktadr. Felsefeyi yaratm, zanaat fabrikann eiine gelmitir; gemi yapm sanat zirvede, para devrededir. Her tarafta kolonileri vardr. Atinaya her yandan zenginler, para sahipleri geliyor. lk defa kozmopolit nitelii kazanyor. ahsi yorumum, tek eksii olarak yarmada iindeki birlii salayamamasnn kapitalist zaferin nndeki tek engel olmasdr. gc sorunu da yoktu. Pazarda kleler sudan ucuzdu. Gelinen aamada Atina ya kleliin eski yapsn ap, yarmada lsnde bir ulusal devlet olarak k yaparak erkenden bir Hollanda olacakt, ya da rakipleri tarafndan yenilip nemsiz bir konumda braklacakt. Kara gc olarak Isparta Krall ve deniz tesinden gelen Pers mparatorluu bu kenti yzyldan fazla srekli dvdler. Ama o demokrasisiyle kendini hep ayakta tutmaya alt. Makedon krallar baba Filip ve oul skenderin penesi Atinay stratejik bir yenilgiye soktu. M.. 300lerden sonra ykselen Roma ve Anadolu Helenistik krallklar karsnda pek hamle yapacak ans kalmamt. Proto-kapitalizmin ortaa slam uygarlndaki rnekleriyle Hint yarmadas aznda kurulan rneklerini sunmak kaba bir tekrar olur. Bu dnemin en arpc rnekleri talyan yarmadasndaki nl kapitalist kentlerdir. Venedik, Cenova ve Floransann, eski tarz imparatorluk sevdasnda olan spanya, Fransa ve Avusturya kaynakl olanlar tarafndan yarmadann btnlnde olduu gibi

103

her kentin stndeki egemenlikleri de krlp ellerinden alnnca, daha erken bir Amsterdam ve London olma ansn kaybettiler. talyan kentleri modern kapitalizm iin gerekli her eyi yaratmlard. Sermaye birikimi, banka, irket, kredi, finans aralar olarak senetler, uzak ve yakn ticaret, manifaktr, zanaatkr ve sanatkrlarn her eidi, dnemin tm endstri mamulleri, cumhuriyet ve imparatorluk deneyimleri, din ve her tr mezhepleriyle talya yarmadas, 1300-1600 dneminde daha sonra doacak Avrupann laboratuar ve prototipidir. Ayrca Rnesansn yurdudur. Bu phesiz dier Doulu corafyayla nc ilikileri ve tarihi mirasyla balantldr. Bu dnemin talyas demek, slamn Ortadousu, in, Hint ve hatta yeni ykselen Rusya demektir. Bu corafyann birikimleri Venedik, Floransa ve Cenova bata olmak zere, kent ticaret tekelleri tarafndan doymak bilmez bir itahla yarmadaya tanmlard. Daha da nemlisi, tarihinde ilk defa tm Avrupa apnda talyan kentlerinin nclnde gelien kentleme hareketleri, sermaye birikimi iin muazzam bir hinterland oluturuyordu. Her Avrupa kentinde bir talyan tccar parman grmek mmknd. Zaten Katolik Kilisesi oktandr uygarlk zeminini demiti. Rnesans nclk iin son kesin sz oluyordu. talyann ngiltere ve Hollanda olamamasnn tek nedeni corafyasyd. Paradoksal olarak ayn corafya kent kapitalizminde nc klyor, yarmada apnda zaferin eiine getiriyor, ama nihai zafer admn atamyordu. Attnda bana gelmedik bela kalmyordu. Nedeni ok aktr. Eer talya erken dnemin ngilteresi olsayd, kendini igal etmek isteyen spanya, Fransa ve Avusturyann talarn balarna ykp, tpk Romann imparatorluk k gibi ikinci bir dnya emperyali olabilecekti. Ama kapitalist sosyoekonomik temel zerinde. Ta sahiplerinin talyan kentlerinin bana meleri son derece anlalrdr. talyan kentlerinin yeni sosyoekonomik temel zerinde birlii imparatorluklarn sonu olacak, nce Avrupada ve sonra da tm dnya zerinde bir yaylma dnemi kanlmaz hale gelecekti. Bunun iin bata sermaye olmak zere ellerinde her ey vard. Baarszlk gerekten byk anszlk ve yz yllk bir ulusal gerilik anlamna geldi. Bence ikinci Roma olamama corafi nedenlerle kl pay karld. Birinci Roma da kuzeyden uzun yryten sonra saldran Hannibalden kl pay kurtulmutu. Bu sefer kuzeyden saldranlar, bir deil krk Hannibale bedel glerdi. Dolaysyla ans yoktu. Bunun iin tek yol, Arap slamnn tm Ortadouda yayld gibi bir kl dini olacakt. Romadaki Hristiyanlk yerine slam olsayd veya Katolik Hristiyanlk dini ve siyasi yaylmay birlikte ve klla yrtseydi, dnya tarihinin seyri bambaka olurdu. nsan unu sormadan edemiyor: Hristiyanlk olmasayd, Romann sonu nasl olurdu ve nelere yol aard? Daha ilginci, Fatih Sultan Mehmet, Papann davet ettii gibi bir nevi kll Hristiyan olmay kabul etseydi, sonular nasl olurdu? Tarih speklasyon alan deildir. Ama her zaman birok alternatifi de beraberinde tad inkr edilemez bir gerekliktir. talyan kentlerinin baaramadn 16. yzyln sonlarnda Amsterdam ve Londra baard. Nedenleri ve sonular tarihiler tarafndan en ok aratrlan ve tez konusu olan alandr. Olduka da aydnlatlmtr. Nedenlerini ksaca sralarsak: 1- Tm eski uygarlk alanlarnn Atlas Okyanusuna en ge ve en zayf ulatklar Kuzeybat Avrupann ucunda yer almaktadrlar. 2- Avrupann byk gc Fransa, Avusturya ve spanya Krallklar kendi aralarnda Avrupa zerinde egemenlik sava yrtmektedirler. 3- talyan kentleri kadar tehlikeli grlmeyip zerlerine birleik ve yeterli gle gelinmemektedir.

104

4- Reformasyonun Kuzey Avrupadaki yaylmasnda nclk yapmaktadrlar. 5- Atlas Okyanusu kylarnda olmalar uzak ve yakn ticarette byk avantaj salamaktadr. 6- talyan kentlerinin btn maddi ve manevi kltrlerini transfer etmilerdir. 7- Feodalizmin hem maddi hem manevi kltr bakmndan zayf olduu alanlarn banda gelmektedirler. 8- Ulam, tarm ve endstrinin kapitalistlemesini engelleyecek gl bir feodalizm olumad gibi, uygarlama birok blgede belki de ilk defa kapitalistik nitelikte gelimektedir. Saysn daha da arttrabileceimiz bu nedensel etkiler corafik konumla yakndan balantldr. Jeostrateji ve jeopolitika gerekten en elverili konum arz etmektedir. Toplumsal koullarla bu konum birleince baar mmkn klnmtr. Avrupa ve Asya, hatta Afrika birleik ktadr. Afrikann son buzul dnemine kadar insanlk serveninde nc konumda olduu antropolojinin nemli tespitlerindendir. nc corafya daha sonra Zagros-Toroslarn ok ekici mmbit eteklerinde neolitik devrim olarak el deitirdi. M.. 15000lerden M.. 4000lere kadar bu da etekleri daha sonra uygarlk olacak sre iin ne gerekiyorsa hepsini retti: Maddi ve manevi kltr olarak. Neolitik devrime tarihin en byk devrimi demek yerinde bir tespittir. Dicle ve Frat sular bu dalardan ve eteklerinden sadece en verimli topraklar Hali deltasna ymadlar; ilk gemiler ve gemicilik zanaatyla kendilerini ve tm kltrel deerlerini de tadlar. Eridu ve Uruk kentleri ilk uygarlk servenine baladnda, aslnda bu kahrl yolculuun deerlerini sentezletirmilerdi. Byme kutsal rmaklar kenarnda ve okyanusa dkld aza kadar bir nehir ak gibi devam ediyordu. Kesintisiz ve byyerek. Uruk sradan bir insanlk kltr deildir. Yeni bir mucizenin balangcdr. Uruk Tanras nannann sesi halen tm destanlarn, iir ve trklerin ana kaynadr. Bu ses bu muhteem kltrn sesidir. irkin erkein henz lekelemedii kadnn sesidir ayn zamanda. Uruk kltr kendi corafyasnda iek at. Pe pee kentler gibi artt. Bir kent kua olutu. Gl ve kurnaz adam bu sefer asl birikim kaynan kentin artan ticari olanaklarnda grd. Da eteklerine kadar tersinden bir kltrel ak balad. Neolitik corafyann kent tarafndan yutulmaya baland balang srecidir. Giderek kslan nnanann sesi, etkisizleen kadnn sesidir. Kurnaz ve gl adamn artk sesi de grd. Smer dilinin n taklar kadn cinsi karakterindedir. Bu husus dilin oluumunda kadnn roln gsterir. Gce dayal uygarln corafi servenini burada ama gerei yoktur. Fakat yazlsa iyi olur. Ama bir ana nehir gibi aktn ve binlerce kilometrelik ky ve engebeli araziyi aarak, en son Amsterdam ve London kylarnda yeni bir kltr arkada brakarak Atlas Okyanusuna dkldn simgesel olarak belirtmekle yetinelim. Tm alardan ve corafyalarndan alnan maddi ve manevi kltrn en son bu iki kentin nclnde modern kapitalist ekonomiyi ve ulusu tarih sahnesine kard aktr. Ayn blgeler neolitik kltr de en ge alan blgeler konumundaydlar. Corafyayla kltr arasnda u tr bir ilikiyi hep gryoruz: Eski kltrn kkl olduu alanda, yeni bir kltrn oluumu ok zordur. Eski kltr yeniyi kolay kolay kabul etmiyor. Kendini savunuyor ki, bu da anlalr bir husustur. Ortadouda eski uygarlk kltrnn yeterince igal etmedii tek alan Arabistan yarmadasnn i blgeleriydi. Bu corafi boluk slamn sosyal corafyasn oluturdu. Bu corafya olmasayd slam da olmazd.

105

Kuzey Avrupa ve iki u lke (lke kavram ulusal snr anlamnda bu dnemde yeni yeni ortaya kmaktadr), ngiltere ve Hollanda eski uygarlklar asndan bo denecek kadar bakir topraklardr. Eer yeni bir tohum atlrsa en iyi yeerebilecek alan olmalar bu zellikleri nedeniyledir. Derinlie kk salma ve kalc olma ans yksektir. Kapitalist ekonominin bu tohumu atlm ve iyi tutmutur. Uruk kltrnn bir kydan dier bir kyya tanan son mirasdr. Bu mirasn tayclar hep tccar olmutur. Denilir ki, tccarlar krn bol redii alanlar iyi sezen insanlardr. G odaklarnn ufkunda yer almayan bir nevi marjinal blge konumlar ve uzun yol avantajlarnn ansn olumlu ynde tecelli etmesine yol atn nemle belirtiyorum. talyan kentlerinin tm kapitalistik bulgularna ve spanya-Portekiz armadasnn kefettii corafi yollara korsanvari konarak nclk ansn pekitirdiler. Yaplan, kendi dillerine bir asimile ilemiydi. Avrupann byk gler aras i sava dtan gelecek tehlikeyi nlerken, ite yeni ekonominin kesin verimlilii (ucuz igc ve hammadde), 16. yzyln sonlarnda bu corafyadaki douu baarl ve kalc klmaya yeterliydi. Aralarnda sadece baz biimsel farklar bulunan bu iki g, kurduklar ittifakla yeni ekonomiyi dnya apnda temsil etme konumuna getiler. Ekonominin yenilii devletin de kendini yenilemesine, verimli ve baarl devlet biimine doru evrilmesine yol at. Ekonomik stnlk askeri ve siyasi stnle katkda bulundu. Tccar tekelleri ilk defa devlet tekelleriyle ortaklk (Bat ve Dou Hint Kumpanyalar) kurarak yar resmi gce eritiler. Hep ularda ve dehlizlerde gizlenen, tutunan uygarlk gasplar, ilk defa meruiyetleri tartlmaz efendiler haline geldiler. Eskinin tm aristokrat yaftalarn kral ve kralielerinin eliyle stlerine taktlar. Nasl zamannda Uruk aslannn Glgamein nnde duracak gc yok idiyse, en son miraslar Amsterdam ve Londra (aslan demeyelim) yrtclarnn karsnda duracak g kalmam gibidir. Kalsa da, tpk Glgamein aslan boynunda tutup bomas gibi bomalar zor deildir. Tanra nannann ilk zorba ve kurnaz erkek tanrs (tanrlatrlm egemen erkek), Eridu kentinin koruyucusu Enkinin elinden kadn icad 99 sanat trnn eserlerini kurtarmaya alrken yapt sava dile getiren destan, aslnda ilk ve en etkili destandr. Mirass saylan ngiltere ve Hollanda kralielerinin ise, sanki zorba ve kurnaz erkein btn irkinliklerinin kadnda yanstlm sembol figrleriymi gibi biim kazanmalar, adeta btn uygarlk servenini zetler gibidir.

106

Bir halk deyiidir. Doru haber alnmak istendiinde, ocuktan al haberi olarak deyimlenir. Bir kez daha hem tm ocuklara sayg gerei, Bir halk deyiidir. Doru haber alnmak istendiinde, ocuktan al haberi olarak deyimlenir. Bir kez daha hem tm ocuklara sayg gerei, hem de gerek haber kaynana inmek iin ocuk imgelemelerimi yeniden yorumlamak durumundaym. Komumuz ailenin ocuu Eminin lmihal adl kitab okumaya baladn duyduumda, slam ve camiye olan ilgim artmt. Birka dua ezberleme karlnda imam Mslimin hemen arkasnda saflara szmay baarmtm. Daha sonra duyduumda, Mslimin, Abdullah bu hzla giderse uar deyiini hi unutmadm. Demek ki doru giri yapmtm. Yine hala hatrmdadr; zeytin aacnn kkne sarlm olarak, ilkokul arkadam olacak Azize (sonradan silik kadastro mhendisi ve tapu mdr olduunu duydum), okul ve retmenin nasl olabileceini sormu ve tartmtm. Bana daha ok canavar (modern Leviathan) imgesi gibi gelmiti. Bunda da yanlmamtm. nk okul, yeni tanr ulus-devletin ezberletildii yerdi. ok sonralar Hegel felsefesinde yeni tanrnn ulusdevlet olarak yeryzne indiini, Napolyon biiminde yrye getiini okuduumda ve bunun ilkokuldan itibaren rahip-retmenleri tarafndan ocuklara ezberletildiini yorumlamaya baladmda, ocukluumdan haberi doru aldm fark ettim. Mslimin cami tanrs silikleirken, orumlu retmen Mehmetin ilkokul tanrcl ykselie gemiti. Bir de komu Argl kynn kamyon ofr Haydarn arabasnn farlarnn ylda birka kez afak vaktinde ardak zerinde yar uykulu beklenti halindeyken gzlerime vurduunda, makinenin bycl, yar-tanr olarak imgelemime iyice sinmiti. Yeni tanrnn arabas sz konusuydu. Yine ok sonralar endstriyalizmin yeni Leviathannn en gl aya veya sfatlarndan biri olarak yorumlamaya baladmda, ocukluumun hayallerinden bir kez daha doru haber aldma inandm. Hemen burada unu belirteyim ki, hibir tanrsallk endstriyalizm kadar canavarlamamtr. Kymz Suriye hududuna yaklak elli kilometre uzaklktayd. Hudut aydnlatma projektrleri ikide bir yldrm avk gibi kendini gzme yansttnda, devlet-tanr karm bir imgenin olutuunu nc bir ocukluk haberim olarak hep anmsamaya alrm. Trkiye Cumhuriyeti, ulus-devlet haline dntrlen kapitalist modernitenin yar-smrge lkelerde gelien ilk rneklerinden biridir. Trkiye Cumhuriyeti kuruluunda Fransa Cumhuriyetinin izlerini tar. Onun gibi ilk balarda demokrasi ve devlet olarak i iedir. Tpk ran slam Cumhuriyeti, ilk slam Medine Cumhuriyeti, hatta ilk SSCB gibi. Sre iinde kapitalist iktidar biimi olarak demokratik eler budanp yalnkat ulus-devletlere dntrldler. Bu konular ilgili blmlerde daha kapsaml zmeye ve tartmaya alacam. Belki de ilkidir. lk rnekler hep dikkatle yorumlamay gerektirir. Cumhuriyet imgelemelerimi ayr, uzun bir hikyeroman olarak anlatmak isterdim. Ancak tek cmleyle sylemek isterim ki, en gzide Cumhuriyet Okulu olan Siyasal Bilgiler Fakltesini (Mlkiye-Devlet Mektebi) bitirme ylna girdiimde, analitik ve duygusal zeks fel olmu, hibir eyi duyumsayp anlamayan, tam da yeni Leviathann tenekeden yaplma ve onun sesini vermeye zorlanan kara cahili haline geldiimi, daha sonraki anlaym olarak belirtebilirim. Kydeki eski dinin etkisini uzun yllardan sonra zellikle reel-sosyalizm mezhep okulundan ezberlediklerimle krmay baarmtm. unu da belirteyim ki, bu yllarda korkun bir septik

107

(pheci) durumuna dmtm. Dndke batyor, adeta bouluyordum. ok sonralar gerek Trkiye Cumhuriyeti klnda, gerek Sovyet Reel Sosyalizmi klnda kendini dayatann modern Leviathan olduunu fark ettiimde, biraz kendime gelmeye baladm. Btn dinlerin tanrsndan daha korkun modern dinin tanrsyla (her tarafm kuatan saysz imge ve putlaryla) kar karya olduumu, bunun douunu ve egemen hale geliini anlamakla bu dinin bana gre olmayacan, kendimi bu dine kaptrmamay ve saptrmamay baardm oranda zgr yaam seeneimin geliebileceini hissetmeye ve anlamaya baladm. lk defa duygusal ve analitik zihnim el ele vererek beni kendime getirdi. Bu satrlarla bu sreci yorumlamaya alyorum. K. Marks ve F. Engels bilimsel sosyalizmi, yani kendi sosyolojilerini yorumlarken; ngiliz ekonomi-politii, Alman felsefesi ve Fransz sosyalizminden bir sentez oluturduk derler. Bu ekol, tm Avrupa yaamna hkmetmeye alan modernitenin teorik zmlemelerini gelitirmeye almaktadr. ngiliz ekonomi-politik ekol, olup bitenin yeni ekonominin zaferi olduunu kantlamaya (veya yeni din olarak inandrmaya) alrken, Alman felsefesi ba aktrn (tanrkraln yeni biiminin) ulus-devlet olarak esas alnmas gerektiini, Fransz sosyalizmi ise tm toplum adna (uygarlk ve demokrasinin birlii olarak) eski dinsel anlatmn geriye ekildii laikpozitivist (sistemin yeni dini) toplumun zaferinin sz konusu olduunu teorikletirmeye ba koyar. 16. yzyldan itibaren Arupada gelien dnce devriminin temelinde kapitalist tekelin muazzam altst edici etkisi vardr. Bu dnce devrimini tanmlamaya alrken, benzer birka tarihi rnei sk sk dile getirmek gerekir. lk rneimiz Smer rahip devletinin tapnan (ziggurat) dl yatanda domasna ilikindir. Artk-rn zerinde devlet tipi rgtlenme koullar dnce devrimiyle birlikte deerlendirilmektedir. Artk-rn hangi denetim aygtyla kapatlabilir? Temel merulatrma aralar (toplumu yeni dzene inandrma) nasl gelitirilip dzenlenmelidir? Bulunan areler devlet rgtlenmesi ve tm uygarlk dinlerinin ilk rnei olan yeni tanrlarn ina edilmesidir. ok radikal bir cevap retilmitir. Devlet ilk defa rahip-kral olarak rgtlenmektedir. Ekonomi ilk defa devlet sosyalizmi olarak devletle i ie rgtlendirilip denetim altna alnmaktadr. Geleneksel hiyerarik gler ise yeni gk, yer, hava, su, ehir tanrlar olarak ina edilip maskelenmektedir. nsann ilk kleletirilmesi yaratl destannda tanrlarn dks olarak simgeletirilmektedir. Tm bu icatlarn yeri ise ziggurattr. Tapnak olarak zigguratn en st kat tanr panteonu (tanrlar birlii, hiyerarik st tabaka otoriteleri), onun altndaki kat rahip-kraln (sistem yaratcs ilk ynetici hegemon) yeridir; en alt kat ise artk-deer-rn reten kleler ve zanaatkrlara ayrlmaktadr. Tapnak ehrin, devletin, snflarn ilk prototipi, dl yatadr derken, tm uygarlk sistematiinin formln de belirlemi oluyoruz. En son Avrupa modeline kadar hepsi bu rnein izini tamaktadr. Onun iin Smer rneine muhteem orijinal kaynak demenin doru olduunu savunuyorum. Hibir versiyon, trev orijinali kadar ekici ve etkileyici olamaz diyorum. onya-Grek versiyonu ncdr. Smerlerin ikinci versiyonu, Yukar Mezopotamya kaynakl Hurriler ve onlarla i ie olan Hitit uygarldr. Greklerin fark, klasik mitolojik sylemi ap felsefi tarz ina etmi olmalardr. Doa ve toplum felsefesini ina etmelerinin temel nedeni, ortaya kan ve daha gelimi kent devletlemelerini mitolojiyle izah etmenin inandrc deerinin zayflamasdr. Her ne kadar alt tabakalarda mitolojik anlatmn merulatrma gc devam ediyorsa da, somut ynetim sorunlaryla bouanlar iin daha ikna edici bir sylem gittike kendini dayatan bir ihtiya haline geliyor. Sosyal yaam pratii kentlerin yol at problemler nedeniyle felsefi izah tarzn gerektirmektedir. Fakat Zeusla balatlan Olympos tanrlar panteonu halen ok etkilidir. Sokrates ilk kukucu yaklamlarn hayatyla derken, rencileri taslak halindeki retisini felsefenin temel kayna haline getirmeyi baarrlar. zellikle Eflatun ve Aristoya felsefenin babalar demek yanl dmez.

108

branileri Smer ve Msr mitolojisinden ilk tek tanrl dinsel anlatma geen kabile olarak tanmlamak mmkndr. Ayr bir koldan versiyonlatrmadr. Birok yan kollar da (Zerdtizm, Yunan felsefesi bata olmak zere) katarak Musevilik, sevilik ve Muhammed trevleri doururlar. Avrupada 16. yzylda byk bir hamle gc kazanan yeni maddi ve manevi kltr birikimleri, esas olarak bu tarihi orijin ve versiyonlarna dayanr. Onlarsz dnmek, tarihi Avrupa ile balatmak, ancak inandrc olamayaca batan belli olan yeni mitoloji ve din icat etmekle olur. Pozitivizm, laiklik, liberalizm, hatta sosyalizm ad altnda yaplan dnce ina faaliyetleri her ne kadar yenilik tasalar da, tarihsel ana kaynan derin etkisi altnda oluturuldular. Kavram ve ierikleri ezici ounlukta nceki versiyonlarda gelitirilmitir. Sadece Greko-Romen felsefe, bilim, sanat ve hukukuna deil, Msr ve Smer mirasna dayanmadan Avrupa Rnesansnn, Reformasyon ve Aydnlanma dneminin izah mmkn olamaz. Avrupann katks phesiz vardr. 16. yzylla birlikte zaten meyvelerini vermeye balar. Francis Bacon, Montaigne, Machiavelli, Kopernik bata olmak zere bilim, felsefe ve din karm anlatmlar yeni versiyonu belirlemektedir. Uygarlk sadece ehir, devlet, snf, tccar, para ve pazar sunmad; felsefe, din, bilim ve sanat da sundu. Avrupa kadim tarihin maddi ve manevi kltrn en ok alma ve kendi potasnda laboratuar incelii iinde inceleyip sentezletirme yeteneine sahip olduunu kantlamtr. Bunu Hint ve in uygarl baaramamtr. Ortadou uygarl da son hamlesini yapma gcn gsterememitir. Nedenlerine sk sk deindim. Avrupann uygarlk tarihinde yapt nc byk versiyonudur derken, ksaca bu tarihi gerekleri yeniden hatrlamak reticidir. Antony Giddens, Avrupann katklarn sreksizlikler olarak kavramlatrr. Bununla orijin belirlemeye alyor. phesiz Avrupa uygarlnn orijinalleri vardr. Ama Giddensin sreksizlikleri (kapitalizm, ulus-devlet ve endstriyalizm) ksmen kantlaycdr. Gnmz kapitalizmini kurtarma anlam tayan Giddensin sosyolojisini ileriki blmlerde deerlendirmeye alacam. Fakat amlad temel konu derinliine zmlenmeyi gerektirir. Bu nedenle balant kurmak nemlidir. Yeniden Marksizmin nemli kaynana dnelim. Avrupann dnce kaynaklarn toparlamak asndan ayrm anlamldr. Fakat arasndaki benzerlii yakalayamamtr. nk yakalasayd kendisini de ele verecekti. Marksizm de dahil, ngiliz ekonomi-politii, Alman felsefesi ve Fransz sosyalizmini ortak klan Aydnlanma ideolojisidir. Esas zmlenmesi gereken bu ideolojidir. Dnyada hala ok etkili ve egemen olan bu ideolojidir. Her ne kadar sosyoloji bilim olarak sunuluyorsa da, ayn ideolojinin erevesi dnda herhangi bir yenilik iermemektedir. Yanlmyorsam gnmz ABDli nl Sosyolog E. Wallestein, Marksizm de dahil Avrupa dncesini yorumlarken, una benzer bir itiraf yapar: Biz konuurken, zgrlk ve sosyalizmi tartrken, korkarm ilahlarn gazabna urarz. nk ayn zehirli kaynaktan itik. Bahsedilen dnce, Aydnlanma ideolojisidir. Frankfurt Felsefe Okulunun gl temsilcisi Adornonun mehur itiraf ise, Yanl hayat doru yaanmaz eklinde bizzat kendisi tarafndan deyimlenmitir. Nietzsche ve benzer ardllar Aydnlanma ideolojisini ok daha ak eletirirler. Nietzsche, Aydnlanmann btn kavramlar dinden alnmtr der. Carl Schmitt siyaset felsefesinin tm kavram ve varsaymlarnn dinsel kkn aydnlatmtr. Avrupann kendi dnce tarzndan kukusunun derinletiine ilikin zengin bir literatr ve rnek kiilikler listesi vardr. Uygarln Avrupadaki hali ok karmak ve rktcdr. Sadece korkun smrgeci, emperyalist din ve ulus savalaryla deil, ekonominin kontrol altna alnp ynlendirilmesiyle, iktidar ve

109

devletletirilmesiyle de tarihin hibir dnemiyle kyaslanmaz byklklere ulamtr. Bu noktada birok sreksizlii inkr edilemez. Hatta baz alardan kapitalizm, endstriyalizm ve ulus-devlet phesiz ok nemli sreksizlikler arz eder. Fakat bata Aydnlanma ideolojisi olmak zere, tm bu anlatmlar Avrupa uygarlnn sreksizliini aklamyor. Bilinlice olmasa da, her din mensubunun kendi dini propagandasn yapmak durumunda kalmas gibi, son tahlilde bir din olarak benimsenip balln sunmada anlatm sahipleri benzer konumdadr. stisnalarn her zaman mmkn olmasnn genel yargy bozmayp doruladn hatrlatmak isterim. Kkleri tarihin derinliklerinde olan, birka versiyondan gemi, kendi orijinleri olan ok karmak bir maddi uygarlk ortamnda oluan Avrupann dnce yapsnn dinsel metafizik nitelii asla gz ard edilmemelidir. Her din gibi, ifade ettii maddi kltr koullarn savunmak ve ebediletirmekle ykmldr. Tm dnyaya yaymak stratejik grevleridir. lk rahiplerinden okul ve akademileriyle tm resmi niversitelerine, ilkokuldan klaya, fabrikadan byk alveri merkezlerine, medyadan mzelerine, eski dinlerin kalntlarna, hastaneden hapishanelerine, mezarlarna kadar kresel ve yerel, zellikle ulusal apta tm toplumu zihniyet alannda fethettii gibi, politik iktidar teknikleri ve askeri zoruyla zrh gibi sarmalamtr. Tm toplum Demir kafese kapatlmtr. Dinler ve izlerini tayan dnceler resmiletike ideolojileirler. deolojiler ise, somut olarak insan gruplarn ve karlarn savunan program ilkeleridir. Dnya apnda resmileen Avrupa dncesi veya dini artk bir ideolojidir. Uygarlk olarak st tabakasn btn gcyle savunmak, ebediletirmek ve egemen klmak zorundadr. Ayrca yanl anlalmamas asndan bu eletiriler sadece Avrupal insana yaplmyor; kendim, blgem, dnyam dahil, fethedilmi insanln tmne yaplyor. Aydnlanma ideolojisinin neden bu kadar etkili olduu yerinde bir sorudur. En gelimi kozmopolit din niteliindedir. Kendisinden nceki tm din mensuplarna seslenir. Ulusaldr; ulus-devlete tapmayan bir ulusallk, toplumsallk neredeyse dnlmez klnmtr. Ulus-devletsiz insan dinsiz insan durumuna sokulmutur. En zayf din durumundadr. Dolaysyla kabullenmek eski dinler kadar zor deildir. Bilimcilikle srekli beslenmektedir. Maddi yaam tarz bir nevi dinin riteli haline getirilmitir. Manevi kltr aralar, bata medya organlar srekli propagandasn yapmaktadr. Siyasi ve ekonomik yaam tam kontrolndedir. Kresellemitir. Bu genellemeleri yaparken, iinden klmaz bir dnya imaj yarattmn farkndaym. unu hemen eklemek durumundaym ki, kendini byle sunan bir uygarlk, zgveni kalmayan Roma mparatorluunun son dnemine benzer. Ne kadar grkemli ve gl gzkse de, ykma uratt tm toplumun iindeki okluklarla evrenin ekolojik savunmas oktandr mcadele halindedir. Uygarln imparatorluklamas kadar demokrasinin konfederasyonlamas devam ediyor. A- Kapitalizm Ekonomi Deil ktidardr Kapitalizmin ekonomi olmadn dnmek, en az Marksn Das Kapital kitab kadar sonular olmas gereken bir dncedir. Burada aklamaya altm dncenin iktidar indirgemeciliiyle ilikisi olmadn peinen belirtmeliyim. Ayrca kapitalizmi ekonomi olarak devletle balantlandran dnceyle de eletirilmeyi kabul etmem. Kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi diye kavramlatrlann, ekonomiyi kontrol eden politik bir gcn, kliin oluumundan bahsediyorum. Bu g ilk defa 16. yzyl Avrupasnda etkili olmu, Hollanda ve ngilterede bizzat bu adlarla bu lkelerin esas politik egemeni olmutur. Ekonomiyi kullanmas ekonomik olduunu gstermez. Fernand Braudel, denilebilir ki, bu gerei ilk fark eden deerli bir sosyolog-tarihidir. Fakat dncesini sistematize edememitir. Hatta tm Avrupa dncesinin bir amentsn ne

110

denli bozduunu fark etse de pek dillendirmemitir. Belki de bu ynl dncesini gelitirememitir. Kapitalizmin pazar kart, tekel talan ve dtan dayatma olduunu aka sylemektedir. O zaman sormak gerekiyor: Bu dtan kendini dayatan, pazara kart ve ekonomi olmayan nedir? Bu soruya yant ok yetersizdir. Politik g mdr, din midir, dnce okulu mudur? Teorik dncenin atallat iliki alanlarnda pratik gelimeyi incelemek, irdelemek daha retici sonular verebilir. rneimize Venedik zerinde irdelemeyle balayalm. 13. yzylda Venedikte byk tccar bir grup vardr. Fakat bu grup ayn zamanda kentin ynetimine de egemendir. Rakipleriyle savayor. Deniz armadalar vardr. Yani askeri olan bir Venedik de vardr. Ayrca Rnesansa hamilik yapyor. Ekonomi ve toplum zerinde denetimi gldr. Tm bu ilikilerin i ie olduu, bunda parann bir zamk ilevi grd de rahatlkla belirtilebilir. O zaman bu ilikiler btnlne hangi kavram yant verebilir? Aklanabilecek hususlar olarak; ekonomiyi byk tccar ad verilen grupla denetlemekte ve artk-deerin nemli bir ksmn szdrmaktadr. Bunun iin politik erkin ya kendisini ya da kontroln elinde tutmaktadr. Zor uygulamak gerektiinde ordu gcn kullanabilmektedir. Dikkat edilirse, aa yukar ayn grubun komple bir hareketi sz konusudur. Grubun iinden baz isimler deise de, en azndan Venedik apnda belirleyici konumda olan bir grup vardr. Tekrar bu grubu niteleyelim. Tccar tekelidir, devlettir, ordudur, brokrasidir. nde gelen kilise ve sanat camiasnn hamisidir. Devleti de aan, ekonomiye kendini dtan tekel gibi dayatan, ama ekonomi olmayan, topluma devleti de aan bir hegemonya dayatan bu gruba iktidar younluu demek, bizzat iktidar olarak adlandrmak doruluk pay gl bir yorumdur. Eer grubumuz tm talya apnda etkili olsayd, ona ulusal iktidar diyecektik. Toplumun tm kesimlerine kendisini yaysayd, ulus-devlet diyecektik. lke ekonomisini denetimine geirseydi, ekonomik iktidar olarak adlandracaktk. Tm Avrupaya, oradan dnyaya konumunu taracak olsayd, Avrupa ve dnya imparatorluu diyecektik. Bu varsaymlar temelinde 16. yzyln bugnk Hollanda ve ngiltere corafyasna bakalm. Belirleyici olay, Fransa ve spanya Krallklar tarafndan srekli sktrlmalardr. Bu krallklar kendilerini imparatorluk olarak ilan edip ngiltere ve Hollanday da kendi eyaletleri haline getirmek istemektedirler. Hlbuki bu iki lkenin kral ve prensi siyasi bamszlklarn korumak ve gelitirmek istemektedir. Bunun iin iddetle gce ihtiyalar vardr. Aksi halde yutulmalar an meselesidir. htiya duyulan g siyasi, askeri, parasal ve entelekteldir. Dnr ve sanatkrlar davet ediyorlar. Descartes, Spinoza, Erasmus oradalar. Yahudi sarraflar para sahibi olarak oraya akn ediyorlar. Yeni bir ordunun temeli atlyor. Bu profesyonel, talim, disiplin ve teknii yeni olan bir ordudur. Toplumsal dayanma ve destek iin zgrle nem veriyorlar. siyasi atmalar gideriyorlar. En nemlisi de, Avrupa apnda verimli olan bir ekonomik beceri salyorlar. Tm bu etkenleri bir arada dndmzde, Hollanda ve ngiltere rakiplerine kar kendilerini gl savunuyorlar. Hatta yzyln sonlarnda kendilerini hegemon klma ansn yakalyorlar. Gelimelerin pratikteki ana izgisinin byle olduunu az ok bilgisi olanlar kabul edecektir. O zaman sorularmz yeniden soralm. Tm bu i ie ve birbiriyle balantl iliki alarna ne ad verelim? Nasl bir sistem olarak tanmlayalm? Tm bu gelimeyi yeni bir ekonomik yaratc snf m salad? Ortada verimli klnm bir ekonomi vardr. Kimdir bunu yaratanlar? Binbir eit zanaatkr, ifti, ii, kk tccar, dkknc, pazar ve dolam hzlandran para ve senetler. En nemlisi, bu ekonomik verimlilik artk-deeri bytyor. Kim aslan payn alyor? Herhalde ekonomiyi para ve siyasi-askeri gle denetleyenler. nk para olmazsa sat olmaz. O olmazsa verim durur. Ordu ve siyasi g olmazsa igal grr, o zaman yine verim der. Demek ki belirleyicilikte para ve trevlerinin etkileri olmakla birlikte, ekonomiyi ancak kontrol dzeyine

111

getirmek ve karlnda da byyen artk-deeri gasp etmek iin bu denetimi srdryorlar. Bunlar muhtemelen siyasi ve askeri erkle sk iliki iinde olan kesimlerdir. Prensin ve kraln ordunun ba olduu, paraya da ok ihtiyalar olduu, dolaysyla artk-deer toplayanlarla ya ayn gruptan ya da youn ilikiler iinde olduklar yksek bir ihtimaldir. Bu arada sanat ve fikir hareketleriyle de aralarn iyi tutuyorlar. Avrupada zgrle nem veren kral ve prens olarak tannma ilerine geliyor. Rakiplerindeki muhalefet hareketlerini de desteklemekten geri kalmyorlar. Bir kez daha soralm: Bu komple hareketi nasl kavramlatrabiliriz? Ekonomiktir desek, ortada gerek ekonomiyle uraan bir kii bile yoktur. Olanlar artk-deeri ele geirenlerdir. Bunlar kimlerdir? Kendilerini dtan ekonomiye dayatanlar. Para-deeri dolamda hzlandrarak paray oaltanlar. Devlete bor olarak aktaranlar. Karllnda belki de devlete ortak olanlar. Gryoruz ki, kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi dediimiz dolayl olarak ekonomiyi denetleyenler, ama esas olarak iinde yer almayanlar oluyor. Esas uralar ne bunlarn? ktidar tekeliyle ilgililer. Ekonomik tekellerini iktidar tekelleriyle birletiriyorlar. Savayorlar; lkede sava kazandklarnda lke iinde gleri artyor. Bu daha ok artk-deer demektir. Da doru sava kazandklarnda, bu smrge kazanm ve hegemonya demektir. Bu gelime ise tekel talan demektir. ngiltere ve Hollanda rneini zamana ve mekna yaydmzda, gelimeler daha somutluk kazanyor. Aralarndaki ittifak nce Avrupadaki hegemonyalar iin kullanrlar. 16. yzyl sonlarnda spanya mparatorluunun boyunduruu krlm ve Avrupa apnda imparatorluk emelleri lmcl bir darbe yemitir. 17. yzyln sonlarnda Fransa monarisi de yenilgiye uratlm ve Avrupa zerindeki hegemonik emelleri ar darbe almtr. Avusturya karsnda Prusya Almanyasn destekleyerek, Habsburg slalesiyle Avrupa zerindeki imparatorluk dlerine de lmcl darbe vurulmutur. Son Otuz Yl Savalaryla din sava ana son verilmi, 1649 Westphalia Anlamasyla kendi izgilerinde ulusal devletler dengesine dayal sistemin temelini atmlardr. Fransann 1789 Devrimiyle buna cevab, Napolyon ahsnda stratejik hegemonya kaybyla sonulanmtr. Ayn dnemlerde smrgeler sava da kazanlp, 19. yzyla endstri devrimiyle girilmitir. Endstri devrimi ngiliz hegemonyacln kesinletirmi, kendisine dnya imparatorluunun yolunu amtr. Prusyann ahsnda ge uyanan Alman devi, 1870te Fransaya kar kazand zaferden sonra, Avrupa ve Dnya hegemonu olmak iin iki dnya savayla iki defa ar yenilgiye uratlmtr. kinci ngiltere olarak ABD iki dnya savandan da kazanl km ve kinci Cihan Harbinden beri yeni Dnya hegemonik gc olmutur. Almanyann roln tekrarlamak isteyen Rusya Sovyet mparatorluu hegemonya savandan yenik kmtr. Artk Dnya mparatorluuna oynayan bir ABD var ki, k engellemek iin bir nevi savunma savayla mrn uzatma peindedir. ktidarn ana dorultusu byledir. Uruk sitesinden balayan iktidar nehri, akna binlerce yan kol alarak, ABDnin Newyork kenti yaknlarnda artk okyanus sularnda kaybolmaktadr. Baka dolaaca ky olarak inin Okyanus kylar dnlmektedir ki, imdilik bunun varsaym yaplmaktadr. Oraya varmas ihtimali, varmamas ihtimalinden dktr. Uygarlk toplumunun zlme ans daha yksek bir ihtimaldir. Dnya apnda dev boyutlara varan toplumsal ve evresel sorunlar, demokratik toplumlarn devreye girmelerini ve kendi uygarlklarn ina etmelerini ncelikli olaslklardan biri haline getirmitir. Eski devlet sistemlerinden kalma imparatorluk klt yerine, demokrasilerin konfederatif birliinin kresel sorunlarla ba etme ans daha yksektir. Bu varsaymlar kapitalizmi yerli yerine oturtmak iin yaplmaktadr. Ufuk turu gibi bir eydir. Uygarlk ana nehrinin ngiltere ve Hollanda dura derin bir girdap yaptktan sonra devam ediyor. Yeni bir hz ve renk kazanarak. Girdabla birlikte ana nehre katlan sreksizlerin uygarln sonraki

112

akna yeni bir renk ve hz verdikleri aka belirtilebilir. Geleneksel devletin ulus-devlet olarak yeni versiyonu, yine neolitik devrimden sonra en byk ekonomik devrim olarak endstrisi, iki ok gl akarsudur. Geleneksel uygarl hzlandran ve renklendiren de bu iki etkendir. Yine srekli sorduum soru devreye giriyor. Kapitalizm nerede? Kapitalizm ulus-devlet ve endstrinin neresinde? Bu sorular ekonomik ierik asndan soruyorum. Cevabn ok sk aramama ramen ekonomi iinde bulamyorum. Biiminde tekrarlyorum. Belki tuhaf karlanabilir, ama bana gre ekonominin gerek sahibi, tm igal ve smrgeletirme abalarna ramen kadndr. Ekonomiyi sosyolojik adan anlaml deerlendirmek istiyorsak, en doru yaklam, mademki ocuu karnnda beslemekten tutalm, en zor doum sonras ayakta durabilecek hale getirinceye kadar kadn besliyor, evin besleme zanaatkr da kadndr; o halde en temel g kadndr. Cevabm geree daha saygl sosyolojik bir cevaptr. Biyolojiyle ban da kesin gz nnde bulundurarak. Kald ki, tarm devrimindeki rol ve milyonlarca yl bitki toplayclyla, halen sadece ev iinde deil, ekonomik yaamn birok alannda ark dndren kadndr. Bilimlerin temelini atma onurunu tayan Antik Yunanllarn ekonomiye ev yasas, kadn yasas olarak ad koymalar da bu gerei binlerce yl nce tespit etmitir. kinci srada phesiz uygarlk glerinin ba sanat olarak belledikleri artk-rn ve artk-deer gasp iin srekli ve acmasz yntemlerle hep denetim altnda altrdklar kle, serf ve ii kategorisinde yer alanlar vardr. nc srada biraz daha zgr her tr zanaatkr, kk tccar, dkkanc ve kk arazi sahibi iftiler gelir. Bunlara sanatkr, mimar, mhendis, doktor vb. serbest meslek erbabn da dahil etmekle tabloyu aa yukar tamamlam oluruz. Ekonomik ark tarih boyunca eviren toplumsal grup veya snflarn bunlar olduu tartmaszdr. Yine aralarnda kapitalist, senyr, aa, efendi yoktur. Bunlar ok ak ki, ekonomik gler deil, insan ve emei zerine her tr smry, igali, smrgecilii ve asimilasyonu dtan ve tekelci olarak dayatan igalci, smrc, smrgeci ve asimilasyoncu glerdir. Dtan dayatmac ve ekonomi olmayan sadece kapitalist deildir. Byk tccar, sanayici ve bankac olarak kapitalistten baka senyr, efendi, politikac, asker ve uygarlk entelektel de ekonomik olmayan, ekonomiye dtan kendilerini dayatan glerdir. B- Kapitalizmin Ekonomi Olmadna likin Veriler Kapitalizmin sadece ekonomi olmadna, daha da vahimi ekonomi kartl olduuna ilikin de eldeki veriler arpcdr. 1- Ekonomik krizler. Kapitalizmi bir ekonomik sistem olarak kantlama abasndaki pozitivistbilimci rahip takm, krizler sorununu da yanl alglamakta ve alglatmaktadr. Ekonomik krizlerin tek bir izah vardr. O da ekonominin can dman, kartl kimliinde yatmaktadr. Bazen fazla retimden kaynaklanan krizler diye bir tanm gelitirilmektedir. Bir yandan dnyann byk ksm alktan krlacak, dier yandan retim fazlas bulunacak! Kapitalizmin ekonomi kartl en ok bu tr bilinli olarak yaratlm bunalmlarda kantlanmaktadr. Nedeni de gayet aktr: Tekel kr. Yok pahasna rettii emeki glere braklan paylar alm gcne yetmeyince, szde bunalmlar ortaya kyor. Daha dorusu, karlm oluyor. Bu durumda hangi sahte rahip, daha dorusu szde ekonomist imdada yetiiyor? Keynes! Ne diyor? Harcamalar devlet arttrsn. Nasl? Emekilerin alm gcn ykselterek! Oyun btn irenliiyle nasl ortaya kyor? Bir yandan cebini boaltacaksn, dier yandan elinle dier cebini dolduracaksn! Bu, bal gibi emekileri ve tm uygarlk d toplumu lm gsterip stmaya raz etme politikasdr. ok ak ki, politik bir ilikiyle kar karyayz. Uygarla kar demokratik glerin eylemi bastrlmak istendiinde nce a braklr. Sonra yalvartlarak karnlar doyurulur. En eski sava taktikleriyle kar karyayz: Bir

113

halk, bir ehri teslim almak istiyorsan, nce ablukaya alacak, a brakacaksn! Sonra teslim olma karlnda karnn doyuracaksn! Kapitalizmin sahte bunalm teorisinin gerek znn bu olduunu yzlerce rnekle kantlayabilirim. Sadece mehur 1930 bunalmn zmlersek, tm mant skm oluruz. Bu dnemde neler oluyor? ngilterenin hegemonyasn kabul etmeyen Sovyetler Birlii kalc ve baarl bir rejim haline geliyor. Hem de kapitalist ad verilen dnyay tehdit ederek. Avrupa iinde ar artlarla teslimiyet antlamas dayatlan Almanlar ve balaklar sa ve soluyla direni halindedir. in, Mao nderliinde byk bir kyl bakaldrsn ynetiyor. Anadolu bata olmak zere, ngiliz hegemonyaclna kar smrge ve yar smrge lkeler ulusal dirili mcadelesiyle dnya apnda bakaldrmaktadr. ngiliz dnya hegemonyaclnn bunlara verdii yant, 1929-30 bilinli bunalmdr. Bir yandan da gibi ylm mallar, dier yandan alktan krlan halklar, emekiler. ngiliz Keynesin ilac her eyi aa vuruyor: Dnya emekilerine ve halklarna krntlar kabilinden ayakta kalma ans. Szde sosyal devlet politikalar. Sonucu ne olmutur bu kapitalist sosyal devlet politikalarnn? Ekim Sovyet htilali ile balayan dnya demokratik toplumunun, uygarln yeni hegemon gc karsnda adm adm geriletilmesi, arptlmas, asimile edilmesi; 1990larda Sovyet sisteminin ok nceden balatlan (1930larda Stalinin antidemokratik politikalar, yani diktatrl: Niin? 1929-30 bunalmnn etkisini bertaraf etmek iin. Kim bertaraf oldu? Stalin ve ekibi, Sovyet ekonomisi) iten kertilme politikalaryla resmen ortadan kaldrlmasnn ilan. Ulusal kurtulu devletlerinin sosyal ieriinden (demokratik devrim ve toplum ieriinden) boaltlarak hegemon kapitalist sisteme entegre edilmesi. Tm bunalmlarn ana amacnn bu olduu, bilinli devlet politikalaryla hegemonik sistemin varlnn srdrlmesiyle amaca eriildii, en azndan kritik bir aamann geride brakld. 2- Ktla dayal krizleri de ayn kategoride deerlendirebiliriz. Bilinli mal retiminden vazgeilmesi veya hastalk ve afetler karsnda insanlarn aresizliinden medet umulmas. Mevcut teknik ve donanmlarla ciddi bir alk ve kitlevi hastalklar dnlemez. Ama hegemonik sistemin varlk sorunu olduunda bu yapay bunalm trne bavurulmakta, hastalk ve afetler koz olarak kullanlmaktadr. Bir kez daha kapitalist ekonomi ve toplumu denilen aygtn resmi hegemonik uygar gle balantsn nete grp yorumlayabiliyoruz. Metot ayndr: A brak, hastaln ve felaket halini kullan! Hem de kurtarc melek ve hatta tanrs olduunu kantlam olursun. Kullarn sana bol bol kretsin! 3- Kapitalizmin sadece ekonomi kartl deil, toplum kartl olduunu da iyi anlamak gerekir. Teorik olarak toplumun btn olarak kapitalistleemeyeceini, bunun imknsz olduunu ok nceden Roza Luxemburg kantlamaya almtr. Bence ince teorilere pek gerek yoktur. Herkes, her toplum, ii ve kapitalist olarak ikiye blnse, kr amacyla satacak mal retemezsin! Kaba rnek: Yz iinin altrld bir fabrika varsayalm. Yz araba retebilsinler. Toplum da bir kapitalist fazlasyla 1+100 kiiden olusun (nk toplum sadece ii ve kapitalistlerden olumaktadr. Saf kapitalist toplum denilen olay budur. Tabii Marksistlerin en azndan bir ksmnn byk yanl). Yz arabay elden karalm ki kr gelsin. Yz ii cretleri ile arabalar aldlar. Geriye patrona ne kald? 0 (sfr). Demek ki, daimi olarak kapitalistletirilmeyen, benim sistem analizimle uygarlk kart demokratik toplum her zaman var olmal ki, uygarlk toplumu srdrlebilsin. Yeni hegemon g olarak kapitalist uygarlk da dierleri gibi ancak demokratik toplum kartl, eylem zamanlarnda daha da azgnlaarak demokratik toplum dmanl temelinde var olabilir: Ya savalarla ya barlarla. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, kapitalist uygarlk tarihinde de bu anlatm dorulayacak saylamayacak kadar ok olay ve savalar vardr. 4- sizlik. Kapitalizm sistem olarak artk-deerden kr orann yksek tutmak iin daima bir yedek isizler ordusunu devrede tutmak zorundadr. Hatta yoksa yaratmak zorundadr. sizlik bilinli

114

yaratlan sretir. En sradan canl hayvan ve bitkiler ie yararken, insan gibi bir varlk nasl isiz braklarak yararsz klnsn? rnein isiz karnca olabilir mi? Karnca bile isiz olamyorsa, insan gibi gelimi bir varlk nasl isiz olsun? Evrende isizlik kavramna yer yoktur. Ancak analitik zeknn sapk bir rn olarak, toplumsal yaamn en vahi eylemi olarak isizlik yapay olarak yaratlmakta ve canl tutulmaktadr. Kapitalist sistemin ekonomik yaama kar en amansz dmanln hibir olay isizlik kadar aa karamaz. En ar eletirdiimiz firavun rejiminde bile isiz kle kavramna yer yoktur. Nasl ki isiz firavun olmaz ise, isiz kle de kavram olarak bile dnlemez. Bir klenin her zaman deeri ve ii olmutur. Sadece kapitalizmde isizlik, yani amansz ekonomi dmanl vardr. 5- Kapitalizm ekonomik tekniin de dmandr. Mevcut bilim ve teknik dzeyi, adna ister refah toplumu ister cennetteki toplum diyelim, herhangi bir toplumun rahatlkla hem siyasi sistem olarak demokratik toplum biiminde varln srdrebilecek, hem de ekonomik olarak sorunlarn zebilecek bir tarzda gelimi bulunmaktadr. nsan ihtiyalarna bu bilim ve teknik dzeyin optimum (en verimli tarzda) uygulanmasna kapitalist sistemin kr yasas engel koymaktadr. Kr yasas olmazsa, sadece insann beslenme ihtiyalarna gre dzenlenmi bir ekonomiye, mevcut bilim ve teknik dzeyi rahatlkla gerekli her zm bulabilecek kapasitededir. Bu kapasite hibir zaman tam kullandrlmamakta; bilakis srekli krizler, isizlik, toplumsal ikinlikler yaratlarak kapitalist uygarlk srdrlmek istenmektedir. Demek ki kapitalizm sadece ekonomi dmanl deil, ekonomiyi optimal dzeyde gerekletirebilecek bilim ve tekniin de dmandr. 6- Kapitalizm ekonominin en temel ilkesi olan ahlakn, moral deerlerin de dmandr. nsanlk ancak ahlaki ilkeyle ekonomik ihtiyalarn dzenleyebilir. Aksi halde rnein karncalar gibi oalabilir ki, buna on tane dnya gibi gezegen bile yetmez. Ahlak olmazsa aslan toplumuna dnebilir ki, geriye yenilecek sr, hayvan kalmaz. O zaman aslana da dnya kalmaz. Yani kapitalizm snrlandrlp durdurulamazsa, ya toplumu karncalar toplumuna dntrerek ykmn eiine getirecek (rnein in ve Japonyann durumu), ya da aslanlar toplumu durumuna getirecektir (rnek ABD toplumu). Her toplum ABD, in ve Japonya gibi olursa, insan toplumunun srdrlebilirlik ansnn gittike azalaca aktr. Burada kapitalizm esasta ahlaki ilkeyi szde kapitalist ekonomiye kurban etmitir. Bir dnem ocuklar, kz ocuklar da fazlalktr diye kurban edilirdi. Varsa ancak byle bir ahlakla insan kurban edilerek toplum srdrlebilir. Nitekim tm kapitalist damgal savalara insan kurban etme ayinleri olarak bakarsak, nasl bir kapitalist ekonomi ilkesi ya da ahlakszlyla kar karya olduumuzu anlarz. Yalnz toplumun i sosyal dokularn tahrip etmiyor bu ahlakszlk. evreyi, doay da ilk defa hkm altna alarak, byk bir katliam srdrerek sadece insan yaamn deil, tm canl yaam da tehdit edecek boyuta varyor. Bundan daha byk ahlakszlk ve canl dmanl olabilir mi? 7- Kapitalizm ekonominin ana gc, yaratcs kadnn da dmandr. Tm zmlememiz kadnn toplumsal yaamdaki yerinin, ekonomik deerinin birincil dzeyde ve yksek seviyede olduunu kantlamaktadr. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, en acmasz dnemini kapitalist uygarlk aamasnda yaamaya balayan ekonomisiz klnm kadn gerei, en arpc ve derinlikli toplum elikisi haline gelmitir. Kadn nfusu ezici olarak isiz braklmtr. Ev ileri en zor iler olduu halde, be metelik deer etmemektedir. ocuk dourma ve yetitirme hayatn en zor ii olduu halde, sadece deer etmemekle kalmamakta, giderek baa bela olarak dnlmektedir. Hem ucuz, isiz, ocuk dourma ve binbir zahmetle bytme makinesi, hem cretsiz ve hatta suludur! Kadn uygarlk tarihi boyunca toplumun zemin katna yerletirilmitir. Ama hibir toplum kapitalizmin yrtt ve ok sistemli hale getirdii istismar gelitirme gcnde olamamtr. Bu sefer kadn sadece zemin katta deil, tm katlarda eitsizliin, zgrlkszln, demokrasisizliin nesnesidir! Daha da vahimi, tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak iddette ve younlukta cinsiyeti toplum iktidarn insann en mahrem organlarna kadar artlandrp oaltarak, kadn bir seks

115

endstrisine dntrerek, ikenceyi toplumun tm katmanlarna yayarak, erkek egemen toplumu kapitalist uygarlk dneminde azamiye kartarak, ekonomostan, ekonominin yaratcs zneden intikam alrcasna kadn ve ekonomi dmanln her yerde ve her zamannda kantlamaktadr! 8- Kapitalizm, ekonomiyi en son kresel aamasnda zirveye kartt borsa, kur ve faiz piyasas denilen para-kt oyununa evirerek dmanln, gerek ekonomiyle ilgisizliini fazlasyla ve tm toplumun gzne sokarcasna kantlamaktadr. Tarihin yine hibir dneminde ekonomi bu tr kt oyunlarna, sanal bir sisteme dntrlmemitir. Ekonomi toplumlarn en hassas dokusu olarak deerlendirilmi, hep kutsallk atfedilecek dzeyde (kutsallk kelimesinin kayna Smer toplumuna kadar gitmekte ve gda kavramyla balantlandrlmaktadr) deerlendirilmitir. Beslenme en ncelikli sorun olarak grlp zmlenmeye allmtr. Btn dinlerde ekonomik gvenceye dayal bir izah yan vardr. Bayramlar ekonomik bolluk veya en azndan kriz olmaktan kt dnemlerin ansna dzenlenmektedir. K. Marks'n hakl olduu bir nokta olarak, toplumun tm alanlarn etkileyecek zelliklerin toplam ifadesi olacak kadar nemli olan ekonomi, duygusal ve analitik zihnin younluk alan olmaktan karlp para-kt oyunlarna balanarak, analitikspeklatif zihniyetin en sorumsuz, gerek yaamdan kopuk alanna dntrlerek gerek niteliini ortaya koymaktadr. Hibir emek harcamadan, kur, faiz ve senet fiyatlaryla oynayarak, kresel apta saatlik sreler iinde milyarlarca Dolar (kresel para) el deitirmektedir. nsanln yars alk ve yoksulluk snrlarnda gezinirken, bu tr deer transferleri kadar ekonomiye ztl yanstacak bir sistemi tasavvur etmek zordur. Kapitalizm, finans a da denilen son evresinde, sadece bu yzyle bile ne kadar gereksiz, ekonomi d ve dmanca sistem olduunu gayet iyi kantlamaktadr. 9- Kapitalizm ekonominin en temel iki alan olan retim ve tketime el atp kontrol altna alarak, toplumlarn gerek besin, giyim, barnma ve dolam ihtiyalaryla ilgisi bulunmayan, sadece krn maksimize etmeyi hedefleyen politikalara arlk vererek ve daha nce belirttiimiz gibi retim ve tketim krizleri yaratarak yaplarn kkten bozmaktadr. nsanlk emeinin gerek retim ve tketim yaplaryla ilikisi bulunmayan veya ncelii olmayan, bilakis byk sakncalar ieren nkleer silahlar bata olmak zere korkun boyutlarda silahlanma, ok kr getirdii iin evreyi felakete gtren karbon kkenli enerji kaynaklarna yatrm, genetii deitirilmi tarm, uzay teknolojisi, kara, deniz ve hava ulam hatlarna ok pahal olmak kadar yol at kirlilik bilindii halde byk yatrmlar, moda lgnlnn sonucu olan ayn tr maln yzlerce versiyonu iin hesapsz yatrmlar sadece birka rnek olarak sunulabilir. Bir yandan lgnca ve gereksiz alanlarda da gibi ylan eyalarn pazarszlktan tketim niteliini yitirip rmeye terk edilmesi, dier yandan tketim gc olamamaktan kaynaklanan alk ve hastalktan krlmalar. sizlik ordular! Tarihte hibir savan, doal felaketin insan toplumuna yapamad ktl ve dmanl; kapitalizm denilen ekonomik biim hem de ekonominin can damarlarna basarak, sktrarak, kopartarak, suni damarlar takarak gerekletirmektedir. Bir uygarlk aamas olarak kapitalizme ilikin bu saydmz dokuz balk phesiz ciltler dolusu kantlamal zmleme gerektirmektedir. Yapmaya altm savunma dzeyinde tez belirleme olduu iin, byle ksa anlatmlar tercih ettim. Sonu blmyle bundan sonraki iki balk altnda amlama baka ynleriyle devam edecektir.

116

O halde hem ekonomi olmayan ve hem de ekonomi kartl bariz olan bu sistemi toplumsal ve uygarlksal gerekliin neresine ve hangi zamanna yerletirerek, Kapitalizm Toplumsal ve Uygarlksal Gerekliin Neresinde Ve Hangi Zamanndadr? O halde hem ekonomi olmayan ve hem de ekonomi kartl bariz olan bu sistemi toplumsal ve uygarlksal gerekliin neresine ve hangi zamanna yerletirerek, yetkin bir anlamlandrma ve yorumlamay baarabiliriz? Kapitalizm hakknda anlaml bir sonuca ancak uygarlk tarihi boyunca uygarlk glerinin, sistemlerinin bir yandan kendi ilerinde, aralarnda yrttkleri eylemler, atmalar; dier yandan uygarlk kart glerle yaplan eylem ve savalar iinde varmak mmkndr. Konuya ar vurgu yaptmn, ok tekrara katmn farkndaym. zr de belirterek, bu ok ilgin ve ufuk ac turu bir kez daha kaln izgilerle ve btnlk iinde sunmak durumundaym. 1- lkel Komnal a (lkel insandan drdnc buzul dneminin sonuna, 20000 yl ncesine kadar): lkel komnal ana dzeninde ekonomi kltrnn temeli atlmaktadr. Toplayclk ve avclkla salanan besinler annda tketilmekte, post ve liflerinden yararlanlmaktadr. Arlkl olarak anakadn klann dzenleyici otoritesidir. Bir nevi ilk anacl hegemondur. Klan toplumunun ana ilikisi ve elikisi doal evre koullarndan risk tekil edenlerden korunmak, elverililik ve beslenme imkn sunanlardan yararlanmaktr. Klan kimlii bu koullarda hayati vazgeilmezlik arz etmektedir. Kar-koca mefhumu gelimemitir. Douran ana tannmaktadr, ama partner, iftleilen erkek tannmayacak kadar nemsizdir. nsan toplumu imdiye yaamnn yzde 98.5ini bu biimde srdrmtr. En uzun vadeli toplum biimi oluyor. Hafif yontulan talar ilk temel kullanm aralar olduu iin, bu dneme yontma ta devri de denilmektedir. lkel vahet dnemi denildii de olur. Sosyolojik olarak benimsenen ad ilkel komnal dzendir. aret dili kullanlmaktadr. Dere ve gl kylarnda, maara ve aklan kazklar zerindeki kulbelerde barnmaktadrlar. Yaklak iki milyon yl yalnz Afrikada, bir milyon yldan beri de Asya ve Avrupa ktasnda byle yaand varsaylmaktadr. Yurt kavram, snr, mlkiyet henz gelimemitir. Aidiyet sadece klanla tannmaktadr. Klan simgeletirildiinde, herhangi bir nesneyle, totemle temsil edilmektedir. Kendi iinde aama yapma, az veya ok gelimilik dzeyleri olsa da, drdnc buzul dnemi sonuna insanlk bu dzen biimi altnda gei yapyor. 2- Neolitik a (M.. 15000-4000 yaklak): Drdnc buzul dneminin bitiminden sonra, tahminen 17 bin yl nce ksa bir mezolitik (orta ta devri) dnemden sonra ilk defa ana kol halinde Toros-Zagros da sisteminin eteklerinde, iyi cilalanm talar ve obsidyen kullanmndan tr neolitik (yeni ta devri) olarak adlandrlan, fakat z tarm ve ky devrimi olan, tarihi nemi byk bir aamaya geiliyor. Yaklak 10 bin yl ncesine dayanan varl arkeolojik olarak kantlanan bu toplum, ilgili da sisteminin iklimi ve evresinin bitki ve yararlanlabilir hayvanlarla dolu olmas nedeniyle byk bir srama

117

gerekletiriyor. Beslenme imknlar artyor. Dokuma yaplyor. Maaradan ky yaantsna geiliyor. Bitki ve hayvanlar tarm kltrne ve evcillemeye alnyor. Yaklak M.. 6000den itibaren anak mlek yaplyor. zellikle Dou Akdeniz da eteklerinden Zagroslara kadar bir hilal izen blgede, ok gl ve sk alarla birbirine balanan bir kltr dnemine (Tel Halaf kltr) geiliyor. Ana odak Yukar Mezopotamya oluyor. Toplum yeni icat ve retim aralarnda bir patlama yayor. Bir nevi neolitiin endstri dnemi yaanyor. Ana kadn bu kltrde ana-tanra katna ykseliyor. Byk ihtimalle yeni toplumun oluumundaki rol belirleyicidir. Anacl dzen klan toplumuna damgasn iyice vuruyor. Erkekle eliki yeni yeni almaya balyor. Simgesel dile geilmitir. Gneyden Semitik ad kazanm siyah derili gruplarn ana hat olan blge zerinden Asya ve Avrupaya gleri artk eskisi kadar kolayca gereklemiyor. Semitik kltrn oluumunda bu etken nemli rol oynasa gerekir. Kuzeyden de daha ok sar ve kzlderili diyebileceimiz gruplar blgeye kolay gei yapamyor. Bir kolu Amerikan ktasna (Bering Boazndan, tahminen M.. 12000-7000) geerken, dierleri in, Orta Asya ve Dou Avrupada younlayor. Ortadaki beyaz tenli Hint-Avrupa grubu, iklim ve beslenme koullar nedeniyle baat hegemonik rol oynuyor. zellikle Verimli Hilaldeki grup hegemon gruptur. Uzun sre uygarlk aamasna kadar bu sfatn koruyacaktr. Tarihte ilk defa kantlanm ve kalclk arz eden Verimli Hilal kltr, M.. yaklak 6000 yllarnda Aa Mezopotamyaya, 5000lerde Msr-Nil vadisine, Balkanlar, ran ve Kuzey Karadeniz steplerine, 4000lerde tm Avrupa ve ine kadar tarlyor. Her ne kadar i dinamiiyle bir in neolitiinden bahsedilse de, benim tahminimce, in neolitii arlkl olarak tarlm kltre dayanmaktadr. Sr yetitirilmesi, obsidyen kullanmnn tarlmas bu tezi glendirmektedir. Tabii olarak uzun sreler sz konusu olduundan, her ana blge kendi neolitiini gelitirme ansna sahiptir. Fakat btn belirgin iaretler ilk kltrel kvlcmn ana odak Verimli Hilale dayandn gstermektedir. Yaylmann smrgecilii, igali sz konusu deildir. Bo alanlarn genilii bu tr ilikilere yer vermiyor. Dnyada kalc iz brakan ve etkisini halen srdren ilk byk kresel hareketin bu temelde gelitii genel kabul gren bir tarihsel gr ve sosyolojik bilgidir. 3- Smer Uygarlk a (M.. 4000-2000) M.. 5500lerde Aa Mezopotamyada El Ubeyd kltr denilen, M.. 3800lere kadar srd tahmin edilen yeni bir evre etkili oluyor. Verimli Hilal kltrne (zellikle Tel Halaf kltrne) dayanmakla birlikte, gerek ataerkil topluma gei, gerek anak mlek tekniindeki gelimeler, ticaretin nem kazanmas, ilk istilac seferler ve koloniletirme an balatmas asndan, bu dnem ve kltr tarihi adan nem kazanmaktadr. Proto-Uruk kltr de denilebilir. zellikle ataerkil toplumun ortaya k, n uygarlk anlamna geldii iin de nemlidir. Ana-tanra kltr nemini yitiriyor. Kadn erkein kesin stnln tanmaya zorlanyor. Hiyerarik ynetim byk gelime salyor. Geleneksel uygarlk ynetiminin l yaps taslak halinde bu kltrde kendini ilk defa etkili bir biimde duyuruyor. Bir nevi rahip olan aman, tecrbeli toplum yneticisi eyh ve fiziki g sahibi olarak askeri efin ayak sesleri bu dnemde giderek glenecektir. Ortadounun din, politika ve askeri kltr bu dnemden derin izler almaktadr. Bu kendini kantlayan bir kltrdr. M.. 4500lerde etkisini Yukar Mezopotamyada hissettiriyor. Tel Halaf kltrn kontrolne alyor. Bir nevi koloniletiriyor. lk kolonilerin M.. 4000lerde bugnk Malatya ve Elaza kadar yayld arkeolojik kaytlarda kantlanmaktadr. Hanedanlk, geni aile dediimiz kltr de taryor. Daha nceki kltrde bu eler yoktur. Ykc faaliyetlerine ilikin izlere de rastlanmaktadr. Yklan baz kylerin kltrel izleri, bilinli bir ykm

118

ve igalin gerekletiine tanklk etmektedir. Ticaret kltr kesinlik kazanyor. Tarihin belki de ilk ciddi hegemonyacl bu kltrn eliinde gerekletiriliyor. Yaklak M.. 4000-3000 dnemine Uruk kltr dnemi demek artk adetten saylmaktadr. Uruk kltr El Ubeyd kltrnn izi zerinden geliiyor. Ondan farkl olarak ilk kent-snf-devlet kn, yani uygarl, yazl tarihi balatma ayrcaldr. Tabii ki ataerkil kltr ilk uygarlk kltrne dntrmek tarih iin ok nemlidir. Bunda Aa Mezopotamya ikliminin elle sulamay zorunlu klmas temel rol oynar. Bu tr sulamann geni bir nfus gerektirmesi, ayrca sulama ara gereleri kentlemenin nkoullardr. Byk nfusun ayn anda altrlmas beraberinde iae sorununu, sulama ara gereleri de zanaatkrl gerektirmektedir. Bu durumda yerleim zorunlu olarak kent apnda olmaktadr. Bu da kentin ynetimini, ynetimin meruiyet sorunlarnn zmn dayatyor. Ayrca dta oktan balam olan talanc kabile saldrlarndan korunmay da gerektiriyor. Hepsi birleince, mkemmel bir rahip + ynetici kral + askeri komutan lsn douruyor. lk Uruk kralna ithafen yazlan Glgame Destan bu tarihsel gelimeyi ok arpc ve etkileyici olarak yanstmaktadr. ehir kendi bana mant gelimeye zorlayan bir altyapdr. nk ok sorunlara yol ayor. Sorunlar mant altrmay, dolaysyla dnceyi, dnce yeni retim aralarn gelitiriyor. Ardndan ekonominin ynetimi geliiyor, o da politik ve askeri ynetimi pei sra srklyor. Snfsal gelimeyi de daha ok ehrin bir rn sayabiliriz. Kabile ve hanedan birimlerini aan bir topluluktur ehir. Ayrca hiyerarik, ataerkil ynetimlerin elikili doas gerei, ok sayda nfusu bnyesinden dladn varsaymak mmkndr. Karn doyurma kabilinden de olsa, ehir boalan nfus iin bir ekim merkezi oluyor. eitli nedenlerle airet ve hanedan d kalan kiilikler, ehirde kurulu ynetim altnda ynetilen-alan kesimi oluturacana gre, artk snflamann domas kanlmaz olur. Sosyolojik bir iliki, yani snfsallk, Uruk kltrnn nemli bir esidir. Devlet tm bu ehir iliki alarnn doal bir uzants olarak doacaktr. ehir ynetimi ne kabile, ne hanedan ynetimine olanak tanr. Kan ban aan profesyonel bir ynetimi gerektirir. Ayrca meruiyet iin bir inandrma gerei de kendini dayatr. Bunun imdadna yetien, belki ilk devlet taslan ele veren rahip ve bir nevi ilk ehir maketi olan tapnaktr. Kurum olarak ehir, devlet ve snfsallamay ideolojik olarak zihnen ina etme ii mitolojik ve dini retim iidir. Maddi kltrn manevi kltr etkilemesi Uruk kltrnde arpcdr. Tersi de ok etkilidir. Hatta manevi kltrn ar etkisi altnda maddi kltrn anlalmas neredeyse mmkn deildir. Byk bir ideolojik ina vastasyla grnmez klnmtr. Dil ve ierik olarak bu inay binlerce yl srecek tarzda zihne yerletirerek maddi koullarn grnmez klnmas yeni devlet ideolojisinin ba grevidir. Smer toplumunda bu ilev ok arpc olarak kendini ele veriyor. Devlet tanrsal kurum olarak anlamlandrlrken, alan snf tanrnn yaratt kullar olarak yanstlr. Devlet ve ynetilenler arasndaki arabulucu halka melek kavramnda yansr. En byk ynetim otoritesi ba tanr olarak yanstlrken, yardmclar ikinci el tanrlar olarak panteonu, yani st dzey devlet ynetimini, toplant dzenini yanstr. Eski tanralar kua kent ncesi kuan kadn etkinliinin yansma gc olarak hala kendilerini hatrlatrlar. Tm toplumsal ilikiler yar-mitolojik, yardinsel bir dile tercme edilerek, bambaka bir metafizik dnya iinde, birim nfus iinde yerlerini merulatrm olurlar. ehir-devlet-snf ideolojik olarak yeniden yaratlr. deolojik olarak yeniden yaratlma, ok byk ilevi olan bir manevi kltr olarak her tr maddi gelimenin, hatta doann yorumu olacaktr. Ona dayanlarak, zellikle yanstc dil esas alnarak anlamlar tretilecek, insanlar inanacak, yaam bu yeni meru dnya iinde kutsayarak yaayacaktr. Yeniden doum karsnda gerek maddi doum var m, yok mu sorusu bile bu gelimeler karsnda anlamn neredeyse kaybedecek, grlse bile baka trl imgeselletirilecektir. Uruk devrimi tarm devrimi kadar nemli bir ilk ehir devrimidir. Ana nehir

119

kolunun k membadr. Daha sonraki katlmlar derecikler ve gletler seviyesindeki kapal membalardr ki, onlarn bile hareketlenmesi ancak ana nehir sayesinde mmkndr. Dorudur, inde de bir kent devrimi vardr. Orta Amerikada da vardr. Ama ana nehir oluturmayan, doduklar yerde ya kuruyan, ya da durgun bir gl gibi etrafn ok az kiiye yararlandran mahalli kltrlerdir. Uygarlk olmak iin ana nehir olmak veya ona katlmak nemli bir koul olarak anlalmak durumundadr. Saf uygarlk yoktur. Kald ki, Uruk kltrnn arkasnda on bin yllk neolitik miras yatmaktadr. Zembille gkten le dmemitir. Bu yeni kltre uygarlk (medeniyet) da denilmektedir. ehirlilik olarak tercme edilebilir ki, dorudur. Maddi ve manevi yaps ve yansmasn byle tanmlarken, aslnda bir anlamda tm uygarl tanmlam oluyoruz. Yaps gerei Uruk kltr yaylmacdr. ehrin artan verimlilikle her bakmdan bymesi, nfusunu bir dereceye kadar tarmas nedeniyle pe pee komu ehirlerin domasna yol aar. Verimli Hilalin kyl kltr de byle oalarak zincirleme ky kurulularna yol amtr. lk ky kuaklar olarak Nevali ordan (Urfa-Siverek Frat kysnda) aynne (Diyarbakr-Ergani Diclenin bir kolu kysnda), oradan em Hallana (Batman ay yaknlarnda), bylece aaya Kerkke kadar gibi (M.. yaklak 10 binlerden itibaren) yaylm gsterirler. Kltrlerin ieklenmesi dediimiz olay budur. Uruk kltrlenmesi de benzer bir seyir izlemitir. oalan ehir artan rekabettir. ehir ayn zamanda pazar demek olduundan, yeni kltr rekabet unsurunu da pei sra tar. Ticaret daha imdiden gzde bir meslek olmutur. Tarma ve ulama ynelik bir zanaatkr endstrisi domutur bile. ehirler aras kavga, doal olarak hegemonya sorununu gndeme getirecektir. ehir devletinden ilkel imparatorlua (bu durumda mevcut tm ehirlerin ayn kii veya hanedan ynetimine alnmas oluyor) gei sreci pei sra kendini dayatacaktr. Urukun ticaret ihtiyac erkenden neolitik alan uygarlatrma ve koloniletirme srecine sokacaktr. Eldeki birok veri, El Ubeyd kltrne dayal koloni katmanlarn takiben, daha gelikin bir Uruk yaylma alan ve koloniletirme faaliyetini kantlamaktadr. zellikle Frat kylarnda ok gelikin Uruk kolonilerine rastlanmtr. M.. 3500lerden itibaren gelien Uruk koloniletirme hareketine kar, zaten Tel Halaf kltrnden beri byme halkalarn durdurmayan Yukar Mezopotamya kltrnn hem bir bakaldrsn, hem de karlkl alveriini yanstan bir eilimin varln da eldeki arkeolojik bulgular kantlamaktadr. Blgenin ok gl i dinamikleriyle M.. 3000lerde kentlemeye baladn gsteren ok sayda hyk kazs vardr. Her gn artan bulgular, ehir kltrnn de Aa Mezopotamyaya tpk Msr, Elam ve Harappaya tand gibi ana kaynak blgeden tandn dndrtmektedir. zellikle yakn dnemde Urfa yaknlarnda Gbeklitepedeki yerleimin kaznmas (M.. 10000lerde balad kantlanmtr) mevcut grleri deitirecek bulgulara yol amtr. Kylemeden nce dnemine gre dev boyutlu saylabilecek, muhtemelen tapnak olan bir kltrn varl saptanmtr. Mevcut dikili talarn anlam tam zmlenmese de, ok gelimi bir kltr yanstt kesindir. Yeni aratrmalar kltrel merkez kaymalara yol aabilir. Bu paragraf Uruk yaylmasna kar gl bir kltrn ancak cevap verebileceini belirtmek iin atm. Blgedeki kltrn daha nceleri balayan (muhtemelen M.. 5000lerde balayan El Ubeyd kltr) kltr yaylmasna kar da direnii ve kendi kltrnde srar vardr. Hatta tm mezolitik ve neolitik dnemde gney ve kuzeyden dalga dalga gelen glere kar srekli bir direnme halinin mevcudiyeti blgedeki kltrel yapnn kalclndan anlalmaktadr. Bu gereklik, Uruk kltrnn yerel kltr iinde erimesi, kar kltrn gcn gstermektedir. Bu aslnda bugne kadar devam eden bir sretir. Uruk'un stnln retimdeki gc ve nfusuna dayal devlet gc salamaktadr. Tpk Hollanda ve ngiltere rneinin ilk prototipiyle kar karyayz.

120

Benim ahsi yorumum, ilk El Ubeyd ve Uruk yaylmasna Msr, Elam (bugnk rann gneybats) ve Yukar Mezopotamya kltr baaryla karlk verip kendi kent kltrn yaratmlardr. Nitekim M.. 3000lerden itibaren bu tarihi merkezden kent gelimesinin hzlandn ve uygarlk nehrine kendi kollarn akttklarn kantlayan arkeolojik kantlar her geen gn artmaktadr. Daha da nemli olan, Uruk'un yakn evresindeki ehir ve krsal blgelerde nelerin olup bittiidir. Tarih Uruk kltrel ann M.. 3000lerde sona erdiini ve I. Ur Hanedanlyla yeni bir dnemin baladn haber vermektedir. Muhtemelen youn ehir atmasnn sonucudur bu gelime. Zaten tabletlerin okunmasnda bu ynl gelimeler net anlalmaktadr. Nippura At, Agadeye Lanet ezgileri, yaklp yklan ehirlerin encamna ilikindir. Tpk bugnk Badat ve evresinde olup bitenlere nasl da benziyor! I. ve II. Ur dnemleri M.. 2350lere kadar gelmektedir. M.. 2350-2150lerde mehur Sargon ynetiminde bir hanedan dnemi balyor. lk imparator olarak da tanmlanabilecek Sargon, ok kanl savalar sonucunda tm Verimli Hilalde hkmn, yani imparatorluunu geerli kldn vnerek anlatmaktadr. Byk vahetler anl, onur ykselten eylemler olarak anlatlmaktadr. Yazl kaynaklardan bunu takip etmek mmkn oluyor. Agadeyi bakent yapt, Amorit (o dnemin Arabistan lnden saldran kabilelere Smerlerin taktklar ad; tozlu, kirli adamlarn ad) kkenli olduu kaytlanmaktadr. M.. 2150lerde bu sefer Zagros kkenliler Gudea nderliinde Agadeyi yerle bir edip yeni hanedan tesis ediyorlar. Yaklak M.. 2050lerde bu hanedan da dyor. Yerine geen nc Ur Hanedan da ancak yz yl yayor. Tarih M.. 1950lerde grkemli Babil ann baladn gsteriyor. Bu ehir kavgalarnda karmza ok ilgin bir ikilem kyor. Smerler uygarl yaratan ana toplumdur. Ana derken, kaynak anlamnda sylyorum. Meneleri muhtemelen ok nceleri Verimli Hilal kltrnden gelen, ama artk yerleik hale gelen bir halk, bir toplum olduunu artrmaktadr. Dilleri iki yakn komu olan Amoritler ve Gutilerden farkldr. Hayli i ie geen kelimeler de vardr. zellikle Aryen dil grubuna daha yakndr. Semitik kkenden bariz olarak farkllar. Semitik-Amorit kabilelerin saldrlar youndur. Nitekim Agade kenti, hanedan ve Sargon Semitik-Amorit kkenlidir. Hatta Smer ehir saraylarnda byyen ve ynetimde yer alan bir komutan olma ihtimali yksektir. Destanlar bunu yanstmaktadr. Gutiler daha ok Smerlere mttefik olarak yaklayorlar. Kkenleri Zagros-Aryendir. ok enteresan olan nokta, bugnk Irakta da ok benzeyen bir tablo sz konusudur. Sonu olarak M.. 2000lerin balarna kadar uygarln sistem olarak douu ve geliimi ok kanl, smrl, kent kurmal ve ykmal, ittifakl, kolonili, hegemonik karakterde oluyor. Klelerin karn tokluuna alt verimli sulak topraklarda tarmla birlikte komu ehir ve neolitik blgelerle ticaret ve zanaatkrlk byk artk-rn retiyor. Bu retim, yani maddi kltr zerine kurulan uygarlk sistemi, muhteem bir manevi kltr ina ederek kendi ynetici gruplarn tanrlatrrken, alan klelerini de tanrlarn dks olarak aalyor. yi anlalmaldr ki, dou efsanelerinde maddi hayatn byle yanstlmas ok nettir. Yaratc ana-tanra ise, erkein sa kaburga kemiinden yaratlyor. Efsaneler hayli ilgintir, ana kadnn da kesin bamllatn arpc yanstyorlar. Yaam artk bu efsanelerin tekil ettii dille anlalp yorumlanacaktr. Gerek maddi hayat ise, gnmze kadar kendi dilini ve yorumunu yaratamadan, ancak bazen Ezop diliyle baz eski gereklerden bahsetmek isteyecek, ama o dili de kimse anlamadndan dilsizliini ve anlam yitikliini yaayacaktr. Unutmayalm, hala gerekliin dili ve anlatm kabiliyeti yaratlamamtr! 4- Babil ve Asur Uygarlk a: (M.. 2000-300)

121

Kendine zg bir fark yaratan bu iki uygarlk a, aralarnda zaman ve mekn asndan farklar olsa da, tarih sahnesine k ve Smer hanedanlarndan iktidar olarak kopu bakmndan zamandalk ve kltrel benzerlik daha belirgindir. Amorit-Semitik kkenden kaynaklandklar ve Akad Hanedanlyla ortak bir uygarl paylatklar yksek bir olaslktr. Dil ve kltr benzerlikleri, ayrca bol olan yazl kaynaklar bunu kantlayc niteliktedir. Smerlerin son grkemli a Nippur kltr kentinde yaanmtr. lk akademik eitimin alnd kent olarak belirtilebilir. Kentin byk ihtimalle Akad hanedanlar tarafndan tahrip edilmesinden sonra, yaknlarnda Akad dil ve kltr arln tayan Babil kentinin ykselii yeni uygarlk ann balangc olarak alnabilir. Zaten son Smer hanedan III. Ur dneminden sonra M.. 2000lerin balarndan itibaren Babil nclnde yeni hanedanlarn kent egemenliklerini pe pee ele geirii yeni durumu belirginletirmektedir. Akad dili yeni uygarlk dili olarak nem kazanr. Siyasi egemenlik ve ticaret dili olarak tm uygarlk blgesinde kendini hissettirir. Daha sonralar Aramice adyla tm uygar halklarn ortak anlama arac olarak, bugnk ngilizceye benzeyen bir rol oynar. Akad kltr uygarlk asndan ierik olarak Smer kltrn miras alr. Mitolojik olarak yapt dnm, Mardukun tanr olarak ykseliinde kendini gsterir. Ennuma Eli bu dnemden kalma en nemli destandr. Marduk, ana-tanrann iyice ktlendii, erkekegemen kltrnn simgeletirildii ve tanrsallatrld kltr batanrs rolndedir. Yunan kltrnde Zeus, Roma kltrnde Jpiter, Hint-Avrupa kltrnde Aryen kaynakl Gudea (Germenlerin Gotlar ve Tanr Got ayn kkenden gelir, Krtede halen kullanlan Xwed ayn kkenden gelir), Arap kltrnde Allah, Hintlilerde Brahman, inlilerde Tao ayn tanrsal kua temsil ederler. Ortak uygarlk aamas ve kltrel benzerlikler, bu dnemde en ok temel simge olarak toplumu temsil eden tanr adlandrlmalarnda kendini gsterir. sim olarak bile hepsinin yaklak M.. 2000lerde ortaya k tesadfi deildir. Temellerindeki derin ve ortak kltrden kaynaklanmaktadr. Simgeletirilmi biimiyle (ana-kadn ev ekonomisinin artk zorba ve kurnaz erkek tarafndan gasp ediliini) erkek egemen kltr tanrsallatrlmaktadr. Temel ana-tanra ad Aryence Star, Smerce nanna, Hitite Kibele, Semitike tar, Hinte Kali giderek snkleirken, ad geen erkek-tanr adlar yceltilmektedir. Kadnn toplumsal zemin kata ekiliinde M.. 2000ler dil ve kltr asndan da nemli bir yenilgi ve aalamay yanstrlar. Uygarln maddi ve manevi kltrnde erkek ve kabile kleliinden nce gelen cins olarak kadn kleliinde, kadn gerekten en derin, zemin kat klelii olarak yenilgili, aalanm, sesi soluu kesilmi, lanetlenmi, lmcl bir stat altna alnmtr. Karlk ve zerinde snrsz yetki sahibi olarak erkek-koca, bu kltrel zemin zerinde ykselir. Araplarda ve ayn kltrel zemini paylaan Ortadoulu toplumlarda kadnlarn halen devam eden stats bu deerlendirmeyi dorulamaktadr. Namus cinayetleri bu kltrn kck bir unsurudur. Babil a Asur andan nceliklidir. Bunda corafi mekn olarak Kuzey Mezopotamyaya adm adm ekili nemli rol oynar. Babil bugnk Badat'n daha gneyindeyken, Asur tanr adl kent bugnk Musul yaknlarndadr. Daha sonra Ninova olarak aama kaydetmitir. Babil kentinin baz zellikleriyle tarihte dikkat ektii grlmektedir. Son Smer kltrel kenti Nippurun tm kltrn ncelikle zmsemitir. mparatorluk aamasnda tm ada toplumlarn kltrel birikimleriyle soylarnn nde gelenlerini Babile tadklar anlalmaktadr. nl Babil Kulesi ve yetmi iki dilin konuulduu efsane deil, bir gerek olsa gerekir. Daha dorusu, gerein efsaneletirilmesidir. M.. 1900-1600 dnemi Babil uygarlk ann en grkemli dnemidir. Tm uygar blgelerde imparatorluk gc olarak hkmn icra etmektedir. En nl imparatoru olan Hammurabi, Sargondan sonra tarihin ikinci imparatorudur. Kendi adna ilan ettii Hammurabi Yasalar, daha nceki yasallatrma geleneinin devam da olsa, etkililik ve tarihte iz brakma anlamnda birincil neme sahiptir. Uygarlk kltrndeki ister Tanr

122

yasallnn, ister hukuk yasallnn olsun, Hammurabi dneminden izler tad kesindir. Dnemin tm ehirlerini kanl savalardan sonra egemenlii altna almtr. Ayrca komu ve snrlar dahilindeki kabile kltrlerine de amansz bir egemenlik dayatt anlalmaktadr. Blge tarihinde Msr tanr-krallar olarak kendilerini tanmlayanlara firavun denilirken, arlkl olarak Babil ve Asur tanr-krallarna da nemrut ad verilmektedir. Ahdi-Atikte (Yahudilerin en eski Kutsal Kitab) anlatlan Hz. brahimin Ur (Bugnk Urfa) kentinden k veya ka, yle anlalyor ki, Babil Nemrutlarnn zulmyle yakndan balantldr. Tarih Hammurabinin M.. 1700-1650 civarnda hkm srdn yazmaktadr. Hz. brahim'in hicretinin de ayn tarihte gerekletii dnldnde, brahim-Nemrut ekimesi gayet iyi anlalmaktadr. brahim bir kabilenin badr. Kabilesi Urfa civarnda tarm, hayvanclk ve ticaretle geinen ok sayda kabilelerden biridir. Bugnk gibi kken olarak Aryen ve Semitik kkenli iki kltrn etkisi altndaki gei toplumlar da blgede bolca bulunmaktadr. Yar-dinsel, yar-mitolojik brahim ve kabilesinin yksnn simgesel deeri bilinmektedir. Hz. brahimin tek tanrl dinin atas saylmas ve dnyada neredeyse etkilemedik din brakmam olmas nemini ortaya koymaktadr. Hammurabiyle en otoriter an yaayan Babil Nemrutlarna (Bunlar Babil brokrasisinin tm merkezi ve blgesel nde gelenlerini kapsamaktadr. Nemrut nde gelen kent ve blge yneticisine verilen unvan, ad olsa gerek) kar direnen ok sayda kabile ve kentin olmas beklenebilir. Henz gl komnal dzen etkisini tayan kabile ve hatta ky ve kentlerin, hangi tanrsal ad (Allah adna) altnda yaplrsa yaplsn, imparatorluk dayatmasnn kendi karsnda direni ve isyan bulaca aktr. Klelik nedir tanmayan toplumlar ok zor kleleirler. Bazen klelemektense, toptan imha olmay bile gze alabilirler. Tarihte bunun saysz rneklerini tanmaktayz. Hz. brahim dini veya yklemeleri aslnda bu genel anti-nemrut direni kltrn temsil etmektedir. Bu kltrn birinci kayna, 1700lerdeki Babil mparatorluu zemin ve zamandr. kinci kaynak ve kol ise, Hz. Musann M.. 1300lerin sonlarndan itibaren Msr Firavunlarna kar k ykleridir. Yani Msr Firavun otoritesini temsil eden kltre kar ayn veya benzer iz zerindeki yar-kle, ama kurtulmak isteyen Hz. brahim geleneindeki topluluklarn direni kltrdr. Toplam Kitab Mukaddes geleneini oluturmaktadr. Dnemin iki gl ve kendilerini tanr-krallar olarak simgeletiren Nemrut ve Firavunlarna kar ok uzun soluklu ve giderek kendini yeni bir kltr olarak oluturan bu gelenek, Hz. Musadan sonra daha ok gl rahiplerle (rnein Musann kardei Harunla balayan gelenekten I. ve II. Samuel, aya ve birok peygamber) temsil edildikten sonra, Hz. Davut ve Hz. Sleymanla M.. 1020-900 yllarnda bugnk srail-Filistin topraklar zerinde gl bir krallk kuracaklardr. Bu gelenein ve temsili olan brani kabilesinin tarih iindeki yryn ve etkisini dikkatle yorumlamadan, uygarlk tarihini ve ona kar yneltilen her trden direni ve isyanlar anlayamayz, zemeyiz. (Her tr derken ideolojik, mitolojik, felsefi, dini, siyasi, fiziki, ekonomik, hukuki, kabilesel ve ulusal tm hareketleri kastediyorum.) Birinci Babil dneminin M.. 1596 ylnda Hitit ve Hurri kkenli Kassitler ad verilen gler tarafndan sona erdirildiini grmekteyiz. Burada daha ilgin ve nemli olan, Hitit ve Kassit kimliiyle aralarndaki ittifaktr. Tarihilerin pek amadklar bu konu, blge halklarnn tarihini renmek asndan nem tamaktadr. Herhalde Babil gibi gl bir kltrel, siyasal ve askeri gelenei yenmek kolay olmad gibi, ok gl bir kar kltr gerektirir. Nitekim brahim gelenein yapt srekli hicret, daha dorusu katr. Ancak boluk bulduunda siyasi erk olabiliyor. Uruk ve Ur dnemlerinde Zagros kabile federasyonlar olan ve son rneini M.. 2150de Akad slalesine son veren nl Guti Kral Gudeann (lgintir, Aryenlerin en byk tanrsnn ayn olan

123

adn tamaktadr. Bir nevi kar-uygarlk srecine girdii anlalmaktadr) temsil ettii ZagrosToroslarda oluan gelenein zmlenmesi kilit nemdedir. Tarihin bu geleneklerden ok az veya hi bahsetmemesi ilgin olduu kadar, zerinde durulmay gerektiren nemli bir alan, aratrma sahasdr. Gerek El Ubeyd kltr kolonilerine, gerekse Uruk ve Urun siyasi ve ticari koloniciliine kar ok daha kalc bir tarm kltrn yaratm, ok sk bir ky an kurmu, ehirlemenin eiine gelmi, belki de daha nce ehirlemi (Urfa-Gbeklitepedeki byk tapnaklar tepesi bunun mmkn olabileceini hatrlatyor. M.. 10 binlerde bu kltr yaratanlar Uruk ve Urun ok ilerisinde bir kent kltrn de rahatlkla yaratabilirler. Mimarisi ve mitolojisi bunu hissettirmektedir), da etek ve ovalarn birlikte kullanan ok geni bir adaki kabile topluluklarnn direnmesi ve mterek tehlikeye kar federasyonlamalar, ardndan daha kalc siyasi birlikler kurmalar en gl olaslktr. M.. 3000lerde Smerler tarafndan Hurriler olarak genel bir ad altnda toplanan bu topluluklarn 1650lerde daha kuzeyde Kani ve Hattuas merkezli Hititler, Wajukani (Xwekan, gzel, ho pnar, bugnk Ceylanpnar ve Suriyedeki karl olan Serekan kenti) merkezli Mitanniler adnda iki gl siyasi birlik kurduklar grlmektedir. Mitannilerin Kerkkten-Zagrostan Tel-Alala, Amanoslara kadar geniledikleri, M.. 1400lerde Msr ve Hititlerle birlikte nc byk siyasi ve kltrel g olduklar birok belgeyle kantlanmaktadr. Hititlerle ortak bir kltr ve dili paylamaktadrlar. Aralarnda gl kan ballklar bulunmakta ve siyasi dzeyde evlilikler yapmaktadrlar. (Hitit mparatoru upiluliuma, Mitanni Prensi Matizavaya Sana kzm verdim, adam gibi birlikte blgeyi ynetelim demektedir) Msr hiyerogliflerinde Mitannilerin gc yanstlmaktadr. Sarayda birok Mitannili gelin bulunmaktadr. nl Nefertiti bunlardan biridir. Hititlerin nl kadn-tanras Puduhepa da Hurri kkenlidir. Alan kltrnde kadn izinin son temsilcisi gibidir. Daha nceki Guti, Kassit, yeni adyla Mitanniler, Hurrilerin alt kollarn yanstmaktadr. Hurri kelimesi etimolojik olarak Smerce Dallar anlamna gelmektedir ki, gnmze kadar zaman zaman kullanlan bir adlandrmadr. Daha da nemlisi, tm gl belirtiler, Hitit ad verilen devletin tm kral ve prenslerinin Hurri ad tamakta olup, evli olduklar kadnlarn da hep Hurri prensesleri olmalardr. ahsi yorumuma gre, Mitanniler arlkl olarak Zagros-Toros da silsilesinin kavisli gney eteklerindeki Verimli Hilalde kurulan siyasi birlik veya konfederasyon benzeri bir oluum iken; Hurri topluluklarn bir kolunun kuzeyde Karadeniz dalarna kadar, tm Kuzey Toroslarda da Hititler ad altnda ikinci kol rgtlenmesi olarak daha gl, hatta ilkel bir imparatorluk olarak temsil edilmektedir. Kltrel temel, akrabalklar, diplomatik ilikiler, en nemlisi Hitit-Kassit ittifak bunu dorulayc etkenler olarak ileri srlebilir. Birinci Babil dnemini kuzeydeki bu kltrel direniin ve sonunda gelitirilen siyasi birliin sona erdirdii rahatlkla belirtilebilir. Babil, ikinci dneminde (M.. 1600-1300) bu siyasi birliin ya egemenlii altnda, ya da bir nevi onunla uzlam olarak birlikte ynetilen, daha ok dnemin en byk kltr ve ticari merkezi olarak yaamn srdrmektedir. Bir nevi gnmzn Parisi gibidir. Babil kltr Kutsal Kitab da derinden etkilemitir. Birok iz brakmtr. Ticaret deposu, blgesel pazar ve niversite ehri olarak da tanmlanabilir. Dnem uygarlnn uluslararas (daha dorusu kavimler ve mezhepler aras) merkezi roln de rahatlkla temsil ettii belirtilebilir. Btn siyasi, ticari, istihbari oyunlar Babilde gelitirilmektedir. Komplo merkezi rol de ihmale gelmez. Kutsal Kitaptaki tasvirleri ok arpcdr. zcesi tam bir uygarlk merkezi olarak roln laykyla oynamaktadr. Bu ynyle bugnk Londraya ok benzemektedir.

124

nc Babil dnemi (M.. 610-330) Medlerle kurduklar (bugnk ii-Krt ittifakna ok benziyor) ittifak, 612de Ninovann haritadan siliniiyle balar, skenderin M.. 330larda fethiyle sona erer. Mehur Nabokadnazarn imparatorluuyla anlr. Mezopotamyann son byk imparatorluudur. Mezopotamya bu tarihten sonra ana merkez roln yava yava kaybeder. Yaklak 15 bin yl tarihin ana merkezi olan Dicle-Frat vadilerinde, kollarnda, aralarndaki da ve ovalarda insanlk kltrn yourup btn ktalara yaydktan sonra ok yorgun, ama umutkr olarak bugn yeni bir dneme hazrlanmaktadr. Asur a da benzer biimde dneme ayrlabilir. Kadim tarihin en gl siyasi, askeri ve ticari glerindendir. Smer uygarlyla Greko-Romen uygarl arasndaki ara halka roln oynar. Uygarlkta kan dkcl, zorbal ve ticari yaratclyla anlr. Ykl btn Ortadou halklarnca (kendi halk da dahil) bayram olarak kutlanr. Bu kutlayta nemrut ve firavun tr despotluun sona eriinin pay belirleyicidir. Birinci dnem (M.. 2000-1600) ticari aristokrasinin ykseli dnemidir. ok arpc olarak tccar ve siyasi erk sklkla ayn kiide tekel olarak temsilini bulur. Siyasi ve ticari g tekelinin ilk defa Asur topluluklarnca kurulduu belirtilebilir. Geni bir tarihi mirasa dayandklarn, El UbeydUruk-Ur-Babil ticari birikimlerini kullandklarn, onlarn izini takip ettiklerini, M.. 2000lerden itibaren tm uygarlk alanlarnda ve komu neolitik ky ve ger topluluklaryla ticareti gelitirdiklerini, belli bal merkezlerde ticari koloniler kurduklarn, ilk defa bamsz kapitlasyonlar gibi altklarn, ok geni kervan alarna sahip olduklarn, ticari bilinci en yksek uygarlk olduklarn, tm bu stratejik ilikileri gvencelemek iin ok acmasz g kullandklarn rahatlkla belirtebiliriz. Ninova bir nevi Hollandann Amsterdam gibi zenginlie, altn ve gme boulur. En kaliteli kuma merkezi, en nl saraylar artk Ninova ve yaknlarndaki ehirlerde toplanr. Amsterdamn Parisle rekabeti gibi, Ninovann (Asur) rakibi de Babildir. Birbirlerini etkilemek ve hegemonya altna almak iin byk aba harcarlar. Ekonomik, ticari, siyasi ve askeri atmalar karlkl karlar nedeniyle eksik olmaz. Birbirlerine devrevi stnlk kursalar da, nihai stnlk kuramazlar. kinci dnem (M.. 1600-1300) Mitanni ve Babillilerin ittifakla yrttkleri egemenlik altnda geer. Ticari rollerini devam ettirirler. nc dnem (M.. 1300-600) asl askeri ve siyasi glerini ina ederek dnemin en korkutucu gc haline geldikleri dnemdir. Urartular hari ve Msr da dahil, igal etmedik ve haraca balamadk bir yer brakmazlar. Kavim ve kabilelerin en ok ac ektikleri bir dnemi yaatrlar. Uygarln en kanl yz demek mmkndr. ve ve nasl kellelerden surlar ve kaleler yaptklarn byklklerinin bir ls olarak anlatrlar. Kavim ve kabilelerin kleletirilenleri dnda hepsi katledilir. Msr gibi bir uygarlk bile igalden (M.. 670) kurtulamaz. Kuds Krall yerle bir edilir. Bugnn ABD benzeri bir dnya gcdr. Her imparatorluktaki egoizmin bir benzerini en gelimi haliyle yaarlar. Bar iinde birlikte yaama ve uzlama kltrn tanmazlar. mparatorluk geleneinin yaratlmasndaki paylar kmsenemez. Yklmalarndaki belirleyici rol yine Hurri kkenliler oynar. Uzun sre Mitannilerin kendilerine gz atrmadklarn biliyoruz (M.. 1600-1300). Mitannileri ykmalar, Hurri kkenlilerin direniini sona erdirmez. Nairiler diye (Asurcada Su Halk anlamna gelir) bilinen airet topluluklar bugnk Botanda airetler konfederasyonu benzeri birliklerle (M.. 1200-900) uzun sre direnirler. Bu tarihten sonra Urartular adl siyasi birlik devreye girer. Asura kar direnileri M.. 870lerden yklncaya (M.. 610) kadar devam eder. Yaklak yz yllk bu direni bugnk Van merkezli olduka gl bir merkezi siyasi oluuma dnp tarihe iz brakr. Muhtemelen kark bir siyasi styap sz konusudur. Balangta Asurcann etkisi hkimdir.

125

Hurrice, Ermeni ve Kafkas dil etkilerini de tayan karma bir dilin kullanld tahmin edilmektedir. Bu dil yaps direniteki mozaii de yanstmaktadr. Alanda karma yaayan bu halklarn ortak tehlike karsnda birleerek ve gl bir siyasi oluumla varlklarn koruduklar anlalmaktadr. Kafkas kkenli skitlerin devreye etkin olarak girdii bir dnemdir de. Urartularn demircilikte usta olduklar, tuntan epey silah ve kap kacak gelitirdikleri, kale yapm bata olmak zere mimarideki stnlkleri, askeri olarak da sk sk Asuru yenmeleri gz nne getirildiinde nemleri daha iyi anlalr. Asurlar nihai olarak yenmedilerse de, ypratmadaki en byk pay Urartu Devletine der. Uygarlk tarihinin silinmesi zor bir izidir. Asurun nihai yenilgisi Babilin uzun sreli el altndan yrtt diplomasiyle ve Ma (Krte, ate oca) adl Med rahiplerinin uzun uralarndan sonra Med Konfederasyonu ve Babil ehir devleti ittifakyla M.. 612de gerekletirilmitir. Blgede Med ve nc Babil dnemi balar. Asur uygarlk pratiinden karlabilecek en nemli sonu, ticaret tekeliyle siyasi tekelin i ielii ve savalarla ilgisidir. Siyasi ve ticari tekelin uygarlk tarihinde en nemli bir aamasdr Asur. Denilebilir ki, Pers mparatorluundan nce Msr, in ve Hint uygarl arasndaki birincil merkezi halkay Asur ticaret tekelleri kurmutur. Ticari bir dnya yaratmlardr. Dnemin bir nevi kresellii sz konusudur. Yine ticari tekelin ekonomi olmad, ekonomiye eine az rastlanr bir terr rejimiyle dtan dayatlp halklar ve kabilelerin binbir emekle topladklar, yarattklar birikimleri gasp ettii ortaya kmaktadr. Devlet olmadan ticari tekelin yryemeyecei ok aktr. Daha nceki siyasi tekeller tmyle tarmn kleci tarzyla ilikili iken, ilk defa ticaret tarmla denk gelen bir arlk kazanmtr. Ticari tekeli kapitalizm olarak tanmlarsak, siyasi tekelin tarmdaki art-rn gaspnda daha etkin smrc bir g olarak uygarlkta yerini almaktadr. mparatorluk tarmdan ziyade ticaretin tahrik ettii bir ynetim biimidir. Yol gvenlii uzun alan ticaretinin ihtiyacdr. Bunu da ancak imparatorluk salar. iddetteki younluu ise, toplumun yeni ekonomik dayatmalara kar direnciyle i ie gelitii, byd tartma gerektirmeyecek kadar aktr. Ekonomi iin tarmn, pazarn, kk ticaretin, zanaatln, ok sayda bamsz zel kesimin yararl olabilecei de aktr. Tm bu alanlardaki insan emei retkenlii gelitiren deerini kantlamtr. Ne siyasi, ne askeri, ne de ticari-ekonomik tekelin gerekmediini tespit etmek zor deildir. Asur olmasayd ekonomi duracak myd? Tersine, barl bir ortamn daha farkl ve olumlu bir ekonomik yaam mmkn klaca anlalrdr. Demokrasi kart ynetim olarak devlet sadece gereksiz deildir; ortaya kard brokrasiyle, yol at savalarla, yapt gasplarla ekonomi ve toplumu tahrip eden bir gtr. Burada ehri ve tabakalamann nemini, gereini tartmyorum; tanrsal ideolojik klflara brndrlm, etrafnda sk bir askeri-siyasi duvar ren zorba gcn uygarlkla ilikisini sorguluyorum. ehirlemenin olumlu yanlar anlamnda varsa bile bir uygarlk, bunun nasl kirletildiini, muazzam bir geriletici, tutucu engelle olumsuzlatrldn tekrarlyorum. Ynetim koordinasyonu ayr, zorba ve gasp tekeller ayrdr. Siyasi, ticari ve ekonomik tekelin i ieliinin sadece kapitalizme zg olmadn, ehirleme ve hanedanlkla birlikte uygarln ilk balarndan beri ayn zelliklerini oluturarak, kopmaz bir zincir halinde uygarln olumlu yanlaryla demokratik etkinlii ezerek, sarmalayarak varln gnmze kadar tadn vurguluyorum. Zincirin halkalarn tanmaya devam edelim. 5- Msr, Hint, in, Hitit ve Fenike Uygarlklar Msr, Hint ve inin uygarlk ana nehrine katklarn tartmak byk bir alma ister. Bunun yeri buras deildir. Fakat neden daha ok tarm arlkl olduklarn, kendi blgelerini ama irade ve gcn niye gsteremediklerini zce sorgulamak retici olabilir. Kendi ilerinde olduka gelikin olduklar, ok uzun sreli ayakta kallarn ekonomik tekele, zellikle uzun alan ticaret tekelciliine bavurmamalarna borlu olduklar kansndaym. nn de d ticareti yok gibidir. Tarm ve ticaretin i yapsnda da tekele fazla ans tannmad grlyor. Mevcut siyasi tekel ekonomik tekelcilikten uzak kald oranda uzun mrl oluyor. Siyasi ve askeri g dta

126

tehlikeleri, ite kaosu nleme anlamnda daha az itiraz topluyor. Dolaysyla mr uzuyor. Son tahlilde bunlar da ekonomik rant tekelleridir. Ama grtlana kadar ekonomik tekellere boulmadklar da anlalr bir husustur. Msr, Greko-Romen kltrn etkiledii oranda, Avrupa kltr ve uygarlna katksn vermitir. Afrika iin sanki olmam bir kltr konumunda kalmtr. Ticarete el atmamtr. Ortadoudan da kendini soyutlamtr. Belki de devlet eliyle sosyalizm iin ilk rneklerdendir. Benzer rneklerden hibiri Msr kadar etkileyici deildir. Msr tmyle, Hint ve in ise ksmen ortaa uygarlna Ortadou zerinden katlmlardr. slamiyet hepsini kendi havuzuna aktp Avrupaya sunmada temel bir rol oynamtr. Hititler iin ayr bir balk yapmak gerekmez. Hurri-Mitanni mttefiki olarak uygarl Anadoluya yaymtr. Ege kylarndaki etkisiyle Yunan Yarmadasndaki yeni uygarlksal gelimeye en az Msr ve Fenikeliler kadar katkda bulunmutur. Msrn Suriye zerindeki yaylmn durdurmutur. Asurun ve daha nceki Babilin yaylmn durdurmada etkili olmutur. Msrn yapamad ve bo brakt uzun alan ticaretini Dou Akdenizde slenmi Fenike adl kavim gerekletirmitir. Akdenizin her tarafnda ilk ticari kolonileri kurma baars Fenikelilerindir. Ortadou ve Msr kltrn Avrupaya ilk yaygnlatranlar da Fenikelilerdir. Alfabe ve gemi yapm sanatlar uygarlk asndan etkileyicidir. Yunanllara alfabeyi onlar retmitir. lk limanlar onlar kurmutur. Manevi kltrn tanmasnda da rolleri nemlidir. Uygarlk tarihinde en az Urartular kadar etkileyici bir izdir. srail Krallnn etkisi daha ok manevi alandadr. Daha nemlisi, brani geleneinin tek tanrl dinleri retmesidir. Sanki Msr ve Smer maddi devleti karsna manevi devleti karmak gibi tarihsel bir gerekeleri varm gibi. brani geleneine dar Yahudi penceresinden bakmamak gerekir. Yahudi bu gelenein daha ok maddi para kolunda ykselirken, manevi kolunda peygamberler, yazarlar ve aydnlar, entelekteller vardr. Her iki kolda da etkili olmalar dnya uygarlk tarihini derinliine etkilemitir. Uygarl tam olarak tanmak iin Smer, Msr ve brani gelenei btn ynleriyle zmlenmek durumundadr. Bu adan Avrupay sadece ortaa ve ksmen antik Greko-Romen kltrne dayanarak izah etmek ayaklar havada kalan bir anlatm tarzdr. ok eksik ve yanl bir tarzdr. Daha sonra bu eksikliklerin ne tr vahim sonulara yol atn tartmaya alacam.

Krt Halk nderi Sayn Abdullah calann Demokratik Uygarlk Manifestosu

127

Medlerin henz tam gn yzne kmam bir uygarlk etkisi vardr. Bilinen en nemli zellikleri Zagroslarda yaayan Hurri kkenli olduklar, Med-Pers a: (M.. 700330) Medlerin henz tam gn yzne kmam bir uygarlk etkisi vardr. Bilinen en nemli zellikleri Zagroslarda yaayan Hurri kkenli olduklar, Farslarla akrabalklarnn bulunduu ve Aryen kabileler biiminde bir kol oluturduklardr. Asurun youn basks altnda direnii bir kimlik kazanmlardr. Esas eitici ve rgtleyicileri olarak Ma ad verilen rahipleri vardr. Rahiplerin uzun sre ynetimde rol oynad sylenebilir. M.. 700lere doru konfederatif bir birlik oluturduklar, Medya denilen bugnk Bat ran ve bugnk ran, Irak ve Trkiye snrlarnn yaknlat alanda yaadklar kesindir. Kafkaslardan inen skitlerle bazen dost, bazen atmal oluyorlar. 612de Asurlar yenmeleri nlerini arttryor ve nlerini ayor. M.. 585te Frigyallar Kzlrmak kysnda yendikleri bilinmektedir. Bu arada Malardan Zerdt adnda yetkin bir bilge kyor. Ahlaki arlkl bir dinsellik oluuyor. Ne tam din, ne tam felsefedir. brani geleneinden farkl olmakla birlikte, karlkl etkileimleri youn olmutur. Zerdtln etkileri zellikle Babil mparatoru Nabokadnazarn srail oullarn M.. 595te Babilde tutsak etmeleri dneminde olmutur. Yunan uygarl Medleri Perslerden daha nemli ve stn sayar. Herodot Tarihinde en ok bahsedilen halktr. M.. 559da bir i ihanet sonucu Pers Akamenitler Med siyasi oluumunun bana geer. Kurucusu olan Kiros, Med saraylarnda bytlmtr. Persler ve Medler imparatorluun ortak kurucu unsurlardr. Sadece Pers mparatorluu eksik bir adlandrmadr. Pers-Med imparatorluu yaklak yz yllk zaman diliminde Msrdan Hindistan (M.. 515de fethedilmitir) ilerine, in snrndan Yunan Yarmadasna kadar dnemin en geni siyasi birliini salamlardr. Yirmi iki eyalete blnp bir nevi yarm devlet oluturmulardr. Uygarlktaki katklar brokrasiyi, iyi bir yol ve posta sistemini, dnemin ihtiaml en byk ordu glerini yaratmak olmutur. Ahlaki gelenee nem vermilerdir. Yunan uygarl birok kltr esini Medler ve Perslerden almtr. Dou-bat ayrmas bu dnemde belirginlemitir. Aralarnda youn bir etkileim vardr. Birok Yunanl, Pers saraylarnda grevli olup, binlercesi paral asker olmutur. Byk bir zenginlik biriktirmi olmalar, iki yz yl Ege blgesini egemenlikleri altnda tutmalar Perslere kar tutku derecesinde bir karakm gelitirmitir. Hem Perslerin basklarn krmak, hem zenginliklerini ele geirmek adeta milli ama haline gelmitir. Yeni Herkl olarak skenderin kmas tesadf deildir. Bu iklimden payn alm ve Aristonun zel eitiminden gemitir. Yunan felsefesi bile bu baskya kar k sorunlaryla boumann etkilerini tar. Zaten mitolojik etkilenmeler ok daha fazladr. Bir nevi direni kltr oluturulmutur. Medlerin Asura kar deneyimini Yunanllar Perslere kar uygulamlardr. Makedonyal ama Yunan kltrnn ocuu olan skenderin kttan ato gibi Pers mparatorluunu paralamasnn arkasndaki g yzlerce yllk direni kltr, zellikle felsefi aydnlanma ve zgr Makedon kabile ruhunun sentezidir.

128

7- Greko-Romen Kltr ve Uygarl Greko-Romen kltr ve uygarl yanl olarak Bat kltrnn balangc biiminde yorumlanmaktadr. Batda, yani Avrupada byle bir kltr ve uygarlk domad ki, Bat kltr ve uygarl denilsin. Hristiyanlk ortaa da dahil, olup bitenler, Ortadou (Mezopotamya ve Msr) kaynakl kltr ve uygarlklarn anlaml bir gecikmeyle M.S. 15. yzyla kadar Avrupaya tanmasdr. Anlatmaya altmz, 15 bin yllk uzun sre ve belli bir mekndan kaynaklanan zincirleme halkalar halinde bir kltrn ana nehir olarak Avrupaya nasl aktdr. Greko-Romen halkas Avrupa corafyasnda olusa da, her eyini bal olduu mirastan almtr. Maddi ve manevi kltr olarak 16. yzyldan sonra oluan herhangi bir ciddi yenilik ve sreksizlik bu srete olumamtr. Bir yenilik olarak dnebileceimiz felsefi k Babil, Msr, Hitit, Urartu, Med ve Perslerden alnan kltr olmakszn dnlemez. Eflatun bile M.. 600lerden beri Solon, Pisagor, Thales bata olmak zere, Yunan bilgelerin yllarca Babil bata olmak zere Dou bilgelik merkezlerini nasl dolatklarn ve kendi felsefi grlerini oluturduklarn itiraf eder. Yunan ve Roma mitolojisi ise, adlandrmalar dnda z itibariyle Smer ve ksmen Msr mitolojisinin drdnc ve beinci versiyonudur (Smer + Babil + Hurri-Hitit-Mitanni + Yunan + Roma). Zaten maddi kltr olarak neolitik M.. 4000lerde Avrupann tm yaam alanlarna ulamtr. Smer ve Msr kltr M.. 2000-1000lerde ulamtr. Yunan yarmadasnda M.. 2000lerin sonlarnda balayan sentez, M.. 1600-1200lerde ilk denemeden sonra, ancak M.. 1000lerden itibaren balayan antikada rn vermeye balamtr. Homeros ve Hesiodos bunu ilk dillendirenler olmutur. talyan yarmadasnda M.. 1000lerde Etrsklerle balayan mayalanma M.. 700lerde krallk, M.. 500de cumhuriyetle sonulanmtr. M.. 500-M.S. 500lerde yaanan bin yllk sre nemli zgnlkler sunar. Uruktan sonra ikinci denmeye layk bir kentler halkas oluturmutur. Greko-Romen kentlemesi phesiz estetik deeri yksek bir aamadr. Snflama ve ynetim biimleri ayn olgunlukta olmasa da, birok zellikleriyle binlerce yl nce yaanmtr. Ticaret, pazar, para, alfabe, bilim, felsefe (bilgelik), moral, mitoloji gibi maddi ve manevi kltr eleri de binlerce yl nce olumutu. Btn bunlar ok nemli bir ikinci versiyondan geirdikleri sylenebilir. Ama miras olmadan sadece yerden imen fkrm gibi iki yarmadadan tretmek anlaml deildir. Bat tarihi uzun sre kkler meselesini ok eksik ve yanl anlamtr. Post modernite dneminde daha doru yorumlar gelimektedir. Greko-Romen kltrnn bir zgnl krallk, cumhuriyet, demokrasi ve imparatorluk gibi devlet rejimlerini pe pee ve i ie yaamasdr. Balangta demokrasi ve krallklar i ieyken, son dnemlerinde cumhuriyet ve imparatorluk i ie olmu; zl ncesinin son biimleni tarz olarak imparatorluk nem kazanmtr. Bir nevi kleci sistemin son ve en kapsayc kltr ve uygarlk sistemini tekil etmitir. Bu zellii nemlidir. Ya yklacak, ya dnecektir. Nitekim Roma mparatorluu yklarak dnmtr. Greko-Romen uygarlyla tarihin uzun sreli bir aamas en olgun dnemini yaadktan sonra derin bir krize girer. Krsalda tarm, ehirde zanaatla dayal retim nemli bir artk-rne yol ayor. Artk-rnn bolluu devlet tr rgtlenmenin temelidir. Artk-rn znde karn tokluuna alan ve beceri kazanan emekle balantldr. Kleci tarz emek sunumu ve kullanm baat trdr. Bu tr zerinde ideolojik, politik ve askeri lden oluan devlet tekeli kurulmaktadr. Kentlemeyle i ie gelien bu sistem, zanaatkrlkla birlikte iblmn gelitirerek, metalama-pazar-para zincirinin oluumunu salyor. Bu halkada ticaret tekeli devreye girerek, art-rnn bir blmne el koyma imkn veriyor. Devlet iinde veya devletler arasnda tarm ve zanaatlkta oluan art-rne el koyma konusunda yaran ve giderek atan iki tekel z itibariyle douyor. Aralarnda keskin bir ayrm olmasa da, birok siyasi ve askeri iliki ve atmalar zmek asndan iki tekel kavram kilit rol oynar.

129

Kabaca tarm ve ticari tekelci klikler olarak kavramlatrabileceimiz bu glerin ehir etrafnda younlaan ideolojik, politik ve askeri aygtlarn ekirdeini oluturduu maddi ve manevi kltrel btnlerden oluan toplum sistemini (biimini) uygarlk olarak tanmlayabiliriz. stismar edilen emein hkim biimi klecil tarzda denetlendii iin, bu sistemlere kleci uygarlklar demek de anlaml olabilir. Uygarlk tarihi boyunca rekabet ve atmann iki kanaldan yrtldn ayrt edebiliyoruz: Uygarln kendi iinde genelde tekeller arasnda, zelde tarm ve ticaret tekelleri arasnda; ikinci olarak, uygarlk sistemleriyle elikileri olan tm toplum gleri (snf, kabile, airet, halk, zanaatkr) arasnda. Savalarn doas bu iki kanaldan beslendii gibi, kazanabilmek asndan maddi ve manevi kltrn youn rekabet ve atma ortamnda srekli gelitirilmesi de bu nedenlerledir. Uygarlk tarihinde zincirleme reaksiyon dediimiz oluumlar balar. Greko-Romen dnemine kadar ksaca zetlediimiz bu zincirleme reaksiyon krizli bir sretir. Tarm ve ticaretin eitli nedenlerle baz alanlarda kmesi, zayflamas krizleri hep devrede tutar. klim, ar retim, i ve d atmalar, i ve d gler, verimli retim tarzlar, askeri, siyasi ve ideolojik konularda analitik ynden daha gelikin sistem (felsefe) ve rgtlemeler belli bal kriz nedenleridir. Tekel kliklerinden yok olmak istemeyen ve pay artrmn dayatan kesimleri, atma ve savalar retim aralar rolnde kullanrlar. Ekonomi zerine kurulu tekel olmalar nedeniyle bu byledir. zellikle ticari temele daha fazla dayal devlet ve uygarlklar, ticari krizlerin skl nedeniyle daha ok savaa yol aarlar. Elverili iklim ve sulama koullarna dzenli olarak sahip olan tarm tekellerinin egemen olduu devlet ve uygarlklarn daha istikrarl ve bar iinde olmalar, krizlerin sk sk devreye girmemesi nedeniyledir. Bu perspektiften baktmzda, neden Msr, Hindistan ve inin, baz ehir, blge ve kle ayaklanmalar hari, pek az savatklar daha iyi anlalr. Genel Mezopotamya kkenli uygarlklarn yaylmac ve srekli sava olmalarnn da ticarete ar ballklarndan kaynakland anlalr bir husustur. El Ubeyd, Uruk, Ur, Babil, Asur, Pers uygarlklarnn srekli koloniletirme, yaylma ve sava ortamnda yaamalar, ticaretin retim srecindeki vazgeilmez rolyle yakndan balantldr. Greko-Romen uygarlnn hem Atina dneminde deniz ve karada, hem de Roma nderliinde deniz ve karada srekli sefer ve sava halinde olmas, Akdeniz dnyasndaki ticaretin olmazsa olmaz trnden arlyla balantldr. Uygarln kurulduu aamadan beri Mezopotamya tarm ve ticaretin beii olmutur. M.. 600lerden itibaren douda Perslerin, batda Grekler ve Romallarn hem kendi ana retim ve ticari blgelerinde, hem Mezopotamya ticaretine ve tarmna ballklar yznden Mezopotamya zerinde bin yllk savalar yrtmeleri de arlkl olarak ayn nedenlerledir. Mezopotamya ticareti ve ticaret olmadan uygarlk olmaz. Ya ikisi birden veya biri decektir ya da birbirlerini dengeleyeceklerdir. Kazananlar kaybedenler olmutur. Dengede kalma, iki tarafn kazanamad dnemler daha uzun sreli olmutur. Yine rneklersek, El Ubeyd-Uruk atmal ve dengeli olmutur. Daha nce ikisi de Yukar Mezopotamyadaki toplumla atmal ve dengeli olmutur. Ur ve Akad hanedanlklar arasnda korkun atmalar olmutur. Denge de vardr. Ancak Ur ve Akadn tarihten silindii dnemler de olmutur. Akadlar ve Gutiler atmal, yok etmeli ve dengeli sreler yaamlardr. Babil ve Asur dengeli ve atmal olmulardr. Bir btn olarak Hurriler (Hitit, Mitanni, Kassit, Med, Urartu dahil) ile Babil ve Asurlar arasnda korkun savalar ve denge dnemleri sk aralklarla yaanmtr. Hititlerle Msrllar arasnda denge ve sava dnemleri varln korumutur. Nihayet bin yllk (M.. 550-M.S. 650) Greko-Romen ve Pers-Sasani savalar yaanmtr. Uygarlklarn kendi i klikleri ve birbirleri arasndaki atma ve barlar byledir! Ayrca uygarla, yani klelie ve ticari gaspa zorla balanmak istenen halklar, kabileler, kleler ve kentlerin (zanaatkrlar) direni ve isyanlar bitmez tkenmez dier bir ana kategoridir. Uygarlk

130

sadece kapitalizmin (sermayenin) artk-deerinin deil, be bin-alt bin yllk art-rnn (sermayenin) temelinde yatt kanl, ikenceci ve smrc klecil bir sistemdir. 8- slamiyet ve Hristiyanlk slamiyet ve Hristiyanlk phesiz birer uygarlktr. kisi arasndaki farklar ve benzerlikler ilgi ekici ve nemlidir. Uygarlk tarihinde konumlar ve etkileri zerinde ok ey sylenmesine ve yazlmasna ramen, bilimsel nitelii gelikin yorumlar azdr. Bunda etkileri altndaki kiilik oluumunun pay belirgindir. Hristiyanlk ve slamiyetin dna karak paradigma gelitirmek, ilerde baarlmas gereken bir grev olabilir. Laik pozitif yorumlarn kendileri en kaba putuluk benzeri bir din olup, genelde dinleri, zelde Yahudilii, Hristiyanl ve Mslmanl zmleyebilecek ve aabilecek ierikten yoksundurlar. Reformasyon ve Aydnlanma, Hristiyanln kapitalizme uyarlanmasn temsil ederler. Rnesansn zaten Hristiyanlkla atmaya girmedii bilinmektedir. Aydnlanmann din ve Hristiyan kartl, ama niteliinden yoksun olmak kadar, tutarl bir eletiri ve yorumuna ulamaktan da uzaktr. slamiyet ise kendi mensuplarnca eletirilmekten ziyade, erkenden mezhep atmalarnda bir katlamay yaamtr. Hristiyanlk kadar felsefi yoruma da tabi tutulmamtr. Kendi Rnesans, reformasyon ve aydnlanmasn ise hi yaamamtr. Birer reaksiyon ve provokasyon olan yeniden slamclk akmlar ise, kapitalizm koullarnda milliyetilik ve faist iktidar anlayndan te bir anlam ifade edememektedir. slamiyet ve Hristiyanl uygarlk tarihinin ikinci aamas olarak yorumlayabiliriz. Roma mparatorluunun M.S. 4. ve 5. yzyllarda iine girdii kriz genel olarak bir uygarlk krizidir. Yaklak 4000 yllk kleci uygarln genel bir zlmesi bu yzyllarda hzlanmaktadr. Tarihiler bu iki yzyl karanlk yzyllar olarak deerlendirir. Uygar toplumun boyunduruu altnda yaayan insanlk derin bir kurtulua, onun zihni ve maddi yapsal aralarna ihtiya duymaktadr. Her tarafta ama ve ara aray vardr. Bir kbustan uyanmak zere olan bir ruh hali sz konusudur. Gn doacaktr, ama nasl bir gnlk gnelik olacak, oras mehuldr. Eski inanlar ve putsal simgeleri artk pazarlarda be para etmiyor. Roma imparatorlar bile Jpiter mabedine uramaz olmulardr. Zihin younlamasnn, inan araynn derinliine kendisini hissettirdii bu dnemin ruhuna uygun olarak Hristiyanlk, Manicilik ve slamiyetin douu anlalrdr. ok daha yakc bir soru udur: Hem Hristiyanlk hem slamiyet kesin siyasi hareketler olduklar halde, kendilerini neden srarla ilahi, teolojik hareketler, yani din olarak sundular? Bu nemli sorunun cevabn bahsettiimiz ortam kadar, o dnemin kurtuluu, entelektel aray biimlerinde aramak retici olabilir. Dnce, tartma, program ve rgt anlaylar daha nce biimlenmi rnekler zerinde yrmek durumundadr. Bunda en nemli gelenek brahim peygamberlik geleneidir. Kurtulutan ilk olarak peygamberler haber verecektir. Peygamber olmadan, olunmadan kimse Ben kurtuluuyum diyen bir militan veya aydnn arkasndan gitmez. ok kkl bir gelenek olmas nedeniyle baka bir seenek fazla ansl olmayabilir. Nitekim Manicilik biraz farkl bir gelenei denemek istedi. erii daha aydnlatc olduu halde, eski gelenekler nedeniyle tam baarl olamad. Halen Ortadou kkenli hareketlerin kendilerini dini kisve altnda sunmalar bu tarihsel geleneksellikle balantldr. Dolaysyla slamiyet ve Hristiyanl yorumlarken, her ikisinin dini kisve giydirilmi dpedz siyasi hareket olduklarn iyi anlamak gerekir. phesiz ideolojik ksm da vardr. Bu ksa

131

deerlendirmemizde sunduumuz gibi, kkleri ilkalara, zellikle Smer ve Msr rahip tapnaklarnca dzenlenen mitolojik-dinsel imgelere kadar giden brahim dinsel gelenein arlkl blm teolojiktir. Tanr kavram ve ritelleriyle ilgilidir. Msr ve Smer tanrlarndan ve ritellerinden (ibadetlerinden) farkl bir yorum gelitirmek iin byk aba harcamlardr. ok nl peygamberlere izafe edilen yorumlama katklar hep gelitirilmitir. Musa, Samuel, Davut, Sleyman, Hezekiel, aya ve pek oklar bu trdedir. Fakat bu kiiliklerin dnemin despotik rejimlerinden kurtulmak iin byk kurtuluu misyonlar olduunu biliyoruz. Maniciliin izinin kaybolmasnn nedeni, nnde ve arkasnda bylesine salam bir gelenei yaamamasdr. Fakat brahim gelenek yaklak 1500 yllk olmasna karlk, sa Mesih dnemine kadar snrl bir baar salamtr. Msr ve Mezopotamya kkenli uygarlklarn hibirini yenememitir. Oluturduu ufack Kuds Krall ise uzun mrl ve pek etkili olamamtr. ok nemli baars ise, hep mazlum insanlarn ve kurtulu arayanlarn umut sesi olmasn bilmesidir. Nemrut ve firavunlardan (tm despotik ynetimlerden) ac eken tm ezilenlerin, yoksullarn, ideal peinde komak isteyenlerin vicdan ve ekim merkezi olmutur. Hz. sa Mesih olayn bu ereveye oturtursak daha iyi kavrayabiliriz. Roma mparatorluu oktandr Kuds Kralln da fethetmitir. birlikiler (khin) Romal yneticilerle birlikte olunca, ortam yeni peygamber iin uygunluk arz etmektedir. Ayrca Roma kleciliinin zd Ortadou topluluklarnn barndan oluk oluk isiz kleler, proleterler yn kmaktadr. Birok tarikat ve peygamber tremitir. sa Mesih muhtemelen bunlardan armha gerilen biridir. Aslnda okas benzer lmlere mahkm edilmitir. Mesih (kurtuluu) sadece sembol ismi oluyor. Genel yoksullar hareketinin ortak ad, sembol ismi oluyor. lkel bir sosyalist hareket olarak deerlendirmek mmkndr. Kesinlikle balangta yoksul ve kaan klelerin hareketidir. sa denilen kiinin son hareketi, Kuds fethetme yrydr. Yeni krallk peindedir: Yoksullarn kral. Bir nevi Romal Spartaks gibidir. Ama onun savasz olandr. Hareket 12 havarilerin ardndan, zellikle ilk ncil taslaklar (ideolojik materyaller) ve gruplamalardan sonra kitleselleiyor. Saint Paul ve baz havariler ok faaldir. Roma ve Sasani mparatorluunu izliyorlar. ki, ana halk grubu olarak Grekler ve Bat Anadoluda, Asuriler douda Sasani blgelerinde, Ermeniler Kuzeydou Anadoluda kitlesel katlm gsteriyorlar. Bata Saint Paul olmak zere Yahudi aydnlar da ok faaldir. Roma ve Sasani mparatorluunu sosyal temellerinden sarsyorlar. Tam bir siyasi hareket haline geliyorlar. Bizansn (Konstantinopolis) Dou Roma olarak ayrmas, akabinde Hristiyanln resmi din haline geliini izliyor. eliki buradadr. Romaya kartlk temelinde ortaya kan reti, Romann byk parasnn resmi dini, ideolojisi oluyor. Bu durum hem paralanmay hzlandryor, hem de imparatorluu dntrerek mrlerini uzatyor. Dou ve Bat Roma tarihleri biliniyor. Belli oluyor ki, Hristiyan yneticilerin nde gelenleri arasnda bu sre byk tartma ve ayrmalara yol ayor. Birok mezhep douyor. Tartma teolojik (Monofizit, Diofizit), fakat znde tamamen siyasidir. Bir ksm tekrar yer altna geerken, nemli bir ksm her iki Romann en gl siyasi, ekonomik ortaklar oluyor. deolojinin maskesinden siyaset ve ekonomi fkryor. Hristiyanlk din olmaktan kp uygarla dnyor. Din kisvesi altnda Avrupann tarihinde ilk defa tmyle uygarla geii, Hristiyanln ksaca zetlediimiz bu teolojik ve siyasi eyleminin sonucudur. M.S. 10. yzylda Kuzey ve Kuzeydou Avrupaya tanmasyla, Hristiyanlk gerekten ilk tarihsel misyonunu baaryla tamamlyor. Daha sonra, zellikle kapitalistleme denilen srele birlikte yeni bir dnya hamlesine giriecektir. Anadolu ve Mezopotamyadaki Hristiyanlk ise, yani Grek, Armenia ve Asuriya halklar da nce Bizans uygarl temelinde, daha sonra bamsz kiliseler

132

etrafnda manevi yan ar basan bir uygarlama srecine girecekler; Hristiyan halklar olmalar kaderlerini ok stratejik olarak etkileyecektir. zellikle slamiyetin hedefleri haline gelmeleri ok trajik sonulara yol aacaktr. slam uygarlnn dou yks de benzer gelenek zerinde balar. Mekke esas olarak KzldenizHali, Yemen, Habeistan-am ana ticaret yollarnn kesiim noktasndadr. Kurey Arap kabilesinin hiyerarik, aristokratik ynetimi olumu durumdadr. Kurey kabilesi tamamen tccar bir kabiledir, putperesttir. Belli bir ticari sermaye olumutur. Yahudilik, Zerdtlk ve Hristiyanln yannda birok inan etrafta kol geziyor. Hz. brahimin Hacerden olma olu smailin g ettii yerde (brani ana kabilesinden kopanlar), Zemzem kuyusu etrafnda bir kulbe ina ediliyor. lk mabet budur. Fakat iine daha sonra putlar yerletiriliyor. Hz. Muhammed dneminde nemli put vardr: Laat, Menaat ve Uzza. eytan Ayetlerinde ykletiriliyor: Hz. Muhammed yoksul bir Kureyli kabilenin yoksul bir ailesinden douyor. slam geinen lkelerde genelde slamiyet, zelde Hz. Muhammedin yaam sosyolojik aratrmaya konu edilmekten saknlyor. Sanki korktuklar bir eyler varm gibi. Din de bir dnce ve toplumsal yaam biimi olarak sosyolojik incelenmeye konulmadan, gerek bir aydnlanma gelimez. Bu yaplmazsa, o zaman Ortadou, ABD ve mttefiklerinin deney tahtas olmaktan kurtulamaz. Yine Hz. Muhammedi en iyi anlamann yolu sosyolojik aratrmadan geer. Toplum bu tutumdan kaybetmez. Avrupa bu tutumu esas ald iin aydnlanmay yaad. Ortadou kendi z aydnlanmasn gerekletirmedike dnce devrimi yapamaz. Hz. Muhammedin zmlenmesi, dnce devriminin ilk admlarndan biri olabilir. Dnemi, kiilii ve eylemi buna uygundur. (Abdlmenaf-Haimi kabilesi, babas Abdullahtr.) Kadn tccar Haticenin kervanlarnda pay karl ama sefer dzenliyor. Sryani rahiplerden etkileniyor. Yahudiler ticarette arlkl rol oynuyorlar. elikiler balangta vardr. Hatice ile evlilik yeni bir durum yaratyor. Etrafta yine Ahir (son) Peygamber sz dolayor. Yine taliplisi oktur. Hatta kadn taliplisi de kyor. Tahminimce, Hz. Muhammed Haticeden ok ey reniyor. nk zengin ve tccar kadn olabilmesi yetkinlik ister. Kulana ilk peygamber sylentisini fsldayan kii olmas kuvvetle muhtemeldir. kisi arasndaki birlik kesinlikle ekirdek halinde bir iktidar araydr. Kurey aristokrasisi gerici gelenekleri (putlar) nedeniyle devletleemeyecek durumdadr. Yahudiler ve Hristiyanlar etkisizler ve kabul edilmiyorlar. Ayrca maddi eliki vardr. Hacer-smail yks bir Arap yksdr; ilham veriyor. Etrafndaki inan ve tarikatlar tanyor. Hibirinin amacn gerekletiremeyeceini, yani Arabistan erevesinde siyasi birlii kuramayacan fark ediyor. Haticenin tevikiyle bu role aday oluyor. deolojik gelenek olarak brahimin Arap kolu zaten yan bandadr, gerisini kabiliyetli Sryani rahiplerinden renmesi zor deildir. Peygamber olduuna ilikin ilk vahiy, M.S. 610da geliyor. Bizans-Sasani atmasnn en kzgn bir dnemidir. Durum Arabistan yarmadas iin bir ans saylr. nndeki iki engel Kurey ve Yahudi kolonileridir. Peygamberlik batan itibaren siyasi liderlik anlamna da geliyor. Baka trl zaten mmkn deildir. Tm mesajlar devlet adamlarna zgdr. Ortadounun yeni ykselen imparatorluk kdr. Olduka yenilenmi ve gncelletirilmi Yahudi ideolojisi Araplar nderliinde tm halklara ak klnarak darlk alyor. Yeni yaam tarz ibadetlerle simgeletiriliyor; iyi bir strateji ve taktikle dnyann drt bir yanna yaylyor. slamiyeti ilk kapsaml enternasyonalist hareket olarak deerlendirmek de mmkndr. zcesi ideolojisi, siyasi program, nderlii, strateji ve taktikleriyle rnek bir uygarlksal siyasi hareket tarihe damga vura vura ilerleyecektir.

133

slamn adnn bar anlamna gelmesi ilgintir. Muhtemelen ok atmal bir sreci ngrdnden, bara ncelik veriyor. temel hedefe ynelmek durumundadr: Bizans ve Sasani mparatorluklar ile Kurey aristokrasisi. Mekkede ilk hedefe yneli srgnle (Hicretle) sonulanyor (M.S. 622). Medinede ilk sosyal szlemeyi hazrlyor. Yeni szleme ok az airet, kabile aristokrat dnda, kabilelerin ezici ounluunun iine geliyor. Vaat edilen cennet Bizans ve Sasani mlkdr, cehennem ise eski yaam tarzdr. ldeki yaam zaten ounlukla cehennemi artrr. Kureylilerin ilk saldrlarn pskrttkten sonra (Bedir, Uhud, Hendek) sonu belli oluyor. lk Arap Cumhuriyetinin (demokrasi) domas an meselesidir. Tartmalar ve toplantlar (Cami, topluluu artrr) youndur. Sanlann aksine, ilk camiler ibadet yeri deil, toplant ve tartma yerleridir. Fakat iktidar ksa bir sre kaybeden aristokrasi ve ba Muaviye, yeni manevralarla (ok ustalam olmas doaldr) Hz. Muhammedin lmnden sonra (632) adm adm iktidar yeniden ele geirecektir. nanm ve ilkeli insan Hz. Alinin ldrlmesi, Muaviye ve slalesine sultanlk (krallk) yolunu aacaktr. Peygamber slalesi Hz. Hseyinin Kerbelada trajik biimde ldrlmesiyle nemini politik olarak yitirecektir. Fakat yeni bir tccar Arap klii sadece yarmadada deil, tm Bizans ve Sasani mlknde hak iddia edecektir. Byk fetih hareketi pe pee zafer kazanmaktadr. Yarmadadaki Yahudi ve Hristiyanlar ilk kaybedenler olurlar. M.S. 650lerde Sasanilerin tm, Bizansn byk ksm, Kuzey Afrika fethedilmi, Konstantinopolisin kaplarna dayanlmtr. Bu hzl fethedi tarzn skenderin Makedon kabile ruhuyla Yunan felsefesini birletirerek gerekletirdii yldrm fetihlere ve yol at maddi-manevi kltrel sonularna benzetebiliriz. Arabistan kabilelerinin yiitlikleri kkl bir mirasa dayanan yeni dini inancn ruhuyla sentezlenerek, gl bir fethin gcyle skendervari fetih savalar baarlyor. kinci aama uygarlnn en nemli bir kolunu oluturuyor. Dounun son byk kltrel-uygarlksal hamlesini baaryor. slam yksnde ilgin olan, Hristiyanlktaki gibi yz yl sonra deil, ilan edilii ve yaylyla birlikte iktidarla i ie olmas, iktidar olarak domasdr. Ezilenler, yoksullar, gerek emek verenler hzla iktidardan dlanacak, kabilelerin asi, taze ve a ruhlaryla cennetvari saray ve camiler etrafnda kudretli bir devlet etrafnda uygarlk inasna geilecektir. Kk bir kent tccar klanndan ok ksa sre iinde (M.S. 640-650) bir imparatorluk oluun, dini ayla birlikte, siyasi anlam iinde bilimsel-sosyolojik olarak zmlenmesi son derece retici olacaktr. ahsi yorumum, Arabistan ilerinde uzun sreli iktidar boluu, sosyal kaos (kabile atmalar), Bizans ve Sasani mparatorluklarnn birinci aamann zelliklerini tamalar, Hz. Muhammedin kiilik zellikleri bu hzl iktidar yksn aklayabilir. Ortadounun geleneksel uygarlk alanlarnn tmn fethettii gibi, Hindistann yarlarna, Orta Asyaya, Kafkasya ilerine, Gneydou Asya ularna (Endonezya, Malezya), Gneybat ve Gneydou Avrupann en nemli iki yarmadas berik ve Balkanlarn tesine kadar tarlyor. Bylesine byk bir askeri ve siyasi hareket olmasna ramen, slam gibi dini bir kelime pek aklayc olmuyor. Gerei rtleyici bir rol oynuyor. slam simgesel bir isimdir. Allah ve peygamber kavramlar branilerce oktandr gelitirilmitir. Medine Yahudilerinin Dinimizi bizden alyor, bize kar kullanyorsun eletirisi sanrm Hz. Muhammedi ok kzdrmtr. Sosyolojik olarak, kral ve yardmclarnn yceltilmesi, Smer ve Msr mitolojisine kadar kken olarak gtrlebilir. Fakat Hz. Muhammedin Allah kavramna kazandrd ierik hayli farkllk kazanmtr. Allah bir nevi evrenin enerjisi gibi bir eydir. leri bir mefhumdur. Fakat slam bilginlerince bu konuda hibir sosyolojik yorum gelitirilmemitir. mann artlar bir nevi teorik

134

ilkelerdir. badetler pratikle ball canl tutmak iindir. Byk bir ksm dnemin ahlaki ve hukuki ihtiyalarn karlamak iindir. Ticaret ve tarmda verimlilik, bunun iin hukuki dzenlemeler (fkh) gelitirilmitir. Birincil kleci aamadan kalma ideolojik yaam tarzna sert mdahale edilmitir. Kfirlik, imha edilmesi gereken bir tekidir. deolojik oulculuk sadece brahim gelenek iin bir hak olarak tannr. slamiyet Hristiyanla gre laiklie daha aktr. Objektif olarak bu byledir. Fakat eski yaam tarzna kar kkl sava ok olumsuz sonular da beraberinde getirmitir. Halklarn tarihsel kltrleri, inanlar bahane edilerek (Hristiyanlkla birlikte) ya yok edilmi, ya asimile edilmitir: rnein Zerdtilik, Manilik gibi. Getirdii yeni yaamn feodal aristokrasiye yol at aktr. Tanr-kral yerine Tanr-Glgesi Sultan ikilemi gemitir. Sonuta despotik sultanlklar kanlmaz olmutur. Din olarak slamn despotizmi nleme yetenei yoktur. Hatta Hristiyanlk iin de daha fazlas sylenebilir. Monariye ak olmas kadar, rahiplii de daha gelikin bir iktidar orta klmtr. Her iki dinin devlet olarak uygarln dndaki kesimlerinin klasik klelie gre hafifletilmi (baz ynleriyle eskisindekinden olumsuz) serflik, kul dzeyinde tutulmalarna zen gsterilmitir. ki din de klelie tam kart deildir. Hem hiyerarik, hem devlet iktidarn daha gl koruma zellii tarlar. Her iki din de kavimsel gelimeyi tevik edici mahiyettedir. Zaman ve mekn itibariyle iki (Yahudilik dahil) din, uygarlk ana nehrine ikinci aama olarak katlmalarna ramen, ne hkim tekelci klikler arasndaki sorunlara, ne de uygarln dlam olduu demokratik toplum glerinin zgrlk ve adalet sorunlarna zm olabilmilerdir. kinci aama sava, zgrlk ve adalet sorunlarn tersine daha da arlatrmtr. a- Tekelci iktidar odaklarna yenileri eklenmi, buna karlk zanaatlk ve tarmda verimlilik niteliksel bir gelime gstermemitir. Artk-rn zerinden savaan taraflar oalmtr. Emirlikler (prensler) sultanlar (monark) kadar tekelci unsurlar haline gelmitir. Hanedanlar oalmtr. Pay isteyenler eski aamaya nazaran ok artmtr. Bir nevi orta snf gibi, yeterince pay alamaynca srekli sava karmlardr. Avrupada, Rusyada derebey savalar ok youn gemitir. Monarklar brokrasiyi daha da oaltarak gelir sorunlarn bytmlerdir. b- Her iki dine yeni kurtulu, zgrlk ve adalet amacyla girenler umduklarn bulamaynca, eitli mezhepler halinde srekli direni sergilemilerdir. c- Manevi kltrde de gelime yerine, ortaa karanl denilen eski kltr yok edilirken yenisi de gelitirilememi, bunun yerine bitmez tkenmez teoloji ve mezhep tartmalaryla zihnen dnyadan ve tarihten (tarih din yklerine indirgenmiti) kopulmu, irade adeta yok saylm, glge insanlar haline gelinmitir. Cennet ve cehennem imgelerine esir dm insanlar dnyay umursamaz ve yaama demez gren bir hale drlmlerdir. Tekelci klikler kendileri iin cennetvari kale ve saraylar yapmaktan geri kalmamtr. Kent kltr, felsefe eskisinin gerisinde kalmtr. d- En vahimi de, gkte tek tanr, yerde tek sultan sloganyla cihan fethi gibi yeryznde tm iktidarlarn yayma sava ilkalar da geri de brakmtr. Tanr adna sava, tanrlarn savandan daha ykc gemitir. lk aamann katbekat stnde yaylma ve smrgeletirmeler gelitirilmitir. mmet savalar ilkaa gre daha sistemlilik ve sreklilik kazanmtr. Mezhep atmalar iinden klmaz bir hal almtr. D- Kapitalizm Doarken Avrupann Durumu

135

Kleci aamada Roma mparatorluunun k sreciyle derinleen nihai krize ne Hristiyanlk ne de slam zm olabilmilerdir. Gelitirdikleri feodal dzen ya da ortaa uygarl denilen sistem; Smer ve Msr rahip reetelerinden pek farkl olmayan, anlalmas g metafizik reetelerle gerek siyasi program, gerek eylem itibariyle toplumu ortaa karanl denen duruma sokmaktan teye gitmemitir. lkalarda var olan birok kltrel deer yok olmutur. Romann krizi miraslar tarafndan daha da derinletirilmitir. Uygarlk alannda toplumlar cennet ve cehennem taifeleri halinde sralarn bekleyen, bu amala sava saflarna rap rap admlaryla yryen imgelere dntrlerek, neredeyse gezegendeki canl yaamn dna itilmitir. Ana maddeler halinde teorik olarak sunduumuz bu tabloya gre, somut durumda neler gryoruz? a- Hristiyanl ilk benimseyen kavimler olan Grekler, Ermeniler ve Asuriler, slam fetihleriyle tarihsel-kltrel alanlarnn byk bir ksmn kaybetmilerdir. Bir anlamda hem Romaya kar Grek kimliini, hem de Bizansa ve Sasanilere kar Ermeni ve Asuri-Sryani kimliini kalclatrp glendirelim derken, slamn fetih dalgas karsnda elde olann byk ksmn yitiren bu halklar en trajik durumlara dmler, binlerce yllk maddi ve manevi kltr alanlarn yitirmilerdir. Kavim olarak en kazanl kan ve byk genileme yaayan Trkler ve Araplar olmutur. Krtler ve Farslar ancak varlklarn koruyabilmilerdir. Buna mukabil Ruslar, Hristiyanlk sayesinde en ok kazanan kavim olmutur. Ruslar karsnda Trkler, Tatarlar, Moollar, hatta inliler kaybeden taraf olmulardr. b- Avrupa kabileleri Hristiyanlk yoluyla kazanlarn ve kazanmlarn dengelemilerdir. Kavimsel kimliklerde ortak inan nedeniyle ksmi gelimeler olurken, rahip aristokrasisi ve ardndan derebeyliklerin eski kltrel canllklarnn nemli bir ksmn yitirmelerinde etkili olmulardr. Neolitiin stn yanlarna boyun edirilmi, asimilasyon dayatlmtr. Fakat ilk ulusal elerin bu dnemde kalc olarak ortaya kt tarihsel bir gerektir. c- Afrika, Amerika ve Avustralya yerlileri ana kltrlerini koruyamamlar, Hristiyanlk ve ksmen Mslmanlk karsnda kimliklerini uzun sre yitirmilerdir. Hint kltr kaybeden tarafta olmutur. in bu dinler karsnda yaylmaya cesaret edememitir. Ortaa uygarl, benim deyiimle ikinci uygarlk aamas, kriz zme yerine daha da derinletirme sonularna yol atndan, Avrupann durumu stratejik bir nitelik kazanmtr. Avrupa uygarlk savan kaybettiinde hepten kaybetmi olacak, kazandnda ise stratejik stnl kesinleecektir. Uygarlk sava phesiz ortaan iki stratejik gc arasndaki bir sava, Avrupadaki ve Avrupa zerindeki Hristiyanlk ve Mslmanlk savadr. Durum sanldndan daha da karktr. 15. yzyla varldnda, Hristiyanlk tm Avrupadaki yaylmasn tamamlamtr ve kutsal krallk ve derebeylik dnemini yaamaktadr. Romann mirasn Roma-Germen mparatorluu devam ettirdii iddiasndadr. Fakat itiraz eden rakipleri vardr. Fransa Krall bunlarn banda gelmektedir. Avusturya Habsburg Hanedanl yeni bir g olarak ykselmekte ve benzer ideadadr. Rus arl kendini oktandr nc Roma (stanbulun dnden sonra) ilan etmitir. Polonya Krall en yeni Hristiyanlam kltr olarak kutsall kimseye kaybettirmek istemeyecek kadar en ndedir. ngiltere ve Fransa yzyl savandadr. spanya ve Balkan Hristiyanlar savunma durumundadr. talyan kentleri kapitalistlemekte, dier yandan Rnesansa nderlik etmektedir. Roma gibi bir ehrin ykselerek birliini salayp Avrupa iin de bir rnek oluturmalar beklenmemektedir. Grtlaklarna kadar ticari rekabete girimilerdir. Aralarndaki ekime iddetlidir. Tek katklar, son iki yzyl iinde Avrupaya kentlemede nclk etmek ve ticaret kapitalizmini Avrupaya yayarak stratejik bir imkn hazrlamak konumundadr. Byk olaslkla bu

136

stratejik imkn Avrupann en nemli ans olacaktr. 16. yzyl bunu dorulayacaktr. Hal Savalar umulduu gibi sonulanmamtr. Avrupann ne olaca belirsizdir. Tam bu srada Mslman Araplar hala berik-spanya zerinden stratejik bir tehdit olmaya devam etmektedir. Fransaya bir defa girmiler, zorbela karlmlardr. O cepheyi kaybetmeleri halinde, Hristiyan Avrupa bir nevi smrgeleip yok olacaktr. Balkanlar zerinden Osmanl mparatorlar yldrm hzyla Avusturya-Macaristana ulamlar, Polonyaya dayanmlardr. Eer durdurulmazlarsa, Roma gibi Avrupann siyasi ve kltrel varl da sona erebilecektir. Osmanl Trkleri ve spanya-Endls Araplar da biliyorlar ki, Avrupa karsnda nihai zaferi kazanmasalar, kesinlikle pe pee kaybetme srecine gireceklerdir. Kuzey Karadeniz zerinden Moollarn devam olarak Altnordu Devleti her an Avrupaya da saldrabilir. Avrupann derinden gelen birka zellii daha vardr. Kabile demokrasilerinin gelenekleri halen tazedir. Halklar uygar kleci sistemi pek derinliine yaamamlardr. Hristiyanl alglaylar son derece yzeyseldir. Zihinleri tam anlamyla fethedilmemitir. zellikle kuzey hatt byledir. Doal yaamla ilikileri gldr. Kentlemenin en hzl ve taze dnemini yaamaktadrlar. Kentler krallk ve imparatorluklar pek tanmadndan, demokratik yanlar ar basmaktadr. Hepsinde yar-demokratik ynetimler vardr ve bu ynetimler arasnda konfederasyonlar kurulmaktadr. Baka ve iradeleri dnda egemenlikleri kolay kolay tanmamaktadrlar. Kurulan tm krallk ve derebeylikler tazedir. Avrupay temsil yetenekleri ve tecrbeleri kttr. Hal Seferlerinde ou pul pul dklmtr. Buna mukabil slam uygarl tecrbelidir. Arkasnda eski uygarlk dnyas vardr. ktidar sorunlarn daha iyi bilmektedir. Kendilerine inanlar yksektir. Nihai din ve peygamberi kendileri temsil ettiklerinden daha fazla dogmatiktirler. lk Hal Seferlerini kaybetmedikleri gibi, ticaret yollar halen denetimlerindedir. Ticarette halen stndrler. Bu gereklikler ortamndan bakldnda, Avrupann uygarlk krizini en derinden yaad rahatlkla grlecektir. slamn, dolaysyla Trkler ve Araplarn tehlikesi her geen gn byyor. Konstantinopolis kaybedilmi, Fatih Sultan Mehmet talyann gneyine, Otrantoya asker karmtr. slam bizzatihi din olarak ve srkledii kavimler olarak Avrupa iin tam bir kbustur. Hristiyanlk bu kbusla ba edecek bir uygarlk biimi deildir. Zaten srekli kaybetmektedir. Tek savama hatt olarak Viyana kalmtr. O da dse, slam ve Trkleri durdurmalar ok zordur. Bu durumda talyan kentlerinin olaanst ticaret kapitalizmine sarlmalar ve Rnesans ortaya koymalar daha ok anlam tamaktadr. Her iki hareket de Avrupa iin ayn zamanda varlk yokluk sorunudur. talya yarmadasnda yaananlar bu adan kader belirleyicidir. nsanl Romann k karanlndan karp kurtulua ve aydnla kavuturma ideasyla ortaya kan iki kriz zmleyici g, Hristiyanlk ve slam, gerek kendi ilerinde gerek birbirleri karsnda krizi daha da derinletirip, yeniden kurtulu ve aydnlk sorunlarna yol amlardr. Avrupa, ikinci uygarlk aamasnn iki temsil gcnn gelitirip kendi kucanda kilitledii krizi ya zecek ya da Roma gibi daha da derinliine batacaktr. Tam da bu noktada 16. yzylda douunu sorguladmz kapitalizm acaba zm aresi olabilir mi sorusu olanca arlyla gndeme gelmektedir. Kapitalizmin dou zellikleri ge ortaan (M.S. 14. ve 15. yzyl) slamiyet ve Hristiyanlktan kaynaklanan krizlerine belki bir zm ansn verecektir. Gerekten Hollanda ve ngilterenin 16. yzyl deneyimi zm ansna k tutmaktadr. Ama bu zellikleri yakndan irdelediimizde, bu sefer uygarln nc aamasnn krizinin ilk iki aamasndaki krizden daha ok derinletirilip tm dnyaya yaylmas riskinin hi de az olmadn

137

ortaya koymaya altk. Kapitalizmin kendisinin sava, siyaset ve ekonomik tekel olarak varlk bulmas, tm uygarlk tarihinin temel kriz etkenidir. Hem kriz rndr, hem krizin retenidir. Krizleri mekna ve zamana yayabilir. Ama bu zm olamaz. 16. yzyldan 21. yzyla giriimize kadar olup bitenler ne demek istediimi fazlasyla doruluyor. Bundan sonraki iki ana balk Ulus-Devlet ve Endstriyalizm olacaktr. Kapitalizmin tarihte ilk defa toplumsal sorunlarn temel zm ayaklar olarak devreye soktuu bu aralar sorgulayp, sonu blmnde bizzat kriz rejimi, kriz uygarl olarak kapitalizm hakknda tartma ve yarglarm sonulandrmaya alacam.

138

Bir halk deyiidir. Doru haber alnmak istendiinde, ocuktan al haberi olarak deyimlenir. Bir halk deyiidir. Doru haber alnmak istendiinde, ocuktan al haberi olarak deyimlenir. Bir kez daha hem tm ocuklara sayg gerei, hem de gerek haber kaynana inmek iin ocuk imgelemelerimi yeniden yorumlamak durumundaym. Komumuz ailenin ocuu Eminin lmihal adl kitab okumaya baladn duyduumda, slam ve camiye olan ilgim artmt. Birka dua ezberleme karlnda imam Mslimin hemen arkasnda saflara szmay baarmtm. Daha sonra duyduumda, Mslimin, Abdullah bu hzla giderse uar deyiini hi unutmadm. Demek ki doru giri yapmtm. Yine hala hatrmdadr; zeytin aacnn kkne sarlm olarak, ilkokul arkadam olacak Azize (sonradan silik kadastro mhendisi ve tapu mdr olduunu duydum), okul ve retmenin nasl olabileceini sormu ve tartmtm. Bana daha ok canavar (modern Leviathan) imgesi gibi gelmiti. Bunda da yanlmamtm. nk okul, yeni tanr ulus-devletin ezberletildii yerdi. ok sonralar Hegel felsefesinde yeni tanrnn ulusdevlet olarak yeryzne indiini, Napolyon biiminde yrye getiini okuduumda ve bunun ilkokuldan itibaren rahip-retmenleri tarafndan ocuklara ezberletildiini yorumlamaya baladmda, ocukluumdan haberi doru aldm fark ettim. Mslimin cami tanrs silikleirken, orumlu retmen Mehmetin ilkokul tanrcl ykselie gemiti. Bir de komu Argl kynn kamyon ofr Haydarn arabasnn farlarnn ylda birka kez afak vaktinde ardak zerinde yar uykulu beklenti halindeyken gzlerime vurduunda, makinenin bycl, yar-tanr olarak imgelemime iyice sinmiti. Yeni tanrnn arabas sz konusuydu. Yine ok sonralar endstriyalizmin yeni Leviathann en gl aya veya sfatlarndan biri olarak yorumlamaya baladmda, ocukluumun hayallerinden bir kez daha doru haber aldma inandm. Hemen burada unu belirteyim ki, hibir tanrsallk endstriyalizm kadar canavarlamamtr. Kymz Suriye hududuna yaklak elli kilometre uzaklktayd. Hudut aydnlatma projektrleri ikide bir yldrm avk gibi kendini gzme yansttnda, devlet-tanr karm bir imgenin olutuunu nc bir ocukluk haberim olarak hep anmsamaya alrm. Trkiye Cumhuriyeti, ulus-devlet haline dntrlen kapitalist modernitenin yar-smrge lkelerde gelien ilk rneklerinden biridir. Trkiye Cumhuriyeti kuruluunda Fransa Cumhuriyetinin izlerini tar. Onun gibi ilk balarda demokrasi ve devlet olarak i iedir. Tpk ran slam Cumhuriyeti, ilk slam Medine Cumhuriyeti, hatta ilk SSCB gibi Sre iinde kapitalist iktidar biimi olarak demokratik eler budanp yalnkat ulus-devletlere dntrldler. Bu konular ilgili blmlerde daha kapsaml zmeye ve tartmaya alacam. Belki de ilkidir. lk rnekler hep dikkatle yorumlamay gerektirir. Cumhuriyet imgelemelerimi ayr, uzun bir hikyeroman olarak anlatmak isterdim. Ancak tek cmleyle sylemek isterim ki, en gzide Cumhuriyet Okulu olan Siyasal Bilgiler Fakltesini (Mlkiye-Devlet Mektebi) bitirme ylna girdiimde, analitik ve duygusal zeks fel olmu, hibir eyi duyumsayp anlamayan, tam da yeni Leviathann tenekeden yaplma ve onun sesini vermeye zorlanan kara cahili haline geldiimi, daha sonraki anlaym olarak belirtebilirim. Kydeki eski dinin etkisini uzun yllardan sonra zellikle reel-sosyalizm mezhep okulundan ezberlediklerimle krmay baarmtm. unu da belirteyim ki, bu yllarda korkun bir septik (pheci) durumuna dmtm. Dndke batyor, adeta bouluyordum. ok sonralar gerek

139

Trkiye Cumhuriyeti klnda, gerek Sovyet Reel Sosyalizmi klnda kendini dayatann modern Leviathan olduunu fark ettiimde, biraz kendime gelmeye baladm. Btn dinlerin tanrsndan daha korkun modern dinin tanrsyla (her tarafm kuatan saysz imge ve putlaryla) kar karya olduumu, bunun douunu ve egemen hale geliini anlamakla bu dinin bana gre olmayacan, kendimi bu dine kaptrmamay ve saptrmamay baardm oranda zgr yaam seeneimin geliebileceini hissetmeye ve anlamaya baladm. lk defa duygusal ve analitik zihnim el ele vererek beni kendime getirdi. Bu satrlarla bu sreci yorumlamaya alyorum. K. Marks ve F. Engels bilimsel sosyalizmi, yani kendi sosyolojilerini yorumlarken; ngiliz ekonomi-politii, Alman felsefesi ve Fransz sosyalizminden bir sentez oluturduk derler. Bu ekol, tm Avrupa yaamna hkmetmeye alan modernitenin teorik zmlemelerini gelitirmeye almaktadr. ngiliz ekonomi-politik ekol, olup bitenin yeni ekonominin zaferi olduunu kantlamaya (veya yeni din olarak inandrmaya) alrken, Alman felsefesi ba aktrn (tanrkraln yeni biiminin) ulus-devlet olarak esas alnmas gerektiini, Fransz sosyalizmi ise tm toplum adna (uygarlk ve demokrasinin birlii olarak) eski dinsel anlatmn geriye ekildii laikpozitivist (sistemin yeni dini) toplumun zaferinin sz konusu olduunu teorikletirmeye ba koyar. 16. yzyldan itibaren Avrupada gelien dnce devriminin temelinde kapitalist tekelin muazzam altst edici etkisi vardr. Bu dnce devrimini tanmlamaya alrken, benzer birka tarihi rnei sk sk dile getirmek gerekir. lk rneimiz Smer rahip devletinin tapnan (ziggurat) dl yatanda domasna ilikindir. Artk-rn zerinde devlet tipi rgtlenme koullar dnce devrimiyle birlikte deerlendirilmektedir. Artk-rn hangi denetim aygtyla kapatlabilir? Temel merulatrma aralar (toplumu yeni dzene inandrma) nasl gelitirilip dzenlenmelidir? Bulunan areler devlet rgtlenmesi ve tm uygarlk dinlerinin ilk rnei olan yeni tanrlarn ina edilmesidir. ok radikal bir cevap retilmitir. Devlet ilk defa rahip-kral olarak rgtlenmektedir. Ekonomi ilk defa devlet sosyalizmi olarak devletle i ie rgtlendirilip denetim altna alnmaktadr. Geleneksel hiyerarik gler ise yeni gk, yer, hava, su, ehir tanrlar olarak ina edilip maskelenmektedir. nsann ilk kleletirilmesi yaratl destannda tanrlarn dks olarak simgeletirilmektedir. Tm bu icatlarn yeri ise ziggurattr. Tapnak olarak zigguratn en st kat tanr panteonu (tanrlar birlii, hiyerarik st tabaka otoriteleri), onun altndaki kat rahip-kraln (sistem yaratcs ilk ynetici hegemon) yeridir; en alt kat ise artk-deer-rn reten kleler ve zanaatkrlara ayrlmaktadr. Tapnak ehrin, devletin, snflarn ilk prototipi, dl yatadr derken, tm uygarlk sistematiinin formln de belirlemi oluyoruz. En son Avrupa modeline kadar hepsi bu rnein izini tamaktadr. Onun iin Smer rneine muhteem orijinal kaynak demenin doru olduunu savunuyorum. Hibir versiyon, trev orijinali kadar ekici ve etkileyici olamaz diyorum. onya-Grek versiyonu ncdr. Smerlerin ikinci versiyonu, Yukar Mezopotamya kaynakl Hurriler ve onlarla i ie olan Hitit uygarldr. Greklerin fark, klasik mitolojik sylemi ap felsefi tarz ina etmi olmalardr. Doa ve toplum felsefesini ina etmelerinin temel nedeni, ortaya kan ve daha gelimi kent devletlemelerini mitolojiyle izah etmenin inandrc deerinin zayflamasdr. Her ne kadar alt tabakalarda mitolojik anlatmn merulatrma gc devam ediyorsa da, somut ynetim sorunlaryla bouanlar iin daha ikna edici bir sylem gittike kendini dayatan bir ihtiya haline geliyor. Sosyal yaam pratii kentlerin yol at problemler nedeniyle felsefi izah tarzn gerektirmektedir. Fakat Zeusla balatlan Olympos tanrlar panteonu halen ok etkilidir. Sokrates ilk kukucu yaklamlarn hayatyla derken, rencileri taslak halindeki retisini felsefenin temel kayna haline getirmeyi baarrlar. zellikle Eflatun ve Aristoya felsefenin babalar demek yanl dmez.

140

branileri Smer ve Msr mitolojisinden ilk tek tanrl dinsel anlatma geen kabile olarak tanmlamak mmkndr. Ayr bir koldan versiyonlatrmadr. Birok yan kollar da (Zerdtizm, Yunan felsefesi bata olmak zere) katarak Musevilik, sevilik ve Muhammed trevleri doururlar. Avrupada 16. yzylda byk bir hamle gc kazanan yeni maddi ve manevi kltr birikimleri, esas olarak bu tarihi orijin ve versiyonlarna dayanr. Onlarsz dnmek, tarihi Avrupa ile balatmak, ancak inandrc olamayaca batan belli olan yeni mitoloji ve din icat etmekle olur. Pozitivizm, laiklik, liberalizm, hatta sosyalizm ad altnda yaplan dnce ina faaliyetleri her ne kadar yenilik tasalar da, tarihsel ana kaynan derin etkisi altnda oluturuldular. Kavram ve ierikleri ezici ounlukta nceki versiyonlarda gelitirilmitir. Sadece Greko-Romen felsefe, bilim, sanat ve hukukuna deil, Msr ve Smer mirasna dayanmadan Avrupa Rnesansnn, Reformasyon ve Aydnlanma dneminin izah mmkn olamaz. Avrupann katks phesiz vardr. 16. yzylla birlikte zaten meyvelerini vermeye balar. Francis Bacon, Montaigne, Machiavelli, Kopernik bata olmak zere bilim, felsefe ve din karm anlatmlar yeni versiyonu belirlemektedir. Uygarlk sadece ehir, devlet, snf, tccar, para ve pazar sunmad; felsefe, din, bilim ve sanat da sundu. Avrupa kadim tarihin maddi ve manevi kltrn en ok alma ve kendi potasnda laboratuar incelii iinde inceleyip sentezletirme yeteneine sahip olduunu kantlamtr. Bunu Hint ve in uygarl baaramamtr. Ortadou uygarl da son hamlesini yapma gcn gsterememitir. Nedenlerine sk sk deindim. Avrupann uygarlk tarihinde yapt nc byk versiyonudur derken, ksaca bu tarihi gerekleri yeniden hatrlamak reticidir. Antony Giddens, Avrupann katklarn sreksizlikler olarak kavramlatrr. Bununla orijin belirlemeye alyor. phesiz Avrupa uygarlnn orijinalleri vardr. Ama Giddensin sreksizlikleri (kapitalizm, ulus-devlet ve endstriyalizm) ksmen kantlaycdr. Gnmz kapitalizmini kurtarma anlam tayan Giddensin sosyolojisini ileriki blmlerde deerlendirmeye alacam. Fakat amlad temel konu derinliine zmlenmeyi gerektirir. Bu nedenle balant kurmak nemlidir. Yeniden Marksizmin nemli kaynana dnelim. Avrupann dnce kaynaklarn toparlamak asndan ayrm anlamldr. Fakat arasndaki benzerlii yakalayamamtr. nk yakalasayd kendisini de ele verecekti. Marksizm de dhil, ngiliz ekonomi-politii, Alman felsefesi ve Fransz sosyalizmini ortak klan Aydnlanma ideolojisidir. Esas zmlenmesi gereken bu ideolojidir. Dnyada hala ok etkili ve egemen olan bu ideolojidir. Her ne kadar sosyoloji bilim olarak sunuluyorsa da, ayn ideolojinin erevesi dnda herhangi bir yenilik iermemektedir. Yanlmyorsam gnmz ABDli nl Sosyolog E. Wallerstein, Marksizm de dahil Avrupa dncesini yorumlarken, una benzer bir itiraf yapar: Biz konuurken, zgrlk ve sosyalizmi tartrken, korkarm ilahlarn gazabna urarz. nk ayn zehirli kaynaktan itik. Bahsedilen dnce, Aydnlanma ideolojisidir. Frankfurt Felsefe Okulunun gl temsilcisi Adornonun mehur itiraf ise, Yanl hayat doru yaanmaz eklinde bizzat kendisi tarafndan deyimlenmitir. Nietzsche ve benzer ardllar Aydnlanma ideolojisini ok daha ak eletirirler. Nietzsche, Aydnlanmann btn kavramlar dinden alnmtr der. Carl Schmitt siyaset felsefesinin tm kavram ve varsaymlarnn dinsel kkn aydnlatmtr. Avrupann kendi dnce tarzndan kukusunun derinletiine ilikin zengin bir literatr ve rnek kiilikler listesi vardr.

141

Uygarln Avrupadaki hali ok karmak ve rktcdr. Sadece korkun smrgeci, emperyalist din ve ulus savalaryla deil, ekonominin kontrol altna alnp ynlendirilmesiyle, iktidar ve devletletirilmesiyle de tarihin hibir dnemiyle kyaslanmaz byklklere ulamtr. Bu noktada birok sreksizlii inkr edilemez. Hatta baz alardan kapitalizm, endstriyalizm ve ulus-devlet phesiz ok nemli sreksizlikler arz eder. Fakat bata Aydnlanma ideolojisi olmak zere, tm bu anlatmlar Avrupa uygarlnn sreksizliini aklamyor. Bilinlice olmasa da, her din mensubunun kendi dini propagandasn yapmak durumunda kalmas gibi, son tahlilde bir din olarak benimsenip balln sunmada anlatm sahipleri benzer konumdadr. stisnalarn her zaman mmkn olmasnn genel yargy bozmayp doruladn hatrlatmak isterim. Kkleri tarihin derinliklerinde olan, birka versiyondan gemi, kendi orijinleri olan ok karmak bir maddi uygarlk ortamnda oluan Avrupann dnce yapsnn dinsel metafizik nitelii asla gz ard edilmemelidir. Her din gibi, ifade ettii maddi kltr koullarn savunmak ve ebediletirmekle ykmldr. Tm dnyaya yaymak stratejik grevleridir. lk rahiplerinden okul ve akademileriyle tm resmi niversitelerine, ilkokuldan klaya, fabrikadan byk alveri merkezlerine, medyadan mzelerine, eski dinlerin kalntlarna, hastaneden hapishanelerine, mezarlarna kadar kresel ve yerel, zellikle ulusal apta tm toplumu zihniyet alannda fethettii gibi, politik iktidar teknikleri ve askeri zoruyla zrh gibi sarmalamtr. Tm toplum Demir kafese kapatlmtr. Dinler ve izlerini tayan dnceler resmiletike ideolojileirler. deolojiler ise, somut olarak insan gruplarn ve karlarn savunan program ilkeleridir. Dnya apnda resmileen Avrupa dncesi veya dini artk bir ideolojidir. Uygarlk olarak st tabakasn btn gcyle savunmak, ebediletirmek ve egemen klmak zorundadr. Ayrca yanl anlalmamas asndan bu eletiriler sadece Avrupal insana yaplmyor; kendim, blgem, dnyam dhil, fethedilmi insanln tmne yaplyor. Aydnlanma ideolojisinin neden bu kadar etkili olduu yerinde bir sorudur. En gelimi kozmopolit din niteliindedir. Kendisinden nceki tm din mensuplarna seslenir. Ulusaldr; ulus-devlete tapmayan bir ulusallk, toplumsallk neredeyse dnlmez klnmtr. Ulus-devletsiz insan dinsiz insan durumuna sokulmutur. En zayf din durumundadr. Dolaysyla kabullenmek eski dinler kadar zor deildir. Bilimcilikle srekli beslenmektedir. Maddi yaam tarz bir nevi dinin riteli haline getirilmitir. Manevi kltr aralar, bata medya organlar srekli propagandasn yapmaktadr. Siyasi ve ekonomik yaam tam kontrolndedir. Kresellemitir. Bu genellemeleri yaparken, iinden klmaz bir dnya imaj yarattmn farkndaym. unu hemen eklemek durumundaym ki, kendini byle sunan bir uygarlk, zgveni kalmayan Roma mparatorluunun son dnemine benzer. Ne kadar grkemli ve gl gzkse de, ykma uratt tm toplumun iindeki okluklarla evrenin ekolojik savunmas oktandr mcadele halindedir. Uygarln imparatorluklamas kadar demokrasinin konfederasyonlamas devam ediyor. A- Kapitalizm Ekonomi Deil ktidardr Kapitalizmin ekonomi olmadn dnmek, en az Marksn Das Kapital kitab kadar sonular olmas gereken bir dncedir. Burada aklamaya altm dncenin iktidar indirgemeciliiyle ilikisi olmadn peinen belirtmeliyim. Ayrca kapitalizmi ekonomi olarak devletle balantlandran dnceyle de eletirilmeyi kabul etmem. Kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi diye kavramlatrlann, ekonomiyi kontrol eden politik bir gcn, kliin oluumundan bahsediyorum. Bu g ilk defa 16. yzyl Avrupasnda etkili olmu, Hollanda ve ngilterede bizzat bu adlarla bu lkelerin esas politik egemeni olmutur. Ekonomiyi kullanmas ekonomik olduunu

142

gstermez. Fernand Braudel, denilebilir ki, bu gerei ilk fark eden deerli bir sosyolog-tarihidir. Fakat dncesini sistematize edememitir. Hatta tm Avrupa dncesinin bir amentsn ne denli bozduunu fark etse de pek dillendirmemitir. Belki de bu ynl dncesini gelitirememitir. Kapitalizmin pazar kart, tekel talan ve dtan dayatma olduunu aka sylemektedir. O zaman sormak gerekiyor: Bu dtan kendini dayatan, pazara kart ve ekonomi olmayan nedir? Bu soruya yant ok yetersizdir. Politik g mdr, din midir, dnce okulu mudur? Teorik dncenin atallat iliki alanlarnda pratik gelimeyi incelemek, irdelemek daha retici sonular verebilir. rneimize Venedik zerinde irdelemeyle balayalm. 13. yzylda Venedikte byk tccar bir grup vardr. Fakat bu grup ayn zamanda kentin ynetimine de egemendir. Rakipleriyle savayor. Deniz armadalar vardr. Yani askeri olan bir Venedik de vardr. Ayrca Rnesansa hamilik yapyor. Ekonomi ve toplum zerinde denetimi gldr. Tm bu ilikilerin i ie olduu, bunda parann bir zamk ilevi grd de rahatlkla belirtilebilir. O zaman bu ilikiler btnlne hangi kavram yant verebilir? Aklanabilecek hususlar olarak; ekonomiyi byk tccar ad verilen grupla denetlemekte ve artk-deerin nemli bir ksmn szdrmaktadr. Bunun iin politik erkin ya kendisini ya da kontroln elinde tutmaktadr. Zor uygulamak gerektiinde ordu gcn kullanabilmektedir. Dikkat edilirse, aa yukar ayn grubun komple bir hareketi sz konusudur. Grubun iinden baz isimler deise de, en azndan Venedik apnda belirleyici konumda olan bir grup vardr. Tekrar bu grubu niteleyelim. Tccar tekelidir, devlettir, ordudur, brokrasidir. nde gelen kilise ve sanat camiasnn hamisidir. Devleti de aan, ekonomiye kendini dtan tekel gibi dayatan, ama ekonomi olmayan, topluma devleti de aan bir hegemonya dayatan bu gruba iktidar younluu demek, bizzat iktidar olarak adlandrmak doruluk pay gl bir yorumdur. Eer grubumuz tm talya apnda etkili olsayd, ona ulusal iktidar diyecektik. Toplumun tm kesimlerine kendisini yaysayd, ulus-devlet diyecektik. lke ekonomisini denetimine geirseydi, ekonomik iktidar olarak adlandracaktk. Tm Avrupaya, oradan dnyaya konumunu taracak olsayd, Avrupa ve dnya imparatorluu diyecektik. Bu varsaymlar temelinde 16. yzyln bugnk Hollanda ve ngiltere corafyasna bakalm. Belirleyici olay, Fransa ve spanya Krallklar tarafndan srekli sktrlmalardr. Bu krallklar kendilerini imparatorluk olarak ilan edip ngiltere ve Hollanday da kendi eyaletleri haline getirmek istemektedirler. Hlbuki bu iki lkenin kral ve prensi siyasi bamszlklarn korumak ve gelitirmek istemektedir. Bunun iin iddetle gce ihtiyalar vardr. Aksi halde yutulmalar an meselesidir. htiya duyulan g siyasi, askeri, parasal ve entelekteldir. Dnr ve sanatkrlar davet ediyorlar. Descartes, Spinoza, Erasmus oradalar. Yahudi sarraflar para sahibi olarak oraya akn ediyorlar. Yeni bir ordunun temeli atlyor. Bu profesyonel, talim, disiplin ve teknii yeni olan bir ordudur. Toplumsal dayanma ve destek iin zgrle nem veriyorlar. siyasi atmalar gideriyorlar. En nemlisi de, Avrupa apnda verimli olan bir ekonomik beceri salyorlar. Tm bu etkenleri bir arada dndmzde, Hollanda ve ngiltere rakiplerine kar kendilerini gl savunuyorlar. Hatta yzyln sonlarnda kendilerini hegemon klma ansn yakalyorlar. Gelimelerin pratikteki ana izgisinin byle olduunu az ok bilgisi olanlar kabul edecektir. O zaman sorularmz yeniden soralm. Tm bu i ie ve birbiriyle balantl iliki alarna ne ad verelim? Nasl bir sistem olarak tanmlayalm? Tm bu gelimeyi yeni bir ekonomik yaratc snf m salad? Ortada verimli klnm bir ekonomi vardr. Kimdir bunu yaratanlar? Bin bir eit zanaatkr, ifti, ii, kk tccar, dkknc, pazar ve dolam hzlandran para ve senetler. En nemlisi, bu ekonomik verimlilik artk-deeri bytyor. Kim aslan payn alyor? Herhalde ekonomiyi para ve siyasi-askeri gle denetleyenler. nk para olmazsa sat olmaz. O olmazsa verim durur. Ordu ve siyasi g olmazsa igal grr, o zaman yine verim der. Demek ki

143

belirleyicilikte para ve trevlerinin etkileri olmakla birlikte, ekonomiyi ancak kontrol dzeyine getirmek ve karlnda da byyen artk-deeri gasp etmek iin bu denetimi srdryorlar. Bunlar muhtemelen siyasi ve askeri erkle sk iliki iinde olan kesimlerdir. Prensin ve kraln ordunun ba olduu, paraya da ok ihtiyalar olduu, dolaysyla artk-deer toplayanlarla ya ayn gruptan ya da youn ilikiler iinde olduklar yksek bir ihtimaldir. Bu arada sanat ve fikir hareketleriyle de aralarn iyi tutuyorlar. Avrupada zgrle nem veren kral ve prens olarak tannma ilerine geliyor. Rakiplerindeki muhalefet hareketlerini de desteklemekten geri kalmyorlar. Bir kez daha soralm: Bu komple hareketi nasl kavramlatrabiliriz? Ekonomiktir desek, ortada gerek ekonomiyle uraan bir kii bile yoktur. Olanlar artk-deeri ele geirenlerdir. Bunlar kimlerdir? Kendilerini dtan ekonomiye dayatanlar. Para-deeri dolamda hzlandrarak paray oaltanlar. Devlete bor olarak aktaranlar. Karllnda belki de devlete ortak olanlar. Gryoruz ki, kapitalizm, kapitalist ve kapitalist ekonomi dediimiz dolayl olarak ekonomiyi denetleyenler, ama esas olarak iinde yer almayanlar oluyor. Esas uralar ne bunlarn? ktidar tekeliyle ilgililer. Ekonomik tekellerini iktidar tekelleriyle birletiriyorlar. Savayorlar; lkede sava kazandklarnda lke iinde gleri artyor. Bu daha ok artk-deer demektir. Da doru sava kazandklarnda, bu smrge kazanm ve hegemonya demektir. Bu gelime ise tekel talan demektir. ngiltere ve Hollanda rneini zamana ve mekna yaydmzda, gelimeler daha somutluk kazanyor. Aralarndaki ittifak nce Avrupadaki hegemonyalar iin kullanrlar. 16. yzyl sonlarnda spanya mparatorluunun boyunduruu krlm ve Avrupa apnda imparatorluk emelleri lmcl bir darbe yemitir. 17. yzyln sonlarnda Fransa monarisi de yenilgiye uratlm ve Avrupa zerindeki hegemonik emelleri ar darbe almtr. Avusturya karsnda Prusya Almanyasn destekleyerek, Habsburg slalesiyle Avrupa zerindeki imparatorluk dlerine de lmcl darbe vurulmutur. Son Otuz Yl Savalaryla din sava ana son verilmi, 1649 Westphalia Anlamasyla kendi izgilerinde ulusal devletler dengesine dayal sistemin temelini atmlardr. Fransann 1789 Devrimiyle buna cevab, Napolyon ahsnda stratejik hegemonya kaybyla sonulanmtr. Ayn dnemlerde smrgeler sava da kazanlp, 19. yzyla endstri devrimiyle girilmitir. Endstri devrimi ngiliz hegemonyacln kesinletirmi, kendisine dnya imparatorluunun yolunu amtr. Prusyann ahsnda ge uyanan Alman devi, 1870te Fransaya kar kazand zaferden sonra, Avrupa ve Dnya hegemonu olmak iin iki dnya savayla iki defa ar yenilgiye uratlmtr. kinci ngiltere olarak ABD iki dnya savandan da kazanl km ve kinci Cihan Harbinden beri yeni Dnya hegemonik gc olmutur. Almanyann roln tekrarlamak isteyen Rusya Sovyet mparatorluu hegemonya savandan yenik kmtr. Artk Dnya mparatorluuna oynayan bir ABD var ki, k engellemek iin bir nevi savunma savayla mrn uzatma peindedir. ktidarn ana dorultusu byledir. Uruk sitesinden balayan iktidar nehri, akna binlerce yan kol alarak, ABDnin Newyork kenti yaknlarnda artk okyanus sularnda kaybolmaktadr. Baka dolaaca ky olarak inin Okyanus kylar dnlmektedir ki, imdilik bunun varsaym yaplmaktadr. Oraya varmas ihtimali, varmamas ihtimalinden dktr. Uygarlk toplumunun zlme ans daha yksek bir ihtimaldir. Dnya apnda dev boyutlara varan toplumsal ve evresel sorunlar, demokratik toplumlarn devreye girmelerini ve kendi uygarlklarn ina etmelerini ncelikli olaslklardan biri haline getirmitir. Eski devlet sistemlerinden kalma imparatorluk klt yerine, demokrasilerin konfederatif birliinin kresel sorunlarla ba etme ans daha yksektir. Bu varsaymlar kapitalizmi yerli yerine oturtmak iin yaplmaktadr. Ufuk turu gibi bir eydir. Uygarlk ana nehrinin ngiltere ve Hollanda dura derin bir girdap yaptktan sonra devam ediyor.

144

Yeni bir hz ve renk kazanarak Girdapla birlikte ana nehre katlan sreksizlerin uygarln sonraki akna yeni bir renk ve hz verdikleri aka belirtilebilir. Geleneksel devletin ulus-devlet olarak yeni versiyonu, yine neolitik devrimden sonra en byk ekonomik devrim olarak endstrisi, iki ok gl akarsudur. Geleneksel uygarl hzlandran ve renklendiren de bu iki etkendir. Yine srekli sorduum soru devreye giriyor. Kapitalizm nerede? Kapitalizm ulus-devlet ve endstrinin neresinde? Bu sorular ekonomik ierik asndan soruyorum. Cevabn ok sk aramama ramen ekonomi iinde bulamyorum. Biiminde tekrarlyorum. Belki tuhaf karlanabilir, ama bana gre ekonominin gerek sahibi, tm igal ve smrgeletirme abalarna ramen kadndr. Ekonomiyi sosyolojik adan anlaml deerlendirmek istiyorsak, en doru yaklam, mademki ocuu karnnda beslemekten tutalm, en zor doum sonras ayakta durabilecek hale getirinceye kadar kadn besliyor, evin besleme zanaatkr da kadndr; o halde en temel g kadndr. Cevabm geree daha saygl sosyolojik bir cevaptr. Biyolojiyle ban da kesin gz nnde bulundurarak. Kald ki, tarm devrimindeki rol ve milyonlarca yl bitki toplayclyla, halen sadece ev iinde deil, ekonomik yaamn birok alannda ark dndren kadndr. Bilimlerin temelini atma onurunu tayan Antik Yunanllarn ekonomiye ev yasas, kadn yasas olarak ad koymalar da bu gerei binlerce yl nce tespit etmitir. kinci srada phesiz uygarlk glerinin ba sanat olarak belledikleri artk-rn ve artk-deer gasp iin srekli ve acmasz yntemlerle hep denetim altnda altrdklar kle, serf ve ii kategorisinde yer alanlar vardr. nc srada biraz daha zgr her tr zanaatkr, kk tccar, dkknc ve kk arazi sahibi iftiler gelir. Bunlara sanatkr, mimar, mhendis, doktor vb. serbest meslek erbabn da dhil etmekle tabloyu aa yukar tamamlam oluruz. Ekonomik ark tarih boyunca eviren toplumsal grup veya snflarn bunlar olduu tartmaszdr. Yine aralarnda kapitalist, senyr, aa, efendi yoktur. Bunlar ok ak ki, ekonomik gler deil, insan ve emei zerine her tr smry, igali, smrgecilii ve asimilasyonu dtan ve tekelci olarak dayatan igalci, smrc, smrgeci ve asimilasyoncu glerdir. Dtan dayatmac ve ekonomi olmayan sadece kapitalist deildir. Byk tccar, sanayici ve bankac olarak kapitalistten baka senyr, efendi, politikac, asker ve uygarlk entelektel de ekonomik olmayan, ekonomiye dtan kendilerini dayatan glerdir. B- Kapitalizmin Ekonomi Olmadna likin Veriler Kapitalizmin sadece ekonomi olmadna, daha da vahimi ekonomi kartl olduuna ilikin de eldeki veriler arpcdr. 1- Ekonomik krizler. Kapitalizmi bir ekonomik sistem olarak kantlama abasndaki pozitivistbilimci rahip takm, krizler sorununu da yanl alglamakta ve alglatmaktadr. Ekonomik krizlerin tek bir izah vardr. O da ekonominin can dman, kartl kimliinde yatmaktadr. Bazen fazla retimden kaynaklanan krizler diye bir tanm gelitirilmektedir. Bir yandan dnyann byk ksm alktan krlacak, dier yandan retim fazlas bulunacak! Kapitalizmin ekonomi kartl en ok bu tr bilinli olarak yaratlm bunalmlarda kantlanmaktadr. Nedeni de gayet aktr: Tekel kr. Yok, pahasna rettii emeki glere braklan paylar alm gcne yetmeyince, szde bunalmlar ortaya kyor. Daha dorusu, karlm oluyor. Bu durumda hangi sahte rahip, daha dorusu szde ekonomist imdada yetiiyor? Keynes! Ne diyor? Harcamalar devlet arttrsn. Nasl? Emekilerin alm gcn ykselterek! Oyun btn irenliiyle nasl ortaya kyor? Bir yandan cebini boaltacaksn, dier yandan elinle dier cebini dolduracaksn! Bu, bal gibi emekileri ve tm uygarlk d toplumu lm gsterip stmaya raz etme politikasdr. ok ak ki, politik bir ilikiyle kar karyayz. Uygarla kar demokratik glerin eylemi bastrlmak istendiinde nce

145

a braklr. Sonra yalvartlarak karnlar doyurulur. En eski sava taktikleriyle kar karyayz: Bir halk, bir ehri teslim almak istiyorsan, nce ablukaya alacak, a brakacaksn! Sonra teslim olma karlnda karnn doyuracaksn! Kapitalizmin sahte bunalm teorisinin gerek znn bu olduunu yzlerce rnekle kantlayabilirim. Sadece mehur 1930 bunalmn zmlersek, tm mant skm oluruz. Bu dnemde neler oluyor? ngilterenin hegemonyasn kabul etmeyen Sovyetler Birlii kalc ve baarl bir rejim haline geliyor. Hem de kapitalist ad verilen dnyay tehdit ederek. Avrupa iinde ar artlarla teslimiyet antlamas dayatlan Almanlar ve balaklar sa ve soluyla direni halindedir. in, Mao nderliinde byk bir kyl bakaldrsn ynetiyor. Anadolu bata olmak zere, ngiliz hegemonyaclna kar smrge ve yar smrge lkeler ulusal dirili mcadelesiyle dnya apnda bakaldrmaktadr. ngiliz dnya hegemonyaclnn bunlara verdii yant, 1929-30 bilinli bunalmdr. Bir yandan da gibi ylm mallar, dier yandan alktan krlan halklar, emekiler. ngiliz Keynesin ilac her eyi aa vuruyor: Dnya emekilerine ve halklarna krntlar kabilinden ayakta kalma ans. Szde sosyal devlet politikalar Sonucu ne olmutur bu kapitalist sosyal devlet politikalarnn? Ekim Sovyet htilali ile balayan dnya demokratik toplumunun, uygarln yeni hegemon gc karsnda adm adm geriletilmesi, arptlmas, asimile edilmesi; 1990larda Sovyet sisteminin ok nceden balatlan (1930larda Stalinin antidemokratik politikalar, yani diktatrl; Niin? 1929-30 bunalmnn etkisini bertaraf etmek iin. Kim bertaraf oldu? Stalin ve ekibi, Sovyet ekonomisi) iten kertilme politikalaryla resmen ortadan kaldrlmasnn ilan. Ulusal kurtulu devletlerinin sosyal ieriinden (demokratik devrim ve toplum ieriinden) boaltlarak hegemon kapitalist sisteme entegre edilmesi. Tm bunalmlarn ana amacnn bu olduu, bilinli devlet politikalaryla hegemonik sistemin varlnn srdrlmesiyle amaca eriildii, en azndan kritik bir aamann geride brakld. 2- Ktla dayal krizleri de ayn kategoride deerlendirebiliriz. Bilinli mal retiminden vazgeilmesi veya hastalk ve afetler karsnda insanlarn aresizliinden medet umulmas. Mevcut teknik ve donanmlarla ciddi bir alk ve kitlevi hastalklar dnlemez. Ama hegemonik sistemin varlk sorunu olduunda bu yapay bunalm trne bavurulmakta, hastalk ve afetler koz olarak kullanlmaktadr. Bir kez daha kapitalist ekonomi ve toplumu denilen aygtn resmi hegemonik uygar gle balantsn nete grp yorumlayabiliyoruz. Metot ayndr: A brak, hastaln ve felaket halini kullan! Hem de kurtarc melek ve hatta tanrs olduunu kantlam olursun. Kullarn sana bol bol kretsin! 3- Kapitalizmin sadece ekonomi kartl deil, toplum kartl olduunu da iyi anlamak gerekir. Teorik olarak toplumun btn olarak kapitalistleemeyeceini, bunun imknsz olduunu ok nceden Roza Luxemburg kantlamaya almtr. Bence ince teorilere pek gerek yoktur. Herkes, her toplum, ii ve kapitalist olarak ikiye blnse, kr amacyla satacak mal retemezsin! Kaba rnek: Yz iinin altrld bir fabrika varsayalm. Yz araba retebilsinler. Toplum da bir kapitalist fazlasyla 1+100 kiiden olusun (nk toplum sadece ii ve kapitalistlerden olumaktadr. Saf kapitalist toplum denilen olay budur. Tabii Marksistlerin en azndan bir ksmnn byk yanl). Yz arabay elden karalm ki kr gelsin. Yz ii cretleri ile arabalar aldlar. Geriye patrona ne kald? 0 (sfr). Demek ki, daimi olarak kapitalistletirilmeyen, benim sistem analizimle uygarlk kart demokratik toplum her zaman var olmal ki, uygarlk toplumu srdrlebilsin. Yeni hegemon g olarak kapitalist uygarlk da dierleri gibi ancak demokratik toplum kartl, eylem zamanlarnda daha da azgnlaarak demokratik toplum dmanl temelinde var olabilir: Ya savalarla ya barlarla. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, kapitalist uygarlk tarihinde de bu anlatm dorulayacak saylamayacak kadar ok olay ve savalar vardr.

146

4- sizlik. Kapitalizm sistem olarak artk-deerden kr orann yksek tutmak iin daima bir yedek isizler ordusunu devrede tutmak zorundadr. Hatta yoksa yaratmak zorundadr. sizlik bilinli yaratlan sretir. En sradan canl hayvan ve bitkiler ie yararken, insan gibi bir varlk nasl isiz braklarak yararsz klnsn? rnein isiz karnca olabilir mi? Karnca bile isiz olamyorsa, insan gibi gelimi bir varlk nasl isiz olsun? Evrende isizlik kavramna yer yoktur. Ancak analitik zeknn sapk bir rn olarak, toplumsal yaamn en vahi eylemi olarak isizlik yapay olarak yaratlmakta ve canl tutulmaktadr. Kapitalist sistemin ekonomik yaama kar en amansz dmanln hibir olay isizlik kadar aa karamaz. En ar eletirdiimiz firavun rejiminde bile isiz kle kavramna yer yoktur. Nasl ki isiz firavun olmaz ise, isiz kle de kavram olarak bile dnlemez. Bir klenin her zaman deeri ve ii olmutur. Sadece kapitalizmde isizlik, yani amansz ekonomi dmanl vardr. 5- Kapitalizm ekonomik tekniin de dmandr. Mevcut bilim ve teknik dzeyi, adna ister refah toplumu ister cennetteki toplum diyelim, herhangi bir toplumun rahatlkla hem siyasi sistem olarak demokratik toplum biiminde varln srdrebilecek, hem de ekonomik olarak sorunlarn zebilecek bir tarzda gelimi bulunmaktadr. nsan ihtiyalarna bu bilim ve teknik dzeyin optimum (en verimli tarzda) uygulanmasna kapitalist sistemin kr yasas engel koymaktadr. Kr yasas olmazsa, sadece insann beslenme ihtiyalarna gre dzenlenmi bir ekonomiye, mevcut bilim ve teknik dzeyi rahatlkla gerekli her zm bulabilecek kapasitededir. Bu kapasite hibir zaman tam kullandrlmamakta; bilakis srekli krizler, isizlik, toplumsal ikinlikler yaratlarak kapitalist uygarlk srdrlmek istenmektedir. Demek ki kapitalizm sadece ekonomi dmanl deil, ekonomiyi optimal dzeyde gerekletirebilecek bilim ve tekniin de dmandr. 6- Kapitalizm ekonominin en temel ilkesi olan ahlakn, moral deerlerin de dmandr. nsanlk ancak ahlaki ilkeyle ekonomik ihtiyalarn dzenleyebilir. Aksi halde rnein karncalar gibi oalabilir ki, buna on tane dnya gibi gezegen bile yetmez. Ahlak olmazsa aslan toplumuna dnebilir ki, geriye yenilecek sr, hayvan kalmaz. O zaman aslana da dnya kalmaz. Yani kapitalizm snrlandrlp durdurulamazsa, ya toplumu karncalar toplumuna dntrerek ykmn eiine getirecek (rnein in ve Japonyann durumu), ya da aslanlar toplumu durumuna getirecektir (rnek ABD toplumu). Her toplum ABD, in ve Japonya gibi olursa, insan toplumunun srdrlebilirlik ansnn gittike azalaca aktr. Burada kapitalizm esasta ahlaki ilkeyi szde kapitalist ekonomiye kurban etmitir. Bir dnem ocuklar, kz ocuklar da fazlalktr diye kurban edilirdi. Varsa ancak byle bir ahlakla insan kurban edilerek toplum srdrlebilir. Nitekim tm kapitalist damgal savalara insan kurban etme ayinleri olarak bakarsak, nasl bir kapitalist ekonomi ilkesi ya da ahlakszlyla kar karya olduumuzu anlarz. Yalnz toplumun i sosyal dokularn tahrip etmiyor bu ahlakszlk. evreyi, doay da ilk defa hkm altna alarak, byk bir katliam srdrerek sadece insan yaamn deil, tm canl yaam da tehdit edecek boyuta varyor. Bundan daha byk ahlakszlk ve canl dmanl olabilir mi? 7- Kapitalizm ekonominin ana gc, yaratcs kadnn da dmandr. Tm zmlememiz kadnn toplumsal yaamdaki yerinin, ekonomik deerinin birincil dzeyde ve yksek seviyede olduunu kantlamaktadr. Tm uygarlk tarihinde olduu gibi, en acmasz dnemini kapitalist uygarlk aamasnda yaamaya balayan ekonomisiz klnm kadn gerei, en arpc ve derinlikli toplum elikisi haline gelmitir. Kadn nfusu ezici olarak isiz braklmtr. Ev ileri en zor iler olduu halde, be metelik deer etmemektedir. ocuk dourma ve yetitirme hayatn en zor ii olduu halde, sadece deer etmemekle kalmamakta, giderek baa bela olarak dnlmektedir. Hem ucuz, isiz, ocuk dourma ve bin bir zahmetle bytme makinesi, hem cretsiz ve hatta suludur! Kadn uygarlk tarihi boyunca toplumun zemin katna yerletirilmitir. Ama hibir toplum kapitalizmin yrtt ve ok sistemli hale getirdii istismar gelitirme gcnde olamamtr. Bu sefer kadn sadece zemin katta deil, tm katlarda eitsizliin, zgrlkszln, demokrasisizliin nesnesidir!

147

Daha da vahimi, tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak iddette ve younlukta cinsiyeti toplum iktidarn insann en mahrem organlarna kadar artlandrp oaltarak, kadn bir seks endstrisine dntrerek, ikenceyi toplumun tm katmanlarna yayarak, erkek egemen toplumu kapitalist uygarlk dneminde azamiye kartarak, ekonomostan, ekonominin yaratcs zneden intikam alrcasna kadn ve ekonomi dmanln her yerde ve her zamannda kantlamaktadr! 8- Kapitalizm, ekonomiyi en son kresel aamasnda zirveye kartt borsa, kur ve faiz piyasas denilen para-kt oyununa evirerek dmanln, gerek ekonomiyle ilgisizliini fazlasyla ve tm toplumun gzne sokarcasna kantlamaktadr. Tarihin yine hibir dneminde ekonomi bu tr kt oyunlarna, sanal bir sisteme dntrlmemitir. Ekonomi toplumlarn en hassas dokusu olarak deerlendirilmi, hep kutsallk atfedilecek dzeyde (kutsallk kelimesinin kayna Smer toplumuna kadar gitmekte ve gda kavramyla balantlandrlmaktadr) deerlendirilmitir. Beslenme en ncelikli sorun olarak grlp zmlenmeye allmtr. Btn dinlerde ekonomik gvenceye dayal bir izah yan vardr. Bayramlar ekonomik bolluk veya en azndan kriz olmaktan kt dnemlerin ansna dzenlenmektedir. K. Marks'n hakl olduu bir nokta olarak, toplumun tm alanlarn etkileyecek zelliklerin toplam ifadesi olacak kadar nemli olan ekonomi, duygusal ve analitik zihnin younluk alan olmaktan karlp para-kt oyunlarna balanarak, analitikspeklatif zihniyetin en sorumsuz, gerek yaamdan kopuk alanna dntrlerek gerek niteliini ortaya koymaktadr. Hibir emek harcamadan, kur, faiz ve senet fiyatlaryla oynayarak, kresel apta saatlik sreler iinde milyarlarca Dolar (kresel para) el deitirmektedir. nsanln yars alk ve yoksulluk snrlarnda gezinirken, bu tr deer transferleri kadar ekonomiye ztl yanstacak bir sistemi tasavvur etmek zordur. Kapitalizm, finans a da denilen son evresinde, sadece bu yzyle bile ne kadar gereksiz, ekonomi d ve dmanca sistem olduunu gayet iyi kantlamaktadr. 9- Kapitalizm ekonominin en temel iki alan olan retim ve tketime el atp kontrol altna alarak, toplumlarn gerek besin, giyim, barnma ve dolam ihtiyalaryla ilgisi bulunmayan, sadece krn maksimize etmeyi hedefleyen politikalara arlk vererek ve daha nce belirttiimiz gibi retim ve tketim krizleri yaratarak yaplarn kkten bozmaktadr. nsanlk emeinin gerek retim ve tketim yaplaryla ilikisi bulunmayan veya ncelii olmayan, bilakis byk sakncalar ieren nkleer silahlar bata olmak zere korkun boyutlarda silahlanma, ok kr getirdii iin evreyi felakete gtren karbon kkenli enerji kaynaklarna yatrm, genetii deitirilmi tarm, uzay teknolojisi, kara, deniz ve hava ulam hatlarna ok pahal olmak kadar yol at kirlilik bilindii halde byk yatrmlar, moda lgnlnn sonucu olan ayn tr maln yzlerce versiyonu iin hesapsz yatrmlar sadece birka rnek olarak sunulabilir. Bir yandan lgnca ve gereksiz alanlarda da gibi ylan eyalarn pazarszlktan tketim niteliini yitirip rmeye terk edilmesi, dier yandan tketim gc olamamaktan kaynaklanan alk ve hastalktan krlmalar. sizlik ordular! Tarihte hibir savan, doal felaketin insan toplumuna yapamad ktl ve dmanl; kapitalizm denilen ekonomik biim hem de ekonominin can damarlarna basarak, sktrarak, kopartarak, suni damarlar takarak gerekletirmektedir. Bir uygarlk aamas olarak kapitalizme ilikin bu saydmz dokuz balk phesiz ciltler dolusu kantlamal zmleme gerektirmektedir. Yapmaya altm savunma dzeyinde tez belirleme olduu iin, byle ksa anlatmlar tercih ettim. Sonu blmyle bundan sonraki iki balk altnda amlama baka ynleriyle devam edecektir.

148

Kapitalist moderniteyi kavramlatrmak iin ekonomiyle ie balamak hem yetersiz, hem de yntem asndan saptrc, ilikiyi ve z kavramaktan uzaklatrc, -Tanrnn Yeryzne nmi HaliKapitalist moderniteyi kavramlatrmak iin ekonomiyle ie balamak hem yetersiz, hem de yntem asndan saptrc, ilikiyi ve z kavramaktan uzaklatrc, bulanklatrc sonulara, yarglara yol aar. Kapitalizme ilikin imdiye kadar yapmaya altmz tanmlama ve zmlemeler, ekonomik sahada ancak dtan dayatmac tekelci bir g olabileceini kantlamt. Demek ki, z olarak kapitalizmi baka yerde aramak, yntem olarak da daha isabetli bulgulara yol aabilir. Onu asl gizlenmeye, sk perdelenmeye alt yerde, devlet sahasnda aramay srdreceiz. Kapitalizmi ekonomik sahada arayan K. Marksn bunun iin yapt tm metodolojik, felsefi, tarihsel ve sosyolojik hazrlklar, sonucunu olumlu olarak tespit ettii youn bir kriz sistemiyle kendini karakterize eden kapitalizmin tekelci yapsna iaret ediyordu. Ekonomiye hkmetmek, ekonomik olmak anlamna gelmez. Ekonomiye yap dayatmak da ekonomi deildir. Pazarda fiyatlarla oynayarak bunun iin para aracn eitlendirip kr-sermaye ymakta kullanmak, sosyolojik olarak siyasal iktidar olmadan mmkn deildir. Siyasal iktidar ve onun zor karakterini tm sonularyla zmlemeden, soyut ekonomi-politik analizlerle kapitali kavramlatrmak, srekli bilince tamak, bilerek veya iyi niyetle yntem hatasna dmek ve kapitalist paradigmaya kurban gitmektir. K. Marks kapsaml analizlere gitmeden, ucuz ve yzeysel tezlerle eletirmenin sakncalarn biliyorum. zellikle Marksist geinenlerin dogmatik-pozitif yaklamlar tarikat mritliini amadndan, bktrc, tekrarlayan idealar tartmalar gelitirmez. Fakat Kapitain yeni bir totem hizmeti grd, iilerin pek iine yaramad, yz elli yllk teorik-pratik deneyimle yzlerce kez dorulanmtr. Ben bunun temel nedenini kapitalizmi ekonomi olmad baka yerde arama, ekonomi olmayana temel ekonomik konular olarak yaklam gsterme hatasna balyorum. Tekelci devlet politikalarn, tm ekonomi d zelliklerine ramen, ekonominin ba kesine oturtmay muazzam zihin bulandrc, kapitalizmi rtc ve politik-ideolojik olarak da feci trajik sonular getiren aydnlanmac bir sapma olarak deerlendiriyorum. Hegel ve Marks uzman deilim. Pek okumadm da. Haklarnda ana fikir dnda bilgili deilim. Bunun pek gerekli olduu kansnda da deilim. Fakat nemsiyorum ve yorum hakknn bir zgrlk grevi olduuna kaniyim. Belki de kapitalist modernite toplumunu en ok etkilemi olmalarndan tr, zgrlk ve eitlik greviyle balantlandryorum. Marks ve Engels, bilimsel sosyalizmin kaynaklarndan birini Alman Felsefesi olarak belirlerken, herhalde en ok etkilendikleri Hegeli gz nnde bulunduruyorlard. Eletirilerinden bunu karsamak mmkndr. deolojik olarak Hegel, metafiziin zirvesi ve diyalektiin en byk ada temsilcisidir. Gerek bir Alman filozofudur. Bununla kastettiim, Alman milliyetiliinin fikir babaldr. Marksla Engels, Alman kapitalizminin geri seviyesinin Alman burjuvazisini, burjuvazinin de Alman felsefesindeki konumunu irdelemeye alrken iyi yoldalar. Balangta Hegelin Hukuk Felsefesini Eletirileri de bu tutumlarn yanstr. Bunun akabinde Komnistler Ligi ve Komnist Manifesto almalar

149

pratik olarak da konumlarn salamlatrr. 1848 Devrimlerinden umduklarn bulamamalar, kanaatimce kkl krlmalarndan birine yol aar ve ekonomizme sapmann ilk belirtileri bu dnemden sonradr. Ekonomiye baat yer vermelerini tartmyorum. Ekonomiyi aratrmann da gerekli olmadn sylemiyorum. Kapital aratrmasn da yanl olduu iin eletirmiyorum. Eletirdiim temel nokta, tam da Hegeli eletirdikleri noktadr. O da neden devlete ve hukuka ncelik tanddr. Hegel bence en gerekli noktadan dncesini gelitiriyor. Balanmas gereken yerden balyor. Tarihi hata yapan Marksla Engelsin kendileridir; yani ekonomizm sapmasdr. Bu sapma sanldndan ok daha fazla yz elli yllk sosyalizmin, yani eitlik ve zgrlk, dolaysyla demokratik toplum mcadelesinin beklenen baary gsterememesinin temel nedenidir. Hegelin doruyu yaptn sylerken, bunu onun teorik-eylem hattn benimsediim anlamnda sylemiyorum. Doruluu ie nereden balanmas gerektiine ilikindir. Yanl anlalmamas iin tekrarlyorum. Sorun Avrupada geneldir. Devletleen Avrupann iktidarlama sorunlaryla ilgilidir. Modern Leviathan nasl ekillenecek? Hobbes ve Grotiusun belirledikleri, devletin mutlak gereklilii ve merkeziyetiliidir. Yaptklar, mutlakyetiliin teorisyenliidir. Feodal adan kapitalist aa geiteki devlet modeli olarak modern mutlakyetilii temel k, zm arac olarak gryorlar. Fakat bu zm arac krizi tam zmyor. Devlet sorunu olanca arlyla sryor. Kapitalizmin Hollanda ve ngilterede baat rol oynamas, bu lkelerin hegemonyacl gelitirmeleri Fransa ve Almanyay sarsyor, etkiliyor. Fransa hegemonya uruna mcadeleyi pe pee kaybetmitir. Almanya henz ulusal birlik denilen davay kazanmamtr. Zaten Avrupann ikbal bekleyen dier tm iktidar adaylar devletilik sorunlaryla hair neirdirler. Krallk ve mutlakyet bu sorunlar tam zemiyor. Fransz rnei ortadadr. Gne Kral, Muhteem 14. Louis mutlakyetilii Hollanda-ngiltere ittifak karsnda baarl olamamakta, ite devletin sorunlar srekli bymektedir. Dierleri ne yapabilirler ki? Hollanda-ngiltere devlet modelinin peine taklmaya ise, maddi ve manevi kltrel durumlar ve kar elikileri elvermemektedir. Fransz Devrimi denilen olay bu ortam ve sorunlar karsnda patlak vermi, ortaya kan sonu devlet sorununa ilaveten bir de devrim sorunlarn eklemesi olmutur. Lenin bouna Devlet ve Devrim demiyor. ktidar sorunu tam bir kriz halindedir. Feodal krize zm amacyla gelien kapitalistik hegemonya, krizi daha da derinletirip genellemitir. Mutlakyet kyor, cumhuriyet ilan ediliyor, mthi bir terr dnemi balyor ve ard sra lgn bir imparator tasla ve imparatorluu sanki gkten yere inmi gibi tm Avrupay sarsyor. Franszlar ortal beklenmedik biimde laf ve eyleme, daha kibarcas teori ve savaa bouyorlar. Giyotin de neyin nesi oluyor? Hegelin yapt yorum ahanedir. Napolyonun ahsnda devlete ilikin u belirlemeyi yapyor: Tanrnn yeryzne inmi hali. Napolyon iin de Yeryznde yryen tanr diyor. Bu, hayatmda en bylendiim, yararlandm bir izah tarzdr. Hem eski devleti, hem yeni devleti bundan daha mkemmel izah edecek cmle bulmak zordur. Bir cmleyle binlerce kutsal ve laik kitabn anlatmak istediini sylemeyi akl etmitir. Gerekten felsefe yapmtr. unu sylemem mmkndr: ngilizler ekonomik ii, Franszlar toplum iini, Almanlar ise felsefe iini iyi yaparlar. Ama bunlardan sentez yapmann ok sakncal olabileceini de belirtiyorum. Napolyon, etrafndaki Avrupa mutlakyetiliini datmak iin, sanyorum, 1802de ulus-devlet diyebileceimiz modeli dillendirir. Franszlarn topyekn olarak devletlemesini, ayaa kalkarak Avrupay dize getirmesini istiyor. Baaryor da. Napolyon feodal uygarlk deildir. Zaten onu devrim temelinde tufan iinde bomak istiyor. Roma imparatorlarna, Sezar ve skendere zeniyor. Ama dnem buna elvermiyor. ylesi bir imparator olmann maddi ve manevi kltrel ortam yoktur. ngiltere ise karsnda daha sinsi, ince ve de ekonomi-politie uygun hegemonyaclk

150

sanatn ustaca icra ediyor. Napolyon ldracak gibidir. Elbe Adasna srgnden hi ders karmamtr. karsa da, daha doludizgin bir Napolyondur. Mthi savar, fakat Waterlooda yenik dmtr ve ok periandr. Atlas Okyanusunun ortasndaki Saint Hellen Adasnda be yllk srgnden sonra (1821) ldnde son szleri Fransa! Ordular, Josefine!dir. Bunlar bir ulus-devlet eylemcisini mkemmelen zetleyen szlerdir. Teorisine Almanlar, onlarn adna da Hegel giriir. Muazzam bir ideolojik klliyat oluuyor. Bouna Alman ideolojisi dememiler. Pratikte Prusya Devleti adm adm ina edilir. Ykselitedir. ngiltere; Fransa ve Avusturya devletlerini (bata imparatorluklarn) geriletmek iin Prusyay destekler. 1870teki Sedan zaferi ve Alman birliinin kuruluuyla Prusya, ngilterenin karsna ikinci hegemonik g olarak kar. Dnyann adaletsiz pay ediliinden rahatszdr. Payn ister. Birinci ve kinci Dnya Savalaryla o da Fransa gibi yenilmi olarak hegemonik ideasn kaybeder. Fransz Devriminden 1945e kadar kapitalizmin krizinin (devrevi deil, srekli) ne kadar derin olduu kantlanmtr. kinci Dnya Savandaki Alman Fhreri (Lideri) Hitlerdir. Gamal hala temsil edilir. Faizmin birok tahlili yaplmtr. Bata Marksistlerce; liberaller, muhafazakrlar ve anaristlerce yaplanlar da dhil, hepsi fena yanltcdr. Hibiri olup biteni drste ve doyurucu olarak aklamak gcnde veya niyetinde deildir. Soykrm kurban Yahudilerin mthi entelektelleri de bu yanltmada bata gelirler. nk Hitler hepsinin ortak entelektel pislii, siyasi pratiklerinin ortak kusmuudur. Kargaya yavrusu Zmrd Anka kuu gibi gelir derler. Hibiri ideolojik ve eylemsel olarak Pislik kustum der mi? Yahudi kkenli olan Alman filozofu Adornonun, aynen olmasa da, zcesi u anlama gelen bir yargsn ok anlaml buluyorum. Birinci yargsn vermitim. Kapitalist moderniteye ilikin, derin anlaml sz olarak, Yanl hayat, doru yaanmaz demiti. kincisi, soykrm kamplarn kastederek, anlamlarn zerek unu sylyordu: Tm tanrsallklar adna, kutsallklar adna insanolunun sz syleme hakk bitmitir. Yanlabilirim, ama zn byle yorumladm. Soykrmlarn izah olamaz demektedir. Uygarlmzn maskesi dmtr. Sz hakk kalmamtr. Frankfurt Felsefe Okulu gerein izi zerindedir. Ama sua bulam olmann eziklii, itiraflar onlar derinden zm, kskn klmtr. Benjamin ve Adornoda Yahudi ideolojisinin bundaki paynn kavranmas ve itiraf (ksknlk, melankoli) nemlidir. Avrupa Birlii (AB) mevcut haliyle bu pisliin stn rtme hareketidir. Altn temizlediini sanmyorum. Krizin derinlii devam ediyor. nc byk kreselleme (finans a kreselcilii) hamlesi, krizi zamana ve mekna derinliine yayarak kontrol etme pratiidir. 1989da resmen de dalmasyla Sovyet sisteminin hem ulus-devlet nitelii, hem de daimi krizdeki rolleri itiraf edilmitir. 1945 sonrasnn yeni hegemon gc ABD, souk savan galip gc olarak, sistemin uzun sreli ana kriz blgesi olan Ortadouyu stratejik sava blgesi ilan etmitir. Ortadouda ulus-devletin 16. Louisi olarak Irak Devlet Bakan Saddamn idam sembolik olarak neyi ifade ediyor? Bu kapsaml bir tartmay gerektiriyor. A- Ulus Gelimesi, Ulus Olgusu Toplumlarn ilkel komnal toplum, devlet-toplum ve demokratik toplum olarak kendi iindeki blnmesi snflama ve ynetim sorunlaryla balantldr. Ulus gereklii temelinde blnmeler ise daha ok dil, kltr, hukuk ve siyasal gelimelerle belirlenir. Tek bir ulus tipinden deil, ok farkl ulus biimlerinden bahsetmek daha anlamldr. Ayn temelde deil, ok farkl temellerde ina edilmi uluslardan bahsetmek mmkndr.

151

Ulus kategorisini anlamlandrrken, genel bir toplumsal olguyu srekli gz nnde bulundurmak retici olacaktr. Bata klanlar olmak zere, tm topluluklarn bir kendilik sorunlar vardr. Ben nasl bir toplumum veya topluluum? Bu bir nevi kimlik sorgulamasdr. Nasl ki her insann bir ad ve kimlii varsa, her topluluk iin de ad ve kimlik gereinden bahsetmek gereklilikten teye zorunluluktur. Ortada gze batarcasna farkl niteliklerden oluan birok toplumsal olgu varsa, bunlarn kimlik ve ifadeleri de doaldr. Aksi halde bir ailedeki fertlerin birbirlerinin adn ve kimliini belirtmeden iliki kurmalar anlamna gelir ki, klan toplumunda bile bunun mmkn olmas dnlemez. Biri en basitinden gel! derken bile, bunun adsz mmkn olmamas gibi. Kald ki, toplumlarn kendilerine zg binlerce farkllk arz eden zelliklerini adlandrmadan, sfat takmadan anlamlandrmak, iletiim kurmak, bilim yapmak, toplumsal eyleme gemek, gelimekten bahsetmek abestir. Bu durumda dilsiz bir toplum akla gelir ki, bu, hayvanlarda bile mmkn olmaz. Onlarn bile iaret dilleri vardr. ok dillilik, kltrllk, siyasetlilik, hukukluk mmkndr. Fakat tm bu ilikiler anda ad ve kimlik yine arttr. ki dilli, kltrl, siyasetli, hukuklu ulus olabilir; fakat bu, ad ve kimlik gereini ortadan kaldrmaz. ok kimliklilik ve farkllklarn bir arada yaamasnn yntemlerinin doru seimini gerektirir. Zaten toplumlar baka trl olumaz ve ynetilmez. Dolaysyla bir klann kendi aidiyetini toteminde dile getirmesi bu gerein ne kadar eskiye dayandn kantlamaktadr. Totem en basitiyle klann kendi kimlii demektir. Halen baz klan ve kabilelerde bu ilikiyi gzlemek mmkndr. Smer toplumu kendini tapnak kimliinde ifade etmekle adlandrma ve inan arasndaki ba yanstmaktadr. Tapnak bir imgesel ilikiler adr. Toplumun kendini anlamlandrmas daha analitik bir dzey kazanmtr. Tapnaktaki toplam ilikilere bakmak, yani kimlie bakmak, o toplumu nemli lde tanmak anlamna geliyor. Gnmzdeki gibi ok soyut, simgesel bir ad ve soyad da ok daha kapsamldr ve toplumun varln byk oranda yanstmaktadr. Kent tapna, kent tanr ve tanras, toplumun hangi kavramlara, gce sahip olduuna dair ipular da veriyor. Halen kutsal meknlara deer verilmesi, tadklar kimliksel deerlerden trdr. Bylelikle kendilerini bulmu oluyorlar. z bilin dediimiz olay budur. Kimlik bilinlilik olaydr. Kendi z varl hakknda en etkin bilin kavram olaydr. Tek tanrl dinlerde toplumun kimlii, dinin ve tanrnn kendisidir. Dinden ayr toplum, toplumdan ayr din imgesi tasavvur edilemez. Bu ilikinin sonucu olarak din ve tanrs, toplumun kendi z varl hakkndaki bilinlenme olay olarak da tanmlanabilir. slam toplumlarn tanmak, byk lde zmsedikleri dinsel bilin kapsamndadr. Dier aidiyetler de vardr. rnein cinsel kimlik, siyasal kimlik, kabilesel kimlik, snfsal kimlik, entelektel kimlik gibi... Ama tm bunlar genel kimlik olarak din kimliinin damgasn tar. Atina ve Roma kendi bana kimliktir. Antikadan bahsediyorum. Atina ve Roma vatandal en sekin kimliktir. Herkese kolay verilmez. Kentin ne kadar kiilik sahibi ve onurlu olduunu gsterir. Grek ve talik kimlii henz ok siliktir. Ortaada kavimsellik gelimektedir. Dinler bu konuda nemli ilev grmektedir. rnein slam ayn zamanda Arapllk bilinci ve yceliidir. Musevilik Yahudilikle zdetir. Hristiyanlk erken dnemde Hristiyanlaan Ermeni, Sryani ve Grekler iin ok nemli bir kavimsel kimlii de ifade ediyor. Karlkl birbirlerini besliyorlar. Tek tanrl dinlerin en nemli bir ilevi de kabile ve airet kimliini amadr. Ulus bilinci, kimlii kadar olmasa da, kavimsel bilin byk oranda ortaada Ortadouda tek tanrl dinlerin etkili olduklar sosyolojik bir oluumdur. Dinler iin kavimsellikle balantlandrldnda, proto (n) milliyetilik demek mmkndr. Trklerde din ok nemli bir

152

kimlik aracdr. slam olmasayd, Ortadouda Trk ve Arap kavimlii byk ihtimalle daha snk olurdu. rnein Musevi Hazar Trklyle Hristiyan Araplarn durumunda bu gerei gzlemek mmkndr. Her halk, kavim iin din ilikisi farkl roller oynamtr. Avrupa ortaanda Hristiyanlk yaylmas byk oranda kavimsel gelimeyle i ie olmutur. Daha nceki kabile topluluklarnda ortak kavim bilinci tpk Arap ve Trk kabilelerinde gzlemlendii gibi ok zayft. Hristiyanlk, modernite ncesi kavimsel bilincin objektif bir etkeni rolnde olmutur. Yani gittii toplulua Siz Fransz veya Almansnz dememitir. Ama tm Alman ve Fransz kabilelerine ayn din bilincini vermesi, ortak kimlik anlamnda kavimsel gelime iin dev bir adm olmutur. kinci adm krallklar biimindeki siyasi gelimedir. Kabilelerde ortak dinlerinden ayr olarak ortak bir krallklarnn olumas da ulus olmaya doru son byk bir adm olmutur. Fransa iin bu durum tipiktir. Pazarn gelimesiyle artan sosyal ilikisellikle artk ulusun douundan bahsedebiliriz. Avrupada balang uluslarnn douu bu modele gre olmutur. u halde ulus; kabile bilinci + din bilinci + ortak siyasi otorite + pazar etrafnda gelien sosyal bir olgu veya ilikiler toplamdr. Buna ulus toplumu demek daha anlaml klabilir. Uluslamak devletlemekle ayn ey deildir. rnein Fransz Krall yklsa da, Fransz ulusu olarak kalmak devam eder. Ulusu dil ve kltr birimleri olarak genel bir tarife balamak retici olabilir. Ama yalnz dil ve kltr ulusu belirler demek ok dar ve eksik bir yaklamdr. Ulusu, ulus olmay salayan ok kaynak vardr. Siyaset, hukuk, devrim, sanatlar, zellikle edebiyat, mzik, ekonomik pazar hepsi uluslamada rol oynar. Uluslarn ekonomik ve siyasi sistemlerle direkt ilikisi yoktur. Karlkl etkileyici olabilirler. Ulus son derece mphem bir konudur. Hakknda ok duyarl ve dengeli olmak byk nem tar. Gnmz toplumlar byk lde uluslam toplumlardr. Uluslamam marjinal gruplar olsa da, ezici ounluk ulus toplumudur. Ulusu olmayan birey yok gibidir. Uluslu olmak doal bir toplum hali olarak dnlmelidir. Uygarlklar tarihi boyunca ulus ancak kriz olarak kapitalist sistemde byk nem kazanmtr. Daha dorusu, ulus adna girilen korkun speklasyonlar byk felaketleri hazrlamtr. Ulusu oluturan etkenlere ar vurgu felaketlerin balangc olmutur. rneklersek, ulus-siyaset ba milliyeti ideolojinin oluumunda ba etkendir. Ulusal siyasetin son dura faizm iktidar olacaktr. Ekonominin, dinin, edebiyatn krkledii ulusuluk ayn kapya kar. Kapitalist tekel, krizleri zme adna, en kolay yol olarak ulusu oluturan etkenlerin hepsini; siyaset, ekonomi, din, hukuk, sanat, spor, diplomasi, yurtseverlik olarak ne varsa tmn ar uluslatrarak sistematik bir btnle kavuturmu; bylelikle iktidarlamam tek bir toplum esi brakmayarak, en gls olacan (her ulus asndan) hesaplamtr. Bunun sonular korkun olmutur. Avrupay kan deryasna evirerek ve dnya apnda savalara yol aarak, tarihte misli grlmemi sonulara yol amtr. Bu eylem uluslama deildir; uluslamann dinselletirilmesidir. Bu da milliyetilik dinidir. Sosyolojik anlamyla milliyetilik dindir. Bu konuyu ilgili balkta ele alacam. Dinler bile kavmiyetiliin tehlikesini bildiklerinden, olduka tutarl ve enternasyonalist (mmeti) tutum taknmlardr. Uygarlk tarihi bu konuda en kirli dnemini kapitalizmde yaamtr. Uluslar iin en verimli model demokratik ulustur. Demokratik toplumun ulus konusunda en zmleyici, gelitirici toplum tipi olduunu nemle anlamak gerekir. Uluslar en iyi demokratik toplum sisteminde oluup geliebilirler. Kavga, sava arac deil, kltrel zenginlik iinde dayanmal, hatta uluslarn ulusu olma (st ulus) gibi tarihi bir evreyi de mmkn klabilirler. Uluslarn kendi bana kavga etkeni deil, dayanma ve kltrel zenginlik iinde bar, kardelik

153

etkeni olabilmeleri demokratik sistemle mmkndr. Konuyu neminden tr yeri geldike kapsaml tartmay umuyorum. Ulusu inkr etmemek, kendini oluturan faktrleri ar ulusallatrmamak, ulusu faktrlerine indirgememek, zellikle siyasallatrp ar milliyeti iktidar oluumlarna ara yapmamak, buna karlk demokratik ulus bilin ve uygulanmasn gelitirmek ulus sorunlarndan kurtulmann zmleyici yoludur. B- Devleti Tanmlamak Devlet tarihte ve gnmzde en ok kullanlan kavramdr. Fakat en az tannan ve tanmlanan kavramdr da. Byk karanlklar iinde kalm bir kavramdr. Devletin ne olduu konusunda korkun bir cehalet sz konusudur. Tarihi olduu kadar gnmz zmek ve krizli toplum halini amak iin devleti doru tanmlamak, yorumlamak halen en temel mesele hviyetini korumaktadr. En vahimi, kendini devlette sananlarn bindikleri aracn ne trde olduunu bilememeleri kadar, devletin dnda kalm olanlarn (kalmlarsa tabii) da devleti yanl tanmalar (zellikle reelsosyalizm facias) tam bir krler ve sarlar diyaloguna, Babil Kulesinin yetmi iki dil konuan topluluklarn zerine dmesinden sonra oluan karmaa haline benzemektedir. Devlet ounluka sorunlarn zm alan olarak dnlr. Devlette olmak btn sorunlardan kurtulmakla zde saylr. Bir adm tesi, devletin tanr-devlet olarak dlenmesi halidir. Derinliine sosyolojik kavray, uygarlk tarihi boyunca gelitirilen tanrsallkla devletlemenin i ie getiini gstermektedir. Devletlemedeki rahip katks, devlet-tanr i ieliinin gelimesinin temel nedenidir. Rahipler devleti ina ederken, zellikle Smer tapnak kimliinde ideolojik e olarak yer bulan tanrlar panteonunun siyasi yneticinin ideolojik maskesi olarak kullanld kesindir. Rahip-kraln bir adm tesi tanr-kraldr. Roma mparatorluuna kadar Smer tapnak kkenli bu tanr-kral veya imparator kavram kullanlmtr. brahim dinler bu kavram tanrpeygamber veya tanr-eli platformuna ekerek biraz insani figr katmak istemilerdir. Baarl da olmulardr. ok ilgin bir durum, Yunan mitolojisindeki (Smerlerden alnan nc versiyon) tanrsallk ve insanlk ayrmdr. Hesiodosun bilin dzeyiyle orantl gelitirdii panteon, insanla balantlanmay yasaklar gibidir; ayp saylr. Israrla tanr-tanralar ilikisi bir kast gibi tutulur. Tanr-kral imgesinin silik bir hali olan Hintlilerdeki Brahmanlar kast ok daha katdr. Tanrnn insanlamasn, ilikilenmesini kolay kabul etmiyorlar. Bilim diline evirirsek, devletin bir insani ina olduunu ideoloji dzeyinde (mitoloji ve dinlerde bariz, felsefede ksmen) asla kabul etmeye yanamyorlar. Devletin kat kat perdeli olmasn ve tanrsal kalmasn byk bir inan katl iinde muhafaza etmeye alyorlar. Devlet ycedir, kutsaldr, temel kurtulu aracdr vb. kavramsallatrmalar kkenini gerekten ilk devlet inaclar olan Smerli rahiplerden alr. Daha nce kapsamlca zmlemeye altm tapnan dl yatanda ina edilmitir. Hegelin Napolyonla balatt ulus-devleti tanrnn yeryzne inmesi biiminde deerlendirmesi, yine Napolyonun ahsnda tanrnn yry olarak sembolize etmesi ideas yukardaki aklama nda son derece reticidir. Ulus-devlet, tanr-devletin en son biimidir. Ayn zamanda devletin en tehlikeli biimidir. Sosyolojik bilimsel yorum ise, bu iliki yuman (devleti) yeni yeni tanmlamaya almaktadr. Uzun sredir zerinde younlatm bu konuyu tartmayla paylamay en temel grev bilmekteyim. Ufuk ac nitelikte olacan umuyorum. Devleti iktidar balamnda tanmlamak iyi bir balang olabilir. ktidarn hukuklam biimlerinin tmne devlet demek mmkndr.

154

ereveye alnm, kurallar belirlenmi kurumlar btnl iinde younlam iktidar, devleti hukuki adan iyi tanmlamaktadr. Fakat yeterli deildir. eriini aklayarak biimle btnledikleri, kapsam ve biimi birlikte ele aldklar iin daha tamamlayc bir bak sunmaktadr. Bu yaklam tarihsel-toplumsal gelimeyle birletirdiimizde, anlam ve anlatm deeri yksek kapsaml bir tanmlamaya eriebiliriz. Devletin birok tanmnn farkndaym. Hem liberal, hem sosyalist kampta uzun sre ezberlenen klieleri tekrarlamak retici deildir. nce devletin ne olmadn belirtmem gerekir. a- Snf atmasn ya susturmak, ya da dengede (Status) tutmak deildir. Ar basan yan olarak dile getirilen snfsal bask arac kavram da pek gelitirici deildir. b- Kaos halinin ortadan kaldrlmas hi deildir. Gvenlik, dzen idealar gerei ifade etmekten uzaktr. c- Sorunlarn, hedeflerin zm alan ise hi deildir. Tersine sorunlar kangrene, krize sokma ve srdrme platformudur. d- Tanrsallklarla, kutsallklarla ilikisi ise sadece mitolojiktir, ideolojiktir. e- Ulusun, dinin, kltrn oluturucu, ynetici gc olarak da hibir ey ifade etmez. Daha da arttrabileceimiz bu klarn hepsi arlkl olarak birer propagandadr. Devlet bahsedilen durumlarla urar. Ama tarih gsteriyor ki, tm devletler ortal mezbahaya evirmekten, asimilasyondan, tembel toplum yaratmaktan, insan speklatif akln aptal klmaktan teye asli olarak pek fazla rol icra etmemitir. Devletin toplumu ynetmedeki konumunu inkr etmiyorum. Anaristler gibi devlet tanmlamasn ve devletsiz olma biimini anlaml ve uygulanabilir bulmuyorum. Sosyalistler gibi onlarn da aa kan gerei, yz elli yllk pratikleriyle baarl olmadklardr. Birok doruyu sylemeleri temel yaklam hatalarn ortadan kaldrmaz. Liberallerin en az devlet dedikleri durum ise bir adan anlamldr. Devletin ekonomik tekelci dayatma olduunu fark etmilerdir. Ama kapitalizmin en verimli ekonomi olduunu hararetle savunmalar, onlar tm devlet tanmlamalarn geride brakan en byk yalanc olduklarn gstermekten kurtarmaz. Devleti dar anlamda artk-rn-deer zerine kurulu ekonomik tekel olarak tanmlamak daha aklaycdr. Devlet artk-rn ve deeri toplumdan szdrmak iin, ideolojik aralardan zor aralarna kadar kendini toplum zerinde bir styap olarak rgtleyip tekelletirir. Devletin bu dar tanm nda bakarsak, siyaset, devlet politikacl son tahlilde artk-rn ve deerlerini gerekletirmeyi koordine eden bir ynetim sanatdr. En kaba bir formlletirmeye balarsak, DEVLET = ARTIK RN-DEER + DEOLOJK ARALAR + ZOR AYGITLARI + YNETM SANATI diyebiliriz. Tm tarihsel geliimi iinde deerlendirirsek, devlet deyince bu faktrlerin devrede olduu grlr. Bu unsurlar veya faktrler dnda ne bir btnsellik olarak, ne de tek tek her arasall devlet olarak tanmlamak, devlet adl ilikisel yumakl zmlemeye imkn tanr. 1- Devlet artk-deer gaspdr demek doru, ama ok eksik bir tanmlamadr. 2- Devleti ideolojik olarak bir tanrsallk, kutsallk veya yeryzne inmi tanr glgesi (zllullah), tanrnn somutlam hali olarak tanmlamak, her trl zorbalk iin ideolojik klf bimekten baka sonu vermez.

155

3- Devlet zorbalktr deyimi, dier unsurlar dlad iin, bilimsel deeri en zayf bir ahlaki yarg olmaktan teye gitmez. 4- Devleti ynetim sanat, idarecilik olarak yorumlayan anlaylar, en az ahlaki yorumlar kadar dier vazgeilmez unsurlar gz ard ettikleri iin, devletin gerek iyzn rtbas etmek gibi nemli bir saknca tarlar. phesiz belirtilen her unsurun devletin varlnda kanlmaz bir yeri vardr, ama tek bana devlet olarak tanmlanamaz. Yaplan tanmlarn ou her unsuru ne karmalarna gre farkllk arz edip eksik deerlendirmelere yol amaktan kurtulamazlar. Devleti tarih boyunca eitli blnmeler halinde tasnif etmek mmkndr. a- Artk-deer ve rnnn szdrld sosyal snflar asndan: 1- Kleci Devlet: nsanlarn karn tokluu karlnda, devlete ve devletli zel efendilere emeiyle deil, tm varlyla ait olduu devlet biimidir. lka uygarlnn temel smr biimidir. Kleler temel retim aracdr. 2- Feodal Devlet: Kleliin snrl yumuatlm biimidir. Serf olarak eski kleden fark, serfin aile kurma hakkdr. Pratikte gereklemesi zor ve epey artlara bal bulunsa da, artk-rn ve deere daha ok imkn verdii iin ortaa uygarlnda denenen biimdir. 3- Kapitalist Devlet: i ad verilen, sadece emeini emek pazarnda mal gibi satan sosyal snf esas alan devlet biimidir. Biim demekten ok, blm veya yap demek daha uygun der. Kapitalist uygarlk ann devletidir. b- Baka bir blnme tarz, ynetici kesimin etnik varlna ilikin olarak yaplandr. 1- Rahip Devleti: lk ina ediciler olarak rahip grubunun damgasn tad iin bu adlandrma verilir. Tapnak, kutsal devlet veya tanr-devlet gibi kavramlar hep bu kategoriye aittir. 2- Hanedan Devleti: Ynetimlerinde yer alan hanedana gre tanmlanr. Slale devleti demek mmkndr. Btn uygarlk alarnda, hatta gnmz devletlerinde bile yaygn etkisi bulunan bir ynetici devlet tarzdr. Bir aile veya hanedann esas ynetici grubu oluturduu devlettir. 3- Airet veya Kavim Devleti: Daha ok bir airet veya kavmin etkisi altnda bulunan devlettir. zellikle ortaada airet veya kavim bilincinin gelitii dnemde kendini hissettirir. Hristiyan, slam, Yahudi, Hint, in vb. birok kavim ve dinde devletin durumu byle bir tanma yer verebilir. Din burada kavimleme rol grr. 4- Ulusal Devlet: Temelinde uluslam toplumlarn yer ald devlettir. Yenian (dar anlamda kapitalist a) devletidir. Sadece kapitalist an deil, demokratik an da temel ald veya daha dorusu uzlaarak (devlet + demokrasi) ynetimde rol alma durumudur. kisi birlikte olduklarnda, yani devlet + demokrasi rejimi geerli olduunda da ulusal devlet demek mmkndr. Ulusdevletten farkldr. nk bir ulusal devlette ok ulus bulunabilir. 5- Ulus-Devlet: Bnyesinde tek bir ulusun bulunduu ve tm ulus yelerinin milliyetilik dini temelinde kendini devletle btnletirdii devlettir. Ulusla devlet adeta teklemitir. Kapitalist uygarln esas devlet biimidir. Faist denen devlet de ulus-devletin kardevrim veya srekli bir

156

kriz rejimi olarak kapitalizmde ald biimi olduundan, ikisini birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. c- Bir blnme tarz da seilmek veya atanmak, babadan oula ya da zorla ynetime gelmek bakmndan yaplabilir. 1- Monarik Devlet: Ynetici olarak bir kiinin sembolize ettii devlettir. Burada devlet-ynetici teklemesi vardr. Bu kii bir monark, kral veya imparator olabilir. Babadan geme veya zor gc de kullanlarak monarik idareye geilebilir. Tm uygarlk alarnda grlmtr. Devlet kurumlamasnn zayfln yanstr. 2- Cumhuriyet: Ynetimin ana grubunun seimle ibana gelmesi halidir. Bir kii de seilebilir, bin kii de, pek fark etmez. Etse de z deitirmez. Bazen cumhuriyetle demokrasi kartrlr. Bu vahim bir yanllktr. Cumhuriyet bir devlet biimidir. Seim, ok gl oluturulmu bulunan devlet kurumlarnn ynetimi iin yaplr. Yoksa halkn ynetimi olarak demokrasi iin yaplmaz. Demokrasi bambaka bir sistemdir. Devlet tarznda olmayan bir ynetim biimidir. Elbette demokrasinin de kurumlar vardr. Bu kurumlar iin de seim yaplr. Fakat demokrasi ve devlet z olarak birbirinden ayrlr. Marksistler de dhil, tm aydnlanmac entelekteller bu durumu kartrmlardr. Leninde bile kartrma vardr. Demokrasi durumuyla devletin ekirdeini oluturduu resmi uygarlklar arasnda niteliksel bir farkllk hali vardr. Dolaysyla demokratik ynetimle devlet ynetimini (seimli olsun veya olmasn, her ikisi asndan da) kartrmamak byk nem tar. Kald ki, devlet esas olarak bir ynetim geleneidir. Bin yllara dayanan kurumsal ynetimdir. Seimlerin ynetimdeki ilevi son derece snrldr. Seimlerle gerekleen, esas olarak DEVLET NDEK ETL TEKELC KLKLERN (tarm tekelci klii, ticaret tekelci klii, endstri veya finans klii gibi) g durumlarna gre birbirlerine kar stnlk salamalardr. Daha gl olan seilir. Yoksa ortada demokrasi veya demokrasinin kazanmas diye bir durum sz konusu deildir. Her demokraside de herkesin mutlaka seimle grevlendirilmesi diye bir durum yoktur. Seilmemiler de demokrasilerde ynetimde rol oynayabilir. Fakat esas olan, demokratik toplumun kendi ynetimini ksa aralklarla farkl gelime ve verimliliklere, yaratclklara, haklara, zgrlklere, eitliklere gerekleme ans vermek iin seimle belirlemesidir. d- Bir dier blnme biimi artk-deeri szdran gruplara dayal olandr. 1- Tarmc Devlet: lk kurulduundaki devlet esas olarak tarmsal artk-rn ele geirme ynetimi olarak rgtlendiinden, byle tanmlanmas olduka aklaycdr. Tarih boyunca birok devlet veya devlet iindeki tarmc kliin gcyle orantl olarak tarm devletinden bahsetmek mmkndr. 2- Ticaret Devleti (Merkantilist Devlet): Artk-deer ve rn szdrma yntemini ticari rgtlendirmeye dayandran devlettir. rnein tarihte Asur, Fenike devletleri byledir. Gnmzde ticaret klii halen ok gl olan devletler vardr. 3- Finans Devleti: Para gcne dayal devlet durumudur. rnek olarak svireyi gsterebiliriz. Daha da nemlisi, kapitalizmin son kresel a finans a olarak da deerlendirilebilecei iin, gnmzde mali finans kliinin, tekelinin tm devletlerde ok glendii ve ynetim zerinde belirleyici arlk tekil ettii sylenebilir.

157

4- Endstri Devleti: zellikle endstri devrimiyle birlikte ekonomide baat rol oynayan endstriyel retim nedeniyle bu nitelikte adlandrlan birok devlet vardr. Endstri devleti olmak 19. yzylda ba idealdi. Endstrilemek zenginlemekle eanlamlyd. Kurulan tm devletlerin gayesi bir an nce endstrilemekti. Dolaysyla en gl devlet klii endstricilerden oluuyordu. 18. yzylda byk tccar (merkantilizm), 19. yzylda sanayiciler (endstriyalizm), 20. yzyldan gnmze kadar arlkl olarak maliyeciler (finanslar) devlet iinde yuvalanan temel tekelci kliklerdir. Devlet denen ilikiler yuman esas olarak bunlar idare eder. e- Daha ilgin bir blnme olarak kapitalist devlet tekellerini rtbas etmek, rtlemek iin ideolojik aygt roln oynayan sahte devlet adlandrmalar vardr. Devlet kavramn tanmlanamaz hale getiren, bunun iin ideolojik inalardan ibaret olan bu devletin szde modellerini de gzden geirmek retici olabilir. nk gnlk ortam bu kavramlarn igali altndadr. 1- Liberal Devlet: Politik-ekonomicilerin gzde ideolojik kavramdr. Tercmesi, zgr devlet demektir ki, zgrlkle devlet kavram arasnda rtme deil ztlk esastr. Devlet z itibariyle zgrlklerin kstlanmasdr. Tarih boyunca en byk sorunlardan biri, kii ve grup zgrlklerini devlete kar savunmaktr; bu mcadele en temel siyasi ve hukuki savalardan bata geleni olmutur. Ayrca ekonomiye en az mdahale eden devlet olarak da tanmlanr. Hlbuki devletin varl ancak ekonomik tekel olmakla mmkndr. Dolaysyla en az mdahale eden devlet bir safsatadan ibarettir. zne, devlet olmann kimliine aykrdr. Belki bu kavramla devlet olarak kapitalist ekonomik tekellerin n ve pay almak ve oaltlmak istenmektedir. 2- Sosyalist Devlet: zellikle reel-sosyalist kampta ok ilenen bu kavram en az liberal devlet kadar bir safsatadr. Bir defa gerek sosyalizmin devletle alakas yoktur. Devlet sosyalizmle en az demokrasi kadar ztlk iindedir. Tarihsel byk ekonomik tekelci klikler toplam olan devleti eitlik rejimi olarak sosyalizmle kartrmak oportnizmin en byk gnahdr. Firavun sosyalizmi biiminde kavramlatrlan olgunun gnmzdeki karl olan sosyalist devlet, kapitalizmin en ak devlet ekli olmas nedeniyle de proto-faizmle ok alakaldr: Ulus-devletin (faizmin) reel sosyalizm karldr. Ulus-devlet hem liberalizmin, hem de reel sosyalizm (devlet sosyalizmi) olarak sosyalizmin gerek karakteridir ki, faizmle ilikisini (otoritarizm ve totalitarizm kapsamnda) deerlendirmek byk nem tar. Liberal ve sosyal veya sosyalist devleti faizme giden yolda pro-faizm olarak deerlendirmek hayli retici olacaktr. Sosyalizm yanda olanlarn unu ok iyi bilmesi gerekir ki, sadece drt yzyllk kapitalist gelenein deil, be bin yllk uygarlk geleneinin artk-rn ve deer szdrmasnn temel kurumu olan devlet eliyle sosyalizm ina etmek, bunu savunmak bilerek yaplyorsa faizmdir, bilmeyerek alet olunmusa gaflet ve ihanettir. Bu konular zgrlk Sosyolojisinde kapsaml tartmay umuyorum. 3- Faist Devlet: Fazla anlam olmayan bir kavramdr. Ulus-devlet olarak faizm zde benzerdir. Faizm sanki istisnai, kapitalizm dnda sisteme musallat olmu bir eymi gibi tanmlama gelitirmek, liberal ve sosyalist geinen entelektellerin en byk sefaletidir. Kapitalizm, uygarlk ve devlet olarak ulus-devleti, dolaysyla her zaman faizmi kapda tutmann sistematik ifadesidir. Faizm kuraldr. stisna olan demokratik yapyla uzlama zorunluluudur! 4- Demokratik Devlet: Devletin neden demokratik olamayacan defalarca belirttik. Devletle demokrasinin zihniyeti, toplum yaps, ileyi tarz z itibariyle farkl olduu iin demokratik devlet olmaz. Fakat ok esasl bir etken olarak tarih boyunca, ama daha ok gnmzde kapitalist uygarln gittike daha da arlaan krizsel yaps nedeniyle demokratik uygarlk sistemiyle uzlama zorunluluu domutur. Yani devlet tek bana ynetememektedir. Demokratik glerle

158

ortak ynetmeye mecbur bir konuma gelmitir. Dolaysyla uzlamalar mmkndr. Tarihte de bunun birok rnei yaanmtr. Eer devlet (biimi ne olursa olursun) demokratik ilke ve yaplarla ortaklk arar ve kurarsa, demokrasiye ak olma anlamnda demokratik devlet kavram anlaml olabilir. Bana gre en doru tanm devlet + demokrasidir. Devlet biimleri zerinde durmann siyaset felsefesinin en gncel (acil) grevi olduunu daha nce belirtmitim. nk gnmz toplumlarn klasik devlet mantyla ynetmek artk mmkn olamamaktadr. Sivil toplum rgtleri bu nedenle devreye sokulmutur. Ama ok yetersizdirler. Bu rgtlerin ynetim boluunu doldurmalar, paylamalar mevcut durumlaryla mmkn grnmemektedir. Daha radikal rgtlenmi demokratik toplum yaplanmalaryla daha verimli klnm devlet kurumlar arasndaki uzlama tek k yolu gibi grnmektedir. Mevcut tarihsel aamada (kimse ka yl sreceini tahmin edemez) ya tek bana kapitalist uygarlk, ya tek bana demokratik uygarlk veya sosyalist sistem demek, vcut bulmu pratikler tarafndan feci trajik sonular vererek iflas etmitir. Kaybedilen insan toplumu oluyor. Sadece ac, kan ve smrnn mr uzatlyor. (Bu konular zgrlk Sosyolojisinde genie ilenecektir.) Dier baz kavramlar vardr. rnein, bata gelen hukuk devleti vardr. Ekonomik tekel olarak devlet zaten artk-rne el koyarak yaad iin, znde adil veya hukuki olamaz. Fakat kendi mensuplarna ve vatandalarna ina ettii kurallar gerei, eit ve nceden belirlenmi kanunlara gre davranmasna kurall veya kanun, hukuk devleti denmitir. phesiz her gn kural uyduran veya her sz ferman olan despot ve padiah devletlerine gre bu bir olumluluk olabilir. Ama z itibariyle farkl bir devlet tanm tekil etmez. rnein din devleti, fazla anlaml deildir. Rahip devleti nedeniyle devlet tarih boyunca hep kutsallk kisvesi altnda sunulmutur. Devletin ideolojik aralar olarak din, mitoloji, felsefe, hatta bilimcilik kaynakl adlandrmalar daha ok propaganda kapsamna girer. Laik devlet zaten din devletinin zdd olarak dnlmtr ki, ayn anlama sahiptir. Laik veya dini devlet izahlar (ideolojik amal) propaganda deeri dnda fazla ierik arz etmezler. Sonu olarak devlet, uygarln ve uygarlk tarihinin ekirdei olup, gnmze doru hep oalarak gelmitir. Saysz biimlenmelerle kesierek kendini srekli kamufle etmeye zen gstermitir. lk defa kapitalist uygarlk anda tm ideolojik saptrmalara ramen gerek ilevi iinde devleti tanmlama ansna kavuulmutur. Bu tanmlanma byk zihinsel ve eylemsel abalar sonucu kapitalizme kar mcadelenin en anlaml kazanmdr. Yakc sorun, bu tanmlanma nda demokratik uygarln geliim ve baarsn anlaml ierik ve biimlenmelerle (rgt ve eylemlilikle) daha da ykseltmek ve kalc klmaktr.

159

Uygarlklar uzun sreli ve ideolojik inalar temelinde oluur. nce maddi kltr m gelir, sonra manevi kltr m geliir? Uygarlklar uzun sreli ve ideolojik inalar temelinde oluur. nce maddi kltr m gelir, sonra manevi kltr m geliir? benzeri sorular konuyu kartrmaktan teye bir anlam ifade etmez. Fiziki lemde evrensel olan bir rnek verirsem, konu daha aklk kazanr. Uzun sre parack m, dalga m sorunu ok tartma yaratmtr. Sonuta evrenin znde dalga-parack ikileminin temel bir diyalektik (yok edici deil, gelimeci diyalektik) oluumla gelitii, genel kabul gren gr oldu. Farkl bir doasallkta da olsa, maddi-manevi kltr ikilemi benzer bir rol oynar. Birbirlerine kart deil, birbirlerini besleyen oluum etkenleridir. Birbirlerini farkllatrarak doururlar. Her paracn veya maddi kltrn yol at, tetikledii bir dalgack, bir manevi kltr esi olutuu gibi, bir dalgack ve manevi kltr esi de parack ve maddi e oluturur. Uygarlk sisteminde genel bir analitik zihin sapknl vardr. Ki, bu da kurduklar avantajl sistem nedeniyledir: Deimez kurallar, herkesin uymas gereken mutlak yasalar, tanrlarn ncellii, devletin kutsall, ebedilii, ideallerin mkemmellii, grnglerin geicilii, deimeyen z, biimin uuculuu gibi ikilemler ina ederek karlarn kalclatrmak ve sistemletirmek isterler. Bu, evrensel oluum diyalektiine ters bir yaklamdr. Toplumda alt ve styap tartmalar da uygarln ina edilmi bu sapknlk inalaryla yakndan balantldr. Hegel kendi sistemini ncelikle styapdan, yani devlet ve hukuktan balatr. Evrensel sistemi de mutlak zek (Geist)dan balatt gibi. Marks ise, ncelii altyap olarak adlandrd retim gleri ve ilikilerine verir. O da her ne kadar Ayaklar zerine oturttum dese de, Hegelle ayn mant paylamaktadr. O da nedir? Biri, bir unsur temeldir, dieri ikinci veya belirlenendir diyor. Bu, zne-nesne ayrmnn kaba mantna dmektir. Her ne kadar tersini idea etseler de, eski uygarlk zihniyeti devam etmitir. Marksn sosyalizmi neden baarl olmad sorusu bu mantkta gizlidir. Hem ekonomi tanm byk karmaklk ieriyor, hem klasik uygarln btn anlam aralaryla yola kyor. Ne kadar kahramanlk yaplsa ve doru szler sylense de, sonu gerekliin pek de yorumland gibi olmaddr. Kapitalist uygarlk (modernite) kendini ina ederken, Smer rahiplerine ta kartacak kadar usta bir ideolojik ina faaliyeti yrtm, sistematik hale getirmitir. Hatta denilebilir ki, devlet tarznda nce ideolojiyle uzun mesafe yol kat etmitir. Hibir uygarlk sanki tek bir tanrnn elinden kmamtr, ama kendini yle izah eder, ettirir. Bu cmleler nemlidir. Hz. Muhammedi bile inceleyelim. Kurandaki ilk ayetlerle son ayetlerin ierii ok farkldr. Tanr kavram srekli gelitirilmektedir. Bata sadece oku diyen tanr, sonradan sistem gelitirmitir. Para para ayetler sistemi oluturmu, daha dorusu temeli atmtr. Sonradan da gibi bir ideolojik klliyat oluturulmutur. Sistem inas yzyllara mal olmutur. Kapitalist modernitenin zihinsel aralarn, sistematiini tm ynleriyle kavramadan zmleyemeyiz. Kapitalist modernite tm kavram, varsaym ve uygulamalarn sadece kendisi ina etmemitir; bin yllarn mirasna konmutur. Bu mirasla kendi evine yeni bir mimari dzen ve ierik kazandrmaktadr. nce kendi snfn, sonra bir veya birka kendisi gibi ina edilmi devlet snflarn ideolojik inayla btnlyor. Modasndan felsefesine, retimin kontrolnden tketime,

160

siyasetin kontrolne kadar inasn btnlyor. Daha sonra ktasal ve giderek kresel apta bunu yapyor. Kaba bir sralamasn yaparsak: 1- R. Descartes ve F. Bacon bata olmak zere, ideolojik inaclar, 16. yzylda kendini hissettiren oluumlarn gerekli kld yeni mantk ilkeleri ve topyalar ina ediyorlar. ok basit grnse de, ruh-beden ikilemini gndemletirmek, beraberinde zen-nesne, zincirleme reaksiyon gibi daha sonra ina edilen dnceler kapitalizmin, burjuvazinin nclne kadar trmandrlacaktr. Feodal mantktan kopmak kadar, yeni bir snf ve onun her tr eylemi iin yeni bir mantk ina ediliyor. Ayrca ve daha nemlisi, ynetecei yeni ve eski snflara gre de ncelii bu ideolojik inalarla atlyor. Eski bir oyun, ama olduka yenilenmi olarak oynanyor. Yeni rahip snfnn ad filozoflar ve bilim adamlardr. Feodal, hatta kleci ideolojik kutudan srekli yeni kavram ve teoriler alnyor. Duruma gre bunlara ya yama vuruluyor, ya da yepyeni bir model (ama ilkeler ayn) oluturuluyor. Sadece Descartesin zmlemesini yaparsak, ideolojik inann arpc unsurlarn fark etmemek mmkn deildir. Descartes nce her eyden phe ediyor. ifresinin zm udur: Feodal snfn ideolojik zrh, dolaysyla iktidar almak durumundadr demek istemektedir. Ak sylese karsnda engizisyon vardr; yaklma tehlikesi titretiyor. Dolaysyla ok soyut dzeyde felsefe yapmak zorundadr. Sonra Dnyorum, o halde varm diyor. Bununla ideolojik hazrln yapld ve unsurlarnn pe pee devreye sokulaca iaret ediliyor. Herkese Her eyden phe edin, varlnz sadece gl dncelerle kantlayabilirsiniz diyor. ifresini byle zmek hi de zor deildir. Feodalitenin dayatt yaam tarznn deeri yoktur. Yeni yaam gl dncelerinizle ina edebilirsiniz. Beden-ruh ikilemiyle hafiften tanrya, te dnyaya bu dnyann da nemi hatrlatlyor. Tanr ilk itilimi verdikten sonra, evren srekli kendi kendine mekanik olarak hareket etmektedir. Bu cmlenin ifresini zersek; eski uygarln yaratclar esas olmakla birlikte, harekete geen yeni bir uygarlk vardr, kendi kendine yeni bir uygarlk ina edebilir. Snf diline evirirsek, yeni bir snf domaktadr. Dnecek gtedir; kendi dnyasn kendi hareket ve eylem yasalaryla dzenleyebilir. F. Baconun da ksa bir zmlemesini denersek, mantnda deney esastr. Deneyin dorulad genelletirilir. Deneysel olmayan dnce bilim olamaz, deerli olamaz. ifresi zlebilir: Her ey pratikle, eylemle renilecektir; eski safsatalara inanmayn, bilim gtr; deneyimleriniz ve eylemlerinizle edindiiniz, edinmek zorunda olduunuz dnceler ancak sizi glendirebilir. Snfsal ifresinin zm yle olabilir: Artk-deer zerinde onun kapitalist tekel yntemleriyle oluan yeni glere, Eski dogmatik zihniyete gre deil, kendi kazanlarnzn yol gstericiliinde bizzat her eyi deneyleyin, sonularn gelitirin ve genelleyin; bilgiyle gleneceksiniz ve kendi evinizi, kendi dnyanz kuracaksnz demek istiyor. 16. yzyldan itibaren giderek oalan bilim ve felsefe ordusunu kapitalist tekelin nc gc olarak deerlendirmek elbette doru deildir. Hatta tarihi harekette yer alanlarn (Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma) byk ounluunun ve nitelike de ar basanlarn zgr zihniyet bilge ve ahlakiyatlar olduunu, bunlarn kapitalizm gibi sonular doduu gnde belli olan bir sistemden, onun ynetici kliinden ve yaam tarzndan nefret ettiklerini biliyoruz. Avrupada patlak veren zihniyet devriminin hi olmad kadar tm dnya insanlnn bir deeri olduundan da kuku duyulamaz. Bu devrimin nclerinin byk bir ksm hmanistti. Din ve milliyetilikten uzak duruyorlard. Kald ki, bilim ve felsefe almasnn kendisi bir devrimdir. Eer bir sosyal kesime mal edilecekse, bunlarn klasik uygarlk deerleriyle har neir olanlardan yana deil, zgrle, eitlie, demokrasiye en ok ihtiyac olanlardan yana olduklarndan da kuku duyulamaz.

161

Bu satrlar yazarken bile onlara minettarz. Sorun bu deildir. Nasl ki art-rn sahiplerinden szdrlp yeni bir sosyal snfn ynetici g olarak kendilerini ina etmelerinde kullanldysa, zihniyet art-rnlerine, deerlerine de benzer biimde el koymalar ve kendi zihniyet inalarnda kullanmalar sz konusudur. Bu eyleme de rahatlkla zihniyet hrszl diyebiliriz. Yeni moderniteyi her bakmdan kendi snf karlarna gre ina etmeyi bildiler. Tekelci devlet kliklerinin u zelliini iyi bilmek gerekir. Onlar kaz gelecek yerden tavuk esirgemezler. Zorluklarn ustaca kullanarak (ekonomik, sosyal, siyasal zorluklar) yanlarna ekip, tpk alttaki ekonomiyi yaratan kesimleri istismar ettikleri gibi onlar da istismar etmesini bildiler. Nice sanatkr, bilim adamn ve filozofu denetimlerine, hatta iktidar aygtlarna katarak bu istismar gerekletirmelerini salyorlard. Karlarnda direnenleri de ayn ekonomik, sosyal ve siyasal yntemlerle etkisizletirmesini biliyorlard. Erasmus, Galileo, Bruno gibilerinin bana neler getirildiini biliyoruz. Nasl ki devlet tekeli eliyle ekonomiye yeniden hkimiyet salandysa, ideolojik tekel hareketi de benzer biimde etkileyici oldu. syanlar hem siyasi, hem ideolojik, hem ekonomik sahada ok kapsaml eylemlerle bastrld. 18. yzyln sonunda sadece ekonomik tekel cephesinde (sanayide) deil, siyasi (Fransz htilali) ve ideolojik cephede de (milliyetilik ve ulus-devlet) kazanld. Kaybedenler Hristiyan Katolizmi, eski tarz monari, imparatorluklar ve hmanizmdi. Ekonomi nasl kart olan tekelciler tarafndan yutulduysa, demokratik hareketler ve uluslar da ulus-devlet ve milliyetilik tarafndan yutulma srecine alnmt. Aristokrasiye ve Katolik Kilisesine, tm Hristiyanla den ise, eskisi kadar itibarl olunmasa da, yeni efendilerle kar karl ittifak tazelemek, mmkn olduu kadar elverili koullarla uzlamakt. Demek ki 19. yzyla kadar sadece yeni ekonomik tekellerin (ticari, snai ve mali) zaferi sz konusu deildir. deolojik zafer de en az onun kadar nemliydi ve kazanlmt. 2- Feodal uygarln din ina tarz zlmt. Protestanlk bunun sonucuydu. Katolik Kilisesi grkemli konumunu yitirmiti. Yerine konulan Protestanlk ahlaknn kapitalizme uygunluunu zaten Max Weber mkemmel sunumuyla herkese gsterdi. Laiklik, zmlenmesi gereken bir kavram olarak bu dnemin ideolojik baarlarndand. Hristiyanlk dnyas, daha ou zgr kabileyken, Avrupa halklarnn zihnine ar bir dogmatizmle kmt. Dnyayla elikisi ayan beyand. Siyasi ve ekonomik arln yitirdiinde, ideolojik olarak hzla alacan beklemek zor deildi. Daha nemli olan, laiklik denen ucubeydi. Kelime olarak din dlk olsa da, ne kadar dinin iinde ne kadar dnda olduu en mulk konulardand. Burjuvazi pozitivizm denilen olguya sarld. Pozitivizm kendini yeni dnya dini ilan ettiine gre, laiklik ne kadar din d olabilirdi? Yeni din ne demek oluyordu? Pozitivizm dinsel niteliini olguculuundan alr. z itibariyle pozitivizm iin olgu en temel gerekliktir. Olgusal olmayan gereklik yoktur. Hlbuki aratrmalar ve felsefe (bir btn olarak) olgunun algyla ayn olduunu (yani olgu=alg) gstermektedir. Algclk ise, en basit zihni ilemdir. Nesnenin en yzeysel gzlemlenmesi sonucu oluup kaba bilgilenmenin (bilimsel olmayan en yanlgl bilgi tr) yntemidir. Olguyu olguculuk haline getirmek, nesneye temel gereklik rol bahetmektir. Paganizmin (putuluun) temelinde de ayn yaklam vard: Nesneyi tapnma konusu yapmak. Bu durumda pozitivizm istedii kadar din bata olmak zere metafizie saldrsn, kendisi de nesne hakikatilii nedeniyle en kaba materyalist bir din haline gelmitir; yani nesnelci putuluun modernitedeki yeni bir trevi, temsilcisi olarak metafiziktir. Hem de onun en yzeyselidir. Nietzsche de ayn kandadr. Bu konuyu zgrlk Sosyolojisinde genie tartacam. Pozitivizm en az ortaa teolojisi kadar zihinler zerinde tahribat yaratt. nsan toplumlarnn byk manevi dnyasnn farknda bile olmad. Metafizik dnyann sonu geldi deyip, milyonlarca

162

yln birikimi olan insani kutsallklar p sepetine att. Tam bir cehalet hareketi idi. Hz. Muhammedin Ebu Cehil iin kulland sz veya unvan tam da pozitivistler iindir: Toplumbilimi asndan ada Ebu Cehiller. Din dlk (laikos) ve olguculuun (pozitivist felsefe veya din) kaba materyalizmle (nsan zihni ayna gibidir. Sadece yanstr) birlikte kapitalist tekellerle yakndan balantl ideolojik rgler olduklarn ok iyi kavramak gerekir. Tam drt yzyl akndr yeni toplum zerine bu ideolojik versiyonla tahrip ve terr hareketi yrtlmektedir: Toplumun manevi dnyas zerinde. Manevi kltrn, yani ahlakn binlerce yldr etkisiyle varln koruyan toplum zlmeden, kapitalizmin maddi kltrnn zaferi mmkn olamazd. deolojik fetih bu nedenle gerekliydi. Dine kartlklar da ahlaki boyutundan kaynaklanyordu. Bu felsefe toplum ahlakn ykmada ok etkili oldular. Ahlaken boalan toplumlar ya sapknlar, ya kolayca teslim olurlar. Olan da bu oldu. Laiklik, din dlkla dindeki ahlaki erdemi ykt. Pozitivizm olguculukla yeni putuluun (En son tketim toplumu lgnl, eyaya taparcasna sahip kma tutkusu modern putuluk olarak tanmlanabilir) yolunu at. Muazzam bir ahlaki d de bu yolla gerekleti. Metafizie kartlk pozitivizmin en cahilce saldrlarndan biridir. Metafizik olutuundan beri (insan oluumu) insanlk iin bir zarurettir. Sadece devlet etrafnda rlm uygarlklar iin deil, tm insanlar iin, hatta zihni gelikin hayvanlar iin bile ihtiyatr. Hibir insan tam bilgiyle, bilimle, haydi diyelim pozitivistlerin diliyle bilimcilikle donanm olarak ne gemite, ne de gnmzde donanma yeteneinde deildir. Bu imknsz olmasa bile, zihni gc buna yetmez. Elinden metafizik dnyasn alrsanz veya ykarsanz, ls elde kalr. Ya da hibir kural tanmayan lgn insanlar (Bat toplumu bu olguya ok tank oldu) ortaya kar. Yine olan bu oldu. Kald ki, olgular gerein her eyini deil, sadece genelgeer yann tekil eder. Kuantum ve kozmoloji henz son szn sylemedi. Yaam ise hi zmlenemedi, srrnn farkna bile varlamad. Bu nedenle pozitivizm modern cehalet szcn hak ediyor. Kaba materyalizm ondan farkl deildir. Yaam ve zihin sorunlar ayna teorileriyle asla izah edilemeyecek olan, bilimin bile halen her gn yeni bir mucizesiyle karlat evrenlerdir. Toplumsal yaam onlardan da karmaktr. Bunlarn erken cehalet hareketleri olduu ve anlaml bir ekim merkezi olamayacaklar anlalnca, bu sefer bu felsefenin daha rtl iki sentezini devreye soktular: Birbiriyle eliir gibi grneen, ama znde birbirini tamamlayan burjuva enternasyonalizmi ve milliyetilii. 3- Burjuva Enterasyonalizmi veya Kreselcilii: Uygarlk tarihinde ideolojik inaclar iki eye dikkat ederler: st katta oturanlar ve ortak simgesel deerler. yle ki, bunlar ortak karlarn sembolik ifadeleridir. deolojiler her zaman simgesel bir nitelik tarlar. nemli olan neyin, kimin karlarnn simgeselliidir. Zigguratn en st katndaki tanrlar konseyi bir simgeydi. En, Enlil, Marduk yeni ykselen ve kurumlaan hiyerarinin st kurulunu yanstyordu. Bu simgeselliin ne kadar bilinli, ne kadar kendiliinden olduunu bilemeyiz. Fakat gelenek eskidir ve genel zellikler de tayor. Bu simgesellik gnmze kadar srekli daha da karmaklaarak ve dntrlerek devredildi. En alt kattakiler iinse kulluk, klelik simgesellikleri oluturulur. Kutsal tanrlar konseyinin onlarla kartrlmamas iin ok ince ve keskin izgiler izilir. Kul kulluunun gereklerini yapmal, asla tanrlarn iine karmamaldr. nsann, toplum bu tr masallarla neyi kaybetti, ne kazand diye soras geliyor. Bugnk st kattakilerin konseyi, gizli veya ak, Davoslarda dzenli toplanr. Fakat u kesindir: Zigguratn en st katnda oturanlarn plak ve maskesiz hali olarak, zaman zaman insanlarn arasna (bunlar farkl st tabaka insan olsalar da) giriyorlar. nsanlarn onlardan korkmalarna gerek olmad, durumu srekli kontrol altnda tuttuklar, yeteri kadar sava hazrlklarnn ve stoklarnn olduu, yenilgilerin asla dnlmemesi gerektii bu toplantlarda grevli usta rahipler

163

tarafndan zenle belirtilir, ilenir ve herkes iin gerekli hayrl sonu karlr. Birok meknda sekin rahipler bu enternasyonalist ideolojiyi gelimi medya kanallaryla misli grlmemi younlukta zihinlere, duygulara ilerler. niversite ve camiler, kiliseler geride kalmtr. letiim a kresellik adr. Tketimleri, elenmeleri tm uygarlklarn son ana gre naslsa yle srp gidiyor. lk defa gerek anlamda ekolojik evre yok edilirken bile, kurulu dnyalarna toz kondurmak istemezler. Toplum, kent, kr, demografya srdrlemezliin gonglarn srekli almalarna ramen, enternasyonalist ideolojileri gerei gzleri kr, kulaklar sar klnmtr. eriinden oktan boatlm, seks-spor-sanat lgnlklarnn uyuturamayaca hibir toplum oda braklmam gibidir. 4- Milliyetilik: Her ne kadar tersi gibi dursa da, st kat enternasyonalistlerinin toplumun alt katlarn afyonlamak iin drt elle sarldklar yeni bl ve ynet dininin stratejik aracdr. Pozitivizm, laiklik, kaba materyalizm ve bilimcilik gibi ideolojik aralarn hem dourduklar sorunlar, hem de yetersizliklerini gidermek iin, kapitalist modernitenin onsuz edemeyecei en etkili ideolojik aracdr. Her eyden nce ulus-devletin tek etkili dinidir. Her uygarlk ann kendine gre etkili inanlar vardr. Onlar olmadan adm atamazlar. Miliyetilik modernitenin en etkili inan kalbdr. nas son derece basittir: Ulusu oluturan her faktr inan kutsal haline getireceksin. Tm okul, kla, cami, kilise, aile ve dier cemiyet faaliyetlerinde bunlar namusla zde klarak, en duyarsz bireyi bile heyecanlandrp saldrgan klacak kadar ileyeceksin. te o zaman en etkili dini yarattn demektir. Sanldnn aksine, dinler yle ahret iin, te dnyalara inan ve hazrlk iin ina edilmi deillerdir. Siyasi program ve stratejilerdir. badet olarak gnlk eitim aralardr. Din zmlemelerini olanca ar rtnmelerine ramen bu tarz gelitirmek sosyolojinin temel ilevidir. Aksi halde bilimciliin alt kolu olmaktan te rol oynayamaz. Kald ki, dinlerin kutsallklar vardr ve ok nemlidir. Bunlar da aa karmak grevdir. Eer din gerekten kutsallklarna da ihanet edilerek (edildii ok ak) en kaba ideolojik ara haline sokulmusa, o zaman yeni, fakat bizzat vaazclar tarafndan mnafkla oynanan bir konuma itilmi demektir. Ksaca din de gnmz milliyetiliinin en ok bavurulan bir aracdr: Aracn arac. Bundan sonraki iki konuda bu dinin oluum ve kullan seyrini daha yakndan greceimizden sadece tanmlamakla yetiniyorum. Kapitalist modernitenin ekonomik tekel kadar yzyllarn ideolojik aralarnn etkisinden zihni, dnceyi, dolaysyla zgr eylemi kurtarmak zordur, ama demokratik modernitenin en temel grevidir. Bata Marks ve Marksistler olmak zere, anaristlere, topyaclara, eitli kardelik tarikatlarna, hatta sosyal-demokrat ve ulusal kurtuluulara o kadar eletiri yklememin nedeni, demokratik modernitenin etkili bir ideolojik inasnn gerekletirilmemesinden dolaydr. Marksn ve Marksistlerin ykselen kapitalist tekele kar bir duru, direni sergilemek istedikleri aktr. Dierlerinin de demokratik eilimleri kmsenemez. Ama gnmzle kyaslandnda ne kadar yetersiz, yanl ve eylemsiz kaldklar; kapitalist modernizmin yaad derin ve srekli krizlere, toplum dlna, evre felaketine, yol at isizlie ve yoksullua ramen tahtnda en rahat dnemini geirmesinden bellidir. Demokratik uygarlk cephesinin tm alarn kendi gemiindeki mirasn iyice gzden geirerek, neye ihtiyac varsa onu alarak, eksik kalan gncel somutun analizinden karp tamamlayarak ideolojik hamlesini baaryla yerine getirme grevi kadar acil ve kutsal baka bir i olamaz. D- Yahudi Soykrmnn Ansna -brani Kabilesinin yks-

164

Byle bir blm yapmam artc gelebilir. Ama bunun tam yerinde ve gerekli olduu kansndaym. Yurtdna IKI, tutuklanmam ve Yahudi soykrmnn kapitalizmin modern dini olan milliyetilikle balants, bu yknn konu edilecek kadar nemli olduunun gerekeleridir. Bir de entelektellerin doyurucu yaklamamalar, zellikle Yahudi ideologlarnn konuya ilikin samimi bir zeletiri yapmamalar veya yapmlarsa benim grp okuyamamam, savunmamn ok nemli bir paras olarak anlatmn gerekli klmaktadr. Konunun ayrntl aklamalarn savunmamn (4) drdnc ve (5) beinci kitab olarak hazrladm ORTADOU KLTRN DEMOKRATKLETRMEK ile KRDSTANDA DEMOKRATK MEDENYET NA ETMEK adl deerlendirme ve tartmalarmda dile getireceimi umuyorum. 1- Yahudiler ve Uygarlk Uygarlk tarihiyle ilgilenen her entelektel, Yahudilerin roln grmeden yetkin bir deerlendirme sunamayacan hemen grr. Daha nceki savunmalarmda konuya snrl bilgilerim sayesinde yer yer taslak eklinde dokunduum iin, ok ksa bir zetle yetinmek durumundaym. Btn belirtiler brahim olarak adlandrlan kimliin (brahim dinlerin atas olarak kabul edilen Hz. brahimin kimliiyle ilgili bilgiler, Hz. sa ve Hz. Musada olduu gibi mitolojik alarla rtldr. Gerein daha net grnm iin kapsaml sosyolojik aratrmalara ihtiya vardr) Babil Nemrutlarndan (bir nevi eyalet valisi) olan bugnk Urfa yneticisiyle paradigmatik bir anlamazla girdiini veya baka nedenleri olsa bile bu tr yanstldn gstermektedir. brahim, panteondaki put heykellerinin tanr olamayacan gstermek iin onlar krmakta, daha sonra atee atlmak iin Urfa kalesindeki mancnklarda sallandrlarak odun yn zerine atlrken ateler su kesilmekte, bugnk Balkl Gl meydana gelmekte biiminde mitolojik yk srp gitmektedir. Byk ihtimalle Urfa-Kuds hatt, dnemin grkemli iki gc olan Msrn Yeni Hanedan uygarlyla Smerlerin Babil Hammurabi Hanedanl arasnda tampon blge konumundadr. Ticaret tarihte ilk defa ykselie geen bir ekonomik sektr haline gelmektedir. ki uygarlk arasnda ticaret belki de siyasetin zerinde bir rol oynamaktadr. Tccarlarn geli gidii hzlanmaktadr. Asurlularn grkemli ticaret dnemi de bu evreyle akmaktadr. Ayrca UrfaKuds- am-Halep ilk alardan beri (neolitiin douu ve ilk kent kurulu dnemleri) ok nemli bir g, ticaret ve istila, igal ve en nemlisi din alveri hattdr. Bu alanlarn Hz. brahimin k ve ilk g yerleri olmas tesadf deildir. Hristiyanln ve slamiyetin de ilk k hatlarndan olduklar arpc olarak bilinmektedir. brahim (Bu adn muhtemelen Msrllar tarafndan unvan olarak verildii tahmin edilmektedir. Msrllar Sina l zerinden giri yapanlara, zerlerindeki kir ve tozdan dolay Apirular demektedir. brani ve brahim adlarnn Apirudan dnerek tremi olmas kuvvetle muhtemeldir) nce bugnk srail-Filistin olan Kuds yaknlarnda ikamet etmek ister. Yerel hkimler kolay izin vermez. ok kk bir mlk ald ve orada ld belirtilir. Sara, Hacer, smail, shak, Yakup hikyeleriyle balayan, Hz. Musa, sa, Muhammed ve aralarndaki yzlerce peygamber halkasyla devam eden yky isteyen Kutsal Kitaplardan (Ahdi Atik, Ahdi Cedit ve Kurandan) takip edebilir. Binlerce yan ykleme ve romanlarla tarih kitaplar da retici olabilir. ok genel birka dnemle grnr klmak amacm asndan yeterlidir. a- Birinci dnem, brahimin Urfadaki ve kndaki yks. Muhtemelen M.. 1700-1600 dnemi. Kabile reisi ve tccar. b- Msrda esaret dnemi. M.. 1600-1300 c- Hz. Musa nderliinde k. M.. 1300-1250.

165

d- Vaat edilmi topraklarda iskn. M.. 1250-1200 (Komutan ve peygamber Hz. Yeu dnemi). e- nderler, Hkimler dnemi. M.. 1200-1000. lk Kral Saula kadar geen ve henz kral ve peygamber olmam laik ve dini (khin) nderler dnemi. f- Yahudi ve srail Krallar dnemi. M.. 1000-700. Saul, Davut, Sleymanla balayp Hezekielle (Asur igali) biten dnemi. g- gal, istila, tahakkm, direni ve diaspora k. M.. 700-M. S. 70 (Asur, Babil, skender ve Romallarn igal ve hkimiyet dnemi). Bu dnemde Yahudi veya srail Krall yklr. Yerine direnii ve ibirliki olmak zere iki grup belirginlik kazanr. birlikiler zellikle Grek ve Pers yanls olmak zere iki ana grup olarak belirginlik kazanr. Urfa ve Msrdan sonra nc srgnleri, Babil Kral Nabokadnazar dneminde krk yl sren nl Babil srgndr (M.. 535-495). Kutsal Kitapta yer alan ve Zerdtlkten etkilendii ak olan hkmler bu dnemde aktarlmtr. Perslere byk hayranlk olumutur. nk krk yllk srgnlerine son verdirilmitir. Tevratn ilk yazl nshalar da bu dnemde, yani M. . 700den sonra derlenmitir. Yani yaklak alt yz yl (M.. 1300-700) Kutsal Kitabn elde hibir yazl nshas yoktur. Demek ki Kutsal Kitaptaki ilgili ksmlar alt yz yl aradan sonraki szl anlatmlara dayanmaktadr. Homeros ve Hesiodosun ayn dnemdeki lyada ve Teogoniada benzer sylentilerin yazya gemi halleridir. Romallarn M.. 70 ve M.S. 70 civarlarnda Sleyman Mabedini iki defa ykmalar byk direnilere yol amtr. Hristiyanlk en yoksul kesimin direni geleneidir. st tabaka direnileri de, rnein Makabilerinki de nldr. Diasporaya, yani yurtdna kla kabilenin veya kavmin dal M.S. 70den sonra younluk kazanr. Dal Asur, Ermeni ve Grek kltrnde yaayanlarda olduu gibi, Roma ve ran mparatorluk sahalarnda olmak zere iki alanda younlar. Bu uzun dneme ayn zamanda Yazarlar Dnemi de denilmektedir. Yani srekli Tevrat derlemeleri ve yorumlar yaplmaktadr. Peygamberler de kyor. Ama yazarlk daha nemli hale geliyor. Demek ki, Yahudi kltrndeki entelektel seviyenin ykseklii ok nemli bir tarihsel gelenee dayanmaktadr. Dier nemli bir meslek, para ve ticaret ileri olsa gerekir. Tarm topraklar zerinde rahat geinme imkn bulamadklarndan, tm gleriyle ticaret ve onun etkili arac para zerinde younlamalar konumlaryla yakndan balantldr. Asurlularn yerine getiklerini, Ortadouda artk para ve ticaret tekelini ele geirdiklerini bu nedenle sylemek mmkndr. Bu konumlar onlar ortaa kentlerinde ve kapitalizmin beii Londra ve Amsterdamda ok etkili ve krl duruma getirirken, ayn zamanda byk sermayedarlar haline gelmelerinin de uzun bir tarihi gelenee dayandn gstermektedir. Kuds evrelerinde az kaldklar, ounun diasporaya dald tahmin edilmektedir. Dou ve Bat diasporas olarak iki nemli kltrel gelenek daha ortaya kacaktr bu kavmin dal yksnde.h- Diasporayla birlikte bir kabile olmaktan kp ok sayda kabile dzeyini am kltrel gruplarda younlatklarna gre, Yahudileri artk kavim olarak adlandrmak daha uygun dmektedir. zellikle Arabistan, ran, Krdistan, Msr ve Helenistan blgelerinde younlatklar ve alan kltrne dayal Yahudi gruplar haline geldikleri grlmektedir. ki kltrl bir halk oluyorlar: Asl brani kltr ve iine yerletikleri toplumlarn kltr. Bu konum entelektel yetenekleri zerinde ok nemli ve olumlu etkide bulunacaktr. nk tarihin en kadim kltrlerinin hepsiyle temasta oluyorlar. slamiyetin kyla birlikte yeni bir trajik dnem daha balyor. slamiyetle Araplar bir ticaret uygarlna gei yapmak durumundadrlar. Fakat ticaret ve para tekeli ounlukla Arabistann birok blgelerindeki de dahil, Yahudi tccar ve sarraflarn elindedir. Dolaysyla Hz. Muhammede atfedilen Yahudiler Arabistanda kalmamal hadisi kukulu da olsa anlaml grnmektedir. ArapYahudi dmanl tarihin derinliklerine dayanmaktadr. Hacer ve olu smailin Mekkenin

166

bulunduu yere bir nevi istenmeyen ikili olarak gnderilmeleri, dnemin Yahudi ve Arap kabileleri arasndaki elikilerle ilgilidir. Yahudilerle Arap eyh ve tccarlarn karlar o dnemden beri srekli elimekte olup, gnmzdeki Arap-srail ve Filistin-srail atmalarna kadar trmanmaktadr. Yaklak 3500 yllk kklerden ve tarihten kaynaklanan bu elikinin varl, gnmzde tam bir uygarlklar atmasna dnm bulunmaktadr. Blgedeki ticaret tekelleri arasnda iddetli bir rekabetin domas normaldir. slamiyetin ticarete nem vermesinin nedeni ve Hatice ile Hz. Muhammed ilikisi bu nedenle daha anlalr olmaktadr. Sonuta Yahudiler ya kendilerini asimilasyona uratp faydal ibirlikiler haline getirerek (muhtedi) alanda kalacaklar, ya da yeni alanlara srgn yiyeceklerdir. ki durum da ortaya kyor. nemli bir ksm daha Roma mparatorluunda Avrupaya doru balayan gleri daha da younlatrp ayrlrken, kalanlar da muhtedi ve yar-esir biiminde haraca balanarak yayorlar. Ortaada slam uygarlnda, zellikle ran ve Endls (spanya) blgelerinde tarihsel rollerini (yani ktiplik, ticaret ve sarraflk) daha da ilerleterek nl hale geliyorlar. Birok siyasi gle alma olanan elde ediyorlar. Entelektel ve tccar-sarraf halk unvann kesinletiriyorlar. Bu yzden bulunduklar tm blgelerdeki dier toplumlarn entelektel ve tccarlarnn byk hmna hedef oluyorlar. Demek ki, tarihten srp gelen Yahudi dmanlnn ok nemli maddi, kltrel ve tarihsel nedenleri vardr. i- Yenian balangcna geldiimizde, bu nedenlerden tr Yahudiler zerinde bir nefret dalgas, tehditler ve srgnler hzn daha da artracaktr. nk kapitalizm ticaret ve para tekelinin ana rahminde doan bir uygarlktr. Bundan kar ve zarar olan herkes, nlerinde engel olarak Yahudi entelektel, tccar ve sarraflar gsterecektir. Yahudiler tehlikeli bir paradoksla kar karyadrlar. karlar kapitalist gelimelerden yana olan dier uluslarn tccar ve sarraf tekelleri, nlerinde Yahudi unsurlarn engel grecektir. karlar kapitalist tekellerin gelimesiyle elien uluslarn eski tarmclar ve zanaatkrlar da Yahudiyi rahatlkla mistik bir tehlike haline getirebilecektir. Entelektellerin de, sisteme bamllklar gerei, tm ktlklerin Pandora Kutusu olarak Yahudilii gstermeleri karlar gereidir. Bu etkenler altnda 15. ve 16. yzyllar Yahudiler iin tarihte olduu gibi yine srgnler ve pogromlarla (Yahudi katliamlar) iddetlenen yeni bir uygarlk srecinin balangc olacaktr. in ilgin yan, Yahudi entelektel ve tccar-sarraf gc bu yeni uygarln inasnda en nemli etken olabilecei gibi, en ok gazabna urayanlar da olacaktr. Paradoks budur. 1492de spanyadan sadece Mslmanlar deil, Yahudiler de kitlesel halde atldlar. Ne de olsa say armha gerenlerdi. Bahane hazr ve etkiliydi. Fakat asl nedenler anlatld gibidir. Polonyada ve Rus arlnda da benzeri sreler yaanmaktadr. Bu durumlar karsnda yeni toplandklar lkelerin banda Hollanda ve ngiltere gelecektir. Tm etkili Yahudi tccar, sarraf ve entelektelleri dalga dalga bu lkelere akacaklardr. Bir ksm Avrupa monarileriyle sava halinde olan Osmanl mparatorluuna, zellikle sultann sarraflk ve tccarlk tekelinde etkin rol almak amacyla sadece kabul edilmeyecekler, arlacaklardr da. Yava yava Amerika Ktasna da g balamtr. Yeni gelien Alman kentlerinde entelektel tccar ve sarraf tekelinde gn getike konumlarn glendireceklerdir. Bu lkede kkl bir yerleme ve melezleme sz konusudur. Baz entelekteller kapitalizmi Yahudicilie balarsa da, bu abartmal bir ideadr. Etkileri vardr. Belirleyiciliin kkenleri, elbette yerleik toplum koullardr. Fakat aznlklarn tetikleyici rolleri de kmsenemez. Hollanda ve ngilteredeki gerek entelektel ortamn gelimesinde, gerek kapitalizmin yeni sistem hegemonu olarak ortaya kmasnda bu lkelerdeki Yahudi banker, tccar ve filozoflarnn etkisi olduka nemlidir. Spinoza yenia zihniyet asndan balatan en nemli simadr. lk Yahudi laiklerindendir (Laiklii daha ok sinagogun dna km veya karlm kiilere ilikin belirtiyoruz). zgrln de byk dnrlerindendir. Anlamak zgrlktr

167

felsefesi ona ok ey borludur. Yahudi banker ve tccarlarn ngiltere ve Hollanda devletine verdikleri borlar, savalarn kazanlmasnda ve gl devlet olmalarnda byk rol oynar. Amerika Ktasnda, zellikle Kuzey Amerikada ngiltere eyaletlerinin bamszlk savanda benzer rol oynayacaklardr. Gnmz ABDnin oluumunda temel etkileyici glerin banda Yahudi entelektel, tccar ve bankerlerinin geldii iyi bilinmekte veya bilinmek durumundadr. 2- Yahudi deolojisi Batan ok net belirtmeliyim. Dnya apnda ideolojik nderlik halen Yahudi entelektellerinin elindedir. Bu nderliin derin tarihsel kkleri vardr. a- Yahudi kltrnn oluumunda ilk balarda tarihsel iki byk kltrn, Smer ve Msr kltrnn derin izleri vardr. Ahdi Atik, Tevrat brani kabilesinin bu iki kltrden zmsediklerinin kabile dilinde ve vicdanndaki yansmasdr. Yansma ok aktr. Bu iki kltrn ilk versiyonlarndandr. Adem-Havva hikyelerinden tutalm, dnyann yedi gnde yaratlmasna kadar, Allah kavramndan tutalm geygamber kavramna kadar byledir. Unutmayalm, Hz. Nuh Tufan bir Smer efsanesidir. Eyp, dris peygamber efsaneleri de hakeza! Tek tanrl din kavram ilk defa Msrda Firavun Eknaton dneminde byk reform olarak denenmek istenmitir. Ayrca Urfa neolitik kltrn en eski ana merkezidir. Dolaysyla neolitik ideolojisinin dnerek etkisi kesinlikle ihmal edilemez dier nemli bir kaynaktr. Arkasnda iki byk dil ve kltr grubu vardr: Aryenler ve Semitikler. brani kabile kltrnde bu iki ana kaynan da rol gz ard edilemez. b- lk srgn dneminde Babil ve Zerdt (Pers-Med) kltrnn etkileri de ok barizdir. Birok yk bu kltrden derlenmitir. c- Greko-Romen kltr nc byk kaynaktr. zellikle dinsel felsefenin gelitirilmesinde Greko-Romen dneminin etkisi belirleyicidir. Yani ortaadaki Hristiyanlk ve slamn ieriinde bulunan dinin felsefeletirilmesinin, felsefenin dinselletirilmesinin temelleri Aristo, Eflatun ve ekol olarak bata Stoaclar olmak zere Helenistik adaki felsefi ekollere dayanmaktadr. d- Ak ki, Hristiyanlk ve slam, brani Musevi dininin daha ok Greko-Romen ve Arap toplumlarnn ihtiyacna gre uyarlanm iki mezhebi durumundadr. Ayn kaynaktan beslendikleri aktr. Bu iki mezhebin Musevilikle elikisi Museviliin derin kabilevi zelliinden ileri gelmektedir. Musevilik ilk balarda brani kabile topluluunun, ortaalarn balarndan itibaren (diaspora ile birlikte) Yahudi kavminin milli dini olarak ekillenmitir. Daha dorusu, karmzda net bir zdelik vardr: brani kabilesi = brani dini = brani veya Yahudi kavmi. Batan itibaren Yahudi ideolojisi dinsel bir ierikte, o da tamamen kabilevi ve kavmi niteliktedir. slam ve Hristiyanlk ise, Yahudilikle kkl iliki ve elikileri bulunan yakn kavim topluluklarnn maddi ve manevi kltrel ihtiyalarna gre ina edilmitir. Dolaysyla hem ok etkilenmiler, hem de sk sk atma durumlarnda kalmlardr. e- Yahudi ideolojisi ayn zamanda derin maddi kltrn ekillendirdii bir ideolojidir. Bu maddi kltr de uygarlklarn nasl tanmladklarn grdk. Dolaysyla Yahudi ideolojisi, Smerlerden beri Ortadou blgesinde oluan tm uygarlklarn yakn iliki sahnesinde ekillenmi bir uygarlk ideolojisidir. yle bir forml gelitirmek retici olabilir: Yahudi ideolojisi tm uygarlklarn sentezlendii z tamaktadr. Gcn bu zden almaktadr. Bunda Yahudi peygamber ve yazarlarn tarih boyunca oynadklar rol belirleyicidir. Yine bu nedenle ilgili toplumlar uygarlklaryla ne kadar ilikili ve elikili iseler, Yahudilikle de o denli ilikili ve elikilidirler. karlacak baka bir sonu udur: Yahudilik sadece din ve kavim deil, uygarlklar sentezi (eklenmesi de denebilir) bir uygarlk olarak tanmlanabilir. Yahudi ideolojisinin entelektel

168

yaplarn glendirmedeki roln gz nnde bulundurursak, neden hala dnya apnda nc rol oynadklarn daha iyi anlayabiliriz. f- Yahudi ideolojisi yeniala birlikte paralanmtr. Dini ve laik dorultularda iki ana kanala blnmtr. Spinoza (1632-1677) laik kanaln badr. Benzer birok Yahudi kkenli filozof laik kanal srekli besleyecektir. Laikliin ayrca ne kadar yeni bir din ve ne kadar din dlk olduu tartma gtrr. Peinen belirtmeliyim ki, dini ve din d fikir retilmesini anlaml bir toplumsal, ideolojik alma olarak grmyorum. Yaplmas gereken ayrm bu olmamaldr. Bunun aydnlatc, retici deeri ok snrl olduu gibi, olduka saptrc, arpklatrc zellikler barndrmaktadr. Mitolojik, dini, felsefi ve bilimsel bilgi trlerinin her birinin bir toplumsal karl vardr. Ancak sosyolojik almayla rolleri, iliki ve elikileri toplumsal ve siyasal temelleriyle birlikte akla kavuabilir. g- Aydnlanma ideolojisinde laik kanat Yahudiciliinin byk etkisi vardr. Bilimcilik olarak adlandrabileceimiz bu ideoloji, felsefi dzlemde pozitivizmle etir. Yeniaa damgasn vuran bu ideolojik akm, bilimcilik veya pozitivizm adyla giderek kapitalist modernitenin dini inanc haline gelmitir. u hususu nemle belirtmeliyim ki, pozitivizm bir gmlek farkla eski dindir. Veya ayn gmlein, din gmleinin tersine evrilmi halidir. Bilimcilikteki yasa anlayyla dinlerdeki yasa anlay arasnda zihniyet birliktelii vardr. Ne sanld gibi din uhrevi bir anlaytr, ne de laiklik, seklerlik dnyevi bir anlaytr. Burada yapay bir ayrm sz konusudur. Btn dinler dnyevilikle ilgilidir ve toplumsallkla balantldr. Dnyevi denilen anlaylar da ncelikle dnyevi deil toplumsallkla ilgilidir. Uhrevilik, dnyevilik kavramlar toplumsalln ciddi bir elikisini hem rtmekte, hem de atmay rtl srdrmeye hizmet etmektedir. Aydnlanma ideolojisi bilimcilik ve olguculuk (pozitivizm) olarak sistemletike, yeni ulus-devletin resmi ideolojisi haline geldiler. Bu da hzla milliyeti ideolojiye dnm demektir. 3 -Yahudi Milliyetilii Geleneksel Yahudi tccar ve sarraf kesimi kapitalist sistemde burjuva snf olarak daha grnr modern bir sfat kazand. Burjuvazinin yeni sosyal snf olarak resmi ideolojisini pozitivizmde bulmas ve devlet anlaynn milliyetilii dourmas son derece anlalrdr. Hem ulusun yaratcs olarak, hem de yeni ideolojisiyle bu durumunu pekitiriyor. Ulusu oluturan tm faktrler ulusallatrldktan sonra, devlet tekeli kanalyla egemen ekonomik tekellere transferleri zor deildir. Avrupann her ulusunda hzla gelien tekelleme ancak milliyetilik kanalyla tm ulusa yutturabilirdi. Smerlerdeki ideolojinin baardna benzer bir oluumla kar karyayz. Ulus en yce birim (en eski tanr veya yerine ikame ediliyor) olarak ilan ediliyor. Ulus iindeki devlet maddi hayat tekeline geiriyor. Toplumun en byk gc oluyor. kisi birleince, ulus-devlet olarak eski kral-tanr devletinin yeni hali oluyor. Topluma mal edilmesi iin mitolojilere, kapitalizm anda felsefeye, onun tm topluma mal edilecek vulger (kaba, basit, sradan olann duygularna hitap edecek seviyeye indirgenme) biimlerine ihtiya vardr. Milliyetilik bu ihtiyac mkemmelen gideriyor. Avrupal toplumlarn ulusal toplumlar olarak yolu son drt yz yllk ideolojik araylardan sonra bylece resmi ifadesine kavuuyor. Ulus milliyetilii, milliyetilik ulusu, ikisi devleti, devlet ekonomik tekeli besleyerek yeni dnya kesinleiyor. Kendi geici zaman iinde tabii. Her tarafta muazzam bir ulusal ayrma ve ateli milliyetilik a byle geliince, Yahudi ideolojisi tabii ki hem youn etkileyecek, hem de etkilenecekti. Yahudi ideolojisinin objektif olarak batan beri kavim ve kabileyle, dolaysyla kavimcilik ve kabilecilikle balantsnn olmas rahat anlalacak bir husustur. Kabile ve kavim milliyetilii anlamnda en eski milliyetilik, Yahudi ideolojisinin doal ve temel bir zelliidir. Burjuvalama evresinde dnm geirmesi en kolay ideolojilerdendir. Yine bir paradoksla kar karyayz. Hem

169

milliyetilik ideolojisinin babaln yapacaksn, hem yeni tremeler seni reddedecek: Tpk maddi alanda olduu gibi, manevi-ideolojik alanda da bu paradoks geliti. Tm milliyetilikler babalarna (zorunlu maddi nedenler, tabii kapitalist tercih asndan zorunluluk) di bilemeye baladlar. Her Avrupa ulusundaki milliyetiler nlerindeki sorun ve engellerden Yahudiyi (ideoloji, maddi kltr ve ulus-kavim olarak) sorumlu tutmaya baladlar. Musevi kkenli olduklar halde, tpk Hristiyanlk ve slamiyetin Yahudilii en temel engel saymalar gibi. Burada uygarln temelinde rol oynayan ve benim tezimi dorulayan bir husus yatmaktadr. O da uygarln ekirdei olarak devletin ekonomik tekel olduudur. Yeni devletlemelerin olduu her yerde eski ve yeni tekeller arasnda atma veya sava kanlmaz olur. Biri ya yok edilinceye, teslim oluncaya veya ok nemsiz hale gelinceye kadar sava srmek zorundadr. Nasl ki Yahudi kabilesi iin 3500 yl nce vaadi edilmi topraklar meselesi varsa, Avrupann ulus ve milliyetilik anda da bu ihtiya iddetle hissedilecektir. Yeni bir Yahudi ulusu, yeni toprak demektir. Avrupa Yahudilere hep kar olduuna gre, eski vaat edilmi topraklara dayal bir akm kanlmaz oluyor. Siyonizm denilen Yahudi burjuva milliyetilii byle douyor: 19. yzyln milliyetilikler ann etkin bir rnei olarak. yk bundan sonra tarihe girer. ok ksaca sylenmesi gereken udur: Dnemin ok gl iki devletine ihtiya vardr: Almanya ve ngiltere. Fransa ncle dm durumdadr. Yahudi milliyetileri iki kanatta da ok alyorlar. ngiltere ve Hollanda devletini nasl gl kldklar biliniyor. Almanyada da benzeri bir ilev gren Yahudi sermayedar ie kouluyor. Yahudi entelekteller de entelektel sermaye (Alman ideolojisi) oluturulmasnda byk katk sahibidirler. Alman mparatoru bu destekleri sayesinde iki kez Kudse giderek yeni yurt hareketine ilgisini belli eder. Birinci Dnya Sava kazanlsa, Alman ve Osmanl (ttihat ve Terakkinin en gl kanad Almancyd ve Selanik Yahudileriyle, sermayedarlaryla balantlyd) korumasnda Yahudilik erkenden ve ok daha gl temellerde Filistine veya eski topraklarna dnm olacakt. Zaten Londra kanadnda geleneksel bir arlklar vardr. Geni bir konu olan siyasi tarihi bir yana brakalm. Hitler, Alman yenilgisinden kesin olarak Yahudileri sorumlu tutuyor. unu ok iyi gryor: Londrann stnl Yahudi ideolojisi ve milliyetiliinden bamsz deildir. Almanya byk bir ihanete uramtr. Sorumlu Yahudidir. Benzer sorunlar olan her ulusta (Fransada Dreyfus olay) anti-Yahudicilik byle geliir. Byle olmad kantlanabilir. Ama neden bu idealar hala dnya apnda srdrlyor? rnein en son ran Cumhurbakan Ahmedinecad tarafndan? Bu, Yahudi ideolojisi ve milliyetiliinin dnyadaki ileviyle ilgilidir. Halen nc ideolojidir. Tpk sermaye tekellerinde olduu gibi. Hitlercilik asla savunulamaz. Soykrm en byk insanlk suudur. Bunlar tartlmaz insani, toplumsal gerekliklerdir. Yahudi aydnlarnn insanln soylu zgrlk, eitlik ve demokratik toplum mcadelesindeki konumlar da kmsenemez. Peygamberleri bir tarafa brakalm, yeniada Spinozadan balayan, Marks, Freud, Rosa Luxemburg, Trostky, Adorno, Hannah Arendt ve Einsteina kadar giden ok sayda entelektel ve devrimcinin durumu bellidir. Yahudi entelektelindeki demokratik sosyalist boyutlarn ok gl olduunun farkndaym. Adornonun yargsn yinelemeyeceim. Ama soykrmda Yahudiliin (hem maddi hem manevi kltr alannda) objektif konumunu zmleyici ve politik sonu alc bir konuma tamak iin gerekli eletirizeletiriyi ne zaman yapacak ve eylemine geecekler? deolojik g olarak, hem de nclk konumlar itibariyle Yahudi milliyetilii doru zmlenmedike, ne Yahudi soykrmnn ans laykyla deerlendirilir, ne de yeni soykrmlar, katliamlar nlenebilir. Yahudi milliyetilii kk bir ulusun milliyetilii deil, dnya milliyetiliidir. Btn milliyetiliklerin, ulus-devletilerin babasdr. Ne acdr ki, milliyetiliin en byk ve tarihte eine az rastlanr kurban da Yahudiler olmutur.

170

Yahudilik sorun olarak ok tartlmtr; bizzat Marks, Freud gibi nde gelen Yahudi aydnlar tarafndan. Ama u sorun yantsz kalyor: Soykrma nasl gelindi? Soykrmn ans ancak baka soykrmlarn olmamasna bal olduuna gre, bu nasl gerekletirilecek? Savunmamda Yahudi rnei temelinde varabildiim tm sonular yle formle edebilirim: Yahudi kabilesi Smer ve Msr uygarlna zendi. Bu zenmenin karl srgn oldu. nat kk kabile (sanki tm kabilelerin yapmak istediine nclk edercesine) kskanlndan kendi kabilecilik ideolojisini (dinini) ina etti. Kuds Kralln kurdu. Kurduu krallk ykld. Daha da inat etti; dnyaya yayld. Kabilesine, sonra kavmine yer arad. Vermediler, srdler. Yenilmemek iin atoma kadar indiler, uzaya kadar gittiler. Kabile bu sefer kk ulus-devletiyle uygarlk nderliine oynuyor. Belki de ebelik ettii tm Ortadou ve hatta dnya uygarlk ve devletini ykabilir. Ama o zaman kendisi de kalmaz. nk kk Yahudi uygarl, dnya uygarlnn zdr. Dnya uygarl olmadan Yahudi uygarl, Yahudi uygarl olmadan dnya uygarl olmaz. Yahudi soykrmnn en byk dersi budur. ok nemsediim iin zerinde hep dnrm; tpk benzerleri zerinde olduu gibi. Bilgeler oktan atei atele sndremezsin demilerdir. Uygarlk ateinden kk uygarlk ateleri (ulus devletler, genelde tekeller) yakarak kurtulu salanamaz. Tarih boyunca uygarlk glerine kar savaan tm kabile, kavim yoksullarnn, mazlumlar ve klelerin nderleri ya ldrldler ya da kazandlar. lenlerin ans unutulamaz. Ama kazananlarn ilk yaptklar, kendilerini de uygarlk yapmak oldu. nk baka trlsn bilmiyorlard. Bilimsel sosyalizmin zafer kazanm nderleri bile kapitalist modernitenin demir kafesli rnei olmaktan kendilerini kurtaramadlar. Soykrma urayanlar hibir zaman bylesinin balarna geleceini dnmemilerdi. Ama oldu. Bu noktada kalbim kesinlikle en anti-jenositi geinenden daha fazla jenosid kurbanlarn anlamaktadr. Neden anlyorum, hibir Yahudinin anlamad kadar? nk ayn sistem beni de o arka almt da ondan. Tabii yine Yahudi gcyd sistemi eviren. O ideolojinin iktidar sava, uygarlk yaratm gc olmasayd Hristiyanlk, Hristiyanlk olmasayd Hitler olur muydu? Hitleri douran Alman milliyetilii nasl Alman ideolojisinde, dolaysyla Aydnlanma ideolojisinde (pozitivizm ve biyolojizm) kklerini buluyorsa, Yahudi ideolojisinin Aydnlanmadaki rol ve Yahudi milliyetiliiyle balantlaryla da bu vesileyle (Aydnlanmac ortak kk) diyalektik iliki iindedir. Yani nasl Yahudi kabile ve kavimcilii Yahudi milliyetiliinin kklerini oluturuyorsa, Alman kabilecilii ve kavimcilii de Alman milliyetiliinin kklerini oluturur. Almanyadaki i ie gelimeleri, aralarnda ekonomik ve siyasal tekeller nedeniyle girift ilikilere yol amtr. Tm bu tarihseltoplumsal gelimeler iki milliyetilik arasndaki ba gayet aka gstermektedir. Her iki milliyetilik almadka, soykrm kurbanlar anlaml anlamaz ve yeni trlerinden kurtulanamaz. Benzer bir karlatrma Arap ideolojisi ve milliyetiliiyle Yahudi ideolojisi ve milliyetilii arasnda yaplabilir. Sonular diyalektik ve arpc olacaktr. O olmasayd slam, slam olmasayd Hz. Muhammed olur muydu? O olmasayd Baas, Baas olmasayd Saddam olur muydu? Totoloji yaptm sylenecek. Fakat sylediklerim uygarlk zmlememin szgecinden gemektedir. ABD dnya gcdr, hegemondur, imparatorluk bile olabilir. imdi Ortadouda srail iin savayor. Belki yarn ranla da savaabilir. Neden yine soykrm tehlikesi var? Bu sefer atom silahlar da kullanlacaktr. Nkleer sava nkleer savala nlemek! Bunun kapdaki tehlike olduunu kimse inkr edemez. Kald ki, bir Hiroima yeter! zmlemem dorudur. Uygarlk kurulurken gksel tanrlarn himayesinde olduu sylendi. Yklrken atoma snyor. Sahtesi gereinden bin defa daha fazla tercih edilir. Yeryznde yryen plak krallar ve maskesiz tanrsndan, onun atom imeinden bahsediyorum.

171

ok bilinli insanlar olarak Yahudilerin Ortadouda en ok yer bulmasn isteyenlerdenim. Ortadou kltrn demokratikletirmek, demokratik konfederatif bir srail-Filistin iin, kresel dev haline gelmi Leviathan zm gc olamaz. Yahudilerin isim babas olduu bu canavar soykrmn gerek kaynadr. zm Ortadou demokratik uygarlndadr. Ortadou nasl Yahudisiz bir harabeyse, Yahudi de Ortadousuz hep soykrmlar srgndr. Tarih yeterince derslerle doludur. Yahudi aydn kendi sorununu, yani bu sorunun dnya sorunu olduunu gittike iyi fark ediyor. zm yeri Ortadouda aranmaldr. Demokratik Ortadounun bir hayal deil, ekmek ve su kadar gnlk harcmz olduunu asla unutmayalm. Yahudiler hem soykrm anmann, hem de yeni bir soykrma ebediyen dmemenin yolunun demokratik Ortadou uygarlndan getiini bilmeli; tm Ortadou halklar da Yahudisiz demokratik Ortadou olamayacan, tarihi bir demokratik uzlamann tek zm yolu olduunu bilerek, demokratik toplumu ina grevine drt elle sarlmaldr.

172

Uygarlk, iktidar ve devlet kavramlar gerek kendi ilerinde, gerek i ielikleri kapsamnda zlmesi en g sosyal ilikiler kategorisini oluturur. Uygarlk, iktidar ve devlet kavramlar gerek kendi ilerinde, gerek i ielikleri kapsamnda zlmesi en g sosyal ilikiler kategorisini oluturur. Uygarlk, tanmlanmas konusunda tartmalarn halen devam ettii bir konudur. ktidarn nerede balayp nerede bittii, ne zaman ve nasl olutuu ve sonlanmas gerektii daha da karmak bir tanmlamadr. Gnlk dilde iilen su ve teneffs edilen hava kadar adndan bahsedildii halde, tanmnda gr birliine en ez varlan konularn banda gelmektedir. Sadece ok srl, karmak konular olduundan tr deil, yle kalmalar arzuland ve uruna ok ideolojik faaliyetler yrtld iin byledir. Bir eyden korkulmas iin ilk art, ok sr ve karmaklk iinde braklmasdr. Eer iyzleri aa karsa, herkesin alay konusu olurlar. Korku etkeni olmaktan karlar. Bylelikle rtbas ettikleri kar gruplarnn emelleri de boa gider. Halk arasnda bu konuda oka yk anlatlr. Uygarlk nce kendi mitolojik ykleri ile balatlr. kar klikleri veya artk-rn tekelleri bu ykler balamnda olmadan, zorbalkla ancak birka defalk talan gerekletirebilirler. Kalc ve kabul edilebilir olmalar iin mutlaka mitolojilere, din ve hukuka ihtiyalar vardr. Gnmzde ise, tm bu etkenlerle birlikte (S)lerin, seks, spor ve sanatn poplerletirilip medyada sunulmasyla, toplumlarn zihnen ve duygusal olarak daha da artlandrlarak yrtlmesiyle kalclk ve kabul edilebilirlik kesinletirilmeye allr. Uygarlk tarihini balca ana dneme ayrp taslak halinde her dnemi nitelemeye altm. Bilimcilik yntemlerine pek itibar etmediimi, snrl olmak kaydyla yararl olabileceklerini, ama dogmatikletirildike zgr yaam ansn tehdit edebileceklerini zenle belirttim. Sosyolojik yorum yntemini (bilimcilikle, pozitivizmle) dogmatikletirmeden uygulamaya zen gsterdim. Yorumlarm ana hatlar ve ok sayda rneklemeyle her tr tartmaya ak olarak sunulmutur. Tekrarlara ok dtm halde, ok gerekli olmad durumlarda bu alkanla dmemeye de dikkat edeceim. Kapitalist (uygarlk, medeniyet ile birlikte ayn anlamda olan) moderniteyi yenian (M.S. 16. yzyldan gnmze) resmi, zafer kazanm modernlik (adalk) olarak zmeye almakla birlikte, amz tmyle kapitalizme mal etmeme ve anti-modernitesi konusunda da ok kapsaml eletiriler getirdim. Sosyolog Antony Giddensin modernlik tanmna katlmakla birlikte, srdremezlik konusundaki yorumlarn olduu gibi paylamadm belirttim. srdremezlik kapitalizm, ulus-devlet ve endstriyalizmdi. nn de kkenleri itibariyle uygarln ilk balarndan itibaren geliim halinde olduklarn, en gl hallerine ise kapitalist moderniteyle eritiklerini ok kapsaml yorumlarla ve rnekleriyle sundum. Bu blmde daha ok yapacam, resmi modernitenin resmi olmayan moderniteyi, adal, demokratik modernite, medeniyet, uygarlk veya adalk olarak adlandryorum. Hepsi ayn anlamdadr iktidar ve devlet ilikilerini daha somut nasl biimlendirdiine ilikin olacaktr. 1- Pozitivist sosyologlar (A. Giddens ve benzerleri) uygarlk tarihinin her dneminde ve tekil tiplerinde kendilerini rneksiz yorumlayarak sosyoloji yaptklarn sanrlar. rnein ngiliz

173

uygarln ve devletini tarihte benzeri olmayan bir tr nevi ahsna mnhasr bir devlet ve uygarlk olarak tanmlamak ve zmlemek iin binlerce aratrma yapmaktan geri durmazlar. Denizlerde kum, bunlarda aratrma! Aslnda bu bilim denilen almada ok ince bir saptrma gerekletirilmektedir. Benzetme yaparsak, aalardan orman grnmez kldrmak! Milyonlarca aac inceleme konusu yapmakla orman tanmlayamayz. Bu yntemin doru sonu vermeyecei bandan bellidir. Ama on binlerce genci bu tip sosyal bilim yapyorlar savyla dzenin gerek karakterini gz ard ettirmek iin kullanmak pek fena bir politika saylmaz. Sosyal bilimler veya genel adlandrmayla sosyolojinin ierii byle boaltlmakta ve anlamszlatrlmaktadr. Doru olan, ngiliz devleti, iktidar ve uygarl da be bin yldr temel kategorik zellikleri belli olan (snf-kent-ekonomik tekel olarak devlet) bir gelimenin 10. yzyldan itibaren yeniden canlanan kentler etrafnda gelien snflarn en nce kral ve aristokratlar olarak, 16. yzyldan itibaren de burjuvazi olarak ekonomik devlet tekelleri halinde yumaklaarak, kendini eitli ideolojik rntlerle srlayp grnmez klarak veya zor anlalr klmak iin yzlerce simgesel deerle bezeyerek gnmze kadar sren ana nehir olan uygarln hegemonik temsilcilerinden biridir. Eminim bu bir cmlelik tanm, ngiliz ilikiler yuman on binlerce aratrmadan daha iyi anlalr klar. Smer rahiplerinin yldz hareketlerine dayal on binlerce tabletlik toplum yorumlaryla, kapitalist modernitenin on binlerce bilimci rahibinin yorumlar arasnda zde (yani gizledikleri temel kar gruplar bakmndan) pek fark yoktur. Sadece aratrma yntemleri, zaman ve meknlar farkldr. Ak ki ve nemle akladk ki, zaman ve mekn fark, evrensel olarak oluum denilen deiim ve gelime demektir. Toplumlar da zaman ve mekn farkna bal olarak deiir ve geliirler. Bazen geriye evrimler hali de mmkn olmak zere. zgnlk halini eletirmiyorum; evrende zgn olmayan gelime, deime yoktur. Her deime zgnlk anlamna gelir. Aynen tekrar sadece bir dogmatik inan deeridir. Tm doasal olaylarda anlam olmayan bir dil oyunudur aynen tekrar kelimeleri. Bu anlamda elbette kapitalist modernitenin de ok nemli zgnlkleri vardr. Bu zgnlkler Antony Giddensin tanmyla nemli alanda gereklemilerdir. Bu balamda sreksizler olarak kavramlatrmak da retici olabilir. Kapitalizmi zgnlkleri iinde bir zelliiyle yorumlayp rneklediimiz iin tekrarlamayacam. Fakat iktidar kavram ve onun daha somut ve hukuki bir ifadesi olarak ulus-devlet konusunda zl ve ksa bir zetleme gerekli ve hayli retici olacaktr. 2- ktidar sosyal bilimlerin ok bahsettikleri, fakat zn arptmakta yartklar konularn banda gelir dedik. Sadece kastla ilgili bir eletiri deildir sylenen. Kapitalist modernitenin en zgn yanlarnn banda geleni, her bireyin kendini iktidarl sanma, yle klnma halini hibir uygarln baarmad kapsam ve zellikler iinde baarmas yeteneidir. zerinde en ok durulmas gereken konu budur. Fransz sosyolog M. Foucaultnun zihnini en ok ilettii ve altndan tam kalkamad konu da budur. Lenin Devlet ve Devrimde devleti tanmak istedi. Ama en ok yanld noktann devlet olduu da daha salnda ortaya kmt. ktidar ise hi tanmak bile istemedi. Gl ve kurnaz adamn eitli uygarlk maskeleri takarak gnmze kadar tad bu efsunlu ta kullanarak, sosyalizm gibi tamamen demokratik moderniteyle ina edilmesi gereken temel toplumsal almann sosyalist iktidarla bandan beri boa karldn anlayamad. M. Bakuninin u anlama gelen bir szn ok anlaml bulurum: En demokrat adamn bana iktidar tacn giydirin, yirmi drt saat iinde en alak bir diktatr olacaktr veya ahlak bozulacaktr. ktidarn sosyolojisini yapmak, halen en temel bilimsel bir grev olarak zmlenmeyi gerektiriyor. ktidarn ne olduu kadar, ne kadar gerekip gerekmedii en ok

174

toplumsal bilinmezi olan bir konudur. Baz zihniyetlere ve altnda gizledikleri kar gruplarna gre, mutlak iktidar mutlak zm demektir. Tam Asur gr bu olsa gerek: Hedefin tmden cann almak. ktidar tam bir hastalk hali olarak grenler de vardr. zellikler anaristler, pasifistler byledir. Bunlara gre vebadan kaar gibi her tr g ve otoriteden kamak gerekir. Aslnda bu anlay iktidara teslim olmann objektif biimidir. Demokratik uygarlk sisteminin getirdii tanm ve zm niteliksel olarak farkldr. Her toplumsal grubun savunma hakk kutsaldr. Grubun varlna ve varlyla balantl deerlerine ynelik her saldrya kar savunma gc olmak, vazgeilmez bir hak olmann da tesinde bir varlk nedenidir. Savunma gcne klasik anlamyla iktidar denilemeyecei kansndaym. Demokratik savunma gc veya otoritesi demek daha uygun dmektedir. Bir bitki olarak gln bile dikenleriyle kendini savunmak istediini gz nne getirdiimizde, bu demokratik otorite paradigmasna gl teorisi demek isterim. a- ktidar uygarlk balamnda artk-rn elde etmeye, arttrmaya ve ele geirmeye ynelik her tr toplumsal faaliyet olarak ilevselletirmek en uygun tanmdr. deolojik faaliyetlerden askeri faaliyete, uyutma masallarndan soykrmlara, elence oyunlarndan dinsel ritellere kadar toplumsal artk-rn ve deerleri szdrmaya yaryorsa, son tahlilde o faaliyetlere iktidarsal faaliyetler demek mmkndr. ktidar bu anlamda ok kapsaml bir toplumsal faaliyet alandr. zellikle uygarlksal toplumlarda iktidar srekli derinliine ve geniliine artk-rn orannda artma eilimindedir. Artk-rn ve deer kavramna aklk getirirsek, iktidarn mahiyeti daha iyi anlalr. Kii ve gruplarn maddi ve manevi yaratmlarn, kazanmlarn, bir btn olarak kltrel deerlerini g kullanarak ele geirme eylemine ve kurumsallat lde de iktidar sanat olarak duruma baktmzda, ele geirilen ve ele geirenin ne olduu somutluk kazanr. ktidar kendisinin olmad halde srekli bir eyleri gle ele geirme, kendine ait sayma, asimile etme, mlkletirme, yurtlatrma, aksi durumlarda yine zorla kendisinden atma, srgn etme, yurtsuzlatrma, isizletirme, mlkszletirme, genel olarak maddi ve manevi adan deersizletirme eylemi ve sanatdr. Bunu sadece ekonomik artk-rn ve deerle snrlandrmak ok dar bir yaklam olur. Bu konuda ele geirme asldr. Fakat buna giden yolda binlerce baka deerler de iktidar glerince ele geirilir ki, toplamna iktidar demek daha gerekidir. Demokratik otoritenin temel ilevi ise, ilgili kii ve grubun varln ve varlna dolayl ve dolaysz bal olan maddi ve manevi deerlerini savunmak, ele geirilmesine gz yummamak, ele geirilmilerse tekrar kendisine mal etmek gibi her bakmdan pozitif, gerekli, hakl, vazgeilmesi zor durumlarla ilgilidir. Demokratik otorite, bu ierik temelinde eyleme geme sanatdr. znde ele geirilmeyi nleme gc ve onun sanatsal eylemi demek daha dorudur. Anayurdunun ele geirilmesiyle ele geirilmesinin nlenmesi asndan g kullanma etkinlikleri veya sanatlar (ordu-sava) arasnda ontolojik (varlksal) fark vardr. kisi birbirine zt kavramlardr. Toplumda bu durumlarn karl iyi-kt, gnah-sevap, doru-yanl, hakl-haksz, gzel-irkin gibi birok temel kavram ikilemleriyle ifade edilir. b- ktidar bak alarna gre birok adan blmlemek, tasnif etmek mmkndr. 1- Siyasal ktidar: En ok kullanlan iktidar biimidir. Devletin ve izdmlerinin (parti ve sivil toplumun devleti esas alan rnekleri) ynetim, yrtme ilevini ifade eder. ok byk belirleyici ve tarih boyunca en ok zerinde durulan ve kullanlan bir iktidar biimidir.

175

2- Ekonomik ktidar: Artk-rn ve deerleri ele geirme eylemini yrten tekel glerini ifade eder. Tarih boyunca birok biimleri uygulanmtr. 3- Toplumsal ktidar: Temel toplumsal kesimlerin birbirleri zerinde kurduklar g eylemini, geleneini ifade eder. Aile, snf, cinsiyet, etnik kkenli birok nemli ayrmlar vardr. Bazlarn ayriyeten ele almak gerekir. Ailede baba, snfsallkta artk-deeri ele geiren, cinsiyette erkek, etnisitede ezen, hkim olan etnisite iktidar temsil eder. 4- deolojik ktidar: Ynetici zihniyet anlamndadr. Bilim ve kltr ilikilerinde gelikin olan kii ve gruplar ideolojik iktidar konumundadr. 5- Askeri ktidar: ktidarla en nde zde kurumdur. ktidarn en ar, en anti-toplumsal, en antiinsani biimidir. Btn iktidarlarn anasdr (daha dorusu babasdr) o. 6- Ulusal ktidar: Ulus apnda uygulanan merkezi iktidar ifade eder. Bir ve blnmez olarak kendini ifade etmeye zen gsterir. Ulusal egemenlik de denilebilir. 7- Kresel ktidar: Hkim uygarlk ve modernitenin hegemon konumunu veya imparatorluunu ifade eder. Gnmzde kapitalist modernite bu iktidarn ABD nderliinde kresel ekonomik tekel ve ulus-devletlerle kullanmak durumundadr. Bu tip blmlemeler daha da oaltlabilir. 3- ktidar tarihsel-toplumsal ve kurumsal ilikiler toplamdr. Tarihen ve toplumsal gelimenin en hayati dokular, alanlar zerinde konumlanr ve geleneksellemeye alr. Geleneksellik kurumsallk anlamn da tar. ktidarlar en kurumsallam, zen gsterilen, hatta protokole balanan toplumsal ilikiler alandr. lgililerince ok ilevsel klndklar iin, kurumlama ve biimlenmesini ok iyi protokollere balamak, sreklilii ve temsiliyeti asndan hayatidir. rnein sultanlk iktidarlarnn inas, devir ve teslim edilmeleri, ele geirilmeleri muazzam rntlerle, simgelerle, protokollerle dzenlenmitir. Klk kyafetlerinden yemeklerine, evliliklerinden lmlerine kadar her ilikinin binlerce yl nce geleneksellemi biimleri vardr. Bu nedenlerle herkes diledii gle iktidar olamaz. Ekya veya despot oldu derler. Geri iktidarn en ak ve gerek zn ekyalk ve despotizm ifade eder. Ama yceltilmi, kutsanm iktidar kurumu maske dt, kel grnd denmemesi iin, bu ak iktidar biimlerine iddetle kar kmay kendi kurumsal sreklilii ve saygnl asndan zorunluluk grr. Meruiyetinin ancak bu gelenek ve sembollerle nemli oranda salandnn bilincindedir. Daha nceki savunmamda dile getirdiim bir benzetmeyi de hatrlatmalym. ktidar, uygarlk toplumunun tarihsel bir nitelik kazanm kar tekelleri yumann, dan zirvesinden dtke byyen ve iddetlenen kartopuna benzetilebilir. Tarihte yle bir ak dzenine sahiptir. 4- ktidar bulac bir hastala benzetilerek de daha iyi anlalabilir. Yani iktidar bulacdr. Balangta gl ve kurnaz adamn tek bana nce av hayvanlar, sonra birikimli ana kadnlar zerinden yrtt bu toplumsal hastalk; nce hiyerarik ataerkil dzende rahip (anlam sahibi kii) + ynetici (tecrbesiyle toplumu idare eden) + askeri komutan (gc tekelinde tutan) lsnce kurumsallatrld. Snf ve kent inasyla devletletirildi. Fakat unu hemen belirtelim ki, devlet iktidarnn kurulmasyla gl ve kurnaz adamlarn hiyerarik ataerkil dzeninin ortadan kalkt sanlmasn. Bu sefer iktidar formln yle gelitirebiliriz: ktidar = gl ve kurnaz adam + hiyerarik ataerk + devlet. Bu esasl kurum, iktidar toplumunu ifade eder. ok sayda alt ve st kat inalaryla birlikte bu dzene genel bir kategori olarak uygarlk diyoruz. Zemin katta ekonomi vardr, st katta

176

ise tanrlar konseyi. Smerler uygarl byle ina ettiler. Biimi deiti, ama z hep artarak anlamn korudu. Zemin katta tarih boyunca kle, serf ve ii bata olmak zere, artk-rnde kullanlan insan malzemesi yer alr. Zanaatkr, ifti ve dier serbest meslek sahipleri diye tabir edilen kesimler de esas olarak bu zeminde icra-eylem ederler. st katta mitolojik tanrlar, tek tanrlar (bazen glgeleri olan sultan veya elileri olan peygamberler, aman ve rahipler de oturabilir), yneten fikir ve yasalar (Eflatunun ideas) yer alr. lk ve ortaalarda iktidarlar daha ok bu temel kurumlar ve zellikle devlet biiminde icra edilirken, kapitalist modernite anda tm toplum iktidara bulatrld. Dier bir deyile tm toplum kendini iktidar sahibi sanma hastalna bulatrld. ok nemli ve Antony Giddensin sreksizlikler dedii kurumlar araclyla iktidarn yaygnlamas, bir hastalk hali olsa da, esas olarak kapitalist moderniteye zgdr. Bu konuda baz ideoloji ve kurumlar belirleyici rol oynar. Bu hususlar bundan sonraki ksmda ele alacam. phesiz iktidarn tm topluma bulatrlmas sadece ok glendii anlamna gelmez. Ayn zamanda aresizletii, zavalllat, zlme srecinin son haline ve hzna yaklat anlamna da gelir. Herhangi bir eyin son haddine varmas halinde iki ey olur: Ya ilgilisi olan, o son halinde ona yaplmas gerekeni yapar; ya da ilgilisi bir ey yapmaz ise o ey rr. rnein bir elma en olgun, krmz haline geldiinde onu dalndan koparmak, yaplmas gerekendir. Bu yaplmaz ve belli bir sre daha geerse elma rr; kurtlar girer, paralanr, biter. Benzetme kabadr, ama iktidarlar iin de geerlidir. Kapitalist moderniteyle iktidar olgusu zaten kurulurken bir hastalk hali iken, rme aamasna gelmi saylr. Kokumaktadr. Bakuninin deyiiyle en salam, en ahlakl adamn kendisine bulamas halinde hasta edecek kadar rmtr. Bu yarg aslnda yleydi: ktidar en demokrat adamn bana tacn koyduunda, yirmi drt saat iinde en alak diktatr yapar. Dorudur. rme halindeki iktidar en ezilen kadnn bana bir ta gibi koyun, o da yirmi drt saat iinde diktatr kesilecektir. Bu rmenin, hastaln nne gemenin yegne yolu, bir sistem olarak demokratik moderniteyi ina etmekten geer. F- Kapitalist Modernite ve Ulus-Devlet Ulus-devlet kavram en karanlkta braklmak kadar, en ok arptlan kavramlarn da banda gelmektedir. Gerek ilevini, ana roln belirlemekten srarla kanlmaktadr. Daha ok propagandif amal kullanld sylenebilir. zellikle faizm ve milliyetilikle ontolojik bann grnmez klnmasna zen gsterilir. Tpk faizm ve milliyetiliin resmi moderniteyle ilineksel bann gz ard ettirilmesi gibi. Sadece burjuva liberallere zg bir tutum deildir bu. Sosyalistler de ulus-devlet konusunda ya savunmac grnrler, ya da ok nemsizmi gibi sradan cmle ve kelimelerine indirgeyerek geitirirler. Hlbuki ulus-devlet amz kavrama ve deitirmenin kilit kavramlarndandr. Antony Giddensi eksik de bulsam, nemini ortaya koymas asndan bu konuda aydnlatc buldum. imdiye kadar sergilemeye altm konular bir anlamda ulus-devlet tanm ve ilevi iin bir n hazrlk olarak da deerlendirilebilir. Kapitalizmin dou etkenlerini, modernite, iktidar, ulus ve devlet kavramlarn taslak dzeyinde dahi olsa tanmlamadan, ulus-devletin roln belirlemek fazla zmleyici olamayacaktr. Yahudi meselesini ana balklar biiminde taslak halinde sunmaya almam da konuyla yakndan balantldr. Gnmz toplumsal sorunlarn zmlemek iin ulus-devlet zmlenmesi nasl kilit bir kavramsa, ulus-devlet meselesini zmlemek iin de Yahudi meselesini uygarlklar balamnda tarihsel-toplumsal olarak en azndan tanmlama dzeyinde ele almak hayli retici ve rnekleyici deer sunmaktadr. Yahudi meselesini ve ulusdevleti zmlemeden, Yahudi soykrmn anlamlandrmak ok eksik ve hatal, dolaysyla ok

177

yanl olacaktr. Bugnk Ortadou trajedisi, ortaya konulan zmlemeleri fazlasyla dorulamaktadr. 1- Ulus-devlet kapitalist tekelciliin gerekletii formdur. Daha 16. yzylda Hollanda ve ngilterede, spanya ve Fransa imparatorluk emellerini krmak iin gerekli olan devlet formu bir nevi pro ulus-devletti. Hollanda Prenslii ve ngiltere Krall ulus-devlete doru evrilerek stnlk salamaya alacaklard. 1649 Westphalia Konsenssyle devletlerarasnda ulusal faktr ne knca, ulus-devlet dorultusundaki gelimeler hzland. Devletlerin ekonomi-politika olarak merkantilizmi esas almalar, ulusal pazar etkenini ne karan dier glendirici, hzlandrc bir faktr oldu. Ulusal dil, sanat, tarih almalar artk devletin inhisarnda giderek daha ok yer ald. Uluslararasndaki eitli anlamazlklar ve savalar artk milliyetilik ve ulus-devlet tipi iktidar olmadan yrtlemez oldu. Napolyon savalar bunda nc rol oynad. Fransay ulus-devlet yapmadan sava yrtlemezdi. Sreci yakndan gzlemleyen Alman ideologlar, Alman milliyetilii ve ulus-devletilii iin gerekli tm ipularn Napolyon ahsnda kefetmilerdi. Hzla gelitirilen Alman milliyetilii, bir an nce Almanyann birletirilmesinde ve modernitenin arad devleti ortaya karmada kaldra roln oynayacakt. Daha sonra Hitleri douracak olan sre, 19. yzyln balarnda ilk admlarn atacakt. Aslnda konu daha derinliklidir. Kapitalist modernitenin (uygarln) temelleriyle ilgilidir. Merkezinde ekonomik tekelin zafer arayn barndran bu hareket sadece ulusal gelimeyi arptmayacakt; btn ulusu ulus yapan etkenleri milliyetletirmek zorundayd. Dinin ulusallatrlmas olmadan, ekonomik tekelin pazar hkimiyeti zordu. Kltr ve sanatn ulusallatrlmas benzer tekelci konumla balantldr. Savalarn ulusallatrlmas son ve en nemli faktr oluturacakt. Tm bu etkenlerin ulusallatrlmas ulusal ruhu douracak, o da milliyetilikle sonulanacakt. deologlarn ulus ve devlet almalar gerekli fikri temelleri oktan hazrlamt. ok ak ki, bu etkenlerin hepsi ulusal pazar ve bu pazar zerinde byk kavga yrten ve kendini lmne dayatan tekelci kapitalizmdi. 2- Endstri devrimi tm bu srelere ivme kazandrd. Byk ticaretten sonra ve giderek ondan daha fazla artk-deer reten sanayileme, bu niteliiyle temel uluslatrma konusunu tekil edecekti. Ulusal sanayi ulus apnda tm kapitalistler iin en ok kr demekti. 19. yzyl bu adan belirleyicidir. Endstriyalizm bir ideoloji olarak ulusallkla yakndan balantldr. Milliyetiliin 19. yzyln en gzde ideolojisi ve siyasal eylemcisi haline gelmesini endstriyalizmden ayr dnmek olas deildir. Ticaret burjuvazisi hacim olarak bir ulusu tek bana tayamaz. Merkantilizm tek bana ulusu srkleyecek ekonomik tekel niteliinden uzaktr. Endstri tekelleriyle hacim olarak ok genileyen burjuvazi, artk tm ulus adna konuma hakkn kendinde grmeye balad. Kendi tarihini yeniden yazd. Felsefi eilimini netletirdi. Ulusal kltr tarihinin bir paras haline getirdi. Ulusal ordu ve ulusal eitime damgasn vurdu. Ulusal sanayi burjuvazisiyle kapitalizmin ulus apnda hkimiyeti, zaferi kalcyd. Burjuva devrimi denen kavram tm bu sreleri barndrdnda anlam ifade eder. Yoksa tekil ngiliz, Fransz ve benzeri devrimler sanldnn aksine yle planl burjuva devrimleri deildir. Burjuvazinin yapt, bu devrimleri kendi karna kullanmak oldu. Endstri devrimini de bir burjuva snf zaferi olarak grmek hataldr. Bu devrim de tarihin byk birikiminin sonucudur. Bencil ve tekelci burjuvazinin her alanda yapt gibi bu alana da el koymas, kendini, krlarn dayatmasyd sz konusu olan. Nasl ekonomi snf olarak burjuvaziyi gerektirmeyen bir toplumsal alansa, sanayi de sanayi burjuvazisini peinen gerektirmeyen bir ekonomik alandr. Ticaret tekellerinin yapt, ticarete gre tarihsel olarak ok daha fazla kr getiren bu alana el koymakt. Gerek devrimin sahiplerinden hibiri burjuva deildir. Ne teorik olarak, ne de pratikte endstri

178

devriminin hazrlklarnda burjuvazi vardr. Endstri devrimi ekonominin tarihsel-toplumsal gelimenin ritmi iinde yapt en nemli sramalardan biriydi. Tpk neolitik dnemin tarm devrimi gibi. Tarihin her dneminde gelien ekonomik retim, z ekonomik tekel olan devleti ve ibirlikilerini yeni verimlilik alan zerinde de en ihtirasl, gz kara, gerektiinde g kullanmaktan ekinmeyen yeni tekeller haline getirecekti. Ulus-devlet esas olarak bu tekellerde maddi temelini bulacakt. Bulamazsa da oluturacakt. 3- 19. yzyln ortalar tarihin dnm noktalarndandr. Ya burjuvazinin merkezi ulus-devleti kazanacakt, ya da toplumun bu yeni tekel ve aristokrasi dnda kalan tm kesimlerinin demokratik konfederatif hareketi. 1640 ve 1688 ngiliz Devrimleriyle 1789 Fransz Devriminde ihtilal gleri arasnda bariz bir ayrm olmasa da, bu iki eilim esas rol oynuyordu. Fransa Devrimindeki komnclerle ngiliz Devrimindeki Leveller demokrat eilimin temsilcileriydi. Bu eilimler sonra tasfiye edileceklerdi. 1848 Devrimleri tam anlamyla halk devrimleriydi. K. Marks ve F. Engelsin 1848e kadar Komnist Lig ve Manifesto almalar yerinde ve tarihi admlard. Devrimlerin burjuvazinin ihanetiyle ve her tr gerici gle uzlamas sonucu yenilgiye uramalar ilk stratejik kayp oldu. Halklarn bahar ksa srd ve tekrar karak bastrd. Burjuvazinin devrimcilii de anlk karlaryla balantlyd. Baarsayd, siyasi iktidar erkenden ekonomik tekele dntrebilecekti. Her eyi kaybetmektense, eldekini korumasn ve snrl kazanmlarla yetinmesini bildi. Eski krallk yanllar ve aristokrasi de umduunu bulamamt. Bir nevi denge gc olarak ulus-devlet bu srete daha da glenecekti. Ekonomik ve siyasi tekellerin merkezi ulus-devlet ittifak daha sonraki sreci belirleyecekti. 1861 ve 1870, talyan ve Alman ulusdevletinin resmi ilanyd. Sra dier ulus-devlet ilanlarna gelecekti. Yeni devrim dalgas umduklar gibi gelmeyince, Marks Londraya ekildi. Kapitali incelemeye koyuldu. Enternasyonal denemesi, bir dernek almasyd. Alman komnistleri merkezi ulusdevleti esas almakla (Marks ve Engels dhil) objektif olarak yenilgiyi kabul etmi oluyorlard. Bunalm teorileriyle kapitalizmin dne gre program, rgt, strateji, taktik dersleri giderek topluma kar kapitalizmle ayn modernite kalplar iinde (endstriyalizm ve ulus-devleti meru grme) uzlaarak, ekonomizm denilen tekelden pay alma hareketine dnt. Ekonomizm, sanayi tekellerinin ekonomik ve ulus-devlet programnn kabul anlamna gelir. Sovyet Devrimi de daha ncekiler gibi tekelci devlet kapitalizmi + ulus-devlet programnn aleti olmaktan kurtulamad. Zaten in Devrimi de uzun kargaadan sonra ayn rotada in ulus-devleti + in tekelci kapitalizmi + kresel tekel uzlamasyla ayn akbeti paylamaktan kurtulamad. Ulusal kurtulu devrimleri dediimiz kategori daha s modernist zihniyet balantl devrimler olup, sanayileme ve ulus-devleti azami programlar olarak belirlemilerdi. lerinde ok sayda reelsosyalist rnekler olsa da, ortak program aynyd. Yz elli yllk bilimsel sosyalizm adyla yrtlen hareketin temel baarszlk nedeni, Aydnlanmac moderniteyi aamamas ve demokratik moderniteyi teorik, programatik, stratejik ve taktik olarak oluturup yrtecek gc gsterememesidir. Daha dorusu, bu niyeti bile tamamasdr. Btn gstergeler bu hareketin kk burjuva karakterli, dar ufuklu, zafer sarholuu kadar dzene kolay teslim olan zelliklerinde birlemektedir. Anaristler bu sreci protesto etmilerdi. Ama zellikle Bakunin, Proudhon ve Kropotkinin nemli eletirileri ve program nerilerinin kendilerini rgtleyememeleri, ideolojik darlklar ve toplumu yzeysel tanmalar, ayrca bireysel eylem anlaylar nedeniyle siyasi alternatif haline gelemediler. Tarihsel srece mdahaleleri istenen baary getiremedi. Her iki akmn esas zafiyeti ise, Aydnlanmac felsefeyi olduu gibi benimsemeleri ve pozitivist bilimcilie dogmatik bamllklaryd. Baarszlk ideolojik nedene daha ok bamlyd.

179

Murray Bookchin, 1850lere kadar Avrupada kent ve ky emekilerinin demokratik konfederasyon eilimlerinin ok gl olduunu, sosyalistlerin merkezi ulus-devlet anlayna teslim olmasyla bu ansn hepten kaybedildiini sylerken, toplumsal alanda olup bitenlere daha doru tehis koyar gibidir. 4- Alman ulus-devletinin 1870te ilanndaki byk tehlikeyi byk filozof (kendisini kapitalist an en gl muhalif peygamberi olarak tanmlamak yerinde bir tespittir) Nietzsche ilk fark edenlerdendi. Sosyal-demokratlar dhil tm aydnlar bu gelimeyi alklarken, o bundan insanln byk kaybn gryordu. Yanlmyorsam yorumlarnn z yledir: Tanrlaan devlet, karncalaan emekiler ve bireyler, karlaan, idi edilen toplum. Proudhonun vatandalk eletirisi daha arpcdr. Sanki gnmzdeki bireyi ok nceden grm gibidir. Max Weber modernite etkisindeki toplumu demir kafese kapatlm toplum olarak tanmlar. ok daha rktc tanmlar roman dnyasnda yaplmtr. Toplum ulus-devlet kapanna kstrlnca benzeri yorumlar artacaktr. Fakat tm bu eletiriler, ngrler toplumun somut bir zmnden ve zgrlk programndan uzaktr. 16. yzyldan 20. yzyln sonlarna kadar halklar, aydnlar tarihin hibir dnemiyle kyaslanmayacak direni de gsterdiler. Geici birok baar da elde ettiler. Fakat kapitalizmin finans tekeller andaki kresel hegemonyas btn gcyle ayaktayken, demokratik modernite eiliminin byk zmleme yetersizlikleri, program, strateji, rgt ve eylem hattndaki yanllk ve eksikliklerinden kurtulamadn kantlamaktadr. 5- Modernitenin ana unsurunu eit arlkta zmlemek, bu temelde alternatif olarak demokratik modernitenin ana unsurlarn byk entelektel, aydnlanma ve toplumsal her tr hareketle yrtmek her uygarlk dneminin vazgeilmez, ertelenmez grevidir. Kapitalizmin eletirisi haddinden fazla eksik, yanl da olsa yapldndan, okun ucunu ulus-devlete yneltmek, bunu endstriyalizmin eletirisiyle tamamlamak, nc tekelci finans anda demokratik, zgr ve eitliki toplum mcadelesindeki nemini arlatrarak korumaktadr. Kendi paymza deni sunmaktayz. Ulus-devletin gerek oluturulmasndaki, gerek srdrlmesindeki zamk grevinin her trden milliyetilik tarafndan yrtldn belirlemek artk zor deildir. Bu durumda milliyetilii zgn rol olan ideolojik bir unsur olarak deerlendirdiimize dikkati ekerim. Pozitivist-laik ideolojinin dinselletirilmesi demek daha uygun der. Sistemin dou aamasnda pozitivist ve laik yaklamlar demokratik modernite zihniyetinden ok uzak da olsalar, geleneksel dogmatizmin almasnda olumlu rol oynadlar. Bilimsel yorumun gelimesinde paylar vardr. Fakat sistem, 19. yzyln ortalarndan itibaren bir yandan siyasi ve ekonomik zaferini salam olmas, dier yandan demokratik eylemin devam eden tehdidi nedeniyle her uygarlkta rastland gibi ideolojik ynden dinsellie kayd. Bu ihtiyac da fazlasyla milliyetilik yerine getiriyordu. Ulus-devlete ilikin giri kabilinden bu n aklamalardan sonra, konunun nemine binaen daha somut ve ayrntl bir zmlemeyi denemek hayli retici ve gerekli olmaktadr. a- Daha kapsaml tanmlarsak, kapitalist modernite dneminde toplumun tm btnlne yaylm iktidar aygtlarnn ve vatanda denilen bireylerin hukuki ereve iindeki birliine ulusdevlet demek mmkndr. Buradaki belirleyici kavram, toplumun tmne yaylm iktidar olgusudur. Daha nceki tm devletlerin meruiyeti kendi kurum ve kadrolaryla snrlyd. Ulusdevlette bu snr alr. Vatanda denilen veya devletin kendi ideolojik, kurumsal ve ekonomik karlarna gre oluturmak istedii bireylerin, sanki devletin hak ve grevleri olan birer yesiymi gibi devletletirilmesi, ulus-devletin zdr. Vatandan oluturulmas, ulus-devletin en ok nem

180

verdii konularn banda gelmektedir. Bunun iin ideolojik, siyasi, ekonomik, hukuki, kltrel, cinsiyet, askerlik, din, eitim, medya gibi birok unsurdan yararlanmaya allr. 1- En etkili ideolojik ara milliyetiliktir. Yeni din deerindedir. Milliyetilik ulus-devlete, tanrnn yeryzndeki hali gibi kutsallk atfetmektedir. Devlete lmne balanmak, onu en st deer olarak benimsemek yeni dinin gereidir. 2- Siyasi iktidarn ekicilii ve etki gc, bireyi vatanda klmak iin younca kullanlr. Siyasi partiler zellikle bu amala rol ifa eder. ktidara kaplanmak, Devlet benimdir demek birey iin gvenlik ve itibarn en kestirme yoludur. 3- Devletin ekonomik tekel nitelii sanayi devrimiyle daha yaygnlat ve sanayi tekelcilii ok gelitii iin, neredeyse toplumun yars devlet kurumlarnda ii-memur olarak istihdam edilir. Kendi bana bu durum toplumun byk ksmn ulus-devlet yesi, yani vatanda olmak iin yar durumuna sokar. zel denilen tekelleri ulus-devlet tekellerinden ayrmak gtr. kisi arasnda ok sk birlik, ortaklk hali mevcuttur. Devlet tekelinin nerede balayp nerede bittii ile zel tekelin yeri arasnda ayrm yapmak gtr. zel tekeller krn yarsndan ounu devlete verirken, devlet de bir nevi modern iltizamlar olarak kendilerine snrsz kolaylklar salar. Dolaysyla zel tekellerin bireyi vatandalatrmas devletten bazen daha da gericidir. nk isiz brakma bahanesiyle istedii kvamda eitmesi ok kolaylar. Sendikalarn son dnemlerinde tutuculap ulus-devleti kesilmesi de bu gelimelerle balantldr. ilik reel-sosyalizmle adeta ulus-devletin militan haline getirilir. 4- Hukukun vatandalkla ilikisi ok somuttur. ini yrtmek isteyen her birey nfus kimliine sahip olmak zorundadr. Kimlik zaten kendi bana devlet vatandal anlamna gelir. Devlet yesi olunduunun simgesel ifadesidir. 5- Tarih boyunca canl tutulan iktidar ve devlet bilinci, yani gelenei vatandalk biimlenmesine ak ki nemli katklarda bulunur. 6- Cinsiyetin etkisi babann aile ocanda devletin temsilcisiymi gibi alglanmasndan ileri gelir. Evde her erkek kadnlar karsnda devlet demektir. Bu alglanma toplumun btnl asndan da geerlidir. Ulus-devlet bu algy daha da eitip kendisine uyarlamaya alr. 7- Askerlik Kurumu ulus-devletin en temel deer olarak bireyin kimliinin beyin ve duygularna kazlarak yeniden yetitirildii devlet kurumlarnn banda gelir. Her ulus-devlet kurumunun benzer ilevi vardr. Ama hibiri askeri kurumun rolne eriemez. 8- Din, ulus-devlet srecinde milliyetiliin en ok kulland, direkt ulus-devlet dinine dntrld ara konumundadr. Din hem ulusallatrlarak, hem milliyetiletirilerek, ulusdevlet dneminde toplumsal kurum olarak ahlaki zne en ters dm konuma drlr. Sekler milliyetiliin dnda kalan toplum kesimlerini dini milliyetilikle, eski tanrnn yeni haliyle bilinli veya kendiliinden kulu halinde btnletirerek bir nevi kendi i ihanetini de yaam olur. Din-laiklik atmas bu ihanetle yakndan balantldr. 9- Eitim ilkokuldan niversiteye kadar bireyi vatanda klmakta en etkili modernite kurumudur. Askeri kurumlarla bu konuda yar halindedir. Kapitalist modernite iin en aptallatrlm, tm tarihsel-toplumsal geliim ve deiimin farkllaarak oluturulan deerlerini nce dinciliin, sonra milliyetiliin szgecinde, resmi ideolojinin potasnda yorulan vatanda yetitirmek bu

181

kurumlarn ncelikli hedefidir. Bu konudaki softalk ortaa skolstiini fersah fersah geride brakmtr. 10- Medya modernizmin en etkili beyin ve yrek ykama aracdr. Bu aygtlar iletiim teknolojisinin sunduu olanaklardan yararlanan ulus-devlete diledii vatanda yetitirmekte byk kolaylklar salamaktadr. zellikle (S)lerin, seks, spor ve sanatn poplerletirilerek, znden boaltlarak topluma sunulmasnda ve bylece en aptal, banal, afyonlanm vatanda oluumunda medya baat rol oynamaktadr. Ana balklar halinde daha da oaltabileceimiz bu ara ve yntemlerle tarihin hibir dneminde grlmemi bir vatanda tipi yetitirilmektedir. Esas yaam hedefi bir araba + aile (kar veya koca bulmak, bir iki ocuk sahibi olmak) + daire sahibi gnlk standart tketici olabilmektir. Toplumsalln anlam en sufli (baya, aalk) bireyci ihtiraslar iin rahatlkla bir tarafa braklr. Hafzaszlatrld iin tarihten de kopmutur. Tarih sand, milliyeti ulusal klielerdir. Felsefesizdir ya da en dar faydaclk dnda bir mutluluk felsefesinin olabileceine hi inanmaz. Grnte moderndir. erikte ise en kof, ii boaltlm, en karanlk emeller (faizm) iin komaya hazrlanm vatanda srs, kitle toplumu bireyi, daha dorusu BREYSZL sz konusudur. Faizme gidite bu vatanda tipinin oynad role ilikin ok sayda deerli roman yazlmtr. Bu konuda ok nl yazarlar vardr. zellikle soykrm zmlenmesine dayanan bu romanlar ok reticidir. Son dnemlerde post modernizmin etkisi altnda yaplan yurtta eletirileri de olduka aydnlatcdr. Demokratik modernitenin nndeki en temel engellerin banda bu tip vatanda reten ulusdevlet ve toplumu gelir. Dolaysyla demokratiklemenin bata gelen grevlerinden biri, bu tip bireysizlii (nk gerekte birey yok saylmaktadr) douran ulus-devlet ve toplumunu zmleyerek, demokratik uygarl ina edecek eitliki, zgr, demokrat bireyleri (zgr yurtta) yetitirmektir. b Ulus-devletle faizm arasndaki ontolojik ba grmek ok nemlidir. Faizm konusunda yaplan en temel hatalardan biri, ulus-devlet sistematiiyle ban ya hi grememek, aklayamamak, ya da mzrak uvala smadnda bir iki kalem darbesiyle geitirmek olmutur. Hlbuki taslak halindeki bu zmlememiz bile faizmin Aydnlanma ideolojisi ile (pozitivist laik ideolojiler dhil) olan kkten akrabaln ortaya koyabilmitir. Resmi modernitenin temel iktidar biimi ulus-devlet olduu gibi, yeni dini de milliyetiliktir. Ulus-devlet milliyetiliinin szgecinden geen toplumlar, srekli faizm retmeye hazr toplumlardr. Faizmi ulus-devletsiz dnmek mmkn deildir. Tabii ulus-devleti de ekonomik tekelciliin (ticaret + sanayi + finans) younlam ifadesinden ayr dnmek mmkn olmad gibi. Hitler faizminin kkenlerini Alman ideolojisinde grmek zor deildir. Alman burjuvazisi iin tek k yolu, ulus-devlet olarak tekelci younlamayd. 19. yzyl boyunca hem ideolojik, hem maddi alanda bu devlet tipini retmek Alman burjuvazisi ve ideologlarnn en nemli ii ve baars olmutur. Hikyesi uzundur. Anlatacak durumda deilim. Bunda Yahudi sermayesinin ve ideologlarnn da pay elbette kmsenemez. Almanyada Yahudi ve Yahudicilikle Alman milliyetilii ve faizmi arasnda diyalektik ba olduunu yzlerce aratrma dorulad gibi, teorik yaklammz da bu ilikiyi kantlamtr. Alman modeli daha sonra tm milliyetilikler ve ulus-devlet hareketlerinde esin kayna olmutur. Sosyalistler bata olmak zere, tm anti-faistlerin en byk zaaf, ulus-devlet + tekeller (devlet ve zel tekel) + faizm arasndaki sistematik ba grmemeleridir. Dahas da genel olarak kapitalist moderniteyle faizm arasndaki ontolojik ba zememeleridir.

182

c- Ulus-devlet ve Sovyetler Birlii meselesi nemini halen koruyan ve zmn bekleyen dier bir konudur. Daha Marks ve Engels dneminde ii snf iin temel mcadele erevesinin Alman merkezi ulus-devleti olarak benimsenmesi tm yanllklarn anas olmutur. Almanyada 19. yzyl ortalarna kadar ok gl olan kent ve ky isyanlarna dayal demokratik konfederatif oluumlar gerici bulunarak merkezi ulus-devletin desteklenmesi, bizzat Marks ve Engelsin grleri arasndadr. Bu konuda Bakunin ve Kropotkinin eletiri ve grleri bence gncelliini halen korumaktadr. Marks ve Engelsin bu saptamalar, Birinci ve kinci Enternasyonalin dk doum gibi gereklemesinin temel nedenidir. Objektif olarak Alman sanayi burjuvazisiyle yaplan bir ittifak vardr. Zaten bu husus aka yazlmtr. Sonu, ulus-devlet iinde erimedir. Marksizmin yz elli yllk yks, bu hatann kurban olma yksdr. Sovyetler deneyimi ve gnmz ini bunun en kantlayc rnekleridir. Rusyada daha 1920ye varmadan Sovyetlerin demokratik yaps sona erdirilmitir. Geriye ulus-devlet modeliyle tek lkede sosyalist ina yolu kalmtr. Bunun iin tm muhalifler tasfiye edilmi, demokratik glerin banda gelen kyllk yok edilmi, aydnlar susturulmutur. Ortaya kan, modern Firavun Sosyalizmidir. Demokratik modernite akllara bile gelmemitir. Daha dorusu engellenmitir. O demokrasi de yine dk doum halinde 1990lardan sonra gndeme gelecektir. Ayn dnemin Hitler faizmi karsnda Stalin faizmi demeyi doru bulmam. kisi farkl kanallardan gelen hareketlerdir. Ancak SSCB rnei Sovyet deneyiminin sosyalizm olmadn, demokratik uygarl esas almayan bir sosyalizmin gerekleemeyeceini en arpc biimde sunan tarihsel bir deneyimdir. Maonun demokrasiyle ilgilendii olmutur. Sovyetleri eletirisi nemlidir. Kltr devrimi bir eylerin yanl gittiinin kantdr. Ancak Maonun ne bilin seviyesi, ne de dayand ara ve yntemler Marks yanlgy ve Sovyet deneyimini aacak gte olmamtr. Bugnk in bu konuda ok eyi aklyor. ou reel-sosyalist izgide gelien ulusal kurtulu hareketleri, daha banda ulus-devleti azami programlar saymlardr. Gerekletirdikleri bu modelin ancak ABD, AB, IMF, Dnya Bankas gibi ana kapitalist tekellerle ibirlii halinde ayakta durabildii gz nne getirildiinde, antidemokratik ve gittike tutuculaan yaplarna amamak gerekir. En hazin rnek Saddaml Baas sosyalizmidir. Anlamak isteyenler iin altn deerinde bir rnek olaydr. Sosyal-demokratlarn refah devleti zaten ulus-devletten farkl bir ey deildir. Yine dnyada bu konuda da nderlik eden Alman sosyal-demokratlar, ekonomizmleriyle kendi ulus-devletlerine Hitlerin verdii zarardan daha ok kr salayarak muhkem yerlerini hala korumaktadrlar. Ama dnya demokratik hareketini de idi edip kendi burjuvalarnn yedeine verme karlnda! d Ulus-devletin en vahim sonularndan biri de kltrel miras zerinde yol at tarihte ei grlmemi ykm, tasfiye ve asimilasyon hareketidir. Ulus-devletin en ayrt edici zelliklerinden biri, hkim bir ulus-etnisitesine dayanarak, kendi dndaki tm dier etnisiteleri binlerce yllk kltrleriyle (tek dil, tek ulus, tek vatan, tek devlet Hitlerin ba sloganyd) yok saymas ve buna dayal ykm, tasfiye ve asimile etmedir. Tarihte hibir baskc ve ideolojik gcn bavurmad bu hareketler ulus-devletin yapsyla ilgilidir. Tek tekli balayarak hep birbirine benzeyen vatandalar ve kurumlardan ibaret tek renkli, ya simsiyah ya bembeyaz bir l yaratlmas esas kltr politikasdr. Darwinizm, yani biyolojizm topluma da uygulanmak istenmitir. Pozitivizmin en vahim gnahlarndan biri de bu alana yneliktir. En gl kltrn dier tm kltrleri eritmesini evrim kural saymaktadr. Tabii insann milyonlarca yllk evrimi yok saylarak ya da yok edilerek!

183

Gnmzde kltrn gittike slamas, byleyiciliini kaybetmesi, sr veremez duruma dmesi, ilham verici olmaktan kmas, kltrel gelenek zerinde ulus-devletin yrtt buldozer hareketi dolaysyladr. Binlerce dil, on binlerce kabile, airet, kavim, arkeolojik miras, farkl yaam biimi, yani kltrler hep bu tek kltr soykrm politikasnn kurban olmulardr. Bunun nerede duraca da belli deildir. Tek tip ve renkten ibaret ulus-devlet, ulus-birey ve ulus-toplumun kltr sadece faizm retmekle kalmaz; yaam lletirerek sadece savaacak hedef arayan bir canavarlama srecine sokar. Sonu iinden klmaz etnisite, din, dil ve dier kltr savalardr. Gnmz bu savalarla alkalanmaktadr. Hitler bu sava kltrnn balangc ve simgesel deeridir. Gnmz bu simgeselliin geree dnm halini yaamaktadr. Yine renmek isteyenler iin altn deerinde olan Irak ve bu lkede olup bitenler ortadadr. Ulus-devlet sadece kinci Dnya Savanda olduu gibi devletlerle ve ne km kltrlerle bir siyasi, askeri sava hareketi deildir. Tm tarihsel-toplumsal gelenee ve gelecekte umut vaat eden, farkl olan her yeni oluuma kar ktlesel bir sosyal sava hareketidir. Ulus-devletin kurulu mantnda, ekonomik, sosyal ve siyasal hedefinde olan tek ulus, tek devlet, tek dil, tek yurt gibi devam eden tekli dizelerin varl srekli, bazen gizli bazen ak, bazen kanl bazen demagojik, her cephede sren kalc sava halinden baka anlama gelmez! e Ulus-devlet siyasi alanda da tek tiplemeye zen gsterir. Farkl ulusal kimliklere yer olmad gibi, farkl siyasi oluumlara da yer vermez. Merkezi devletten, dier deyile niter yap olarak da adlandrlan devletten kast, demokratiklemenin temel koullarndan olan kendi farkllklar temelinde siyaset yapmay olanakszlatrmaktr. Bunu devletin btnlne tehdit sayar. Yerel ynetimlere asgari yetkilerin tannmasn bile bu kapsamda kukuyla deerlendirir. Merkezi brokrasi ana gcn ve gvdesini oluturur. Ulus-devlet modern brokrasinin yaratt devlettir. Tm toplumu demir kafeste gzaltnda tutar. Partiler ve sivil toplum konusundaki temel art, devlet politikalaryla zde hareketleridir. Dolaysyla demokrasinin vazgeilmez bir ilkesi olan oulculuk gerei farkl siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik rgtlenmelerin gelimesi tehdit nedeni olarak hep takipte tutulur. Seenek oluturmalarna, bylelikle ynetimde yer bulmalarna olanak tannmaz. Ulus-devlet, yaps gerei siyasi oulculua kart olduundan antidemokratiktir. Ulus-devlet kapsamnda demokrasi ve sosyalizm anlaylarnn (reel sosyalizm ve dierleri) bir trl geliememeleri ve tasfiye olmalar, belirttiimiz gibi ulus-devleti ya savunmalarndan ya da ona teslim olmalarndan kaynaklanmaktadr. Ulus-devlet ve demokrasinin, farkl birimler olarak ilkeli bir uzlamaya varmalar halinde, demokrasiye ak bir yapdan bahsedilebilir. f- Ulus-devlet sadece birey baznda tek tiplemeyi yaratmakla kalmaz; tm toplumsal btnlklere de tek tiplemi bir zihniyet ve duygu dnyasn alar. Bylelikle kendi iktidarn hem tm topluma yayar, hem de tek tip toplumu, ulus-devlet toplumunu yaratm olur. Korporatif (faizmin toplum modeli) bir toplum oluturmay hedefler. Toplumun iktidarlamasn yanl anlamamak gerekir. Tersi dorudur. Ulus-devlet tm toplum gzeneklerine kendi ajan kii ve kurumlarn yerletirerek, iktidarn derinliine ve geniliine oaltmay esas alr. Gdlen toplum ancak bu yntemle gerekleir. Yani iktidarn topluma yaylm, tm topluma kar sava anlamna gelir. Yoksa toplumun iktidarlamas anlamna gelmez. M. Foucault bu noktay nemser. Kars zerinde egemen erkeklik bir ajanlk kurumu olarak bu rol oynar. Toplumsal cinsiyet seks politikalaryla bir veba hastal gibi topluma yaylarak toplumla savalr. zellikle kadn derinliine kleleir. Erkeklemeyi zgrlk sanmas yenilmi kadnlktr. Hem de en derinliine! Toplumda spor ve sanatn ilevi de artk ulus-devletin hizmetinde toplumla savan etkili ajan kurumlar haline dntrlmtr. zellikle popler kltr ve spor programlar bu amala genie kullanlmaktadr. Seks, spor ve sanat alanlarnn bilinli olarak kresel sermaye tarafndan ii boaltlarak en etkin toplumsal ajan kurumlarna dntrlmeleri, son dnemin en etkili

184

topluma kar sava hareketleri olmalarna yol amtr. Bu deerlendirmeyi sunarken, phesiz kendi z varlklar itibariyle cinsel, sportif ve sanatsal etkinlii mahkm etmiyoruz. Tersine, toplumun esenlii iin byk bir etik deer temelinde bu alanlarn toplumun hizmetinde kullanlmalar demokratik uygarln temel grevlerindendir. Spor salkl toplum iin bir eitim arac iken, ulus-devletler balamnda devletin an ve eref aracna indirgenmitir. Sanki savataymasna, spor sadece bir yenme ve yenilme ikilemine sktrlarak iktidarn sava aracna dntrlyor. zellikle futbol sporu ulus-devletler iin bu amala bir iktidar tekeli olarak kullanlmaktadr. Spor hem ulus-devletletirilmi, hem topluma kar etkili sava alanna dntrlmtr. Sanat hem devlet hem zel tekellerin el attklar ikinci nemli bir toplumsal sava alandr. zellikle pop kltr ve arabesk kltr toplumun elence kltr tarafndan tutsak edilmesinde etkili rol oynamaktadr. Adeta bir starlar ordusu toplumu ate altna alm gibidir. Klasik sanat gzden drlp, halk kltr poplerletirilme yoluyla binlerce yllk esas fonksiyonundan uzaklatrlmakta ve imha edilmesinde tersine rol oynayan bir araca dntrlmektedir. Seks veya cinsellik tarihte hi olmad kadar toplumla sava nesnesine dntrlmtr. Seks kadar hibir ara topluma kar savata etkin rol oynayamaz. Kaos ve zgrlk Sosyolojisinde kapsaml tartmay umduum bu konuda parantez ii bir not olarak u kadarn belirteyim ki, her erkek iin cinsel eylem bir iktidar eylemine dntrlmtr. Cinsel eylem yaamn ve cinsin devam iin biyolojik ilevinden karlp veya saptrlp, toplumsal ve siyasal alanda erkek egemen iktidarn snrsz oalma ve yaylma ilevine dntrlmtr. Cinsel eylem iktidar eylemine dntrlmtr. Tm homo ve hetero vb. cinsel iliki biimlerinde iktidar ilikisi belirleyici rol oynamaktadr. Tarihsel temeli yaygn bulunmakla birlikte, hibir toplum ve devlet biiminde ulus-devlet ve toplumunda olduu kadar sistemli, yaygn ve iktidar amal (dolaysyla kleletirme amal) derinliine ve geniliine oaltlp uygulanmamtr. Toplumsal cinsiyet, toplumsal ve siyasal iktidar olay ilikisi ve olgusudur. Ulus-devlet hem aile iinde, hem dnda cinsellie ynelik yrtt politikalarla tam bir iktidar sapklna yol amtr. Kadn kendini seks metas olarak, erkek ise cinsel iktidar arac klarak, hem kendilerini hem toplumu sadece ahlaki buhrana srklemiyorlar, iktidar savann kurban haline de getirmi oluyorlar. Medya bu alanda da savan en etkili arac konumundadr. Hibir ara tekellerin kontrolndeki medya kadar topluma kar savata tahripkr rol oynamamtr. Demokratik uygarlk tarafndan kullanldklarnda da phesiz ok etkili demokratikleme arac roln oynama konumundadrlar. Ulus-devletin hapishane, hastane politikalar da zenle oluturulup, kendi iktidarn glendirmede ve toplumu tutsak klmada etkili rol oynarlar. Hapishane ve hastane yollarna denler, iktidar karsnda maddi ve manevi birok deerlerini yitirmeyle kar karya kalrlar. Ulus-devlet klcal damarlarna kadar kendi iktidarn topluma dayatrken, aslnda sonun sonuna geldiini itiraf etmi olmaktadr. Bu duruma gelmi iktidar son noktada yere aklmaktan kurtulamaz. Gerekli olan, demokratik uygarln etkili demokratikletirme, rgt ve eylem anlayn toplumun tm btnlklerinde, yani alanlarnda yayp uygulamaktr. g- Ulus-devlet esas olarak orta snfa oynar. Snf temeline ortay alr. Baka tr gelimesi teorik olarak mmkn olsa da, pratikte gerekleemez. Ulus-devlet orta snfn modern tanrsdr. Kendi zihniyet ve tutkularnda bu tanrya hep kavuacan (grev ve kar salayarak) hayal ederek yaar. Eskia tanrlarna toplum nasl iyzn bilmeden tapnyor idiyse, gnmz modern orta snf da tanrsn aslnda (kapitalist modernite balamnda) tanmamaktadr. Fakat ondan baka

185

seenei olmadnn da farkndadr. Ya brokrasisinde, ya tekellerinde (mesleki formasyon gerei) grev almak kurtulmuluk anlamna gelir. Toplumu kendisinden ibaret sayar. ok bencil bir snftr. Liberaller orta snf demokrasinin temel artlarndan sayarlar. Ancak tersi dorudur. Orta snflar demokrasinin deil, faizmin malzemelerini derledii depodur. Nasl ki faizm ve ulus-devlet ilikisi yapsalsa, faizmle orta snf ilikisi de yapsaldr. Faizmin kapitalist tekelin yapsal ilikisi olmas, orta snfa ilikin bu yargy deitirmez. stisnalar olmas sadece esas eilimi dorular. Liberal demokrasi esas olarak orta snfa oynarken, en byk demokrasi oyununda gerek demokratik toplum glerine stnlk salayarak demokrasinin ieriini boa karmay hedefler. Liberal burjuvazi, liberal demokratlar ancak gl demokratik gelimeler ortamnda sol kanat olarak olumlu klnabilir. Dikkat edilmesi gereken, orta snf sapknldr. Kapitalizm toplumun demokratikleme mcadelesi karsnda orta snf kullanmada byk deneyim kazanmtr. Tavizler vererek, hayaller uyandrarak, toplumun alt zeminine kar srekli korkutarak i politika yrtmeyi esas alr. Ulus-devlet bu anlamda orta snfn younlam savadr. Yine bu anlamda ulus-devlet orta snfn sava ilahdr. yle anlar, yle hayal eder, yle tapnr. Bu tanr ve younlatrd savana kar demokratik glerin kendi z zihniyet ve eylemlerini yaratmaktan baka seenekleri yoktur. Bu tanrya kar tek seenek ise, zgr yaamn kendini en kutsal seenek klmasdr! h- Ulus-devleti deerlendirirken, baz devlet biimleriyle karlatrmak ve kendi iinde farkl modellerini tanmak aydnlatc olacaktr. Ulus-devletin kavram ve kurum olarak cumhuriyetle bir tutulmamas nemlidir. Her cumhuriyet ulus-devlet deildir. Hatta krallklar da ulus-devlet olabilir. Cumhuriyetlerden bazlar ulus-devlete dnebilir. Cumhuriyet daha ok demokrasiye aktr. Toplumla ilikileri ulus-devlet tarznda deildir. Tekellere kar daha mesafelidir. Cumhuriyet bir ittifak, uzlama rejimi iken, ulus-devlet tek tarafl dayatma ve toplumu diledii gibi oluturma rejimidir. Cumhuriyet kendi ittifaklarna ve toplum dengesine dikkat ederken, ulus-devlet her tr ittifak ve dengeyi bozarak teklemeyi, merkezi otoriteyi azamiye karmay; farkl siyasi, toplumsal, ekonomik ve kltrel deerleri, anlaylar eritmeyi hedef alr. Cumhuriyet paylalabilir. Birok farkl grler, kltrler, etnisiteler, siyasal oluumlar, yerel, blgesel ynetimler cumhuriyet atsnda yer bulabilirken, ulus-devlet zihniyet ve yap olarak bu farkllklara, btnlklere kardr. Ulus-devleti modelletirmede sklkla rnekten bahsedilir. Fransa rnei ilk ulus-devlet modelidir. Ulus-devletin doum yeri Fransadr. Yaratcs ve tanrs Napolyondur. Siyasal kimlii esas alrlar. Siyasal ve hukuksal alan glendirilerek, Alman tipi bir faizme kaymama noktasnda daha geleneksel bir yaklamlar vardr. Irk ve hkim etnisite konusunda banaz deildirler. Fransa dilini ve kltrn paylaan herkes Fransz ulus-devletinde yer alabilir. Trkler bu modelden esinlenmitir. Dnyada izleyicileri vardr. Alman modeli kltr esas alr. Alman ulusuna zg kltr hem vatandaln, hem ulus-devletin artdr. Faizme daha ok eilim arz etmesi, Alman ulus-devletinin bu temelde gelimesiyle balantldr. Dnyay etkilemitir. Trkler bu uygulamadan da etkilenmitir. Almanlar bu modeli amaktadr. ngiliz rnei en esnek olandr. ngilizler ne Franszlar gibi siyasi birlii, ne de Almanlar gibi kltr birliini esas alrlar. Farkl siyasal oluum ve kltrlere daha ak bir ulus-devlet rnei sunar. i- Ulus-devleti zamanlama asndan ele almak, deiim ve geliimini anlamak asndan nem tar. Kapitalist modernitenin temel devlet formu olduunu ska vurgulamakla tarihsel geliimi iinde ele almadan roln tam anlayamayz.

186

Hollanda ile ngilterenin, spanya ve Fransann imparatorluk emellerini krmak iin daha etkili devlet araylar ulus-devlet tipini gndeme getirmiti. Hem mali ve siyasi adan, hem de zellikle ordunun yeniden inas, eskinin siyasi ve askeri yaps karsnda stnln gittike daha ok kantlad. nce deniz stnln saladlar. 16. yzyln sonlarnda hkimiyet, dolaysyla denizlerde hegemonya Hollanda ve ngiltereye gemiti. 1700lerin balarnda Fransayla spanyada hanedanlk zerine girilen savalarda karada da stnlklerini kantladlar. Fakat Fransa ve Avusturya hanedanlar imparatorluk emellerini bir trl terk etmiyorlard. Bu onlara ok pahalya mal oldu. Ulus-devlet ansn kaybediyorlard. Ayrca mali adan devlet yaplanmalar ok daha pahalyd. Hollanda ve ngiltere, imparatorluk emelleri karsnda siyasi olarak ulus-devlet inalarna destek verdiler. zellikle Prusya Devletini gl bir ulus-devlet halinde Avusturya ve Fransann karsna karmalar etkili bir politikayd. Dier etkili bir politika olarak Avrupann tm muhaliflerini, bu arada ulus-devlet araylarn srekli destekleyerek rakiplerini yprattlar. nk ulus-devletlerle ba etmeleri olanaksz gibiydi. Westphalia Antlamas bu gelimelerin sonucuydu. Ulus-devlet Avrupas imparatorluk Avrupasna kar giderek zemin kazanyor ve stnlk salyordu. Fransa htilalinde ngilterenin amac, kendisiyle uzlamayan kral drerek muhalifleri yine gndeme srmekti. Kralla elikisi olan herkesi desteklediler. Devrim aslnda ngilterenin bir anlamda (tamamen deil) komplosuydu. Fakat krallk, daha sonra Cumhuriyet ve Napolyonla ulus-devlete gei hesaplarn bozdu. ngiltere Napolyon karsnda kl pay kurtuldu. Ayrca Prusya politikas da benzer sonu vermeyle kar karyayd. Napolyon rneinin bir benzerini Trkiye Cumhuriyetinin inasnda gryoruz. ngiltere Almanc ttihatlara kar ngiliz yanls muhaliflerini destekleyince, aynen Napolyon rneini tekrarlarcasna, Mustafa Kemal Paa aradan syrld. Hem Alman hem ngiliz yanllar kaybetti. ngilterenin benzer ok politik deneyimleri vardr. Bu deneyimler dikkatle incelenmeyi gerektirir. Ayrca Masonlarla birlikte politika yrttn de unutmamak gerekir. Ulus-devletin Avrupa apnda zaferi 1861 talyan ve 1871 Almanya ulusal birliiyle birlikte bu iki ulus-devletin douuyla kesinleti. Bu sefer hegemonya sava ngiltere ve Almanya arasna kayd. 1870-1914 yllar arasnda geen krk be yllk sre her iki taraf iin ittifak araylaryla geti. Birinci Dnya Sava Almanyann hegemonya emellerine byk darbe indirdi. kinci Dnya Sava bir nevi intikam savayd. Sonu Alman ulus-devletinin ac ykmyd. Rusya 1917 Ekim Devrimiyle Almanyann hegemonya boluunu doldurmak istedi. Bunun iin Sovyetler hzla ulus-devlete dntrld. Fakat tecrbeli ngilterenin ABD ile ittifak, Rusyann hegemonya emellerini tpk Franszlar ve Almanlarda olduu gibi boa kard. 1989da Sovyetlerin resmen zl hegemonya iddiasnn braklmas anlamna geliyordu. yz yllk ngiltere hegemonyas, 1945le birlikte ABDye kk mttefiki olarak kalma karlnda devredildi. Sovyetlerin ABD hegemonyasna kar ulusal kurtulu hareketlerini destekleme politikas, 19491989 dnemindeki souk savan bir neticesiydi. ABD ve SSCB arasndaki souk sava ulusdevletlerin altn ayd. Aradaki gerginlik ulus-devletlerin gibi doularn hazrlad. 1914e kadar Avrupada tamamlanan ulus-devlet sreci, 1970 balarnda da esas olarak dnya apnda tamamland. kinci Dnya Sava Avrupa ulus-devletlerinin ilk ciddi kriziydi. AB bu krizin rn olarak dodu. Aydnlatlmas gereken bir konu, kapitalist modernitenin neden model olarak ulus-devleti gelitirdiiydi. Tm anlatmmz bu nedenleri aklamakla birlikte ksa bir ek, bu modelin imparatorluk tarz gelimelere kolay kolay frsat vermemesiydi. mparatorluk zafer kazansayd, kapitalist tekellerin ans tekrar orta alardaki gibi olabilirdi. Bu nedenle canlarn dilerine takp,

187

drt byk imparatorluk emellerine kar koydular. 1500-1600 yllarnda spanya, 1600-1870 yllarnda Fransa, 1870-1945 yllarnda Almanya, 1945-1990 yllarnda Rusyann imparatorluk emelleri (buna Osmanl ve Avusturya mparatorluklarn da eklemek gerekir) ancak ulus-devlet politikalaryla boa karlmt. Her ne kadar ulus-devletlere ulusal burjuva unvan yaktrlyorsa da, aa kan gereklik ulusdevletin esas olarak uluslararas bir dnya-sistemi peinde koan kapitalist tekellerin eseri olduudur. En sk ulusu geinen Trkiye rnei bile ancak ngilterenin onay ve ABD mttefiklii ile yrtlebildi. Uluslararas kapitalist sistem olmadan, ulus-devletin douu ve geliimi dnlemez. Buna Sovyet ve in ulus-devletleri de dhildir. Kurulmas ve ayakta kalmas etkenlerinin banda, sermayenin kr gvencesine en iyi politik karlk olmas gelir. Ne zamanki bu zelliklerini yitirdiler, o zaman yava yava dntrlerek nce ngiltere, sonra ABD hegemonyas altnda varlklarn srdrmeye altlar. Dnya-sistemin (kapitalist modernite ve hegemonun) politikas olmadan, hibir ulus-devlet uzun sre ayakta kalamaz. nk bu, sistemin mantna aykr olurdu. Aykr olan ok zor yaar veya yklr. Sovyetlerin ve inin bile ayakta kalabilmek iin ABDyle ne kadar uzlamaya ihtiya duyduklar aa kan dier bir kantlayc rnektir. Bu durumda Saddam Hseyinin trajik sonunu daha iyi anlayabiliriz. Sistemi tanmad veya tanmak istemedi. Ayakta kalmak iin tek bir ans vard, o da Irak ok kapsaml bir demokratik sisteme dntrmekti. Bu ansn ulus-devlet tanrsna olan ok gl inanc nedeniyle kullanmad. dam sehpasnda eski tanrnn szlerinin yazl olduu Kuran elinde tutarken, sistemin yeni tanrs karsnda imdadna yetimedii ve kurtarmaya gcnn yetmedii de hazin bir biimde ortaya kmt. Fakat sistemin tanrs, yani Leviathan da Irak bataklnda iyice debeleniyor. Tm Ortadou corafyasnda zor durumdadr. Avrupa kendisine yeni tanr arayndadr. Muhtemelen kendisi iin daha bar, hukuka yer veren bir tanr ina edecektir. AB, drt yz yllk uluslama ve ulus-devlet tarihi boyunca yaad korkun savalarn en sonuncusu olan kinci Dnya Sava bata olmak zere, tm sava gemiine tepki olarak gelitirilmeye allyor. Ulus-devletin aa km muazzam tahrip edici yanlarn evrimci yntemlerle yeni bir Avrupa vatandal temelinde ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel alanda gelitirdii yeni fikir, inan ve kurumlarla amaya alyor. Bu bir nevi zeletirisel yaklamdr. Dikkatle izlenmesi gereken bir sre olup, nasl sonulanaca nceden kestirilemez. ABD ise Irakta bir nevi ulus-devlet uygarlnn 16. Louisi (Fransz htilalinde giyotinle ldrlen kral) olan Saddam ve rejimini ykarak, iine gelmeyen ulus-devlete tavrn radikalce ortaya koydu. Daha ok ulus-devleti federatif tarzda (ABDnin kendi yaps) yeniden ina yntemini deneyebilir. ABDnin hegemonya ile imparatorluk arasnda skmas zorlu bir sreten getiinin kantdr. Ulus-devletleri zayf bir hegemonyayla idare etmek zordur. rnein Trkiye ile ilikiler gibi. mparatorluk halinde tecrit olabilir. Romann k akllardadr. Fakat ondan baka imparatorlua cesaret edebilecek baka bir gcn bulunmamas ans saylr. Her ey bir kmazla kar karya kalndn gsteriyor. Klasik ulus-devlet hegemonya ile ancak 21. yzyl balarna kadar zorbela var olabildi. AB ilk ama oluum halinde bir admdr. Gelecei net deildir. BM sistemi ulus-devletin sanki aynas gibi kmaz gsteriyor. Sorun zme yeri deil, adeta arlatrma organdr. Dier blgesel, ktasal birliklerin de ulus-devlet engelini amalar beklenmediinden, zm olanaklar yok gibidir. Ulus-devlet hem ite hem dta toplumsal sorunlarn zm modeli olmaktan oktan kmtr. Kald ki, kurulularnda igallere kar ve ilk sermaye birikimleri iin uygun bir model olsalar da, gnmzde hem ite bastrdklar tm tarihsel, toplumsal, kltrel, etnik, evre, feministik ve siyasal boyutlu sorunlarn yeniden bakaldrmalar,

188

hem de uluslararas anlamazlklar karsnda tkayc bir model olduklar yzlerce rnek olayla aa km bulunmaktadr.

189

Tarih boyunca iktidar oluumunu zmeden salkl bir sosyoloji almas yapamayz. Savunmamn bu blmnn zetini ksa sonular halinde sunmaya alacam. 1- Tarih boyunca iktidar oluumunu zmeden salkl bir sosyoloji almas yapamayz. Pozitivist bilim anlayyla, dier bir deyile paradigmasyla gelitirilmek istenen toplumsal bilimler tamamen kmaz iinde kalmtr. Aksi halde bu denli ykselen smr ve sava olgusunu izah edemeyiz. Bilim adam topluma kar bir din adam veya ahlakiyatdan daha az sorumlu olamaz. Madem bilim mitoloji, din ve felsefeye kar daha yksek bir anlam gcdr, o halde neden kendi devrimini yapp (17. yzyl) zaferini salad halde, bu stnln ei grlmemi sava ve smr olgularna kar gsteremedi? Bilimin iktidarlamas buna neden olarak gsterilebilir. ktidarlaan bilim zgrln kaybeder. Bilimi en gelikin anlam yorumu olarak tanmlarsak, bu kadar hzla iktidarla btnlemesi ya bilim adna bir yenilgidir, ya da bilim diye tanmlanann ciddi bir anlam sorunu vardr. Bu sorunu pozitivizmle balantlandrmak istedim. Kendisi ok eletirmesine ramen, pozitivizmin din ve metafiziin de gerisinde, en kaba materyalizmle i ie bir din ve metafizik olduu, pozitivist bilimler denen disiplinlerin sorumsuzluk Smr ve savaa kar bir ey yapmadlar. Kendi sorunlar saymadlar. Daha sonra iktidarn bilimi idiler dzeyinden aka ortaya km bulunmaktadr. Bundan karlmas gereken en nemli bir sonu, bilimin yeniden bir anlam yorumuna iddetle ihtiya duyduudur. Bilimin yeni bir paradigmatik devrime ihtiyac vardr. Yorum gcm anlam yeteneimin uygulamas olarak bu almada snadm. Sonular bu snamayla ilgilidir. 2- ktidar bir gelenek olarak dnmek gerekir. En kadim geleneklerden biri olarak Toplumlar zerinde gnlk olarak doum hkmn icra eden eylemler btn deildir. Salt devlet olmadn ise ok daha iyi anlamak gerekir. oka yapld gibi, iktidar devlete ve devlet biimlerine indirgemek yaplacak yanlln temelidir. Hele hele sava eylemlerini gze batan dier iktidar uygulamalaryla birletirip sunmak iktidarn en oportnist izah olacaktr. Bu almada bir imge kavram olarak kurnaz ve gl adam deyimini ok kullandm. Hani piyasalar dzenleyen bir gizli elden bahsedilir ya, bu da onun gibi bir eydir. Ama iktidarn temelini anlamak asndan yksek retici deeri olduu kansndaym. Kendini bazen yze ak vurup, ounlukla toplumun ak yzeyi altndan iktidar dzenleyen her iliki ve bu ilikilerin sahipleri, iktidar inaclardr. ktidar en fazla sreklilik ve younlama istidadnda olan bir toplumsal olgudur. Kadn evcilletiren erkek belki de bunun ilk ve en byk pay sahiplerindendir. amanistlerin anlam gc zerinde tekel kurmalar, rahipleerek dini hviyet kazanmalar, iktidarn plak gcnn kutsallatrlmasnda ve sr niteliine brnmesinde ok etkili olmutur. ktidar mitolojisini ve tm tanrsallatrma kavramlarn bu gruba balamak mmkndr. Mitolojik ve dini sylem byk oranda iktidarn ina edilmesinde ve merulatrlmasnda ok etkilidir. Hiyerarik ataerkil rejimin rahip + ynetici + komutan ls, toplumda iktidar zeminini en geni yayan grup niteliindedir. ktidarn ilk taht kurma, sembolize etme geleneinin yaratclardr. Tanrsallk, taht, yceli, tanr-

190

insan kopukluu, kadn tanrann gzden drlmesi, kulluk gibi kavramlar bu dnemden kalma gl iktidar simgeleridir. 3- Devlet iktidar, hiyerarik ve evcilletirilmi kadn zeminleri ve kulluun kleleimi zerinde daha kalc ve somut bir iktidar biimlenmesidir. Toplumda ok yaygnlam iktidar ilikilerini dzenlemeyi, belli bir sorumlulua kavuturmay ve daha etkili ve ekonomik kullanmay ifade eder. ktidar devleti ierir. Fakat devletten ok daha fazlasn ierir. Devletler tarihte kendilerini en ok kavramlatran, tarihi kendileriyle balatan tekel kurumlardr. Son tahlilde toplumun artan ekonomik gcn demokratik siyasetin konusu olmaktan karp zerinde iktidar gc olarak tekel kurmay, bylelikle artk-rn ve deerlere el koymay ifade eder. Devletle ilgili dier her ey; mitoloji, felsefe, din, bilim, sava ve siyasetler bu asli amala balantldr. Komnist devlet olunsa dahi sonu deimez. Devletle iktidar toplumda resmiyet kazanr. Meruiyetini gelitirir. Topluma anlaml gelebilecek eylemler, savalar, sylemler devlet adna hareket edenlerin en ok ilgilendikleri konulardr. Devlet hukuki olarak bir kurallar btndr. Gelenein gle takviye edilen kurall hali dier bir devlet tanmlanmas olarak kullanlabilir. Bu anlamda en gelikin soyut ilikiler toplam da denilebilir. Din, despotluk, krallk, imparatorluk, cumhuriyet, mutlakyet, ulusal, snfsal, etnik, hukuk, laik, demokratik, sosyal devlet gibi adlandrmalar biimsel anlamda farkllk ierseler de, zde hepsi iktidar dzenlemesidir. liki somutluudur. Kentler toplumsal olarak karmaklap snflatka, devlet ve iktidar oluumlarnda baat rol oynamaya balarlar. Fakat kent yalnz devletle zdeletirilemez. 4- Uygarlk devletin kent zerindeki younlamas erevesinde kazand toplumsal hkimiyetin kapsayc ifadesidir. Devletin kenti ynetmesi ilk ciddi uygarlk giriimidir. Uygarln dier karlk kelimesi olan medeniyet zaten ehirlilik, ehirli gibi sfatlarla bu anlamll aklar. Uygarln devleti aan baz zellikleri vardr. Zaman ve meknla ba skdr. inde ok sayda etnisite, kavim, ulus, din, inan, dnce barndrr. Devlet uygarln ekirdeidir. Ama her eyi deildir. ehir de devlet iin asli bir mekndr. Ama ehir sadece devlet ve hatta iktidar deildir. Uygarlklar farkl mekn ve zamanlarda oklaabilirler. Msr, Smer, Pers, Greko-Romen, Hristiyan, slam, Hint, in, Aztek, Avrupa uygarlklar gibi. Hepsinde benzerlik salayan ehirlilik, snfllk ve kenttir. Uygarlklarn kendi iinde ve aralarndaki ilikiler ekonomik ve siyasi tekel ieriine bal olarak barl ve saval olabilir. Kendi paylarna dene raz olduklarnda, buna adil paylam deyip barabilirler. Raz olmadklar taktirde sava uygarlklarn, dolaysyla devletlerin en ok bavurduklar adalet arac olur. Sava, iddet, uygarlk, devlet ve adalet-hukuk arasnda sk bir iliki vardr. znde toplumsal grup ve bireylerin z eylemleri zerinde kendi adlarna ya sahip kmay, ya da baka kii ve gruplarn onlarn eylemini (ekonomik, siyasi, ideolojik) sahiplenmesini ifade eder. Uygarlk tm bu gelenek, kurum ve kurallarn iliki btnldr. Bazen snf ve artkrnn oluum tarzlarna bal olarak da ifadelendirilirler. Klecil, feodal, kapitalist uygarlk gibi. Evcillemi kadn + hiyerarik ataerkillik + devlet + uygarlk = katmanlar halinde iktidar btnlnn ne kadar komple bir g ilikileri toplam olduunu formle etmektedir. 5- Demokratik uygarlk veya medeniyet, devletli uygarlktan ayr bir toplumsal kategoridir. Gerek devletleme ve uygarlamadan nceki toplumsal formlarn, gerekse sonrakilerin devlet dnda kalm yaplarn kavramlatrmay amalamaktadr. Tarih boyunca devletler kendilerini hep toplumla zde tutmaya zen gsterirler. Devletten ayr bir toplumsalln olamayacan ideolojik sylemlerinin bakesine oturturlar. Toplumun devletten farkl olduunu ve kkl elikilerinin bulunduunu belirtmek, devlet sahiplerinin tepkilerini en ok eken sylemlerdir. Fakat znde devletin ok dar bir kar tekeli olduunu, kamusal denilen (toplumun ortak ileri) ileri ise temel ama edinmediini ve kendisine meruiyet klf haline getirdiini belirtmek nemlidir.

191

phesiz toplum ilkel komnal aamadan sonra karmaklam ve toplumun idare edilmesi gereken birok ortak ii ortaya kmtr. Devlet bu ileri kendisi iin meruiyet gerekesi yapp toplumu dlarken, demokrasi bu ortak ilerin bizzat toplumca yerine getirilmesini nerir veya salar. Devlet uygarlyla demokratik uygarlk arasndaki ayrln temelinde bu olgu yatar. Bu olgunun yaamsal bir nemi vardr. Topluluklar kendilerine ilikin btn iler konusunda sz ve eylem gc haline geldiklerinde demokratik olduklarndan bahsetmek mmkndr. Aksi halde kendi ortak ilerinden ounu devlet veya baka gruplar yerine getirdiinde yetenek, zgrlk, eitlik ve bilin kaybna urarlar. Kendini eylemleyemeyen ve konuturamayan birey ve gruplar bilin edinemez, yetenek kazanamaz, eit ve zgr yaayamazlar. Olgusal farkllk bu denli nemli sonulara yol amaktadr. Topluma ilikin belirtilmesi gereken en temel bir olgu, milyonlarca yl yaadklar ilkel klan ve kabilelerin komnal dzenidir. Demokrasinin en ilkel halini bu komnal dzende bulabiliriz. Nasl devlet uygarln ekirdei ise, ilkel komnal dzen de demokratik uygarln ekirdeidir. Tek bana bu olgu bile demokratik tabann ne denli gl olduunu aklar. Yazl tarih hep devlet uygarlklarndan bahseder. Toplumlarn milyonlarca yllk komnal dzenlerde nasl yaadklar, ilerini nasl evirdikleri bu tarihin kapsamna girmez. Hlbuki asl tarihin bu olmas gerekir. nk insan trnn hem zaman hem mekn bakmndan uzun sre ve geni evrelerde yaadklar komnal yaam, toplumun kendisini ifade eder. Toplum asl budur. Devlet ve uygarlk ise ok sonra gelir ve yapaydr. Asl toplumun zerine konmu bir nevi gereksiz ss ps arlklardr. Onlar olmadan da toplum gelimesini srdrrd. Nitekim srdrmtr. Ama arpk, kanl ve smrl bir srdrle mahkm edilmitir. Yazl ve devletli toplum diline, tarihine baktmzda, kullanlan terminolojinin hep yalan, hile, zulm ve bask dili olduunu grrz. Toplumlar iin sanki basksz ve smrsz, ezilensiz, kul ve klesiz bir yaam mmkn olmazm gibi bir imgeler dnyas kurulmutur. mgeden reele geerek doal ak hali, yani demokratik potansiyel olarak topluluklar, yaamlarnn ocukluklarnda zincire vurulmulardr. Olaan olmayan bu durumdur, yani zincirli uygarlktr. Bu uygarln atom bombas patlattn, be bin yllk mrnn sadece yz yln bar iinde geirip hep savatn, evrenin yaanmaz durumundan ve tm toplumsal sorunlarn kangren hale gelmesinden sorumlu olduunu belirtmek, demokratik kn gerekesinin gl savunusudur. Doal olmayan devletli uygarln azmanlamas, buna karlk demokratik uygarln cce kalmasdr. Tm toplumlarn barnda yaadklar ana eliki budur. Demokrasili geliememe, devletli, szsz ve eylemsiz uygarlk hastaldr bu. Toplumlarn neeli, akl hali en az acl, zntl ve aksz hali kadar normal saylmaldr. te demokratik uygarlk bu neeli, ak halli uygarla gidiin toplumudur. Sadece bir seenek deil, en doal, insan trnn doasna uygun, duygusal ve analitik zeksn btnletirebildii zgr yaam farklldr. 6- Sermaye dzeni sanld gibi, son drt yz yllk kapitalizmin bir rn olmayp, be bin yllk devlet uygarlnn rndr. Tarmda beliren artk-rn sermaye oluumunun maddi temelidir. lk rgtlenmesini tapnak zemininde yrtmtr. st kat tanrnn (st ynetici), orta kat merulatrc g rahibin (st yneticinin yardmcs; topluluk ve kullara ilikin eli), alt kat karn tokluuna alan klelerin olan bu sistem, gnmze kadar srekli oalarak, ayrarak, katmerleerek gelmitir. Kentleme, snflama ve devletleme son tahlilde artk-rnn rnleridir. Toplumun artk-rn oaltma temelinde srekli iblmne uratlmas, kademeletirilmesi, gle donatlmas, savunma ve saldr konumuna getirilmesi uygarlama denilen olgu olup, sermaye ile olan ban aka ortaya koymaktadr. Dar anlamda sermaye kendisini ekonomik olarak ksa sreler halinde oaltma olarak tanmlarsa da, geni anlamda uzun sreler halinde oaltmayla zde ayn anlam tar. Tccarn gnlk arts ne kadar sermaye ise, toprak tekelinin (tarm devleti) yllk art-rn de rahatlkla sermaye olarak tanmlanabilir.

192

Tarih, ticaret ann uygarlktan daha uzun sreli (Uruk a, M.. 4000-gnmze kadar), alt bin yllk olduunu gstermektedir. Tarm uygarlna gre ikinci planda kalan tccar uygarl, dnem ve mekn itibariyle ara sra grkemli kent uygarlklarna yol asa da, toplumlarda fazla yz bulamamtr. Bunda kazancnn istismarc karakteri nemli rol oynamaktadr. Toplumsal tarihin dehlizlerinde ve kuytu kelerinde daha ok mekn tutmutur. Uygarlk alar boyunca gelimesini hep trmandrmtr. Tarihte ilk defa nce M.S. 13.-16. yzyllar arasnda talyan kentlerinde, 15-18. yzyllar arasnda da tm Avrupa kentlerinde hegemonik bir g haline gelen ticari sektr, Avrupa uygarlnn douunda temel rol oynamtr. Toplumun yeni aktr konumuna ykseldii gibi, siyasi platformu da etkisi altna almtr. Sermaye artnda byk ticaret tekelleri ve smrge talanlar belirleyici rol oynamtr. Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketini kendi hegemonyas altna almay bilmitir. 19. yzylda sanayi devrimiyle endstrileme, sermayenin esas kr alan haline gelmitir. retim, dolam ve tketimin sanayi tekellerinin kontrolne gemesi Avrupa uygarlnn zirvesini tekil etmitir. Bu durum ite snf, dta ulusal kurtulu savalarna yol amtr. Sistemin hegemon ideolojisi her iki direni hareketini sistem dhilinde tavizler karlnda etkisizletirmitir. 20. yzyln sonunda endstriyalizmin kent ve evre sorunlar bata olmak zere yol at krizler yapsal bir karakter kazanmtr. Bunun sonucu finans a olmutur. Sermayenin retimden, parann altn rezervinden kurtularak tamamen sorunsuzlat bu dnem, uygarlk srecinin topyekn krizine dnmtr. Sermayenin toplumsal potansiyeli tkenmi olup, kendisini sanal sistemler halinde yenileyerek srdrmeye almaktadr. Kt tomarlarna dayal hale gelen sermaye-kr dzeni, srekli krizlerle toplumu reflekssiz brakmay denemektedir. nc kresel hamle denilen olgu, aslnda uygarln nc ve son aamasnn yapsal bunalm evresidir. Kapitalizm ann kendisini toplumsal kriz olarak nitelemeyi uygun bulduk. Kapitalizmin en ekonomik uygarlk denilen, ama ekonomi olmayan, kendini dtan dayatan bir g tekeli olarak meru grlemeyeceini temel tez olarak vurguladk. Toplum gibi ok kapsaml bir topluluklar btn olan olgu zerinde kapitalizm gibi en bencil, karc, en ok savaa bavuran bir gcn tahakkm kurmas, tarihte olaanst bir durumu, yani ancak kriz halini ifade edebilir. Finans a bu gerein btn ynlerden, toplumun her parasnda kendini yze vurmasdr. Sistemin srekli terr retmesi, toplumun byk ksmn isiz brakmas, iiliin bile bir nevi isizlik durumuna indirgenmesi, kitle ve sr toplumuna yol almas; sanat, seks ve sporun endstrilemesi, iktidarn toplumun klcal damarlarna kadar szdrlmas sistemin tkendiinin gstergeleridir. yle bir hava, atmosfer yaratlmtr ki, sanki tm tarih ve gelecek ancak sermaye dzeni temelinde var olabilir. Medya denilen sektrn ana rol de bu sanal, simlakr toplumun gerekmi gibi sunulmasnda yatar. Gereklemesi, yaanmas gereken toplum ise verimsiz, hayali, topik diye srekli gndem dnda tutulur. Sermaye, sanlann aksine, bandan beri ekonominin bana reklenmi, onu alabildiine saptrm, gerekli ihtiya maddeleri yerine sadece ur gibi kr byten alanlara lmne dalm bir g tekeli, iddet dzenidir. 7- Sermaye dzeninin aksine, ekonomi toplumun maddi ihtiyalarnn temin alandr. Uzun sre kullanm deeri snrnda kalnmas komnal dzenle balantldr. Toplumsal btnlk herkese yaamn garanti edecek tarzda bir ilkeyle ynetilir. nsan trnn doas da bunu gerektirir. retim hibir zaman kr amacyla dnlmemitir. Uzun tereddtlerden sonra (armaan ekonomisi), toplumda artan iblmnn de sonucu olarak, deiim ekonomisi kendine yer bulmutur. Kullanm deerine ilaveten deiim deerinin oluumu kr amal deildir. htiyalarn artan eitlilik ve karlkl bamllk temelinde giderilmesini barnda tar. Metalama, pazar ve para ilikisi balangta kr amal deil, bu ihtiya eitliliini ve bamlln gidermek iin

193

gelitirilmitir. Pazar ekonomisi denilen olgu sanld gibi bir sermaye-kr ekonomisi deil, deiimin younca devreye girdii ekonomidir. Ticaret belli bir aba karlnda dolam pay olarak bir karlk bulduunda faydal ve gerekli olan bir ekonomik faaliyettir. Fiyatlarn tekel d rekabetle belirlendii pazar da ekonominin nabznn att alan haline gelir. Para sadece deiimi kolaylatran bir aratr. Kk esnaf ve meslek sahipleri dediimiz her trl zmre de, pazar srecinde istismar etmedike gerekli, faydal ekonomik unsurlar olarak rol oynarlar. htiyalarn besin, giyim, barnma, ulam, elence gibi eitli sektrlere ayrmas ekonominin gelitiinin gstergesidir. Tm bu sektrlere ilikin abalar ekonomik faaliyet olarak anlam bulur. Toplum iin tm bu hususlar normalinde anlalrdr, deerlidir, etiktir. Byk tepki ve itirazla karlalan ve tarih boyunca kt, irkin, zorba, zulm, haksz, olmamas gereken olarak alglanan olgu ise, ekonominin zerine dtan dayatlan, ya cebren, zorla, ya da ince kandrma yntemleriyle (ktlk, stok, fiyatlar ve parann deeriyle oynama) kurulan tekelci dayatmalardr. Bu tekel kurma dzenine genel olarak sermaye-kr dzeni denilmektedir. lkesi illa birilerinin byk kazanmas, byk ksmnn ise isiz, yoksul ve alk snrnda tutulup sermaye dzenine srekli muhta klnmasdr. Gerekesi de byk kazanma olana tanndnda yarn balayaca, bunun da ekonomiyi gelitireceidir. Bunun byk yalan olduu, bugnk finans ann tepesinde oturanlarn hi ekonomiyle ilgilerinin (borsa, faiz, kur gibi speklatif konular dnda) olmamasnda grlmektedir. Bunlarn ekonomiyle iliki kurmalar ise krizle eanlamldr. Kr dnda hibir ey onlar ilgilendirmemektedir. Ekonomi-politik diye yle saptrc bir bilim disiplini sayesinde gerek ekonomik faaliyetler gndem dna, ekonomi dna srlrken, ekonomi olmayan faaliyetler ekonominin vazgeilmezleri, kutsallar (yine borsa, faiz, kur gibi speklatif konular) diye sunulur. Yksek ekonomi diye yutturulmaya allr. G tekeli gz gre gre ekonomi olan ekonomi olmayan, ekonomi olmayan ve hatta ona kart olan ise yksek ekonomi, ekonominin kutsallar diye sunabilmektedir. Eer ekonominin en temel sorunu nedir diye sorulursa, cevab herhalde ncelikle bu soygun tekelinden kurtulmaktr. Gerek ekonomi olmak iin ekonomi olmayandan, dtan g tekeliyle dayatlan ekonomi kartlndan kurtulmaktr. Ekonomi haberleri ad altnda faiz, borsa, kur speklatrlerinin oyunundan kurtulmaktr; gerek ekonomi gerek ihtiyalarn salkl, eriilebilir, evreye dost yatrm teknikleriyle retimi, blm ve tketimidir. Byle tanmlayabileceimiz bir ekonomik ina iin ilk gerekli adm, ekonomik olmayandan kurtuluun planl, programl ve rgtl eylemidir. 8- Kapitalist an barbarlklar karsnda ilkin smrge ve yar-smrge srecine tabi klnmak istenen boylar ve kabileler direndiler ve isyan ettiler. Kuzey Amerikann Kzlderili kabileleri ve Gney Amerikann Aztek uygarl sonuna kadar direndiler. Asya ve Afrika uygarlklar, kabile ve kavimleri de (in, Hindistan, Habeistan uygarlklar ve binlerce kabile) srekli direni ve isyanlarn srdrdler. Daha bilinli ve rgtl olarak, ou 20. yzyln ulusal kurtulu hareketleri biiminde, eksik ve yanlgl da olsa, nemli baarlar elde ettiler. te byk uyarclar ise, proleterleme srecinin kendisi olmutur. Sanld gibi piyasada emeini zgrce satmak serflikten, yar-klelikten kurtulu deildir; tersine, cretten baka hibir aresi olmayan en zalim klelie mahkmiyettir. bulamamak kadar cretin srekli yetersizlii, yeni zorbalk rejiminin eskisinden beter karakterini hemen aa karr. Kapitalizme kar tm byk isyanlar byle iiler haline gelmemek iin verilmitir. Bu isyanlar iilemenin deil, iilememenin mcadelesidir. Yanl bir tantmla Yaasn ii mcadelesi demek, Yaasn klelik demekle eittir. Doru olan ve yaamn da destekledii, cretli mahkmiyete kar kmaktr. Kendiliinden gibi gelien bu yar-kyl, yar-tezghtar isyanlar kapitalizmin tarihiyle hep i iedir. Dier yandan feodal dzenin geleceinden umutlu olmayan,

194

yeni dzenin nasl gelieceini kestiremeyen aydnlar hep bir gne lkesi aradlar. lk topyaclar asla kapitalizmi haber vermediler. Tersine, bu karabasana kar umut dolu bir gelecein, hayali de olsa projelerini sunmaktan geri durmadlar. Kapitalizme gei a ayn zamanda bata Saint Simon, Campanella, Fourier, Erasmus gibi byk topyaclar olmak zere geni, kahraman bir kuan eitlik, zgrlk ve komnal dzen a mcadelesiydi. K. Marks ve F. Engelsin nclnde kapitalizme kar ilk bilimsel temelli bir mcadele bayra ald. Barnda nemli yetmezlikler ve yanllklar da tasa, bilimsel sosyalizm ad altnda sistem kart bu ilk hareket yz elli yl kapitalizmin korkulu ryas oldu. ok byk kahramanlklar sergiledi. nemli mevziler kazand. Yetmi yl SSCBnin resmi ideolojisi oldu. Kta inini ayaa kaldrd. Ulusal kurtulu hareketlerinin esin kayna oldu. Sistem kart bu hareketin talihsizlii, kapitalist moderniteyi zememesi ve ondan radikal kopuu salayamamasyd. Bilim paradigmas pozitivistti. Devletli uygarlk ve iktidar geleneinin kapitalist uygarlktaki devamn pek az anlayabildiler. Yine de demokratik uygarln ke talarndan biri olmay fazlasyla hak ettiler. Anaristlerin anti-kapitalizmini asla kmsememek gerekir. Proudhon, Bakunin, Kropotkin bata olmak zere, sisteme ynelik eletirilerini demokratik komnalizmle btnletirmenin usta devrimcileriydiler. zgrlk ve komn onlara ok ey borludur. Kapitalizmi sadece bir ekonomik sistem olarak grmek, dayand uygarlk ve iktidar temelini tam grememek, modernitenin kalplarn kramamak bu hareketin de temel yetmezlik ve yanlglaryd. 1968lerde srama gsteren aydn-genlik hareketi, finans ana girite en byk protesto hareketiydi. topik yan ar bassa da, en kirli ve karanlk aa kar aydnln ve zgrln mealesi oldu. Ard sra gelien kltrel, feminist ve evre-ekolojik hareketler ilk anti-modernist perspektifleriyle r atlar. ktidara dayanmadan eitlik, zgrlk, demokratiklik mcadelesi almn genilettiler. Kresel sermayecilie kar kresel toplumun ad ve adm duyulan sistem kartlar, gemie ilikin zeletiriyle, ilk defa daha derli toplu bir tarih ve toplum anlayyla glenmi olarak, kapitalist uygarlktan tam kopua karlk, demokratik uygarlkla btnlemi olarak zgrln, eitliin, komnalizmin yolunda ilerleyebilirler. 9- 19. ve 20. yzyl devrimcilerinin baarszlklarnn temelinde yatan, iktidar ve onun modern somut hali olan ulus-devlet konusundaki yanlglaryd. Toplumsal sorunlarn zmnde temel halka olarak iktidara gelmeyi ngryorlard. Programlarndaki ilk hedef, iktidarn ele geirilii olarak gsteriliyordu. Tm mcadele biimleri bu perspektife balanmt. Hlbuki iktidarn kendisi zgrlkszlk, eitsizlik ve anti-demokratizmdir. Ara, kendisine bulaan en salam devrimciyi bile hasta edebilecek geleneksel zelliklere sahiptir. Kald ki, kurtulu arac saydklar iktidar konusunda tarihsel-sosyolojik bir zmlemeleri de yoktu. Tarih boyunca iktidarn nasl olutuu, geirdii aamalar, ekonomi ve devletle ilikisi, uygarlklar iinde oynad rol, toplumda nasl yer ald gndeme bile getirilmedi. Sanki devrimcilerin eline geerse sihirli bir denek gibi nereye dokunulsa oray cennete evirecekti. Hangi soruna dedirilirse hal yoluna sokacakt. Diktatrlk tarz bile daha cazibeli olabiliyordu. Burjuva diktatrlne kar proletarya diktatrl ilan edilmiti. Bundan daha iyi tuzaa dmek olamazd. Yz elli yllk kahramanlklar mcadelesi iktidar girdaplarnda bouldu gitti. Sonunda elinde kalan ara olarak iktidarn kapitalizmin en gerici, eitsizlik, zgrlkszlk ve antidemokratik mekanizmas olduu anlald. Fakat ok ey kaybedilmiti. Hristiyanlk tarihindeki iktidar hastalnn bir benzeri tekrarlanmt. Ulus-devlete yaklam daha felaketli bir hal ald. Modernitenin bu en milliyeti, cinsiyeti, dinci ve bilimcilikle yorulmu Leviathan, iinde mcadele edilecek temel ve doru ereve olarak kabul grd. Demokratik Konfederalizme gre merkezi ulus-devlet daha ilerici ve sorun zc ara, daha dorusu ama olarak sunuldu. ktidarn milliyeti toptanclk, cinsiyeti toplumculuk, dinci

195

fanatizm ve bilimci pozitivizmle ii iirilmi, tarihin en ucube vatandan yaratan, toplumu tmyle devletin iinde eriten ve sonuta faizme gtren yapnn temeli olduu anlalan ulusdevlete ilikin de hibir zmleme gelitirilmemiti. ktidarn toplumun eperlerine kadar szdrld bu ara bilimsel sosyalizmin de tercihi olunca, sosyalizmin kaderi belli olmutu. 1989daki resmi zl ilan bir formaliteydi. Sovyetlerin demokratik nitelii daha Ekim Devriminin balarnda kaybedilince, doacak olann sosyalizm deil, kapitalizm olaca anlalmalyd. Ulusal kurtuluun umut edileni verememesi de bu iktidar biimiyle yakndan balantlyd. zgrlklerin, eitlik ve demokrasinin bastrlmasnn temeli olan bir arala nasl zgrlk ve eitlikler ina edilecekti? Demokrasi zaten iktidar geveten bir ara olarak grld iin, iktidarn banda devreden karlmt. Ulus-devlet, proto-faizm olarak tarih boyunca toplumun kazand zenginliklerin zerinde buldozer gibi geip, gelecein umutlarn da karanlklara bouyordu. Geriye en nesnel putu bir pozitivist milliyetilik diniyle korunan, kendini tek doru olarak ina eden, duygusuz, soykrma kadar varan gaddarlyla tannan, bizzat tanrlaan ulus-devlet kalyordu. Sermayenin be bin yllk tarihinde ilk defa ekonomi, siyaset, toplum ve ideolojinin tek potada eritilerek elde edilen bu g tekelinin kendisi tm bu sorunlarn kaynayd. Ak ki, ulus-devlet kavram ve uygulama olarak almadka, sosyalizm mcadelesi kendini aldatmaktan baka bir anlama gelmeyecekti. Endstriyalizmi de ulus-devletin ikizi olarak zmlemedike, bata kentin kanserlemesi ve evrenin ykmnn nne geilemez. Devrimci bir hedef gibi gsterilen endstriyalizm, devlet tekelciliinin azami kr biimidir. Olsa olsa firavun sosyalizmi olarak anlam bulabilir. zle kadar SSCB, gnmzde de in sosyalizmi, endstriyalizmin en kaba uygulayclar olarak, kapitalist sistemi en ok besleyen rejim konumuna dtler. kisinin en kat ulus-devlet ve endstriyalizm modernisti haline gelmeleri, liberal kapitalizmin bir zaferiydi. Finans a gibi ok ekonomik olarak kendini sunan sistemi hep tersinden okumak daha retici bir metottur. O finans deyince, toplumun eperlerine kadar yaylm bir iktidar; o ekonomi deyince, ekonomi d ve hatta kart; o neoliberalizm dedike, kat muhafazakrlk olarak alglamak, bizi daha doru yorumlara gtrecektir. Ulus-devlet, endstriyalizm ve finans tekeli sadece kapitalist modernitenin deil, be bin yllk uygarlk yapsnn da zln durdurma aralardr. Kendilerini daha kalc klacak bir yeniden yaplandrmaya uratncaya kadar daha sk sarlp alternatiflerini yanl ve eksikli ka zorlamak, kendi ilerinde ehliletirip etkisizletirmek iin silah olarak kullanacaklardr. 10- Tarih boyunca demokratik ve yoksul sosyal kesimler mcadelelerinde yanl ata oynadlar. Dmanlarn sadece dmanlarnn silahlarn kullanarak yeneceklerini sandlar. Kendi zgrlk, eitliki ve demokratik karakterli yaplarna uygun silahlar gelitiremediler. Gelitirseler bile, baar veya baarszlklar halinde kolayca vazgetiler. Rakiplerinin daha gelikin silahlar kolaylarna gitti. Sadece askeri teknik ve aralarn deil, tanr inalarndan klk kyafetlerine, mimarilerinden akl tarzlarna, smr biimlerinden iktidar kurgulamalarna kadar daha nce tesis edilmi uygarlk zihniyet ve kurumlarn olduu gibi devraldlar. Veya iinde eriyip onlarlatlar. Rakipleriyle ayn ata oynamak sonuta bu oluyor. Smer uygarlna drt taraftan saldran Semitik ve Aryenik kabile efleri, Smer zihniyet ve kurumlarnn olduu gibi ya bana getiler ya iinde kullatlar. Binlerce yl kabile boylarnn destans, hala nameleri davul ve zurnayla yreklerimizi titreten kahramanlklar bylece boa akp gitti.

196

Msr uygarlna saldran Apirularn ou kle, az saray brokratlarndan teye gidemedi. Bir brani kabilesini tanyoruz; hem Smer-Babil, hem Msr uygarlndan miras kalan. Onlar da hem kendi balarna hem dnyann bana bela oldular. Ne tam kleletiler, ne de tam zgrleebildiler. Med ve skit boylar Asur mparatorluuna kar yz yl direndiler, saldrdlar. Sonuta kopyalar olan Urartu ve Pers mparatorluunun yolunu atlar. Askeri efleri, ou da kullar olmaktan kurtulamadlar. Greko-Romen uygarlna kar dtan Keltik, Nordik, Gotik ve Hunik kabile direni ve aknlar, ite kle isyanlar ve tm etnik kkenli yoksullarn partisi olan Hristiyan direnileri be yz yl boyunca ard arkas kesilmeden devam etti. Elde edilen kazan, Roma tacnn silik bir kopyasnn, papalk ve baz kabile eflerinin balarnn ss olmaktan teye gidemedi. Aslanlara yedirilen, yaklan, armha gerilen milyonlarca direniinin ans uygarln buz kesilmi hesaplarnda dondu kald. Sasani ve Bizans (ve miraslarnn) uygarlklarna yedi yz yl boyunca direnen ve saldran Arap, Trk, Krt, Ermeni, Asuri, erkez, Helen boy ve kavimleri geriye eski uygarlklarn silik kopyalar olan sultanlk talaryla milyonlarca yoksul kabile, aa bendesi ve kle brakt. Avrupa kapitalist uygarlna kar direnen ve isyan edenlerin bana neler geldiini zaten ayrntl olarak belirtmitim. Neolitik an byk devrimci toplumunun kutsallk dolu komnalist dzenlerinin tm uygarlklarn yiye yiye (madden ve manen) hala bitiremedikleri miraslar ise yreklerimizi, yreimi burkup durmaktadr. Bu mthi ve destans direnenler ve saldranlarn tarihini z tarihimiz saymalyz. Yani demokratik uygarlk tarihi. Fakat bu unutulan ve gasp edilen tarihi ayklayarak yazmal ve sahip kmalyz. Uygarlk talarnn sslerine sevdalanp, kabile ve tm etnisite, kavim yoksullarnn emeklerine, direni ve isyanlarna, kahramanlk ve bilgeliklerine ihanet eden silik ta sahiplerinin ve saray kullarnn tarihine asla sahip kmamalyz. Bu ayrm yaplmadan, demokratik uygarlk tarihi yazlamaz. Bu tarih yazlmadka da gncel zgrlk, eitlik ve demokrasi mcadelesi baaryla verilemez. Tarih kktr. Kkne dayanmayan bir canl nasl kendini devam ettiremezse, insan tr de sosyal tarihine dayanmadan zgr ve onurlu yaam yolunu seemez. Egemen uygarlk tarihi tek tarih olduunu, baka tarih olamayaca tezini esas alr. ndirgemeci ve dogmatik olan bu tarih anlayndan kopmadka, demokratik-sosyal tarih bilinci gelimez. Sanlmasn ki demokratik uygarlk tarihinin olay, iliki ve kurumlar yoktur veya eksiktir. Bilkis bu tarih en zengin materyalle doludur. En az uygarlk tarihi kadar mitolojisi, dini, felsefesi, bilimi, sanat, bilge, ozan ve yazarlar vardr. Yeter ki z paradigmamzla bakmasn bilelim, seip ayralm ve yazmasn bilelim! Dman ve rakiplerin silahlar, kurumlar ve zihniyetlerinden yararlanlamaz demiyorum. Ama en az yararlanmak kadar, kendi z zihniyet, kurum ve silahlarn oluturup esas almadka, onlarn zihniyet, kurum ve silahlarna yenilmekten ve onlar gibi olmaktan kurtulunamaz. 11- Sonu olarak, tm bu zm ve tezlerimden uygarlklar birbirleriyle uzlamadan, birbirini yok edip zafer kazanncaya kadar savarlar gibi bir yarg elbette karlamaz. Yok edici diyalektik anlaytan kaynaklanan bu tr yarglar, felsefi anlaymda da amaya altm gibi, evrensel ak diyalektiine uygun bulmuyorum. Yok edici ular bulunsa bile esas olan, karlkl ballk ve birbirlerini besleyerek (simbiyotik iliki) gelimedir. Toplumun doasnda daha ok bu diyalektik z iler. Uzlaarak, birbirini yok etmeden, karlkl beslemeyi esas alan ortak yaamlar toplumlarn

197

esas halidir. Tarih ve gncellik bu doaya ilikin ezici bir ounluk sunmaktadr. Yok edici, ar tekiletirici iliki biimleri istisnaidir. Tpk aslanlarn hayvanlar leminde istisnai olmalar gibi. Devletli uygarlkla demokratik uygarln bir arada, birbirini yok etmeden, uzlaarak yaamalar mmkndr. Bunun iin ilk art uygarlklarn birbirlerinin kimliini tanyp saygl olmalardr. Kendi kimliini dierine zorla veya eitli avantajlarna, nclklerine dayanarak kabul ettirmek uzlama deil, yok etme yntemidir. Bu yntem tarihte bolca karmza kan ve gnmzde de toplumlarn eperlerine kadar yaydrlan iktidar-sava yoludur. Avrupa, ksmen ABD, kapitalist sistemin hegemon gleri olarak, drt yzyl boyunca uygulanan iktidar-sava ynteminden gerekli dersleri karp ulus-devleti tmyle ykmadan (nk i ve d savalarn temel nedeni iktidarn bu tip rgtlenmesidir), yeniden federal birlikler halinde ina etmeye alyorlar. nsan haklar, sivil toplum ve demokratikleme argmanlarn kattrarak. Ak ki, ulus-devlet eski kat biiminden esnetilerek, daha zmleyici bir devlet arac durumuna getirilmek isteniyor. Rusya ve inde de benzeri gelimeler vardr. Katlkta srar eden Kuzey Kore, Irak, Suriye, Trkiye ve rana vb. daha sert ykleniliyor. Irak ibretlik olarak hedef seildi. Artk kaotik bir hal alan krizden en az kaypla ve fazla yara almadan kmak istiyorlar. Sistemin Roma tr bir imparatorluk yaayp yaamad tartlyor. phesiz Romadan ok daha etkili bir kresel ynetim vardr. ster hegemonik, ister imparatorluk olsun, bu iradenin gc tartlamaz bir arla sahiptir. Sistemini srekli restore edip ayakta tutmaya alacaktr. AB tr ktasal dzenlemeler Asya, Afrika ve Amerikada da gndemdedir. Ortadou iin Byk Ortadou Projesi (BOP) gelitiriliyor. BMnin reformasyondan geirilmesi dnlyor. Ekonomik, kltrel ve sosyal yeniden dzenlemeler sreklilik kazanmaktadr. Yani karmzda ve halen iinde gdldmz uygarlk sistemi, son ann en kaotik dneminden gese de bo durmuyor. Uzla refleksi var m denilirse, bence bu yntemi de hi eksik etmiyor. Kald ki, tarihinde ska denedii ve asl sonu ald bu yntemdir. Kar tarafn bilinlilii, rgtll ve zgrlk inisiyatifi zayf kaldka, sistem uzlama srelerinden hep baarl kmtr. rnein reelsosyalizmi bata SSCB ve in rneinde grdmz gibi bu yntemle etkisizletirmitir. Modernizm zaaflarn (ulus-devlet, endstriyalizm, pozitivizm) kullanarak bu baary elde etmitir. Ulusal kurtulu ve sosyal-demokratlar daha kolay asimile edip etkisizletirmitir. Anarist, feminist, ekolojik ve baz radikal hareketleri ise marjinalletirmeyi baarmtr. Tm bu gstergelere ramen, sistemin gc her ey deildir. Daha da tesi, en zayf dnemini yayor. Eer demokratik uygarlk cephesi hala istedii, gerekli ve hak edilmi olan kazanmlar elde edemiyorsa, bunun temel nedeni halen esas almas gereken paradigmatik devrimini tam yapmamas (temel bilimsel yaklam), yeterli program, rgt ve eylem gcne eriememesidir. Bunlar elde edilmeyecek ve eriilemeyecek hedefler deildir. Demokratik uygarlk hareketi kendi asli kimliine (zgrlk, eitlik, demokratlk) sahip karak, tarih-sosyal zmlemesini yaparak, program, rgt ve eylem biimlerini dnya, blge ve yerel apta ina edebilir. Dnya Demokratik Konfederalizmi; Asya, Afrika, Avrupa ve Avustralya iin blgesel demokratik Konfederalizmler gndemletirilebilir. zellikle Ortadou iin Ortadou Demokratik Konfederalizm projesi mevcut kaotik ortam iinde olduka anlaml bir alma olacaktr. imdiye kadar iine dlen ya hep, ya hi taktik yaklamlarndan uzak durularak, sonuna kadar devrim veya sava ile bunun kart olan sonuna kadar Hz. sa tavr (bar), ok geleneksel ve komplike olan iktidar olgusu karsnda baarl ve etkili olamaz. Direni, isyan ve ina almalarn bir yaam biimi haline getirerek, zgrlk inisiyatifini elden brakmadan, sistemin tm gleriyle yerinde ve zamannda uzlamalara varmak daha ok gelitirici ve kazandrc bir yntemdir. Ama tekrar etmeliyim ki, demokratik uygarln kimliimiz olduunu, uzlamaya

198

girebileceini, fakat devletli uygarlk iinde kendini asla eritip yitirmeyeceini bilmemiz, yaplandrmamz ve korumamz ARTIYLA! 12- Sonucu yazm tarzma ilikin birka hususa deinerek bitirmek istiyorum. Balarken mitolojik, dinsel, felsefi ve bilimsel anlam kategorilerini i ie kullanmay bir yntem olarak deneyeceimi sylemitim. Sanrm bu konuda ksmen baarl oldum. Mitolojik sylemden vazgeemeyiz. zellikle tarih ncesi, neolitik, ilka tarihi ve demokratik uygarlk byk ksmyla mitolojiktir. Efsane ve bilge syleyilerinde kendilerini dile getirirler. Sosyolojik olarak baarl zmleri yaplrsa, tarih anlatmn kesinlikle glendirip renklendirirler. Olduu gibi deil de, sosyolojik yorumdan geirmek kaydyla, dinsel gr de kesinlikle tarihsel anlatmn vazgeilmez bir argmandr. Tarih nemli oranda dini dogmalarda gizlenmitir. Bunun ok nedenleri vardr. Yine toplumsal gelimeler de dinde ounlukla kendine zg anlatmla yer alrlar. Sosyolojik-tarihsel bir yaklamla muazzam bir bilgilendirici kaynak durumundadrlar. Felsefesiz tarihin yazlamayaca aktr. Kendisi en kaba bir metafizik olduu halde, pozitivizmin sadece olgulara dayal tarih yaplabilecei tezi samadr. Kapitalizmin resmi gr ve dini olarak, pozitivizmin sanki tarihi sermaye yokmu ve her ey aniden Avrupaya gkten zembille inmi gibi sergiledii bu tip yaklamlar aslnda mitolojiktir. Dinselletikleri zaman nesnel putuluun modernizm an temsil ederler. Dolaysyla felsefeyi ska ve youn biimde kullanmak, tarihseltoplumsal anlatmn en vazgeilmez kaynadr. Bilimsel yaklamla amaladm ne nesnel, ne de znel arlkl anlatm biimleridir. Alg-olgu eitlii veya benzerliinin farkndaym. Bilimsel yntemim, zaten tm dile getirdiim kaynaklar i ie kullandmdan tr yorumculuk olarak deerlendirilebilir. Nesnellie ok arlk vermediim, verme gerei duymadm zmleme tarzmdan gayet iyi anlalmaktadr. znelcilie fazla kaymadm da konuya hkim birok kimse tarafndan rahatlkla fark edilebilecektir. zne-nesne ayrmn inkr etmeden amak gibi bir yorum gcn srekli gelitirmek istediimi belirterek, kaba yetmezlik ve eksikliklerimin balanmasn diliyorum. Toplumla ilgili herkesin anlam gcne g kattm anlalrsa, kendimi mutlu sayarm.

199

Kapitalist dnya sisteminin bilgi yaps, en az iktidar ve retim-birikim aygtlar kadar kriz yaamaktadr. Kapitalist dnya sisteminin bilgi yaps, en az iktidar ve retim-birikim aygtlar kadar kriz yaamaktadr. Bilgi yaplarnn doas gerei zgr tartmaya daha yatkn olmalar, bilimsel krizin boyutlar zerinde geni yorumlama imknlar sunmaktadr. Bilginin toplum ve iktidar yaplarndaki rol hibir dnemle kyaslanmayacak boyutlarda anlam bulabilmektedir. Toplumsal yaamn bilgi-biliim aygtlar tarihi bir devrimi yaamaktadr. Buhran olarak devrimsel sreler znde hakikat rejimlerini arama roln de oynarlar. Hegemonya sadece birikim, retim ve iktidar alanlarnda konumlanmaz; bilme alannda da iddetli hegemonik mcadelelere tank olunur. Bilme alannda meruiyet salamam hibir retim-birikim-iktidar yaplanmas varln uzun sre kalc klamaz. Yakn dneme kadar hkmranln srdren pozitif bilimlerin hi de lanse edildikleri gibi antimetafizik ve anti-din perspektifli olmadklar, en azndan metafizik ve din kavramlar kadar dinsel ve metafizik bir boyut tadklar aa kmakta ve tartlmaktadr. Klasik Yunan toplumuna ve Aydnlanma dnemi Avrupasna mal edilen doa bilimlerinin zaferi, bizzat doa bilimlerinin barnda en nemli darbeleri yemektedir. Srekli ilerletici-dorucu anlay bu pozitif bilimlerin en zayf yann oluturmaktadr. nk evrenin byle bir yaps ve amac tespit edilememektedir. Gerek atom-alt dnya, gerek kozmolojik evren, gzleyen-gzlenen ikileminden kurtulamamaktadr. Zira insan bilinci de bu srecin kapsamndadr. Kapsam st role nasl brnecei kestirilememektedir. Snrsz farkllama potansiyelinin kendisi yeni yorumlara ihtiya gstermektedir. Avrupa merkezli bir bilgi yaps olan sosyoloji, aslnda pozitif bilim heveslilerinin fizik, kimya ve biyolojide olduu gibi, toplumu da benzer bir olgu sayp, ayn yaklamlarla izah etme iddiasndan teye gitmemektedir. ok farkl bir doaya sahip olan insan toplumunun nesnelletirilmeye cesaret edilmesi, sanldnn aksine aydnlanmaya deil, daha s bir putlamaya yol amaktan kurtulamamtr. Ulus-devletlerine bilgi yaplar sunmak iin ie koturulan Alman ideologlarnn felsefe almlarnn, ngiliz ideologlarnn ekonomi-politik bilimiyle Fransz filozoflarnn sosyolojilerinin birer iktidar ve sermaye birikim aygtlarn merulatrma aralar olduunu, gnmz bilim tartmalar yeterince akla kavuturmaktadr. Son tahlilde Alman felsefesi, ngiliz ekonomi-politii ve Fransz sosyolojisi, ykselen ulus-devlet milliyetiliine zemin oluturmaktan kurtulamamlardr. Bir btn olarak Avrupa merkezli bu sosyolojilerin, Avrupa merkezli kapitalist dnya sisteminin bilgi yaplar olduklarn rahatlkla syleyebiliriz.

200

Fakat bunlar sylemek sorunu zmyor. Kart gr olarak ortaya kan Marks-Engels sosyalizminin veya sosyolojisinin de toplumun en kaba (vulger) bir yorumu olduu yeterince aa kavumu bulunmaktadr. Tm kartlk iddialarna ramen, bunlarn kapitalizmin resmi ideolojisi olan liberalizmden daha fazla kapitalizme hizmet etmekten kurtulamadklarn, reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu akm, hareket ve devlet sistemlerinden yeterince anlayabilmekteyiz. ok soylu mcadele geleneklerine ramen, hem de ezilen snf ve uluslar adna bu duruma dlmesi, bilgi yaplanmalaryla yakndan balantldr. Dayanlan bilgi yaplanmalar olumlu ve olumsuz yanlaryla bir btn olarak arzu edilenin hilafna sonular retmilerdir. Temel paradigma ve yaplanmalarnda ciddi bir kusur ve yanllklar zinciri olmasayd, bu sonular kolay ortaya kmazd. Dier bir kart akm olarak kendini dayatan ar grecilik kuramlar da, kapitalist dnya sisteminin bilgi yaplar olmaktan kurtulmalar urada kalsn, belki de ar bireyselliklerinden tr kapitalizmin bireyciliine en fazla hizmet etme mazhariyetine eritiklerini syleyebilirler. Anarist yaklamlar da buna dahildir. Kapitalizmi eletirmek, kapitalizme ok kar olduunu sylemletirmek, ska grld gibi ona hizmetin etkin bir yolu olmaktadr. Bunda da temelde paradigmatik bak, bilgi yaplarndaki yetersizlikler ve yanllklar rol oynamaktadr. Fizik bilimleri ne sylendii kadar salt fiziki doayla (buna kimya ve biyoloji de dahildir) balantldr, ne de beeri bilimler denen edebiyat, tarih, felsefe, ekonomi-politik ve sosyoloji salt toplum doasyla ilgilidir. ki bilimin kesime noktas olarak sosyal bilim kavramn geni anlamyla olumlu karlamak mmkndr. nk her bilim sosyal olmak durumundadr. Sosyal bilim tanmnda anlamakla sorun halledilmiyor. Daha nemli olan, neyin temel model olarak alnaca, dier bir deyile toplum zmlemesinde hangi birimin esas alnacadr. Temel birim tmyle toplumsal doadr demek, sosyal bilim iin fazla anlam ifade etmez. Saysz toplumsal iliki iinde belirleyici nemi olanlar semek, anlaml teorik bir yaklam iin ilk yaplmas gereken tercihtir. Seilecek toplumsal birim geneli izah ettii oranda anlaml bulunacaktr. Toplumsal alana ilikin eitli modeller gelitirildii bilinmektedir. Bilinen ve en ok kullanlan birim olarak genelde devleti, zelde ulus-devleti esas alan yaklamlar daha ok burjuva orta snf perspektifidir. Tarih ve toplum devletlerin ina, ykl ve blnme sorunlar etrafnda incelenir. Tarihsel-toplum gerekliinde en s yaklam modellerinden biri olan bu eilim, devletlerin resmi eitim anlay olmaktan teye rol oynamaz. Devleti merulatrma ideolojisi roln oynamak esas amacdr. Aydnlatc olmaktan ziyade, karmak tarih ve toplum sorunlarn perdelemeye hizmet eder. En itibarsz sosyolojik yaklam durumundadr. Snf ve ekonomiyi temel birim olarak seen Marksist yaklam, devlet birimine kar kendisini alternatif model olarak formle etmek istedi. i snf ve kapitalist ekonominin temel toplumsal inceleme modeli olarak seilmesi, tarih ve toplumu ekonomik ve snfsal yaps ve nemi asndan izah etmeye katkda bulunsa da, ok nemli kusurlar beraberinde tamtr. Bu yaklamn devlet ve dier styap kurumlarn altyapnn rn saymas ve basit yansmalar olarak deerlendirmesi, ekonomizm denilen indirgemecilie kaymasna yol at. Ekonomik indirgemecilik de tpk devlet indirgemecilii gibi ok karmak ilikiler btnlne sahip tarihsel-toplum gerekliini perdeleme kusurundan kurtulamad. zellikle iktidar ve devlet analizinin yetersizlii, adna hareket ettiini iddia ettii ezilen emeki snf ve halklarn yeterince ideolojik ve politik donanma erimemesine yol at. Dar ekonomik mcadeleyle frsat devlet komploculuu biimindeki iktidar ve devleti ykma ve ina etme anlay, kapitalizme en az has ideolojisi olan liberalizm kadar hizmet etti. in ve Rus gerei bu hususu ok iyi aydnlatmaktadr.

201

Tarih ve toplumu sadece iktidar gc, erki olarak yorumlamak isteyen anlaylara da ounlukla rastlanr. Fakat bu yaklamlar da devlet modeli seimi kadar kusurludur. Her ne kadar iktidar daha kapsaml bir inceleme birimi ise de, kendi bana toplumsal doay aklamaktan yoksundur. Toplumsal iktidar ok nemli bir inceleme konusu olmakla izah edici yanlara sahiptir. Fakat iktidar indirgemecilii de her trl indirgemeci anlayta gzlemlenen kusurlara sahiptir. Toplumu kuraldan yoksun, sonsuz tekilci ilikisel gelimeler halinde incelemek de ska karmza kan bir yaklam trdr. Neredeyse tasvirci edebi yaklam modeli olarak da niteleyebileceimiz bu ar greci yaklamlar, ancak toplumsal ormanlar iinde kaybolmaya gtrr. Tersi gibi grnen, ama zde ayn rol oynayan ar evrenselci yaklam modelleri ise, toplumu fizik yalnl iinde birka kanunla tarif etmeye alrlar. Toplumun zengin eitlilii karsnda en ok krlemeye hizmet eden yaklam bu olsa gerekir. Pozitivist toplum anlay hem ar grecilii, hem de ar evrenselcilii barnda tayan en kaba model olarak anlmaya deerdir. Liberalizm, burjuva orta snfn resmi ideolojisi olarak, tm bu modellerden eklektik bir seim biiminde kendini sunar. Bylelikle grnte her modelin doru yanlarna sahip km gibi kendini sistemletirir. znde tm modellerin en kusurlu yanlarn baz dorularla kartrarak, eklektizmin en tehlikeli bir biimini srekli inceleme modeli olarak topluma sunar. Resmi anlay olarak toplumun kolektif hafzasn smrgeletirip igal eder. deolojik hegemonyasn kesinletirir. lk byk savunmam olan Smer Rahip Devletinden Demokratik Uygarla adl almam fazla model almas yapmadan, hatta bunun farknda bile olmadan sunmak durumunda kaldm. ok aceleyle fazla inceleme imkn bulmadan hazrlamtm. Bir model gelitirme iddiasnda da deildim. Toplumsal gereklie ilikin irticalen sahip olduum bir tarz dile dkmtm. Daha sonralar Murray Bookchin, Immanuel Wallerstein, Fernand Braudel bata olmak zere, baz nemli sosyologlarn yaklam modellerini inceleme frsatm dodu. Ayrca Nietzsche, Michel Foucault ve dier baz filozoflar da zce kavryordum. Bunlarn iinde en nemlisi, Dnya Sistemi adl birok dnrden derlemesini sunan Andre Gunder Frankt. Adn bile bilmediim bu dnrn derlemesini, savunmamn en iddial savunucusu olarak deerlendirmekte gecikmedim. Birok dnrn son dnemde baz incelemelerinde benzer yaklamlar sunmalar, kendi model almam zerinde younlamaya itti. Gerek I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem analizi, gerek Fernand Braudelin btnlk tarihsel sre analizleri zaten savunmamn znde nemli ipularn tamaktayd. Reel sosyalizmin yenilgisini uzun sredir benzer yaklamla izah etme abama da katk sunuyorlard. Ayrca Nietzsche ve Michel Foucaultnun modernite ve iktidar yorumlamalarn kavramakta glk ekmediim gibi, temel eilimlerime hayli yakn buluyordum. Adn anmadan geemeyeceim Gordon Childen Mezopotamyadaki arkeolojik almalara dayal Tarihte Neler Oldu adl eseri de ufuk acyd. Daha ok sayda filozofik almay adeta birer rapor niteliinde ele alp inceleyerek, kendi model birimim iddiasn gtmeden, bir seim yapmak durumunda kaldm. Bu byk savunmamn daha da gelitirilmi analiz yntemini adeta bir modelmi gibi sunmam yanl anlalmamaldr. Tm sorunum btnlkl, belirleyici bir tarihsel-toplumsal analiz birimine tercih yapmakt. Mevcut tm modeller, ksaca bahsettiim gibi birok doru yanlar tasa da, gze alnamayacak kusurlar ve yanllklara da sahiptir. Hepsinde ortak eksiklikler tespit ediyordum. En ok yaklatm model olan Andre Gunder Frankn Dnya Sistemi bile bana ok ciddi bir kusuru barndryor gibi geldi. Dnya sistemini dayandrdmz Smer toplumunun ilk sermaye birikimini salayan toplum olduu akt. Smer toplumundan gnmze ana nehir uygarl olarak kmltif bir birikim yaklamn da son derece doru buluyorum. Birikimin hegemonya-

202

rekabet, merkez-evre ve alalma-ykselme biiminde bir tarihsel sreklilie sahip olduuna da katlyordum. Birikimin gerekletii l sacaya olarak ekonomik, politik ve ideolojik-ahlaki boyutlar anlalr hususlard. retim tarzndan ziyade birikim tarzlarnn nemi, hegemonik geilerin retim tarz geilerinden daha nemli sonular dourmas da bu meyandadr. Frankn, I. Wallersteinn Avrupa merkezli kapitalist dnya-sistem analizinin kapitalizmi dnya apnda gerekleen tek sistem olarak sunmasn eletirmesi yerindeydi. Avrupa uygarlnn istisnailii ok abartl bir yaklamd. Kendisi belki de u bir uygarlk olarak marjinal bile saylabilirdi. Yine sosyalizm, kapitalizm, klecilik ve feodalizm gibi temel toplum-biim kavramlarnn ideolojik gerekler olarak deerlendirilmesi de doruya daha yakn yaklamd. Bu kavramlarn toplumsal gereklii izahtan ok perdelemeye hizmet ettii de yabana atlmamas gereken bir dnce olup, zerinde durulmaya deerdi. Farkllk iinde birlik aray zme katk sunabilirdi, ama yetersizdi. Yine tarihsel-toplum zmlemesine daha zengin bir katk sunduu akt. Daha iyi ve gzel bir toplumsal yaam iin yanlma payn da bir sistem analizi olarak deerlendirmek durumundaym. Fakat en temel kusuru, sanki alamayacak kapal bir embersel dng sunma riski tamasyd. Hegemonik iktidar sistemlerine bir kadermi gibi yaklalyordu. Daha dorusu, k diyalektiksel olarak gsterilmiyordu. Immanuel Wallersteinn kapitalist dnya-sistem analizinin, be yz yllk bir sreyi esas almas yetersizdi. Tahlillerini be bin yllk sreye dayandrsayd, ok daha verimli olaca akt. Birok dnrn dnya-sistem deerlendirmesinde bunun ipularn grdk. Avantajl yan ise, I. Wallersteinn dnya-sistemden kn analizini daha gl yapabilmesidir. Yaklamlar katk sunucu nitelikteydi. Fernand Braudelin gerek kapitalizm tahlili, gerek btnlkl toplum anlayn tarihsel sreler biiminde sunmas gerekten ufuk ac niteliktedir. zellikle kapitalizmin pazar kartln belirlemesi ve iktidar tekelleriyle ekonomik tekellerin benzer birikim zelliklerine sahip olduklarn vurgulamas son derece nemlidir. En holandm bir cmlesi Vurgulu iktidarlar hep kapital salglar oldu. Yine, Para gibi iktidar da biriktirilir demesi, anlayan iin retici deeri yksek belirlemelerdir. Hem I. Wallersteinn hem de F. Braudelin sosyalist devrimlerin baarszln bir boyutuyla kapitalist moderniteyi aamamalarna balamalar da belirleyici ve hayli reticidir. Fakat her iki nl dnrn bizzat bahsettikleri ekonomizm indirgemecilii konusunda sorgulanmalar gereine ben de katlmaktaym. Bir kez daha belirtmeliyim ki, benim sosyal bilim yaklamm, ok snrl da olsa bahsettiim bu nemli dnrlerden etkilense ve bahsetmediim ok sayda dier dnrlerden benzer etkileri tasa da, kendine zg boyutlar ihtiva etmektedir. Bir Halk Savunmak adl ikinci byk savunmamda akladm hususlar daha da derinletirip sistematize ettiim kansndaym. Bu kanmn temelinde u husus yatmaktadr: Bana gre mevcut epistemolojiler (bilgi yaplanmalar) iktidar aygtlarnn bir paras olmaktan kurtulamamlardr. radeleri hilafna bu byledir. Karl Marks gibi en bilimsel yaklam sahibi birisinin kapitalin iyzn en yetkin gren bir kii olduu kuku gtrmez. Ama bu ok nemli zellii, onu kapitalist moderniteden kopartmaya yetmemitir. Marksn dayand bilgi yaplar ve yaam binlerce bala bu moderniteye balyd. Bunlar sulamak iin deil, gerekliini anlalr klmak iin belirtiyorum. Lenin ve Mao iin de benzer sorunlar geerlidir. Dndkleri sistem birok nclyle (bata bilgi yaplar, modern yaam anlaylar) moderniteye (kapitalist modernite) bamlyd. rnein endstriyalizm ve ulus-devlet gibi dev konular sosyalist ierikle fethedeceklerini dnyorlard. Hlbuki biim ve ierik olarak modernitenin bu temel kalplar sermaye birikimine odaklyd. Onu esas alan, ne kadar kart da olsa, kapitalizm dourmaktan kurtulamazd. Reel sosyalizm eletirilerim tm bu hususlarda ok ak hale gelmiti. Fakat eletiri yetmez. Yerine ne koymalydm? nem tayan soru buydu. Srekli younlatm soru da bu oldu.

203

Demokratik uygarlk seeneinin, grnte ok basit olmasna ramen, yeni bir adlandrma uygun karlanana kadar bu ad altnda sistematik bir yaklam modeli olarak sunulmas bana ok gerekli ve zmleyici grnmektedir. Her eyden nce, bu seenek merkezi dnya uygarlk sistemine alternatif bir sistem nermektedir. Demokratik uygarlk sadece gnmz ve gelecek iin bir topya deildir; tarihsel-toplumun daha somut yorumu iin de son derece gerekli ve aklayc grnmektedir. Sermaye birikimi ve yol at iktidar aygtlarnn olduu her mekn ve zaman koulunda bir direnme ve alternatifinin bulunmas, toplumsal doann bir gereidir. Toplumlar hibir yerde ve zamanda sermaye birikimleri ve iktidar aygtlarna kar direnmesiz ve alternatifsiz davranmamlardr. ounlukla yenilmeleri, direnmelerin yokluunda ve alternatifsizlikte deil, baka koullarda aranmaldr. Sermaye ve iktidar birikimlerinin akl almaz yklerini ok iyi zmsemedike, demokratik uygarlk kavramn anlamlandrmakta glk ekeriz. Bu konuda bilgi yaplanmalar hep iki tr hata arasnda gidip gelmilerdir: Ya tamamen bilgi-iktidar yaplanmalar iinde erimilerdir, ya da sekter mezhepler halinde (bilim, siyasi seenek ve ahlaki tutumlarn bamszca seemeden) gdk kalmaktan veya gdk braklmaktan kurtulamamlardr. Bunda phesiz zorun ve sermayenin batan karc roln srekli gz nnde bulundurmak gerekir. Bu iki arpc bilgi yaplanma anlayn mahkm etmeden, demokratik uygarlk seenei grnr klnamaz. Olmayan ey demokratik uygarlk gereklii deil, onu grmekten aciz braktrlm bilgi-iktidar yaplanmalar ve sapkn mezhepiliktir. Tarihsel-toplum anlatmlarnn sadece eksiklikleri ve yanllklaryla izah edilemeyecek olan bu gereklikler, ancak kkl bir bilimsel geile, yani sosyal bilimlerde bir devrimle dntrlebilir. Be bin yllk sermaye birikimi zerine kurulu iktidar ve devlet yaplanmalar, muazzam llerde ideolojik ve bilgi yaplar rgtlemeden rejimlerini srdremeyeceklerini gnlk deneyimleriyle gayet iyi bilmekteydiler. Hegemonik iktidar aygtlarnn ayn zamanda zlerinin dier ikisi olan artk-rn, artk-deer ve merulatrma aralarn srekli biriktirdiklerini gzlemin temel unsuru olarak grmedike, sosyal bilimlerin anlaml hakikat rejimleri olamayacaklarn bilmek gerekir. Mitoloji, din, felsefe ve pozitif bilim yaplarnn sermaye ve iktidar birikim tarihiyle skca i ie olup, kar birliklerini hep gzettikleri anlalmadka, sosyal bilimlerde devrim mmkn olamaz. Demokratik uygarlk kavramndan karsanacak ikinci nemli husus, sosyal bilimlerde devrime en geni zemini sunmasdr. unu temel iddia olarak (tez de diyebiliriz) gzlemliyoruz: Tarihin tm barbarlar, kavim gleri, lmpenleri, kabileleri, komnleri, sapkn mezhepleri, cadlar, isizleri ve yoksullarnn anlaml hareket ve sistemlerden srekli yoksun olduklarn, bunun kaderleri olduunu iddia etmek, ak ki sermaye ve iktidar birikim sahiplerinin karlar adna mitoloji, din, felsefe ve bilim yaplar retmektir; bilgi birikim aygtlar oluturmaktr. Tarihte sadece sermaye ve iktidar egemenlii yoktur. Ayn zamanda bu egemenliklerle srekli kar birlii iinde olan bilgi dzenekleri (mitolojik, dinsel, felsefi ve bilimsel), egemenlikleri de i ie sz konusu olmutur. Bata Marksist sosyal bilimler olmak zere, nde gelen birok muhalif sosyal bilim yaplarnn baarszlnn temelinde, sosyal bilim devrimlerini tm sermaye ve iktidar birikim tarihine dayal olarak ele almalar ve alternatif bir uygarlk sistemiyle i ie gelitirememeleri yatmaktadr. phesiz bahsedilen birok husus kapsaml eletirilere tabi tutulmu, fakat daha ileri gtrlp tm tarihi kapsayan bir anlatm birimi erevesine oturtulamamtr. Dnya sistem anlayn oluturamamlar, blk prk denemeler olmaktan kendilerini alkoyamamlardr. Demokratik uygarlk sisteminde nc nemli unsur, tarm devriminden itibaren gelien kent ve endstri unsurlarnn, orta snflamaya dayal ve toplumda her zaman kanser hcreleri rol oynayan ar sermaye, iktidar ve devlet birikimlerine frsat tanmadan gelitirme gcne sahip olmasdr.

204

Yani kent ve endstriye evet deniliyor. Fakat bnyelerindeki kanserleme hcrelerine hayr diyor. Gnmzn devleen kent-endstri-iktidar ve iletiim alarn gzlemlediimizde ve ayrca evre, kadn, yoksulluk ve isizliin felaket boyutlarnda sorun oluturduklarn bu gzlemlerle i ie yerletirdiimizde, toplumsal yaplanmalardaki kanserleme tabirinin yersiz olmad gayet iyi anlam kazanacaktr. zellikle bata I. Wallerstein olmak zere gnmzn nde gelen sosyal bilimcileriyle tarihsel srelerde hi eksik olmayan szde barbar (Barbarlk kavram yeniden tartlacaktr) aknlar, mezhep sapknlklar, kyl isyanlar, topyaclar, anaristler, en son feministler ve evreci hareketlerin artan lklar, toplumsal bnyede vahamet arz eden kanserleme tehdidine kar btncl bir anlam kazanabilir. Hibir toplum mevcut kent, orta snf, sermaye, iktidar, devlet ve iletiim aygtlarndaki birikimleri uzun sre daha tayamaz. Demir kafese smsk kapatlm toplum kendi lklarn sonu alr klc dzeye tayamasa da, ekolojinin gnlk olarak S.O.S. iaretleri vermesi sorunlarn kriz ve kaos hallerinin altnda mevcut merkezi uygarlk sisteminin yattn gayet iyi aklad gibi; kriz ve kaostan kn da ancak kkl tarihsel-toplumsal kaynaklara balanm ve gnceli bu kaynaklarn mevcut hali olarak zmleyen bir aydnlatmay gerektirdiini, gelecein de ancak bu temelde Merkezi Dnya Demokratik Uygarlk Sistemi ile salanabileceini iddia ediyoruz. Savunmam, bu ana tezin eitli boyutlarda aydnlatlmas etrafnda younlaacaktr. Tarihi evrensel boyutlarda anlamaya almam, phesiz bir ilke deeri tadna inandm, evrensel tarih olmadan yerel tarihlerin anlam bulamayaca grne baldr. En silik toplumlarn tarihinin bile evrensel tarihin nda aydnlatlabilecei kukusuzdur. Ayrca gncelliin (imdiki halin) tarih, tarihin imdi olduuna da ilke dzeyinde deer vermekteyim. Ama u nemli hususu da ekleyerek, bu iki nemli tarih ilkesini paylatm tekrarlamalym: Yerel imdiki hal, salt bir tekrar olarak, bir gelenek olarak tarihi tekrarlamaz. Mutlaka kendi katk FARKLARINI, ZGNLKLERN katarak, tarihsel birikimde nemli rol oynar. Yani tarih sadece bir tekerrr deildir; her meknn ve zamann katksn biriktirerek tekerrr eder. Sadece bundan nceki savunmalarmda deil, genel olarak tm yazl ve szl konumalarmdaki farkllklara bu ilkeler erevesinde bakldnda bu yaklammn anlayla karlanacandan kuku duymuyorum. Grlerimin kuru bir tekrar veya kkl bir dneklik olarak yorumlanmamas gerektii aktr. Gelimenin farkllama olduu, evrenin biricik ilkesinin de ancak farkllaarak deiim salad, gzlemlemesini bilenler iin aktr. Bir, iki ettiinde, sadece basit bir nicel birikim olumaz; bununla birlikte ikinin her zaman birden farkll olarak gerekleir. Savunmann bu blmne ilikin nsz ve giri ksmndan sonraki ksmda baz yntem sorunlar tartlacaktr. Bilimlerdeki ar paralanmann bilimsel kriz anlamna geldii, bunun sistem kriziyle balantl olduu vurgulanacaktr. Bilime btnlkl yaklamn anlam zerinde durulacaktr. Dier bir yntem konusu olarak, farkl doalar, zellikle toplumsal doann farkll vurgulanacaktr. Doaya (Birinci Doa) dnn kkl yaklamlar gerekli kld, ayn zamanda kadn sorunuyla ba iinde ilenecektir. zne-nesne ayrmna ihtiyatl yaklalacak, yol at sorunlar ve giderme yollar tartlacaktr. Sermaye birikim sistemiyle balants gsterilip ama gerei vurgulanacaktr. Evrenselcilik-grecilik, dngsellik-izgisellik, kresellik-yerelcilik gibi nemli yntemsel ikilemlerde de ak olmak nem tar. Ayrca diyalektik yntemin yeniden yorumu gerekmektedir. Yntemsel kavramlardaki netleme, dier konularn anlatmn kolaylatrabilir. Bir konu olarak dzenlenmesi bu nedenle gerekli grld.

205

Drdnc ksm, zgrle Felsefi Bir Yaklam baln tamaktadr. Demokratik uygarlk sistemi zgrlkle yakndan balantl olduundan, konunun aydnlatlmasn nemli klmaktadr. Merkezi uygarlk sisteminin tahakkmc nitelii, demokratik uygarln zgrlk karakterini baat klmaktadr. Bu blmde eitliin zgrlkle sk ba zmlenecektir. Daha da nemlisi, hakiki bir kavram olan eitlik kavramnn farkllklar gzeten temelde yorumlanmas zerinde durulacaktr. Sistemlerle ba iinde zmlenmemi zgrlk ve eitlik kavramlarnn sosyal bilimlerde nemli sorunlara yol at gz nnde tutularak yeniden yorumlanmalar, ana tezimize ilikin aklayc olacaktr. Beinci ksm, insan trndeki akln eletirisini konu edinmektedir. Toplumsal akl tanmlanmaya allrken, teorik-pratik, analitik-duygusal boyutlardaki ilerlii aydnlatlmaya allacaktr. Dnya sistemlerinin akl kullanmalar nelere yol aabilir? zm ve problem arac olarak akln snrlar var mdr? Emmanuel Kant nasl gncelletirebiliriz? Bu tr sorular zm arac olarak kullandmz aklmzn bizzat nemli problemlere yol aabilecei konusunda uyarc klmaktadr. Altnc ksmda toplumsal problemin douu ve geliimi incelenmektedir. Merkezi uygarlk sisteminin temel problem kayna olduu tarihsel sreler boyunca gzlemlenmeye allacaktr. Toplumsal sorunlarn giderek dal budak salmalar sistemin zyle balantldr. Dolaysyla sermaye ve iktidar birikim aygtlar problemin kendisidir. Bir nevi problem tarihi tasarlanacaktr. Yedinci ksmda problem zmleyici ara olarak demokratik uygarlk sistemi nerilmektedir. Tarihin toplumsal tarih olarak yeniden tasarmlanmas hangi anlamlar barnda tamaktadr? Demokratik toplum ve tarih arasndaki kopmaz iliki vurgulanmaktadr. Sekizinci ksm, yedinci ksmn devam olarak, kapitalist moderniteye alternatif demokratik moderniteyi tanmlamaya almaktadr. ki modernite anlaynn neden gerekli olduu, mmkn olduu lde yakc dersler nda ilenmektedir. zellikle ada devrimlerin yenilgisi bu balamda tekrar gzden geirilmektedir. Dokuzuncu ksm kapitalizmin sistemsel bunalmn ve k olanaklarn zmlemeye abalamaktadr. Dnya uygarlk sisteminin gncel hali olarak kapitalist modernite zlrken, alternatifleri neler olabilir? Demokratik moderniteyi nasl ina edebiliriz? Engeller ve olanaklar neyi sunmaktadr? Bu son derece yakc sorular phesiz cevabn da barnda tamaktadr. Onuncu ksm sonu olarak dnlmektedir. eitli alardan denemenin bilnosu dklmektedir. Tarih ne dz bir kaderci izgide seyretmekte, ne de kendi bana beklenen amaca doru ilerlemektedir. Ne kendi bana ktlk kayna, ne de er ge iyilik sunucusudur. nsan toplumsall gzel yaamay mmkn klabilir. Toplumun kendisi muazzam bir zm kaynadr. Yeter ki kanser trleri de dahil, lmcl hastalk trlerinden korumasn bilelim; muhteem bir cenneti mmkn klm dnyamz anlayarak gzel yaamay seelim! 3- BAZI YNTEM SORUNLARI Hedefe en kestirmeden ulatran yol anlamndaki yntem, Bat merkezli bir kavram deildir. En eski alardan beri Ortadou bilgelik ekollerinde denenmektedir. Bilgiye eriimin elverili yollar hep denenmitir. lerinden en sonu alc olanlar temel yntem olarak seilmitir. Dnce ekollerinde en ok younlalan kavramlardan bir mantk, dolaysyla yntem gelitirmek alldk bir usuldr. Dnya uygarlk sisteminin hegemonik merkezi Avrupaya kaynca, birok alandaki stnlk salayc gelimeler bilimsel alanda yntem konusunda da kendini gsterdi. Bacon,

206

Descartes ve Galileonun 16. ve 17. yzyllarda nemli metot yaklamlaryla ortaya klar hegemonik sistemin Avrupaya kayyla yakndan balantldr. En nemli yntem kavramlarndan olan zne-nesne ayrmnn geliimi doaya hkmetmeyle ilikilidir. Sermaye ve iktidarn yeni birikim aygtlar, hem fiziksel-biyolojik hem toplumsal doa kaynaklarna yklendike, bu kaynaklarn ne denli avantajl olduklarn kavramakta gecikmediler. Her iki doa kaynaklar nesneletirildike, sermaye ve iktidar birikimine artan katklar pei sra sunuyorlard. Bu maddi gelimenin dncedeki karl zne-nesne ayrmdr. Bu durum Baconda objektif-sbjektif ayrm halinde kendini yanstrken, Descarteste ruh-beden keskin ikilii biiminde yansma bulur. Galileoda matematik, doann dili olarak en gelimi bir nesne lt olarak kendisini ortaya koyar. Tarihin uzun Mezopotamya yolculuunun Antika Yunanistannda yol at gelimeye benzer bir gelime, zgn farkllklaryla birlikte Avrupann batsnda tekrarlanmaktadr. Smer toplumu da aslnda Yukar Mezopotamyann bin yllarn szgecinden geen yaam pratiklerinin Aa Mezopotamyaya tanp, zgn farkllklarn da ortaya koyarak orijinal biimini yaratmt. Merkezi uygarlk sistemlerinde zne her zaman sermaye ve iktidar kaynakldr. Bilinci, sylemi ve hr iradeyi temsil eder. Bazen fert bazen kurumdur, ama hep vardr. Nesnenin payna den ise, hep iktidar d barbarlar, halklar ve kadnlardr. Ancak doa gibi zneye kaynak hizmeti grdke akla gelirler. Baka tr anlamlarnn olmas doas gerei dnlemez. Smer mitolojisinde insann kul olarak tanrlarn dksndan, kadnlarn ise erkeklerin kaburga kemiklerinden yaratl ykleri, nesneletirmenin boyutlarn tarihin derinliklerinde yanstmaktadr. Bu nesne ve zne yaklamnn Avrupa dncesine tanmas phesiz nemli dnmlerden sonra mmkn olmutur. Ama geliim zincirinin bu dorultuda olduu inkr edilemez. Gnmzde zne-nesne ayrmnn siliklemesi, finans-kapitalin baatlyla balantldr. Merkezi uygarlk sisteminde finans-kapitalin simgesel hegemonyas, zne-nesnenin tm eski hallerini zmtr. Herkesin kendisini yeri geldiinde zne, yeri geldiinde nesne yerine koymas, sermaye ve iktidar birikiminin yeni biimleriyle skca balantldr. Toplum hem gerek, hem sanal boyutlarda gibi oaltlan (milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik ve bilimcilik kaynakl) sermaye ve iktidar aygtlaryla ahtapot misali sarmalanmtr. Bu koullarda herkes ve her kurum kendini yeterince zne ve nesne konumunda bulabilir. Smer toplumundaki tanrlarn ilevini ideolojik aygtlar devralrken, zne-nesne ayrmnn dnm kanlmaz olduu gibi, tanrlarn yeni simgesel zellikleriyle hkmranlklar da mevcut ayrm elbette gereksizletirecektir. Bilmelerin merkezi uygarlk tarihi boyunca giderek paralanmas ve kutsalln yitirmesi benzer bir ykye sahiptir. Sermaye ve iktidar aygtlar ne kadar oalrsa, bilmelerin de o denli paralanmas tarihte iyice gzlenen bir husustur. Tm klan ve kabile toplumlarnda bilim bir btndr. Temsilcileri kutsal saylr. Bilim tanr vergisi kabul edilir. Herkese arzusu ve abas orannda datlr. Mitolojilerde btnyle, din ve felsefede baat llerde yaklamlar bu ynlyken, ilk paralanma daha ok doa bilimlerinde ve Bat Avrupa bilimsel yapsnda grlr. Toplumdan giderek kopmu ve sermaye-iktidar elitlerinin hizmetine iyice koturulmu yeni bilme organizasyonlar (akademi ve niversiteler), kendilerini aka yeni devletin (Leviathan) gzde kurulular mertebesinde bulurlar. Bilimin sermayelemesi ve iktidarlama sreci, topluma yabanclamasnn da sreci olmutur. Sorun zen bilim kararghlar, mabetleri artk sorun yaratmann, yabanclatrmann, ideolojik hegemonyann merkezlerine dnmtr. Ne kadar doa ve toplum kayna varsa, o kadar bilim blm tretilmitir. Yalnz bana bu gereklik bile bilim-sermaye-iktidar i ieliini kantlamaya yeterlidir. Bilim alan tm toplumun kutsal olarak hizmet etmekten alabildiine uzaklamtr. Paral bir meslek, hatta bizzat sermaye olmular; iktidarn en tehlikeli su ortaklna bulamlardr. Nkleer silahlar bata olmak zere, her tr

207

ykm silahlar ve evreyi ykacak boyutlarda tehlike arz eden gelimelerin bilim merkezlerinden kaynaklandn iyi bilmekteyiz. Hakikat kaygs (toplumun kolektif vicdan) yerine, en verimli sermaye ve iktidar retmenin akl hocalna terfi ettirilmilerdir. Gnmzde bilim denince ilk akla gelen, Ne kadar para getirir? sorusudur. Hlbuki toplumun bilimden bekledii, kendi temel kayglarna yanttr. Toplumun maddi ve manevi kayglar, btnl iinde bilimi tanrsalln meslei saym ve yle kabul grmtr. Akademi ve niversitenin yozlamas bu koullarla balantldr. Bilimsel kriz bu koullardan kaynaklanmaktadr. Bilmenin tarihi, uygarlk tarihiyle balantl olarak dnm geirerek, sistemin genel bunalmndan da ayn llerde nasibini almaktan kurtulamamtr. zm arac olaym derken, kendisi en nemli sorun arac haline gelmitir. Sonu bilimsel paralanma, dalma ve kaostur. Farkl doalar, dier bir sylemle birinci, ikinci, nc doalar sorunu kavranmay gerektirir. nsan toplumu dndaki tm doa, Birinci Doa biiminde ayrmlanmaktadr. Bu kendi iinde elikili bir kavramdr. ncelikle canl-cansz, bitki-hayvan, hatta fizik-kimya, bir adm tede grnr-grnmez madde, enerji-madde ayrmlar gibi sonsuz eitlilikte ayrmlarn gelitirilebilecei dnlebilir. Kald ki, her ayrmn da kendine gre bir toplumundan bahsedebiliriz. Doalar sorununa daha yakndan baktmzda, zne-nesne ayrmnn derin etkisini tadn grrz. Bunun salkl bir ayrm olmad, en azndan koullu olarak bu ayrmlara gitmenin gerei vurgulanabilir. kinci Doa olarak insan toplumu, phesiz zneleri olan ok nemli bir doasal gelime aamasdr. Ayr bir doa yerine, farkl bir doa aamas olarak nitelendirilmesi daha anlamldr. Toplum doasnn en nemli ayrt edici karakteristii, zihni kapasitenin ykseklii, esneklii ve kendini ina edici gcdr. Birinci Doada da phesiz zihin, esneklik ve kendini ina gc vardr. Fakat toplum doasna gre ok ar, kat ve yava bir ilerlie sahiptir. Toplum doasn bir hat olarak teorikletirmek byk nem tar. Her ne kadar ilk sosyologlar bu hususa birincil ncelii vermilerse de, gnmze doru geldike para ve yap analizleri daha ne gemitir: Tpk dier doa analizlerinde gzlemlendii gibi. Ayrca toplumun doasn alt-styaplar, ekonomik-politikiktidar blmlenmesi, ilkel-komnal, klecilik, feodalizm, kapitalizm ve sosyalizm-komnizm gibi tabaka ve aamalara blmek, ancak ok dikkatli bir FARKLILIK yaklam temelinde anlaml sonular dourabilir. Btncl teorik yaklamn yerini hibir katman ve para, yap analizi tutmaz. Denilebilir ki, bu konuda hibir filozof ve sosyolog, Eflatun ve Aristonun btncl yaklamn aamamtr. Hatta Ortadou ve genelde Dou kkenli btncl bilge ve peygamber yorumlar, kapitalist modernite filozoflar ve sosyologlarna gre daha retici ve toplumsaldr. Daha ileri, gelikin bir yaklam deerini ifade ederler. Bunda da en nemli rol sermaye ve iktidar birikim aygtlarnn oynad nemle vurgulanmtr. nsan toplumu zerine yeniden ve derin teorik yaklam metoduna iddetle ihtiya vardr. Saylarn kalabalna boulmu sosyolojik yntemlerin gerei aa karmaktan ziyade perdelediini nemle kavramak gerekir. Mevcut sosyolojilerin gerei mitolojilerden daha fazla kapattklarn sylemem mbalaa olarak grlmemelidir. Hatta mitolojideki gerei hissedi, kapitalist modernite sosyolojilerindeki anlama gre son derece insani ve hakikate daha yakndr. Toplumsal bilim phesiz nemlidir, ama mevcut haline bilim demek zordur. Ortada duran sosyolojik sylemler resmi moderniteyi merulatrmaktan teye bir anlam pek ifade edememektedir. Bu konuda kkl bir bilimsel devrime ve yntemsel ka ihtiya vardr.

208

nc Doa ile anlamlandrlmak istenen aama, ancak bu bilimsel ve yntemsel devrimle mmkn olabilir. Kavram olarak nc Doa, Birinci ve kinci Doann yeniden st bir aamada uyumunu ifade eder. Toplumsal doann Birinci Doa ile st dzeyde bir sentezi, devrimci teorik paradigma kadar kkl pratik devrim gerektirir. zellikle merkezi uygarlk sisteminin gnmzdeki aamas olan kapitalist dnya sisteminin, yani modernitesinin almas belirleyicidir. Bunun iin demokratik uygarlk inalarnn asgari dzeyde geliimi, daha ayrt edici hususlar olarak ekolojik ve feminist toplum karakterinde gelime, demokratik siyaset sanatnn ilevsellemesi ve demokratik sivil toplum inalar, baaryla atlmas gereken admlardr. nc Doa yeni bir cennet veya topya vaadi deildir; doalar zerinde insann artan bilin gcnn farkn koruyarak, byk uyuma KATILIMINI salayabilmesidir. Bu sadece bir zleyi, ama, topyalar vaadi deil, gncel pratik anlam olan iyi ve gzel yaam sanatdr. Biyolojizmden bahsetmiyorum. Bu yaklamn tehlikesini biliyorum. Sermaye ve iktidar birikimlerinin Allahlk cennet topyalarndan da bahsetmiyorum. Bu yaklamn da derinden neyi ifade ettiini, tehlikeli ve ykc amalarn kestirebiliyorum. Materyalizmin vulger komnizm cennet vaadinin de ilkel olup ilevsel olmadn, bir nevi liberalizmin u varyant olduunu belirtebilirim. Zaten her tr liberalizm vaatlerinin cehennem koktuu, gncel yaam deneyimlerimizden anlalmaktadr. nc Doann gereklemesi uzun bir sreyi gerektirir. Birinci ve kinci Doann st bir aamada farkllklar temelinde eitlik ve zgrln ifade ve gerekleme rejimi olarak demokratik sistem, iinde ekolojik ve feminen toplum zelliklerinin gelimesiyle mmkndr. nsann toplum doas, bu aamann gereklemesinin dinamiklerini tamaktadr. zerinde younlalmas gereken farkl doalar meselesine bu yntemle yaklamak, daha anlaml teorik ve pratik gerekletirimlere gtrebilir. nemli bir yntem sorunu son dnemde evrensellik-grecilik balamnda tartlmaktadr. Anlamn evrensellii ve tikellii biiminde yorumlanmas da ayn ierii ifade etmektedir. Dikkatle zmlenmesi gereken bir yntem sorunuyla kar karyayz. zne-nesne ayrmnn vard yeni aama olarak da bu sorunu tanmlayabiliriz. Sermaye ve iktidar aygtlarndaki kat yaklamlara ounlukla kanun denilmesi, bu tip yntem sorunlarnn temelindeki maddi koullar nedeniyledir. Kanuncu yaklama evrensellik yaftas vurulmas, ideolojik merulatrma aralyla yakndan balantldr. Kanun demiri keser deyimi buradan gelir. Kanunun bir iktidarsal imalat olduunu iyi anlamak gerekir. ktidarn sermaye demek olduunu unutmayalm. ktidar hkmranl demek, ayn zamanda kanun demektir. Kanun ise, evrensel olduu lde gldr ve kar klmas imknszlatrlmaktadr. nsan imgesinden tanr inacl byle balamaktadr. ktidar sahibi insan, ak ifade edemedii diktasn tanrsallatrarak, bylelikle dhiyane bir merulatrma arac yaratarak, iktidarn daha rahat srdrlebileceini tasarlamaktadr. Tm evrenselliklerin kkenine de bu tr abalarn -tmyle olmasa da- nemli oranda kaynaklk tekil ettiini iyi anlamak gerekir. Grecilik ise, her ne kadar kar kutupsallk gibi yanstlsa da, znde benzer bir sakncay tamaktadr. Aalatrlm insann tmyle kuraldan, yoldan, yntemden uzaklatrlm halini ifade etmektedir. Ne kadar insan varsa, o kadar kural, yntem vardr u anlayna kapy ak tutmaktadr. Pratikte bunun mmknat olmadna gre, sonuta evrensellik kanunlarna tutsak dmesi kanlmazdr. nsan toplumundaki zeknn payn her iki anlay da ya ok abartarak, yani evrensel kanun dzeyine tararak, ya da ok kmseyerek, Herkesin kendi kanunu vardr biimine indirgeyerek saptrmaktadr. Toplumsal zeknn daha gereki yorumlanmas mmkndr. Evrensel kural ve grecilik yorumunu kart kutuplar haline tarmadan, doal gerekliin i ie iki hali olarak kavramlatrmak daha verimli bir anlatma yol aabilir. Deimez evrensel kuralclk dz-izgisel ilerlemecilie varr ki, bunun sonu olsayd, evrende imdiye dek

209

varm olmamz gerekirdi. lerlemeciliin bylesi bir kusuru vardr. Evrenin bir amaca doru srekli ilerledii doru olsayd, sonsuzluk ieren ezelcilik kavram gerei, oktan bu amacna varm olmas gerekirdi. Tersine, grecilik sonsuz dngsellik kavramn ierir ki, bu doru olsayd, mevcut evrensel deime ve gelimelerin yaanmamas, olumamas gerekirdi. Bu nedenlerle evrensel ilerlemecilik ve dngsellik (embercilik), znde birleerek, deierek farkllaan evrensel gelimeyi izahtan yoksun yntemsel anlaylardr. Kusurlar olan yntemlerdir. Doruya daha yakn yntemin farkllaarak deimeyi mmkn klan; anlk, imdilik olduu kadar, iinde sonsuzluu da barndran bir yapda olmas biiminde tanmlanmas gereine inanmaktaym. lerlemenin dngsel, dngselliin ilerleme olmas kadar, sonsuzluun imdiki anda gizli, ikin olmas, anlk oluumlarn btnlnn ise sonsuzluu iermesi, hakikat rejiminin kurulmas asndan daha aklayc ve anlalr klc bir yntemsel perspektif sunar. Diyalektik yntem konusunda da baz hususlara deinmek nem tamaktadr. phesiz diyalektik yntemin kefi muazzam bir kazanmdr. Evrenin diyalektik karakter tad, derin gzlemlerle her an kefedilmektedir. Fakat burada sorun tekil eden husus, diyalektiin nasl tanmlanmas gerektiine ilikindir. Diyalektik konusunda Hegelin yorumuyla Marksn yorumlar arasndaki fark bilinmektedir. Yol atklar ykmlar her iki yorum asndan i ac deildir. Hegelyen yorumun milliyeti Alman Devletine yol amas, faizmin uygulanmasyla dehetli sonularn gstermitir. Marksn ardllarnn dar snf reel-sosyalist pratiklemelerinin, sonular farkl olsa da, birok olumsuzlua ve ykma yol at bilinmektedir. Burada kusuru Marks ya da Hegelde aramak yerine, diyalektii yeterince yanl yorumlayanlarda aramak daha doru bir yaklam olacaktr. Kald ki, diyalektik yaklam Hegel ve Marksa mal etmek doru olmad gibi, Antika Yunan dncesine mal etmek de tam yerinde bir tespit deildir. Dou bilgeliinde diyalektik yorumlara bolca rastlanmaktadr. phesiz Antika Yunanistannda ve Aydnlanma Avrupasnda nemli bu konuda kazanmlar salanmtr. Diyalektii ne ztlarn ykc birlii olarak, ne de deiimi ztsz, ann oluuluu, yaratll biiminde yorumlamak dorudur. Birinci anlay en kaba, hep kutuplar dmanlatran bir eilime varr ki, evreni kuraldan yoksun ve hep kaos halinde grmekten teye bir sonuca gtrmez. kinci anlay ise, gelimeyi gerilimsiz, ztlardan yoksun, kendi dinamiine sahip olmayan, d bir gcn gereini hep arayan bir sonuca gtrr ki, bunun dorulanmas mmkn grnmemektedir. Metafizie de bu kapdan varld bilinmektedir. O halde diyalektii bu iki ar yorumdan kurtarmak, arndrmak byk nem tamaktadr. Ykc olmayan, yapc bir diyalektik zaten gelimelerde gzlemlenen bir husustur. rnein insann kendisi, belki de yaklak evrenin hesaplanan ya kadar diyalektiksel bir gelimeyi barnda tamaktadr. nsann atom-alt paracklardan en gelimi atom ve moleklleri olduu gibi, tm biyolojik evreleri de bnyesinde tamaktadr. Bu harikulade gelime diyalektikseldir. Ama yapsal, gelitirici bir diyalektii yanstt inkr edilemez aklktadr. phesiz ok tartlan snf elikileri (Buna kabilesel, etnik, ulusal ve sistemsel olanlar da eklemek mmkndr) belli dmanlklar tarlar. Ama toplumun muazzam esnek akl gcn unutmazsak, katliama varmadan da bu elikileri diyalektiin ruhuna uygun olarak zmek mmkndr. Kald ki, toplum doas bu tip zmlerin saysz rnekleriyle doludur. deologlar gelimeyi daha iyi aklayalm derken, belki de iradeleri dnda tersi sonulara dmekten kurtulamamlardr. En azndan bu durumlara ska dmeleri, diyalektiin de yorumlanmasnn halen nemini koruduunu gstermektedir. Diyalektik konusunda bir yanla meydan vermemek iin metafizikle kyaslanmasn da ksaca yorumlamak gerekmektedir. phesiz metafiziin oluumu dta, yaratcda aramas tarihin en verimsiz yaklam olmutur. Bu yaklamn yol at felsefe, dinler ve pozitif bilimcilikler tam bir zihinsel smrgecilik sistemi yaratmtr. Doann dtan yaratcya belki ihtiyac yoktur veya

210

varsa bile bu yaratc ancak iten olabilir. Ama toplumsal doann zeks zerine metafiziin dtan bir yaratc gibi zihinsel smrgeci rejimleri yerletirdii rahatlkla ileri srlebilir. Bu anlamda metafizii eletirmek ve amak byk nem tar. Fakat metafizie ilikin amak istediim husus onun baka ynyle ilgilidir. nsann metafiziksiz edemeyeceinden bahsediyorum. Bahse konu metafizik, insan toplumunun kltrel yaratmlardr. Mitoloji, dinler, felsefe ve bilimlerin yan sra her tr sanat, politika ve retim teknikleri de buna dahildir. yilik ve gzellik duygularnn fiziki karlklar yoktur. Bunlar insana zg deerlerdir. zellikle ahlak ve sanat metafizik deerlerdir. Burada aydnlatlmas gereken husus metafizikdiyalektik ikilemi deil, iyi ve gzel metafizik yaratmlarla kt ve irkin metafizikleri arasndaki ayrmlardr. Yine din-dinsizlik, felsefe-bilim ikilemi deil, yaam daha ekilir ve ekici klan dinsel, felsefi ve bilimsel inan, hakikat ve dorulardr. Unutmamak gerekir ki, doa insan yaamnn nne bykl ve eitlilii ok olan bir oyun sahnelemitir. nsann bu sahnedeki rol doann ayns olamaz. O bu sahnede ancak kendi ina ettii oyunlarla yaantsn dzenleyebilir. Tiyatronun yaamn yanss olarak tarifi bu derin gereklikten kaynaklanr. nemli olan, bu sahne yaantsnn kt ve irkin yanlar ve yanllklarnn en aza indirgenmesi; doruluk, iyilik ve gzelliklerinin ise azamiye karlmasdr. yi, gzel ve doru metafizikten bahsederken, bu derin insan karakteristiinden dem vuruyoruz. Yoksa kr, sar ve duyusuz klc metafiziklerden bahsetmiyorum. Ynteme ilikin diyalektikmetafizik mukayesesini yaparken, bu belirlemelerin byk nem tad kansndaym.

211

zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrl sadece insan toplumunda derin bir aray olarak sylemletirmek bana hep eksik gelmi; mutlaka evrenle ilgili bir yn vardr diye dnmmdr. Evrenin temel talar olarak parack-enerji ikilemini dndmzde, enerjinin zgrlk demek olduunu ekinmeden vurgularm. Maddi paracn ise, mahkm haldeki enerji paketii olduuna inanrm. Ik bir enerji halidir. In ne kadar zgr bir akkanla sahip olduu inkr edilebilir mi? Enerjinin en kk parack hali olarak tanmlanan kuantalarn, gnmzde neredeyse tm eitlilii izah eden etken olarak anlamlandrlmasna da katlmak durumundayz. Evet, kuantumsal hareket tm eitliliin yaratc gcdr. Acaba hep aranan Tanr bu mudur demekten kendimi alkoyamyorum. Evren-stnn tpk bir kuantum karakterinde olduu sylenirken de yine heyecanlanr ve olabilir derim. Yine acaba dtan Tanr yaratcl buna m denir demekten kendimi alkoyamyorum. zgrlk konusunda bencil olmamak, insan indirgemeciliine dmemek bence nemlidir. Kafesteki hayvann byk zgrlk rpn yadsnabilir mi? Blbln akmas en deme senfoniyi geride brakrken, bu gereklii zgrlk dnda hangi kavramla izah edebiliriz? Daha da ileri gidersek, evrenin tm sesleri, renkleri zgrl dndrmyor mu? nsan toplumunun en derin ilk ve son kleleri olarak kadnn tm rpnlar zgrlk arayndan baka hangi kavramla izah edilebilir? En derinlikli filozoflarn, rnein Spinozann, zgrl cehaletten k, anlam gc olarak yorumlamas ayn kapya kmyor mu? Sorunu sonsuz ierii iinde bomak istemiyorum. Ayrca anadan doma mahkmiyet halim olarak da sylemletirmek istemiyorum. spat; Prometheusun ansna birka cmle dnda, bir nevi zgrlk aray da olan iir yazmay hi denemedim. Onun da imgesellik dnda bir anlam olmad bilinmektedir. Fakat zgrlk anlamnn korkun takipisi olduum gz ard edilebilir mi? Toplumsal zgrl sorunsallatrrken, bu ksa giriimiz konunun derinlii konusunda uyarc klmak iindir. Toplumun zek younluu en gelikin doa olarak tanm, zgrlk zmlemesi konusunda da aydnlatcdr. Zeknn youn alanlar zgrle hassas alanlardr. Herhangi bir toplum zek, kltr, akl gc olarak kendini ne kadar younlatrmsa, o denli zgrle yatkn klmtr demek yerinde bir sylemdir. Yine bir toplum kendini bu zek, akl ve kltr deerlerinden ne kadar yoksun klmsa veya yoksun braktrlmsa, o denli klelii yaamaktadr deyimlemesi de doru bir sylemdir. brani kabilesi konusunda younlarken, aklma hep iki temel zellikleri taklr. Birincisi, para konusundaki maharetleridir. Parann hkmranln hep ellerinde bulundururlar. Bununla dnyay kendilerine balayabileceklerini, hatta hkmleri altna alabileceklerini hem teorik hem pratik olarak yetkince bilmektedirler. Buna maddi dnya hkmranl da diyebiliriz. Bence daha nemli olan ikincisini, yani manevi hkmranlk sanatn daha iyi becermeleridir. nce Yahudi peygamberleri, sonra yazarlar, kapitalist modernitede ise her tr filozof, bilgin ve sanat adamlar ve kadnlaryla neredeyse tarihle yat bir manevi kltrel hkmranlk kurmulardr. Dolaysyla brani kabilesi kadar zengin ve zgr baka bir kabile yoktur demek son derece doru bir tespittir. amza ilikin birka rnek vermek bu gerei fazlasyla dorulayc olacaktr. Kresel ekonomiye hkmeden finans-kapitalin gerek hkmdarlarnn ezici ounluk gc brani kkenlidir, yani

212

Yahudidir. ada felsefenin knda Spinoza, sosyolojide Marks, psikolojide Freud, fizik biliminde Einstein adndan bahsetmek, yzlerce sanatsal, bilimsel ve politik kuramcy da bunlara eklemek, Yahudi entelektel gc hakknda yeterince fikir verebilir. Yahudilerin entelektel lemdeki hkmranlklar inkr edilebilir mi? Fakat madalyonun dier yznde dnyann brleri, tekileri vardr. Bir tarafn maddi ve manevi zenginlii, gc ve hkmranl, tekilerin yoksulluu, gszl ve srl pahasna gerekleir. Dolaysyla Marksn proletarya iin syledii mehur sz, yani Proletarya kendini zgrletirmek (baka deyile kurtarmak) istiyorsa, tm toplumu zgrletirmekten baka aresi yoktur deyii Yahudiler iin de geerlidir. Marks bu sz sanki Yahudileri dnerek sylemi gibidir. Eer Yahudiler zgrlklerinden, yani zenginlik, zek ve anlam glerinden emin olmak istiyorlarsa, dnya toplumunu benzer biimde zenginletirmekten ve manevi olarak glendirmekten baka yollar yoktur. Yoksa balarna her an yeni Hitlerler peydahlanabilir. Bu anlamda Yahudinin kurtuluu, yani zgrl, ancak dnya toplumunun kurtuluu ve zgrlyle i ie dnldnde mmkndr. nsanlk iin ok ey baarm Yahudiler iin en onurlu grevin bu olduundan da kuku duyulmasa gerekir. O halde tekilerin yoksulluu ve cehaleti zerine kurulu zenginlik ve manevi itibarlarn gerek bir zgrlk deeri tamadn korkun Yahudi soykrmndan da anlamak mmkndr. zgrln gerek anlam, biz-teki ayrmn aan ve herkese paylalabilen karakterde olmasdr. Merkezi uygarlk sistemini zgrlk sorunu temelinde deerlendirdiimizde, giderek katmerleen bir klelikle yklendiini gzlemleriz. Klelik boyutta da gl yaatlr: lkin ideolojik klelik ina edilir. Mitolojilerden korkutucu ve hkmran tanrlar ina edilmesi, zellikle Smer toplumunda ok arpc ve anlalrdr. Zigguratn st kat zihinlere hkmeden tanr mekn olarak dnlr. Orta katlar rahiplerin politik ynetim kararghlardr. En alt kat ise, her tr retime koturulan zanaat ve tarmc alanlarn kat olarak hazrlanmtr. Bu model gnmze kadar zde deimemi, sadece muazzam bir alma-salma konumuna erimitir. Merkezi uygarlk sisteminin be bin yllk bu yks geree en yakn tarih kurgusudur. Daha dorusu, ampirik olarak gzlemlenen bir gerekliktir. Ziggurat zmlemek, merkezi uygarlk sistemini zmlemektir; dolaysyla gnmzn kapitalist dnya sistemini gerek temeline oturtarak zmlemektir. Sermaye ve iktidarn kmltif olarak srekli geliimi madalyonun bir yz iken, dier yznde korkun klelik, alk, yoksulluk ve srleme vardr. zgrlk sorununun nasl derinletiini daha iyi anlyoruz. Merkezi uygarln sistematii, toplumun giderek zgrlkten yoksunlatrlmasn ve sr toplum derekesine drlmesini salamadan kendini srdremez, varln koruyamaz. Sistemin mantndaki zm, daha fazla sermaye ve iktidar aygtlar oluturmaktr. Bu ise, daha fazla yoksullama ve srleme demektir. zgrlk sorununun bu denli ok bymesi ve her an temel sorunu haline gelmesi, sistemin doasndaki ikileminden trdr. Yahudi kabilesinin rnek konumunu bouna sunmadk. Son derece reticidir. zgrl de, klelii de Yahudilik zerinden okumak, bu nedenle alar boyunca neminden hibir ey yitirmemitir. Parann m, bilincin mi daha ok zgrlk saladna ilikin geleneksel tartmay da bu anlatm nda daha iyi kavrayabiliriz. Para bir sermaye birikim arac olarak, yani artk-rn ve deer gasp olarak rol oynadka hep kleliin arac olacaktr. Sahibine bile hep katliamlar davet etmesi, parann zgrlk iin gvenilir bir ara olamayacan gayet iyi aklamaktadr. Para, enerjinin zdd olan madde parac rolndedir. Bilincin her zaman zgrle daha yakn olduu sylenebilir. Gereklik zerine bilin, her zaman zgrle ufuk aar. Bilincin hep enerji akkanl olarak tarifi de bu nedenledir.

213

zgrl evrendeki oullama, eitlenme, farkllama olarak tanmlamak toplumsal ahlak aklamasnda da kolaylk salar. oullama, eitlenme ve farkllama, zmnen de olsa, barnda hep zeki bir varln seim yapma kabiliyetini dndrr. Bitkileri eitlilie ynelten bir zeknn mevcudiyetini bilimsel aratrmalar da dorulamaktadr. Bir canl hcresindeki oluumlar imdiye dek hibir insan elinden kma fabrika eli salayamamtr. Belki Hegel kadar evrensel zekdan (Geist) bahsedemeyiz. Ama yine de evrende zekya benzer bir varlktan bahsetmek tmyle samalk olarak yarglanamaz. Farkllamay zek varl dnda baka bir anlatmla dile getiremeyiz. oullama ve eitlenmenin hep zgrl artrmas, temellerindeki zek kvlcmlarndan tr olsa gerekir. nsan bilinebildii kadaryla evrenin en zeki varl olarak tanmlamak mmkndr. Peki, insan bu zeksn nasl edinmitir? Bilimsel (fiziki, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik) olarak insan evrensel tarihin zeti olarak da tanmlamtm. Bu tarifte insan, evrensel zeknn birikimi olarak tanmlanmaktadr. Birok felsefi ekolde insann evrenin bir maketi olarak sunulmas da bu nedenledir. nsan toplumundaki zek dzeyi ve esneklii, toplumsal inann gerek temelini tekil etmektedir. zgrl bu anlamda toplumsal ina gc olarak da tanmlamak yerindedir. Buna ilk insan topluluklarndan itibaren ahlaki tutum denildiini biliyoruz. O halde toplumsal ahlak ancak zgrlkle mmkndr. Daha dorusu, zgrlk ahlakn kaynadr. Ahlaka zgrln katlam hali, gelenei veya kural da diyebiliriz. Eer ahlaki seim zgrlk kaynaklysa, zgrln zekyla, bilin ve aklla ba gz nne getirildiinde, ahlaka toplumun kolektif bilinci (vicdan) demek de daha anlalr oluyor. Teorik ahlaka etik denilmesi de ancak bu erevede anlam ifade edebilir. Toplumun ahlaki temelleri dnda bir etikten bahsedemeyiz. phesiz ahlak deneyimlerden daha yetkin bir ahlak felsefesi, yani etii karlabilir. Ama yapay etik olamaz. E. Kantn bu konuda da ok aba harcad bilinmektedir. Kantn pratik akla etik demesi anlalrdr. Ayn zamanda ahlak bir zgrlk seimi, imkn olarak yorumlamas gnmz iin de geerliliini koruyan bir grtr. Toplumsal politikayla zgrlk balants da grnr bir durumdur. Politik alan uzgren akllarn en ok arpp younlatklar ve sonu almaya altklar alandr. Bir anlamda katlan znelerin kendilerini politik sanat araclyla zgrletirdikleri alan olarak tanmlamak da mmkndr. Toplumsal politika gelitirmeyen her toplumun, bunun karlnn zgrlkten yoksunluk olarak kendisine dneceini, bedelinin kendisine fatura edileceini bilmesi gerekir. Politik sanatn ycelii bu anlamda karmza kar. Politikasn gelitiremeyen her toplum (klan, kabile, kavim, ulus, snf, hatta devlet ve iktidar aygtlar) kaybetmeye mahkmdur. Zaten politika gelitirememek demek, kendi vicdann, hayati karlarn ve z kimliini tanmamak demektir. Herhangi bir toplum iin bundan daha ar bir d, kaybedi sz konusu olamaz. zgrlk talebi bu tr toplumlar iin ancak z kar, kimlik ve kolektif vicdanlar iin ayaa kalktklarnda, dier bir deyile politik mcadeleye atldklarnda sz konusu olabilir. Politikasz zgrlk istemleri vahim bir yanlgdr. Politikayla zgrlk arasndaki ilikinin arptlmamas asndan, iktidar ve devlet politikalar (Aslnda politikaszlk demek daha dorudur) ile aralarndaki farkn zenle izilmesi gerekir. ktidar ve devlet aygtlarnn ileri iin strateji ve taktikleri olabilir, ama gerek anlamda politikalar olmaz. Zaten iktidar ve devletin kendileri toplumsal politikann inkrnn saland aamada vcut bulurlar. Politikann bittii yerde iktidar ve devlet yaplar ibanda olur. ktidar ve devlet politik szn, dolaysyla zgrln bittii yerdir. Orada sadece idare etme, sz dinleme, buyruk alma ve verme sz konusudur; kanun, tzk vardr. Donmu bir akldr her iktidar ve devlet. Glerini de, gszlklerini de bu zelliklerinden alrlar. O halde devlet ve iktidar alanlar zgrlklerin arand, saland alanlar olamaz. Hegelin devleti zgrln saland gerek alan olarak sunmas, modernitenin tm tahakkmc gr ve yaplanmalarnn temelini oluturur. yle ki, Hitler faizmi bu grn nelere yol aabileceini aklayan rneklerin banda gelmektedir. Hatta Marks ve Engelsin nclk ettikleri bilimsel sosyalizm anlaynda devlet ve iktidarn temel

214

sosyalist ina aralar olarak ngrlmeleri, farknda olmayarak zgrle, dolaysyla eitlie indirilmi en vahim darbe olmutur. Ne kadar devlet, o kadar az zgrlk sylemini liberaller daha iyi fark etmilerdir. Baarlarn da bu ngrlerine borludurlar. Tahakkm aralar olarak devlet ve iktidarlar, zleri gerei, zorla el konulmu artk-rn ve deerlerin, yani toplam sermayenin deiik bir trnden baka bir anlam ifade etmezler. Sermaye devletletirir, devlet sermayeletirir. Ayn husus her tr iktidar aygtlar iin de geerlidir. Toplumsal politik alan ne kadar zgrlk dourucuysa, iktidar ve devlet alanlar da o denli zgrlk yitirim alanlardr. Belki iktidar ve devlet yaplar birok kii, grup ve ulusu daha ok zenginletirip zgrletirebilir. Ama Yahudi rneinde grdk ki, bu ancak teki toplumlarn yoksulluu ve klelii pahasna mmkndr; bunun sonu da soykrmdan savalara kadar her tr ykmdr. Kapitalist dnya sisteminde politika en byk kaybn yaamtr. Tarih boyunca merkezi uygarlk sisteminin zirve yapt bu aamada, politikann gerek lmnden bahsetmek mmkndr. Dolaysyla hibir ala kyaslanamayacak llerde gnmz anda politik tkeni yaanmaktadr. Nasl bir zgrlk alan olarak ahlaki tkeni gnmzn bir fenomeni ise, ondan daha fazla olarak politika alannn tkenii sz konusudur. Dolaysyla zgrlk istiyorsak, en bata toplumun kolektif vicdan olan ahlak ve ortak akl olarak politikay tm ynleriyle ve entelektel gcmzle yeniden ayaa kaldrp ilevsel klmaktan baka aremiz yok gibidir. zgrlk ve demokrasi arasndaki ilikiler daha da karmaktr. Hangisinin hangisinden kaynakland srekli tartmaldr. Fakat her iki iliki younluunun da birbirini beslediini rahatlkla belirtebiliriz. Toplumsal politikay zgrlkle balantl dndmz kadar, demokrasiyle de balantlandrabiliriz. Toplumsal politikann en somut hali demokratik siyasettir. Dolaysyla demokratik siyaset zgrlemenin gerek sanat olarak da tanmlanabilir. Demokratik siyaset yrtmeden, genelde toplumun, zelde de her halkn ve topluluun ne politiklemesi ne de politik yoldan zgrlemesi mmkndr. Demokratik siyaset zgrln renildii, yaand gerek okullardr. Politikann ileri ne kadar demokratik zneler yaratrsa, demokratik siyaset de toplumu o denli politikletirir, dolaysyla zgrletirir. Politiklemeyi zgrlemenin ana biimi olarak kabul edersek, her toplumu politikletirdike zgrletirebileceimizi, tersi olarak da toplumu zgrletirdike daha fazla politikletirdiimizi bilmek durumundayz. phesiz zgrlk ve politikay besleyen, bata ideolojik kaynaklar olmak zere, birok toplumsal alan mevcuttur. Ama esasta birbirini dourup besleyen temel iki kaynak, toplumsal politika ve zgrlktr. Eitlikle zgrlk ilikisi oklukla kartrlr. Hlbuki en az demokrasiyle ilikiler kadar, ikisi arasndaki ilikiler de karmak ve problemlidir. Tam eitliin bazen zgrln bedel vermesi karlnda salandn grrz. kisinin birlikte olamayaca, birinden taviz vermenin gerei ska vurgulanr. zgrln de bazen bedel olarak eitlikten taviz vermeyi gerekli kld belirtilir. ki kavramn, dolaysyla fenomenin doas arasndaki fark aklamak, sorunu doru belirtmek iin gereklidir. Eitlik daha ok bir hukuk terimidir. Fert ve topluluklar arasnda fark gzetmeksizin, ayn hak paylamn ngrr. Oysa farkllk, evrenin olduu kadar toplumun da esasl bir zelliidir. Farkllk ayn trden hak paylamna kapal bir kavramdr. Eitlik ancak farkllklar esas aldnda anlaml olabilir. Sosyalist eitlik anlaynn tutunamamasnn en nemli nedeni, farkll hesaba katmamasdr. Bu da sonunu getirmenin en nemli nedenlerinden biridir. Gerek adalet ancak farkllklar temel alan bir eitlik anlay iinde gerekleebilir. zgrln farkllama kavramna ok baml olduunu belirlediimizde, ancak eitliin farkllamaya balanmas halinde zgrlkle anlaml bir ba kurulabilir. zgrlkle eitlii badatrmak, toplumsal politikann temel hedeflerindendir.

215

Bireysel ve kolektif zgrlk kavramlar arasndaki tartmaya deinmeden geemeyiz. Negatif ve pozitif zgrlk olarak da tanmlanmak istenen bu iki kategori arasndaki ilikiyi aklamak halen nemini korumaktadr. Bireysel zgrl (negatif zgrlk) ahlandran kapitalist modernite, phesiz bunu toplum kolektivitesinin byk tahribat pahasna gerekletirdi. Bireysel zgrln gnmzde toplumsal politikay en az iktidar olgusu kadar tkettiini belirlemek byk nem tar. Bireyciliin toplum ykclndaki, zellikle de ahlakn ve politikann inkrndaki roln aydnlatmak, zgrlk tartmalarnn can alc sorunudur. Bireycilikle atomize edilen toplumun hibir sermaye ve iktidar aygtna kar direnme takatinin kalmadn sylediimizde, toplumsal problemin kanserleme riskini daha iyi anlayabiliriz. Liberal bireyciliin toplumsal politika ve zgrl tketen temel kaynak olarak belirlenmesi, anlaml bir ka zemin sunabilir. phesiz burada bireysellii sz konusu etmiyoruz, bireyselliin gerekli olduunu tartmyoruz. Tartlan, idealize edilerek toplumsal politika ve zgrl tketen ideolojik bireyciliktir, liberalizmdir. Kolektif zgrl zaten tartm bulunuyoruz. Asl zgrln bireysellik kadar her tr topluluun (kabile, kavim, ulus, snf, meslek vb.) kimliini belirlemek, karlarn salamak ve gvenliini savunmaktan getiini, bu temellerde anlam bulabileceini nemle belirtmeliyiz. Bu temellerde ancak bireysel ve kolektif zgrlkler uyumlulatnda baarl optimal bir zgr toplum dzeninden bahsedebiliriz. Liberalizmin bireycilik anlamnda ahlandrd zgrlkle reel sosyalizmin kolektivizm adna ahlandrd zgrlk arasnda, ne kadar zt kutuplar olarak tanmlansalar da, sk bir benzerlik bulunduu, 20. yzyl deneyiminden tr aa km durumdadr. kisi de liberalizmin seenekleridir. Devletilik ve zelletirme oyunlarnn nasl ayn el tarafndan uygulandn gzlemlediimizde, sylenmek istenen hususlar daha iyi anlalacaktr. Demokratik toplumun bireysel zgrlklerle kolektif zgrlkleri uyumlulatrmada en elverili zemin olduu, 20. yzyln byk ykm getiren bireyci (vahi liberalizm) ve kolektivist (firavun sosyalizmi) modellerinin denenmesinden sonra iyice aa km bulunmaktadr. Demokratik toplumun bireysel ve kolektif zgrlkleri dengelemek kadar, farkllklar esas alan eitlik anlayn gerekletirmede de en uygun toplumsal politik rejim olduunu belirtmek mmkndr. 5- TOPLUMSAL AKLIN GC nsan trndeki zek seviyesinin kendine zg toplumsal srele ba ve gc kavranmadan, toplumla ilgili hibir soruna ilikin zm olanaklar laykyla deerlendirilemez. Tr olarak insan aamasndaki zek seviyesinin potansiyel lm, balang itibariyle speklatif bir konu olabilir; bu mmkn de olmayabilir. Ama ok farkl bir zekyla kar karya olduumuz, insanlk tarihindeki sava olgusunun gnmz koullarnda evrenin tam bir yok etmenin eiine getirilmesiyle iyice aa km bulunmaktadr. Sadece snf tahlilleriyle, ekonomik reetelerle, politik tedbirlerle, iktidar ve devletin azami birikimleriyle ekolojik ve toplumsal ykmlarn nne geilemeyecei anlalmaktadr; hatta kantlanm gibidir. Sorunun daha kkl ele alnmaya ihtiyac olduu aktr. Akln gc zerinde phesiz alar boyu srekli durulmutur. ok yeni bir ey sylemiyorum. Akln farkl bir tarafna dikkat ekmenin her zamankinden nemli hale geldiini belirtmek istiyorum. Akln toplumla ba aktr. Toplum gelimeden akln da gelimeyecei sradan her tarih gzlemcisinin fark edebilecei bir husustur. Esas kavranmas gereken, toplumsal varln hangi koullarla akla meruiyet tanddr. Kapitalist modernitenin, zellikle yakn dnem kresel finans-sermaye egemenliinin, simgesel akl zerinden korkun krlar salayarak yol at evre ve toplum ykmnn izahat hibir toplumsal meruiyet kouluyla anlalamaz. Akas ahlakl, zgrlkl ve politik toplumun hibir biimi, simgesel akln vurgununu onaylamaz. Peki, toplumsal meruiyet barajlar nasl ve kimler, hangi zihniyetler ve aralar tarafndan parampara

216

edildi? Akln ykm gc karsnda yapm, onarma ve salkllatrma rol kimlere aittir? Bu rol hangi zihniyet kurallar ve aralarla gerekletirmekten sorumludurlar? Bu sorunlar hayatidir ve mutlaka cevaplarn isterler. I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem adn verdii dzenin ortaya k zerinde byk nemle durmasn ok nemsiyorum. Ayrca Fernand Braudelin konuyu adeta kl krk yararak zmlemeye almasn da ok ufuk ac buluyorum. Samir Aminin konuyu zellikle Ortadou slam uygarlklarnn ykmyla balantl olarak ele alan kapitalizm zmlemelerinin de ksmen reticilii vardr. ok sayda dnr konuya hassasiyetle yaklamaktadr. Varlan ortak sonular Avrupann devlet geleneinin zayfl, kilisenin zlmesi, Cengiz Hann Moollarnn slam uygarln tarumar etmesi etrafnda dnmektedir. Kafesteki aslana benzetilen kapitalistik gelime, bu koullar altnda kapnn ak hale gelmesinden frsat bularak, ncelikle Bat Avrupada hkim olmu; sonra srasyla tm Avrupaya, Kuzey Amerikaya ve gnmze doru tm dnyaya saldrsn baaryla tamamlamtr denilmektedir. Daha nce kafeste tutulan g dnya hkmranlna gelirken, nceki hkmranlar ise demir kafese alnmtr. Toplumun Leviathan tarafndan demir kafese tklmas eretileme olarak sylemletirilmektedir. Max Weberin nl deyimiyle kapitalist modernitenin, brokrasisinin toplumu demir kafese almas sz konusu edilmektedir. Tm nl sosyologlarn, ok ak olmasa da, biraz sululuk psikolojisiyle, korkaka ve fsldayarak dile getirmek istedikleri vahim toplumsal tablo byle sunulmaktadr. ahsen soruna daha kapsaml ve merkezi uygarlk sistemiyle balantl olarak bakyorum. Hatta biraz da simgesel-analitik akln geliim tarihiyle irtibatlandrlmas gereini dnmekteyim. Analitik akln merkezi uygarlk sisteminde att adm phesiz devsel niteliktedir. Ancak tm uygarlk yaplanmalar benzer etkiyi ortaya karrlar. Dier nemli bir etkeni insan aklnn simgesel zellik kazanarak analitik zm yeteneine kavumas olarak belirlemek, uygarlk etkeni kadar nem tamaktadr. nk kapy uygarlk etkenine aan analitik akldr. nsana kadar tm canllar amaz akl ilkeleriyle alrlar. Doal veya duygusal akl da diyebileceimiz bu akl tarz igdsellie yatkndr. Etkilenmeler ok ani tepki vermekle karakterize edilir. Bitki ve hayvanlardaki etki-tepki bu konuda ok reticidir. reme, korunma ve beslenmekten ibaret olan yaamlarn igdsel aklla ok renilmi tarzda yrtrler. Hata pay yok denecek kadar azdr. Ben konuyu cansz varlklar alanna da tarmaktan yanaym. rnein dnyamzn yerekimini bir igdsel akl olarak dnrsek (Ben byle bir dnce tayorum), her nesnesi, hatta zerresi onun itme ve ekme etkisini gc orannda yaar. Etkiden ka ok snrldr. Ancak k gcnde kalar mmkn olabilir. Evreni ilkesiz, babo sayan felsefeler bu anlamda bana pek doyurucu gelmez. Evrenin belli bir zekyla hareket ettiine dair gr, zerinde epeyce durmay gerektirir. nsandaki zeknn tuhafl, bu evrensel zeky ihlal yeteneidir. Belki k rneiyle insan iin bir stnlk olarak da bu zek biimi (analitik zek) yorumlanabilir. Ama evrenin akl tarznn ezici arlyla elimesini nasl zmleyeceiz? Belki kaos teoremi konuya ksmen aklk getirebilir. Bilindii zere, kaos teorisinde byk dzensizlik iinde dzen aranr. Dzen kaossuz mmkn deildir. Bu yaklamdaki hakllk, doruluk ynleri inkr edilemez. Fakat burada da sorun, toplumsal kaosun (bunalm, kriz dahil) etkisi altnda insan yaamnn ne kadar sre ve nasl bir mekn iinde srdrlebileceidir. nk toplumun kaotik srelere dayanma sresi ve mekn snrldr. Srenin ok uzamas ve meknn (ekolojik evrenin) ar tahribi rahatlkla toplumlarn sonunu getirebilir. Tarihte ok sayda toplumun bu durumlara dtn gzlemlemekteyiz. nsanlarn neredeyse ilkel topluluklar halinde varln srdrdkleri uzun sre boyunca (yaamlarnn yzde 98lik sresi) bu kaotik ortamda yaadklarn bilmekteyiz. Neolitik ve uygarlk dzenleri altnda geen yaamn sresi toplam yzde ikinin altndadr. zcesi, kaotik srenin

217

uzamas belki de tmyle yaam sonlandrmaz. Fakat bu sefer tehlike daha farkldr. Uygarlk ncesi kaotik srele sonras arasnda bariz bir fark vardr. Uygarlk evreyi sadece insan toplumu iin deil, tm canllar iin tehlike snrlarna ekmitir. Daha da kts, toplumlarn barndaki sermaye ve iktidar her saat kanser tarz (ar kentleme, orta snflama, isizleme, milliyetileme, cinsiyetleme, nlenemeyen nfus art) yaylmaktadr. Bu kanser tarz bymenin mevcut haliyle devam bile, uygarlk ncesi klan dnemini mumla aratacaktr. Kanserle gelen kaotik sre, yeni dzenlerden ok, toplumun lmyle de sonulanabilir. Abartl bir yargda bulunmuyoruz. Sorumluluk duyan insanlar, bilim insanlar bu konuda her gn daha ar yarglarda bulunuyorlar. Denilebilir ki, toplumsal kanserolojik gelimelerin analitik aklla ne ilikisi vardr? O halde bu akl biraz daha yakndan tanyalm. Simgesel akl nc bir rol oynamtr. Bunun en ak grnmn iaret dilinden (Bedensel hareketler arlktadr) simgesel dile geite gryoruz. Artk beden hareketleri yerine, zerinde anlalm baz (iaret edilenlerle fiziki, biyolojik bir ba olmayan) ses bekleriyle anlamsal balar kurulabilmektedir. rnein, gz ele alalm: Ses beinin gzle hibir fiziki ba olmad halde, bu tanmda uzlaan herkes, gz sesinden gz aklnda canlandrr. Simgesel dilin kuruluu byledir. Antropolojik almalar bu dilin balangcn Dou Afrika kkenli son g dalgasn gerekletiren Homo Sapiens gruplarna balasalar da (yaklak 5060 bin yl nce), asl patlamasn Ortadou corafyasnda gerekletirdiinde birlemektedirler. zellikle Semitik ve Aryen dil gruplar bu tezi glendirmektedir. Simgesel dil yapsnn dnce zerinde muazzam bir etkisi olmutur. Beden dilinden kurtulmak ve kelimelerle dnmek, en byk zihniyet devrimlerinden belki de ilkidir. Bu bir yandan insan trnn hayvanlar leminden kopuunu hzlandrrken, te yandan toplumlarn simgesel dil kurulular etrafnda kmelenmelerine byk ivme kazandrr. nk ayn ses dzenlerini konuanlar, giderek hem daha farkl, hem de zek gc kazanm olarak birliklerini gelitirirler. Toplumlar artk simgesel dilleri kimliklendirmektedir. Neolitik devrim bu dilin nemli katksyla gereklemitir. aret diliyle bu devrimsel aamaya varlmas zordur. Daha sonralar uygarla nasl gei yapld oka ilendii iin tekrarlamayacam. Fakat Verimli Hilal denilen ZagrosToros da sisteminin etekleri ve Mezopotamya ovalarnn gelimelerin ana beii roln oynadn iyice bilmekte yarar vardr. Anlatlanlar simgesel akln olumlu etkisini ortaya koymaktadr. Sakncasn ise, evreden kopuu balatmasnda grmek gerekir. Daha nceki toplumlar doal evre toplumlardr. Ana-yavru ilikisinde olduu gibi doann kucandadrlar. Simgesel dnce gc bu tarz yaam ihtiyacn zayflatmtr. nk yeni toplum kendi yeni diliyle evreyi adlandrmakta, dolaysyla yeni kullanm yolunu da amaktadr. Bitkiler ve hayvanlar lemi zerinde byk bir hegemonyann yoludur bu yeni yol. Simgesel dilden nceki dnce tarzlar hep duygusal aklla gerekletirilirdi. Duygusal akln en temel zellii, etki ve tepkisindeki vazgeilmez e olarak duygularyla dnmesidir. tendir, yalanszdr, hileden uzaktr. Bir anann ocuuna itenlik dnda yalanc ve hileli davrand kolay kolay gsterilemez. Bitkiler ve hayvanlar lemindeki zihin de byle alr. Aslan grnnce, av hayvanlarndaki zihnin olduu gibi duygularna yansmasn hep grrz. kisinde de hile yoktur. Ama insann simgesel dilinde binbir hileli, yalanl ve iten olmayan (duygusallk tamayan) dnce okumak mmkndr. Bu dnce tarznn korkun tehlikesi, asl byk tahribatn uygarlk srecine geile gsterecektir. Sermaye ve iktidar birikiminde simgesel dil vastasyla gerekleen analitik dnce belirleyici rol oynar. En bata bu dncenin yalana dayanan, hileli ve iten olmayan gcn kullanarak, toplumu tutsak etmekte ve smrmekte byk yetenek kazanlm olmaktadr. Bilindii zere, insan beynindeki n sa ve sol loblar bu iki zek konusunda ilevsellik kazanmlardr. Analitik

218

dncenin gerekletii lob en son gelien ksmdr. Bedenin geri kalan tm blmleri duygusal zeknn izini tar. Analitik dnce ksmnn stnlk kazanmas, tm bedenin izini tayan dnce zerinde etkili olmaktadr. Bu gelime de giderek insann tm karakterini yeniden biimlendirmektedir. Bu mthi bir gelimedir. Olumlu ynde kullanlmas insan tr iin dnyay srekli bir bayram yerine evirebilir. Olumsuz ynde altrlrsa, ezici ounluk ve evre canllar iin cehenneme de evirebilir. Tpk nkleer g gibidir. Bu enerjiyi ok iyi kontrol etmek kaydyla toplumun hizmetinde kullanmak byk yararlar sunar. Kontrol edilmediinde ise, kk bir ernobil rneinde (Ama daha korkuncu savata kullanlandr) ne tr sonulara yol at bilinmektedir. Analitik aklda ben biraz kontrolsz nkleer patlama tehlikesini grmekteyim. Tehlikenin de tesinde, bizzat ve giderek younlaan biimde toplumu ve evreyi nkleer bombardmana tabi tuttuu kansndaym. Ayr nkleer bombaya ihtiya olmadan da, dnya kapitalist sisteminin elindeki, emrindeki analitik akl bombalar daha imdiden toplumu ve evreyi yaanmaz durumun kysna tamlardr. phesiz simgesel dil ve analitik dnce kendi bana olumsuzluk tamazlar; sadece olumsuzluklara uygun koul sunarlar. Asl olumsuzluk zincirini balatan, sermaye ve iktidar aygtlarndaki geliimdir. Uygarlk olarak kavramlatrdmz sermaye ve iktidar birikim sistemi, zndeki varlk nedeniyle yalanc ve hileli olmak ve duygusal zekdan yoksunluu tamak durumundadr. Bask ve smr aygtlar bakalarnn besinleri ve gvenlikleri zerine kuruludur. Bunlarn tepkisiz karlanmayaca, yaamn doas gereidir. Srdrlmesi ancak iki yoldan mmkndr: Ya ideolojinin meruiyet salayc yumuak gcyle, ya da iktidarn plak zor gcyle. Kontroln ounlukla bu iki yoldan saland tarihsel bir gerekliktir. Sermaye ve iktidar ancak hile, yalan ve zora bavurulduunda gelitirilecek varlklardr. Zihnin ana ksm tam da bu aamada buna uygun koul sunmaktadr. Buna arptlma ve saptrma etkisi de diyebiliriz. Uygarlk tarihine bu paradigma ile bakldnda snf, kent ve iktidar younlamalarnn muazzam bir analitik dnce yaps oluturduunu grrz. Uygarlk srelerinde birka byk durak vardr. Orijinal uygarlklar olan Smer ve Msr toplumlarnda M.. 40003000 yllarnda balayan uygarlk sreleri, bugn bile byleyici etkilerini srdren byk analitik zihniyet yaplar ina etmilerdir. Merkezi uygarlk tarihi boyunca gelitirilen tm zihniyet yaplarnn izlerini bu uygarlklarda grmek mmkndr. Matematikten biyolojiye, yazdan felsefeye, dinden sanata kadar toplumsal etkinliklerin uygarlk damgasn tayan tm rneklerini burada orijinal biimde ina edilmi halleriyle grrz. Greko-Romen aamas bu ina srecini daha da zenginletirmi ve analitik yapsndaki aklll ilerletebilmitir. slam Rnesansndaki ksa hamleden sonra vcut bulan Avrupann Rnesans, Reform ve Aydnlanma sreleri, analitik dnceyi doruk noktasna tamlardr. Tabii tm bu tarihsel srelerde, bata in ve Hint uygarlklar olmak zere, dier uygarlklarn katklar da gz nnde tutulmaldr. Be bin yllk uygarlk, mant itibariyle yaamn diyalektiinden kopmu dev bir ur gibi byyen metafizik kalplar yeknu olarak da deerlendirilebilir. Mimarlktan mzie ve edebiyata, fizikten sosyolojiye, mitolojiden dine ve felsefeye kadar tm sanat, felsefe, din ve bilim yaplarnda sermaye ve iktidar birikimini devasa boyutlarda yanstan gelimeleri tarih diye okuyoruz. Korkun talan seferleri olarak savalar bu uygarln zemin katdr. Bu zemin zerinde ykselen akl, gereklik anlamnda en byk aklszlktr. deolojik hegemonyann bir ilevi de aslnda bu aklszl, su akln, sava akln, hile ve yalan akln, zcesi sermaye ve iktidar birikim akln rtbas etmek, tersyz edip gstermek, kutsallatrmak, tanrsallatrmaktr. Uygarlk tarihiyle i ie gelien tm analitik dnce kalplarn, inan ve sanatlarn yakndan incelediimizde, eletiriye tabi tuttuumuz bu gerekleri tespit etmek zor olmayacaktr.

219

Kapitalist canavarn (Hobbesun Leviathan) kafesten nasl ktn ancak bu tarihsel gereklerin nda yetkince anlamlandrabiliriz. Bu canavarn sadece 16. yzyldaki zaaflardan yararlanarak kafesten ka gerekletirmemi olduunu nemle vurguluyorum. Kadn rneini konu asndan zmleyerek blm noktalamak istiyorum. phesiz feminist incelemeler yeni yeni geliimlerle kadn gereinin gn yzne kmasna nemli katkda bulunuyorlar. Fakat o kandaym ki, bu almalar byk oranda erkek aklnn egemenlik koullarnda yrtlmektedir. Ziyadesiyle reformisttir. Konuya tm kktenlii iinde yaklam hayati nem tamaktadr. Biyolojik aratrmalar insan trnde kadnn kk roln aydnlatmaktadr. Asl gvdeden kopan kadn deil erkektir. Kadnn duygusall, evrensel oluum diyalektiinden ar sapmamasndan ileri gelmektedir. zellikle uygarlk dneminde en alttaki konumunda braktrlmas, bu yapsn gnmze kadar tamasnda etkilidir. Erkek akl tarafndan kadnn duygu ykl akl hep eksik olarak, kadnn bizzat karakteri olarak yanstlmak istenir. Erkek akl, kadn zerinde birka byk operasyon yrtmtr, yrtmektedir: Birincisi, ilk ev klesi haline getirilmesidir. Bu sre korkun sindirme, bask, tecavz, hakaret ve katliamlarla ykldr. Ona tannan rol, mlkl dzene gerekli olduu kadar dl retmektir. Hanedanlk ideolojisi bu dle ok baldr. Kadn bu stat iinde mutlak mlktr. Yzn bile bakasna gsteremeyecek kadar sahibinin mal, namusudur. kincisi, seks aracdr. Cinsellik tm doada remeyle ilgilidir. Yaamn devam amalanmtr. nsan erkeinde zellikle kadn tutsaklyla birlikte ve arlkl olarak uygarlk srecinde asl rol sekse, cinsel arzunun patlamasna ve arpka geliimine tannmtr. Hayvanlarda ok snrl olan iftleme dnemleri (ounlukla yllk), erkek insanda neredeyse yirmi drt saate karlmak istenir. Kadn gnmze doru seksin, cinsel itah ve iktidarn srekli zerinde denendii aratr. zelgenel ev ayrmlar anlamn yitirmitir. Her yer ve her kadn artk genel-zel ev ve kadn saylr. ncs, cretsiz, karlksz emekidir. Tm ilerin zoru kendisine yaptrlr. Karl, biraz daha eksik olmaya zorlanmadr. O kadar aalanmtr ki, gerekten erkee gre ok eksik kaldn kabul etmekte, erkek eline ve hkimiyetine drt elle sarlabilmektedir. Drdncs, en ince metadr. Marks, para iin metalarn kraliesi der. Aslnda bu rol daha ok kadnndr. Metalarn gerek kraliesi kadndr. Kadnn sunulmad hibir iliki yoktur. Kadnn kullanlmad hibir alan da yoktur. Bir farkla ki, her metann kabul grm bir karl varsa da, kadnda bu karlk da koca bir ak yzszlnden tutalm, Analarn emei denmez martavalna kadar koca bir saygszlktan ibarettir. Uygarln canavarlatrd erkek akl (binbir hilenin, yalann, sava canavarlnn, ideolojik arpkln, ksacas toplum ve evresini ykan akln, teneke sesinden baka ses vermeyen analitik akln) onsuz edemedii kadna bu muameleyi uygun grdkten sonra, insan toplumuna, evresine neler yapmaz ki! Bu akl durdurmak, ancak ykt toplumsal ahlak ve politikay ncelikle yerli yerine koymakla mmkndr. Daha dorusu, ancak bu temelde balang yaplabilir. Yalnz analitik akln ald boyutlardaki rol nedeniyle, uygarlk sistemlerine kar demokratik uygarlk sistemini gelitirmenin nemi bir kez daha tm yakclyla nmzde grev olarak durmaktadr. Akla byk deer bimek asldr. Toplumsal akl bir gerektir. Toplumun kendisi akln younlat alandr. Umutsuz olmann hibir anlam yoktur. Tm kutsallklardan akan bir ses daha vardr ki, Biz size akl verdik, yeter ki er yolunda deil, hayr yolunda kullann. O zaman size gerekli olan her eyi edineceksiniz! der. Bu sesi gerekten almal ve anlamalyz. Toplumun saduyusu da denilen vicdann sesi, vazgeilmez ahlaki sesi de bunu der. Toplumsal politika denen zgrlk

220

sanatnn duyulur klnma gereini yerine getirmek istedii ses de bunu der. Demokratik toplum almalar bu sesin pratiidir. Demokratik uygarlk sistemi bu sesin teorisidir. Bundan sonraki blmler, daha ok bu seslerin (analitik ve duygusal akln el birliinden kan sesler) somut kaynaklarna inmek ve gsterdikleri zm yollarna aydnlk getirmek amacnda olacaktr.

221

zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrl sadece insan toplumunda derin bir aray olarak sylemletirmek bana hep eksik gelmi; mutlaka evrenle ilgili bir yn vardr diye dnmmdr. Evrenin temel talar olarak parack-enerji ikilemini dndmzde, enerjinin zgrlk demek olduunu ekinmeden vurgularm. Maddi paracn ise, mahkm haldeki enerji paketii olduuna inanrm. Ik bir enerji halidir. In ne kadar zgr bir akkanla sahip olduu inkr edilebilir mi? Enerjinin en kk parack hali olarak tanmlanan kuantalarn, gnmzde neredeyse tm eitlilii izah eden etken olarak anlamlandrlmasna da katlmak durumundayz. Evet, kuantumsal hareket tm eitliliin yaratc gcdr. Acaba hep aranan Tanr bu mudur demekten kendimi alkoyamyorum. Evren-stnn tpk bir kuantum karakterinde olduu sylenirken de yine heyecanlanr ve olabilir derim. Yine acaba dtan Tanr yaratcl buna m denir demekten kendimi alkoyamyorum. zgrlk konusunda bencil olmamak, insan indirgemeciliine dmemek bence nemlidir. Kafesteki hayvann byk zgrlk rpn yadsnabilir mi? Blbln akmas en deme senfoniyi geride brakrken, bu gereklii zgrlk dnda hangi kavramla izah edebiliriz? Daha da ileri gidersek, evrenin tm sesleri, renkleri zgrl dndrmyor mu? nsan toplumunun en derin ilk ve son kleleri olarak kadnn tm rpnlar zgrlk arayndan baka hangi kavramla izah edilebilir? En derinlikli filozoflarn, rnein Spinozann, zgrl cehaletten k, anlam gc olarak yorumlamas ayn kapya kmyor mu? Sorunu sonsuz ierii iinde bomak istemiyorum. Ayrca anadan doma mahkmiyet halim olarak da sylemletirmek istemiyorum. spat; Prometheusun ansna birka cmle dnda, bir nevi zgrlk aray da olan iir yazmay hi denemedim. Onun da imgesellik dnda bir anlam olmad bilinmektedir. Fakat zgrlk anlamnn korkun takipisi olduum gz ard edilebilir mi? Toplumsal zgrl sorunsallatrrken, bu ksa giriimiz konunun derinlii konusunda uyarc klmak iindir. Toplumun zek younluu en gelikin doa olarak tanm, zgrlk zmlemesi konusunda da aydnlatcdr. Zeknn youn alanlar zgrle hassas alanlardr. Herhangi bir toplum zek, kltr, akl gc olarak kendini ne kadar younlatrmsa, o denli zgrle yatkn klmtr demek yerinde bir sylemdir. Yine bir toplum kendini bu zek, akl ve kltr deerlerinden ne kadar yoksun klmsa veya yoksun braktrlmsa, o denli klelii yaamaktadr deyimlemesi de doru bir sylemdir. brani kabilesi konusunda younlarken, aklma hep iki temel zellikleri taklr. Birincisi, para konusundaki maharetleridir. Parann hkmranln hep ellerinde bulundururlar. Bununla dnyay kendilerine balayabileceklerini, hatta hkmleri altna alabileceklerini hem teorik hem pratik olarak yetkince bilmektedirler. Buna maddi dnya hkmranl da diyebiliriz. Bence daha nemli olan ikincisini, yani manevi hkmranlk sanatn daha iyi becermeleridir. nce Yahudi

222

peygamberleri, sonra yazarlar, kapitalist modernitede ise her tr filozof, bilgin ve sanat adamlar ve kadnlaryla neredeyse tarihle yat bir manevi kltrel hkmranlk kurmulardr. Dolaysyla brani kabilesi kadar zengin ve zgr baka bir kabile yoktur demek son derece doru bir tespittir. amza ilikin birka rnek vermek bu gerei fazlasyla dorulayc olacaktr. Kresel ekonomiye hkmeden finans-kapitalin gerek hkmdarlarnn ezici ounluk gc brani kkenlidir, yani Yahudidir. ada felsefenin knda Spinoza, sosyolojide Marks, psikolojide Freud, fizik biliminde Einstein adndan bahsetmek, yzlerce sanatsal, bilimsel ve politik kuramcy da bunlara eklemek, Yahudi entelektel gc hakknda yeterince fikir verebilir. Yahudilerin entelektel lemdeki hkmranlklar inkr edilebilir mi? Fakat madalyonun dier yznde dnyann brleri, tekileri vardr. Bir tarafn maddi ve manevi zenginlii, gc ve hkmranl, tekilerin yoksulluu, gszl ve srl pahasna gerekleir. Dolaysyla Marksn proletarya iin syledii mehur sz, yani Proletarya kendini zgrletirmek (baka deyile kurtarmak) istiyorsa, tm toplumu zgrletirmekten baka aresi yoktur deyii Yahudiler iin de geerlidir. Marks bu sz sanki Yahudileri dnerek sylemi gibidir. Eer Yahudiler zgrlklerinden, yani zenginlik, zek ve anlam glerinden emin olmak istiyorlarsa, dnya toplumunu benzer biimde zenginletirmekten ve manevi olarak glendirmekten baka yollar yoktur. Yoksa balarna her an yeni Hitlerler peydahlanabilir. Bu anlamda Yahudinin kurtuluu, yani zgrl, ancak dnya toplumunun kurtuluu ve zgrlyle i ie dnldnde mmkndr. nsanlk iin ok ey baarm Yahudiler iin en onurlu grevin bu olduundan da kuku duyulmasa gerekir. O halde tekilerin yoksulluu ve cehaleti zerine kurulu zenginlik ve manevi itibarlarn gerek bir zgrlk deeri tamadn korkun Yahudi soykrmndan da anlamak mmkndr. zgrln gerek anlam, biz-teki ayrmn aan ve herkese paylalabilen karakterde olmasdr. Merkezi uygarlk sistemini zgrlk sorunu temelinde deerlendirdiimizde, giderek katmerleen bir klelikle yklendiini gzlemleriz. Klelik boyutta da gl yaatlr: lkin ideolojik klelik ina edilir. Mitolojilerden korkutucu ve hkmran tanrlar ina edilmesi, zellikle Smer toplumunda ok arpc ve anlalrdr. Zigguratn st kat zihinlere hkmeden tanr mekn olarak dnlr. Orta katlar rahiplerin politik ynetim kararghlardr. En alt kat ise, her tr retime koturulan zanaat ve tarmc alanlarn kat olarak hazrlanmtr. Bu model gnmze kadar zde deimemi, sadece muazzam bir alma-salma konumuna erimitir. Merkezi uygarlk sisteminin be bin yllk bu yks geree en yakn tarih kurgusudur. Daha dorusu, ampirik olarak gzlemlenen bir gerekliktir. Ziggurat zmlemek, merkezi uygarlk sistemini zmlemektir; dolaysyla gnmzn kapitalist dnya sistemini gerek temeline oturtarak zmlemektir. Sermaye ve iktidarn kmltif olarak srekli geliimi madalyonun bir yz iken, dier yznde korkun klelik, alk, yoksulluk ve srleme vardr. zgrlk sorununun nasl derinletiini daha iyi anlyoruz. Merkezi uygarln sistematii, toplumun giderek zgrlkten yoksunlatrlmasn ve sr toplum derekesine drlmesini salamadan kendini srdremez, varln koruyamaz. Sistemin mantndaki zm, daha fazla sermaye ve iktidar aygtlar oluturmaktr. Bu ise, daha fazla yoksullama ve srleme demektir. zgrlk sorununun bu denli ok bymesi ve her an temel sorunu haline gelmesi, sistemin doasndaki ikileminden trdr. Yahudi kabilesinin rnek konumunu bouna sunmadk. Son derece reticidir. zgrl de, klelii de Yahudilik zerinden okumak, bu nedenle alar boyunca neminden hibir ey yitirmemitir. Parann m, bilincin mi daha ok zgrlk saladna ilikin geleneksel tartmay da bu anlatm nda daha iyi kavrayabiliriz. Para bir sermaye birikim arac olarak, yani artk-rn ve deer gasp olarak rol oynadka hep kleliin arac olacaktr. Sahibine bile hep katliamlar davet etmesi,

223

parann zgrlk iin gvenilir bir ara olamayacan gayet iyi aklamaktadr. Para, enerjinin zdd olan madde parac rolndedir. Bilincin her zaman zgrle daha yakn olduu sylenebilir. Gereklik zerine bilin, her zaman zgrle ufuk aar. Bilincin hep enerji akkanl olarak tarifi de bu nedenledir. zgrl evrendeki oullama, eitlenme, farkllama olarak tanmlamak toplumsal ahlak aklamasnda da kolaylk salar. oullama, eitlenme ve farkllama, zmnen de olsa, barnda hep zeki bir varln seim yapma kabiliyetini dndrr. Bitkileri eitlilie ynelten bir zeknn mevcudiyetini bilimsel aratrmalar da dorulamaktadr. Bir canl hcresindeki oluumlar imdiye dek hibir insan elinden kma fabrika eli salayamamtr. Belki Hegel kadar evrensel zekdan (Geist) bahsedemeyiz. Ama yine de evrende zekya benzer bir varlktan bahsetmek tmyle samalk olarak yarglanamaz. Farkllamay zek varl dnda baka bir anlatmla dile getiremeyiz. oullama ve eitlenmenin hep zgrl artrmas, temellerindeki zek kvlcmlarndan tr olsa gerekir. nsan bilinebildii kadaryla evrenin en zeki varl olarak tanmlamak mmkndr. Peki, insan bu zeksn nasl edinmitir? Bilimsel (fiziki, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik) olarak insan evrensel tarihin zeti olarak da tanmlamtm. Bu tarifte insan, evrensel zeknn birikimi olarak tanmlanmaktadr. Birok felsefi ekolde insann evrenin bir maketi olarak sunulmas da bu nedenledir. nsan toplumundaki zek dzeyi ve esneklii, toplumsal inann gerek temelini tekil etmektedir. zgrl bu anlamda toplumsal ina gc olarak da tanmlamak yerindedir. Buna ilk insan topluluklarndan itibaren ahlaki tutum denildiini biliyoruz. O halde toplumsal ahlak ancak zgrlkle mmkndr. Daha dorusu, zgrlk ahlakn kaynadr. Ahlaka zgrln katlam hali, gelenei veya kural da diyebiliriz. Eer ahlaki seim zgrlk kaynaklysa, zgrln zekyla, bilin ve aklla ba gz nne getirildiinde, ahlaka toplumun kolektif bilinci (vicdan) demek de daha anlalr oluyor. Teorik ahlaka etik denilmesi de ancak bu erevede anlam ifade edebilir. Toplumun ahlaki temelleri dnda bir etikten bahsedemeyiz. phesiz ahlak deneyimlerden daha yetkin bir ahlak felsefesi, yani etii karlabilir. Ama yapay etik olamaz. E. Kantn bu konuda da ok aba harcad bilinmektedir. Kantn pratik akla etik demesi anlalrdr. Ayn zamanda ahlak bir zgrlk seimi, imkn olarak yorumlamas gnmz iin de geerliliini koruyan bir grtr. Toplumsal politikayla zgrlk balants da grnr bir durumdur. Politik alan uzgren akllarn en ok arpp younlatklar ve sonu almaya altklar alandr. Bir anlamda katlan znelerin kendilerini politik sanat araclyla zgrletirdikleri alan olarak tanmlamak da mmkndr. Toplumsal politika gelitirmeyen her toplumun, bunun karlnn zgrlkten yoksunluk olarak kendisine dneceini, bedelinin kendisine fatura edileceini bilmesi gerekir. Politik sanatn ycelii bu anlamda karmza kar. Politikasn gelitiremeyen her toplum (klan, kabile, kavim, ulus, snf, hatta devlet ve iktidar aygtlar) kaybetmeye mahkmdur. Zaten politika gelitirememek demek, kendi vicdann, hayati karlarn ve z kimliini tanmamak demektir. Herhangi bir toplum iin bundan daha ar bir d, kaybedi sz konusu olamaz. zgrlk talebi bu tr toplumlar iin ancak z kar, kimlik ve kolektif vicdanlar iin ayaa kalktklarnda, dier bir deyile politik mcadeleye atldklarnda sz konusu olabilir. Politikasz zgrlk istemleri vahim bir yanlgdr. Politikayla zgrlk arasndaki ilikinin arptlmamas asndan, iktidar ve devlet politikalar (Aslnda politikaszlk demek daha dorudur) ile aralarndaki farkn zenle izilmesi gerekir. ktidar ve devlet aygtlarnn ileri iin strateji ve taktikleri olabilir, ama gerek anlamda politikalar olmaz. Zaten iktidar ve devletin kendileri toplumsal politikann inkrnn saland aamada vcut bulurlar. Politikann bittii yerde iktidar ve devlet yaplar ibanda olur. ktidar ve devlet politik szn, dolaysyla zgrln bittii yerdir. Orada sadece idare etme, sz dinleme, buyruk alma ve verme sz konusudur; kanun, tzk vardr. Donmu bir akldr her iktidar ve devlet. Glerini de,

224

gszlklerini de bu zelliklerinden alrlar. O halde devlet ve iktidar alanlar zgrlklerin arand, saland alanlar olamaz. Hegelin devleti zgrln saland gerek alan olarak sunmas, modernitenin tm tahakkmc gr ve yaplanmalarnn temelini oluturur. yle ki, Hitler faizmi bu grn nelere yol aabileceini aklayan rneklerin banda gelmektedir. Hatta Marks ve Engelsin nclk ettikleri bilimsel sosyalizm anlaynda devlet ve iktidarn temel sosyalist ina aralar olarak ngrlmeleri, farknda olmayarak zgrle, dolaysyla eitlie indirilmi en vahim darbe olmutur. Ne kadar devlet, o kadar az zgrlk sylemini liberaller daha iyi fark etmilerdir. Baarlarn da bu ngrlerine borludurlar. Tahakkm aralar olarak devlet ve iktidarlar, zleri gerei, zorla el konulmu artk-rn ve deerlerin, yani toplam sermayenin deiik bir trnden baka bir anlam ifade etmezler. Sermaye devletletirir, devlet sermayeletirir. Ayn husus her tr iktidar aygtlar iin de geerlidir. Toplumsal politik alan ne kadar zgrlk dourucuysa, iktidar ve devlet alanlar da o denli zgrlk yitirim alanlardr. Belki iktidar ve devlet yaplar birok kii, grup ve ulusu daha ok zenginletirip zgrletirebilir. Ama Yahudi rneinde grdk ki, bu ancak teki toplumlarn yoksulluu ve klelii pahasna mmkndr; bunun sonu da soykrmdan savalara kadar her tr ykmdr. Kapitalist dnya sisteminde politika en byk kaybn yaamtr. Tarih boyunca merkezi uygarlk sisteminin zirve yapt bu aamada, politikann gerek lmnden bahsetmek mmkndr. Dolaysyla hibir ala kyaslanamayacak llerde gnmz anda politik tkeni yaanmaktadr. Nasl bir zgrlk alan olarak ahlaki tkeni gnmzn bir fenomeni ise, ondan daha fazla olarak politika alannn tkenii sz konusudur. Dolaysyla zgrlk istiyorsak, en bata toplumun kolektif vicdan olan ahlak ve ortak akl olarak politikay tm ynleriyle ve entelektel gcmzle yeniden ayaa kaldrp ilevsel klmaktan baka aremiz yok gibidir. zgrlk ve demokrasi arasndaki ilikiler daha da karmaktr. Hangisinin hangisinden kaynakland srekli tartmaldr. Fakat her iki iliki younluunun da birbirini beslediini rahatlkla belirtebiliriz. Toplumsal politikay zgrlkle balantl dndmz kadar, demokrasiyle de balantlandrabiliriz. Toplumsal politikann en somut hali demokratik siyasettir. Dolaysyla demokratik siyaset zgrlemenin gerek sanat olarak da tanmlanabilir. Demokratik siyaset yrtmeden, genelde toplumun, zelde de her halkn ve topluluun ne politiklemesi ne de politik yoldan zgrlemesi mmkndr. Demokratik siyaset zgrln renildii, yaand gerek okullardr. Politikann ileri ne kadar demokratik zneler yaratrsa, demokratik siyaset de toplumu o denli politikletirir, dolaysyla zgrletirir. Politiklemeyi zgrlemenin ana biimi olarak kabul edersek, her toplumu politikletirdike zgrletirebileceimizi, tersi olarak da toplumu zgrletirdike daha fazla politikletirdiimizi bilmek durumundayz. phesiz zgrlk ve politikay besleyen, bata ideolojik kaynaklar olmak zere, birok toplumsal alan mevcuttur. Ama esasta birbirini dourup besleyen temel iki kaynak, toplumsal politika ve zgrlktr. Eitlikle zgrlk ilikisi oklukla kartrlr. Hlbuki en az demokrasiyle ilikiler kadar, ikisi arasndaki ilikiler de karmak ve problemlidir. Tam eitliin bazen zgrln bedel vermesi karlnda salandn grrz. kisinin birlikte olamayaca, birinden taviz vermenin gerei ska vurgulanr. zgrln de bazen bedel olarak eitlikten taviz vermeyi gerekli kld belirtilir. ki kavramn, dolaysyla fenomenin doas arasndaki fark aklamak, sorunu doru belirtmek iin gereklidir. Eitlik daha ok bir hukuk terimidir. Fert ve topluluklar arasnda fark gzetmeksizin, ayn hak paylamn ngrr. Oysa farkllk, evrenin olduu kadar toplumun da esasl bir zelliidir. Farkllk ayn trden hak paylamna kapal bir kavramdr. Eitlik ancak farkllklar esas aldnda anlaml olabilir. Sosyalist eitlik anlaynn tutunamamasnn en nemli nedeni, farkll hesaba katmamasdr. Bu da sonunu getirmenin en nemli nedenlerinden biridir. Gerek adalet ancak farkllklar temel alan bir eitlik anlay iinde gerekleebilir.

225

zgrln farkllama kavramna ok baml olduunu belirlediimizde, ancak eitliin farkllamaya balanmas halinde zgrlkle anlaml bir ba kurulabilir. zgrlkle eitlii badatrmak, toplumsal politikann temel hedeflerindendir. Bireysel ve kolektif zgrlk kavramlar arasndaki tartmaya deinmeden geemeyiz. Negatif ve pozitif zgrlk olarak da tanmlanmak istenen bu iki kategori arasndaki ilikiyi aklamak halen nemini korumaktadr. Bireysel zgrl (negatif zgrlk) ahlandran kapitalist modernite, phesiz bunu toplum kolektivitesinin byk tahribat pahasna gerekletirdi. Bireysel zgrln gnmzde toplumsal politikay en az iktidar olgusu kadar tkettiini belirlemek byk nem tar. Bireyciliin toplum ykclndaki, zellikle de ahlakn ve politikann inkrndaki roln aydnlatmak, zgrlk tartmalarnn can alc sorunudur. Bireycilikle atomize edilen toplumun hibir sermaye ve iktidar aygtna kar direnme takatinin kalmadn sylediimizde, toplumsal problemin kanserleme riskini daha iyi anlayabiliriz. Liberal bireyciliin toplumsal politika ve zgrl tketen temel kaynak olarak belirlenmesi, anlaml bir ka zemin sunabilir. phesiz burada bireysellii sz konusu etmiyoruz, bireyselliin gerekli olduunu tartmyoruz. Tartlan, idealize edilerek toplumsal politika ve zgrl tketen ideolojik bireyciliktir, liberalizmdir. Kolektif zgrl zaten tartm bulunuyoruz. Asl zgrln bireysellik kadar her tr topluluun (kabile, kavim, ulus, snf, meslek vb.) kimliini belirlemek, karlarn salamak ve gvenliini savunmaktan getiini, bu temellerde anlam bulabileceini nemle belirtmeliyiz. Bu temellerde ancak bireysel ve kolektif zgrlkler uyumlulatnda baarl optimal bir zgr toplum dzeninden bahsedebiliriz. Liberalizmin bireycilik anlamnda ahlandrd zgrlkle reel sosyalizmin kolektivizm adna ahlandrd zgrlk arasnda, ne kadar zt kutuplar olarak tanmlansalar da, sk bir benzerlik bulunduu, 20. yzyl deneyiminden tr aa km durumdadr. kisi de liberalizmin seenekleridir. Devletilik ve zelletirme oyunlarnn nasl ayn el tarafndan uygulandn gzlemlediimizde, sylenmek istenen hususlar daha iyi anlalacaktr. Demokratik toplumun bireysel zgrlklerle kolektif zgrlkleri uyumlulatrmada en elverili zemin olduu, 20. yzyln byk ykm getiren bireyci (vahi liberalizm) ve kolektivist (firavun sosyalizmi) modellerinin denenmesinden sonra iyice aa km bulunmaktadr. Demokratik toplumun bireysel ve kolektif zgrlkleri dengelemek kadar, farkllklar esas alan eitlik anlayn gerekletirmede de en uygun toplumsal politik rejim olduunu belirtmek mmkndr. 5- TOPLUMSAL AKLIN GC nsan trndeki zek seviyesinin kendine zg toplumsal srele ba ve gc kavranmadan, toplumla ilgili hibir soruna ilikin zm olanaklar laykyla deerlendirilemez. Tr olarak insan aamasndaki zek seviyesinin potansiyel lm, balang itibariyle speklatif bir konu olabilir; bu mmkn de olmayabilir. Ama ok farkl bir zekyla kar karya olduumuz, insanlk tarihindeki sava olgusunun gnmz koullarnda evrenin tam bir yok etmenin eiine getirilmesiyle iyice aa km bulunmaktadr. Sadece snf tahlilleriyle, ekonomik reetelerle, politik tedbirlerle, iktidar ve devletin azami birikimleriyle ekolojik ve toplumsal ykmlarn nne geilemeyecei anlalmaktadr; hatta kantlanm gibidir. Sorunun daha kkl ele alnmaya ihtiyac olduu aktr. Akln gc zerinde phesiz alar boyu srekli durulmutur. ok yeni bir ey sylemiyorum. Akln farkl bir tarafna dikkat ekmenin her zamankinden nemli hale geldiini belirtmek istiyorum. Akln toplumla ba aktr. Toplum gelimeden akln da gelimeyecei sradan her tarih gzlemcisinin fark edebilecei bir husustur. Esas kavranmas gereken, toplumsal varln hangi koullarla akla meruiyet tanddr. Kapitalist modernitenin, zellikle yakn dnem kresel

226

finans-sermaye egemenliinin, simgesel akl zerinden korkun krlar salayarak yol at evre ve toplum ykmnn izahat hibir toplumsal meruiyet kouluyla anlalamaz. Akas ahlakl, zgrlkl ve politik toplumun hibir biimi, simgesel akln vurgununu onaylamaz. Peki, toplumsal meruiyet barajlar nasl ve kimler, hangi zihniyetler ve aralar tarafndan parampara edildi? Akln ykm gc karsnda yapm, onarma ve salkllatrma rol kimlere aittir? Bu rol hangi zihniyet kurallar ve aralarla gerekletirmekten sorumludurlar? Bu sorunlar hayatidir ve mutlaka cevaplarn isterler. I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem adn verdii dzenin ortaya k zerinde byk nemle durmasn ok nemsiyorum. Ayrca Fernand Braudelin konuyu adeta kl krk yararak zmlemeye almasn da ok ufuk ac buluyorum. Samir Aminin konuyu zellikle Ortadou slam uygarlklarnn ykmyla balantl olarak ele alan kapitalizm zmlemelerinin de ksmen reticilii vardr. ok sayda dnr konuya hassasiyetle yaklamaktadr. Varlan ortak sonular Avrupann devlet geleneinin zayfl, kilisenin zlmesi, Cengiz Hann Moollarnn slam uygarln tarumar etmesi etrafnda dnmektedir. Kafesteki aslana benzetilen kapitalistik gelime, bu koullar altnda kapnn ak hale gelmesinden frsat bularak, ncelikle Bat Avrupada hkim olmu; sonra srasyla tm Avrupaya, Kuzey Amerikaya ve gnmze doru tm dnyaya saldrsn baaryla tamamlamtr denilmektedir. Daha nce kafeste tutulan g dnya hkmranlna gelirken, nceki hkmranlar ise demir kafese alnmtr. Toplumun Leviathan tarafndan demir kafese tklmas eretileme olarak sylemletirilmektedir. Max Weberin nl deyimiyle kapitalist modernitenin, brokrasisinin toplumu demir kafese almas sz konusu edilmektedir. Tm nl sosyologlarn, ok ak olmasa da, biraz sululuk psikolojisiyle, korkaka ve fsldayarak dile getirmek istedikleri vahim toplumsal tablo byle sunulmaktadr. ahsen soruna daha kapsaml ve merkezi uygarlk sistemiyle balantl olarak bakyorum. Hatta biraz da simgesel-analitik akln geliim tarihiyle irtibatlandrlmas gereini dnmekteyim. Analitik akln merkezi uygarlk sisteminde att adm phesiz devsel niteliktedir. Ancak tm uygarlk yaplanmalar benzer etkiyi ortaya karrlar. Dier nemli bir etkeni insan aklnn simgesel zellik kazanarak analitik zm yeteneine kavumas olarak belirlemek, uygarlk etkeni kadar nem tamaktadr. nk kapy uygarlk etkenine aan analitik akldr. nsana kadar tm canllar amaz akl ilkeleriyle alrlar. Doal veya duygusal akl da diyebileceimiz bu akl tarz igdsellie yatkndr. Etkilenmeler ok ani tepki vermekle karakterize edilir. Bitki ve hayvanlardaki etki-tepki bu konuda ok reticidir. reme, korunma ve beslenmekten ibaret olan yaamlarn igdsel aklla ok renilmi tarzda yrtrler. Hata pay yok denecek kadar azdr. Ben konuyu cansz varlklar alanna da tarmaktan yanaym. rnein dnyamzn yerekimini bir igdsel akl olarak dnrsek (Ben byle bir dnce tayorum), her nesnesi, hatta zerresi onun itme ve ekme etkisini gc orannda yaar. Etkiden ka ok snrldr. Ancak k gcnde kalar mmkn olabilir. Evreni ilkesiz, babo sayan felsefeler bu anlamda bana pek doyurucu gelmez. Evrenin belli bir zekyla hareket ettiine dair gr, zerinde epeyce durmay gerektirir. nsandaki zeknn tuhafl, bu evrensel zeky ihlal yeteneidir. Belki k rneiyle insan iin bir stnlk olarak da bu zek biimi (analitik zek) yorumlanabilir. Ama evrenin akl tarznn ezici arlyla elimesini nasl zmleyeceiz? Belki kaos teoremi konuya ksmen aklk getirebilir. Bilindii zere, kaos teorisinde byk dzensizlik iinde dzen aranr. Dzen kaossuz mmkn deildir. Bu yaklamdaki hakllk, doruluk ynleri inkr edilemez. Fakat burada da sorun, toplumsal kaosun (bunalm, kriz dahil) etkisi altnda insan yaamnn ne kadar sre ve nasl bir mekn iinde srdrlebileceidir. nk toplumun kaotik srelere dayanma sresi ve mekn snrldr. Srenin ok uzamas ve meknn (ekolojik evrenin) ar tahribi rahatlkla toplumlarn

227

sonunu getirebilir. Tarihte ok sayda toplumun bu durumlara dtn gzlemlemekteyiz. nsanlarn neredeyse ilkel topluluklar halinde varln srdrdkleri uzun sre boyunca (yaamlarnn yzde 98lik sresi) bu kaotik ortamda yaadklarn bilmekteyiz. Neolitik ve uygarlk dzenleri altnda geen yaamn sresi toplam yzde ikinin altndadr. zcesi, kaotik srenin uzamas belki de tmyle yaam sonlandrmaz. Fakat bu sefer tehlike daha farkldr. Uygarlk ncesi kaotik srele sonras arasnda bariz bir fark vardr. Uygarlk evreyi sadece insan toplumu iin deil, tm canllar iin tehlike snrlarna ekmitir. Daha da kts, toplumlarn barndaki sermaye ve iktidar her saat kanser tarz (ar kentleme, orta snflama, isizleme, milliyetileme, cinsiyetleme, nlenemeyen nfus art) yaylmaktadr. Bu kanser tarz bymenin mevcut haliyle devam bile, uygarlk ncesi klan dnemini mumla aratacaktr. Kanserle gelen kaotik sre, yeni dzenlerden ok, toplumun lmyle de sonulanabilir. Abartl bir yargda bulunmuyoruz. Sorumluluk duyan insanlar, bilim insanlar bu konuda her gn daha ar yarglarda bulunuyorlar. Denilebilir ki, toplumsal kanserolojik gelimelerin analitik aklla ne ilikisi vardr? O halde bu akl biraz daha yakndan tanyalm. Simgesel akl nc bir rol oynamtr. Bunun en ak grnmn iaret dilinden (Bedensel hareketler arlktadr) simgesel dile geite gryoruz. Artk beden hareketleri yerine, zerinde anlalm baz (iaret edilenlerle fiziki, biyolojik bir ba olmayan) ses bekleriyle anlamsal balar kurulabilmektedir. rnein, gz ele alalm: Ses beinin gzle hibir fiziki ba olmad halde, bu tanmda uzlaan herkes, gz sesinden gz aklnda canlandrr. Simgesel dilin kuruluu byledir. Antropolojik almalar bu dilin balangcn Dou Afrika kkenli son g dalgasn gerekletiren Homo Sapiens gruplarna balasalar da (yaklak 5060 bin yl nce), asl patlamasn Ortadou corafyasnda gerekletirdiinde birlemektedirler. zellikle Semitik ve Aryen dil gruplar bu tezi glendirmektedir. Simgesel dil yapsnn dnce zerinde muazzam bir etkisi olmutur. Beden dilinden kurtulmak ve kelimelerle dnmek, en byk zihniyet devrimlerinden belki de ilkidir. Bu bir yandan insan trnn hayvanlar leminden kopuunu hzlandrrken, te yandan toplumlarn simgesel dil kurulular etrafnda kmelenmelerine byk ivme kazandrr. nk ayn ses dzenlerini konuanlar, giderek hem daha farkl, hem de zek gc kazanm olarak birliklerini gelitirirler. Toplumlar artk simgesel dilleri kimliklendirmektedir. Neolitik devrim bu dilin nemli katksyla gereklemitir. aret diliyle bu devrimsel aamaya varlmas zordur. Daha sonralar uygarla nasl gei yapld oka ilendii iin tekrarlamayacam. Fakat Verimli Hilal denilen ZagrosToros da sisteminin etekleri ve Mezopotamya ovalarnn gelimelerin ana beii roln oynadn iyice bilmekte yarar vardr. Anlatlanlar simgesel akln olumlu etkisini ortaya koymaktadr. Sakncasn ise, evreden kopuu balatmasnda grmek gerekir. Daha nceki toplumlar doal evre toplumlardr. Ana-yavru ilikisinde olduu gibi doann kucandadrlar. Simgesel dnce gc bu tarz yaam ihtiyacn zayflatmtr. nk yeni toplum kendi yeni diliyle evreyi adlandrmakta, dolaysyla yeni kullanm yolunu da amaktadr. Bitkiler ve hayvanlar lemi zerinde byk bir hegemonyann yoludur bu yeni yol. Simgesel dilden nceki dnce tarzlar hep duygusal aklla gerekletirilirdi. Duygusal akln en temel zellii, etki ve tepkisindeki vazgeilmez e olarak duygularyla dnmesidir. tendir, yalanszdr, hileden uzaktr. Bir anann ocuuna itenlik dnda yalanc ve hileli davrand kolay kolay gsterilemez. Bitkiler ve hayvanlar lemindeki zihin de byle alr. Aslan grnnce, av hayvanlarndaki zihnin olduu gibi duygularna yansmasn hep grrz. kisinde de hile yoktur. Ama insann simgesel dilinde binbir hileli, yalanl ve iten olmayan (duygusallk tamayan) dnce okumak mmkndr. Bu dnce tarznn korkun tehlikesi, asl byk tahribatn uygarlk srecine geile gsterecektir.

228

Sermaye ve iktidar birikiminde simgesel dil vastasyla gerekleen analitik dnce belirleyici rol oynar. En bata bu dncenin yalana dayanan, hileli ve iten olmayan gcn kullanarak, toplumu tutsak etmekte ve smrmekte byk yetenek kazanlm olmaktadr. Bilindii zere, insan beynindeki n sa ve sol loblar bu iki zek konusunda ilevsellik kazanmlardr. Analitik dncenin gerekletii lob en son gelien ksmdr. Bedenin geri kalan tm blmleri duygusal zeknn izini tar. Analitik dnce ksmnn stnlk kazanmas, tm bedenin izini tayan dnce zerinde etkili olmaktadr. Bu gelime de giderek insann tm karakterini yeniden biimlendirmektedir. Bu mthi bir gelimedir. Olumlu ynde kullanlmas insan tr iin dnyay srekli bir bayram yerine evirebilir. Olumsuz ynde altrlrsa, ezici ounluk ve evre canllar iin cehenneme de evirebilir. Tpk nkleer g gibidir. Bu enerjiyi ok iyi kontrol etmek kaydyla toplumun hizmetinde kullanmak byk yararlar sunar. Kontrol edilmediinde ise, kk bir ernobil rneinde (Ama daha korkuncu savata kullanlandr) ne tr sonulara yol at bilinmektedir. Analitik aklda ben biraz kontrolsz nkleer patlama tehlikesini grmekteyim. Tehlikenin de tesinde, bizzat ve giderek younlaan biimde toplumu ve evreyi nkleer bombardmana tabi tuttuu kansndaym. Ayr nkleer bombaya ihtiya olmadan da, dnya kapitalist sisteminin elindeki, emrindeki analitik akl bombalar daha imdiden toplumu ve evreyi yaanmaz durumun kysna tamlardr. phesiz simgesel dil ve analitik dnce kendi bana olumsuzluk tamazlar; sadece olumsuzluklara uygun koul sunarlar. Asl olumsuzluk zincirini balatan, sermaye ve iktidar aygtlarndaki geliimdir. Uygarlk olarak kavramlatrdmz sermaye ve iktidar birikim sistemi, zndeki varlk nedeniyle yalanc ve hileli olmak ve duygusal zekdan yoksunluu tamak durumundadr. Bask ve smr aygtlar bakalarnn besinleri ve gvenlikleri zerine kuruludur. Bunlarn tepkisiz karlanmayaca, yaamn doas gereidir. Srdrlmesi ancak iki yoldan mmkndr: Ya ideolojinin meruiyet salayc yumuak gcyle, ya da iktidarn plak zor gcyle. Kontroln ounlukla bu iki yoldan saland tarihsel bir gerekliktir. Sermaye ve iktidar ancak hile, yalan ve zora bavurulduunda gelitirilecek varlklardr. Zihnin ana ksm tam da bu aamada buna uygun koul sunmaktadr. Buna arptlma ve saptrma etkisi de diyebiliriz. Uygarlk tarihine bu paradigma ile bakldnda snf, kent ve iktidar younlamalarnn muazzam bir analitik dnce yaps oluturduunu grrz. Uygarlk srelerinde birka byk durak vardr. Orijinal uygarlklar olan Smer ve Msr toplumlarnda M.. 40003000 yllarnda balayan uygarlk sreleri, bugn bile byleyici etkilerini srdren byk analitik zihniyet yaplar ina etmilerdir. Merkezi uygarlk tarihi boyunca gelitirilen tm zihniyet yaplarnn izlerini bu uygarlklarda grmek mmkndr. Matematikten biyolojiye, yazdan felsefeye, dinden sanata kadar toplumsal etkinliklerin uygarlk damgasn tayan tm rneklerini burada orijinal biimde ina edilmi halleriyle grrz. Greko-Romen aamas bu ina srecini daha da zenginletirmi ve analitik yapsndaki aklll ilerletebilmitir. slam Rnesansndaki ksa hamleden sonra vcut bulan Avrupann Rnesans, Reform ve Aydnlanma sreleri, analitik dnceyi doruk noktasna tamlardr. Tabii tm bu tarihsel srelerde, bata in ve Hint uygarlklar olmak zere, dier uygarlklarn katklar da gz nnde tutulmaldr. Be bin yllk uygarlk, mant itibariyle yaamn diyalektiinden kopmu dev bir ur gibi byyen metafizik kalplar yeknu olarak da deerlendirilebilir. Mimarlktan mzie ve edebiyata, fizikten sosyolojiye, mitolojiden dine ve felsefeye kadar tm sanat, felsefe, din ve bilim yaplarnda sermaye ve iktidar birikimini devasa boyutlarda yanstan gelimeleri tarih diye okuyoruz. Korkun talan seferleri olarak savalar bu uygarln zemin katdr. Bu zemin zerinde ykselen akl, gereklik anlamnda en byk aklszlktr. deolojik hegemonyann bir ilevi de aslnda bu aklszl, su akln, sava akln, hile ve yalan akln, zcesi sermaye ve iktidar birikim akln rtbas etmek, tersyz edip gstermek,

229

kutsallatrmak, tanrsallatrmaktr. Uygarlk tarihiyle i ie gelien tm analitik dnce kalplarn, inan ve sanatlarn yakndan incelediimizde, eletiriye tabi tuttuumuz bu gerekleri tespit etmek zor olmayacaktr. Kapitalist canavarn (Hobbesun Leviathan) kafesten nasl ktn ancak bu tarihsel gereklerin nda yetkince anlamlandrabiliriz. Bu canavarn sadece 16. yzyldaki zaaflardan yararlanarak kafesten ka gerekletirmemi olduunu nemle vurguluyorum. Kadn rneini konu asndan zmleyerek blm noktalamak istiyorum. phesiz feminist incelemeler yeni yeni geliimlerle kadn gereinin gn yzne kmasna nemli katkda bulunuyorlar. Fakat o kandaym ki, bu almalar byk oranda erkek aklnn egemenlik koullarnda yrtlmektedir. Ziyadesiyle reformisttir. Konuya tm kktenlii iinde yaklam hayati nem tamaktadr. Biyolojik aratrmalar insan trnde kadnn kk roln aydnlatmaktadr. Asl gvdeden kopan kadn deil erkektir. Kadnn duygusall, evrensel oluum diyalektiinden ar sapmamasndan ileri gelmektedir. zellikle uygarlk dneminde en alttaki konumunda braktrlmas, bu yapsn gnmze kadar tamasnda etkilidir. Erkek akl tarafndan kadnn duygu ykl akl hep eksik olarak, kadnn bizzat karakteri olarak yanstlmak istenir. Erkek akl, kadn zerinde birka byk operasyon yrtmtr, yrtmektedir: Birincisi, ilk ev klesi haline getirilmesidir. Bu sre korkun sindirme, bask, tecavz, hakaret ve katliamlarla ykldr. Ona tannan rol, mlkl dzene gerekli olduu kadar dl retmektir. Hanedanlk ideolojisi bu dle ok baldr. Kadn bu stat iinde mutlak mlktr. Yzn bile bakasna gsteremeyecek kadar sahibinin mal, namusudur. kincisi, seks aracdr. Cinsellik tm doada remeyle ilgilidir. Yaamn devam amalanmtr. nsan erkeinde zellikle kadn tutsaklyla birlikte ve arlkl olarak uygarlk srecinde asl rol sekse, cinsel arzunun patlamasna ve arpka geliimine tannmtr. Hayvanlarda ok snrl olan iftleme dnemleri (ounlukla yllk), erkek insanda neredeyse yirmi drt saate karlmak istenir. Kadn gnmze doru seksin, cinsel itah ve iktidarn srekli zerinde denendii aratr. zelgenel ev ayrmlar anlamn yitirmitir. Her yer ve her kadn artk genel-zel ev ve kadn saylr. ncs, cretsiz, karlksz emekidir. Tm ilerin zoru kendisine yaptrlr. Karl, biraz daha eksik olmaya zorlanmadr. O kadar aalanmtr ki, gerekten erkee gre ok eksik kaldn kabul etmekte, erkek eline ve hkimiyetine drt elle sarlabilmektedir. Drdncs, en ince metadr. Marks, para iin metalarn kraliesi der. Aslnda bu rol daha ok kadnndr. Metalarn gerek kraliesi kadndr. Kadnn sunulmad hibir iliki yoktur. Kadnn kullanlmad hibir alan da yoktur. Bir farkla ki, her metann kabul grm bir karl varsa da, kadnda bu karlk da koca bir ak yzszlnden tutalm, Analarn emei denmez martavalna kadar koca bir saygszlktan ibarettir. Uygarln canavarlatrd erkek akl (binbir hilenin, yalann, sava canavarlnn, ideolojik arpkln, ksacas toplum ve evresini ykan akln, teneke sesinden baka ses vermeyen analitik akln) onsuz edemedii kadna bu muameleyi uygun grdkten sonra, insan toplumuna, evresine neler yapmaz ki! Bu akl durdurmak, ancak ykt toplumsal ahlak ve politikay ncelikle yerli yerine koymakla mmkndr. Daha dorusu, ancak bu temelde balang yaplabilir. Yalnz analitik akln ald boyutlardaki rol nedeniyle, uygarlk sistemlerine kar demokratik uygarlk sistemini gelitirmenin nemi bir kez daha tm yakclyla nmzde grev olarak durmaktadr. Akla byk deer bimek asldr. Toplumsal akl bir gerektir. Toplumun kendisi akln younlat

230

alandr. Umutsuz olmann hibir anlam yoktur. Tm kutsallklardan akan bir ses daha vardr ki, Biz size akl verdik, yeter ki er yolunda deil, hayr yolunda kullann. O zaman size gerekli olan her eyi edineceksiniz! der. Bu sesi gerekten almal ve anlamalyz. Toplumun saduyusu da denilen vicdann sesi, vazgeilmez ahlaki sesi de bunu der. Toplumsal politika denen zgrlk sanatnn duyulur klnma gereini yerine getirmek istedii ses de bunu der. Demokratik toplum almalar bu sesin pratiidir. Demokratik uygarlk sistemi bu sesin teorisidir. Bundan sonraki blmler, daha ok bu seslerin (analitik ve duygusal akln el birliinden kan sesler) somut kaynaklarna inmek ve gsterdikleri zm yollarna aydnlk getirmek amacnda olacaktr.

231

Ska vurgulamak durumundaym ki, tarih imdi olduu gibi, imdinin herhangi bir unsuru da tarihtir. Tarih ile imdiki arasnda byk kopukluk braklmas, 1- ktidar ve Devlet Sorunu Ska vurgulamak durumundaym ki, tarih imdi olduu gibi, imdinin herhangi bir unsuru da tarihtir. Tarih ile imdiki arasnda byk kopukluk braklmas, her yeni uygarlksal ykseliin ilk giritii meruiyet salayc ve kendini ezel-ebed klmak isteyen propagandalarnn sonucudur. Gerek toplum yaamnda bylesi kopukluklar yoktur. Vurgulanan dier husus, tarih evrensel klnmadan, yerel veya tekil bir tarih inasnn anlam ifade edemeyeceidir. Dolaysyla ilk ina edildikleri halleriyle iktidar ve devlet sorunu, ok az farkla gnmzn de sorunudur. Aralarndaki fark ise, zaman ve mekn koullarnn ekledii paylardr. Farkllk ve dnm kavramlarna bu anlam yklediimizde, yorumlarmzn hakikat paynn artaca aktr. Farkll, dnm ve gelimeyi kmseme veya nemsiz klmay da ayn sakncalar iinde grmek gerekir. Evrensel tarih yoksunluu ne denli krelticiyse, tarihsel gelimeyi hep tekerrrden ibaretmi gibi ele almak, farkllk ve dnmden yoksun saymak da o denli gerei perdeleyicidir. ndirgemeciliin bu iki biimine dmemek byk nem tar. Gnmz asndan iktidar ve devlet konusunda yaplabilecek ilk tespit, toplum stnde ve iinde olaanst hacim kazanmalardr. 16. yzyla kadar hkmranlk daha ok toplumun dnda, hem de gz alc ve korkutucu biimiyle ina edilirdi. alar boyunca uygarlk bu ynl ok arpc biimlere tanktr. ktidarn resmi ifadesi olarak devlet, snr izgilerini zenle izerdi. Devlettoplum fark ne kadar keskin izilirse, o denli yarar umulurdu. Daha toplum ii bir olgu olarak iktidarda bile izgiler ak seikti. Erkek karsnda kadnn, yallar karsnda genlerin, airet reisi karsnda sradan airet yelerinin, mezhebin ve dinin temsilcisi karsnda mmin cemaatin duru izgileri ok net kurallar ve adaplarla belirlenmiti. Ses tonlarndan yry ve oturularna kadar iktidar otoritesi ve ynetilen konusu ayrntl kurallara sahipti. phesiz daha az olan iktidar ve devletin kendini hissettirmesi asndan otoritelerinin bu ynl tesisi anlalrdr. Meruiyet aralar, eitim ve buna gre hizmet sunarlard. Avrupa uygarlndaki iktidar ve devlet otoritelerinde meydana gelen kkl dnmn fark, giderek hzlanacak biimde toplumun tm gzeneklerine szma ihtiyac duymasdr. Bunda iki temel etkenden bahsetmek mmkndr. Birincisi, smrlen kitlenin bymesidir. Ynetim bytlmeden smr gerekleemezdi. Byyen srnn ok obana ihtiya duymas gibi, devlet brokrasisinin imesi bu olgunun ak kantdr. Buna ynetimin devasa bym d savunmasnn i toplumu bastrma payn da eklemek gerekir. Savalar her zaman brokrasi dourmutur. Ordunun kendisi en byk brokratik rgttr. kinci etken, toplumun artan bilinci ve direnmesidir. Gerek Avrupa toplumunun smry derinden yaamam olmas, gerek srekli direnmesi, iktidar-devlet inalarn hacimli klmaya zorlamtr. Burjuvazinin aristokrasiye, ii snfnn her ikisine kar mcadelesi, Avrupada iktidar ve devlet inasn derinletirmeye zorlamtr. Burjuvazinin (orta snf) tarihte belki de ilk defa bir orta snf olarak devletlemesi, iktidar ve devletin konumuna byk deiiklik getirmitir. Toplumun iinden doan bir ktlenin devletlemesi, dolaysyla artan iktidar olay kendisini toplum iinde rgtlemek zorunda brakmtr.

232

Burjuvazi kendini dtan iktidar ve devlete hkmran klmayacak kadar byk bir snflamadr. Kendini devletletirdike, ite toplumsal atma ierisinde bulunaca aktr. Snf atmas denilen olgu bu gerei aklar. Burjuva ideolojisi olarak liberalizm, bu soruna zm bulmak iin bin dereden su getirir. Fakat geen srede yaanan, devlet ve iktidarn daha da bymesi ve brokratik kanserlemedir. Toplumda devlet ve iktidar ne kadar byrse, bu o kadar i sava var demektir. Avrupa toplumunda gelien en temel sorun batan itibaren bu nitelikte olmutur. Byk anayasa, demokrasi, cumhuriyet, sosyalizm, anarizm mcadelesi iktidar ve devletin oluum tarzyla yakndan balantldr. Gnmze doru bulunan en gzde are, kesin anayasal kurallara balanm temel insan haklar, hukukun stnl ve demokrasidir. Kalc bir zmden ziyade, devlet ve toplumu iktidar zerinde uzlamaya zorlayarak, eskinin byk kavgal dnemini amaya almaktadr. ktidar ve devlet sorunu zmlenmemitir. Sadece srdrlebilir bir konuma tanmtr. Daha yakndan baknca, milliyetilik, cinsiyetilik, dincilik ve eitli bilimciliklerle toplum, iktidar ve devletin i ielii gelitirilerek, yani Herkes hem iktidar hem toplumdur, hem devlet hem toplumdur paradigmasna ekilerek, ulus-devlet srdrlmeye allmaktadr. Bylece ite snf sava bastrlp, da kar savunma pozisyonu hep ak tutularak, burjuva ulus-devletin zm bulunmu varsaylmaktadr. Dnya apnda denenen sorun zmekten ziyade bastrma ynteminin en belli bals bu olmaktadr. Ulus-devletin kendisinin azami devlet ve iktidar olmasnn faizm nitelii en ak biimde Alman faizminde gzlemlendi. Ulus-devletin ilk rnei, Hollanda ve ngilterenin spanyol mparatorluuna kar direni srecinde kendini gsterdi. Ulus-devlet tm toplumu d gce kar seferber ederek meru gerekesini yaratr. Ulusal toplum olma dorultusunda balangta nispeten olumlu eler tamaktayd. Ama daha douunda snfsal smr ve basky perdeleme grevi grd akt. Ulus-devlet kesinlikle burjuva snf etiketini tar. O snfn devlet modelidir. Daha sonra Napolyon seferleri bu modeli Fransada daha da glendirerek, Avrupa apnda yaygnlamasna yol at. Alman ve talyan burjuvazisinin geri kalm olmas ve birlik konusundaki zorluklar daha milliyeti politikalar getirdi. Dtan igal, iten aristokratik ve ii snfndan gelen direniler burjuvaziyi ar oven, milliyeti devlet modeline zorlad. Yenilgi ve bunalm, Almanya ve talya bata olmak zere, birok lkeyi ya sosyal devrim ya faizm ikilemine ekti. Kazanan faist devlet modeli oldu. Belki Hitler, Musollini ve benzerleri yenildi; fakat sistemleri kazand. Ulus-devlet, z itibariyle toplumun devletle, devletin toplumla zdelemesi olarak tanmlanabilir ki, faizmin tanm da budur. Doal olarak ne devlet toplumlar, ne toplum devlet olabilir. Olsa olsa topyekncu (totaliter) ideolojilerin savlar byle olabilir. Bu sloganlarn faist nitelii bilinmektedir. Faizm, bir devlet biimi olarak, her zaman burjuva liberalizminin bakesinde bir yere sahiptir. Bunalm dnemlerinin ynetim biimidir. Bunalm bnyesel olduundan, ynetim biimi de bnyeseldir. Ad ulus-devlet ynetimidir. Finans kapital ann bunalmnn zirve yapmasdr. Gnmzde kresel zirve yapan kapitalist tekelin devleti de en gerici zorba dneminde genel olarak faisttir. Her ne kadar ulus-devletin knden bahsediliyorsa da, yerine ina edilenin demokrasi olacan iddia etmek safdillik olur. Belki de hem makro kresel, hem mikro yerel faist siyasi oluumlar gndemdedir. Ortadou, Balkanlar, Orta Asya ve Kafkasyada olup bitenler dikkat ekicidir. Latin Amerika ve Afrika yeni deneyimler arefesindedir. Avrupa ulusdevlet faizminden evrimle k peindedir. Rusya ve inin ne olaca belli deildir. Sper hegemon ABD her devlet biimiyle alveri halindedir. Ak ki, iktidar ve devlet sorunu en ar dnemlerinden birini daha yaamaktadr. Ya demokratik devrim ya faizm ikilemi gndemde en can alc nemini korumaktadr. Sistemin tm blgesel ve merkezi BM rgtlenmesi ilevsel olamamaktadr. Finans-kapital tarihin en kresel dneminde

233

zirve yaparken, bunalm en ok azdran sermaye kesimi rolndedir. Finans-sermaye tekelinin siyasi-askeri karl, topluma kar younlatrlm savatr. Birok dnya cephesinde yaanan gereklik budur. Dnya sisteminin yapsal bunalmndan hangi siyasi ve ekonomik oluumlarn kaca kehanetle deil, entelektel, siyasi ve ahlaki almalarn dzeyiyle belirlenebilir. Kapitalist modernitenin en sanal sermaye tekeli olarak finans-kapital anda, toplum tarihin hibir dneminde olmad kadar dalmayla kar karyadr. Toplumun politik ve ahlaki dokusu parampara edilmitir. Yaanan, soykrmdan da ar bir toplumsal olgu olan toplumkrmdr. Sanal sermayenin medya egemenlii, kinci Dnya Savandan daha ar bir toplumkrm yrten silah konumundadr. Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, bilimcilik ve sanatlk (spor, dizi vb.) toplarn yirmi drt saat boyunca topluma kustururcasna vuran medya silah karsnda toplum nasl savunulabilir? Medya da bir nevi ikinci analitik akl gibi toplum zerinde ilevseldir. Nasl ki analitik akl kendi bana iyi veya kt deilse, medya da kendi bana ntr bir aratr. Her silah gibi, roln kullanan belirler. Hegemonik gler her zaman en etkili silahlara sahip olduklar gibi, medya silahnn da hkim gcdrler. Medyay ikinci analitik akl gibi kullandklarndan, toplumun direnme gcn etkisizletirmede ok etkilidirler. Bu silahla sanal toplum ina ediliyor. Sanal toplum, toplumkrmn baka bir biimidir. Ulus-devleti de toplumkrmn biimlerinden biri saymak mmkn olmaktadr. Her iki biimde de toplum kendisi olmaktan karlyor, ynlendiren tekelin bir aracna dntrlyor. Toplumsal doay basite almak ok tehlikeli olduu gibi, kendisi olmaktan karmak da snr belli olmayan tehlikelere ak tutmak anlamna gelir. Finans-sermaye gibi sanal tekel a da ancak kendisi olmaktan km toplumla var olabilir. kisinin ayn dnemde ortaya kmas rastlant olmayp, birbirleriyle ba iindedir. Ulus-devletin kendisi olmaktan km (kendisini ulus-devlet sanan) toplumuyla medyann batan kard toplum, tam anlamyla yenik toplumdur ve enkazndan baka eyler ina edilmektedir. Bylesi bir toplumsal a yaadmzdan kuku duyulamaz. Sadece en sorunlu toplumu yaamyoruz, bireyine de hibir ey vermeyen toplumda yayoruz. Yaadmz toplumlar sadece ahlaki ve politik dokularn kaybetmi deiller, varlklar da tehdit altndadr. Sorun deil, krm tehlikesi yayorlar. Eer gnmzde sorunlar tm bilimsel gce ramen srekli byyor ve kanserleiyorsa, o zaman toplumkrm sadece varsaym deil, gerek bir tehlikedir demektir. Ulus-devlet iktidarnn toplumu koruduu iddias ise, en byk yanlsamay yaratp tehlikeyi adm adm gerek klyor. Toplum sadece sorunlarla deil, krmla kar karyadr. 2- Toplumun Ahlak ve Politika Sorunu Sorunlar blmenin sakncalarnn farkndaym. Avrupa merkezli bilimin analitik akl snr tanmadan kullanarak gelitirdii bu yntemin grnte baz kazanmlar olsa da, hakikatin btnln kaybetme tehlikesini birlikte tad gz ard edilemez. Bu tehlikenin sakncal ynlerini srekli gz nnde bulundurmak kouluyla, toplumsal sorunu sorunlar olarak blme riskini tadn bilerek yntem kullanmay srdreceim. Epistemoloji blmnde farkl yaklamlar tartmaya alacam. Toplumsal sorunlarn ilk blmne iktidar ve devleti bo yere almadk. Sorunlarn ana kaynan oluturmas bunun temel nedenidir. nce olanca arlyla toplumun zerinde, 16. yzylla birlikte youn olarak iinde slenen iktidar ve devlet iliki ve aygtlarnn temel fonksiyonu, toplumu gsz ve savunmasz brakarak tekel smrsne hazr hale getirmektir. ktidar ve devletin roln byle tanmlamak ok nemlidir. ktidar ve devlete sadece zor aygt ve ilikilerinin toplamdr demek ciddi eksiklikler tar. En nemli rolnn toplumun gsz ve savunmasz braklmas

234

olduu kansndaym. Bu roln ise, toplumun varolu aralar olan ahlaki ve politik dokulamasn srekli zayflatp i yapamaz, roln oynayamaz duruma drerek gerekletirirler. Toplum ahlak ve politika dediimiz iki alan oluturmadan varln srdremez. Ahlakn temel rol, toplumun srdrlme, ayakta kalma kurallarna sahip olma ve uygulama gcdr. Varlk kurallarn ve uygulama gcn yitiren toplum hayvan topluluuna dnm demektir ki, bu halde istenildii kadar kullanlp smrlebilir. Politikann rol ise, znde topluma gerekli ahlaki kurallar salamak ve bununla birlikte temel maddi ve zihni ihtiyalar gidermenin yol ve yntemlerini srekli tartarak kararlatrmaktr. Toplumsal politika, bu gerekeler temelinde srekli tartma ve karar gcn gelitirerek toplumu zinde ve ak grl klar; kendini ynetebilme ve ilerini zme yeteneine kavuturarak onun en temel varlk alann oluturur. Politikasz toplum, ba kopmu tavuk gibi, daha can vermeden saa sola savrulan toplumdur. Bir toplumu ilevsiz ve gsz brakmann en etkili yolu, kendi z varl, temel maddi ve manevi ihtiyalar iin zorunlu tartma ve karar organ olarak POLTKAsz (siyasetsiz, slami deyimle eriatsz) brakmaktr. Hibir yol bu denli sakncal olamaz. Tarih boyunca iktidar ve devlet aygtlar ve ilikilerinin ilk elde toplumun ahlak yerine hukuk, politikas yerine devlet idaresi adl kurumlar yerletirmesi bu nedenlerledir. Toplumu iki temel varlk stratejisi roln oynayan ahlak ve politika gcnden alkoyma, yerine hukuk ve hkmranlk idaresini koyma, her dnemin temel iktidar ve devlet grevleridir. Sermaye birikimi, smr tekelleri bu iki grev olmadan olmaz. Be bin yllk uygarlk tarihinin tm sayfalar toplumun ahlaki ve politik gcn krmak, yerine sermaye tekellerinin hukukunu ve idaresini geirmekle doludur. Uygarlk tarihi plak ve gerek nedenleriyle byledir ve doru yazm ancak bu nedenlerle anlam ifade edebilir. Tarihin tm toplumsal kavgalarnn znde de bu gereklik gizlidir. Toplum kendi ahlak ve politikasnca m yaayacaktr, yoksa azgn smr tekellerinin hukuku ve idaresi dorultusunda sr gibi mi yaatlacaktr? Sorunlarn ana kayna iktidar ve devletin hukuk ve idaresinin akl almaz kanserolojik bymesidir derken, bu gerei ifade etmek istiyorum. Bir hususu daha aklamakta yarar vardr. lk hiyerari kurulduunda ve toplum adna tecrbe ve uzmanln nem kazand durumlarda, adna ne dersek diyelim, devlet veya otorite fark etmez, yararllk beklenir. Toplum eer devleti ve otoriteyi (iktidar) hepten olumsuzlatrmamsa, bu iki yararllk beklentisi nedeniyledir. Yani devlet ve otorite adna tecrbe ve uzmanlk bekleyerek ilerini kolaylatracan sanmaktadr. Katlanmasnn en nemli gerekeleri bu iki etkendir. Tecrbe herkeste bulunmaz. Uzmanlk da herkesin ii olamaz. Fakat otorite ve devlet, tarih boyunca bu iki hakl beklentiyi istismar ederek, en tecrbesiz ve uzmanlktan yoksun beceriksizlerin hukuk yerine entrika, tecrbe yerine aylaklk alan haline getirdi. Byk yozlamalar ve felaketler bu byk saptrma ve tersyz etmeyle yakndan balantldr. Tarihte zellikle orta snfn kanserolojik gelimesini ifade eden burjuvazinin, toplumun orta yerine, gbeine oturarak kendi en bencil karlarn hukuk, en soysuz ynetimini ise anayasal idare olarak sunmas, bunun iin iktidar ve devleti snr tanmaz aygt ve szde uzmanlk alanlarna blerek oaltmas tam bir felaket olmutur. Toplum yamurdan kurtulaym derken doluya tutulmutur. Burjuvazinin akl incelii olan liberalizmin snr tanmaz cumhuriyet, demokrasi, anayasa, idarenin kltlmesi, devletin ve iktidarn snrlandrlmas tartmalar gerei perdelemek kadar, tersine ifadelerle ykl anlamlar olarak deerlendirilmelidir. Antika kadar bile burjuva orta snfnn anayasa, cumhuriyet, demokrasi, idarenin kltlmesi, devlet ve iktidarn snrlandrlmas yetenei yoktur. nk bu soylu kavramlar ilevsiz hale getiren, orta snfn maddi yapsdr, onun varlk tarzdr. Toplum ilkalarn bir kraln, bir hanedanln zorbela tarken, snrsz hale gelmi burjuva aygt ve hanedanlklar nasl tasn? Bilerek burjuva aile ve hanedan kavramn kullanyorum. nk ayn kaynaktan geliyor. Tm ynetim ve kural

235

sanatn nceki byk soylu aristokrasi ve kral glerinden devirmitir. z yaratm yetenei yoktur. Devlet ve iktidar ilikilerinin toplumdaki kanserolojik etkisi bu snfsal doasndan kaynaklanr. Orta snfn doas faizm ykldr. Dolaysyla toplumun ahlaki ve siyasi (politik) dokularnn ktrmletirilerek i gremez hale getirilmesi en temel sorunlarn banda gelir. phesiz ahlak ve politik dokular, alanlar tmyle yok edilemez. Toplum var olduka, ahlak ve politika da var olacaktr. Ama iktidar ve devletin bir uzmanlk ve tecrbe alan olmaktan kmas, karlmas nedeniyle yaratc ve ilevsel yeteneklerini yerine getirememektedir. Gnmzde en ince gzeneklerine kadar iktidar ve devlet aygt ve ilikileri szdrlarak (medya, her tr istihbarat ve zelletirilmi operasyon birlikleri, ideolojik retiler vb.), toplumun nefessiz, kendini tanmaz, hibir ahlaki ilkesini uygulayamaz, en temel ihtiyalar iin politik tartma yapamaz ve karar (demokratik siyaset) oluturamaz duruma drld ok aktr. Yine gnmzn ok tartlan ve gerek hkmran gleri olan kresel irketlerin, yani ezel-ebed tekellerin tarihin en byk sermaye patlamasn bu dnemde gerekletirmeleri, toplumun bu hale drlmesiyle yakndan balantldr. Toplum drlp datlmadan, bu kadar sanal yolla, yani hibir retim aracna el dedirmeden paradan para kazanma gerekletirilemezdi. Tekellerin tm tarih boyunca kazandklar ve gnmzn bu en hacimli havadan kazanmlar, toplumun varlndan, srtndan ve beyninden boaltlmas temelinde gerekletirilmektedir. nk havada para yoktur! Tekrarlamalym ki, yalnzca snrsz oaltlm iktidar ve devlet aygt ve ilikileri toplumu bu duruma drmyor. Hegemonyann en az bunun kadar etkili dier ana kayna olan medya aracyla toplumun ideolojik fethi gerekletiriliyor. Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, bilimcilik, sanatlk (sanatn endstrilemesi, zellikle sporun) saptrmalaryla sersemletilmeden, sadece devlet ve iktidar aygt ve ilikileriyle toplum bu denli drlemez; kresel sanal (finans-kapital, para-sermaye kastediliyor) irketler, tarihsel tekeller, toplumu kendisi olmaktan karp toplumkrm uygularcasna bu denli snr tanmaz smrye tabi tutamazlar. 3- Toplumun Zihniyet Sorunlar phesiz bir toplumu smrye ak hale getirmenin ilk koullarndan biri olan ahlak ve politika yoksunluuyla, bu iki dokunun dnsel temeli olan toplumsal zihniyet k salanmadan, bu yoksunluk gerekletirilemez. Tarih boyunca egemenler, smrgen tekeller amalar iin ilk i olarak zihniyet hegemonyasn bu nedenle ina ederler. Smer toplumunu verimlilie, dolaysyla smrye amak iin, Smer rahiplerinin ilk i olarak tapnak (Ziggurat) ina etmeleri bu gerei ok ak bir biimde kantlamaktadr. Smer tapna, tarihin bilinen ve etkisi halen sren toplumsal zihni fethetme ve arptmann orijinal kayna olmas asndan da byk nem tamaktadr. Toplumsal doann en esnek zihni yaplanmalardan olutuunu nemle belirtmeye altm. Toplumun en zekl doa olduu iyi anlalmadka, anlaml bir sosyoloji gelitirilemez. Dolaysyla toplumu smr kayna olarak gzne kestiren zorbalar, egemenler, kurnazlar, ilk ileri olarak toplumun zek ve dnme olanaklarn zayflatmay, ilk tekeli zihniyet tekeli yani tapnak olarak gelitirmeyi temel grev edinmilerdir. Tapnak orijinali itibariyle iki ilev birden grr. Birincisi, zihni egemenlik, hegemonik ara olarak son derece nemlidir. kincisi, toplumu z zihni deerlerinden koparmak iin ok elverilidir. Toplumun z zihniyeti kavram olarak iyi anlalmay gerektirir. nsanlk daha eline ilk ta ve sopay aldnda bu ii dnerek yapmtr. gd deil, analitik dncenin ilk tohumlar sz konusudur. Deneyim biriktike toplumun gelimesi, znde bu dnce younlamasdr. Bir

236

toplum ne kadar deneyim, dolaysyla dnce younlatrrsa, o denli yetenek ve g kazanr. Kendini daha iyi besler, korur ve retir. Bu sre toplumsal gelimenin ne olduunu ve neden ok nem tadn aklamaktadr. Toplum kendini srekli dndrdke, ortak akl veya vicdan da dediimiz ahlaki geleneini, yani kolektif dncesini oluturur. Ahlak bu nedenle ok nemlidir. nk o toplumun en byk hazinesi, deneyim birikimi, ayakta kalma gerekesi, yaamn srdrmesinin ve gelitirmesinin temel organdr. Bunu yitirirse dalacan, yaam deneyiminden tr ok iyi bilmektedir. Adeta igd keskinliiyle ahlak nemsemektedir. Eski klan-kabile toplumlarnda ahlak kurallarna uymayanlarn cezas lmd ya da toplumun dna atlp lme terk edilirlerdi. Halen ok saptrlsa da, namus cinayetinin kkeninde bu kurallar yatmaktadr. Ahlak kolektif dnce geleneini temsil ederken, politikann ilevi biraz daha farkldr. Daha ok gncel kolektif iler zerinde tartmak ve kararlamak iin dnce gcn gerektirir. Gncel yaratc dnce politika iin arttr. Yine de kaynak olarak, dnce birikimi olarak ahlaka dayanmadan ne politik dncenin, ne de politikann kendisinin yaplamayacan toplum ok iyi bilmektedir. Politika gnlk kolektif (toplumun ortak kar) iler iin kanlmaz bir eylem alandr. ler konusunda farkl, hatta aykr dnceler olsa bile, tartma ve karar almalar iin arttr. Politikasz toplum ya bakalarnn kurallarn sr misali takip eden, ya da ba koparlan tavuk misali zplayan hayvandan farkszdr. Toplumun z dnce gc bir styap kurumu deildir; toplumun beynidir. Organlar ahlak ve politikadr. Toplumun dier organ, kutsal mekn olarak elbette tapnaktr. Ama bu tapnak hegemon g (hiyerari ve devlet) tapna deil, kendi z kutsal meknyd. Toplumun z kutsal mekn aray, arkeolojik bulularda bakeyi igal etmektedir. Gnmze kadar ayakta kalan belki de tek nemli yapdr. Bu gereklik tesadf saylamaz. Toplumun ilk kutsal mekn tm gemiinin, atalarnn, kimliinin, ortaklnn temsil edildii yerdir. Toplu anma, ibadet yeridir. Kendini hatrlama, yd etme mekndr; gelecee tamann iaretidir; bir arada olmann nemli gerekesidir. Toplum, tapnak ne kadar dikkat ekici, grkemli, gzel yaanmaya deer yerde ina edilirse, o denli temsil kabiliyeti ve yaamsal deeri olacann bilincindeydi. Dolaysyla en ok grkemlilik tapnaklarda sergilenirdi. Smer rneinin de yanstt gibi, tapnak ayn zamanda retim aralarnn, emekilerin depo ve barnak yeriydi. Yani imece usul almann yeriydi. Yalnz ibadet deil, toplu tartma ve karar yeriydi. Politik merkezdi. Zanaatkr yuvasyd. cat yeriydi. Mimar ve bilginlerin hnerlerini denedikleri merkezdi. lk akademi rneiydi. lkan tm kehanet merkezlerinin tapnaklarda olmas tesadf deildir. Btn bu etkenler ve daha yzlercesi tapnan nemini ortaya koymaktadr. Bu duruma da rahatlkla toplumun ideolojik, zihniyet merkezi demek gereki olacaktr. Urfadaki dikilitalarn rd harabe on iki bin yl ncesine aittir. Daha tarm devrimi yaplmamtr. Ama o ta oymacl ve dikiminin, anlam ok gelikin insanlarn ve dolaysyla toplumun varln gerektirdii aktr. Kimlerdi onlar, nasl konuuyorlard, nasl beslenip oalyorlard? Dnce ve adetleri nasld? Geimlerini nasl temin ediyorlard? Bu sorular yantlayacak hibir iz yoktur. Yalnz dikilita ant, byk ihtimalle tapnak kalntlar geriye iz olarak kalmtr. Bugn bile sradan kyller o talar oyup, anlaml biimde o yere kararak dikme gcnde olmadklarna gre, demek ki o insanlar ve toplumlar bugnk kyller ve ky toplumlarndan geri deillerdi. Sadece buna benzer hususlar tahmin edebiliyoruz. Urfann kutsall (saptrlmsa) da, belki bu tarih tesi gelenekten bir rmak misali szlp geliyor. Bu anlamda toplumsal tapnan varln ve nemini tartmyorum. Hegemonik tapnan varln ve ilevinin nemini tartyorum. Msr rahipleri de en az Smer rnei kadar hegemonik tapnak oluumunda rol oynadlar. Hint Brahmanlar onlardan daha aa kalmadlar. Uzakdou tmyle daha aa kalr durumda deildi.

237

Gney Amerika tapnaklar da hegemonikti. Bouna genler kurban seilmiyordu. Tm uygarlk alarnn egemen tapnaklar hegemonikti. Orijinalin kopyas gibiydiler. Toplumun egemenler yararna kullanma hazr hale getirilmesi bu merkezlerin ba ileviydi. Tekelin askeri kolu dehetengiz kelle koparp kale ve sur duvarlarnda kullanrken, ruhani kolu zihniyet fethiyle ayn ii tamamlard. Her iki faaliyet topluluklarn kleletirilmesinde at ba rol oynad. Biri korku, dieri ikna retti. Binlerce yllk uygarlk toplumunun bu tarzdaki srekliliini kim inkr edebilir? Avrupa hegemonik uygarl bu konuda byk biim deiikliini salad. zn ise olduu gibi korudu. Toplumun zerindeki devasa ulus-devlet aygtlarnn bununla yetinmeyip en ince ayrntlarna kadar toplumun i gzeneklerini kendine baml hale getirdii gnlk gzlemlerdendir. Zihniyet oluum merkezleri olarak niversite, akademi, daha aada lise, ortaokul, ilk ve anaokulun verdii, kilise, havra ve caminin tamamlad, klann keskinletirdii, toplumun kalnts kalan zihni, ahlak ve politik dokularnn fethi, igali, asimilasyonu ve smrgeletirilmesi net deil de nedir? Demek ki toplumun kitleletirilmesi srletirilmesidir derken, baz deerli yorumcular bo konumuyorlar. Ayn zamanda faizmin toplumuna bu zihin smrgeletirilmesiyle gidildii taze anlarmzdandr. Yakn tarihin kan banyosu da bu zihin fethinin sonucudur. Tekrarlamann sakncas yoktur: Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, sporculuk, sanatlk ikonlarn sallarsan toplumu pardon, sry-, kitleyi dilediin her hedefe tayabilirsin. Zihnin fethi hibir zorun baaramayaca kadar toplumu bugnk kresel finans-sermayesine ak hale getiren gelimenin temelidir. Bir kez daha Smer rahiplerine ve tapnak icatlarna selam durmak gerekir! Ne yaman fatihlermisiniz de, aradan be bin yl getii halde, bugnk son temsilcileriniz ve tapnaklar ellerini scak sudan souk suya sokmadan tarihin en byk sermaye birikimini gerekletirebiliyorlar! Tanrlarn en gl imgeleri, glgeleri (Zillullah) bile bu kadar kazan salayamadlar. Demek ki, sermayenin srekli ve kmltif birikimi bo bir kavram deilmi. Zihni arptmalar basit operasyonlar deilmi. Dr. Hikmet Kvlcml ve talyan Antonio Gramsci de hegemonik fethi benzer tanmlamalara kavutururken, ulus-devletin ok en yceletirildii dnemin hapishanelerindeydiler. Bildikleri yaadklarndand. Ben de son tahlilde kresel sermaye mahkmuyum. Onu doru tanmamak, kendi zihnim ahsnda (kimliimde) toplumun z zihnine ihanet olurdu. 4- Toplumun Ekonomik Sorunlar Ekonomik sorunlar denince karncalar aklma gelir. Karnca kadar ufak bir hayvann bile ekonomik (ne de olsa her varlk iin ekonomi beslenmedir) sorunlar olmuyor. nsan gibi gelikin akl ve tecrbe sahibi bir varln yaman ekonomik sorunlar, hatta isizlik gibi yz kzartan durumlar nasl yaanyor? Doada insan zeksnn zerinde alp i haline getiremeyecei ne olabilir? Sorun kesinlikle ne doal ileyitedir, ne de evreyle ilgilidir. nsann zalim kurdu kendi iindedir. Her ekonomik sorun, bata isizlik, toplumun sermayeletirilmesiyle balantldr. Marksn sermaye tahlili phesiz deerlidir. Bunalm sreciyle ilgili isizlii de aklamaya alr. Ac olan odur ki, pozitivizmcilik hastal onu da ok kt durumda yakalamtr. Bilimcilik hastal ok daha kapsaml tarihsel-toplum analizini yapmasn engellemitir. Benim yapmaya altm ey sermayenin ekonomi olmadn, tersine ekonomiyi ekonomi olmaktan karmann etkili arac olduunu tanmlamaya almaktr. Bunun iin en bata gelen nedenim, toplumun geliiminde kr ve sermayenin hibir zaman hedef olmad, yer bulmaddr. Zengin, refah iinde toplum dnlebilir. Ahlak ve politika buna aktr. Ancak toplum ihtiya ve isizlik iinde kvranrken, etrafta zenginlik ve sermayeden bahsetmek, su olmann tesinde toplumsal krmla

238

ilgili olmaldr. Uygarl bizzat sorun yumann kendisi olarak tanmlamak, sermaye tekeline dayanmasndan trdr. Rosa Luxemburg, sermayenin gerekletirilmesini kapitalist olmayan toplum kouluna balarken, ok nemli bir hakikatin kysnda seyretmektedir. Kydan daha ieri yryebilseydi, onun sadece kapitalist olmayan toplumun varlna bal olmadn, o toplumu kene gibi emerek itiini, bundan bir damla kan da iiye iirerek kendisine su orta haline getirdiini grebilecekti. Net vurguluyorum; iinin abasn da inkr etmiyorum. Ama sermaye oluumunun iinin emeine ancak ok cz miktarda balanabileceini, hatta felsefi-tarihsel-toplumsal dnlrse bu cz miktarn da anlamn yitireceini belirtiyorum. Endstriyalizmin toplumun ve evrenin srtndan bir vurgun olduu, ekolojik sorunlardan tr giderek aa kmaktadr. Gnmzde iletme yneticilerinin ve usta iilerin toplumun en ayrcalkl kesimi haline geldiini, bunun karlnn gibi byyen isizlik olduunu hangi bilgi ve izan sahibi insan inkr edebilir? Gelimi endstri katmanlar, tekelci ticaret ve finansal kesimler, yani sermaye tekelleri ok hisseli ortaklk projeleriyle ii kavramn iyice anlamszlatrmlardr. inin giderek sermaye tekelini topluma balayan kay rolne indirgendiini grmek nemlidir. Reel sosyalizmin rol nasl devlet kapitalizmi olarak, bir tavizci ii olarak tanmlanabilirse, klasik zel kapitalizmin de benzer tavizci iisi vardr. Bunlar her zaman toplum iinde bir arada olagelmilerdir. Geriye kalan toplum, Rosann aklna gelen kapitalist olmayan toplumdur. Dikkat edilirse, burada kapitalist olan ve olmayan fark tarif edilmektedir. Rosada her ikisi de toplum biimidir. Ben daha farkl olarak, kapitalizmi bir toplum biimi olarak deil, toplumun zerinde artk-deer szdran, ekonomiyi kurutan, isizlii douran, devlet ve iktidarla kaynap gl ideolojik hegemonya aralarn kullanan geni bir ebeke, rgtlenme olarak deerlendiriyorum. Bu rgtlenmenin iine son dnemde tavizci ii kesimini de eklemilerdir. Tekelci an ieriini bir kez daha byle tanmlarken, birok yanl anlamay gidermeyi amalyorum. zellikle kapitalist toplum kavramnn tuzak karakterini deifre etmek durumundaym. Kapitalist tekele byle bir sfat balamak fazlasyla ltufkrlktr. Sermaye ebeke, rgtsel a oluturabilir. Mafyann da deme bir sermaye ebekesi olduu ok iyi anlalmaldr. Sermaye ebekesinin mafya olarak adlandrlamamasnn tek nedeni, toplumdaki hegemonik gc ve resmi iktidarla balantlardr. Yoksa mafya kadar bile etik kurallar olmayan bir ebeke olarak kalacakt. u hususu da nemle eklemeliyim ki, orta boy sanayici, tccar ve tarmcy kapitalist saymyorum. Bunlar byk lde gerek ekonomik ihtiyalar iin olup, sermaye tarafndan ok ynl kskaca alnsalar da, retim yapmaya alan toplumsal kesimlerdir. Ayrca pazardaki kk meta alveriini ve bu metalar kk iletmelerinde gerekletirenleri de kapitalist saymyorum. eitli meslek sahipleri haliyle kapitalist saylmaz. Tavizci kesim dndaki tm iiler, kyller, renciler, memurlar, zanaatkrlar, ocuklar, kadnlar toplumun belkemiini oluturur. Kapitalist olmayan toplum olarak bu tanm gelitirmeye alyorum. Yani ou Marksistin sand gibi kapitalist olmayan toplum derken feodal, Asya tipi, yar-feodal gibi kavramlarla dillendirilen toplumu kastetmiyorum. Bu kavramlarn gerei retici klmadklarna, daha ok perdelediklerine dair ikna olmu durumdaym. Kald ki, bu zmlemeyi sadece 16. yzyl sonras Avrupada merkezileen sermaye ebekeleri iin deil, tarih boyunca artk-deer gasp eden tm sermaye ebekeleri (ticaret-siyaset-askerlik-ideolojik, tarmsal, endstriyel tekeller) kapsamnda gelitiriyorum. Gnmz kresel finans sermayesinin bu zmlemeyi arpc biimde doruladn grmek iin fazla incelemeye gerek olmad aktr. Toplumsal doann anti-sermaye karakterini grmek kilit nemdedir. Binlerce yllk yrynde toplum, sermaye birikiminin en rtc etkiye sahip olduunun farkndayd. rnein sermaye

239

birikiminin etkili yntemlerinden biri olan faizcilii mahkm etmeyen hibir din yok gibidir. Gnmzde gibi byyen isizlii sermayenin ucuz ii, esnek ii yaratmak iin gelitirdiini sylemek ok eksik bir deerlendirmedir. Gerein bir yn bu olmakla birlikte, asl nedeni sermayenin toplumu kr peinde koturan faaliyetlere balamasdr. Kr-sermaye iin faaliyet kesinlikle toplumun temel ihtiyalaryla rtmez. Eer toplumun doyurulmas iin yaplan retim kr getirmiyorsa, toplumun alk ve yoksulluktan krlmas -Nitekim gnmzde milyonlarca insan bu durumdadr- sermayenin umurunda bile deildir. rnein eldeki sermaye miktar biraz tarma yatrlsa, asla alk sorunu kalmaz ve olmaz. Ama tam tersine, sermaye tarm srekli boaltyor, bozuyor. Bunun nedeni tarmda kr orannn ya hi olmamas ya da ok dk olmasdr. Paradan dev miktarda para kazanlrken, hibir sermayedar tarm dnmez. Sermayenin karakterinde bu tr dnceye asla yer yoktur. Eskiden devlet tekel olarak tarma ok yardm yapard. Ama karln da rn veya para-vergi olarak alrd. imdiki sermaye piyasalar bu ynl devlet faaliyetlerini de anlamszlatrmlardr. Aksi halde o devletler iflasla karlamaktan kurtulamazlar. Demek ki, sermayenin toplumun ana gvdesini giderek isiz ve yoksul brakmas gnlk, geici politikalar nedeniyle deil, yapsal karakteri nedeniyledir. ok ucuza allmak istense de toplumdaki isizliin zlemeyecei, incelemeye gerek olmadan sradan bir gzlemle rahatlkla anlalabilir. Artk-deer zerine kurulu krllk politikalar ve sistemi ortadan kalkmadan, toplumun isizlikten ve yoksulluktan kurtulamayacan bir kez daha iyi bilmek gerekir diyorum. Yoksa rnein tarih boyunca ok sayda toplumu doyuran, neolitik topluma on be bin yldr analk eden Mezopotamya ovalarnda neden isizlik, alk ve yoksulluk kol geziyor? Kr amalamayan bir retim hamlesi planlansa, gnmz llerinde yirmi be milyon insan rahatlkla besleyebilecek ve zerine fazla brakacak bu ovalarn ve insanlarnn tek ihtiyac sermayenin altrmayan eli deil, tersine isizliin, aln ve yoksulluun tek nedeni olan bu elin (zel veya devlet eliyle olmas hi fark etmez) yakasn brakmasdr. htiya duyulan tek ey, gerek emeki eliyle topran bulumasdr; buna frsat yaratacak toplumsal zihniyet devriminin gerekletirilmesidir; toplumsal ahlak ve politikann tekrar temel dokular, organlar olarak ilevine kavumasdr; demokratik siyasetin bu nedenlerle drt elle ve gzle gerek beyinlerle grevine komasdr. 5- Toplumun Endstriyalizm Sorunu Tarm devrimi kadar nem tayan endstri devriminin, binlerce yllk tarihsel birikim temelinde, 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarnda niteliksel srama yapp gnmze kadar inili-kl seyrini srdrdn belirtmek mmkndr. Nerede, ne zaman, nasl duraca, durdurulaca kestirilememektedir. Bu devrim analitik akln patlamas gibi bir zellie sahip olup, zaten bu akln rndr. Sermayenin kesin hkimiyetindedir. Hi phesiz sermayenin kendisi oklukla endstriyel aralarn mucidi deildir. Ama onlar sermaye aracna dntrmek iin her zaman ivedilikle zerinde durmu, gerekli grdklerini mlkiyetine geirmitir. Seri, ucuz retmek, toplum iin byk bir gelime imkndr. Akl gibi toplumun hizmetindeki endstri de deerlidir. Sorun endstrinin kendisinde deildir, kullanl tarzndadr. Endstri tpk nkleer imkn gibidir. Tekellerin karna kullanldnda, ekolojik felaketlerden savalara kadar yaam en ok tehdit eden araca dnebilir. Nitekim kr amal kullanm gnmzde iyice belirginletii gibi, evresel ykm hzlandrmtr. Sanal toplum dorultusunda hzla yol aldrmaktadr. nsan organlarnn yerini hzla robotlama almaktadr. Byle giderse insann kendisi gereksizleecektir. evrenin bugnk halinde bile sadece toplumun deil, tm canl yaamn tehdit altna girdii ortak grtr. nemle vurgulamak gerekir ki, bu gidite endstriyi olgu olarak kendi bana sorumlu ilan etmek tam bir saptrmadr. Kendi bana endstri ntr bir olanaktr. Toplumun varlk

240

gerekeleriyle btnletirilmi bir endstri, kesinlikle dnyay insan iin, hatta tm yaamlar iin nc Doa haline getirmede belirleyici rol oynayabilir. Bylesi bir potansiyel tamaktadr. Byle olursa endstriyi kutsamak da gerekir. Fakat kr-sermayenin arlkl olarak kontrolne girerse, dnyay bir avu tekelcinin dnda tm insanlk iin cehenneme de evirebilir. Nitekim gnmzde gidiat biraz da bu ynldr. Bu gidiatn insanl derin bir endieye kaptrd inkr edilemez. Endstriyel tekel olarak toplum zerinde gerek imparatorluklar kurmutur. Bir tek ABD sper hegemonyasna karlk, onlarca endstriyel hegemon vardr. Siyasal-askeri hegemon durdurulsa bile, endstriyel hegemonlar kolay durdurulamazlar. nk artk onlar da kresellemilerdir. Bir lke merkez olarak dar gelirse, hemen baka bir mekn, yeni lkeleri, merkezleri haline getirebilirler. Ne malm ABDnin bir endstri imparatorluu yarn ini merkez semesin? Koullar daha elverili olduktan sonra, bugn bile bunun yava yava mmkn olduu gzlemlenmektedir. Endstriyalizm tarm can evinden vurmutur. nsan toplumunun asli unsuru, varlk arac olan tarm, endstri karsnda byk ykm yaamaktadr. On be bin yldr insanl var eden bu kutsal faaliyet, bugn kendi haline braklmtr. Endstrinin egemenliine braklmaya hazrlanlmaktadr. Kr-sermaye gdml endstrinin tarma girmesi, sanld gibi seri retim, bol retim olarak yorumlanamaz. Genlerle oynanarak toprak, endstri tekellerince suni dllenme gibi bir analk durumuna sokulacaktr. Nasl ki yabanc bir spermle salkl bir hamilelik, annelik mmkn deilse, genleriyle oynanm tohumlarla topra dllendirmek, iyi bir analk durumuna sokamayacaktr. Endstri tekelleri tarma ynelik bu lgnla hazrlanyorlar. nsanlk tarihi belki de en byk kardevrimi tarmda yaayacaktr, hatta yaamaya balamtr bile. Toprak, tarm, her ikisi bir retim arac ve ilikisi deildir; toplumun ayrlmaz, oynanmaz varlk paralardr. nsan toplumu arlkl olarak toprak ve tarm zerinden ina edilmitir. Onu bu meknlardan ve retimden koparmak, varlna kar en byk darbeye maruz brakmaktr. Kanser gibi byyen kent gerei, daha imdiden bu tehlikeyi btn plaklyla sergilemeye balamtr. Kurtulu byk ihtimalle ve byk oranda tersi bir harekette grlmektedir: Kentten topraa ve tarma dn hareketi. Bu hareketin ana slogan herhalde var olu iin ya tarm, toprak ya yok olma biiminde belirlenecektir. Kr-sermaye endstriyle topra, tarm btnletirip dost, simbiotik ilikilerle balamyor. Aralarna da gibi elikiler yp dmanlatryor. Toplumdaki snfsal, etnik, ulusal ve ideolojik elikiler; atmalar ve savalara kadar gidebilir. Fakat bunlar giderilmesi olanaksz elikiler deildir. nsan eliyle ina edildikleri gibi datlabilirler de. Sermayenin arac olarak endstriyle toprak ve tarmn elikisi insan kontroln aar. Toprak ve tarm milyonlarca yl ekolojik olarak kendilerini hazrlamlardr. Bozulmalar halinde, insan eliyle ina edilemezler. Toprak imali insann eliyle olmad gibi, tarmsal rnleri ve dier canllar, rnein bitkileri insan eliyle yaratmak da imdilik olanakl deildir, olanakl olmas da beklenemez. Zaten bu olanak insan olarak gereklemitir. Gereklemi olan tekrarlamann anlam ve imkn yoktur. Derin bir felsefi konu olduu iin fazla girmeyeceim. Yalnz firavun, pramit tarz mezarlarla nasl kendi geleceini hazrlamak istemise, endstriyalizmin robotlatrc tarz da pek yaanlr bir gelecek yaratamaz. Bu, insana da saygszlktr. Doa gibi muhteem bir varlk ortadayken, robot ve kopyalarnn ne anlam ve nemi olabilir? Sermayenin kr lgnl burada bir kez daha karmza kyor. Robotlar en ucuz retimi gerekletirdi diyelim. Peki, kullancs olmadan bunlar neye yarayacaklar? Endstriyalizm bu ynyle toplumu isiz klmann en temel etkenidir; toplumun retkenliine kar sermayenin en byk silahdr. Sermaye hem en az ii altrmada, hem de ucuzlam fiyatlarla piyasay diledii gibi maniple etmede endstri silahn ska kullanmaktadr. Tekelci fiyatlar ve isizliin temel etkeni olan bunalmlarn (fazla retim bunalmlar) kanlmaz

241

klmaktadr. Sonuta ryen mallar ve isiz, a, yoksul milyonlarca insan bu bunalmlarn kurban olmaktadr. Toplumun doas ancak milyonlarca yln ve uygun meknn rn olan evreyle sk balant iinde kendini srdrebilir. Hibir endstriyel oluum, evren harikas evrenin yerini tutamaz. Daha imdiden yerde, havada, denizde ve uzayda trafik felaket boyutlarna erimitir. Fosil yaktlarla yryen endstri, iklim ve evreyi srekli zehirlemektedir. Tm bu felaketlerin karl, iki yz yllk kr birikimidir. Bu birikim bunca tahribatlara deer miydi? Bu yzden yaanan tahribat toplam savalar yapmad gibi, verilen canl kayb da ne insan ne de doa eliyle baka hibir tr olay yznden verilmemitir. Endstriyalizm, bir tekelci ideoloji ve aygt olarak, toplumun en temel sorunlarndandr. Derinden sorgulanmas gerekir. Sadece ortaya kard tehlikeler bunun iin yeterlidir. Canavarn daha da byyp kontrolden kmas, sorgulanmasn ve hakknda alnmas gereken tedbirleri ge ve anlamsz klabilir. Toplumun kendisi olmaktan kmasn ve sanal toplum haline gelmesini engellemek iin, bu canavar tekellerin elinden alarak, nce ehliletirip, sonra toplumun doasna dost klmann tam zamandr. Endstriyalizme kar mcadele ederken, endstriyel tekniin tekelci ideolojik yaps ve kullanm ile toplumun genel karlaryla uyumlu yap ve kullanm tarzn birbirinden ayrtrmak, bu ynl bilimsel alma ve ideolojik mcadelenin en nemli grevidir. Sosyal ve snfsal konumdan bamsz bir endstriyalizme kar mcadeleyi hmanistlik (insancllk) temelinde verdiini idea eden gruplarn amalarna ulamalar beklenemez. Bu gruplar objektif olarak amalarna ters dp, tekelcilik olarak endstriyalizme hizmet eder duruma dmekten kurtulamazlar. Endstriyalizm sanldndan daha fazla ideolojik, militarist ve snfsal karakterdedir. deoloji olarak bilim ve tekniktir. Hatta bu ynl kullanmda olan bilim ve tekniin en tehlikeli boyutlarn temsil eder. Endstri canavar kendi bana ortaya km deildir. Hatrlayalm: ngiltere burjuvazisi adada, Avrupada ve dnyada tarihi emperyalizm hamlesine giriirken, endstriyalizmi hem rgtleyen hem de en kapsaml ve hzl kullanan snft. Endstriyalizm daha sonra srasyla tm lke burjuvazilerinin mterek silah olmutur. Finans-ticaret-endstri ls iinde en ok endstri yzyllar olan 19. ve 20. yzyllarda dnya apnda gerekleen burjuva egemenlii bu gerei aka kantlamaktadr. Ne yazk ki, Karl Marks ve reel sosyalist hareketin kapitalist olmayan toplumu gerici olarak ilan etmeleri ve sanayi burjuvazisiyle ittifak stratejik olarak benimsemeleri, bilinli olmasa da, tarihte amalarna en ters den ve hatta objektif olarak ihanet anlamna gelen hareketlerin en trajik olan ve belki de bata gelenidir. Tpk yz yl boyunca bar dini olan Hristiyanln devlet ve iktidarla ittifaknn objektif ve ounlukla bilinli olarak amalarna ters dmesi ve ihanet etmesinde olduu gibi. Hristiyanlk da son tahlilde iktidar tekelinin cazibesine kaplarak k amacna ters dm ve uygarlk dini haline gelmekten kurtulamamtr. slamiyette olan ise, daha Hz. Muhammed hayattayken yaanmaya balanmtr. Sonuta iktidar endstrisine yenik dm oluyorlar. Eer bugn evre adna btn insanlk kyamet saatleri yaknm gibi feryat etmeye balamsa, bu olayn tarihsel-toplum ve snf boyutlarn benzer rnek hareketler nda kavramak, toplumun varlk hareketi olarak benimsemek ve yeni bir kutsal dini hareket gibi mcadele etmek durumundadr. Atei nasl atele sndrmek mmkn deilse, endstriyalizm batanda yaamay sorgulamakszn, ondan vazgemeksizin de ekolojik mcadele yrtlemez. Yeni Hristiyanlk, slamlk ve reel sosyalistlik trajediler yaamak istemiyorsak, ders karmak ve bilimsel-ideolojik, ahlaki-politik mcadeleyi doru ele almak gerekir.

242

Ak ki, endstriyalizm sorunu hem ekolojik sorunun bir paras, hem de en temel nedenidir. Farkl bir balk altnda yorumlamak tekrar anlamna gelebilir. Ak ki, endstriyalizm sorunu hem ekolojik sorunun bir paras, hem de en temel nedenidir. Farkl bir balk altnda yorumlamak tekrar anlamna gelebilir. Fakat ekoloji endstriyalizmden daha fazla anlam ifade eden, toplumsal ve sorunlu olan bir konudur. Kavram evrebilim anlam tasa da, esas olarak toplumsal geliimle evresi arasndaki sk ilikiyi zmleme bilimidir. evre sorunlar felaket alarm verince, arlkl olarak gndemleti; sakncal anlamlar tasa da, ayr bir inceleme dal haline getirildi. nk o da endstriyalizm gibi toplumun yaratt bir sorun olmayp, uygarlk tekellerinin son marifeti olarak, en kapsaml sorun biiminde tarih, dnya ve toplum gndemine oturmutur. Belki de hibir sorun ekolojik olanlar kadar kr-sermaye dzenlerinin (rgtl ebekeler) gerek iyzn btn insanlk gndemine oturtacak nem ve arlkta olmamtr. Kr ve sermayenin (tarih bo-yunca tm askeri, ekonomik, ticari, dini tekellerin toplam olarak) uygarlk sisteminin bilnosu sadece toplumun her ynden zl (ahlakszlk, politikaszlk, isizlik, enflasyon, fuhu vb.) deil, evrenin de tm canllarn yaamyla birlikte tehlike altna girmesi olmutur. Tekelciliin toplum kartln bu ger-eklerden daha arpc olarak neyle kantlayabiliriz ki? Zek ve esneklik pay dier tm canllara gre en yksek bir doa olarak tannsa da, insan toplumu da son tahlilde canl bir varlktr. Dnyaldr. ok hassas dzenlenmi bir iklim atmosferinin, bitkiler ve hayvanlar dnyasnn evriminin rndr. Dnyamzn atmosfer ve ikliminin, bitkiler ve hayvanlar leminin bal olduu dzenlilikler, hepsinin toplam olmas itibariyle insan toplumu iin de geerlidir. Bu dzenlilikler ok hassastr. Birbirlerine ok sk baldrlar. Adeta bir zincir olutururlar. Zincirin bir halkas koptuunda nasl ilevsiz durumu ortaya karsa, evrim zincirinin ciddi bir halkas koptuunda da tm evrimin etkilenmesi kanlmaz olur. Ekoloji bu gelimelerin bilimidir. Bu nedenlerle de ok nemlidir. Toplumun i dzenliliinin herhangi bir nedenle krlmas insan eliyle yeniden dzenlenebilir. Nihayetinde toplumsal gereklik insan eliyle ina edilen gerekliktir. Fakat evre byle deildir. Toplum kaynakl, daha dorusu toplumdan kp stnde kr-sermaye tekeliyle rgtlenen baz gruplarn marifetiyle evre halkalarndan ciddi kopular olursa, evrimsel felaketler zincirlemesine tm evreyi, bu arada toplumu da kyametle kar karya brakabilirler. Unutmamak gerekir ki, evre halkalar milyonluk yllarn evrimiyle olumutur. Genelde son be bin yllk, zelde son iki yz yllk tahribatlar, milyonlarca yln evrim halkalarndan binlercesini koparmay daha ksa saylabilecek bu zaman diliminde gerekletirmilerdir. Krl reaksiyonu balamtr. Nasl durdurulaca kestirilememektedir. Atmosferdeki bata karbondioksit (CO2) oran ve dier gazlarn ya-ratt kirlenmenin, mevcut haliyle ancak yzlerce, hatta binlerce yl temizlenemeyecei ngrlmekte-dir. Bitki ve hayvan dnyasndaki ykmlarn sonucu belki de tam anlamyla ortaya km deildir. Ama en az atmosfer kadar S.O.S iareti verdii aktr. Denizler ve rmaklarn kirlilii, lleme daha imdiden felaket snrlarna dayanmtr. Tm belirtiler kyametin mevcut gidiatla doal dengesizlik sonucu deil, bir ksm ebekeler halinde rgtlenmi gruplar eliyle topluma yaatlacan gstermektedir. Elbette bu gidiata doann verecei yantlar da olacaktr. nk o da canl ve zekldr. Onun da tahamml gcnn snrlar vardr. Direnmesini yerinde ve zamannda gsterecektir. Ama o, yeri ve zaman geldiinde insanlarn

243

gzyalarna bakmayacaktr. nk kendilerinin yeteneklerine, bahedilen deerlere ihanet etmekten hepsi sorumlu tutulacaktr. Kyamet de byle ngrlm deil miydi? Burada amacm felaket senaryolarna yenilerini eklemek deildir; fakat toplumun mutlaka sorumlu olmas gereken her yesi gibi gereken sorumlulukla ve varlk nedenimiz olan ahlaki ve politik grev anlaymzla yeteneklerimiz orannda gerekeni sylemek ve yapmaktr. nsanlk tarihinde kendi kale ve piramitlerine ekilen Nemrutlar ve Firavunlarn akbetine ilikin ok ey anlatlr. Nedeni aktr. Ne de olsa Nemrutlar ve Firavunlar da gerek kii gerek dzen olarak, tanrsal idealar tayan birer TEKEL idiler. Evet, hep kr peinde koan sermaye tekellerinin ilkada en grkemli rnekleriydiler. imdiki kentlerde PLAZAlara ekilen tekellere nasl da benziyorlar! Arada tabi ki zde olmasa da, biimde farklar vardr. Kale ve piramitler tm grkemliliklerine ramen gnmz plazalaryla yaramazlar. Kald ki, say olarak hi yaramazlar. Toplasanz, tm firavunlar ve nemrutlarn says birka yz gemez; ama ada firavunlar ve nemrutlarn says imdiden herhalde yz binleri gemitir. nsanlk eski alarda birka nemrut ve firavunun arln ekemedi. Bu kadar inleyip durdu. Peki, tm evre ve toplumu zle uratan yz binlercesinin arln daha ne kadar ekecek? Yol atklar bunca savan, isizliin, aln, yoksulluun verdii ac ve ahlarn nasl dindirecek? Tarihsel-toplum bir btndr derken, bir de evrimin nda bu gerekleri dile getirmek istedik. Bunlar az yaman ve nemsiz gerekler midir? Kapitalist modernitenin bilimi, pozitivist yapsyla kendisine ok gvendi. Byk olgusal keifleri her ey sand. Mutlak hakikati olgularn yzeysel bilgisinden ibaret sayd. Sonsuz ilerleme srecine girildiinden emindi. Fakat burnunun dibindeki evre felaketini ngrmemesi neye yorumlanabilir? Sava bata olmak zere, son drt yz yln tm tarihi aan btn toplumsal felaketleri hakknda kkl are ngrmemesi, pratikletirmemesi neye yorumlanabilir? Toplumun tm gzeneklerine iktidar olarak szm sava engellemesini bir yana brakalm, doru tespit etmemesine ne demeli? Ak ki, tekel egemenliinin azami hegemonik anda bilim, sanldnn aksine ideolojik kuatmay en ok yaayan ve sistemin hizmetine en iyi uyum salayan yapsyla bu sorulara cevap veremezdi. Yaps, hedefi ve tarz sistemi merulatrma amal olarak ilan edilmi, dzenlenmi bilim, dinler kadar bile etkili olamadn gstermitir. Fakat ideolojik olmayan bilim olmadn da anlamak gerekir. nemli olan, hangi toplumun ve snfn ideolojisi olarak bilme ve bilim olduunu fark edip ona gre konumunu belirlemektir. Ekoloji en yeni bilimlerden biri olarak bu erevede konumunu belirlerse, sadece evrenin deil, toplumsal doann da idealli zm gc olabilir. 7- Toplumsal Cinsiyetilik, Aile, Kadn ve Nfus Sorunu Kadn biyolojik farkll olan bir cins insan olarak alglamak, toplumsal gereklik konusunda krln temel etkenlerinin banda gelmektedir. Cinsiyet farkll kendi bana hibir toplumsal sorun nedeni olamaz. Evrende her zerredeki ikilem nasl hibir varlkta sorun olarak ele alnmazsa, insan varlndaki ikilem de sorun olarak ilenemez. Varlk neden ikilemlidir? sorusuna verilecek cevap ancak felsefi olabilir. Ontolojik (varlk bilimi) zmleme bu soruya (sorun deil) yant arayabilir. Benim cevabm u-dur: Varln ikilem dnda baka trl varoluu salanamaz. kilem, varoluun mmkn tarzdr. Kadn ve erkek mevcut haliyle olmayp eeysiz (ei olmayan) olsalar bile, bu ikilemden kurtulamazlar. ift cinslilik denilen olay da budur. armamak gerekir. Fakat ikilemler hep farkl olumaya eilimlidirler. Evrensel zekya (Geist) kant aranacak temel de bu ikilem eiliminde aranabilir. kilemin iki taraf da ne iyi ne ktdr; sadece farkldr, farkl olmak zorundadr. kilemler aynlarsa varolu gerekleemez. rnein, iki kadn veya iki erkekle toplumsal varln reme sorunu zmlenemez. Dolaysyla Niin kadn veya erkek? sorusunun deeri yoktur veya bu soruya ille cevap aranacaksa, evren byle olumak (zorunda, eiliminde, aklnda, arzusunda) durumundadr da ondan diye felsefi bir cevap verilebilir.

244

Kadn sosyal iliki younluu olarak incelemek, bu nedenle sadece anlaml deil, toplumsal krdmleri amak (zmlemek) asndan da byk nem tar. Erkek egemen bak baklk kazand iin, kadna ilikin krl krmak bir nevi atomu paralamak gibidir. Bu krl krmak byk entelektel aba ve egemen erkeklii ykmay gerektirir. Kadn cephesinde ise neredeyse varolu tarz haline getirdii ve aslnda toplumsal olarak ina edilen kadn da zmek, o denli ykmak gerekir. Tm zgrlk, eitlik, demokratik, ahlaki, politik ve snfsal mcadelelerin baar veya baarszlklarnda yaanan hayal krklklar (topya, program ve ilkelerin hayata geirilemeyii), krlmayan egemen (iktidarl) iliki biiminin (kadn-erkek arasndaki) izlerini tar. Tm eitsizlikleri, klelikleri, despotluklar, faizmi ve militarizmi besleyen ilikiler, ana kaynan bu iliki biiminden alr. Eitlik, zgrlk, demokrasi, sosyalizm gibi ad ok geen szcklere hayal krkl yaratmayacak geerlilikler yklemek istiyorsak, kadn etrafnda rlen toplum-doa kadar eski olan ilikiler an zmek ve paralamak gerekir. Bunun dnda gerek zgrle, eitlie (farkllklara uygun), demokrasiye ve ikiyzl olmayan bir ahlaka gidecek baka bir yol yoktur. Cinsiyetilie, hiyerarik ktan beri iktidar ideolojisi olarak anlam yklenmitir. Snflama ve iktidarlama ile yakndan balantldr. Btn arkeolojik, antropolojik ve gncel aratrma ve gzlemler, kadnn otorite kayna olduu dnemler olduunu ve uzun sreye yayldn gstermektedir. Bu otorite artk-rn zerine kurulu iktidar otoritesi olmayp, tersine verimlilik ve dourganlktan kaynaklanan ve toplumsal varoluu glendiren bir otoritedir. Kadnda etkisi daha fazla olan duygusal zek, bu varolula gl balara sahiptir. Artk-rn zerine kurulu iktidar savalarnda kadnn pek belirgin yer almay, toplumsal varolu tarz bu konumuyla ilgilidir. Hiyerarik ve devletsel dzen balantl iktidar geliiminde erkein nc rol oynadn, tarihsel bulgular ve gncel gzlemler aka gstermektedir. Bunun iin neolitik toplumun son aamasna kadar gelikin olan kadn otoritesinin krlmas, almas gerekiyordu. Buna ilikin biimi eitli, sresi uzun byk mcadelelerin verildiini yine tarihsel bulgular ve gncel gzlemler dorulamaktadr. zellikle Smer mitolojisi neredeyse tarihin ve toplumsal doann hafzas gibi olduka aydnlatcdr. Uygarlk tarihi, kadnn kaybedii ve kayboluu tarihidir ayn zamanda. Bu tarih tanr ve kullaryla, hkmdar ve tebaalaryla, ekonomi, bilim ve sanatyla erkek egemen kiiliin pekitii tarihtir. Dolaysyla kadnn kaybedii ve kayboluu, toplum adna byk d ve kaybeditir. Cinsiyeti toplum, bu dn ve kaybediin sonucudur. Cinsiyeti erkek, kadn zerinde sosyal hkimiyetini ina ettiinde o kadar itahldr ki, doal her trl temas bir egemenlik gsterisi haline getirir. Cinsel iliki gibi biyolojik bir olguya srekli iktidar ilikisi yklenmitir. Kadn zerinde zafer havasyla cinsel temas kurduunu hi unutmaz. Bu ynl ok gl bir alkanlk oluturmutur. Bir sr deyim icat etmitir: Becerdim, ini bitirdim, kanck, Karnnda spay, srtnda sopay eksik etme!, fahie, orospu, kz gibi olan, Kzn serbest brakrsan, ya davulcuya ya zurnacya kaar, ban hemen balamak gibi benzer saysz yk, darbmesel anlatlr. Cinsellikle iktidar ilikisinin toplum iinde nasl etkili olduu ok aktr. Gnmzde bile her erkein, kadn zerinde ldrme hakk dahil, saysz hak sahibi olduu sosyolojik bir gerektir. Bu haklar her gn uygulanrlar. likiler ezici ounlukla taciz ve tecavz karakterindedir. Aile bu toplumsal balamda erkein kk devleti olarak ina edilmitir. Uygarlk tarihinde aile denilen kurumun mevcut tarzyla srekli yetkinlemesi, iktidar ve devlet aygtlarna verdii byk g nedeniyledir. Birincisi, aile erkek etrafnda iktidarlatrlarak devlet toplumunun hcresi klnmaktadr. kincisi, kadnn snrsz karlksz almas gvenceye alnmaktadr. ncs, ocuk yetitirip nfus ihtiyacn karlamaktadr. Drdncs, rol modeli olarak tm topluma klelik, dknlk yaymaktadr. Aile bu ieriiyle aslnda bir ideolojidir. Hanedanlk ideolojisinin ilevselletii kurumdur. Her erkek ailede bir hanln sahibi olarak kendisini alglar. Ailenin ok

245

nemli bir gereklik olarak alglanmasnn altnda bu hanedanlk ideolojisi ok etkindir. Ailenin ne kadar ok kadn ve ocuu olursa, erkek o denli gvence ve onur kazanr. Aileyi mevcut haliyle bir ideolojik kurum olarak deerlendirmek de nemlidir. Kadn ve aileyi mevcut haliyle uygarlk sisteminin, iktidar ve devletin altndan ekin, geriye dzen adna ok az ey kalr. Fakat bu tarzn bedeli, kadnn bitmeyen dk younlukta srekli sava hali altndaki acl, yoksul, dkn ve yenilgili var olu tarzdr. Adeta sermaye tekellerinin uygarlk tarihi boyunca toplum zerinde srdrdklerine benzer, paralel ikinci bir tekel zinciri de kadn dnyas zerindeki erkek tekelidir. Hem de en eski gl tekeli. Kadn varoluunu en eski smrge lemi olarak deerlendirmek daha gereki sonulara gtrr. Belki de kendileri iin millet olmam en eski smrge halk demek en dorusudur. Kapitalist modernite, tm liberal sslemelere ramen, eskiden kalma staty zgr ve eit klmad gibi, ek grevler ykleyip kadn eskisinden daha ar bir stat altna almtr. En ucuz ii, ev iisi, cretsiz ii, esnek ii, hizmetilik gibi statler durumunun daha da arlatn gsterir. stelik en magazinel varlk, reklm arac olarak istismar daha da derinletirilmitir. Bedeni bile en eitli istismar arac olarak, sermayenin vazgemedii meta dzeyinde tutulur. Reklmcln srekli tahrik aracdr. zcesi, modern klenin en verimli temsilcisidir. Hem snrsz zevk arac, hem en ok kazandran kleden daha deerli bir mal dnlebilir mi? Nfus sorunu cinsiyetilik, aile ve kadnla yakndan balantldr. Daha ok nfus, daha ok sermaye demektir. Ev kadnl nfus fabrikasdr. Sisteme ok ihtiya duyduu en deerli mallar, dlleri retme fabrikas da diyebiliriz. Maalesef tekelci egemenlik altnda aile bu duruma sokulmutur. Tm zorluklar kadna karlrken, maln deeri ise sisteme en deerli hediyedir. Artan nfus en ok kadn mahveder. Hanedanlk ideolojisinde de byledir. Modernitenin en gzde ideolojisi olarak ailecilik, hanedanln vard son aamadr. Tm bu hususlar fazlasyla ulusdevletiliin ideolojisiyle de btnlemektedir. Ulus-devlete srekli evlat yetitirmekten daha deerli ne olabilir? Daha ok ulus-devlet nfusu, daha ok g demektir. Demek ki, nfus patlamasnn altnda sk sermaye ve erkek tekellerinin hayati karlar yatmaktadr. Zorluk, kahr, hakaret, aclar, sulamalar, yoksulluk, alk kadna; keyfi kazanc ise beyine ve sermayedarnadr. Tarihte hibir a gnmzdeki kadar kadn ok ynl bir istismar arac olarak kullanma g ve deneyimini gstermemitir. Kadn ilk ve son smrge olarak tarihinin en kritik ann yaamaktadr. Hlbuki kkl zgrlk, eitlik ve demokratlk ykl bir felsefeyle kadnla dzenlenecek yaam ortak-l; gzellii, iyilii ve doruluu en mkemmel dzeyde salayabilme yeteneindedir. ahsen mevcut statler iinde kadnla yaam, ok sorunlu olmak kadar irkin, kt ve yanl bulurum. Mevcut stat altnda kadnla yaamak, ocukluumdan beri cesaretimin en zayf olduu bir konudur. Cinsel gd gibi ok gl bir gdy sorgulayacak bir yaamdr sz konusu olan. Cinsel gd yaamn srdrlmesinin hatrnadr. Kutsall olmas gereken bir doa harikasdr. Ama sermaye ve erkek tekeli kadn o denli kirletmitir ki, bu doa harikas yetenek, dllk fabrikas gibi en aalam bir meta reten kuruma dntrlmtr. Bu metalarla toplumun alt stne getirilirken, evre de nfusun arl altnda (imdilik alt milyar; bu hzla giderse on, elli milyar nfusla evreyi dnelim) anbean k yaamaktadr. phesiz bir kadnla ocuklu olmak zde kutsal bir olaydr; yaamn tkenmeyeceinin gstergesidir. Sonsuzluu hissettirir. Bundan daha deerli duygu olabilir mi? Her tr bu gereklik altnda kendini sonsuzlua kaptrmann heyecann yaar. zellikle gnmz insannda, bu durum, bir ozann dedii gibi, Bamza bela dlmz bizim seviyesinde yaanmaktadr. Bir kez daha Birinci ve kinci Doaya ters sermaye ve erkek tekelinin byk ahlakszl, irkinlii ve yanllyla kar karya olduumuz inkr edilemez.

246

nsan eliyle ina edilen, insan eliyle yklabilir. Burada ne bir doa kanunu, ne de bir yazg sz konu-sudur. ebekenin, kurnaz ve gl adamn, kanserli ve hormonlu yaam elleri olan tekellerin yklas dzenlemeleridir sz konusu olan. Yaamn evrendeki en harika iftinin (bilinebildii kadaryla) anlamlama derinliini hep derinden hissetmiim. Kadnla nce dnmenin, nerede, ne zaman, ne kadar bozukluk varsa tartma ve gidermenin nemini tm ilikilerin nne koyma cesareti gsterdim. Sadece gl, dnen, iyi, gzel ve doru karar verebilen, bylece beni aarken hayran brakabilen ve muhatabm olabilen kadn, phesiz felsefi araymn ke talarndandr. Evrendeki yaam aknn srlarnn bu kadnla en iyi, gzel ve doru tarafyla anlam bulacana hep inandm. Ama hibir erkein beceremeyecei kadar, nmdeki erkek ve sermaye malyla, doksan bin kocal Hrmzle varolu tarzm asla paylamayacak olan ahlakma da inandm. O halde feminizmden de te, jineoloji (kadn bilimi) kavram amac daha iyi karlayabilir. 8- Toplumun Kentleme Sorunu Uygarln dier ad medenileme, Arapa kentleme anlamndadr. Kentleme kaynakl sorunlar ekolojik sorunlardan daha az ve daha nemsiz deildir. Gnmzde toplumsal yaamn temel tehdit kaynaklarndan biri durumundadr. Nedir kenti bu hale getiren? Dz bir anlayla kent = snf = devlet formlleri basitletirici olabilir. Ama anlamn derinliini ve ok ynlln krletirir. nsanlk ky ina etmek kadar kent ina etmeyi de toplumun doasna uygun dnm ve uygulamtr. Kent toplumsal zeknn younlat meknlarn banda gelir. Kent insanda-ki zek yeteneini tahrik eder, aa karr. Akl kentle olduka balantl bir geliim seyri izlemitir. n-sann kendi gcnn neye kadir olabileceini fark ettii mekndr kent. Gvenlik getirir. Kendine gve-nen daha rasyonel dnr. Dnce yeni bululara yol aar. retim artnn yntem ve tekniklerini gelitirir. Bunlar deneyimleyen insan, kenti k kayna gibi bilmi ve hep oraya komak istemitir. Kentin tapnak etrafnda geliimi, kendi dneminde tapnaklarn kutsal akl ve ruhlarn topland yer olmalaryla balantldr. Toplum akl ve kimliini orada daha ok kefediyor, yaratyor. Kentin lehine gl varsaymlardr bahsettiklerimiz. Her gerekte olduu gibi, kentin baka bir yz de douuyla birlikte kendini gsterecektir: Snflama ve devletleme. Snflamann maddi temeli, phesiz artan retkenliktir. Kentin gelien akl sahiplerinden bazlar, eer insan saysn oaltp verimli topraklarda altrrlarsa, katbekat insan doyurabileceklerini deneyimle renmilerdir. Geriye bu dzenei kurmak kalmtr. Dzen bir nevi tekel olan devlettir. ehir apnda da olsa, bu yeni dzen rgt ak ki tarm tekeli olarak domutur. Smer ehirleri bu konuda her eyi aklyor. Msr ve Harappa gibi ou uygarlk, doularnda tarm tekelleridir. retimi dzenleme aygtlardr. Yeterince retim, en azndan alanlarn bir kat fazlasna ilave artk-rn sunabilecek seviyeye gelince, devletin maddi temeli domu demektir. Devlet denilen olay, aslnda fazla retimden geinenlerdir. Devlete fazlay derleme rgt demek daha anlaml olabilir. ehir buna da uygun mekndr. Kabile ve ky toplumunda son derece gtr bu tr ilikiler. Kabile ve ky yaps buna el vermez. Devletin ehirde douunun altnda bu gereklik yatyor. Bylece insanlk kentte smr olgusuyla karlayor. Tanmad bir iliki biimiyle tanyor. Yeni sanatn ad artk devletilik oluyor. Onu elinde bulunduran nelere kadir olmaz ki! Muazzam bir kar kaps oluyor. Kle emeki bile devlet isizliinde eskisinden daha rahat ve gvenceli olduunu anlamtr. almasn tmyle zora balamak abartmaclk olur. Kentin dou yks aa yukar byledir. Baz sorunlar (smr ve gller rgt) olsa da, toplumun rasyonel geliiminde kentin devrimsel bir adm tekil ettii aktr. Aristo, kent bykl iin ideal nfusu be bin olarak dnr. Kurulu dneminin kentleri de ounlukla bu nfustadr. Yeni insan bileimi sz konusudur. Kabile toplumu almtr. Farkl kabile ve soydan gelenler, ehir vatandal

247

dediimiz bala birbirlerine balanyorlar. ehir halk, hemehriler, bajariler oluuyor. Bu gelime toplumun zenginletiini gsterir. ehir bu haliyle gelimenin aracdr. Ciddi bir sorun kayna deildir. Tm ilkada, ara sra Babil ve Roma hari, nfus problemi olan kent pek gzlemlenmiyor. Toplumsal stnlyle cazibesini srekli pekitiriyor. Smer modeli kendini gibi arttrrken, Msr az ve z ehir ina ediyor. Aslnda Msr uygarl yar-kent ve kyl uygarl olarak tarihte benzersizdir. Ticaret ve zanaatkrlk ok geliiyor. Yollar, mimari, spor, sanat, saray yaplaryla tapnan etrafndaki yap yeni dokulamalara doru genilemi oluyor. ou kent de askeri garnizon etrafnda ina ediliyor. zellikle Roma garnizonlar birer ehir ekirdeidir. Tarihiler bu dnemde en az on kye bir ehir dtnden bahseder. Yani aralarnda simbiotik (karlkl yarar) iliki vardr. Demek ki henz kent-ky arasnda da sorun yoktur. Antikan son grkemli kenti Roma, belki de ann tm sorunlarn barna tamt. Bu da Romay uygarln hem en grkemli hem de en sorunlu kenti haline getirmiti. Btn snflara ve topluluklara (aristokrasi, burjuvazi, kleler, lmpen proleterler, her tr etnik grup, her tr inan grubu, her tr rk) rastlamak mmknd. Eski snflar ve topluluklar kalnt halinde, yenileri reym halinde temsil ediliyorlard. te yandan her tr ahlak, politika ve idare biimine de rastlamak mmknd. Krallklar, cumhuriyet ve demokrasilerin tm rnekleri (imparatorluk apnda) deneniyordu. Bilim, sanat, felsefe ve dinlerin btn kalnt ve reym haliyle rneklerine de rastlanabilirdi. Roma gerekten ekmenik (evrensel) kentti. Btn yollarn Romaya kmasnn bir anlam da bu gereklikti. bin be yz yllk merkezi uygarln zirvesini yanstyordu. Ykl da grkemine layk bir ekilde oldu. Uygarln bana bela iki byk g olan yoksullar snf Hristiyanlar ile etnisitenin henz gllklerini koruyan gruplar (Bunlara barbarlar demek, uygarlk terminolojisine aldanmak demektir), iten ve dtan dalgalar halinde kentin sonunu getireceklerdi. M.S. 476 tarihi sadece bir kentin, Romann ykl tarihi deil, bin be yz yllk ilk ve antika uygarlnn bir kentin ahsnda rmesi, k ve ykl tarihidir. Ortaa olarak adlandrlan dnem, kentleme itibariyle hibir zaman antikaa eriemedi. Kale ve surlaryla ortaa kenti yeknesak ve ok kk balad. Ortaa kentleri bir nevi derebeylik ve emirliklerin kararghlaryd. Etrafta biraz zanaatkr ve saray hizmetkrlarnn toplanmasyla genileme potansiyeli tayorlard. Tccar snf byme ve grkemlilik iin ilk hz verse de, Roma, skenderiye, Antakya, Dara-Nusaybin, Urfa Edessa gibi daha eskiden kalma bu kent rneklerini yakalayacak yeni kent inalarna rastlamak zordur. Saysal byklkte asalar da, mimarlk ve ilevsellikte (tapnak, tiyatro, meclis, agora, hipodrom, amfiteatr, hamam, kanalizasyon, ilik vs. binalar) eskilerin ihtiamna hi eriemediler. Ortaa; ilka ve antikan enkaz zerine kurulan adr uygarl ve kentleri gibi bir eydi. Kent henz kra, kye stnlk salayacak konumdan uzakt. Bir nevi ky oluum okyanusunda adacklar durumun-dayd. Bnyelerinde iktidar ve snf elikilerini tasalar da, evresel sorun arz edecek durumda deillerdi. Genel olarak uygarlk sistemi, sermaye tekelleri nedeniyle yava yava evreyi kemiriyordu. Toprakta tuzlanma tarm tekelleriyle ilgiliydi. Bu durum 18. yzyl sonlarna kadar devam edip sorunlar daha da arlatrd. Asl kentleme bunalm 19. yzyl sanayi devriminin, endstriyalizmin eseri olarak ortaya kt. Bu tesadf deildi; endstriyalizmin anti-toplumsal doasyla ilgiliydi. Kentin ekolojik adan sorun tekil eden en nemli yn, evreden kopuk bir diyalektii yaamasdr. Ky evreyle birebir yaar. Her eyiyle ona baldr ve onun rn olduunu bilir. Hayvan ve bitkileriyle adeta evre diliyle konuarak yaamn srdrr. Ortak bir dil, tarm dili oluturulmutu. Toplumun kuruluu bu dilin ar etkisini tamaktayd. Kentte durum tersinedir; kent giderek tarm ve evreden kopar. Yeni bir dili, kent dilini gelitirir. Ayr bir rasyonalitesi vardr. evre aklllyla ilgisi giderek zayflamaktadr. Ticaret, zanaat, sanayi, para ileriyle ilgili bir dildir kent dili. Bunlarn akln, bilimini tekil eder; bunlarca tekil edilir. Dilin yeni diyalektiksel geliimi byledir. Ak ki, burada elikili, yabanclamayla ykl bir dil ve zihniyet sz konusudur. Dnemin kentlemesi eski kr

248

toplumuyla onun yaygn klan, kabile, airet, kavim ve ky topluluklarn temsil eden lehelerini ve kltrlerini iine alr. Kendine zg bir bilim, sanat, din ve felsefe dili de oluturmutur. Snfsal adan aristokrasi ve tekiler olarak iki ana kategori daha olumutu. ehircilik, bajarilik henz kiilik kazanmamt. Genel toplumun bir uzants durumundayd. 19. ve 20. yzyl bu tarihsel dengeyi tamamen bozmutur. phesiz bu duruma birdenbire gelinmemiti. talyan yarmadasnda 10.-16. yzyllarda kentin yeniden ykselii (Venedik, Cenova, Floransa, Milano ve dierleri), ticaret devriminin 13. yzylda talya yoluyla Avrupaya tanmasn ifade eder. talyan kentleri srece nclk ederler. Rnesansla tekrar Romann izinde bymek isterler. Kent iinde ve kentler arasnda ok iddetli bir rekabet yaanr. Yaanan, uygarln yeni aamasnn nclk kavgasdr. Tm eski yaam adeta yeniden canlanr. Ama yeni koullar onu dntrecektir. Roma taklitle yaratlamayacaktr. Ancak Romann silik kopyalar dzeyine eriilecekti. Merkezi krallk ve ulus-devlet deneyimi de baarya ulamayacakt. Ama talyan kentlerinin 10.-16. yzyllarda Avrupa uygarlna Rnesans araclyla nderlik ettikleri tartmaszdr. Hem kilise olarak (ekmen Katolik) hem de laik, sekler eilim olarak bu rol oynanmtr. Alman kent devrimi ilk aamada Hansatik kentler birlii (yaklak M.S. 1250-1450) ile balam, kendi ticari devrimlerini gerekletirmitir. kinci dnem (M.S. 1400), manifaktrel aama ile belirginleir. Merkezilemeye kar kent konfederalizmi youn bir mcadele verir. Birok kyl ve yar-ii gruplarn, esas olarak da zanaatkr takmlarnn rol oynad bu mcadele ve ayaklanmalar yaklak drt yz yl srd. ok kanl bir sreten sonra, bu ilk kent ve kr demokratik konfederalizm deneyimleri eitli nedenlerle (ideolojik, rgtsel, ndersel) merkeziyeti monari ve ulus-devlet eilimine yenik dt. Yenik dmeselerdi, Avrupann tarihi farkl yazlabilirdi. Bugnk Federal Almanya burjuva ulus-devlet faizminden bu eski modele evrimsel olarak ok yava bir dnm yaamaktadr. Ama demokratik konfederalizm olarak deil, burjuva federalizmi olarak. Asl patlamay Hollanda ve ngiltere kentleri yaptlar. Bunda devrimin merkeziliini birlikte ve youn yaamalar rol oynad. Ticaret, finans ve sanayi devrimleri, asl olarak Amsterdam ve Londrada zafere ulat. Komnal federalizm her iki lkede de kolayca bastrld. Dier kent ve kr halk, merkeze ve ulus-devlete kolay teslim olmad. Bunun iin Hollanda ve ngiltere 16. ve 17. yzyl devrimleri gerekti. Amsterdam 17. ve 18. yzyllarda, Londra ise 19. ve 20. yzyllarda bu devrimsel srelerin nder kentleridir. Her iki kent yenia dnyasnn merkezleridir. Byk dnm geiren dnya merkezi uygarlk sistemini ynetiyorlard. Hegemonik g merkezleriydi. Nfuslar ve elikileri hzla byd. Kentin asl kanserolojik yaps bu dnemde balad. Srasyla Fransa, ABD, Dou Avrupa, Rusya, Uzakdou, Latin Amerika, Ortadou ve Afrikaya hastalkl yaplaryla tandlar. 20. yzyl kentin tarihte kesin stnlk kazanmaya balad sreydi. Eski uygarlkla birlikte, komnal kr dnyasnn on iki bin yl sren paradigmatik dnyasnn baat roln kapitalist kentsel paradigma alyordu. Kent artk sadece ticaret, finans ve sanayi merkezi deildi; ayn zamanda tm bir dnya grnn hegemonik merkeziydi. Bata niversite ve akademik bilim yuvalaryla, hastane ve hapishaneleriyle, snf ve brokrasileriyle kurumla-an bu paradigma, eski eskataloji (ahiret, uhrevilik) merkezli dnya grnn yerine, kat pozitif bakla kendini egemen klmaya alyordu. Aslnda pozitivizm yeni burjuva snf diniydi. Fakat bilimcilik maskesi (nemi olaanst artm olan bilimlerden yararlanarak) takarak kendini sunmay daha pratik ve baarl buluyordu. Kentlerin bu yapsyla toplum gerekten sosyal kansere yakalanmt. Aristo bile on bin nfuslu kenti tahayyl etmemiti. Yz bin, bir milyon, be milyon, on milyon, on be milyon, yirmi milyon ve hedef yirmi be milyon nfuslu kent! Bu, gerek bir kanserolojik byme deil de nedir? Byle bir kenti sadece beslemek iin orta boy bir lkeyi evresiyle ksa srede yok etmek mmkndr. Bu

249

bymenin hibir mant yoktur. Toplumun ve kentin doasyla birlikte Birinci Doay tahrip etmekten baka bir sonu vermeyecei aktr. Hibir lke ve evre, halkyla birlikte bu byklkleri uzun sre tayamaz. evrenin gerek ykm nedeni bu kanserolojik bymedir. Artk bir kent kendi lkesini halkyla birlikte igal, istila ve tahrip edip adeta smrgeletirmektedir. Yeni smrgeci g kenttir; kentlerdeki kresel ticaret, finans ve sanayi tekelleridir, onlarn plaza sleridir. Bu plazalarn eski kale ve surlar aratmayan gvenlik tedbirleri bu gerei dorulamaktadr. 21. yzyln emperyalizmi, onun smrgecilii artk lkelerin dnda deil iindedir. Smrgeciler sadece yabanclar deil, daha ok ortaklardr. Sadece sermaye tekelleri kresellemedi; iktidar ve devlet de kreselleti. Kresel iktidarn ii ve d ayrm da kalmad. Ulusal aidiyetlerinin de hibir nemi yok-tur; hepsi ortaktr. Askeri, ekonomik, kltrel ayrmn da anlam kalmad. Ortak dil ngilizce, kltr Anglo-Sakson, askeri rgt NATO, uluslararas tekilat BMdir. Artk bir, iki deil, birok New York (ABDnin hegemonik merkezi; 1930larda nbet Londradan devralnd), Londra vardr. Kresel kentler an yayoruz. Kresel an kentleri sadece evreyi kanser hcrelerinin hzyla yok etmiyor. Zihniyet ve yaam tarzyla bir Merihli olsayd, herhalde ondan daha az acayip ve dnyal saylmaldr. Kentlinin zaten pek gelimeyen asaleti daha domadan kadkleti. Modernlik, modalk gsterimleriyle gerek canavarln gizlemek istiyor. Asl barbar (faizm, soykrm, snrsz kltrkrm, nihayet toplumkrm) kenttir. Eski barbar (Gmen kabilelerin barbar olduuna hi inanmyorum) aratmayan her tr barbar kii ve grup (spor fanatiinden AIDSliye, lgn partilerden ii bo mzik gruplarna, imhac brokrasiden piyasa vurguncularna, ahlakn hibir ilkesine bal olmayanlardan robotlam olanlara kadar sanal, simlakr hayalet lgnlar, medyake toplum) artk kr merkezli deil kent merkezlidir, bizzat kentin kendisidir. Modern an Babilleri (Babile yazk, nk yklana kadar hala soylu ve kutsald. Yozlama snrlyd) yaanyor. Sonunun nasl gelecei kestirilemez. Ama gezegenimizin bu dnyay (kendisine ihanet eden, dnya ekolojisini imha etmekte kararl ucube dnya) tayamayacan tm bilimsel veriler gstermektedir. Tekrar kra tansalar da, her yerlerine kadar hem de ok hastalkllar. Kent toplumunun toplumkrm snrnda seyrettiini ok iyi kavramak gerekir. Hi phesiz kentin bu durumundan snfsal iktidar ve devletsel yaplar sorumludur. Mthi kent rant onlar amansz barbar haline getirip, kent canavarln (yeni Levithan) yaratt. Bundan tmyle kent halknn, toplumunun sorumlu tutulamayaca aktr. Ama kurunun yannda ya da yanyor. Varolar, kentin yeni Hristiyanlar bir yol bulmak zorundalar. Yoksa Neronlardan daha tehlikeli binlerce Neron tarafndan yaklmaktan beter halleri yaamaya mahkmlar. Snrl kalm kent gzelliini, ahlak ve akln kurtarmay dnmek gerekir. Her toplumsal proje merkezine artk kent kaynakl sorunlar (oktan hastalk haline geldiler) almak durumundadr. Tm toplumsal ve ekolojik sorunlara ancak bu erevede anlaml zmler gelitirebileceimiz asla gz ard edilemez. Dnyann ve toplumun k iin baka neden aramayalm, yalnz kent kaynakl olanlar daha imdiden bu rol fazlasyla oynuyorlar. 9- Toplumun Snf ve Brokrasi Sorunu Snf ve brokrasiye toplumsal varln koullar olarak bakanlar, bu konudaki sorunsallamay yadrgayabilirler. Snf ve brokrasinin yol at sorunlar olabilecei, ama kendilerinin varlk olarak sorun tekil etmeyebilecei idea edilebilir. Fakat en az kent kadar sorunlu yaplanmalar olduklarn kavramak gerekir. Tpk kent gibi, snf ve brokrasi de ilk uygarlk alarnda fazla arlk ve sorun tekil etmeyebilir. Gnmze doru sorunlu yaplar daha net ortaya km olabilir. Ama yine de varlk olarak snflama ve buna bal olarak brokratlama sorunlu varlklardr;

250

toplumsal ahlak ve politika asndan gerekmeyen varlklardr. Toplum uzun sre bu iki yaplamaya kar direndi. kisini de kolay kabul etmedi. Sert direnmelerle karlad. Tarih bu direnmelerin ykleriyle doludur. Daha sonraki blmlerde zerinde kapsamlca duracamz gibi, toplumsal doa farkllklar bakmn-dan byk deiiklikler ve biimler kazanabilir. Bunlar normal, doann ruhuna uygun gelimelerdir. Fakat bitki ve hayvan trlerinde gelimemi, gelimesine gerek grlmemi baz dokular gibi, insann toplum doasnda da bana gre eitlilii ve farkll anlaml klacak, onlarn bir paras olarak ok snrl, geici ve ilevsellii olan snf ve tabakalamalar (brokrasi de tabakadr) dnda, ur gibi toplumsal dokulara dek nfuz eden ar, kalc ve ilevsiz (hibir yarar olmayan) snf ve tabakalamalar gereksizdir. Uzun sre baz yararcklar mmkn klan rahip, aristokrasi, burjuva snfsal gelime anlay bulabilir. Fakat tm uygarlk tarihi boyunca olduu gibi ideolojik, politik, ekonomik ve askeri hegemonik gler olarak kalc, ar baskc ve smrc karakterleriyle bunlar anlayla kabul etmek toplumsal ahlak ve politika asndan mmkn deildir. Bu ynl eliki antagonisttir. nk bu halleriyle snf ve brokrasi, toplumsal ahlak ve politikann inkr anlamna gelir. ne srdm koul ok nemlidir. Bir farkllk olmak veya ona katkda bulunmak zelliinde olan snf ve brokrasi mmkndr. rnein Smer rahip snfnn yaratt tapna tmyle ilevsiz saymak mmkn deildir. Rahipler bilimin, verimli retimin, kentlemenin, dinin, zanaatlarn, dzenin ana temellerini burada attlar. Birok kltrel kta rahip snf benzer rol oynad. Rahiplere koullu anlay gsterilmesi bu olumlu ilevleri nedeniyledir. Fakat kastlama, ilevsiz ve ar bym halleriyle meruiyetleri hep tartmaldr ve amay gerektirir. Aristokrasi iin de buna benzer hususlar geerlidir. Onlarn da toplumsal gelimeye sunduklar dzen, verimli alma, ynetim zarafeti, sanata ve bilime katk rolleri olmutur. Anlay bu erevededir. Ama yol atklar benzer kastlama, despotlama, hanedanlklar ve krallklar oluturma, hatta kendilerini tanrlatrmalar hastalktr ve kabul edilemez. Toplumsal ahlak ve politika bu gelimelerle antagonist eliki iindedir. Dolaysyla mcadeleyle almalar doru bir ahlak ve politikann gereidir. Sylenenler burjuvazi iin ok daha geerlidir. Bu snfn ve brokratik aygtlarnn gelimesinin devrimsel dnemlerde toplumsal gelimeye katks olmutur. Ticaret ve dolam aralar (para ve senet), sanayinin gelitirilmesinde inisiyatif almalar, demokrasiyi zaman zaman denemeleri, bilim ve sanata snrl katklar anlay gerektiren yanlardr. Ama son drt yz yldr neredeyse tm snfl uygarlk tarihinden daha fazla snflama ve brokratlamaya yol aan, bunlar kanser hcreleri gibi arttran ar kalc yaplanmas, btn st snflamalardan daha fazla ve daha tehlikelidir. Snflamalar tarihinde ortay igal eden burjuvazi ve brokrasi, benim paradigmamda kanser rolndedir. Toplumsal doa bu tip snf ve brokrasiyi tamaya elverili deildir. Eer tatlmak istenirse, ben de al sana faizm derim. Bana gre faizmin bir baka tanm, toplumsal doann orta snfa (brokrasi ve burjuvazinin toplam) tepkisidir. Tersi daha dorudur. Orta snfn topluma kastdr faizm. Burada kantlanan, toplum ile orta snfn bir arada yrmeyeceidir. Baz aydnlar orta snf cumhuriyet ve demokrasi rejiminin snf taban olarak sunarlar. Liberalizmin en yalan propagandalarndan biri de bu sunutur. Orta snf cumhuriyet ve demokrasinin inkrnda rol en fazla olan snftr. Dier snflarn bunda rol snrldr. Ayrca faizmden habersizdirler. Bu rolyle orta snf ar kentlemeyle ayn rol oynar: Kanserolojik byme. Kald ki, her ikisi arasnda sk organik, yapsal ba vardr. Kent bu hastaln orta snfn oburluundan, bymesinden ald gibi, bu trl kentler de hep orta snf bytrler. Orta snf zihniyet bakmndan pozitivisttir. Yani en z derinlikten yoksun, yzeysel, olgular lp bimekten tesini grmeyen, karlar gerei grmek istemeyen yapdadr. Pozitivizmi bilimcilik

251

klfyla sunmasna ramen, tarihin en putperest (Heykel bolluu, bu snf dneminde gibi bymtr) snfdr. Grnte laik ve dnyevidir, zde en dinci ve hayalperesttir. Buradaki dincilii, banazlk derece-sinde olgucu inan ve dnceleridir. Olguculuun asla gerein btnl olmadn biliyoruz. Szde laiklii, zde ise laik kartl en hayali projeleri (bir nevi ahiretlik projeler) toplumun nne utanmadan habire sunmasdr. Sermayenin ekonomik, politik, askeri, ideolojik ve bilimsel tekelciliini kresel apta gelitiren snftr. Dolaysyla toplum kartl en gelimi snftr. ki yolla toplum krm, soykrm yrtr. Bir halk, bir topluluu soyundan, rkndan, dininden tr ortadan kaldrmas, burjuva snf karakteriyle mmkn olmutur. Daha vahimi, toplum krmcldr. ki yolla toplum krmcl yrtr: Birinci yol, ulusdevlet ideolojisi ve iktidar kurumlamasyla toplumun tm gzeneklerine kadar kendisini militarizm, sava olarak dayatmasdr. ktidarn devletle btnleerek topluma kar topyekn savadr bu. Burjuvazi baka trl toplumu ynetemeyeceini deneyimleriyle iyi bilir. kincisi, 20. yzyln ikinci yarsnda patlama gsteren medya ve biliim devrimiyle birlikte hayata geirilen hakiki toplum yerine hayali, sanal toplum yaratma eylemidir. Daha dorusu, medyatik biliimsel bombalama savadr. Son yarm yzyl bu ikinci sava biimiyle baaryla ynetilmektedir. Hayali, sanal, simlakr toplum gerek toplumsal doa yerine getiinde, yle sanldnda, toplum krm rolndedir. Uygarlk tarihinde ezilen, smrlen snf olarak sunulan kle, serf ve ii kategorilerini deiik ele almaktan yanaym. Bu snflamalarn zne, demokratiklik rol ok snrldr; nk her eyiyle efendisinin zihni ve yapsal binas iindedir. nemsiz klnm bir eki veya uzants durumundadr. Tarihte efen-dilerini devirmi hibir zne snfa tanklk edilmemitir. Bu durum nemli bir gereklii yanstr. Ezilen ve smrlen anlamnda da olsa, snfsal kntlar toplumun genel gvdesinde, aacnda bir dal mesafe-sindedir. Dal ne kadar salkp kopsa da gvdeyi etkileyemez veya bu etki snrl olur. Bu nedenle toplumu kle, efendi, serf, aristokrasi, ii, burjuvazi toplumu eklinde adlandrmak, yanl bir terminoloji ret-meye ok aktr. Sosyal bilim bu konuda yeni bir adlandrma ve tanmlama gelitirmek durumundadr. Aac nasl dalla tarif edemezsek, toplumu da barndan kan snflarla adlandramayz. Ayrca ve daha nemlisi, kle, serf, ii, kk burjuva gibi snflar zneletirme, vme ve nemli devrimci rol ykleme yaklamlarnn, bata reel sosyalizm ve anarizm tarihinde de bolca grld gibi sonu alc olmad, bunun temelinde bu snflara yanl bir zne deeri ve devrimci rol yklemenin yatt kansndaym. Doru tutum, her tr snflamaya kar olmaktr. Belki klelik, serf ve ii snf da balarda, gei aamasnda yartoplumda iken (ounlukla yar-kyl, zanaatkr) olumlu znel, devrimci rol oynam olabilir; oynamtr. Ama o da kalclat, byd oranda yozlam, st snflarla uzlam ve ilevsizlemitir. Daha da nemlisi, bir zgrlk, eitlik ve demokrat dnya gr, her iki tr snflamay szn ettiim farkllama anlam dnda znelletirmeye, kendilerine moral ve politik deer yklenmesine olumlu bakamaz. Snflamay her iki ynden toplum doasna aykrlk, anti-toplum olarak grp mcadele etmek durumundadr. Bunlarn gereklemi olmalar, meru ve gerek toplumsal deerler olarak yorumlanmalarn gerektirmez. Bir vcutta urlam unsurlar nasl normal vcuttan saymazsak, karmzdaki toplumsal olgular iin de benzer yorum yaplabilir. Ayrca ezilen ve smrlen tm snflamalar, iktidar ve devlet zoruyla ve hegemonik ideolojileriyle gerekletirilmitir. Bu koullar altnda gerekletirilen klelii, serflii ve iilii ancak mahkm edebiliriz. Yaa anl ii, serf, kle! demek, objektif olarak hegemonik iktidar glerini vmek ve onaylamak olacaktr. Marks ve ardllar dahil, birok ekoln bu tr snf yorumlar baarszlklarnn en temel nedenidir. Belki st snflarn bir dereceye kadar bir anlam olabilir; ama kan ter iindeki snflatrmalar zorla ve ideolojik ikna ile oluturulduklarndan, bu snflatrmalarn srekli mahkm edilmesi, vlmemesi ve almas iin mcadele edilmesi en doru tutumdur. zne olamayacak olana zne, devrim yapamayacak olana devrimci rol yklemek, bu tip

252

sosyal mcadeleler tarihinde rnei bolca grld gibi yenilmekten kurtulamaz. Yenilginin nedeni sorunu doru anlamamak, snflamaya yanl rol atfetmektir. Yeni dnem, 21. yzyl sosyal mcadeleleri bu kkl yanllktan dndkleri oranda baarl olabilir. Burjuvazinin snf sorununu arlatrd dorudur. Snf karlarn toplumun en ince gzeneklerine kadar iktidarlatrmas (ktidarlama, toplum ile savamaktr) ve devlet ile resmiletirmesi, en gelikin aamasn yaamakta olduunun kantdr. Bata ii tavizcilii olmak zere, sermaye ortakl ad altn-da birok toplum kesimini kendine alet ettii de bolca gzlenmektedir. Neredeyse toplumu yuttuu bile sylenebilir. Ama yine de en sorunlu snf, hatta toplumu en ok sorunlu hale getiren snf olduu gerei de daha fazla dorudur. Brokrasinin her ne kadar tarih boyunca egemen snflarn kurumsal uygulama aleti olduu doruysa da, gnmze doru son iki yzyln ulus-devlet biimlenmesiyle daha da boyut kazand, adeta bamsz snf rol oynad, iktidardaki ve devletteki arln arttrd, kendini bizzat devlet sayd da rahatlkla sylenebilir. Toplumu demir kafese alan arlkl bir g haline geldii, tm toplumsal alanlara (eitim, salk, yarg, ulam, ahlak, politika, evre, bilim, din, sanat, ekonomi) el atarak bu roln pekitirdii de reddedilmesi zor bir gerekliktir. Gnmz toplumunda (kapitalist modernite) sadece devlet brokrasisi azmanlamamtr; adeta onun izinde tm tekel dnyas Aile irketi olmaktan kp, profesyonellerce ynetilen irketler haline gelelim ad altnda kendi brokrasilerini gibi bytmlerdir. Brokrasinin ar bymesi irketlerin bu yeni gerekliiyle balantldr. Bir nevi irketlerin devletlemesi de denebilir. Gerekten ulusdevletin artk yetersiz kald, yeni devlet inasnn gndemde olduu koullarda kresel ve yerel irket devletlemeleri hkim bir eilim olarak geliim gstermektedir. Toplumun bu iki kskatan kaynaklanan sorunlar gnceldir. Adeta tm tarihin imdisidir. Hatta da-ha da ileri giderek, bu ikilinin toplumsal doay (geleneksel toplumu) ahtapot gibi kollar arasnda tutup boduu ve erittii de sylenebilir. Buradan karlacak sonu en bunalml kaotik bir srecin yaand, toplumsal zgrlk, eitlik ve demokratikliin ancak demokratik uygarlk yapl bir sistemle mmkn olduu, bunun da dorultulmu bilimle ina etme mcadelesini gerektirdiidir. 10- Toplumun Eitim ve Salk Sorunlar Fazladan bir konu gibi gzkse de, eitim ve saln tpk bilim gibi iktidar ve devlet tekeline geme-sinin yol at sorunlar kavramak nemlidir. Devletlemi bilim nasl ideolojik hegemonyann en etkili arac konumunda ise, iktidarla btnlemi eitim ve salk da ayn karakteri yanstr. Eitim toplumun deneyimlerinin teorik ve pratik bilgiler halinde mensuplarna, zellikle genlerine zmsetme abas olarak tanmlanabilir. ocuklarn toplumsallamas toplumun eitim etkinlii ile yrtlr. ocuklarn eitimi iktidar ve devletin deil, toplumun en nemli grevidir. nk ocuklar ve genler kendisinindir. Hem hak hem grev olarak ocuk ve genlerini kendi geleneklerine, toplumsal doa zelliklerine gre yetitirmek, kendisine dntrmek yaamsal bir konudur; kendi varln srdrme sorunudur. Hibir toplum varolu hakkn ve bunun iin genlerini eitme grevini baka bir gle paylaamaz, devredemez. Sz konusu g devlet veya eitli iktidar aygtlar bile olsa, bu hak ve grevini devredemez. Aksi halde kendini egemenlik tekellerine teslim etmi saylacaktr. Eitim hakknn kutsall varolutan kaynaklanmaktadr. Hibir g, bata anne-baba olmak zere, toplumu kadar ocuklar ve genlerine ne yakn olabilir, ne de onlar kadar yakn olma gereini duyar. Tarih boyunca uygarlklarn en byk toplum kartlklarndan biri, toplumu ocuklar ve genlerden yoksun brakma eylemidir. Bu eylemlerini

253

iki yolla gerekletirirler: Ya byklerini imha ederek kleletirir, ya da iktidar katnda deerlendirmek iin szde eitmek amacyla alrlar. Savalarn en nemli amalarndan biri, en deerli mal olarak ocuklar, kzlar, gen erkekleri bu iki yolla ilerinde eriterek devirme ocaklar oluturmaktr ve oluturur. lkel brokrasinin temeli byle balad gibi, uygarlk tarihi bir adan bu yntemle hem toplumu zayflatma, hem de brokratik aygtlarn gcn oluturma eylemidir: Topluma kar toplum oluturmak; doal topluma kar, iktidar ve devletin toplumunu oluturmak. Bu oluumda z toplumundan soyutlanm ocuklar ve genlere bambaka bir dil, kltr, tarih retilir. zne yabanclatrma temel hedeftir. ktidarsz yaamalar imknszlatrlr. Hem ideolojik hem maddi olarak kendilerine en devleti kimlik kazandrlr. Devlet ve iktidar onlar iin varoluun tek geerli yolu haline getirilir. Hem kendilerini devlet ve iktidar sayarlar, hem de bylelikle doal toplumla ztlatrlrlar. Bazen devletin toplumuyla toplumsal doa aynlatrlr. Bu yanltr, elikilidir. Uygarlk tarihi bu eliki zerine bina edilmitir. ktidarlarn eitimi gasp etmelerinin altnda bu tarihi gereklikler yatar. Yoksa topluma kar eitim grevi umurlarnda deildir. Bir sermaye sahibi iilerini ne kadar eitiyorsa, iktidar da hkmettiklerini o mantkla, kendi kul-iileri olarak eitir. Ad brokrasi de olsa, mensuplar en alt dzeyden en ste kadar kul olarak yetitirilir. zellikle ulus-devlet iktidarlar toplumun tm ocuklar ve genleri zerinde tekellerini ncelikle eitim yoluyla rerler. Kendi tarih, sanat, dini ve felsefi zihniyetiyle yourduklar kiiler artk eski ailelerinin deil, iktidar sahiplerinin z ocuklar, mallardr. Byk yabanclama byle kurumlatrlr. Burjuvazi eitim asndan tm halk toplumu zerinde en youn tekeli kuran snftr. lk ve orta eitimi mecbur klp, i bulmak isteyenlere de niversite diplomasn hatrlatnca, toplum genliinin zerindeki yabanclama ve bamllama kskac, kafese alnma sreci zorunluluk kazanm demektir. Zor, maddi g ve eitim, toplumu smrgeletirmenin dayanlmas g silahlar haline gelmi demektir. Dolaysyla toplumun uygarlk tarihi boyunca devlet ve iktidarn eitim aracyla kendine kar yrtt savatan en ok darbe alm olduu rahatlkla belirtilebilir. Toplumlarn eitim hakk gerekletirilmesi en zor haklardr. Ulus-devletin ve hegemonik tekellerin devasa gleri karsnda toplumun eitim yoluyla varoluunu salama tarihin en zorlu dnemine girmitir. deolojik hegemonya son iletiim devrimiyle tm toplum zerinde yrtt medya savayla (smrgeletirmeyi askeri, ekonomik yn kadar, belki de ondan daha youn ve aktrmadan yrtmesi nedeniyle) daha baarl bir yeniden kltrel smrgecilii yrtmektedir. Toplumun bu kltrel fetih ve smrgecilie kar en temel varolu aralar olan kendi z ahlak ve politik mcadelesiyle direnmesi tek zgrlk ve kurtulu yoludur. Genlerini kaybeden toplum veya tersine, toplumunu kaybeden genlik yenilmi olmaktan te kendi varlk hakkn kaybetmi, ona ihanet etmi demektir. Gerisi rme, dalma ve yok olmadr. Buna kar temel toplumsal grevi, varoluunun temel aralar olarak kendi eitim kurumlarn gelitirmektir. erik olarak bilimsel, felsefi, sanatsal, dilsel yorumlarn bilim-iktidar yaplanmasndan ayrtrmaktr. Anlam devrimini baarmaktr. Aksi halde toplumsal varln ahlaki ve politik dokularn grevsel klmak mmkn olmaz. Bylelikle eitim sorunu znde toplumun ahlaki ve politik kurumlarn (dokularn) zorunlu kld gibi, ahlak ve politikann da esas olarak grevi toplumsal eitimi gerekletirmektir. Kendini eitmeyen toplumun, kendi z ahlak ve politik kurumunu gelitirme ve ayakta tutma imkn ortadan kalkaca gibi, varoluu da srekli tehlike altnda yaamaktan, rmek ve dalmaktan kurtulamaz.

254

Toplumun salk sorunu da olduka hassas bir konudur. Eitim kadar nem tar. Saln kendi z imknlaryla koruyamayan toplumun temeli, varolu ve zgrl ya tehdit altndadr veya tmyle yitirilmitir. Salk bamll genel bamlln bir gstergesidir. Fiziki ve ruhi salk sorunlarn zm bir toplumun zgrleme imkn elinde demektir. Smrge toplumlarn yaygn hastal, yaadklar smrge rejimiyle balantldr. Kendi salk kurumlar ve uzmanlarn oluturmak, toplumun temel hak ve grevi olarak grlmelidir. ktidar ve devletin bu grevi elinden almas ve tekelletirmesi toplum salna byk darbedir. Salk hakk mcadelesi kendine sayg ve zgrl konusundaki hassasiyettir. Kapitalist modernite eitim ve saln ulus-devletletirilmesini yaamsal saymaktadr. Toplumun varolusal, salkl ve aydnlkl gelimesinin bal olduu bu iki alan denetim altna alnmadan, zerinde tekelci hkimiyet ina edilmeden, genel egemenlik ve smrnn srdrlmesi ok zordur. Sadece plak militarist zorla toplumun mlkletirilemeyecei bilindiinden, eitim ve salk zerindeki denetim tekeller asndan olaanst nem tar. Bir kez daha gryoruz ki, toplumun varolusal tm sorunlarnn temelinde tekelci devlet ve iktidar yatmaktadr. Kr-sermaye bu iktidar tekeli olmadan srdrlemez. Buna kar demokratik uygarln sistemsel mcadelesi olmadan da toplumun hibir sorunu kalc zme kavuamaz. 11- Toplumun Militarizm Sorunu Militarizm en gelitirilmi anti-toplumcu tekelcilik olarak tanmlanabilir. Toplumsal doann zerinde bask ve istismar amal ilk otorite kurma abalarnn avc gelenekli kurnaz ve gl adamn analitik akl ve eyleminin sonucu olarak gelitiini varsaymak mmkndr. En gc yeten, otoritesini esas olarak iki ana grup zerinde tesis etmeye alr: Yanndaki avc grubuna ve eve kapatmaya alt kadna. Srece amanistik (Proto-rahip) ve Jerontokratik (yallar grubu) elerinin katlarak ilk hiyerarik otoritenin hemen birok toplumda eitli biimler altnda olutuunu gzlemlemek mmkndr. Uygarlk tarihine geilmesiyle birlikte gl ve kurnaz adam ve maiyetinin resmileen iktidar olarak, devletin (ekonomi zerinde artk-rn gaspna dayal ilk tekelleme) askeri kolu olarak kendini kurumlatrdn gzlemlemekteyiz. Smer toplumunda rahip-krallar dneminin hemen ardndan I. II. ve III. Ur Hanedanlklar bu gereklemeyi yanstmaktadr. Birok toplumda benzer gereklikler sz konusudur. Glgame Destannda bile aka kralln nasl Tanra nanna (kadn tanra gelenei-rahibelii) geleneinden koparldn, rahibenin gszletirilerek evlere (zel-genel) kapatldn adm adm izlemek mmkndr. Glgamei tarihte ilk komutan olarak simgeletirirsek, askeri -militarist- gelenein oluumunu daha iyi zmleyebiliriz. leri kent iin gerekli kle insanlar avlamak zere sefere kmak (Glgame Destannda ibirliki Enkidunun yardmyla bugnk Irakn kuzeyinde), vahi-barbar dedikleri (Humbaba) kabilelerini avlamaktr. ok aka grlmektedir ki, asl barbarlk ve vahiliin kaynanda kent zorbal yatmaktadr. Grek kltr geleneindeki barbar szc kentin bir saptrmas, yalan propagandas olarak gelitirilmitir. deolojik stnlk kurmak iindir. Kent rgtlenmesine gre daha zayf ve rgt-sz olan kr kabilelerinin sylendii anlamda barbar olamayacaklar aktr. Barbarlk kavram uygarlk tarihinin en byk yalan ve saptrmalarnn banda gelmektedir. Kent zorbasnn ikinci grevi gvenlik oluyor. Bunun iin en ok bavurduu yntem kale ve surlar dikmek ve hep daha gl, ldrc silahlar gelitirmektir. Bunun iin milyonlarca insann kleletirildiini, serfletirildiini, iiletirildiini, bu statleri kabul

255

etmeyenlerin ldrldn, bu eylemlerin tarih olarak yanstldn belirtmek reddedilemez hakikati yaklamdr. Gleri ile orantl olarak askeri kol, ekonomik deer szdrmann en byk payn kendisine ayrr. Tarihte ganimet amal seferler bu gerei gayet iyi aklar. Ayrca devletin temelinde mlk, mlkn temelinde askeri fetih ve el koymann olduu da ok aktr. Fetheden sahiptir. Bunu eyleminin doal, vazgeilmez hakk olarak grr, ilan eder. Devlet iktidar glerince fethedilen, ele geirilen bata toprak olmak zere mlk ve ganimetin (tanr mlk) toplamdr. rnein Tm Osmanl memalikiyesi (mlkleri) padiahndr ilkesi bunu ifade eder. Devlet ve askeri fetihler, bu ilke ve bu gelenein devamndan baka bir anlama gelmez. Gelenek byle kurulmu ve her devlet inasnda hukukiletirilerek srdrlmtr. Askeri kesim bu nedenle kendini devletin, dolaysyla mlkn esas sahibi olarak grr ve tanmlarken, tarihsel gelenei gz nnde bulundurmaktadr. En gl tekelci kol olmas iktidar ve devletin doas gereidir. Zaten elindeki insan ve silah gc de rahatlkla bunu salayacak yetenektedir. Sivil brokrasinin zaman zaman payn (tekelini) arttrmak iin giritii abalarn askeri darbeyle sonulanmas da bu temel gereklerin nda daha iyi anlalr. phesiz ilmiye ve kalemiye snf denilen ideolojik ve brokratik tekelin de iktidarn ve devletin tesisinde rolleri vazgeilmezdir. Ama askerin rol kadar belirleyici deildir. Tarih ve gnmz iktidar ve devlet aygtlarnn en yzeysel incelenmesi bile bu gerekleri dorulamaktadr. Konumuz asndan asl nemli hususlardan birincisi, askeriyenin en gelikin ve belirleyici tekel olmasdr. deolojik olarak sunulduu gibi asker-ordu an, eref, kahramanlk iin deil (Bunlar iin znn nemini perdelemek ve arptmak amacyla gelitirilen ideolojik propagandalardr), iktidar tekelinin vazgeilmez esi olarak vardr. znde ekonomiktir. Ordu ekonomiye dayal olan, ekonominin stnde ve uzanda duran, ama gelirini (maan) en garantiye alan, kar klmas zor, dier tm tekel kesimlerinin uzlamak ve paylamak zorunda olduklar tekeldir. Tarihsel temel ve geliimi boyunca bylesi kkl kurumsal bir gelenek ve tekeldir. znde ekonomik gelimeyle en yakndan ilgili, ama kendini en uzak tutma ihtiyacn duyan snfn (brokrasinin) tekelidir. Bu ynyle toplumdan en uzak gibi durur. Daha dorusu, kendisini en iyi ekonomik ve askeri silahlarla mcehhez klm, donatm tekelci kesimdir. Askeri zmlemeyi doru yapmadan, ne ekonomik tekelcilii ne de devlet ve iktidar tekelciliini tam olarak kavrayabiliriz. de bir btndr. Ayn zden, toplumun art-deerlerinden beslenmektedir. Karlnda toplumun gvenliini, eitimini, saln ve verimini dzenlediklerini iddia ederler. Devletilik, ideolojik devlet kendini byle sunar. Ama gerek baka trldr ve ortaya koyduumuz gibidir. Askerileme, militarizm sermaye ve iktidarn en keskin rgtl kolu olduuna gre, toplumu en ok hkmne, kafesine kapatan kurum olmas iinin doas gereidir. Militarizm genelde tm tarih ve devletlerde topluma szan, denetleyen, hkmeden g olmasna ramen, en ok orta snf (burjuvazi) anda ulus-devlet tekelinde azami seviye kazanmtr. Ulus-devlette ordu adna tm toplumun resmen silahszlandrlarak, tek silah tekelinin devlet-orduya gemesi belirleyici zellik olarak karmza kar. Tarihin hibir dneminde burjuva snfnn gerekletirdii kadar toplum silahszlandrlmamtr. Bu ok nemli gerein nedeni smrnn younlamas, buna kar byk direnilerin gelimesidir. Toplum kapsaml ve srekli silahszlandrlmadan, tm i gzeneklerine kadar iktidarn szmasna ve gzetilmesine tabi klnmadan ynetilemez. Adeta modernitenin demirden kafesine kapatlmadan toplumla ba edilemez. Kresel finans tekel ann ilaveten medyatik ordusunca da kapatlp kuatlmadan toplum ynetilemez. Smr tekellerinin boyutlar, kendilerini olduu gibi ideolojik-medyatik, brokratik-askeri tekellerin oluumuna da yanstr. Kopmaz balar iinde birbirlerini koullandrrlar. Son byk merkezi uygarlk, sper hegemon ve dier blgesel hegemonlarn ve tm yerel ibirlikilerinin, toplum zerinde-iinde devasa militarizme dayal silahl endstri sermayesinin dier tekellerine gre

256

ncelii, bu tarihsel ve gncel konumlarnn znden kaynaklanmaktadr. Militarizmin kapitalist tekelin faizmiyle zdelemesi de bu z gerekliinde anlamn bulmaktadr. Elbette tm doal toplum ve yazl tarih boyunca eitli biimleri iinde toplumlar uygarln militarist geliimine kar kendilerini younca savunmulardr. z savunma denilen gelenek de binlerce yllk geliimi iinde eitli direnme, ayaklanma, gerilla, halk savunma ordular biiminde kurumlam ve byk savunma savalar vermitir. Savunma savalarn elbette militarist tekel savalaryla bir tutamayz. Aralarnda mahiyet, z fark vardr. Birisi anti-toplumcu (smrgeci, rtc, yok edici), dieri toplumcu (toplumu koruyan, ahlaki ve politik yeteneklerini zgr klan) karakterdedir. Demokratik uygarlk, z savunmann sistemletirilmesi temelinde, toplumu merkezi uygarlk militarizme kar koruma ve savunmadr.

257

Anlaml bir paradigma ve sosyal bilim ancak bu tanmlara dayal zmleme yaplr ve cevaplar retilirse anlam tar. Bundan nceki on bir balk, toplumsal doann ne tr sorunlara boulduunu ok ksa giri tanmlar halinde tanmlamaya almtr. Anlaml bir paradigma ve sosyal bilim ancak bu tanmlara dayal zmleme yaplr ve cevaplar retilirse anlam tar. Aksi halde liberal ve geleneki retoriklerden (sz sanatlar-egemenlii gizleyen) fark kalmaz. Vardm ortak sonu, toplumsal sorunlarn kaynanda genel olarak toplumsal doann (toplumun varlnn) ve zellikle art-deer reten ekonomik olanaklarn istismar iin bask ve smr tekellerinin birleik etkileri, egemenlii ve smrgeciliinin yattdr. Yatmaktan ok, en uyank varl sz konusudur. Sorunlar ne doadan (Birinci Doa) ne de herhangi baka bir toplumsal etkenden (kinci Doa) kaynaklanmaktadr. Genel, kolektif anlamda toplumun ortak ilerini yrtmek iin varolu etkenleri olarak doku kazanan toplumsal ahlak ve politika olmadan, toplumlar z varlklarn srdremezler. Toplumun normal hali, varoluu ahlaksz ve politikasz olamaz. Bir toplumun z ahlak ve politik dokusu gelimemi veya kt-rmletirilmi, saptrlm ve fel edilmi halde ise, o toplumun sermaye, iktidar ve devlet olarak eitli tekellerin igalini ve smrgeciliini yaadn sylemek mmkndr. Fakat bu biimde varlk srdr-mek, varoluuna kar z-ihanet ve yabanclamadr; sr, eya ve mal-mlk olarak tekellerin egemenli-inde var olmaktr. Toplum bu durumda z doasn yitirmi, doal toplum yeteneklerini ya kaybetmi, ya dumura (kadk) uratmtr. Smrgelemi, hatta daha da kts her eyiyle mlk konusu olarak kendini rtmeye ve yoklua terk etmitir. Tarihte ve gnmzde bu tanma uyan ok sayda toplum gzlemlenmitir. rtlen ve yok edilenler hla ayakta kalanlardan katbekat fazladr. Toplum kendini srdrmesi iin gerekli ahlaki ve politik kurumlarn oluturup altramama, ilev-sel klamama durumuna dnce, bask ve smr cenderesine alnm demektir. Bu durum sava ha-lidir. Tarih, uygarlklarn topluma kar sava hali olarak da tanmlanabilir. Ahlak ve politika ilev gr-mediinde, toplumun yapabilecei tek i kalmtr: z savunma. Sava hali, barn olmamas halidir. Do-laysyla bar ancak z savunma temelinde anlam kazanabilir. z savunmas olmayan bar, teslimiyetin ve kleliin ifadesi olabilir. Liberalizmin gnmzde halklara, toplumlara dayatt z savunmasz bar, hele hele demokratik istikrar, uzla denen oyun, tek tarafl grtlana kadar silahl g ile yrtlen bur-juva snf egemenliinin rtbas edilmesi halinden, yani sava halinin rtl yrtlmesinden baka bir anlam tamaz. Bar bu biimde tanmlamak ideolojik sermaye hegemonyasnn en byk abas olarak karmza kar. Tarihte ise daha deiik biimde kutsallatrlm kavramlar adyla kendini ifade eder. Dinler bu ynl kavram ykldr. zellikle uygarlatrlm dinler byledir. Barn gerekletirilmesi, ancak toplumlarn z savunmas, dolaysyla ahlaki ve politik toplum karakteri korunur ve salama alnrsa gerek anlamna kavuabilir. zellikle Michel Foucaultnun da byk urasn gerektiren bar tanm ancak bu biimde kabul edilebilir bir toplumsal ifade kazanabilir. Bu-nun dndaki anlam yklenimleri barn tm topluluklar, halklar adna bir tuzak olmaktan, sava halinin rtk biimler halinde srdrlp gitmesinden teye bir ifade dourmaz. Bar kelimesi kapitalist modernite koullarnda tuzak ykl bir kelimedir. Doru tanmlanmadan kullanm ok sakncaldr. Bir kez daha tanmlarsak, bar ne tmyle sava halinin ortadan kaldrlmasdr, ne de bir tarafn stnl altndaki istikrar ve savan olmamas halidir. Barta

258

taraflar vardr. Bir tarafn kesin stnl sz ko-nusu deildir ve olmamas gerekir. ncs, silahlar toplumun z ahlaki ve politik kurumsal ileyiine rza temelinde susturulmaktadr. Bu koul ilkesel barn temelidir. Gerek bir bar bu ilkeli koullara dayanmadka anlam ifade etmez. Bu koulu biraz aarsak, birincisi, taraflarn tmyle silahszlandrlmas ngrlmemektedir. d-dialar ne olursa olsun, birbirlerine sadece silahlarla saldrmamay ahdetmektedirler. Silahl stnlk peinde koulmamaktadr. Kendilerini gvenlik altnda tutma haklarna ve olanaklarna saygl olmay kabul etmektedirler. kincisi, bir tarafn nihai stnl sz konusu deildir. Belki silahlarn stnl altnda salanan bir istikrar, sakinlik olabilir, ama bu durum bar olarak adlandrlamaz. Bar, hangi taraf (hakl-haksz) olursa olsun, stnlk (silahla) salamadan sava durdurmay karlkl olarak kabul etmeleri durumunda gndeme gelebilir. ncs, taraflar sorunlarn zmnde toplumlarn (yine konumlar ne olursa olsun iki taraf, toplum veya iktidar) ahlaki (vicdan) ve politik kurumsal ileyiine saygl olmay kabul etmektedirler. Adna politik zm denen koul bu erevede tanmlanmaktadr. Politik ve ahlaki zm ihtiva etmeyen bir atekes bar olarak yorumlanamaz. Bu ilkesel bar koullar altnda demokratik siyaset vazgeilmez bir nem kazanarak gndeme girmektedir. Toplumun ahlaki ve politik kurumlar alnca, doal olarak ortaya kan sre demokratik siyaset sreci oluyor. Bar uman evreler, ancak politika ahlaki temelde roln oynarsa bunun baar salayabileceini de bilmek durumundadrlar. Barta en az bir tarafn demokratik siyaset konumunda olmas gerekir. Aksi halde yaplan, tekeller adna bar oyunu olmaktan teye gitmez. Demokratik siya-set bu durumda hayati bir rol oynuyor. Karsndaki iktidar veya devlet gleri ile ancak demokratik siyaset glerince diyalog altnda anlaml bir bar sreci yaanabilir. Gerisi savalklarn (tekellerin) karlkl sre durdurumuyla srp gitmesidir. Savatan yorulma, lojistik ve ekonomik zorluk vardr. Giderilmeleri halinde, bir tarafn stnl tam salanncaya kadar savaa devam edilir. Bu biimlere bar sreci denmez, daha iddetli savalar iin yaplan atekesler denilebilir. Bir atekesin bar olabilmesi iin bara yol amas, saydmz koula balanmas ilkesel bir nem tar. Savata bazen grld gibi, z savunmac (hakl konumda olanlar) tarafn da nihai stnlk kazan-d durumlar olabilir. Bu durumda bile bar iin koul deimez. Reel sosyalizm ve birok hakl ulu-sal kurtulu savalarnda grld gibi, hemen kendi iktidar ve devletine komak, bu iktidar ve devlet altnda istikrar salamak bar olamaz. Bu sefer yabanc gcn yerine (tekelci) yerli bir gcn (devlet kapitalizmi veya milli burjuvazi denen kesim) ikame edilmesi sz konusudur. Sosyalist iktidar da denilse, sosyolojik gereklik deimez. Bar ilke olarak iktidar ve devlet stnlkleriyle salanan bir olgu deil-dir. ktidar ve devlet ne adla olursa olsun (burjuva, sosyalist, milli, gayri milli, fark etmiyor) stnln demokratik glerle paylamaynca bar gndeme girmez. Bar son tahlilde demokrasi ile devletin ko-ullu uzlamasdr. Tarih boyunca bu uzlamann ykleri de byk yer ve zaman kaplamaktadr. Birok sre ve meknda denenmilerdir. lkesel ve uzun sreli olan vardr. Daha mrekkebi kurumadan bozu-lan da vardr. Toplumlar sadece iktidar ve devlet glerinin kurulmasndan ibaret yaamazlar. Ne kadar alanlar daraltlrsa daraltlsn, toptan yok edilmedike, kendi z ahlaki ve politik kimlikleri altnda yaa-may da srdrmesini bilirler. Belki de tarihte yazlmayan, ama yaamn esas hali olan da bu gerekliktir. Toplumu devlet ve iktidar yklerinden ibaret grmemek, tersine belirleyen doa olarak varsaymak daha gereki bir sosyal bilim oluumuna katk yapabilir. ktidar ve devletler, sermaye tekelleri ne kadar byk ve zengin (Firavun ve Karun) olurlarsa olsunlar veya gnmzdekiler gibi toplumu yutacak kadar canavarlarlarsa (yeni Leviathan) canavarlasnlar, hibir zaman toplumu ortadan kaldramazlar. nk onlar son tahlilde belirleyen toplumdur. Belirlenenler hibir zaman

259

belirleyicilerin yerini tutamaz. ktidarn en aaal, medyatik propaganda (gnmzdeki gibi) gc bile bu gerei rtbas etmeye yetmez. Onlar dev klna brnm en sefil ve acnacak glerdir. Buna karn insan toplumu, oluumundan beri doann en harika yaratm olarak anlam bulmaktan yoksun kalmayacaktr. Demokratik Uygarlk Sistemi hem tarihteki hem de imdiki hali olarak toplumu, bu ana paradigma al-tnda yorumlama, bilimselletirme ve yeniden ina etme sistemi olarak, bundan sonraki ksmn konusunu tekil etmektedir. 7- DEMOKRATK UYGARLIK SSTEMN DNMEK Kendimi tandmdan beri kuku beni terk etmeyen bir heyul gibi takip eder. Bazen hastalk halini alrd. Baz dogmatik inanlarm sarslnca, kendimi en zayf anda hissederdim. Yaamn en ideasz ko-numuna dme sz konusuydu. Ciddi hibir savunusu yaplamayacak konularda bile kendini hissettiren kukuculuumun kiiliime belki de en nemli katks, hakikati kolayca bulamayacama dair verdii derstir. Gdlerime dek her eyi sorunsallatrmamn, Ortadou toplum geleneinde halen ok gl olan dogmatik dnce tarzndan kopu yapma gcn bana kazandrd kansndaym. Son tahlilde Avrupa merkezli hegemonik dnce tarznn gerek modernist pozitivist dogmaclnda, gerek postmodernist dnceciliinde halen etkili olmas konunun nemini gstermektedir. Dounun inan temelli dnce yetenei ile Batnn sorgulayc temelli dnce gcn mukayese ederek yerimi belir-lemeye de altm. Ak ki, her iki yanda da kendime yer bulamadm. Doal olarak dncem byle olunca, yaamm da gn getike bunlarla arasndaki kopukluu derinletirerek devam etti. nan veya sorgulayc dnce olarak sunulanlar beni hi tatmin etmedi. Temel eletirim, toplumsal sorunun bymesinde bu dncelerin sorumluluunun nemli olduudur. Bu da Dounun inan sistematiiyle Batnn rasyonel sistematii zerine eletirel durua gereksinim gsteriyor, bu konuda bana cesaret veriyordu. kinci bir zelliim, uyanan bilincimin asla toplumsal pratiimden kopmamasdr. Bu konuda olaa-nst paylamc bir karakter oluumu ok erkenden kiiliimde kendini gsterdi. Daha ilkokula yaya giderken (Komu Cibin ky oluyor), ezberlediim birka dua ile kk renci grubuna imamlk yap-may taslamam anlalr gibi deildi. Bir oyun gibi de ciddi olarak yapyordum. Sanyorum bunun teme-linde zorbela ezberlediim dualarn, dolaysyla dnmeye balam olmamn saygnln paylaarak kantlama istei vard. rendiin ey zor ve nemlidir; o halde mutlaka payla! Belli ki burada ciddi bir ahlak ilkesi ile tanm oluyordum. Savunmamn nceki ciltlerinde modernitenin ilk klarnn nasl y-zme vurduunu ksa yk halinde verdiim iin tekrarlamayacam. Byk dnce maratonundaki lgnca kounun tahrip gcnn kapitalist modernite olduunu adamakll fark edince durdum. Artk son drt yzyln (kapitalist dnya-sistemin) tanrlarn paralamak, ok gariptir ki, beni Urfal Hz. brahimin kndaki put krclnn verdii sevince benzer bir duygu gcne tad. Hem kukuculuumu rahatlkla kontrol altna alabiliyor, hem de peinde kotuum hakikatlerimle tatminkr randevular salayabiliyordum. nsanolu hepten zayf dmtr. Tarihinde hakikatle randevusunun belki de en igdsel seviyeye kadar inmesi acdr. Bugn bir e, bir ocuk, bir maa leinin teslim almad birey yok gibidir. Bu olguyu inkr ettiimi sylemiyorum. Felsefenin yerine oturtulan en rasyonel dnce olarak tapnlmasndaki zavalll belirtmek istiyorum. Ulus-devlet tanrsallnn mutlu kullarna bahettii dnya bu kadardr. Korkun daraltlm bir dnyada yaadmz inkr edilebilir mi? Ben ahsen en eski alarn bir tanr simgesi altnda yaamay bugnk ulus-devlet tanrsallndan bin

260

kat daha anlaml ve kutsal bulurum. Elbette sermaye tekelciliinin ii boaltlm en kof tanrclndan bahsettiimi biliyorum. Ama yine de en kahrl darbesini yiyenlerin bile bu tanrcln etkisinde kalmalarn ve k akl edememelerini artk acyla karlyorum. Bunun gncel bir insanlk durumu olduunun da iyice farkndaym. Bunu en iyi yanstann Yahudi soykrm olay olmas durumun trajik boyutlarn ele vermektedir. Ne yazktr ki, bu durumun hem oluumunda hem de kurbanlarnn verilmesinde brani kabilesinin yks nemli paya sahiptir. Kendin ettin, kendin buldun darbmeseli gibi. Yahudi dnce gcnn hegemonik karakterinden phe etmiyorum. Kendi kiiliimde de dua ezberciliimden put krclma kadar bunun nemini yadsmyor ve asla kmsemiyorum. Ama yalnz yaadklar soykrm trajedisi bile Yahudilerin kendilerini Adornovari bir kkl sorgulamadan geirmelerini bir bor haline getiriyor. Kendim de etkilendiim oranda, bu borcun bir krntsn demek niyetiyle Demokratik Uygarlk Sistemini dnmeye altm. Bu noktada brahimyiz. Ama serde biraz Zerdtilik olunca, farkl yorumlay g kazanr. Tarihin uygarlk yklemeleri biimindeki hkim anlay nemli krlmalara uratlmtr. Devlet ve iktidar y-rynn resmi tarih olarak anlatm bulabilecei, fakat toplumsal tarih olamayaca genel kabul gr-mektedir. Devlet ve iktidar olu tarz tarih hakikatinin sermaye tekellerinden yana ancak snk simgesel bir u noktas olabilir. Tarihi skc klan, toplumsal gelenee yant vermeyen yine bu u anlattr. znde anti-toplumcu olan bu tarihin yaps gerei gelenek olarak toplumu ifade edemeyecei, tersine glgeleyecei ve ok ynl arptmalara urataca aktr. Hanedanlk ykleri de bu anlatmn bir benzeridir. Toplumsal temsil dzeyleri son derece s dinsel tarih anlatmlar, zellikle uygarlama srecine girince, bir devlet ve iktidar tarihinden te anlam ifade etmezler. Tarihin snfsal ve ekonomik yorumlar, toplumsal gerei btnnden kopuk ele alan ve indirgemecilie varan zellikleriyle, baka bir adan da olsa devlet tarihlerini andrrlar. Ksmi pozitivist bak as, anlam dinler tarihi kadar bile verme gcnden yoksundur. Tm bu tarih anlatmlar, birbirine ne kadar zt grnseler de, uygarlk kkenli olma noktasnda birleirler. Toplumsal doann tarihinin hem paradigmal hem ampirik olarak anlam bulduu kansnda deilim. Adna toplumsal tarih denen tarih yazmlar, pozitivist sosyolojinin en paral blmleri olmaktan te anlam ifade etmezler. Vcudun, btnn bir para tasviri olmaktan teye gitmezler. Btn bu belirlemeleri uzun uzun anlatmak mmkndr. Fakat konumuza katk salamazlar. Youn tekrarlamalar pahasna da olsa, demokratik uygarlk anlatm olarak tarih zerinde younla-mam, anlam vermekte hala zorlandm toplumsal sorunlarn zmszl yzndendir. zmszlk sadece pratik yaamda deildir, anlatmda da hayli zmlenemezlik ykldr. Her iki durum birleince, ortalk resmi uygarlk anlatmlarndan geilmez oluyor. Toplumsal tarih adna baz para sktrmalar ise, durumu daha karmak klmaktan teye gitmiyor. Bilimsel sosyalizmin bu durumu tarihin snf karakteriyle aklamas baz gerekleri aydnlatc klsa da, sorunu zemediini ve sorunun bir paras haline gelmekten bile kendini alkoyamadn ska be-lirtiyorum. Kapitalist modernist paradigma tmyle almadan, tarihsel hakikatin anlalmas urada kalsn, din-ler tarihinden daha ok perdeleyici ve anlamszlk ykl klacan ska belirtmem de bu nedenledir. Marksn bu paradigmatik baknn tarihsel sonular gnmzde daha iyi anlalyor. Yanl tarih, yanl pratik demektir. Genelde uygarlk, zelde kapitalist modernitenin paradigmatik

261

ve ampirik yaklamlar almadan, toplumsal doann paradigmatik ve ampirik yaklamna varlamaz. Burada yapmaya alt-m, ok hazrlkszca da olsa, bir denemeye girimektir. A- Demokratik Uygarln Tanm Toplumsal doann var olu halinin ve geliiminin ahlaki ve politik toplum temelinde incelenmesini varsayan sosyal bilim okulunu, demokratik uygarlk sistemi olarak tanmlamak mmkndr. eitli sos-yal bilim ekollerinin farkl inceleme birimleri vardr. Teoloji, din, toplumu esas alr. Bilimsel sosyalizm snf temellidir. Liberalizmin temel birimi bireydir. Devlet ve iktidar temel alanlar olduu gibi, uygarlk-lar esas alan yaklamlar da az deildir. Tm bu birim temelli yaklamlar, oka deindiim gibi, tarihsel ve btnlkl yaklamlar olmamalar nedeniyle eletirilmilerdir. Anlaml bir inceleme toplum asndan hayati noktalarda younlamak durumundadr. Tarih ve gncellik esas olarak o noktalarda anlatm bulmaldr. Aksi halde incelemeler yksel olmaktan teye gitmez. Temel birimimizi ahlaki ve politik toplum olarak belirlememiz, tarihsellik ve btnsellik boyutlarn kapsamas asndan da nem tamaktadr. Ahlaki ve politik toplum en tarihsel ve btnlkl toplum anlatmdr. Ahlak ve politikann kendisi tarih olarak da okunabilir. Ahlaki ve politik boyut tayan top-lum, tm varoluunun ve geliiminin btnlne en yakn toplumdur. Devlet, snf, smr, kent, ikti-dar, ulus olmadan toplum var olabilir. Ama ahlak ve politikadan yoksun toplum dnlemez. Belki ba-ka glerin, zellikle sermaye ve devlet tekellerinin smrgesi, hammadde kayna olarak var olabilirler. Bu durumlarda ise, kendisi olmaktan km toplum kalntlar, miras sz konusudur. Toplumun doal hali olarak ahlaki ve politik topluma kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist etiketler, s-fatlar takmann anlam yoktur. Daha dorusu, bu sfatlar altnda toplumlar tanmlamak, toplum gerekli-ini perdelemek, toplumu unsurlara (snf, ekonomi, tekel) indirgemek anlamna gelecektir. Toplumsal gelimenin teori ve pratiinde bu kavramlar temelindeki zm anlatmlarnda rastlanan tkanklk, zle-rinde tadklar yetersizlik ve yanllktan kaynaklanmaktadr. Tarihsel materyalizme yakn duran bu sfatlarla anlan tm toplum analizleri bu duruma dtkten sonra, bilimsel deerleri hayli zayf olan anlatmlar daha da zmszdr. Dinsel boyutlu anlatmlar ahlakn nemini younca anlatmalarna ra-men, politik boyutu oktan devlete havale etmilerdir. Burjuva liberal yaklamlar ise, ahlaki ve politik boyutlu toplumu sadece perdelemezler; ayn zamanda frsat bulduklar her noktada bu topluma kar sava amaktan da ekinmezler. Bireycilik en az devlet ve iktidar kadar topluma kar sava halidir. Libe-ralizm, esas olarak toplumun gszletirilerek (ahlaksz ve politikasz toplum) bireyciliin her tr sald-rsna hazr klnmas anlamna gelir. Liberalizm en anti-toplumcu ideoloji ve pratiktir. Bat Sosyolojisinde (Dou sosyolojisi diye bir bilim henz sz konusu deildir) toplum ve uygarlk sistemi kavramlar ok problemlidir. Unutmamak gerekir ki, sosyoloji sermaye ve iktidar tekellerinin yol at muazzam bunalm, eliki ve atma-sava sorunlarna zm ihtiyacndan kaynaklanmt. Her koldan dzeni kurtarmak ve yaanr klmak iin tez stne tez retiliyordu. Hristiyanlk retisinin tm mezhepsel, teolojik ve reformist yorumlarna ramen toplumsal sorunlarn her geen sre daha da ar-lamas zerine, toplum sorunlarna bilimsel (pozitivist) bakla yorumlar ne kt. Felsefe devrimi ve Aydnlanma dnemi (17. ve 18. yzyl) esasta bu ihtiyacn sonucudur. Fransz Devrimiyle beklenen -zm yerine, sorunlarn daha da karmaklamas, sosyolojiyi bamsz bir bilim dal olarak gelitirme eilimlerini daha da younlatrd. topik sosyalistler (Saint Simon, Fourier, Proudhon), Auguste Comte ve Durkheim bu dorultuda n aamalar temsil ederler. Hepsi de Aydnlanmann ocuklardr. Bilime sonsuz inanlar vardr. Toplumu da bilim yoluyla istedikleri gibi yeniden yaratabileceklerine inanyorlard.

262

Tanrnn rolne soyunmulard. Hegelin deyiiyle, ne de olsa Tanr yeryzne inmiti. Hem de ulus-devlet olarak. Yaplmas gereken, incelikli toplum mhendislii proje ve planlamasyd. Ulusdevlet araclyla hayata geirip baarlamayacak hibir proje ve planlama yoktu. Yeter ki pozitivist bilimsel olsun ve ulusdevlet kabul etsin! ngiliz sosyal bilimcileri (ekonomi-politikiler) Fransz sosyolojisine ekonomik zm yoluyla katkda bulunurken, Alman ideologlar felsefi yoldan katk sunuyorlard. Adam Smith ve Hegel katk sunmada bata gelirler. 19. yzyl sanayi kapitalizminin toplumu korkun llerde istismarndan kaynaklanan sorunlara bulunan reeteler sadan ve soldan olmak zere ok eitliydi. Kapitalist tekelciliin merkez ideolojisi liberalizm, tam bir eklektizm ile her fikirden yararlanp yamal boha misali sistemler yarat-makta en pratik olanyd. Sa ve sol ematik sosyolojiler ise, ya gemie (san altna aray) ya da gelecee ilikin (topik toplum) projeleri gelitirirken, toplumsal doadan, tarih ve gncelden sanki habersizdiler. Tarih ve gncel yaam ile karlarken habire paralanyorlard. Hepsinin tutsa olduu gerek ise, kapitalist modernitenin ar ar rd ve hepsini zihnen ve pratik yaam tarzyla iine kapatt demirden kafesti. Filozof Nietzsche hepsini pozitivizm metafizikileri, kapitalist modernizmin hadm edilmi cceleri olarak deerlendirirken, toplumsal hakikate daha yakn duruyordu. Toplumun kapitalist modernizmle yutulmas tehlikesine ilk dikkati eken ender filozoflarn banda geliyordu. Dncesiyle faizme hizmet etmekle sulanmasna ramen, faizmin ve dnya savalarnn geliini haber veren yorumlar da dikkat ekiciydi. Artan byk bunalmlar ve dnya savalar pozitivist sosyolojiyi, liberal merkezi sa ve sol kollaryla birlikte iflas ettirmeye yetti. Toplum mhendisliinin kendisi, ok eletirdii en s metafizik olarak oto-riter, totaliter faizmle gerek kimliini ortaya kard. Frankfurt Okulu bu iflasn resmi belgesi gibidir. Anneles Ecole, 1968 genlik bakaldrs; bata I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem anlay olmak zere, ok sayda postmodernist sosyolojik yaklamlara yol at. Ekolojik, feminist, grecilik, yeni solcu-luk ve dnya sistemi, ok sayda paralanm bir sosyal bilimler dnemini de beraberinde getirdi. phesiz bunda 1970ler sonras finans kapitalin hegemonik karakter kazanmas da nemli rol oynad. Olumlu yan, Avrupa merkezli dnce hegemonyasnn yklmasyd. Olumsuzluu ise, ok paralanm bir sosyal bilimin sakncalaryd. Avrupa merkezli sosyolojiye ynelik eletirileri zetlersek: a- Dine ve metafizie ynelik pozitivist eletiri ve yarglamalarn kendileri de bir nevi din ve metafizik olmaktan teye gidememilerdir. Bunu yadrgamamak gerekir. nsan kltrnn kendisi metafizik olmak durumundadr. nemli olan, iyi ve kt metafizik arasnda ayrm yapmaktr. b- Toplumu ilkel-modern, kapitalist-sosyalist, sanayi-tarm, ileri-geri, snfl-snfsz, devletlidevletsiz ikilemler halinde sunmak, toplumsal doann hakikate yakn tanmn daha ok perdeleme eilimindedir. Bu tr ikilemler toplumsal hakikatten uzaklatrrlar. c- Toplumu yeniden yaratmak modern tanrclktan baka anlam ifade etmez. Daha dorusu, her ye-niden yaratc hamlenin altnda yeni bir sermaye ve iktidar-devlet tekeli yaratma eilimi vardr. Ortaa tanrcl nasl mutlak monarilerle (padiahlk, ehinahlk, sultanlk) ideolojik ba iindeyse, yeniden yaratm olarak modern toplum mhendislii de esas olarak ulus-devletin tanrsal eilimidir, ideolojisidir. Pozitivizm bu anlamda modern tanrclktr. d- Devrimler toplumu yeniden yaratma eylemleri olarak yorumlanamaz. Aksi halde pozitivist tanrc-lktan kurtulamazlar. Toplumu ar sermaye ve iktidar yknden arndrdklar oranda toplumsal dev-rim olarak tanmlanabilirler.

263

e- Devrimcilerin grevi projelendirdikleri herhangi bir toplum modelini yaratmak olarak belirlenemez. Ancak ahlaki ve politik toplumun geliimine yaptklar katk orannda doru bir grev tanmlanma-sn hak ederler. f- Toplumsal Doaya uygulanacak yntemler ve paradigmalar, Birinci Doaya ilikin olanlarla ayn-latrlamaz. Birinci Doaya ilikin evrenselci yaklam hakikate daha yakn sonulara (Ama mutlak ha-kikat diye bir ey dnemiyorum) yol aarken, Toplumsal Doaya ilikin grecilik geree daha yakn durur. Evren ne sonsuz evrenselci dz izgisel anlatmla ne de sonsuz benzer dairesel dnglerle izah edilebilir. g- Toplumsal hakikat rejimi daha da gelitirilebilecek eletiriler temelinde yeniden dzenlenmeyi ge-rektirmektedir. phesiz yeni bir tanrsal yaratmdan bahsetmiyorum. Ama insan aklnn en yetkin zel-liinin hakikati arama ve ina etme gcnde olduuna da inanyorum. Bu eletirilerin nda tanmlamak istediim sosyal bilim sistematiine ilikin u nerileri sunuyo-rum: (a) Toplumsal Doay mitolojik, dinsel, metafizik ve bilimsel (pozitivizm) anlam rntleriyle kat ev-renselci hakikat olarak sunmak yerine, sre ve mekn kouluna bal zengin farkllklarla temel evrensel varolularn en esnek bir biimi olarak anlamlandrmak, hakikate daha yakn sunumlara yol aar. Top-lumsal Doann niteliklerini iyi tanmadan yaplacak her yorum, sosyal bilim ve pratik deiim hamlesi ters tepmelere yol aabilir. Tanrsal yaklamlardan pozitivist yaklamlara kadar uygarlk tarihi boyunca gelitirilen anlatmlar sermaye ve iktidar tekellerinin zirve yapmasn engelleyememilerse, kkl bir zeletiriyle kendilerini daha insani bir yoruma uratmalar, ahlaki ve politik topluma hizmet asndan vazgeilmez grevleridir. (b) Toplumsal Doann hem tarihsel hem btnlkl anlamn veren, farkllama iinde birliini te-mel varolu zellii olarak temsil eden ana unsuru ahlaki ve politik toplumdur. Toplumsal Doaya karakterini veren, farkllk iinde birliini srdren, tarihselliini ve ana btnln ifade eden belirleyici unsur roln oynayan ahlaki ve politik toplum tanmdr. Topluma ilikin ok kullanlan ilkel, modern, feodal, kleci, kapitalist, sosyalist, sanayi, tarm, ticari, paracl, devletli, uluslu, hegemon vb. nitelemelerin hibiri Toplumsal Doann belirleyici niteliini ifade etmez. Tersine perdeler ve paral bir anlam sonucunu dourur ki, bu da topluma ilikin hatal teorik ve pratik yaklam ve gerekletirmelerin zn oluturur. (c) Toplumu yenilemek, yeniden yaratmak gibi deyimler, ideolojik ierii yannda yeni sermaye ve ik-tidar tekellerini oluturma operasyonlardr. Uygarlk tarihi, bu yenilemelerin tarihi olarak kmltif sermaye ve iktidar birikim tarihidir. Topluma ilikin tanrsal yaratmclk yerine gerekli olan temel eylem, toplumun ahlaki ve politik dokusunun geliimini ve ilevini yerine getirmesini engelleyen unsurlarla mcadele olmaldr. Ahlaki ve politik boyutlarn zgrce altran toplum, geliimini en iyi srdrecek toplumdur. (d) Devrimler ancak toplumun ahlaki ve politik ilevini zgrce srdrmesi, yerine getirmesi kat bi-imde engellendii zaman bavurulacak toplumsal eylem biimleridir. Devrimler yeni toplumlar, uluslar ve devletler yaratmak iin deil, ancak ahlaki ve politik toplumu zgrce ilevine kavuturmak iin geli-tirildiinde toplumca meru kabul edilebilir ve kabul edilmelidir. (e) Devrimci kahramanlk ahlaki ve politik topluma yapt katklarla anlam bulmaldr. Bu anlam ta-mayan her tr eylem, ap ve sresi ne olursa olsun, devrimci toplum kahramanl olarak

264

tanmlana-maz. Toplumda bireylerin roln olumlu anlamda belirleyen, ahlaki ve politik toplumun geliimindeki katklardr. (f) Bu ana zellikleri derinliine aratrma ve inceleme konusu yaparak gelitirilmesi gereken sosyal bilim, ne evrenselci dz izgisel ilerlemecilii ne de sonsuz dngsel tekilci grelilii esas alabilir. Son tahlilde uygarlk tarihindeki sermaye ve iktidarn kmltif birikimlerini merulatrmaya hizmet eden bu dogmatik kalpsal yaklamlar yerine, analitik ve duygusal zeknn uyumunu ifade eden, kat znellik ve nesnellik kalplarn aan, yok edici olmayan bir diyalektik yntemi esas alan sosyal bilim gelitirilme-lidir. Paradigmatik ve ampirik (teorik ve pratik) olarak erevesini bylesi varsaymlar halinde sunabilece-imiz Demokratik Uygarlk Sisteminin ana birimine ilikin zellikleri bir kez daha ana balklar halinde sunarsak: 1- Ahlaki ve politik toplum, insan toplumunun balangcndan bitimine kadar devaml aranmas gere-ken temel zelliidir. Toplum esas olarak ahlaki ve politiktir. 2- Ahlaki ve politik toplum, kent-snf-devlet (daha nceleri hiyerarik yap) ls zerinde ykselen uygarlk sistemlerinin kar kutbunda yer alr. 3- Ahlaki ve politik toplum, toplumsal doann tarihi olarak demokratik uygarlk sistemiyle uyum iinde geliir. 4- Ahlaki ve politik toplum, en zgr toplumdur. Ahlaki ve politik doku ve organlarn almas kadar toplumu zgrletiren, zgr tutan baka bir be-lirleyici dinamik sz konusu deildir. Devrimler ve kahramanlarn hibiri ahlaki ve politik boyut kadar toplumu zgrletirme yeteneinde olamaz. Kald ki, devrimler ve kahramanlar ancak ahlaki ve politik topluma katkda bulunduklar oranda belirleyici rol oynayabilirler. 5- Ahlaki ve politik toplum, demokratik toplumdur. Demokrasi ancak ak ve zgr toplum olan ahlaki ve politik toplumun varoluu temelinde anlam kazanabilir. Birey ve gruplarn zneletikleri demokratik toplum, karlk olarak ahlaki ve politik toplumu en ok gelitiren ynetim biimidir. Daha dorusu, politik toplumun ilevselliine zaten demokrasi diyoruz. Gerek anlamda politika ile demokrasi zde kavramlardr. Eer zgrlk politikann kendini ifade ettii iklimsel alansa, demokrasi de bu alanda politikann icra tarzdr. zgrlk, politika ve demokrasi ls, ahlaki temelden yoksun olamazlar. Ahlaka zgrlk, politika ve demokrasinin kurumsallam geleneksel hali de diyebiliriz. 6- Ahlaki ve politik toplumlar sermaye, mlkiyet ve iktidarn her biiminin resmi ifadesi olarak dev-letle karlkl diyalektik eliki iindedirler. Devlet srekli ahlak yerine hukuku, politika yerine brokra-tik idareyi ikame etmek ister. Tarih boyunca devam eden bu elikinin iki ucunda resmi devletli uygarlk-la gayri resmi demokratik uygarlk sistematii geliir. ki ayr anlam tipolojisi ortaya kar. elikiler ya ok iddetlenerek savaa, ya da uzlamaya girerek bara yol aabilir. 7- Bar, ahlaki ve politik toplum gleriyle devletli tekel glerinin silahsz, ldrmesiz bir arada ya-ama iradeleriyle mmkndr. Toplumun devleti, devletin toplumu yok etmesinden ziyade, demokratik uzla denilen koullu bar durumlar tarihte yaanan durumlardr. Tarih ne tmyle ahlaki ve politik toplumun ifadesi olarak demokratik uygarlk, ne de tmyle snfl ve devletli toplumun ifadesi olarak uygarlk sistemleri biiminde yaanr. ie youn iliki ve elikilerle

265

sava ve bar durumlarnn birbirlerini kovalad haller olarak yaanr. En az be bin yldan beri sren bu durumu acil devrimlerle hemen ortadan kaldrmak topik olmakla birlikte, gemiten beri sregelen ak kader olarak be-nimseyip ak seyrine mdahale etmemek de doru ahlaki ve politik durumlar olamaz. Sistemlerin mcadelesinin uzun sreceini bilerek, ahlaki ve politik toplumun zgrlk ve demokratik alann geniletecek stratejik ve taktik yaklamlar daha anlaml ve sonu alcdr. 8- Ahlaki ve politik toplumu birbirini takip eden komnal, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist sfat-larla tanmlamak, aklayc olmak yerine perdeleyici rol oynar. phesiz kleci, feodal ve kapitalist sfat-lara ahlaki ve politik toplumda yer olmamakla birlikte, ilkeli uzla iinde bu sfatlara mesafeli, snrl ve kontroll olarak yaklamak mmkndr. nemli olan, ne onlar yok etmek ne de onlar tarafndan yutul-maktr; ahlaki ve politik toplumun stnlyle srekli onlarn alan ve glerini snrlandrmaktr. Komnal ve sosyalist sistemler demokratik olduklar oranda ahlaki ve politik toplumla zdeleebilirler. Devlet hali olarak zdeleme olamaz. 9- Ahlaki ve politik toplumun acil hedef olarak ulus-devlet olmak, bir dini tercih yapmak, demokrasi dnda rejim peinde komak gibi hedefleri olamaz. Toplumun hedef ve niteliklerini belirleme hakkn ancak ahlaki ve politik toplumun zgr iradesi belirler. Gncel tartma ve kararlar kadar, stratejik kararlar da toplumun ahlaki ve politik irade ve ifadesi belirler. Esas olan, tartmak ve karar gc olabilmektir. Bu gc elinde bulunduran toplum, tercihlerini en salkl ekilde belirleyebilir. Hibir fert ve g, ahlaki ve politik toplum adna karar alma yetkisinde deildir. Ahlaki ve politik toplumlarda toplum mhendislii geerli olamaz. eitli alardan genie sunduum bu tanmlamalar nda, Demokratik Uygarlk Sisteminin zn-de toplumsal doann ahlaki ve politik bir btnlk halinde resmi uygarlk tarihinin dier yz olarak hep var olageldii ve kendini srdrd grlecektir. Resmi dnya sisteminin tm bask ve smrsne ramen, toplumun teki yz yok edilememitir. Zaten yok edilmesi de mmkn olmaz. Nasl ki kapitalizm, kapitalist olmayan toplum olmadan varln srdremezse, resmi dnya sistemi olarak uygarlk da demokratik uygarlk sistemi olmadan varln srdremez. Daha da somut olarak, tekelli uygarlk tekelli olmayan uygarlk olmadan varln srdremez. Bunun tersi doru deildir. Yani ahlaki ve politik toplumun tarihsel ak sistemi olarak demokratik uygarlk, resmi uygarlk olmadan varln daha engelsiz ve rahat srdrebilir. Tanm gerei demokratik uygarl hem bir dnce sistematii, dnce birikimi, hem de ahlaki ku-rallar ve politik organlarn btnl olarak ifade ediyorum. Ne sadece bir dnce tarihinden, ne de ahlaki ve politik gelime iindeki toplumsal realiteden bahsediyorum. Tartma i ie olarak iki konuyu da kapsamaktadr. Resmi uygarlka engellenen bir anlatm ve yaplar btnl olduu iin yntemi, tarihesi ve unsurlar itibariyle biraz daha amlamay gerekli ve nemli buluyorum. Sonraki balklar bu konular ierecektir.

266

Evrenselci, dz, izgisel-ilerlemeci yaklam yntemi, sosyal bilimlerde en az dinsel dogmatizm kadar gerei alglama sorunlarna yol aar. Evrenselci, dz, izgisel-ilerlemeci yaklam yntemi, sosyal bilimlerde en az dinsel dogmatizm kadar gerei alglama sorunlarna yol aar. Yarglarnn da dinsel kesinlikten fark yoktur: Evren sonsuz ilerleme halindedir; Levhi Mahfuzda ne kaytlysa o gereklemektedir. Dier deyile gerekleen ey, ger-eklemesi gereken tek eydir. Her ey ngrld gibi gereklemektedir. Sanldnn tersine pozitivizm, anti-metafizik ve anti-dinsellik olmayp, zerine hafif bilimsellik cilas vurulmu en kaba materyalist dindir. Daha dorusu, modernite putuluudur. Her iki dogmatik yntem arasndaki temel benzerlik, doaya hkmeden kanun denen bir gcn varlna ilikindir. Tanr kanunlar yerine sadece bilim kanunlar sz geirilmitir. Gerisi ayn anlatmdr. Pozitivist dnce ynteminin en vahim yan, yarglarndaki bu kanun gcndeki yaklamdr. Yorum yoktur. Kesin, objektif, herkese ayn gelen hkmsel bak, znde bilime de terstir. Keskin zne-nesne ayrmna dayanmann sonucu olarak yanlma payna da yer brakmaz. Burjuva snfn ortaa teolojisini pozitivizm cilasyla boyanm sekler ve bilimci bir felsefe olarak sunma abas anlalabilir. O elbette rahminde doduu sosyal gerekliin izini tayacaktr. Ortaadan beri, hatta tm uygarlk tarihi boyunca zihinlerimize yklenen imgesel yaklamlardan kurtulmadan, pozitivist dalgann zihinlerimizi adeta esir almas kanlmazd. Bu durum ar tekrarlayc, ii bo, kuru bir retorii (sz ustal, cambazl) gerek sanmaktan te bir gelimeye frsat tanmad. Eskiden mam ne derse dorudurun yerine, retmen, filozof ne derse dorudur tekerlemesi geti. Zihin verimsizliimizin temelinde bu gereklik yatar. Dolaysyla kendi toplumsal doamza ilikin tek bir yorum yapma hakkndan bile yoksun kaldk. Bu ok vahim bir durumdur. Kendi kendine beyinsel krleme ve esarettir. Dinsel dogmatizm hi olmazsa gelenein bir nevi tayc gcyle baz tarihi gerekleri anmsatr. Pozitivizmde bu da yoktur. Gereklerimizle aramza kocaman bir yabanclama bendi rer. Batnn ideolojik hegemon gc olarak, bir nevi silah skmadan (beynini kullanmadan) teslim almaya benzer. Ak ki, bu dogmatizmi krmadan, genelde resmi uygarlk, zelde kapitalist modern paradigmay krmak mmkn olamad. Dolaysyla zgr yorumlama gcne eriilemedi. u dncemde ikna olmu durumdaym: deolojik silahlar askeri silahlardan daha fazla yasaklayc rol oynar. Demokratik uygarlk sistemletirilebilir mi? sorusunu kendime sorarken, bu yntemsel zincirlerle az boumadm. Daha zorlu olan ise, ok inandm bilimsel sosyalizme ilikin dogmalarn krlmasyd. Adeta kendi kendinle vuruarak dogmatizmin esiri olmaktan kurtuluyorsun. Kald ki, yaammn byk bir ksm bu urayla geti. yle bir eliki de yayordum: Bir yandan tarm devriminin anayurdunda binlerce yldan beri (M.. 10000den gnmze kadar) yaanan bir kltrn hala etkisindeyken, dier yandan kapitalizm sonrasnn toplumunu kurma mcadelesine soyunmutum. Aradaki en az on iki bin yllk boluu zmeden nasl yeni toplumu kuracaktk? Dnce sistemimiz bir nevi ahiret bilimine (eskataloji) dnmt. Ak ki, dncemde verimli bir yntem yer etmemiti. Yazlanlarn dnda bir santim tesini dnememe hastal ancak dogmatizmin etkisiyle izah edilebilir. Dinsel kalplarn hayhuyundan kurtulamadan, resmi pozitivizmin dediim dediktir bombardmanna uradk. Anladm ki, sistemlerin asl koruyucu gleri ideolojik

267

hegemonyasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle Nietzschenin resmi Alman ideolojik gcyle ldrncaya kadar boumasn daha iyi anlyorum. Eer Batya ilikin birka yaln hakikat biliyorsak, herhalde bunu bu lgnca boumaya borluyuz. yice etkisinden kurtulduum birinci dogma, bilimsel sosyalizmin ilkel komnal toplumdan sonra klecilik ve dier snfl toplum sistemlerinin zorunlu ve art arda gelilerine ilikindi. Bu dogmay uzun sre bir nevi kanun gibi benimsemitim. Bu dogmayla i ie olan ikinci dogma olan toplumun snfla adlandrlmasn krmakta da gecikmedim. Kleci ve feodal toplum tanmlar gerei en hassas yerinden rtyor, toplumu efendilerle zdeletiriyordu. Bunlarn hkim azlarn bir kalnts olduklar akt. Yine i ie olduklar nc dogmay da orap sk gibi art arda zmede zorlanmadm. Snfl toplum aamalarnn zorunlu ve ilerleyici olduklarna ilikin dogmadan bahsediyorum. Snfl toplum aamalarnn hi de zorunlu ve ilerleyici olmadklarn anladm; tersine en gerici, zincirleyici bir gelime olarak deerlendirmekte cesaretli davrandm. Sonu, tarihin doruya daha yaknlatran anlatmlarnn mmkn olduuydu. oklu yorumlardan ekinmeden, tersine anlam zenginletirici aba olarak deerlendirmek daha yerinde bir yntemdi. Dogmatizmi (n hkmllk) birok alanda krnca, elbette yorum gc ve anlam zenginlii geliecekti. u hususu nete belirtebilirim: Eer insanlar nerede, hangi durumda bulunuyor olurlarsa olsunlar nlerindeki sorunlar zemiyorlarsa, bundaki temel etken ykamadklar binlerce yllk dogmalar ve gdlerden kurtulma cesareti gsteremeyen ilkel dnce seviyelerinden trdr. Dncedeki korkaklk tm korkaklklarn temelinde bulunur. Demokratik uygarl dnceletirirken ikinci nemli husus, etrafmdaki youn somut ampirik malzemeydi. Bu malzeme tarihe ilikin gzlemlere katbekat fazlasyla tanklk etmekteydi. Neden hanedanlk, artk-deer talanlar, iktidar odaklar sistemi olsun da, toplumun adeta kk hcreleri olan aile, kabile, airet, ky ve ehrin iktidar d snflar, devletlememi halklar ve uluslar sistematik olarak deerlendirilmesin? Bunlar neden bizzat sistem tekil etmesinler, ideolojik ve yaplanma olarak anlam bulmasnlar? Umut baladklarmz eer bu sorulara yeterli cevap verememilerse, herhalde nedenleri vardr. Yoksa bunlarn hakikatten yoksun sorular olmadklar aktr. Kald ki, sistematik olmasa da, para para verilmi cevaplar az deildir. Yeter ki cevap aramasn bilelim. Farkl uygarlk ve modernite arayna ynelirken, nc etken toplumsal doaya ilikin zgr ina potansiyelidir. Eer ortada ylm devasa sorunlar varsa, insanlar isizlikten ve alktan bitkin durumdaysa, sistem inalar (yaratma, toplum mhendislii anlamnda deil) hem mmkn, hem de nemli bir zorunluluktur; ahlaki vecibedir. Zaten sorunlarn boyutu devrim ihtiyacn, devrim ise cevap tekil eden yaplanmalar gndemletirir. Araymn drdnc etkeni, hkim sistem sana hi umut vermiyor, seni insan yerine koymuyor ve en basit kimlik sorunlarna bile ilgi gsterip zm olamyorsa, insan olmann gerei olarak yapacan ey, kendine saygy ve umudu kendi sistem ina etme gcne balamasn bilmektir. Yoksa kurtlar sofrasnda seni bekleyen kemik artklar deil, belki de bizzat yem olmandr. Sonuncu bir etken, belki bana zgdr, ama genel olduuna da inanyorum. O da eer umut baladn anan bile olsa, sana hibir ey sunacak durumda deilse, birey olarak zgcne gvenmekten ekinmeyeceksin. Saa sola, gdlere teslim olmayacaksn. Eer ortada yaanacak bir durum yoksa bil ki insan olarak en iyiyi, doruyu ve gzeli ina edebilecek akl ve iradeyi sergileyebilecek gtesin!

268

Tarihin dz izgisel yorumuna gre, tarmc ky toplumundan sonra ykselen ehir toplumu son sz hkmndedir. ehir etrafnda gelitirilen uygarlk yklemeleri gerein ta kendisidir. ehirde ynetimi ele geiren ve dini devlet olarak rgtleyen g, egemen snf olarak tarihin motor gcdr. Ne yaptysa doru ve kutsaldr; alnyazsndakinin mukadder gereklemesidir. Bunun iin tanrsal ideolojik hegemonyalar ykseltilir. Her aykr ses, ezeli-ebedi sze ve onun hayat ifadesine ihanet saylarak tanrnn gazabna uratlr. Despotun btn onursuz ileri (en aalk bask ve smr dzenleri), tanr veya tanrlarn en kutsal szleri halinde rahiplerin azndan dklr. Artk kullarn tanr kanunlar nnde boyunlar kldan incedir. Boyun kesilse bile acmaz. Orijinal haliyle mitoloji veya din olarak kabaca bile anlat haline getirilip sunulan sermaye ve zor rgtlenmesi olarak ehir a, uygarlk, eitli dnmler geirerek gnmze kadar tanr. z ayn olmakla birlikte, retorik ve formu (rgtlenme biimi) deitirilerek sunula sunula artk dklen btn cilalar karsnda kendini kaskat bir ulus-devlet faizmi olarak ebedi ilan etmekten kanmaz. ehrin sermaye ve zor rgtlenmesi olarak brokratik demir kafes ve iindekilerle birlikte AIDS ve biyolojik kanserlemeler yannda, daha vahimi toplum doasnn tm i yaplanmalar ve doal evresiyle kanserlemesi evresine girilmitir. Bu ok kaln izgilerle anlatmn abartma olmadn anlamak iin, dnya sisteminin son drt yz (azami son be bin yllk) ylndaki savalara, smrgecilie, toplumun tmne yaylan sava durumuna ve evrenin felaketinin gncel haline bakmak yeterlidir. Liberal ideolojik hegemonyann tm biimlerine ve daha ok da resmi (devlet ideolojileri) alanlarna baktmzda, tarihin sonu byle noktalanmtr. Dier deyile kresel an zirvesinde kapitalist sistem son szn ebedi halidir. Bu anlatnn yeni olmadn, her nemli sermaye ve zorbalk alarnn sonunda bylesine ebedilik ilanlarnn yapldn biliyoruz. te be bin yllk uygarlk bilimlerinin binlerce klfa brndrerek yntemselletirdii hakikat budur. Yntem hakikat, hakikat yntem olmutur. Baka tr dnyalarn, bilimlerin, metotlarn olabilecei kulaklara fsldandnda, cehennemlik, sapknlk, kfirlik sylemlerinin yan sra, snr tanmaz terrn her biimi (Ba kesilme en basitidir. armha gerilme, atete yaklma, ipe ekilme, mr boyu krek cezasna arptrlma, ikenceye yatrlma, lnceye kadar altrlma, hapishanelerde rtlme, karlatrlma, smrgeletirmenin snrsz biimleri, asimilasyon vb.) devrededir. Be bin yldr ykmaya alt tarm-ky toplumundan adeta intikam alrcasna hareket eden merkezi uygarln, 2000li yllarda bu toplumu tmyle iflas ettirip son izlerini de silmeye altna tank olmaktayz. evrenin ykm, aslnda TARIM-KY TOPLUMUndan intikam almann son biimidir. ok ilgintir, susturulan Toplumsal Doann yerine, Birinci Doa yol at eitli felaketlerle (iklimin snmas, kuraklk, kutup buzlarnn hzla erimesi, trlerin hzla yok olmas, sel ve hortum felaketleri vb.) bu ykma cevabn vermektedir. Bazen insanlk (susturulmu insanlk) en dilsiz doa kesilebilmektedir. Bunun ac, ama gerek olduunu kim inkr edebilir ki? Tarih paradigmasndaki en temel deiiklik, tarm-ky toplumu (M.. 10000 - gnmze kadar) olmadan ehir temelli sermaye ve iktidar tekelciliinin gelimeyeceine ilikin olmaldr. En temel yntem-sel deiiklie bu noktadan gidilebilir. Rosa Luxemburgun ok yzeysel dile getirdii Kapitalist olmayan toplum olmadan, kapitalizm, sermaye birikimcilii, tekelcilii olmaz biimindeki tanmn tm tarihe ve sermaye biimlerine yaymak daha doru bir anlatm tarzdr; sermayenin zmlenmesinin tarihsel-toplum boyunca ifadesidir. K. Marksn saf kapitalist toplum modeli, yapt en temel yanllktr. nk byle bir toplum ne pratik, ne de teorik olarak mmkndr. spat basittir: Diyelim ki, bir toplumda sadece kapitalistler (brokratlaryla birlikte) ve iiler (isizleriyle birlikte) vardr. nk saf kapitalist toplum bunu ngrmektedir. Sermayenin

269

fabrikalarnda toplam yz mal biriminin retildiini varsayalm. Yirmi be mal birimi creti karlnda iilerin olmaktadr. Yirmi be birim ise sermayedar snfn kullanmna kalsn. Peki, geriye kalan elli mal birimine ne olacak? Geriye kalanlar ya ryecek, ya bedava datacaktr. Saf kapitalist toplum modeline gre baka trls mmkn deildir. Rosa, bu noktadan kalkarak, elli mal birimi ancak kapitalist olmayan topluma kr amal satlrsa sistemin mmkn olabileceini sylerken, dorunun kylarnda gezinmektedir. Toplumsal gereklik daha kapsamldr. Ayrca krn ve ona dayal sermaye birikiminin karl denmeyen toplumsal art olduunu ok iyi bilmek ve hi unutmamak gerekir. Kapitalist olmayan toplum kimdir? Bata tarihsel tarm-ky toplumudur; evlere kapatlm kadn toplumudur; ehrin yoksul, emeiyle geinen zanaatkr ve isiz (ianeyle geinen) kesimidir. Gereklik byle konulunca, be bin yllk uygarlk ve en sistematik dnemi olan son drt yz yllk kapitalist dnya sistemini daha iyi zmlemek imkn dhilinde olacaktr. Tm tarih boyunca sermaye ve iktidar olarak rgtlenen ebeke (aristokrasi, efendi, burjuvazi, devletl, iktidarl vb.) toplam nfusun tahminen hibir zaman yzde onunun stne kmamtr. Dolaysyla toplumsal doann ana gvdesi her zaman yzde doksann stndedir. O halde yntem asndan syleyelim: Yzde onun tarihselletirilmesi, sistemletirilmesi, dncenin temel objesi klnmas m daha bilimsel doru bir yoldur, yoksa yzde doksanndan fazlasnn tarihselletirilmesi, sistemletirilmesi, dncenin temel objesi klnmas m daha doru bilimsel bir yntemdir? Cevab aranmas gereken temel gereklik budur. Belki dnce, bilim ve yntem younluu yzde onun tekelinde olduu iin baka trls mmkn olmaz denilebilir. Ama bu tekel son tahlilde toplumsal artnn gasp, andrlmas zerine kurulmam mdr? En rgtl ve ideolojik grup olmas bu ayrcaln hakl klar m? Yzde bir bile olsa, iyi rgtlenmi bir zor, milyonlar hkm altna alabilir, milyonlar bile ynetebilir. Sylediklerini en temel bilim ve yntem olarak syleyebilir. Bu gerek, hakikat anlamna gelebilir mi? Bir avu zorbay ve tekelciyi kim hakikat olarak ilan ediyor? lan edenlerin, mitoloji, din, felsefe, bilim ve sanat olarak sunanlarn, sermaye ve zorba ebekenin iktidarna balanmas toplumsal hakikati (yzde doksann hakikatini) deitirebilir mi? Sorunu byle koymak gerektii gayet aktr. Hibir ideolojik, bilimsel, dinsel, felsefi ve sanatsal hegemonyann bu gerei deitirmeye gc yetmez, yetmemelidir. Tarihsel-toplumu bu ana yntemin nda yapsal olarak incelediimizde, eitli dnce biimleriyle (mitolojik, dinsel, felsefi, bilimsel ve sanatsal) ifadeye kavuturmak istediimizde, hakikatin boyutlar ok daha grnr klnacak ve anlam bulacaktr. Demokratik uygarlk, tarihseltoplumun bu iki ynl (yani yapsall, nesnellii ve ifade tarz olarak znellii iinde) anlatm olan ok daha gelikin bir sistematiklie kavuturulabilir. Toplumsal doann da kapsaml tarihsellii ve btnl iinde sistemletirilmesi mmkn ve gereklidir. Bilimsel devrimin, sosyal bilimin paradigmatik temeline bu sistematik analiz oturtulmaldr. Yntem sorununa bylesi bir yaklam, toplumsal doay tm tarihsel zenginlii ve btnl iinde daha ok sunma yeteneindedir. lk bakta grlyor ki, a- Sermayesiz ve iktidarsz toplum mmkndr, ama toplumsuz sermaye ve iktidar mmkn deildir. b- Sermayesiz ekonomi mmkndr, ama ekonomisiz sermaye mmkn deildir. c- Devletsiz toplum mmkndr, ama toplumsuz devlet mmkn deildir.

270

d- Kapitalistsiz, feodalsiz, efendisiz toplum mmkndr; ama toplumsuz kapitalist, feodal ve efendi mmkn deildir. e- Snfsz toplum mmkndr, ama toplumsuz snf mmkn deildir. f- ehirsiz ky-tarm mmkndr, ama ky ve tarmsz ehir mmkn deildir. g- Hukuksuz toplum mmkndr, ama ahlaksz toplum mmkn deildir. h- Kendi alp kendi oynayan kii misali toplumu politikasz ve ahlaksz duruma drmek mmkndr. Ama o zaman toplum yeni Leviathan (ulus-devlet faizmi) tarafndan paralanp yutulmaktadr ki, toplumun ve insann lm an da byle seyirlik olmaktadr. Soykrmn gerekletirildii andr bu an. Michel Foucaultnun insann lmn ilan ettii andr bu an. Friedrich Nietzschenin toplumun ve insann idiletirilip cceletirildiini, karncalatrldn syledii, sr ve kitle olarak ilan ettii andr bu an. Toplumun M. Weberin demir kafesine kapatld andr bu an! Demokratik uygarlk paradigmas bu anda devreye girmek durumunda ve zorundadr: 1- Tarm ve ky olmadan toplum srdrlemeyeceine gre, resmi uygarlk tarihi boyunca hep smr ve bask konusu olmu bu toplum kesiminin tarih boyunca gsterdii direni ancak politik toplum haline dnmesiyle kendi amacna kavuabilir. 2- Sermaye ve iktidar tekellerinin sleri olmadan kent mmkndr. Uygarlk tarihi boyunca smr ve basknn sleri rolne zorlanan kentin gerek kurtuluu, politik kent toplumu haline geli ve demokratik ynetimle mmkndr. Tarihte ok zengin olan kentlerin demokratik ve konfederalist ynetimi daha da gelitirilerek, kanserolojik yaplar yn olmaktan kurtarlabilir. 3- Ekonomi zerine kurulu sermaye ve iktidar tekelleri daraltlp ortadan kaldrlncaya kadar ne ekonomik bunalmlar ne sorunlar tkenebilir. Bata isizlik, alk ve yoksulluk olmak zere, evre tahribat, her tr gereksiz snflama, sosyal hastalklar ve savalarn temel nedeni, sermaye ve iktidar gruplarnn toplumsal artk-deer zerinde pay kapma ve paylarn arttrma mcadelesidir. Toplumsal doa tm bu sorunlar ve hastalklara kar esnek zarla donatlmtr ki, sermaye ve iktidar aygtlarnn snrlandrlmas halinde bile baarl olabilir. Tarih eer ekonomik ve snfsal adan yazlp okunacaksa, ancak bu paradigma ile gerek anlamna kavuabilir. 4- Sermaye ve iktidar tekeli olmadan toplumun doal hali, ahlaki ve politik toplumdur. Tm insan toplumu douundan snne kadar bu nitelii yaamak durumundadr. Kleci, feodal, kapitalist, sosyalist toplum kalplar toplumsal doaya giydirilmek istenen elbise misali gerei ifade etmezler. Byle iddialar olabilir, ama byle toplumlar yoktur. Toplumun esas hali ahlaki ve politik olup, tarih boyunca sermaye ve iktidar tekelleriyle hep sktrldklarndan, smrldklerinden, smrgeletirildiklerinden tr tam gelime imkn bulamamlardr. 5- Demokratik siyasetin temel grevi, ahlaki ve politik toplumu zgr temellerde kendi ilevine kavuturmak olabilir. Bylesine ilevsel olabilen toplumlar ak, effaf demokratik toplumlardr. Demokratik toplum ne kadar gelimise, ahlaki ve politik toplum da o denli ilevsel olabilecektir. Demokratik siyaset sanat bu tr toplumlar srekli ilevsel klmaktan sorumludur. Toplumlar toplum mhendisliince yaratmak demokratik siyasetin grevi deildir. Bu tr mhendislik liberalizmin sermaye ve iktidar tekeli oluturma faaliyetidir.

271

6- Tarih boyunca uygarlk adna kurulan tm krallklar, imparatorluklar, cumhuriyetler, kent ve ulus-devletler tek ve toplu olarak, uzlam ve rekabeti halleriyle, hegemonik ve eit durularyla znde sermayenin iktidarlam, devletlemi biimleridir. Ahlaki ve politik toplumun hedefi hibir zaman bu tr tekeller haline gelmek olamaz. Ancak onlardan ya bamsz ya da koullu bar iinde uzlama halinde yaayabilir. Bu durumlarda demokratik uygarlkla resmi iktidar uygarlklar eitli biimler altnda uzlaabilirler. Bar sreleri bu koullu uzlamalara dayandndan, dier tm tarih zamanlar ya toplumlarn iinde ya stnde srekli sava hali iindedir. 7- Toplum srekli tekelci smr savalarna (iinde ve dnda) dayanmak durumunda olmadndan, eitli biimler altnda kendi demokratik uygarln (hem tarm-ky zemininde, hem kentin emekileri iinde) gelitirmek durumundadr. Tarih sadece iktidar ve devletler ynnn (en insanlk d ve khne yaplar ve savalarn arac) toplam olmayp, ondan katbekat (her zaman toplumsal doann yzde doksann stndeki varl) daha fazla demokratik uygarlk rnekleriyle doludur. Tm aile, kabile ve airet sistemleri, konfederasyonlar, kent demokrasileri (Bilindii kadaryla en arpc rnek Atinadr) ve demokratik konfederalizmleri, manastrlar, tekkeler, komnler, eitliki partiler, sivil toplumlar, tarikatlar, mezhepler, iktidarlamam din ve felsefe topluluklar, kadn dayanmalar, yazya geirilmemi saysz dayanmac cemaat ve meclisleri vb. devasa toplumsal gruplar demokratik uygarln hanesine kaydedilmelidir. Ne yazk ki, bu topluluklarn tarihi sistemlice yazlmamtr. Hlbuki gerek insancl tarih bu gruplarn sistematik ifadesi olabilir. 8- Resmi iktidar uygarlklar sermaye ve silah tekelleriyle ideolojik hegemonyay i ie srdrdklerinden, demokratik uygarln ideolojisi hep zayf ve sistemsiz kalmtr. ktidarlarca srekli bastrlm ve saptrlmlar, ounlukla yok edilmilerdir. Nice bilge, bilim, felsefe, din, mezhep ve sanat teslim olmadklarnda, zgr vicdann sesini dinlediklerinde en ar cezaya arptrlm ve susturulmulardr. Bunun tarihinin yazlmam olmas olmad anlamnda deildir. Demokratik uygarl sistematik bir tarihsel toplum ifadesine kavuturmak bata gelen entelektel grevlerimizdendir. 9- Dnya kapitalist sistemin son drt yz ylndaki tm ideolojik, idari, askeri, ekonomik, iktidar tekeli olarak ulus-devlet uygarlk sistemine karlk, demokratik uygarln kent demokrasisi (talyada) ve kon-federasyonlar (Almanyada), kyl isyanlar ve komnleri, ii isyanlar ve komnleri (Paris Komn), reel sosyalizm deneyleri (dnyann te birinde), ulusal kurtulu sreleri (devlet ve iktidar olmayan halleri), ok sayda demokratik partiler, sivil toplumlar, en son ekolojik ve feminist hareketler, tm demokratik genlik hareketleri, sanat festivalleri ve iktidar amalamayan yeni dinsel hareketlere kadar uzanan geni yelpaze iinde yer alan hareketlerin, tam btnlememi de olsa, kmsenmemesi gereken bir sistematii vardr. 10- Gnmz ulus-devlet sistematii ar sorunlar yaasa ve atlaklklar her gn artsa da, halen ulusal, blgesel ve kresel alanda en gl sistematie sahiptir. Ulus-devletler (saylar iki yz ayor), blgesel birlikler (bata Avrupa Birlii, ABD-Kanada-Meksika, Gneydou Asya) ve kresel BM (Birlemi Milletler) ile temsil edilmesine karlk, demokratik uygarlk sisteminin Dnya Sosyal Forumu gibi gevek ve formsuz, devlet ve iktidar olmayan eitli emeki ve halk birlikleri ok yetersizdirler. Yetersizlik ideolojik ve yapsal temeldedir. Bu yetersizlii gidermek iin Dnya Demokratik Konfederalizmi, blgesel ve yerel ulusal demokratik konfederasyonlar, bunlarn parti ve sivil toplum aygtlar gelitirilmek durumundadr.

272

zgr insan doasnn en temel zellii, tarihini seebilmesi ve tarihle yaamay bilmesidir. Tarih varoluun, gerekleen srecin yorumudur. zgr insan doasnn en temel zellii, tarihini seebilmesi ve tarihle yaamay bilmesidir. Tarih varoluun, gerekleen srecin yorumudur. Ne kadar farkl varolular varsa o kadar tarih de olacaktr. Ama tarihsel farkllk, tarihsel birliin olmad anlamna gelmez. Birlik olmadan farkllk anlam ifade etmez. Farkllklar birlie bal olarak olur. Mhim olan, birlii neyin temsil edeceidir. nsan tr sz konusu olduunda, phesiz zek ve ara kullanma yetenekleri birlie esas klnabilir. nk bunlar olmakszn aralarnda hibir fark yoktur. Bazen devlet, bazen demokrasi, ahlaki ve politik boyutlar, zihniyet biimleri, ekonominin durumu farkl birlik temelleridir. nemli olan, hangi farkllklarn hangi birlik temelinde gelitiini tespit etmektir. Demokratik uygarln temel birlii olarak ahlaki ve politik toplumu esas aldk. Anlalrl iin tanmn ve yntemini belirlemeye altk. imdi de ksaca tarihsel geliiminin taslan izelim: a- Toplumsal doa yaamnn yzde 98ine yaknnn klan toplumu dediimiz 25-30 kiilik birimler halinde sregeldiini bilmekteyiz. Klan toplumun kk hcresi olarak tanmlayabiliriz. Klan toplumu sre iinde oluan aile, kabile, airet, kavim ve ulus toplumunun tmnde hcre farkllamasna benzer biimde yaamn halen srdrmektedir. Klan ister iaret dili, ister simgesel dil halinde bulunsun, temel toplumsal doa tanmmza gre ahlaki ve politik bir toplumdur. Elbette klanda ok basit bir ahlak ve politika vardr. nemli olan var olmasdr. Basitlik nemi ortadan kaldrmaz. Tersine nemin nemini kantlar. Hatta denilebilir ki, ahlak en gl ifadesini klan toplumunda yaar. Adeta igdselin ifadesi rolndedir. Ona (ahlaka) gre yaamak varoluun olmazsa olmaz kouludur. Ahlakn yitiren klan dalm, datlm veya yok edilmi klandr. Basit kurallarla ifadesi ancak yaamsallna yorumlanabilir. Kyaslamak asndan denilebilir ki, gnmzde hukuk kurallar ska inendii halde topluma bir ey olmaz. Belki de hukukun tutuculuu nedeniyle bu ineme daha olumlu bir rol bile oynayabilir. Klanda ise, kural bozulmas topluluun sonudur. Politika iin de ayn zellik belirtilebilir. Klann toplayclk ve avclk gibi ok basit iki ii vardr. phesiz tm klan yeleri kendileri iin hayati olan toplayclk ve avclk zerinde belki de bin kez tartarak, danarak, deney alverii yaparak, baz yelerini grevlendirerek en iyi, verimli biimde toplayclk ve avclk politikalarn oluturup uygulamaya almlardr. Aksi halde yine yaam mmkn olamazd. Neyin nasl toplanp yenilecei en temel politikayd, yani ortak iti (Politika ortak i olarak tanmlanr). O halde klan toplumu ok basit, ama hayati bir politik topluluktu. Bir gn politika yapmazsa lrd. Politika bu nedenle ok hayati bir doku ilevselliine sahiptir. Belki de dier tm zellikleri teki primatlarla (insana yakn hayvanlar) benzerdi. Yegne nemli farklar, basit ahlaki ve politik dokuyu gelitirmi olmalardr. Aralar bile ancak politika olduunda devreye girer. Dilin geliimi bile ancak ahlaki ve politik temelde mmkndr. Konuma ihtiyacn hzlandran unsurun iin yaplmasna ilikin tartma ve karar olduunu hi unutmamalyz. Burada beslenme ihtiyac ahlak ve politikann temelinde yatar demek bana anlamsz gelmektedir. phesiz tek hcreli amiplerin de beslenme ihtiyac vardr. Ama amiplerin ahlak ve politikasndan bahsedemeyiz. nsann amipten fark, beslenme ihtiyacn farkl ahlaki ve politik yaklamlarla srekli gelitirme zelliidir. Bu anlamda Marksist retideki Ekonomi her eyi belirler ifadesi pek aklayc deildir. nemli olan, ekonominin nasl belirlendiidir. nsan trnde bu durum ahlaki ve politik dokuyu, toplumsal alan gerektirir.

273

Klan toplumunu bu temel zellii nedeniyle demokratik uygarlk sistem tarihinin ba ve balang kesine oturtabiliriz. Sistem tarihi bu ynyle insanln mrnn yzde 98lik ksmna sahip klnmaktadr. Ayrca klan varln, belirttiimiz gibi halen aile, kabile, airet, kavim, ulus, uluslararas topluluk ve hatta ulus-st topluluklarda ana hcre olarak srdrmektedir. Drdnc buzul dneminin yaklak yirmi bin yl nce zlmesiyle Zaros-Toros sisteminde en muhteem biimiyle oluan mezolitik (yaklak bundan 15000-12000 yl nceki ara dnem) ve neolitik toplum (12000den bugne) klan toplumundan daha gelikindiler. Ellerindeki aralar ve yerleme dzenleri gelimiti. Nitekim ilk tarm ve ky devrimi bu srete olutu. Zaros-Toros sistemi baat olmakla birlikte, insan topluluklarnn yaad birok Afro-Avrasya meknlarnda da (Benim yorumum, bu gelime Zaros-Toros neolitik toplumunun yaylmasyla olumutur) benzer toplumsal oluumlar balar. Toplumsal doann tarihinde muhteem bir adr bu dnem. Simgesel dilin halen kullanlan ana biimlerinin oluumundan tarm devrimine (tohumlarn bilinlice ekilip biilmesi, hayvanlarn evcilletirilmesi), kylerin oluumundan ticaretin kkenine, anacl aileden kabile ve airet rgtlenmesine kadar birok geliim bu tarihsel aamaya denk der. phesiz bu dnemin Yeni Ta adyla anlmas, gelikin ta aralarn varlna iaret eder. nsan zeksnn alm da muhteemdir. Bugne kadar damgasn vuran tm ara ve gerelerin kullanm esaslar icat edilmi gibidir. Tarihin ikinci uzun sreli dnemidir. Kalan yzde ikiden biri bu dneme aittir. Toplum yine esasta ahlaki ve politik toplumdur. Henz hukuk ve devlet yoktur. ktidar tannmamaktadr. Anaya kutsallk atfedilmekte, kadn tanra imgesi ykseltilmektedir. Kutsal tapnak ve mezar dnemine geilmitir. lleriyle ayn meknda i ie yaayacak kadar tarihsel yaarlard. Halen kalntlar bu gerei adeta gzmze sokmaktadr. lkel deil gerek, hakiki insanlarla kar karyayz. Demokratik uygarlk tarihinin ikinci ana dnemi byle izilebilir. Saf demokratik uygarlk deerleriyle temsil edilir bu dnem. Ahlaki ve politik toplumun simgesel dil ve akln geliimiyle ky ve kabile apnda demokrasiyi en grkemli biimde yaamas belki baz dncelerce yadrganabilir. Ama gerek byledir. Ahlaki ve politik olann en saf demokrasi olduu dnemdir. Art-rn olanaklar artnca, bu durum toplumun zerinde nce hiyerarik glerin, daha sonra kent merkezli uygarlk glerinin sistematik bask ve smrsne yol aacaktr. b- Yazl tarih denen uygarlk anlatlar (her tr mitolojik, dinsel, bilimcil anlatm), tarihi yaratcnn emriyle balatr. Bahsedilen tarih yaklak son be bin yllk tarihtir. Sosyolojik zmlemeyi derinletirdiimde ve benzer yaklamlarla pekitirdiimde, bu tarihsel tasarlarn ideolojik kkeninin kesinlikle bask ve smry kutsallatrmaya dayandn belirtebilirim. Bugnn szde bilimsel ekonomi-politii de dahil, yaplan i, toplumun gelien emek niteliiyle salad artk-deer, hatta toplumun yaam deerleri zerine kurulu bir ideoloji gelitirmektir. Gerein gizlenmesi iin ok byk ideolojik aba ve zor kullanld anlalmaktadr. Kent-snfdevlet inas ayn zamanda byk ideolojik inalarn dnemidir. Temel ilevleri yaratl, oluumu farkl gstermek, tanrsallk imgesi iinde rahibin, gl adamn, yneticinin baars olarak yanstmaktr. Demokratik uygarlk tarihi ncelikle bu ideolojik perde ve barajlamalar amak durumundadr. Ancak o zaman sadece aileyi, tarm-ky toplumunu, kabile ve airet yaplanmalarn deil, kentsnf-devleti, daha nce kurulan ve halen srp giden hiyerarik iktidar, ilk kadn smrgelemesini de daha iyi anlayabiliriz. Paradigma deiiklii bu anlam gcn ok gelitirecektir.

274

phesiz kent-snf-devlet ls olarak farkllaan uygarlk ebekesi halindeki tekelci sermaye topluluklar dnda, onunla elikili de olsa, demokratik uygarlk yeni bir aama halinde devam etmektedir. Kent ile kr arasnda eliki olumutur. Fakat kent ve krn birbirini btnleme eilimi daha ar basmaktadr. Demokratik uygarln kent uzantlar (kleler, zanaatkrlar, kadnlar) olmakla birlikte, kentin de kr uzantlar bulunmaktadr. zellikle glenmi bulunan hiyerarik yap, kentdevlet ynetiminin krdaki ibirlikileridir. eliki ve atma aslnda maddi karlar farkllam bu iki toplumsal blok arasnda gemektedir. Komnal, ahlaki ve politik toplum glerini ifade eden demokratik uygarlkla kentte kle iilii, krda kabile ve ky talanlar ve ganimetleri zerine kurulu sermaye ve devlet tekelli uygarlk arasnda iddetli ideolojik, askeri ve idari atmalarn varl youn olarak gzlemlenmektedir. Ayrca kent ynetimlerinin kendi aralarnda da srekli pay kapma savalar vardr. Smer destanlarndaki kent atlar, ezgiler atmalarn ne denli iddetli getiini hissettirmektedir. Kabile ve airet yaplanmalarnn byk oranda kent kkenli uygarlk saldrlar altnda ekillendiini belirtmek mmkndr. M.. 4000-3000lerde varlna tank olunan etnik yaplanmalar bu dnemin rn olsa gerekir. Smerler ve Msrllarn bunlara ad taktklarn biliyoruz. Smerler kuzey ve kuzeydousundakilere Uryan, Aryen (tepe, da ve toprak, ifti kkenliler), batdakilere Amorit (Semitik kkenliler, Smerlememi proto-Araplar), Gutiler, Kassitler derken, Msrllar Sina lnden gelenlere Apiru (lden gelen tozlu insanlar) demekteydi. brani isminin de Apirudan tredii kabul edilmektedir. Kentlerin ve kulelerin etrafnda surlarn rlmesi, kar toplumun varln en iyi belirleyen kantlardr. Toplumun snf temelli uygarl kolay kabul etmedii atmalarn iddetinden yeterince anlalmak-tadr. Bazen ky ve hatta uygarlk merkezlerinin toptan yaklmalar (Arkeolojik kaytlar bu konuda ok rnek vermektedir) izlenmektedir. Mezopotamya ok katl hyklerin defalarca yaklm yerleim mer-kezleriyle doludur. Bu dnemden kalma mitoloji ve edebiyat, arlkl olarak bu gerekleri yanstmakta-dr. Homerosun lyadas nc dereceden bir versiyon olarak, bu Mezopotamya kkenli destan gele-neini yanstmaktadr. Hesiodos ise benzer bir versiyon yaparak, Smer tanr panteonunu Olympos panteonuna dntrmtr. Savalarn krallar ahsnda tanrlarn sava olduklar, dnemin tm destan geleneinde mevcuttur. Tanr-krallarn zdelii ok belirgindir. Firavun ve Nemrut unvanlar bu zdeliin arpc rnek ifadeleridir. Savalardan beklenen ky toplumlarnn ekonomik talan ve esirletirme iken, kabilelere kar da benzer seferler sz konusudur: Esir ve ganimet eyalar. Uygarlklar ayrca birbirlerini de talan ve esir etmeyi temel kazan kaps saymaktaydlar. Uzlama ve ihtilaflarn maddi kara dayal yaplar gnmze kadar devam etmitir. Her ey Kim daha byktr? hesabna dayanmaktayd. Gkteki tanr birliinin esas olarak yerdeki en byk kralln imgesel hali olarak tasavvur edildii ok aktr. Osmanl sultanlarnn bile kendilerini Zilullah (Tanrnn yeryzndeki glgesi) olarak adlandrmalar bu gerei kantlamaktadr. Bu tarihi dnemde temel elikiyi dar snf temelli olarak sunmak byk eksiklik olacaktr. Kle sn-fnn efendilerinin ve tapnan en uysal hizmetkrlar, hatta bedenlerinin uzantlar olarak hareket ettik-leri mahede edilmektedir. Savaanlar, klelemeyi reddeden airet ve kabile topluluklaryla kyller-dir. Bir de tekelcilerin kendileri iin pay kapma savalar ska yaanmaktadr. M.. 1500lere doru Hitit, Hurri-Mitanni ve Msr uygarlklar arasnda hegemonik mcadelenin balad grlmektedir. M.. 1500l yllar Ortadouda ilk defa merkezi uygarln oluum dnemidir. M.. 1500-1200 dnemi tarihin ilk grkemli kent okluklar arasndaki rekabeti yar ve hegemonyacla ykseli rneini sunmaktadr. Bu dnem tarihin ok hareketli ve grkemli bir dnemi saylmaktadr. Kabile, airet ve ky toplumlar da gelimelerini srdrmektedir. Ticaret ilk defa etraflarnda imparatorluk ina edilecek denli nem kazanmtr. Asur ve Fenike kendi glerini esas olarak ticaret tekelinden almaktaydlar. M..

275

1500lerde in ve Hint uygarlklar ilk admlarn atarken, tm Avrupa, Asyann dier ksmlar, Afrika ve Amerika daha neolitik toplumla tanma ve yaama durumundaydlar. Tarihte en ok merak ettiim iki dnem, M.. 6000-4000 neolitiiyle, tarm-ky toplumuyla M.. 15001200lerin kent yaam, kent toplumudur. Bu dnemlerin oluum temposu ve destans anlatmlarnn orijinallii, yaratcl ok ilgi ekicidir. Destans kahramanlklarla tanrsallklara ilikin kavramsallatrmalarn arlkl olarak bu dnemlerden kalma olduuna inanmaktaym. Uygarlklarn zaman ve meknsal yaylm ve geliim dnemlerine ilikin ska yaptm deerlendir-meleri bir zetlemeyle yle ifade etmem mmkndr: 1- Dicle ve Fratn beslendii Zagros-Toros da sisteminin ovalarla birletii, doal bir sulama iklimi-ne ve ok zengin bir bitki ve hayvan trlerine sahip olduu alanlarda M.. 1500012000lerde grkemli bir avc ve toplayc toplumdan (Urfadaki Dikilita tapna bu sreci aklayc niteliktedir) sonra bala-yan tarm-ky toplumu, M.. 6000lere kadar emekleme ve tam yerleiklie gei aamasndadr. M.. 6000-4000 aras tarm-ky toplumu en yaratc dnemini yaamaktadr. M.. 5000lerden itibaren her tarafa kendini ihra etmektedir. ok az gmen, oklukla kltrel ihra sz konusudur. M.. 5000-4000 dneminde Aa Mezopotamyada sulu tarm etrafnda ykselie geen El-Ubeyd kltr, Kuzey Mezo-potamya zerinde kar kolonici siyasete balayacak kadar glenmitir. M.. 4000lerde Yukar Mezopotamyada bu kltrn kolonyal yaylna tanklk eden arkeolojik kalntlar vardr. Fakat blgenin z kltr hala baat zelliini korumaktadr. Uruk a M.. 4000-3000 dneminde ykselir. Kentin douunu temsil eder. Glgame Destan bu byl gelimeyi konu edinmektedir. Kuzeye doru benzer bir yaylm gstermektedir. Her iki dnem muhtemelen dokuma, anak mlek ve tarmsal retimi verimli klarak hamle stnln ele geirmitir. M.. 3000-2000 dnemi klasik Ur Hanedanlar dnemidir. Ayrt edici zellii, kentlerin oalmas ve aralarnda iddetli ve srekli paylam kavgalaryd. Bunlara ilk tekelcilerin yeniden paylam savalar da denebilir. 2- Mezopotamya merkezli neolitik dnemin M.. 4000lere doru ine, Hinde, tm Avrupaya ve Af-rikann kuzey ve dousuna hamle yapt dnlebilir. M.. 4000-2000 dnemi bu alanlarda neolitik toplumun iyice yerleme dnemiydi. G kazanan Avrupa ve Kafkasya kkenli neolitik topluluklarn M.. 2000lerden sonra tersine bir dalga yaptklar izlenmektedir. Kuzeyin sarn, yeil gzl insanlarnn, ilk byk kabile boylarnn saldr ve glerinin Anadoludan Hindistana kadar dalgalar halindeki ak, nemli bir tarihi alt st olu srecidir. Aknlar Mezopotamyann ve Msrn uygarlk merkezlerine kadar uzanmtr. Ayrca M.. 4000-2000lerde hem Semitik kkenli Arabistan kabileleri, hem dalk Aryen kabileleri de uygarlk merkezlerine dalgalar halinde saldrlarda bulunmulardr. Tarihin bu ilk kolonyalizm ve anti-kolonyalizm yaylm hareketlerinde her iki uygarlk tipinde de ge-limeler yaanmaktadr. Kabilelerin hiyerarik kesimleri devletleme srecine girerken, birok kabile yesi kle snfna kattrlmaktadr. Kabile ve airet saflarnda ayrma yaanmaktadr. Bir yandan yeni kent uygarlklar trerken, dier yandan kabile ve airet rgtlenmeleri ve dayanmalar glenmekte-dir. 3- M.. 2000-1500lerde Smer ve Msrn klasik dnemleri sona ererken, Babil, Asur, HurriMitanni-Hitit ve Msr Yeni Hanedanlk dnemlerinde uygarlklar arasndaki iliki ve elikilerin ok younlat bir dnem sz konusudur. lk defa merkezi hegemonik uygarlk dnemi balamtr. Kresellemenin farkl bir dnemi sz konusudur. Uygarlktan aldklar teknik ve dier alkanlklar uygarlk merkezlerine kar kullanan kuzeyin kabile boylaryla Ortadounun da ve l kabileleri de saldrlarn aralksz srdrmektedir. Silahlanma teknolojisinde tuncun yerine demirin gemesi birok yeni gelimeye yol aacaktr. lk defa maden aray ve ticareti byk nem

276

kazanacaktr. Kale ve sur yapmnda byk art vardr. Kalelerin ilk grkemli rnekleri bu dnemin rndr. Ticaretin rol de zirve yapmaktadr. Asur ve Fenikenin byk ykselii ticari tekellerin rndr. Kuzeyden skitler ve Dorlarn, gneyden Aramilerin sava kabilelerinin saldrs altnda M.. 1500-1200 yllar arasnda uygarlk byk darbe alr. M.. 1200-800 dnemi daha ok gerileme dnemidir. Ayakta kalan tek g Asur mparatorluudur. 4- Grek-Roma, ilkan son byk klasik a uygarl olarak, kendi dnemlerine kadar her iki uygar-lk (Mezopotamya ve Msr) sisteminin tm miraslarn zmsemi gibidir. M.. 1000 - M.S. 500 dnemini kapsayan bu uygarlk sreci Asya, Afrika ve Avrupa zeri yaylmn srdrm ve iinde ayrca klasik bir a oluturarak katksn yapmtr. Mitolojik a nemini yitirirken, dinsel, felsefi, hatta bilimsel geliimin yeni orijinal klar yaanmtr. Sermaye ve iktidar tekellerinin zirvesini oluturan Roma mparatorluu, ite yoksullarn Hristiyanlk partisiyle, dta drt taraftan akan kabileler ve kavimlerin direni ve saldrlaryla, yani demokratik uygarlk glerinin darbeleri altnda dnemini ve tm ilka beraberinde kapatmtr. c- Tarihsel sre iinde uygarlklar bakmndan konumu en ok glk yaratan brahim dinler gele-neidir. temel din olarak nasl bir uygarla oturtulacaklar halen tartmaldr. Uygarlk zmlemelerim temelinde zerlerinde olduka younlamaya altm bu gelenekleri, iki temel uygarlk gc arasnda orta bir yol tutturmaya alan (tpk gnmzn sosyal demokrat hareketleri gibi), tipik uzlac, eklektik bir hareket olarak tanmlamaktaym. Simgesel olarak her ne kadar brani kabilesinin nderliinde ynetilen bir hareket diyorsam da, rk anlamdan ziyade, ideolojik yn gl olan bir hareket olarak deerlendirmek daha isabetli olacaktr. Grnte bir kabile hareketi gibi sunulmakla birlikte, znde tm Ortadou kkenli demokratik ve devletli uygarlklarn orta yolcu bir deerlendirmesi yatmaktadr. Ne tam snf hareketi, ne de kabile hareketidir. Ayrca ne tam ideolojik ne de tam ahlaki ve politiktir. Her bakmdan orta yolcudur. Hz. brahimin kndan (M.. 1700ler, Adem-Havvaya kadar tarsak, Smer ve Msr uygarlk klarna kadar dayandrlabilir) gnmzdeki izlerine kadar bu zelliini hep korumutur. Ama srekli hem her iki uygarla ilham vermi, hem de glerini onlarn mirasndan (maddi ve manevi glerini kastediyorum) koparmtr. Dolaysyla hem dostluklarn, hem de dmanlklarn kazanarak tarihsel gelimelere yol amlardr. Uygarlk anlatmlarnn mitolojik an kapatp dinsel ann nclk roln stlenen brahim din-ler, yeni uygarlk paradigmamz altnda daha anlalr klnabilir. Mitolojik an en belirgin anlatm tanr-kral anlatmdr. lkalarn anlatm dilinin mitolojiyle ykl olduunu unutmamak gerekir. Bugnk gibi rasyonaliteyi aramak beyhude bir abadr. Tm eya, olgu ve olaylar mitolojik dille anlatlr. Ani-mizmin (doann canll zerine kurulan inan) derin etkisi altnda oluan Smer a mitolojisi, doa-nn canlln (Klanlarn dini demek mmkndr) biraz dntrp ilk defa tanrsal olan ve olmayan doa biiminde bir ayrma giriti. Tm ieriini Yukar Mezopotamya neolitik toplumundan alan Smer rahipleri, ana-tanra anlatm yerine baba, erkek-tanr mitolojisine arlk verdi. Toplumdaki byk maddi dnmn (nce erkek arlkl hiyerarik dzen, ard sra ve birlikte devlet biiminde otorite) yeni mitolojik ideoloji yansmasna muhteem Enki knda rastlamaktayz. Uruk Tanras nanna (K-kenini Yukar Mezopotamyann Ana Tanras Star-tardan almaktadr) ile Eridu Tanrs Enki (lk erkek ehir tanrs) arasndaki mcadele bu konuda ok arpcdr. Btn tanrsallk haklarnn neden anatanraya ait olduunu (nl 104 Meler, doksan dokuz erdem, yetenek, icat, sanatn kadn yaratm olduunu iddia etmektedir) kantlamaya alan nannaya kar Enki, bunun nemini yitirdiini, uysallnn kant olarak babasn (Kendisini baba-erkek-tanr ilan ederken, eski kadn Tanra nannay artk kz-kars konumuna drmtr) dinlemesini vaaz etmektedir. Gnmzn tm sekler, laik, dini ve bilimci vaazlarna nasl da benziyor! Ben ahsen tm bu kesimlerin ilk tanrsnn Enki olduuna inanrm. Enki orijinaldir, dierleri versiyondur (kopyadr).

277

zellikle Olympos tanrlar nc, drdnc srada yer alrken, Roma tanrlaryla birlikte mitolojik tarzyla anlatm sner. Bilindii zere brahime mal edilen ykye gre, Urfa Nemrutunun Panteonunda bulunan tanrputlarn krmas zerine atee atlmakta, sonra atein yerinde tanrsal mucizeyle kutsal gl olumakta, barnma olanaklar gleince Kenan illerine doru (aslnda Babil uygarlk sahasndan Msr denetimin-deki sahaya) hicret etmektedir. Muhtemelen tipik bir iltica olay yaanmtr. Yine muhtemelen yerel bir kabile nderi olan brahim, ehir yneticisi Nemrutla ihtilafa dmtr. htilafn mal, mlk ve ticaret konusunda olduu aktr. O dnemde Babil ve Msr uygarl arasnda ilk defa hem rekabet, hem de canl bir ticari alveri dnemi balamtr. Bu rekabetten tr brahim gibi binlercesinin geleneksel karlar darbe yemektedir. lticann maddi temeli budur. Kenan illeri her iki uygarlk arasnda nispeten yar-bamsz durumdadr. Hegemonyann zerinde younlamasn arttrd dnemde ge, hicrete balamas sz konusudur. Olay muhtemelen benzer binlerce gn dnem diliyle ortak bir anlatma dntrlmesini simgelemektedir. Btn gstergeler, iki byk uygarlk (Babil ve Msr Yeni Hanedan) dneminin tanr-kral unvanlar olan Nemrut ve Firavun dneminde karlar sarslan ara, orta yerdeki yerel kabile ve beyliklerin onlarla eliki ve atmalarn yklemektedir. Nemrutlar ve Firavunlarn kendilerini tanr olarak sunmalarn reddettikleri gibi, put temsillerini de frsat bulduklarnda krarak protesto etmektedirler. zcesi, maddi kar atmas ideolojik mcadele olarak yansmaktadr. En az bin yllk bir tanr-kral ideolojisiyle mcadele kolay deildir; ok byk cesaret ve yetenek ister. brahimin Urfadaki direni eyleminin mucizesel anlatm nemini bu gereklikten almaktadr. lk defa kullar tanrya kar kmaktadr. Ei grlmemi, mucizev olay budur. Hem maddi eylem, put krm vardr; hem de yeni ideolojik araylar sz konusudur. Yeni tanry nerede ve nasl bulaca, bir anlamda kendi fikri ideolojik tasarmlarn nasl oluturaca byk bir tartma konusudur. Bu, yzyllarca sren bir tartmadr. brahim, kendini esinleyen sese ilk defa Wa hewe Bu odur- (Yahweh) demekle kendi tanrsn bulduu ideasndadr. Kelime Aryen kke benziyor. Urfada o dnem Aryen kabileler daha o-unluktadr ve inisiyatif onlardadr. brahimin bu kabilelerle ba halen tartlmaktadr. Wa hewe de-nip Yehovaya geildii gl olaslktr. Yehova, brahimin ilk tanrsdr; Aryen kltrel kkenli olma ihtimali yksektir. Kenan illerine getikten ok sonra El, Ula, Allah tanrclna dnm yapld bilin-mektedir. El, Semitik kkenlidir; ln engin ortamnda kabile yeknesaklnn benzerlik, birlik zelliini ve z-lemini yanstmaktadr. Musada ikinci byk ilham On Emirle ifadesini bulacaktr. Sina Dandaki tanr-sal buluma, aslnda Musann nderi olduu kabilenin ok arlaan sorunlar karsnda arayn ifade etmektedir. On Emirin kabileyi dzenleyen tipik kurallar olduunu gz nnde tutarsak zmlemeyi daha da gelitirebiliriz. Gelenek sada da yenilenecektir. Hz. Muhammed ayn trden bir bulumay (Tanrdan ilk vahyi ald Hira Da) Mekke ortamnda gerekletirecektir. Benzer bulumay birok peygamberin gerekletirdii Kutsal Kitaplarda rivayet edilmektedir. Ak ki, dnemin nemli aamalarnda yol gsterici dnce ve eylemin geleneksel anlatmlaryla kar karyayz. Anlatm byledir. Kutsal metin, peygamber tarz dediim sosyal ve doasal (Birinci ve kinci Doa) olgu ve olaylarn dnemin anlatm dili (retorii) ile ifade edilmesini yanstmaktadr. Konumuz asndan tarihsel bir aamay ifade ettiklerini rahatlkla belirtebiliriz. 1- Dnemin ve tarihin ilk iki byk tanr-krallkla ynetilen uygarlna kar klmaktadr. Kullarn ilk tanrsal bakaldrsdr.

278

2- Yeni bir ideolojik ifade yaratlmaktadr. Tanr-krallarn da basit insanlar olduklar, tanrnn ise in-san olmad ve her eyin asl yaratcsnn O olduu (Bu Odur nl deyii bu byk esini ifade eder), ancak Onun tanr, Rab (efendi) olabilecei sylemletirilmektedir. 3- Tanr-krala deil, ancak Ona ba eilebilir. Yeni ideolojinin ana ilkeleri byledir. brahim din dediimiz mthi klliyatn temelinde bu mad-dede zetlenen ifadeler yatmaktadr. Toplumun geni kesimleri, birok tarihsel deneyimden sonra, st tabakann bizzat kendilerini tekelletirmekle yetinmeyip tanrlatrmalarna giderek daha ok kar ka-rak, kendi z karlarna daha yakn bir kutsallk, bir tanrsal sylem gelitirmi oluyorlar. Ahlaki ve politik toplum asndan meydana gelen deiimi aklamak ok daha nem tamaktadr. nceki iki bin yllk (M.. 3500-1500) tanrsal-krallk ann toplumunda, ahlaki ve politik toplum byk darbe yemitir. zellikle ana-tanrann ve tm klan ve kabile dneminin daha samimi, doayla ayrmsz, eit ve canl ilikilerini ifade eden doa tanrcl yerine, kul-tanr ayrmn (znde kle-efendi snf oluumunu) katca ifade eden byk yer, gk, deniz yaratcs erkek mitolojik tanrlarn egemen klnma-s, ideolojik alanda da byk darbe yenildiini ok aka yanstmaktadr. Maddi ve manevi kltrde b-yk dnm sz konusudur. Mitolojik anlatlar bunun ifadeleriyle doludur; doldurulmutur. Ak ki, bu uzun tarihi dnemde toplumsal doa stnde byk bir maddi kar ebekesi ve ideolojik rt yayan rahip-kral-komutan ls, ahlaki ve politik toplum doasna byk darbe indireceklerdir. Bu paradigma ile baktmzda, iki bin yllk dnemin toplumunu da iyi kavrayabiliriz. Kavramlatrmak ok g bir itir; byk emek ister. brahim gelenein oluturduu paradigma da phesiz gemite yaanan en az iki bin yllk Nemrut ve Firavunlar dnemini yeniden kavramlatrrken, daha insani ve makul bir anlatma (dine) gei yapmaktadr. Yeni dinsel anlatm da elbette metafiziktir. Gnmz rasyonalitesinin, sosyal biliminin hayli uzanda ve farkllndadr. Ama yine de ok nemli bir tarihsel ktr. Eski dnemin gl ahlaki ve politik toplumuna tam dn sz konusu edilemez. Ahlakn tamamen din olarak sunulduu, On Emirden de gayet iyi anlalmaktadr. Musann On Emri, din adna brndrlm apak ahlak ilkeleridir. nan ynleri ikinci planda ve zayftr. Demek ki, ahlaki ve politik topluma ilikin bu ok nemli dnm, bu dnemde ahlakn yerine dinin geirilmi olmasdr. Eskinin daha sade ahlaki ve politik yaam her taraf kuatan bir tanr anlayyla rtnr klnmtr. Yaamn daha gelikin bir dinsel rtye brnmesi sz konusudur. Soruturulmas gereken temel konu, dinselletirilmi ahlak ve politikann ne denli uygarlk (devletli-snfl-kentli) kart olduu veya kendisinin yeni bir uygarlk oluturup oluturmaddr. Bugn zellikle Trkiyede ve Ortadouda srdrlen laiklik-slami uygarlk tartmasnn temelinde bu tarihsel gemi yatmaktadr. brahim dinlerin gnmze kadar geirdikleri evrimi gz nne getirdiimizde, iki ynl cevap vermek mmkndr. st tabakada yansmasn bulan birinci eilim, daha ilk dnemlerinde Nemrut ve Firavun iktidar ger-ekliini yeni bir ideolojik rt altnda (bizzat tanr olmak yerine tanr elilii, glgelii, vekillii olarak) srdrmeyi esas alan kesim olarak (tpk sosyal demokratlarn sa kesimi gibi) yerel krallk ve beylikler oluturma peindedir. brahimin hem ticaret, hem kabile nderliini birlikte srdrmesi konumunu aydnlatmaktadr. Yerel bir beylik ve krallk araynda olduunu tespit etmek zor deildir. Basit bir Nemrut kulu olarak kalmak istemiyor. Bunu hem dini hem de ahlaki ve politik adan aalk buluyor. Musann bizzat kendisinin bir muhalif prens olmas ihtimali yksektir. Yoksul, yar-klelik koullarnda yaayan, tam Msrllamam, farkl

279

zelliklerini koruyan brani (Doudan gelen tozlu adamlar, kabileler anlamndadr) kkenlilere dayanarak isyan ediyor. Kutsal Kitaptaki anlatmyla ok zorlu geen Firavunla grmeler sonunda Msrdan ayrlmay veya gizlice hicret etmeyi (Hz. Muhammedin benzer k) baaryor. Krk yllk l yks yeni bir beylik, emirlik kurmakla geiyor. Kural gelitiriyor. Hayal edilen vaat edilmi topraklar aryor. Bilindii zere, bu topya M.. 1000ler civarnda bugnk srail-Filistin alannda Samuel, Davut ve Sleyman peygamberlerce gerekletiriliyor. Asl ideolojik nderlii rahip Samueller yapar. M.. 1000lerden sonra benzer birok beylik ve krallk oluur. Gnmzn iki byk blou arasndaki kk ulus-devlet rneini artryor. Bu eilim benzer rnekler halinde bugn de zellikle Latin Amerika ve birok alanda farkllam olarak devam etmektedir. kinci eilim, daha yoksul ve radikal kesimin anti-uygarlk eilimidir. Uygarlamann durumlarn da-ha da arlatrdnn farkndalar. lk srail-Yehuda Krallnda bile bu eliki youn yaanmtr. Rahip Samuellerin krallaan nderlere iddetli muhalefeti ksmen bu gerei yanstmaktadr. sann knda durum daha da akla kavuur. brani kavminde bile dneminde snfsal ayrma derinlemitir. Roma ibirlikisi st tabaka temsilcileri, Yahudiye Krall sahipleri olarak, say altlarn oymakla itham edip hem yakalatyorlar (say ihbar eden Yehuda skaryot, Roma ibirlikisi bir Yahudidir. On nc hava-riydi) hem de armha gerdirtiyorlar. sann armha gerilmesinde Roma temsilcisi Vali fazla srarc de-ildir; Yehuda krallk temsilcileri armha gerilmesini daha ok talep ediyorlar. sann sadece branilerin deil, Romallarn ve Perslerin yoksullatrdklar tm kavimlerin (bata Grekler ve Asurlular, Ermeniler, o dnemin uygarlk kurmu kavimleri) yoksullarn temsil eden ilk byk inter-kavimci partinin simgesi olarak kabul grd aktr. Klasik uygarla kart yeni bir hareketin gelimesi sz konusudur. Tam yz yl yeraltnda her trl alk ve ikenceyi gze alarak anti-Roma, anti-Sasani bir hayat srdrmler-dir. Daha sonra politikleen st ynetim (rahipler konseyi, konsl) Roma mparatoru Konstantin dne-minde resmen ibirlii ederek, Bizansta ina edilen ikinci byk Dou Romann ideolojik organ haline gelir. Buna karlk yoksul ve radikal kesimlerin mezheplerinin iddetli bir direnii vardr. Bu durum uzun yzyllar srdrlmtr. Ariusular, Sryaniler, Gregoryanlar nemlidir. Ak ki, snf mcadelesinin, hatta bask altndaki kabile ve kavimlerin dinsel rt altnda ahlak ve politik toplum mcadelesi bu uzun yzyllar boyunca btn hzyla srdrlmtr. Hristiyanlktaki sann tanrnn doasndan m, yoksa insan doasndan m olutuu tartmas mezhep farkllamasnda temel etkendir. Kkeni Smer mitolo-jisine dayanr. st tabakann kendini tanr soylu ilan etmesine karlk, aa tabakalarn asla tanrsal soydan olmayacak (Hatta tanr dksndan yaratlm olduklar biimindeki efsane bu gerei ifade eder) tarzdaki sylemleri brahim dinleri de uzun boylu etkilemitir. Hz. Muhammedin tavr nettir: nsan tanr deil, ancak tanrnn elisi olabilir. Yoksul tabaka kkenli mezhepler (Ariusular) sann insan soylu olduunu idea ederken, iktidar ibirlikiliine oynayanlar daha ok tanr soylu ideaya eilim gsterirler. Meselenin z snflamayla ilgilidir. M.. 3000-1500lerde yerel inanlaryla ve dntrlm resmi mitolojik inanlarla srdrlen anti-uygarlk mcadelesi hem snfsal, hem etnik zellikler tar. zgrlk zlemleri nettir. Zagros-Toros alanndaki Aryen kkenli kabile ve airetlerin byk mcadele vermeleri, daha sonra gerek M.. 2150de Akad slalesini ykp yerine Guti, Gudea slalesini kurmalar, Babili Kassitlerle birlikte M.. 1596da igal eden Hititlerle, M.. 1500lerde gcn Msr ve tm Mezopotamya kentlerine kabul ettiren bugnk Ceylanpnar (Serkani) merkezli Mitanni Konfederasyonlar bu gerekleri ifade eder. brahim direni gelenei bu tarihsel evreden sonra gelimi olup, gnmze kadar tarihsel oluum-larda farkl biimlerde olduka etkili olmutur. Yine de brahim gelenei mitolojiden tmyle koparmak doru deildir. Kutsal Kitaplarn nde de yer alan olaylarn byk ksm (bata Adem-Havva olmak zere) Smer ve Msr mitolojisinde de gemektedir. Fark, bata tanrya

280

ilikin olmak zere, dnemlerin geirdii dnmlerle balantldr. Mhim olan, ahlaki ve politik toplumun kendisini gl yerel ideolojik ve dini ifadelerle dayatm olmasdr. Din byk oranda ahlaki direnitir. zellikle Zerdt gelenei daha kkl bir dnm ifade eder. brahim dinleri en ok etkileyen bir kaynak olan Zerdti gelenek, Zagros da kkenli ziraat ve hayvanclk toplumunun ahlaki ve politik, yar-felsefe, yar-din arlkl retisidir. Semitik kkenli tanry mehur Syle, sen kimsin? biimindeki nidasyla sorgulamas, kkl kopuu yanstmaktadr. lk defa kutsalln yerine iyi ve kt, aydnlk ve karanlk kavramlarn yerletirerek, daha sonra Greklerin olduka gelitirecekleri etik (ahlakbilimi) ve felsefi akmlarn nn aacaktr. Greklerin zellikle Medler kanalyla Zerdt geleneine ok ey borlu olduklarn Heredot Tarihinin byk ksmnda Medlere ilikin anlatmlardan da karsamak mmkndr. Zerdt geleneinin halen da kabilelerinde ve smrgeletirilmemi geni Aryenik tarm toplumundaki gl ahlaki ve politik toplum gereini yanstt gl bir olaslktr. Kleliin fazla gelimedii, zgr toplum yaamnn gl olduu bir toplumun ahlaki ve politik gerekliini ifade etmesi anlalr bir husustur. d- lkan son dnemini yaayan Grek-Roma uygarl gelenei de birlikte yaamtr. Her iki ya-rmadadaki geleneksel kral-tanr dnemi ilk aamay tekil etmitir. Mitolojik olarak Smer ve Msr ori-jinlerinin sonuncu trevleridir. Etrsk ve Isparta Krallklar dneminde mitolojik gelenek (Olympostaki Zeus, Romadaki Jpiter) son byk an yaamtr. Roma Cumhuriyeti (M.. 508-44) ve Atina Demok-rasisi (M.. 500-300) dneminde mitolojik anlatm giderek snerken, felsefi gelenek ne kmaktadr. Sokrates ve Cicero bu dnemin nl hatipleridir. Eski zgr geleneklerini kolay terk etmeyen Atina ve Roma vatandalar, halen ahlaki ve politik toplum geleneine olduka baldrlar. Krallk ve imparatorluk sistemiyle youn mcadele etmilerdir. Atinann Ispartayla, Romal aristokrasinin nde gelenlerinin Sezarla giritikleri mcadele bu gerei yanstr. Sokrates ve Cicero ahlak ve felsefe filozoflardr. Etik ve demokratik siyaset teorilerine ilikin ilk retilerde nemli isimlerdir. Atina ve Romann glerini, tm topluma yanstmasalar da, halen gl damarlara sahip olan ahlaki ve politik toplum geleneinden aldklar tartmaszdr. Snrl klelik kurumu hem kentteki hem de krsal alandaki gl zgr vatanda kit-lesiyle karlatrlamaz. Dolaysyla cumhuriyet ve demokrasiye ilikin retilerin gelitirilmesindeki rolleri nemlidir. Roma Cumhuriyeti ve Atina Demokrasisinin Augustus ve skenderin imparatorluk deneyimlerine yenik dmeleri nemli bir gerilemeyi ifade eder. Unutmamak gerekir ki, klasik Roma ve Atina dneminden kalma olumlu deerlerin byk ksm Cumhuriyet ve Demokrasinin rndr. lk defa yazl tarihte karmza kyor ki, ahlaki ve politik toplumun tmyle olmasa da, cumhuriyet ve demokrasiyle daha iyi ifade edildikleri bir gerektir. Tam ifade edilebilmeleri iin temsili demokrasiyi aan dorudan katlmc demokrasiyi yaamalar gerekir. nc gelenek olan Hristiyanln imparatorluktaki rol ilk dnemde ykcdr. Romann yklna kadar (M.S. 476) Germen kabile saldrlaryla birlikte demokratik uygarln gl bir bileeni rolndedir. Bizansn imparatorluk ykseliiyle devletli resmi uygarln gerici bir temsilcisi rolne der. Fakat ok gl muhalif mezheplerle temsili, Hristiyanln demokratik uygarln geliimindeki pozitif roln srdrdn gstermektedir. Sonu olarak, bin be yz yllk ehir-snf-devlet lsne (sermaye ve iktidar tekel ebekeleri) dayal klasik uygarlk sisteminin, merkezi hegemonik karakterini giderek gelitirmesine ramen, demokratik uygarln iki ana bileeni saylmas gereken anti-uygarlk Hristiyanlk ve yine antiuygarlk (Germen, Hun, Frank) kabile direni ve saldrlaryla kmesi (Romann k ilkan kdr), bize tarihsel seyrinin ileyiini gayet ak gstermektedir. Demokratik uygarlk glerinin barnda st tabaka yozlamalar ve klasik uygarlk tretmeleri bu gerei deitirmez. Unutmamak gerekir ki, klasik uygarlk saha ve kentleri halen demokratik glerin (kabile, kavim, din, mezhep, kent zanaatkrl rgtlenmeleri) okyanusundaki adalar durumundadr. nsanlk

281

ahlaki ve politik toplumdan vazgememitir. Binlerce yllk savalar bu gereklikle yakndan balantldr. Dinsel grnt altnda esas olarak kendini srdrmek isteyen toplumsal doaya ilikin zgrlk eiliminin ahlaki ve politik toplum olarak varolu gereidir. Bu tespit ok nemlidir! e- Son byk brahim din olan slamiyet asndan temel sorun, klasik uygarlklarn bir devam m, yoksa demokratik uygarln gl bir sesi mi olduuna ilikindir. Bu tartmann halen zmlendiini sanmyorum. Hz. Muhammedin k yapt kent olan Mekke ticaret zerine kuruludur. Kendine gre geni bir hinterlanda sahiptir. Kuzey-Gney, Bat-Dou ticaret yollarnn kesitii yerdedir. Arap kabile-lerinin buluup alveri yaptklar merkezi bir pazar konumu da sz konusudur. Sadece mallarn deil, fikirlerin, tanr simgelerinin, klelerin sunumu da yaplmaktadr. brahim gelenekle mitolojik ve hatta animist gelenekten gelen dinlerin yank bulduu yerdir. Hac, ziyaret merkezidir. Hz. Muhammedin dou-unda ilkala ortaan gei halini yaad iki imparatorluktan Bizans kuzeyde ama kadar inmi olup, denetimi altnda Hristiyanln resmi kolunu kendisiyle birlikte tamaktadr. Sryani rahipler daha ok muhalif konumunda olup, Sasanileri Hristiyanlatrmay hzlandrmlardr. Sasaniler ise kuzeydoudan Arabistan yarmadas zerine hegemonyalarn yayma peindedir. Gneybatda Yemen zerinde Hristiyan Habeistann (Dou Afrikada bugnk Etiyopyada) etkisi yaylmaktadr. En eski gelenek olan Yahudiler yarmadann her tarafna szmlardr. Mlklerin ve ticaretin kaymandan yararlanmaktadr. Yarmadann asl yerlileri olan Arap kabileleri ise derin bir sosyoekonomik bunalm yaamaktadr. Tarihte sk aralklarla drt tarafa doru (Smer ve Msr uygarlndan nce, Semitik boylarn verimli neolitik alanlara ve daha sonraki kent uygarlklarna saldrdklar bilinmektedir. Amorit, Apiru, Akad, Kenan, Aramiler bu dnem dalgalarnn isimleridir) yaptklar aknlar mevcut uygarlklarn gc nede-niyle tekrarlayamamaktadrlar. ok sktrldklar bir dnem sz konusudur. Tpk ok skan balon gibi patlayacak durumdadrlar. Araplar Semitik boylarn son byk yaylmn gerekletirmek iin adeta bir mucize beklemekteydiler. slamiyet bu mucizenin addr. Muhammedin zaman ve zemini iyi okuduu aktr. Tarihin yeni dnem ihtiyacnn btn zelliklerini kiiliinde yanstmaktadr. Mevcut ideolojik geleneklerden hibirine mrit olmuyor. Kitab-i din dedii Musevilik ve sevilik ile Sabilik ve Zerdtilik-ten etkilenmitir. Putlara kar tavr brahiminkine benzemektedir; amalarna hizmet etmeyeceklerinin farkndadr. lk propaganda ve askeri eylemleri Mekke ticaret tekellerine kardr. Onlarn etkisini kr-madan, kabile dinamizminden yararlanamayacan bilmektedir. Yeniden yorumlad Allaha ilikin vahiyleri Musann On Emir geleneine ok benzemektedir. Kabilelere kesin yeni bir ahlak ve politik hedef alamaya alt aktr. Allah kavramnn ierii zmlenirse (99 isim temelinde), en deme bir top-lumsal topyann ina edilmeye alld anlalacaktr. Siyasi bir g haline geldii Medine dneminde topyasn daha da netletirmitir. lk eylemlerin baars mucizev grlp kendine gvenini arttrmtr. Muhammedin Medinedeki a-lma tarz konumuz asndan ok daha byk nem tamaktadr. Cami denilen yer aslnda demokratik meclis ilevindedir. Balangta tm toplumsal sorunlarn tartlp zm yollarnn arand toplantlar camide yaplmaktadr. lmne kadar bu roln srdrmtr. badet ritelleri ise (namaz, oru, zekt), kiilikleri glendirmeyi hedefleyen eitim faaliyetleri kapsamndadr. slamiyetin znde bylesi bir k olduunu hi kimse inkr edemez. Tamamen ahlaki ve politik toplumun dinsel rt altnda da olsa, gl bir dinamizmle canlandrld ok aktr. Dolaysyla gerek bir Muhammed Hareketten, slamiyetten bahsedersek, bunun katlmc demokrasi temelinde ahlaki ve politik toplumun yeniden ve gerek sorunlarn ama amal olarak ina etmekten getii inkr edilemez bir gerekliktir. Baz eylemlerinde arya kat, bu konuda kendisinin de ok tereddt geirdii bilinmektedir. zellikle Yahudiler, Kble meselesi ve Yahudi

282

Beni Huveyza kabilesinin Kurey aristokrasisi ile ibirliinden tr btn erkeklerinin kltan geirilmesi gibi. Bu konuda doru zm bulunabilseydi, belki de o dnemde Arap-brani elikisi zmlenebilecek ve slamiyet ok daha geliebilecekti. Fakat bir btn olarak demokratik, zgrlk ve eitlie yakn bir hareket olarak nitelendirilmesi mmkndr. ok ksa srede eski uygarlk alanlarnn byk ksmnda yaylmas sadece silah, kl zoru-na balanamaz. slamiyetin talihsizlii, Musevi ve sevi Hareketten ok daha ksa srede uygarlk glere alet edilmesidir. Douunun zerinden daha elli yl gemeden, amda Muaviye slalesi ile birlikte klasik bir uygarlk gcne adeta yama rolne dntrlmtr. Ehlibeytin katledilmesi, ieriindeki birok olumlu zelliin de katledilmesidir. Bence slamiyet o dnemde bitirilmitir. Ehlibeytin takipileri olarak ekillenen mezheplerle daha yoksul kesimin slam olan Hariciler kayda deer geleneklerdir. Ehlibeytin ia kolu randa Safevi Hanedanlndan itibaren resmi uygarlk yoluna girerek zndeki anti-uygarlkl boaltmtr. Anadolu ve Krdistan Alevileri ise, yzyllarca Snni iktidar geleneinin amansz takibi altnda ancak ahlaki ve politik toplum boyutunda varolularn devam ettirebilmilerdir. Sistematik bir gelimeyi baaramamlardr. Dier kollarn durumu da farkszdr. Hariciler, Karmatiler ve benzer birok hareket slam en kat ezilen snf hareketi olarak yaama geirmek istemilerdir. Bu zellikleri daha acmaszca tasfiye edilmeleriyle sonulanmtr. slam rts altnda bu ynl ok zengin bir mirasn varl incelenmeyi gerektirir. Demokratik tarih bunun iin gereklidir. Muhammedin ahsndaki slamiyet kesinlikle sz konusu olmamtr. Tm Emevi, Abbasi, Seluk, Osman, Safevi, Babri dnemlerine Muhammed asndan slam demek mmkn deildir. Birok tarikat, mezhep bu nedenle olumutur. Ciddi bir baar yoktur. Tek faydas, kurnaz Mekke ticaret tekelinin (Muaviye ahsnda) byk g kazanmas, dier kabile aristokrasilerinin (emirler ve eyhlerin) ryalarnda gremeyecekleri ticari ve iktidar tekelleri haline gelerek byk alm ve kazanm salamalardr. Bunun ise slamiyete ihanet olduu aktr. Hz. Musa ve Hz. sann da ihanete uradklar bilinmektedir. Ama Muhammedin ihanete urama du-rumu ok daha kapsamldr. 19. ve 20. yzyl slamnn ngilterenin Ortadoudaki smrgeci yaylmn-da nasl kullanld, ulus-devlet oluumunda nasl kendisine en gerici milliyeti bir rol oynatld (tm Arap, ran, Trk, Afganistan, Pakistan, Endonezya vb.) bilinmektedir. Gnmzde ise ne olduu hala belirsiz El Kaide radikalizminin yan sra, varl ile yokluu bir olan slam Konferans gibi oluumlarla (Birok slam adl oluumdan bahsetmiyorum. Kelime olarak slamla ilgileri olup ezici ounluu kapitalist, modernist, milliyeti rgtlenmelerdir) varln kantlama abalar, slam asndan en anlamsz dnemin yaand anlamna gelmektedir. Muhammedi ciddiye alyorum; ama zerinde zellikle fikre, ahlaka ve politikaya ilikin yaklam tarzyla ok tartlmas ve slam adna zerre kadar da olsa saygs olanlarn ortaya nete kacak olan Muhammedi gereklie saygl ve bal olmalar kaydyla. leriki ilgili blmlerde de bu konuyu amlamay umuyorum. Ortaa (M.S. 476-1453) slam ve Muhammedle zmeye almam anlayla karlanmaldr. nk ortaa tarihi, uygulanmas anlamnda deil, adna ve zne ihanetiyle gerekten bir slam, Muham-med adr. Kapitalizm denilen gnmzn hegemonik sisteminin ncl gerekten bu slamdr. Tica-ret tekellerinin ilk zirve yapt adr. Halen merkez Ortadoudur. Kapitalizmin btn oyunlarnn icat edildii, uyguland n dnemdir. Venedik, yz yl bu tekellerle ibirlii halinde, Ortadounun maddi kltrn tayan kent oldu. Hristiyanlk da Ortadounun manevi kltrn 6. ve 10. yzyllarda Avru-pann tmne tamt. slami Rnesans denilen 8.-12. yzyllar, binlerce yllk uygarlk geleneklerinin zerine oturan cceler gibiydiler. Gerek Ortadounun bugnk krdm halini, gerekse 12. yzyldan itibaren balayan srekli dn ben slam ad altndaki ihanetle yakn ba iinde grrm. hanet altn deerinde bir

283

hareketten de k yapsa, ancak en ktsn yapabilir. slamiyette olup biten de biraz bu kuraln dorulanmasdr. u hususu nemli buluyor ve inanyorum: Eer en az Museviler ve seviler kadar Muhammedler de gerek bir teolojik, etik, felsefi, sanatsal, politik tartma gelitirmi ve sonularn ahlaki ve politik topluma tarm olsalard, klasik uygarln hegemonik merkezi Batya kaymazd. Daha da nemlisi olarak, klasik uygarlk yerine demokratik uygarlk baat bir konumu yaayabilirdi. Avrupaya ekilen Musevi ve sevi gelenek tartmaya daha ak olmutur. phesiz dinsel gelenein znde olan dogmatizm ciddi bir engel konumunu srdrmtr. Fakat tmyle bo kavram olmayan Ortadou manevi kltr deerlerini Avrupaya yayabilmeleri, diyalektik gerei felsefi ve bilimsel kutbun geliimini hzlandrmtr. slam Ortadousunda yaplmayan, halen de yaplmasna msaade edilmeyen, bu diyalektik tartma ve sonularna saygl olmadr. Yoksa tarm ve ticari geliimde binlerce yl nce Avrupadan ndeydiler. Manifaktr endstride de Avrupadan geri deildiler. zcesi Muhammed Hare-ket Ortadou tarihine yarar bir k olabilirdi. Ama olduka krlemi kabile asabiyesi, bn-i Haldunun vaktinde zmledii gibi, gnmzn faist, milliyeti eilimlerinin benzerini daha slamn ilk knda dayatarak ortaa heba ettiler. Ortadouda d eilimine giren merkezi uygarlk sistemi, 15. yzyldan itibaren Avrupada tekrar ykselie geti. Tarm devriminden sonra geen yaklak on bin yllk maddi ve manevi kltr birikimi yeni hamlesini bu dnemde ve bu corafyada gerekletirecekti. Maksadm, demokratik uygarln taslak dzeyinde dahi olsa bir tarihinden ziyade, tanmna, yerine, ne olduuna ve tarihsel ilevini nasl aklamak gerektiine ilikin bir denemedir. Tarihin bu aklamaya kesinlikle ihtiyac olduu kansndaym. Aksi halde mucizev denilen klar hi anlamlandrmam olu-ruz. Binlerce yldr ok zengin bir kltr atmosferi iinde, kendini tanr ilan edenlere, soylarn kurutmak isteyenlere, klelik, serflik, iilik, karlk gibi onursuz meslekleri dayatanlara, tm maddi ve manevi deerlerini talan etmeye alanlara kar gelitirilen direni, sava ve komn benzeri yaplar zmeden tarihi nasl anlayabiliriz? Tarihi anlamadan insanlmz nasl tanyabiliriz? Eer akl, ahlak ve zgrlk sanat olarak politika diye toplumsal vazgeilmezlerimize saygmz varsa, bu sorular sormak ve yantlamak durumundayz. Ne dar snf hileleriyle, ne kabile asabiyeleriyle hibir zm gelitiremeyiz. Toplumsal doada olup biten maheri hareketleri sistemletirmeden, nedenleri ve sonularn ortaya koymadan, insan olarak varoluumuzu da tanmlayamayz. O zaman yaammz anlamn bulmazd. Uygarlk ad altnda oka propagandas yaplan, ama z gerekten toplumun srtndan sermaye ve iktidar tekeli derlemek olan ebekelerin sunumlaryla anlaml bir insanlk tarihi ortaya kamaz. Demokratik uygarln tarihsel-toplum giriimi, kapitalist ebekenin tarihin sonu ve tek dnya aldatmacasna son verme, tahayyl edilebildii ve dnlebildii kadar yeni dnyalarn sadece mevcut deil, vazgeilmez ihtiyacndan, gereinden kaynaklanmaktadr. Ortaa dogmatizminin insan yok eden tarihi tam yklmadan, bu sefer ulus-devlet tarihlerinin ondan beter dogmatizmi zihinleri teslim ald. Kabile asabiyesinden bin kat daha ovenist, gereklere kar kr edici ve yok sayc ulus tarihleri yeni zihin lleri yaratt. Sel gibi kanlar srf bu iren tarihlerin doru-lanmas, yaratlmas uruna akt. En gerici puttan baka bir ey olmayan milliyetilik, ulus-devlet putu tm gnmz insanln kasp kavurdu. En karanlk denilen dnemlerde bile insan toplumlarnn bu denli s ve llemi zihinlere sahip olmadn, bu durumlara dmediini bilerek giriimde bulunmaya abalyorum. Bir kez daha belirtmeliyim: Gereklik, toplumsal doann tarihi bilinmeden hi anlalmaz bir eydir. Kapitalist modernitenin bende yaratt tarihe karamsar bak asla affetmiyorum. nk gerek bir in-sanlk maheri olan tarih bilinmeden, bunun gerei olarak ahlaki ve politik olunmadan, en saygsz ve alak konumlara dmekten kurtulamayz. Tarihsel olabildiin kadar

284

gerekle birliktesin. Tarih ise, an-cak demokratik uygarlk anlamndaysa toplumsal gereklikle ba kurabilir. Kapitalist modernizme kar demokratik uygarlk tarihine ilikin yaklam, konunun neminden t-r bundan sonraki ksmda ayr bir ana balk halinde sunmaya alacam.

285

Btnlk ancak farkllklar iinde anlam bulabilir. Devlet olarak kenti demokratik uygarlk unsuru sayamayz. Ahlaki ve politik toplum kapsamndaki topluluk birimlerini aydnlatmak retici olabilir. Farkllaan toplumsal unsurlarn tanmlanmas btnln kavranmas asndan da gereklidir. Btnlk ancak farkllklar iinde anlam bulabilir. Devlet olarak kenti demokratik uygarlk unsuru sayamayz. Bundan bamsz, kendi emeiyle geinen, zanaatkr, ii, isiz ve her tr zgr meslek sahipleri kentli de olsalar demokratik unsur kapsamndadr. Bu tip konular tartacaz. a- Klanlar: Ksaca deinmitik. Toplumun ana hcresi olarak klanlarn insan trnn uzun yaam macerasnda mrnn yzde 98ini kapsadn belirtmitik. aret dili kullanan, avclk ve toplayclkla geinen 25-30 kiilik bu gruplar iin yaam gerekten zordu. Yabani hayvanlara yem olmamak, salkl besin bulmak ok zordu. klim bazen ok souyordu. Drt nemli buzul dnemi yaanmt. Atalarmz deyip gememek gerekir. Onlarn byk abas olmasayd bizler olamazdk. Btnlk burada aranmaldr. Bugnk tm insanlmz bunlarn hayatta kalma savalarnn sonucudur. Tarih sadece yazl ksmyla tarih olmaz. Gerek tarih toplumsal doa halimizin milyonlarca yl ncesindeki durumunu hesaba katmadan anlam bulamaz. nsanl birletirecek ilk hal, belki de klan toplumunun ana zellikleriydi. Klan ahlaki ve politik toplumun en saf hali olarak nitelemeye altk. Halen fiziki olarak birok alanda varln srdren bu topluluklar gelimi toplumlarn tm unsurlarnda da ana hcre duruuna devam etmektedir. b- Aile: Klann kendisi aile olarak nitelenmese de ona yakndr. Aile, klan iinde ilk farkllaan kurumdur. Uzun sre anacl aile olarak yaandktan sonra, ky-tarm devriminden sonra (tahminen M.. 5000lerde) gelien erkek egemenlikli hiyerarik otorite altnda ataerkil aile dnemine geildi. Ynetim ve ocuklar ailenin erkek bynn denetimine brakld. Kadn zerindeki sahiplik ilk mlkiyet dncesinin temeli oldu. Pei sra erkek kleliine geildi. Uygarlk dneminde hanedanlk biiminde geni ve uzun sreli aile biimlerine rastlamaktayz. Daha basit kyl, zanaatkr aileler de her zaman var olagelmitir. Devlet ve iktidarlar aile iindeki baba-erkei kendi otoritelerinin bir kopyas olarak rol sahibi klmlardr. Bylece aile, tekellerin en nemli meruiyet arac konumuna itildi. Her zaman egemenlik ve sermaye ebekelerine kle, serf ve ii, emeki, asker ve dier tm hizmetler iin kaynak roln oynad. Bu nedenle aileye nem verildi, kutsallatrld. Kapitalist ebekeler krn en nemli kaynan aile iindeki kadn emei zerinde gerekletirdikleri halde, bunu rtl klarak aileye ek yk bindirmilerdir. Aile adeta dzenin sigortas klnarak en tutucu dnemini yaamaya mahkm edilmitir. Aile eletirisi nemlidir. Ancak eletiri temelinde demokratik toplumun ana unsuru olabilir. Sadece kadn deil (feminizm), tm aileyi iktidarn hcresi olarak zmlemeden, demokratik uygarlk ideali ve uygulamas en nemli unsurundan mahrum kalr. Aile alacak bir toplumsal kurum deildir. Fakat dntrlebilir. Hiyerariden kalma kadn ve ocuklar zerindeki mlkiyet iddias terk edilmeli, e ilikilerinde sermaye (her tr) ve iktidar ilikileri rol oynamamaldr. Cinsin srdrlmesi gibi gdsel yaklam almaldr. Erkek-kadn birliktelii iin en ideal yaklam, ahlaki ve politik topluma bal zgrlk felsefesini esas alandr. Bu erevede dnm yaayacak aile, demokratik toplumun en salam gvencesi ve demokratik uygarln temel ilikilerinden biri olacaktr. Resmi elilikten ziyade doal elilik nemlidir. Yalnz yaama hakkn taraflar her zaman kabul etmeye hazr olmaldr. likilerde klece, gz krce hareket edilemez. Demokratik uygarlk altnda ailenin en anlaml dnm yaayaca aktr. Binlerce yl saygnlndan ok ey yitiren kadn byk saygnlk ve g kazanmadka, anlaml aile birlikleri geliemez. Cehalet zerine

286

kurulu ailenin saygnl olamaz. Demokratik uygarln yeniden inasnda aileye den pay nemlidir. c- Kabile ve Airetler: Aileleri de barnda tayan, ayn dil ve kltr yaayan tarm-ky toplumunda daha ok gelien en nemli toplumsal unsurlardandr. retim ve savunma iin gerekli toplumsal birliklerdir. Klan ve aile gelien retim ve gvenlik sorunlarnda yetersiz kalnca, kabile biimine dnme gerei duymulardr. Sadece kan ba deil, retim ve gvenliin gerekli kld ekirdek toplum unsurlardr. Binlerce yllk gelenei temsil ederler. Gerici ve hzla almas gereken kurumlar olarak ilan edilmeleri, kapitalist modernitenin en byk soykrmlarndandr. nk insanlar kabile birlikleri iinde kaldka kolayca iileemeyecekler ve smrlemeyeceklerdi. Kleci ve feodal efendiler iin de kabile varl tek kelimeyle dmanla zdeti. Kabile kendi yelerine klelik, serflik ve iilik yaptramazd. Kabilenin komnallie yakn bir yaam vardr. Ahlaki ve politik toplumun en gl yaand toplum biimleniidir. Her zaman klasik uygarlklarn amansz dmanlar olarak grnmeleri, ahlaki ve politik toplum zellikleriyle balantldr. Ayrca fethedilmeleri mmkn olmazd. Ya yok olurlard ya zgr kalrlard. Fakat zamanla yozlatklar grlmtr. indeki ibirlikiler aile iinde olduu gibi kabile iinde de olumsuz rolleri hep oynamlardr. Yine de gebelii hep n planda olan kabileler tarihin gerek yapc glerindendir. Kle, serf, ii hibir zaman kabilenin tarihsel direni, isyanc ve zgr halini yaamam, efendilerin (istisnalar dnda) arlkl olarak en sadk bendeleri olmulardr. Belki de tarihe snf sava yerine kabile direni sava olarak baklsayd, ok daha gereki yaklalm olunurdu. Kabilenin rolnn kk grlmesi, bazen olumsuz saylmas, hi rol verilmemesi uygarlk tarihi yapclarnn en nemli arptmalarndandr. Airetler, kabile topluluklarnn bir nevi federasyonu olarak daha da nem tamlardr. Varlklarn byk oranda kleci uygarlklarn saldrlar karsnda kazanmlardr. Yok olmamak iin birleme ve direnme ihtiyac airet rgtlenmesini dourmutur. Askeri ve politik rgtlenmesi hzla gerekleen toplum biimleniidir. Kendiliinden bir ordu ve politika gcdr. Zihniyet ve rgtsel birlik esastr. Uzun bir tarihsel gemii ve kltr beraberlerinde tarlar. Ulus kltrlerinin ana kayna durumundadr. retime katklar da kmsenemez. Kolektif toplumsal yaplar karlkl yardmlamay esas klar. Komnal ruh gldr. Ulusal karakterin yapc unsurlarndandr. birlikilik gelitiinde daha tehlikeli olabilir. Uygarlk tarihilerinin tm gzden drme abalarna ramen, tarihin temel motor glerindendir. Airetlerin zgrlk, komnalizm, demokratik gelenek uruna direnileri olmasayd, insanlk bir kul, sr kitlesi olmaktan kurtulamazd. Demokratik uygarln en temel unsurlarndan olmas bu zellikleriyle balantldr. Demokratik uygarlk tarihi byk oranda kabile ve airetlerin zgrlk, demokrasi ve eitlik iin uygarlk saldrlarna kar direni, isyan ve ahlaki-politik toplum yaamnda srarl tutumlarnn tarihidir. Toplumlara asl rengini veren yine kabile ve airet yaplardr. Ulus-devletin bir etnik grubun arlnda tm airet ve kabile kltrlerini tasfiye etmesi tam bir kltrel soykrm olmutur. Topluma ynelik bu byk soykrm biraz gevese de, halen en nemli tehdittir. Ulusdevlet veya devletin ulusu yerine, demokratik ulus oluumunda kabile ve airetler yapc birimler olarak da bata gelen rol oynayabilirler. Bu neden ve nitelikleriyle airet ve kabilelerin demokratik uygarln asli unsurlarndan saylmalar son derece anlalrdr. d- Kavim ve Uluslar: Demokratik uygarlkta toplumlarn kavim ve ulus olarak ekillenmeleri ve yaamlar klasik uygarlktan farkldr. Resmi uygarlklar, kavim ve uluslar egemen hanedan ve etnik grubun bir uzants olarak kavramlatrrlar. Kavim ve ulus, resmi hanedan ve etnik gruba minnetle borlu klnarak ykletirilir. Uydurma bir tarih iinde doal toplum hali rtbas edilir.

287

Hanedan ve hkim etnik grup iinde ne karlan kiilerin kahramanlatrlmasyla kavim ve ulusun babalar yaratlm olur. Bir adm ncesi ve sonras tanrlatrlmadr. Tarih bir anlamda bu babalatrma (atalatrma) ve tanrlatrmann imalat sanat olarak ilenir. Gerek ise farkldr. Kabile ve airetler halinde gelime kaydeden toplum doas daha yerleik hale gelip, ortak dil ve kltrn gelitirdike ve zndeki ahlaki ve politik toplum kimliini srdrdke, kavim ve ulus olarak ekillenmeye balarlar. Toplumlar balangtan itibaren kavim ve ulus kimliinde domazlar, ancak ortaada kavim ve yaknada da ulus kimliine ok daha fazla yaklamlardr. Kavim, ulusun bir nevi kimlik malzemesidir. Yaknala birlikte iki yoldan uluslatklar grlr. Resmi uygarln kavim asabiyetini modern milliyetilie dntrp devlet, burjuvazi ve kentin yeni toplum eklini devlet-ulusu olarak belirlemeye alt grlr. Hkim bir etnik grup temel ekirdek roln oynar. Ona ait kimlik tm ulusa mal edilir. Hatta kimlikleri ok farkl kabile, airet, kavim ve uluslar zorla bu etnik grubun dil ve kltr iinde eritilmeye tabi tutulur. Vahi uluslatrma denen yol budur. Tarihin en byk kltr katliam bu resmi uygarlk yaklamyla tm uluslarda binlerce kabile, airet, kavim ve ulusun tm dil ve kltrleri zerinde yrtlmtr. Demokratik uygarln tarih ve sistem yaplanmas olarak en ok zerinde durulmas gereken unsurlarn banda bu tip kavim ve uluslar gelmektedir. kinci yol uluslama, ahlaki ve politik toplum kapsamndaki ayn veya benzer dil ve kltr gruplarnn demokratik siyaset temelinde demokratik topluma dntrlmesiyle gerekletirilir. Uluslamada tm kabile, airet, kavim, hatta aileler ahlaki ve politik toplum birimi olarak yer alrlar. Kendi dil, lehe ve kltr zenginliklerini yeni ulusa aktarrlar. Yeni ulusta kesinlikle bir etnik grubun, mezhebin, inancn, ideolojinin egemenliine damga vurmasna yer yoktur. En zengin sentez, gnllce gerekletirilenidir. Hatta birok farkl dil ve kltr gruplar bile ayn demokratik siyaset araclyla demokratik toplumlar olarak ortaklaa uluslarn st birimi halinde, uluslarn ulusu kimliinde yaayabilirler. Toplumsal doaya uygun olan da bu yoldur. Devlet-ulusu ynteminde ise, kapitalist modernite yaklamyla doal toplumdan byk oranda soyutlanm haliyle tek dil, tek millet, tek vatan, tek (niter) devlet olarak eski tek din ve tanrc anlayn yeni, laik versiyonu olarak kendini ekillendirmekle sermaye ve iktidar tekelinin ayn zamanda devlet biiminin de yeni ekli olmaktadr. Devlet ulusu, sermaye ve iktidar tekelinin kapitalist dnm aamasnda toplumun barna tepeden trnaa yerlemesi, toplumu smrgeletirmesi ve kendi iinde eritmesi gereini ifade eder. Azami iktidar, azami smr olgusunun gerekletirildii biimdir. Toplumun tm ahlaki ve politik boyutundan soyutlanarak lme yatrlmas; bireyin karncalamas, bylece faist sr toplumunun oluturulmasdr. Toplumsal doaya en aykr olan bu model altnda derin tarihi, ideolojik etkenler, snf, sermaye ve iktidar etkenleri rol oynamaktadr. Soykrmlar bu etkenlerin birleik sonucu olarak gerekletirilmitir. Demokratik uygarlk sisteminde ulus oluumlar ve kaynamalar sermaye ve iktidar tekellerinin panzehiri olup, faizm ve soykrm illetini (toplumun kanserolojik urlamas) nedenleriyle birlikte ortadan kaldrmann ana yoludur. Bir kez daha karmza toplumsal doann demokratik uygarlk karakteriyle uyumu kmaktadr. e- Ky ve Kent Unsurlar: Demokratik uygarlk perspektifinde (paradigmasnda) ky ve kentin anlam deiir. Nasl ki tarm ve endstri toplum doasnda birbiri iin gerekli iki retim alanysa, ky ve kent de birbirlerini gereksindiren iki yerleim birimidir. Aralarnda mutlaka korunmas gereken bir den-ge vardr. Bu denge alnca ekolojik felaketin, snf ve devlet azmanlamasnn, sermaye tekellemesinin yolu alm olur. Ticaret gayrimeru (fiyat farkn istismar ederek) yola girer. Kente evet, ama snf-devlet-sermaye tekellemesine hayr noktas nemlidir. Kent ve ky geliimi asndan tarihi yorumlamak iin bu temel kriterler esas alnmaldr. Kent-snf-devlet lsne uygarlk yaftas vurulmas tam bir ironidir. Gerek toplumsal doa izgisinde yaayan

288

topluluklara vahi, barbar denmesi ise yavuz hrsz misalini hatrlatr. Gerek barbarlk ve vahet, toplumsal doann talan ve tahribidir ki, bunu yapan kent-snf-devlet lsnn ittifakndan, yekvcut halli kentinden ileri gelmektedir. deolojik hegemonyann gerekleri tersyz ederek gstermesinin nemini bir kez daha bu ironik durumda net olarak grebilmekteyiz. deoloji, hem hakikate yaklatrmada hem de uzaklatrmada tarih boyunca nemini srdrmtr, srdrmektedir. Demokratik uygarlk kent-snf-devlet lsnn birleik hareketini gerek barbarlk olarak deerlendirir; bunun karsnda olanlarn ise gerek ahlaki ve politik toplumu ifade ettiini varsayar, ideolojikletirir. Ky toplumu ilk yerleim olgusu olarak nemlidir. Endstri anda yenilenerek srdrlmesi ekolojik yaamn vazgeilmez gereidir. Ky sadece bir fiziki olgu deildir, kltrn temel kaynaklarndandr. Aile gibi toplumun temel birimlerindendir. ehrin, endstrinin, burjuvazinin snf ve devlet olarak saldrs bu gerei deitirmez. Ahlaki ve politik toplumun en uygun uygulanma birimi olarak da byk nem tar. Kent ise kyle yeniden dengelenmesi asndan hem nfus, hem ilevsellik anlamnda kesin dnm salanmas kouluyla gereklidir. Smr ve bask arknn merkezi olmaktan karlmas ve toplumsal gelimenin gelikin bir boyutu olarak rol oynayabilmesi ancak kkl dnmle mmkndr. Orta snfn ve sermayenin hem devlet hem irket brokrasileri olarak kanserolojik bymesinin mekn olmaktan karlmas, amz toplumunun kurtuluunda merkezi bir anlama sahiptir. Mevcut halleriyle kentler kapsam ve anlamlaryla gerekten toplumu (ekolojik ykm ve toplumkrm olarak) hzla tketen ana merkezler konumundadr. Klasik uygarln iflasn kantlayan en salam belgelerdir. Roma tekti ve tm ilkad. k de tekti ve ilkad. Gnmz kentleri ise, tm toplum yutum (kr ve ky dhil) merkezleri olarak kanserolojik toplumun oul ve neredeyse her eyidir. nsan toplum olarak bu hale dm kentten kurtulmadka, kentin onu toplumsal doa olmaktan karacandan kuku duyulmamaldr! Demokratik uygarlk sistematiinde ky ve kentin uyumsal birlii, ideolojik ve yapsal olarak temel nemi haizdir. Toplumsal doa ancak bu uyum temelinde varoluunu gvence altnda srdrebilir. f- Zihniyet ve Ekonomik Unsurlar: Demokratik uygarln ekonomik temeli, toplumsal artk-deer zerine kurulu sermaye tekelleriyle daimi eliki iindedir. Tarm, ticaret ve endstrinin geliiminde temel toplumsal ihtiyalar ve ekolojik unsurlar dikkate alnmak kaydyla zgrce her tr faaliyetlerine aktr. Tekel kr dndaki kazanc meru sayar. Pazara kar deildir; tersine, sunduu zgr ortam nedeniyle gerek bir serbest pazar ekonomisidir. Pazarn yaratc rekabeti roln inkr etmez. Kar olunan, speklatif kazan yntemleridir. Mlkiyet sorununda l verimliliktir. Mlki olarak tekelin rol her zaman verimlilikle eliir. Ne ar bireysel mlkiyetilik ne devlet mlkiyetilii demokratik uygarln kapsamndadr. Toplumsal doada ekonomi her zaman topluluklar halinde yrtlmtr. Tek birey veya devletin ekonomiyle tekelcilik dnda ilikisi yoktur. Birey ve devletin sz sahibi olduu ekonomiler zorunlu olarak ya kra gemek ya da iflas etmek durumundadr. Ekonomi daima gruplarn iidir. Ahlaki ve politik toplumun gerek bir demokratik alandr. Ekonomi demokrasidir. Demokrasi en ok ekonomi iin geerlidir. Bu anlamda ekonomi ne altyap ne styap olarak yorumlanabilir. Toplumun en temel demokratik eylemi olarak yorumlanmas daha gerekidir. Kapitalist ekonomi-politiin ve Marksist yorumunun soyutlad ekonomik iliki analizleri ok sakncaldr. Ekonomi asla patron-ii eylemi olamaz. Ben ahsen patron-ii ikiliini, toplumsal doann temel demokratik (Buna klan, kabile dnemlerini dhil edersek, ahlaki ve politik toplumun temel faaliyeti demek uygun der) eylemi olarak ekonominin tekelci hrszlar biiminde deerlendirmek durumundaydm. Burada iiden kastm, toplumun dier yoksullarndan, zellikle cretsiz ev kadn ve kzlarndan alnan deerin ufak bir ksmnn cret ad altnda verildii tavizci iidir. Kle ve serf nasl arlkl olarak efendi ve beyinin uzantlar

289

durumundaysa, tavizkr ii de her zaman patronun uzantsdr. Kleleme, serfleme ve iilemeye kukuyla bakmak ve kar durmak, eylemini ve ideolojisini bu temelde gelitirmek, ahlaki ve politik olmann bata gelen kouludur. Nasl efendi-bey-patron ls vgye layk deilse, kle-serf-ii de bunlarn uzantlar anlamnda asla iyi toplumsal kesimler olarak yceltilemezler. Drlm toplum kesimleri olarak durumlarna acmak ve bir an nce zgrletirilmelerine almak en doru tutumdur. Ekonomi temel mahiyette bir tarihsel toplum eylemidir. Hibir birey (efendi, bey, patron, kle, serf ve ii olarak) ve devlet ekonomik eylemin aktr olamaz. rnein en tarihsel-toplumsal bir kurum olan annelik iinin karln hibir patron, bey, efendi, ii, kyl, kentli birey deyemez. nk annelik toplumun en zor ve gerekli eylemini, yaamn srdrlmesini belirliyor. Sadece ocuk dourmaktan bahsetmek istemiyorum. Anala bir kltr, srekli yreiyle ayaklanma halinde bir olgu, zek ykl eylemin sahibi olarak geni adan bakyorum. Doru olan da budur. Peki, bu kadar zorunlu, zorlu, eylemli, yrek ve akl dolu srekli ayaklanma halindeki kadna cretsiz emeki muamelesi yapmak hangi akl ve vicdanla badaabilir? En emeki ideoloji olarak Marksizmin bile aklna getirmedii bu ve benzer toplumsal eylem sahiplerini cret d tutup, patronun uan bakeye oturtan bir ekonomi bilimi, zmn nasl sosyal olarak sunabilir? Marksist ekonomi fena halde bir burjuva ekonomidir. Byk bir zeletiriye ihtiyac vardr. Cesurca zeletiri yapmadan burjuvazinin kar sahasnda sosyalizm aramak, tpk yz elli yllk hareketin (reel sosyalizmin) iflasnda, zlnde (hem de kendiliinden) grld gibi, kapitalist sisteme karlksz en deerli hizmettir. Cehennemin yolu iyi niyet talaryla delidir derken, Lenin ne kadar da doru sylyordu! Acaba kendisi, eyleminde de bu cmlenin dorulanacan dnebiliyor muydu? lgili blmde bu zmlemeleri gelitirmeyi umuyorum. Ekonomi konusunu tarihsel toplumun ahlaki ve politik ana eylemi olarak dnp, gerekirse bir soyutlama ve bilim haline getirmek mmkn olabilir. Ama Avrupa merkezli ekonomi-politii bilim olarak dnmek, belki de Smer mitolojisinden sonra en smrge bir ikinci mitolojiye akln tutsak olmas demektir. Radikal bir bilimsel devrim bu alan iin hayati rol oynayacaktr. Israrla belirtmeliyiz ki, hibir toplumsal eylem ekonomi kadar ahlaki ve politik olamaz. Bu vasfyla demokratik siyasetin en ncelikli konusu olarak anlam bulmaktan kurtulamaz. Toplum sal iin tptan bin kat daha gerekli olan tarihsel-toplum ekonomisi zerinde demokratik uygarlk sistemi, doru yorumu kadar gerek bir devrim vaat etmektedir. Zihniyet unsuru sanld kadar ekonomiden uzak bir styap deildir. Zaten benzeri altst ayrmlar toplumsal doay anlama srecini daha da kartrmaktadr. Toplumsal doann kendisi doa zeksnn en youn olduu varolutur. Ayr zihniyet unsurlarn dnmek belki abes karlanabilir. Ama bilimin tarihsel-toplumdan koparlp resmi uygarln hizmetine koturulmas ve iktidar iin en verimli g kayna rolne drlmesi, demokratik uygarlk yaamnn zihniyet ve yaplanmasn gzden geirmeyi nemli klmaktadr. Tarih boyunca resmi uygarln ideolojik hegemonyas ve bilimi olarak zihniyet ve yaplanmasna kar srekli bir kar duru ve alternatif oluturma eylemi srdrlmtr. deolojik mcadele ve alternatif bilim hareketleri her zaman var olagelmitir. Klasik uygarlklar zeknn analitik geliimini en ok istismar eden sistemler olmulardr. Kendi istismarc gereini rtbas etmek iin ipe sapa gelmez her tr kandrmac, korkutucu, hayalperest klc imge ve simge dzeneklerinden ok yararlanmlardr. Mitoloji, din, felsefe ve bilimcilik alannda kendi maddi gerekliklerini genel toplumsal gereklik olarak sunup, baka hakikatleri aramann bo aba olduunu hep yaymak istemilerdir. Bu teki ideal, sermaye ve tekelin kendini tek doru yol olarak dayatmalarnn izini tar. Birinci ve kinci Doann muazzam farkllk iindeki renklerini adeta griye boyayarak, tek rengin gri olduunu ispata kalkmlardr. Art-deerden topladklarndan czi bir miktar entelektel

290

sermaye olarak kullanp, ideolojik hegemonyay hi eksik etmemilerdir. Okul-eitim sistemleri yaam tarzlarnn ezberletildii yerler haline getirilmitir. niversiteyi hakikati ve toplumsal kimlii zmlemenin alan deil, dlamann ve inkrn alan olarak kullanmlardr. Bilimin ierii ve yaps, objektiflik adna toplumsal doann tarihsel-toplum gerekliini nesneletirip zne rolnden karmak iin zenle dzenlenmitir. Kat bir uygarlk izgideki dzenekler ideal evrensel kural ve formlar olarak sunulmutur. Demokratik uygarln toplumsal doayla uyumu zihnin geliiminde de kendini yanstr. Klanlarn en ocuksu zihni bile doayla canl ballklarnn farkndayd. l doa imaj, doadan giderek kopan uygarlk zihniyetinin bir ihaneti, yaktrmasdr. Bugnk kresel finans ann parada grd canll, tanrl dier hibir doa oluunda grmediini dikkate alrsak, doa canll ve kutsall konusunda ileride olan gnmz tekelcilii deil, klan gerekliidir. Kabile, airet, kavim ve demokratik ulusal yaplanmalar canl bir zihniyetin varlk alanlar olmulardr. Zek ve yap, yaamla ba iindir. Analitik ve duygusal zek ancak demokratik uygarlk sisteminde diyalektik birliine kavuabilir. Resmi okul, akademi, niversite dzenlerine kukuyla bakan demokratik uygarlk zihniyeti, tarih boyunca alternatiflerini gelitirmekten geri durmamtr. Peygamberlik sistemlerinden filozof okullarna, tasavvuftan doa bilimlerine kadar saysz makam, dergh, ocak, tarikat, medrese, mezhep, manastr, tekke, cami, kilise, tapnak gelitirilmitir. Grlyor ki, uygarln tekil deil, ikilem hali toplumsal doann her alannda kendini gstermektedir. Sorun resmi tekil yapya boulmadan, ikilemin doac ucunda zmsel olup, zgr yaam farklln demokratik uygarlk seenei olarak gelitirebilmektir. g Demokratik Siyaset ve z savunma Unsurlar: Demokratik uygarln siyaset ve gvenlik unsurlar ahlaki ve politik toplumun varoluunda temel rol oynarlar. Kendisi zaten politik olan toplum anlaynda dier bir demokratik siyaset kategorisi fazla gelebilir. Fakat ikisi arasnda fark vardr. Politik toplumda her zaman demokratik siyaset uygulanmayabilir. Kald ki, resmi uygarln tarihi boyunca politik topluma dayatlan ezici ounlukla despotik krallk egemenliidir. Egemenlik altndaki politik toplum tmyle yok olmaz. Ama kendini demokratikletiremez. Nasl her zaman kulak sahibi olmak duymak iin yeterli deilse, ayrca salkl olmak gerekiyorsa, benzer biimde politik dokunun olmas her zaman zgr iledii anlamna gelmez. Dokunun salkl ilemesi ancak demokratik ortamn varlna baldr. Demokratik ortamn varlna, politik toplumun siyaset yaplanmasna genel olarak demokratik siyaset demek mmkndr. Demokratik siyaset sadece bir tarz deil, kurum btnln de ifade eder. Partiler, gruplar, meclisler, medya, miting vb. birok kurumlama olmasa, demokratik siyaset pratii gelimez. Kurumlarn asl rol tartma ve karar almadr. Toplumun tm ortak ilerinde tartma ve karar alma olmadan yaam yrmez. Sonu ya kaos ya da diktatrlkle sonulanr. Demokratik olmayan toplumun kaderi hep byledir. Kaosla diktatrlk ular arasnda sallandrlp dururlar. Bylesi ortamlarda ahlaki ve politik toplumun gelimesi dnlemez. O halde politik mcadelenin, yani demokratik siyasetin ncelikli hedefi, demokratik toplumun oluumu ve bu erevede ortak ilerin tartma ve kararla en iyi hal yoluna konulmasdr. Gerek ilevinden uzak tutulan ve burjuva demokrasisi denilen ortam ve kurumlarnda siyasetin amac, ncelikle iktidar olmaktr. ktidar ise tekelden pay almaktr. Demokratik siyasetin bylesi hedefleri olamayaca aktr. Velev ki iktidar kurumlarnda (rnein hkmet) yer alnd, o zaman bile temel i yine ayndr. Bu i tekelden pay kapma deil, toplumun ortak hayati karlar iin doru kararlar alabilmektir; uygulamalar takiptir. Burjuva demokrasilerinde kural olarak yer

291

alnmaz demek anlaml bir yaklam deildir. Fakat koullu yer almay bilmek gerekir. lkesizlik hep egemen snf sahte politikaclna yarar. Demokratik siyasetin yetkin kadro, medya, parti rgtlenmeleri, sivil toplum rgtleri, srekli toplum eitim almalar ve propaganda gerektirdii asla gz ard edilemez. Toplumun tm farkllklarna saygl yaklam, farkllk temelinde eitlik ve uzla gerei, tartma slubu kadar ierii, siyasi cesaret, ahlaki ncelik, konulara hakimiyet, tarih ve gncellik bilinci, btnselbilimsel yaklam, sonu almada ve baarl olmada demokratik siyasetin gerekli zellikleri olarak sralanabilir. z savunma, ahlaki ve politik toplumun gvenlik politikasdr. Daha dorusu, kendini savunamayan toplumun ahlaki ve politik vasf anlamn kaybeder. Toplum ya smrgelemitir, eriyip rmektedir; ya da direnitedir, ahlaki ve politik vasfn yeniden kazanmak ve ilerlie kavuturmak istemektedir. z savunma, bu srecin addr. Kendisi olmakta srar eden, smrgeleme ve her trl tek tarafl dayatc bamllklar reddeden toplum, bu tutumunu ancak z savunma olanaklar ve kurumlaryla gelitirebilir. z savunma sadece dtan tehlikelere kar olumaz. Toplumun i yaplanmalarnda da eliki ve gerginlik her zaman mmkndr. Unutmamak gerekir ki, tarihsel-toplumlar uzun sredir snfl ve iktidarl olup, daha uzun sre bu zelliklerini korumak isteyen gler olacaklardr. Bu gler varlklarn korumak iin tm gleriyle direneceklerdir. Dolaysyla z savunma yaygn bir toplumsal talep olarak uzun sre toplumun gndeminde nemli bir yer tutacaktr. Karar gc z savunma gcyle pekimeden kolay yrrle konulamaz. Kald ki, gnmzde toplumun sadece dndan deil, iinden de tm gzeneklerine kadar szan bir iktidar gerei karsndayz. Toplumun uygun tm gzeneklerinde benzer z savunma gruplar oluturmas hayatidir. z savunmasz toplumlar, sermaye ve iktidar tekellerince teslim alnm ve smrgeletirilmi toplumlardr. Tarih boyunca klandan kabile ve airetlere, kavim ve uluslardan dinsel cemaatlere, kyden kentlere kadar her toplum biriminin daima bir z savunma sorunu olmutur. Sermaye ve iktidar tekeli, av peindeki kurt saldrganlndadr; z savunmadan yoksun olanlar hep koyun srleri gibi darmadan edip istedii kadar el koymutur. Demokratik toplum olmada ve varln srdrmede en az sermaye ve iktidar tekellerinin saldrlarn ve smrlerini snrlandracak lde z savunma yaplanmasn ve eylemliliini oluturup hazr, iler halde tutmak arttr. Uzun sre sermaye ve iktidar aygtlaryla i ie yaanacana gre, iki yanla dmemek nemlidir: Birinci yanl, cieri kediye emanet etmek gibi, kendi z gvenliini tekelci dzene teslim etmektir. Bunun ykc sonular binlerce rnekle ortaya kmtr. kinci yanl, devlete kar hemen devlet gibi olmak parolasyla iktidar aygt olmaya almaktr. Reel sosyalizm deneyimleri bu konuda yeterince aydnlatcdr. Dolaysyla anlaml, ilerlii olan bir z savunma demokratik uygarln tarihte, gnmzde ve gelecekte de gz ard edemeyecei bir unsuru olmaya devam edecektir. phesiz demokratik uygarln unsurlarn daha da oaltp aklamak mmkndr. Ama konunun anlalabilmesi ve neminin kavranmas asndan bu sunumun yeterli olduu kansndaym.

292