You are on page 1of 4

Elektrik tesisatnda topraklama byk bir nem tar. Kanun ve kurallar genellikle bu dorultuda ekillenir.

Bu konuda birok yaynlar vardr. NEU-CEE 2001 sempozyumunda ynetim kurulu yemiz Doan Haktanr da bu konuyu ilemi ve nemini belirtmee almtr. Prof. Dr. Mustafa Bayram bu konuda zel bir kitap yaymlamtr. Konunun nemine binaen Prof. Dr. Mustafa Bayramn bu kitabndan aadaki alntya yer vermi bulunuyoruz.

ELEKTRK TESSLERNDE TOPRAKLAMA


PROF. DR. MUSTAFA BAYRAM 1. Giri: Elektrik makinelerinde, elektrik cihazlarnda ve elektrik tesislerinde meydana gelen bir izolasyon hatas, makinelerin, cihazlarn ve tesislerin, iletme ile dorudan doruya ilgisi olmayan madeni ve iletken gvdelerinin, mahfazalarnn veya tesbit ksmlarnn gerilim altnda kalmasna sebep olur. Temas gerilimi veya adm gerilimi ad verilen bu gibi tehlikeli gerilimler, gerek iletme personeli iin ve gerekse bahis konusu elektrik tesisleri ile herhangi bir ekilde temas halinde bulunabilecek olan ahslar iin hayat tehlikesine yol aarlar. letme personelini ve elektrik tesisleri ile temas edebilecek olan ahslar temas ve adm gerilimlerine kar korumak iin kuvvetli akm tesislerinde topraklama yaplr. Bundan baka ebeke geriliminin topraa kar deerini belirli bir duruma getirmek iin, bir iletme zorunluu olarak gerek ebekenin ve gerekse iletme aralarnn belirli noktalar da topraklanr. Topraklama, esasen alak gerilim tesislerinde insanlar ve genel olarak canllar tehlikeli temas ve adm gerilimlerine kar korumak iin kullanlan eitli koruma metodlarndan biri olarak bilinir. Fakat bu gn alak gerilim tesislerinde hata akmndan ve hata geriliminden yararlanarak alan ve topraklama metodundan daha emin ve tesirli koruma metodlar vardr. Buna karlk yksek gerilim tesislerinde hata gerilimlerine kar yegne koruma metodu topraklamadr. Gerek alak gerilim tesislerinde ve gerekse yksek gerilim tesislerinde topraklamann tesirli ve yararl olabilmesi, bunun iyi yaplm olmasna ve gerektii anda ngrld ekilde alabilmesine baldr. Enerji retim, iletim, datm ve tketim tesislerinin projelendirilmesi, bu tesislerin yaplmas ve iletilmesi esnasnda topraklama tesislerine gerekli nemi vermemek ok hatal bir tutum olur. Maalesef baz ksr grl teknik personel, dier tesisler yannda topraklama tesislerini daha az nemli grerek ve bu tesislerin ynetmelik artlarna uygun bir ekilde yaplmas iin masraf yapmaktan kanarak tasarruf yaptklarn zannederler ve en azndan topraklama tesislerini ilgin bulmazlarsa da sonunda bu hatalarn iletme personelinin veya tesisi kullanan ahslarn shhati veya htt hayat ile derler. - 21 Bir enerji sistemine ait topraklama tesisleri icabnda yllarca hibir fonksiyon icra etmeden, atl bir durumda kalabilir ve ancak gnn birinde bir izolasyon hatas ba gsterdiinde bunun koruyucu tesiri, bu tesisler iin yaplan masraflar ve yatrmlar da bir anda hakl gsterebilir. Onun iin enerji tesislerinin projesini hazrlayan ve tesisi kuran mhendislerin ve teknik personelin en nemli grevlerinden biri de, topraklama tesislerinin projelerini itinal bir ekilde hazrlamak, tesisin kurulmas esnasnda bunun ynetmelik esaslarna uygun bir ekilde yaplmasn salamak, iletme esnasnda kontrol etmek ve bunun bakm ve tamirini de yapmaktr. 2. Genel bilgi: Enerji tekniinde 1 kVa kadar olan gerilimlere alak gerilim ve 1 kV dahil olmak zere daha yksek gerilimlere yksek gerilim denir. Evlerde ve btn sanayi tesislerinde kullanlan kk ve orta gl tketiciler alak gerilimli datm ebekesi tarafndan beslenirler; ancak ok byk gl tketiciler yksek gerilim ile beslenirler. Alak gerilimli datm ebekeleri ise yksek gerilim ebekelerine baldrlar. Her nevi elektrik tesisinin, makinelerin ve cihazlarn projelendirilmesi, kurulmas ve iletilmesi, her memlekette geerli olan standartlar ve ynetmelik hkmlerine gre yaplr. Ynetmelikler, temas ve hata gerilimlerinin meydana gelmesine yol aan izolasyon hatalarnn, birinci mertebede iletme aralarnn ve tesislerin en iyi kaliteli izolasyon malzemesi kullanlarak ve en bilgili ve yetimi elemanlar tarafndan, gayet itinal bir ekilde yaplmas ile nlenmelerini emreder. Buna ilve olarak ayrca koruma tedbirlerinin alnmas da ngrlmtr. Bu cmleden olmak zere topraklamalar ve topraklama tesisleri de yine ynetmelik hkmlerine gre projelendirilir, tesis edilir ve iletilir. Yalnz alak gerilim tesislerindeki topraklamalar ile yksek gerilim tesislerindeki topraklamalar bakmndan ynetmelikler farkl hkmler ihtiva ederler. Topraklamalarn ve topraklama tesislerinin birinci gayesi, bir izolasyon hatasnn ba gstermesi halinde meydana gelecek olan temas ve adm geriliminin insan hayatn tehlikeye sokacak mertebede olmasn nlemek veya bu gibi tehlikeli gerilimleri tamamen ortadan kaldrmaktr. Bylece

bir taraftan insan hayatnn emniyetini saland gibi, dier taraftan da iletme emniyeti artlar yerine getirilmi olur. Alak gerilim tesislerinde insan hayatn tehlikeli gerilimlere kar korumak iin topraklamadan baka, belki daha da tesirli metodlar olduu halde yksek gerilim tesislerinde tehlikeli hata gerilimlerine kar korunmak iin yegne are topraklamadr. Onun iin topraklamann zellikle yksek gerilim tesislerinde nemi ok byktr. u halde topraklamann yaplnda birinci derecede, bir izolasyon hatas sonucunda insan vcudu tarafndan kprlenen gerilimlerin tehlikeli deerlere ykselmemesine dikkat edilmelidir. kinci derecede de atmosferik dearjlarn dk direnli topraklamalar zerinden topraa sevk edilmeleri halinde bir ok iletme arzalar nlenebilmektedir; onun iin son yllarda hava hat ebekelerinde byk masraflar yaparak dk direnli topraklamalrn yaplmas salanmtr. eitli memleketlerde topraklamann nerelerde ve nasl uygulanaca ve ne ekilde tesis edilip iletilecei hakknda ynetmelikler esas itibariyle birbirine ok benzerler. Onun iin burada memleketimizde yrrlkte olan ynetmelikler(*) yannda, 1) Alak gerilim tesisleri iin VDE 0100 sayl Nominal gerilimi 1000 Va kadar olan kuvvetli akm tesislerinin kurulmas iin esaslar isimli Alman ynetmelii ile

2) Yksek gerilim tesisleri iin VDE 0141 sayl Nominal gerilimi 1 kVun stnde olan alternatif akm tesislerinde topraklamalar iin esaslar isimli Alman ynetmelii bilhassa belirtilmee deerler. 3. Elektrik akmnn insan vcudu zerine tesiri : Arzasz bir yksek gerilim ebeke iletmesinde toprak zerinden gayet kk akmlar geerler; bu akmlar daha ziyade kapasitif olup her faz hattnn topraa kar kapasitesinin eit olduu kabul olunursa, her faza ait bu kapasitif akmlarn toplam toprakta sfra eit olur. Buna karlk bir faz ile toprak arasnda bir temas meydana gelirse olduka byk bir toprak akm geer. Eer bir insan vcudu bu toprak akmnn devresi zerinde veya buna paralel olarak bulunursa, insan vcudundan da bir akm geer. nsan vcudundan geen akmn iddeti, insan vcudu tarafndan kprlenen gerilime bal olduu gibi insan vcudunun direnci ile temas noktalarndaki (iki el, iki ayak veya bir el ve bir ayak) gei direnlerinin toplamna baldr. Tehlikeli temas veya adm gerilimlerine kar koruma maksad ile tesis edilen topraklamann yapl, u halde insan vcudundan geen akmn insan sal zerine olan tesirine baldr. 50 Hzlik alternatif akmla insanlar zerinde yaplan deneylere gre elde olunan sonular cetvel 1de gsterilmitir. Bu deneylerde temas gerilimine iki el ile veya bir el ve bir ayak ile temas edilmitir.

Cetvel 1. 50 Hzlik alternatif akmn insan vcudundan getiinde yapt tesirler.

50 Hzlik akm iddeti 1 mA 2........4 5........7 10......15 19......22 30 50......100 1......10 A

nsan vcudundaki tesirler His edilebilir Parmaklarda sinirler titreir. Kolda hafif kramp his edilir. Tutulan cisim henz braklabilir. ok ac duyulur, tutulan cisim braklamaz iddetli aclar duyulur, eller alamaz olurlar lmle sonulanr. Yanmalar ba gsterir.

Buradan anlaldna gre, insan vcudundan en fazla 10 15 mA mertebesinde bir akmn gemesine msaade edilebilir. nsan hayat iin tehlikeli akm snr 30 50 mA olup eer insan vcudundan 50 100 mA kadar bir akm geecek olursa, olay mutlaka lmle sonulanr. Zira bu mertebedeki bir akmn kalp zerinden gemesi, kalpte anormal titreimlere yol aarak kalbin normal almasn nler ve nefes alma organlarnn fel olmasna sebep olur. Bylece en fazla 4 dakika gibi bir sre beyin kanla

beslenemezse, hayati merkezler harap olarak lm ba gsterir. Bilindii gibi kalbin normal almas, bir ok adalenin ritmik bir ekilde hareket etmesi ile meydana gelen kuvvet tesirine baldr ve kalbin pompa gibi almas neticesinde vcutta kan dolam salanr. Kalp zerinden elektrik akmnn gemesi ile kalbin bu ekilde normal almas sona erer ve kalp adaleleri anormal bir titreim yapmaa balarlar. Bylece kan dolam durur.

- 22 -

Kan dolamnn en nemli ve hayat tesiri, beyin hcrelerinin beslenmesidir. Eer beyin hcrelerine kan yolu ile oksijen sevk edilemezse, birka saniye iinde baygnlk ba gsterir. Bu duruma ancak birka dakika (en ok drt dakika) tahamml edilebilir. Eer bu sre iinde kalp zerinden akm gemesi nlenir ve sun teneffs yaptrlrsa, elektrik akmna arplan ahs tekrar hayata dnebilir. Fakat akmn tesiri 4 dakikadan fazla uzun olursa veya sun teneffs yaptrlamazsa beyinde hayat merkezler fel olurlar, bundan sonra ya bir nev bitkisel hayat balar yahut da olay lmle sonulanr. Akmn ldrc tesiri frekansa da baldr. Bu bakmdan 50 p/s frekansl alternatif akm en tesirli ve en tehlikelisidir. Daha yksek frekanslarda vcut direnci artar ve bu sebeple 50 p/slik akmda meydana gelen tesirler ancak daha yksek akm iddetlerinde ba gsterir. Yksek frekansta ise hemen hemen hibir tehlike yoktur. Esasen bu sebeple diyatermi yolu ile baz hastalklarn tedavisi iin, hibir tehlike bahis konusu olmadan, insan vcudundan yksek frekansl bir ka amper iddetinde akm geirebilir. Doru akmn insan vcudu zerine tesiri, 50 p/slik alternatif akmnkinden daha azdr; duyarllk snr, alternatif akmndakinin yaklak olarak be kat daha yksektir. Onun iin 50 p/slik alternatif akmn meydana getirdii bir tesir, doru akmn 4 6 katnda ba gsterir. 50 p/s frekansl byk akmlarn insan vcudundan gemesi de imdiye kadar tam tesbit edilemeyen sebeplerden dolay kalbin normal almas bakmndan zararl bir tesir yapmazlar; u halde 0,1 1 amperlik akm iddetleri en tehlikeli deerlerdir. Onun iin 380 500 voltluk gerilimler, kalp faaliyeti bakmndan insan vcudundan tehlikeli olan akmlarn gemesine yol atklarndan, bu gerilimler bilhassa tehlikelidir ve bu gerilimlerde almak zel koruma tedbirlerine ihtiya gsterir. Buna karlk daha yksek gerilimlere dokunulmas halinde vcuttan daha byk akmlar geerek snmaya ve yanmalara yol aarsa da, baz hallerde olay lmle sonulanmayabilir. Her ne kadar insan vcudundan 1 10 A gibi byk akmlarn gemesi kalbin anormal almasna yol aarak lme sebep olmazsa da bunlar da hayat tehlikesine yol aan ve ekseriya lmle sonulanan yanmalara sebep olurlar. Elektrik yanklarnda insan vcudunda i dokular zlrler ve harap olurlar. Onun iin elektrik akm tesiri ile meydana gelen yanklar, ad yanklar gibi olmayp ok zor kapanan yaralar aarlar. Elektrik akmnninsan vcuduna tesiri, akmn getii sreye de baldr. Eer vcuttan geen akm ok ksa zamanda, mesel 0,1 0,2 saniye iinde kesilebilirse, bunun verdii korkudan ve oktan baka zararl bir tesiri olmaz. Hayvanlar zerinde yaplan deneylerde, lme sebebiyet veren akm iddeti, t tesir sresi olmak art ile, t ile ters orantldr. te bu husus, alak gerilim tesislerinde

topraklama yolu ile yaplan koruma tesislerinde sigortann erime sresi bakmndan ok nemlidir. Belirli bir temas geriliminde insan vcudundan geen akm iddeti, yukarda belirtildii gibi, insan vcudunun i direnci ile ellerde veya ayaklarda temas noktalarndaki gei direnlerinin toplamna baldr. nsan vcudunun direnci ahstan ahsa gre ok farkl deerler alr ve 1000 ohm ile 4000 ohm gibi geni snrlar arasnda deiir. nsan vcudunun direncini esas itibariyle derinin direnci tekil eder ve bu da gerilime ok baldr. nsan vcudunun i direnci hemen hemen sabit olup 2000 ohm mertebesindedir. Temas noktalarndaki gei direnci, temas eden derinin, yani ellerin veya ayaklarn rutubetli, temiz, derinin ypranmam olmasna veya olmamasna gre ok deiik deerler alabilir. Rutubetli, temiz ve ypranmam bir deride gei direnci kktr; buna karlk kuru, yabanc maddelerle yaltlm, nasrlam ellerdeki veya ayaklardaki derinin gei direnci ok byktr. Genel olarak insan vcudu iin toplam direncin 3000 ohm mertebesinde olduu kabul edilebilir. nsan hayatn tehlikeye sokmadan insan vcudundan gemesine msaade edilen akmn 20 25 mA mertebesinde olduu kabul edilirse, alak gerilim tesislerinde tehlikeli snr geriliminin, yani msaade edilen en yksek temas geriliminin Ut=65 volt olduu sonucuna varlr. Yksek gerilim tesislerinde msaade edilen en byk temas veya adm gerilimi 125 volttur. u halde bir yksek gerilim tesisinde bir toprak temas halinde topraklama tesisi zerindeki gerilim dm, yani topraklama tesisinden geen akmla topraklama hattnn toplam direncinin arpm 125 V dan fazla olmamaldr. Ayrca u da gz nnde tutulmaldr ki, at, inek v.b. gibi byk ba hayvanlar, insana gre admlarnn daha byk olmas sebebi ile, daha byk adm gerilimine maruz kaldklarndan ve ayrcahayvann vcudundan geen akm daima kalp zerinden getiinden, bunlar toprak akmlarna kar daha hassastrlar ve insana gre daha byk tehlikeye maruz kalrlar. 4. Topraklama tesisinin grevi : Yksek gerilim tesislerinde ekseriya iletme personeli, alak gerilim tesislerinde ise hem iletme personeli ve hem de eitli alak gerilimli makineleri ve cihazlar kullanan ahslar, bir izolasyon hatas halinde daima tehlikeli temas veya adm gerilimine maruz kalabilirler ve her an hayatlar tehlikeye debilir. Enerji tesislerinde yaplan topraklama tesislerinin grevi ise, byle bir izolasyon hatas meydana geldiinde, arzal fazdan geen hata akmnn yardm ile hata akm devresini kesmek veya bu akmlarn insan hayatn tehlikeye sokacak bir yoldan gemelerini nlemek yahut da hata gerilimlerinin tehlikeli snr deerlerin altnda kalmasn salamaktr. Topraklama tesisinin yukarda madde halinde saylan grevi u ekilde aklanabilir: Mesel tesisin yldz noktasnn direkt topraklanm olduu ve ebekeye bal olan cihazn da

- 23 -

toprakland kabul edilsin. Bahis konusu cihazda bir izolasyon hatas neticesinde bir gvde temas (veya gvde ksa devresi) ba gsterirse, devreden byk bir akm geer. Bu akmn tesiri ile alak gerilim tesislerinde sigorta veya magnetik ac, yksek gerilim tesislerinde sigorta veya g anahtar ksa zamanda devreyi keserek tehlikeli hata gerilimini ortadan kaldrrlar; bu esnada bahis konusu cihaza temas eden insann hayat da kurtulmu olur. u halde yaplan topraklamalar sayesinde hata akm iddetlendirilir ve ksa devre akm mertebesine kan bu hata akmlarnn tesiri ile, devrenin ar akma kar koruma cihazlar (mesel sigorta, manetik acl otomatik anahtar veya disjonktr) yardm ile kesilmesi salanr. Eer tesisin yldz noktas topraklanmamsa ve korunmas bahis konusu olan cihaz da bir topraklama tesisi ile donatlmsa, bir faz iletkenin cihazn gvdesi ile temas etmesi halinde, alak gerilim tesislerinde pratik olarak bir akm gemez; buna karlk yksek gerilim tesislerinde kk bir kapasitif akm geer. Eer byle bir tesiste bir eli ile bahis konusu cihaza dokunan bir ahs ayaklar ile de plak zemin zerinde durursa, topraklama tesisi bu ahs tarafndan kprlenir ve insann gvde direnci topraklama tesisine paralel balanm olur. Bu durumda insan hayatnn tehlikeye dmemesi iin hata akm insan zerinden deil topraklama tesisinden gemelidir; baka bir deyimle, insan tarafndan kprlenen ksmda meydana gelen gerilim dm tehlikeli temas gerilimi snrnn altnda kalmaldr. Bu da topraklama direncinin ok kk olmas ile mmkndr. Yukarda verilen bilgiler, aadaki misl ile daha iyi aklanabilirler: Bir gei izolatr atlam ve bylece toprak temas meydana gelmi olsun. zolatrn yerletirildii duvarn d yz rutubetli olup beher metresi bana 10 ohmluk bir direnci olsun. Duvar zerinden topraa 25 Alik bir akm geerse, duvar zerinde birbirinden 1 metre aral olan iki noktaya iki eli ile temas eden bir ahs Ut=25.1.10=250 volt deerinde bir gerilimin tesiri altnda kalr ve bylece bu ahsn hayat tehlikeye der. Eer geit izolatrnn tesbit edildii yer, yeteri derecede kaln bir hatla topraklanrsa, bu takdirde toprak akm toprak hattndan, ancak ok az bir ksm akm duvardan geer. Bu sebeple duvara dokunan ahs tehlikeye maruz kalmaz. Buraya kadar yaplan aklamada bahis konusu olan topraklama, canllarn hayatn elektrik akmna kar koruma ile ilgilidir; ilerde aklanaca gibi buna koruma topraklamas denir. Elektrik tesislerinde koruma topraklamasndan baka topraklamalar da vardr. Mesel ebeke geriliminin topraa kar deerini tesbit etmek iin ebekenin ve iletme aralarnn belirli noktalar srf iletme maksad ile topraklanr ki, buna iletme topraklamas denir. Koruma topraklamasnn tesir tarz, iletme topraklamas ile de ilgilidir; bunlar ilerde sz konusu olacaktr.

BS7671 - EARTHING
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde topraklama elektrik tesisatlarnda elzem grlen ok nemli bir husustur. Aadaki ekil konuyla ilgili olduu iin BS7671 (1992) yaynndan alnmtr. yelerimizin proje yapm esnasnda bu hususlara dikkat etmeleri nemle duyurulur. Daha fazla bilgi edinmek isteyen mhendis veya teknisyenlerimiz bize bavurabilirler. Kendimizin yant veremeyecei hallerde, arzu ettikleri bilgiyi elde edebilmek iin en azndan ynlendirileceklerdir.

- 24 -

You might also like