T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

(YKSEK LSANS TEZ)

SEVR ve LOZANDA ERMEN SORUNU

Danman Yrd. Do. Dr. Ahmet HALAOLU

Hazrlayan Barn KODAMAN

Isparta - 2002

NDEKLER NSZ ........................................................................................................................... III GR................................................................................................................................ 1 A-TRK-ERMEN LKLERNN BALAMASI:..................................................... 1 B- TRK ERMEN LKLERNN BOZULMASI ..................................................... 2 C- ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS ve BERLN ANTLAMALARI........................................................................................................... 3 BRNC BLM SEVR VE ERMENLER A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI:............................ 8 1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika................................ 9 a-Rusyann Politikas............................................................................................... 9 b-ngilterenin Politikas ......................................................................................... 10 c-Fransann Politikas ............................................................................................ 10 d-Almanyann Politikas........................................................................................ 11 2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar........................................... 11 a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915): .............................................................. 12 b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915)................................................................... 12 c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916) ......................................... 13 d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916) ........................................................ 13 e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917)....................................... 14 B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu............................................................................ 15 1- Wilson Prensipleri .................................................................................................. 17 2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri........................................................... 18 3- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu........................................... 22 4- San Remo Konferans............................................................................................. 28 C SEVR VE ERMENLER ......................................................................................... 29 1- Sevre Doru Gidi................................................................................................. 29 2- Sevr Antlamas ve Anadolu'nun Paylalmas ...................................................... 30 3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir....................................................................... 36

II

KNC BLM LOZAN VE ERMENLER A- MLL MCADELE DNEM................................................................................ 41 1- Ermeni Faaliyetleri ................................................................................................. 42 a- Fransz Ermeni likileri ..................................................................................... 44 b- ngiliz Ermeni likileri ...................................................................................... 46 2- Gmr Antlamas.................................................................................................. 48 3- Sovyet Rusya ile likiler, Moskova ve Kars Antlamalar.................................... 51 B LOZAN KONFERANSI VE ERMENLER............................................................ 54 1 Lozan Konferans ncesi Ermeni Faaliyetleri...................................................... 54 2 Lozan Konferansnn Toplanmas ve Ermeni Faaliyetleri.................................... 58 a-Delegelerin Tespiti............................................................................................... 58 b- Konferansn Balamas ve Ermeni Faaliyetleri .................................................. 60 3 Lozan Konferansnn Bitii ve Lozan Antlamasnn mzalanmas ................... 70 SONU....................................................................................................................... 76 KAYNAKA.............................................................................................................. 80 EKLER........................................................................................................................ 83 HARTALAR ............................................................................................................. 87

III

NSZ XVI. yzylda gcnn zirvesine karak bir dnya devleti haline gelen Osmanl Devleti, rakibi Hristiyan Avrupa (ngiltereFransaRusya) karsnda, XVIII. yzylda duraklamaya, XIX. yzylda da paralanma dnemine girmitir. Bunun

sonucu ilk nce Balkanlardaki gayrimslim toplumlar (Yunanllar, Srplar, Bulgarlar vb.), Avrupann desteiyle Osmanl devletinden kopmular ve mstakil birer devlet haline gelmilerdir. Osmanl Devletinin Balkanlardaki geri ekilmesinden ve blgedeki Hristiyan milletlerin bamszla kavumasndan g ve ilham alan Ermeniler de Avrupann desteiyle bamszlklarn elde etmek iin harekete gemenin zamannn geldiine inandlar. Bu inanla ve Avrupann destei, teviki ve tahriki ile ayrlk davranlara giritiler. nce kltrel, dini, insani gibi masum istek ve amalarla imtiyazlar kopararak rgtlenmeye baladlar. Aslnda bu dneme kadar Osmanl Devleti, millet-i sadka dedii Ermenilere olduka toleransl davrand, onlardan hi endie ve phe etmedi. Fakat, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin yenilmesi zerine Ermeniler, Rusyann desteiyle Ayastefanos Atekes Antlamasna 16. ve ngilterenin desteiyle Berlin Antlamasna 61. maddeyi koydurunca, meru tebaas olduklar Osmanl Devletine kar dmanca tavrlarn ortaya koydular. Bylece Osmanlnn Asya topraklarnda(Dou Anadolu) ark Meselesinin uzants ve paras olarak Ermeni Meselesi ortaya kt. Bunun sonucu ErmeniOsmanl dmanl mcadelesikavgas balam oldu. Bu mcadeleyikavgay, Ermeniler, 1891-1914 yllar arasnda meru hkmete kar isyanlar, suikastlar, Avrupa ile ibirlii, Mslmanlara kar iddet, bask, katliamlar eklinde devaml olarak trmandrdlar. Nihayet I. Dnya Harbinde 1915 ylnda Osmanl Devleti harp halinde iken ii toplu halde isyana, devlete ihanete ve Rusya ile ibirliine kadar vardrdlar. Bunun zerine Osmanl Devleti geici olarak Ermenileri blgeden SuriyeMusul vilayetlerine srgn etti (Tehcir Hareketi). Osmanl Devleti, Anadolu Trkleri, Avrupal byk devletler ve Ermeniler iin olduka nemli olan Ermeni Meselesinin Devletler Hukuku asndan nasl sonuland konusu bizim ilgimizi ekti ve Yksek Lisans tezi olarak konuyu incelemeyi uygun bulduk.

IV

Bu bakndan almamzda Sevr Antlamas ve Lozan Antlamasnda Ermeni Meselesinin diplomatik ve hukuki cephesini incelemeye altk. Bu almada zellikle yaynlanm ilk elden kaynaklar kullanmaya zen gsterdik. Ayrca almalarm esnasnda bana yardmlarn esirgemeyen Hocalarma, zellikle, Prof.Dr. Bayram Kodamana, Danmanm Yard.Do.Dr. Ahmet Halaoluna ve Yard.Do.Dr. Hasan Babacana teekkr ederim. Barn KODAMAN Isparta-2002

1 GR A-TRK-ERMEN LKLERNN BALAMASI: Ermenilerle Trklerin mnasebetleri XI. Yzylda Seluklarn Anadoluya gelmesiyle balamtr.Ermeniler daha nce Bizans hakimiyeti altnda yaamakta idiler.Yani Seluklular Anadoluya geldiklerinde bir Ermeni devletiyle deil Bizans Devleti ile karlamlardr. Bundan sonra Ermeniler Bizans hakimiyetinden kp Seluklu Trklerinin hakimiyetine girmilerdir 1. Seluklular, Dou Anadoluya hakim olduklar zaman, blge halknn byk ounluu (Ermeniler dahil) byk arazi sahiplerinin elinde adeta kle halinde yayorlard. Bu yzden halk, kendilerine vergiden baka mkellefiyet yklemeyen, din ve mezheplerine karmayan Seluklular bir kurtarc olarak karlamlard2. Ermenilerin, huzurlu ve bnyesinde bulunduu devletin asl unsuru gibi ayn hak ve hukuktan faydalanarak yaamaya balamalar Seluklular devrinde balam, Osmanl Trklerinin yava yava blgeyi hakimiyetleri altna almalar ile devam etmitir3. Ermenilerin, Osmanllarla ilk mnasebetleri, Ermenilerin aznlkta olduu bat blgelerinde olmutur. Ermenilerle meskn sahannn tamam, ancak Kanuni Sultan Sleyman devrinde yani XVI. Yzylda Osmanl hakimiyeti altna girmitir4. Ermeniler, Osmanl himayesine girdikleri XVI. yzyldan XIX. yzyln balarna kadar Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak anlmlardr. 1835-1839 arasnda Trkiyede bulunan Helmuth Von Moltke stanbulda Osmanl seraskeri (bakumandan)nin Ermeni tercman ve ailesinden bahsederken, Ermeniler hakknda unlar yazar: Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denebilir. Rumlarn kendi zelliklerini korumalarna karn Ermeniler Trk adetlerini hatta dilini benimsemilerdi. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak tek kadnla evlenmelerine izin verir,

Bayram Kodaman, Trk-Ermeni tilafnn Balangc (1878-1897), Tarih ve Medeniyet Dergisi, Say. 15, 1995 s.15. 2 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-Ermeni likileri, Ankara, 1970, s. 55-56. 3 Sadi Koa, a.g.e.., s.56. 4 Sadi Koa, a.g.e.., s.57-58.

2 fakat onlar Trk kadndan fark edilemez, ayrlamaz. Bir Ermeni kadn sokakta sadece gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir, dier taraflarn kapatrlar5. Helmuth Von Moltkenin szlerinin benzerine Kazm Karabekirin hatralarnda da rastlamaktayz.Kazm Karabekir Ermeni Dosyas adl kitabnn giri blmnde Ermeni aile yapsnn Trklere olan benzerliinden, kadnlarnn beyaz araf giydiklerinden bahsetmektedir. Osmanl Devletine sadakatleri, Trk adetlerini benimsemeleri, hatta iyi Trke konumalar Ermeni yurttalarn Osmanl devlet kademelerinde yksek mevkilere kadar gelmelerine imkan tanmtr. Bu sebeplerden dolay ayrca Osmanl Devletinin gl olduu dnemlerde Trklerle Ermeniler arasnda hi bir problem grlmemitir. Ne zaman ki Osmanl Devleti gcn, otoritesini kaybetmeye balad, sorunlar kmaya balad. Osmanl Devletinin zayflamaya balad andan itibaren,dnyadaki milliyetilik akmlarnn da etkisiyle Ermeniler kkrtlmtr. zellikle Avrupal devletlerin politikas ark Meselesinin devam niteliindeydi. Hedefleri, Osmanl tebaas olan Hristiyan haklarn korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin topraklarn paralayarak, blmekti6. Ermeni meselesinin ortaya kmasna sebep olan devletler; Rusya, ngiltere, Fransa ve I. Dnya savandan itibaren de A.B.D. olmutur7. B-TRK ERMEN LKLERNN BOZULMASI: Osmanl Devletinin gcnn zayflayarak dnya siyasetinden ekilmeye balamasyla Osmanlnn hakim olduu blgelerde otorite boluu yaanmaya balamt. (Ortadou, Afrika, Balkanlar, Kafkaslar, Anadolu ve Akdeniz.) Osmanl Devletinin bu durumundan yararlanmak isteyen byk gler Osmanl topraklar zerinde iddetli bir nfuz ve menfaat mcadelesine balamlard. Anadoluda yaayan Ermeniler iin harekete gemilerdir8. Ermeni cemaati iin uygulamaya baladklar politika 1839 Tanzimat Fermanyla birlikte balamtr. Sultan Abdlmecit tarafndan ilan edilen Tanzimat

5 6

Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul, 1983, s.50. A. Ssl, F.Krzolu, R Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995,

s.98. smet Binark, Babakanlk Devlet Arivleri Gen. Md. Ariv Belgelerine gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Ankara, 1995, Sunu, XI. 8 Bayram Kodaman, Ermeni Maceras (Siyasi ve Tarihi Bir Deerlendirme), Isparta, 2001, s.41.
7

3 Fermannn amac Hristiyan ve slam tebaay birbirine yaklatrmakt. Bu Ferman iin Tarihi Abdurrahman eref Bey yle demektedir: Btn rtbe ve makamlar gayri mslmlere ald. slamlar iin ahitlikleri dinlemez iken slamlara hkm etmek zere mahkeme yelikleri verildi. slamlarn nail olduklar nimetlere mazhar olduktan baka daha fazla, daha nce olurlar ap ticaret ve sarraflk ileriyle para kazanp fikri terakkilere ve refaha eritiler. Bu kendilerinde hrs ve ar istekler dourdu9. Daha sonra 1856 ylnda yaplan Paris Antlamasnn esaslarnda dayanlarak 1856da Islahat Ferman ilan edildi. Ermeniler iin mevcut haklara ilaveten daha ok hak veren yeni hkmler getirilmiti10. C-ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS VE BERLN ANTLAMALARI) 93 Harbi (Osmanl-Rus Sava 1877-1878) Ermeni Meselesi iin bir dnm noktasdr. Rusya bu harbi Osmanlda yaayan Hristiyanlarn haklarn korumak bahanesiyle balatmt. Bu savaa en ok sevinen Ermeniler olmutur. nk Ermeniler bu savata Rusyaya destek vermilerdir11. Osmanl Devletinin bu savata yenilmesini ve Rus Ordularnn stanbul (Yeilky) nlerine kadar gelmesini frsat bilen Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan, Emiyazin Katagigosoluu araclyla, Rus arndan igal edilen Dou Anadolu topraklarnn Osmanl Devletine geri vermemesini ve bu blgenin Rusya tarafndan ilhakn, olmazsa Ermenilere zerklik verilmesini, eer bu da gereklemezse Ermeniler lehine slahat yaplmasn, slahatn gereklemesine kadar da Rus askerlerinin blgeden ekilmemesini istemilerdir. Bylece istekleri kabul edilerek, 3 Mart 1978 tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeilky) Antlamasnn 16. maddesinde yerini almtr 12. Ermeni Meselesinin balangc olan ve Ermenilere siyasi avantajlar salayan Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi u esaslar iine almaktayd:
9

Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihi Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976,

s.25. Sadi Koa, a.g.e., Ankara, 1970, s.25 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says II, Say:2., Ankara 2001, s.640.
11 10

4 Ermenistan denilen bir memleket vardr. Ermenistannn idaresi slaha, dzeltilmeye muhtatr. Ermenilerin gvenlii Krtler ve erkezler tarafndan tehlikeye maruzdur13.

Bu Antlamayla birlikte Rusya Anadoluya mdahale etme hakkn kazanm oldu. Antlamada Rusyann yararna bu kadar geni hkmler olmas dier Avrupa devletlerini rahatsz etti. zellikle de ngiltere olduka tedirgin olmutu. nk Rusya, Dou Anadoluda stratejik blgeleri ele geirerek ngiltere iin ok nemli olan ticaret yollarn ve blgelerini tehdit edebilecekti14. Bu sebepten dolay ngiltere Berlinde bir toplant yaplmasn istedi. 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasnda Avrupal devletler (ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya) Berlin Konferansnda yeni bir sulh antlamas imzalamak iin toplanmlard. Bu kongreye Ermeniler de bir heyet gndererek isteklerini bildirmilerdi. Dou Anadolu Blgesinin kendilerine verilerek bu blgenin mstakil bir eyalet olmasn talep etmilerdi. Ancak ngilizler, bu blgede yaayan Ermenilerin ounlukta deil dank ve aznlk olarak yaadklarn dolaysyla Ermeni taleplerinin hibir ekilde kabul edilemeyeceini belirtmitir. 13 temmuz 1878de Berlin Antlamasna imza atlmtr.Ayastefanos Antlamasndaki 16. madde fazla bir deiiklie uramadan Berlin Antlamasnn 61. maddesi olarak karmza kmaktadr.61. madde u ekilde idi: Babali, ahalisi Ermeni bulunan vilayetlerde milli ihtiyalarn icap ettirdii slahat vakit geirmeksizin yapmay ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve emniyetlerini, temin etmeyi taahht eder. Ve arasna bu babda alaca tedbirleri devletlere tebli edeceinden, bu devletler zikr olunan tedbirlerin yaplmasna nezaret eyleyecektir15. Ermeni Heyeti, btn abalarna ramen, Berlinden Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan elde edemeden ayrlmak zorunda kald. Bir rivayete gre heyet Berlinden ayrlrken bir protestoda bulunmu, sakin bir millet olduklar iin

Hasan Babacan, Mehmet Talat Paa (Siyasi Hayat ve craat) Doktora Tezi, Yaynlamam Isparta, 1999, s.102. 13 Esat Uras, Tarihe Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.208. 14 Bilal Erylmaz, a.g.e.., s.640. 15 Kazm Karabekir, Ermeni Dosyas, stanbul, 1995, s.133.

12

5 taleplerini kimsenin dinlememi olduunu, bunun kendileri iin iyi bir ders tekil ettiini ve derslerini renmi olarak geri dneceklerini bildirmilerdir16. Osmanl Hkmeti 61. maddede istenilen slahat yapamad. Sadece blgeye mfettiler gndererek halkn durumuna dair rapor hazrlatt. Ortaya kan gr u idi; blgede aznlk olan Ermenilerin lehine, Mslmanlarn zararna bir slahat yaplmas olanakszd. Ayrca erkez ve Krtlere kar da sert nlemler alnamazd. Ermenilerin blgedeki Mslman halka ve Byk devletlerin Osmanl Hkmetine yaptklar bask Mslmanlar arasnda ve Mslman halkla,Bab- Ali dayanma yaratmt. Padiah Abdlhamitin politikas da bu birleme ve dayanma dorultusundayd. Yani blgenin geleceinin kurtulmas, slamc bir politikada grlmekteydi. Zaten slahat yaplmasn isteyen Rusya ve ngilterenin de esas zerinde durduklar Ermeniler deil, Anadoludaki siyasi ve ekonomik karlar olduu anlalyordu. Berlin Kongresinden sonra ngilterenin Osmanl Devletine kar izledii politika devletin paralanma ve yklmas zerine kurulmu, bu nedenle de yklma evresine gelmi olan bu devletten olabildiince ok toprak ele geirmek ya da kendine bal devletlerin kurulmas idi. Bu durumdan cesaret alan Ermenilerin faaliyetleri gn getike artmtr. Bunun sonucu hem Osmanl topraklarn da hem de Avrupada birok Ermeni komite ve dernekleri kurulmaya balamt. Rusya da Balkan topraklarnda istediini elde edemeyince scak denizlere inmek iin Erzurum-skenderun hattn kullanabilecekti. Bunun iinde Ermenilerden faydalanacakt. Berlin Kongresinde de bu sebeple Ermeni konusunun ele alnmas istenmitir17. ki byk Avrupal devletin desteini alan Ermeniler kurduklar cemiyetlerle (Hnak 1887, Tanaksutyun-1890, Silahllar Cemiyeti-1880 gibi.) halk silahl ayaklanmaya sevk eden rgtlenmeler meydana getirmilerdir18. Bu komitelerin yaptklar olaylara bakacak olursak; Erzurum syan (1890), Musa Bey Olay (1890), Kumkap Gsterisi (1890), Merzifon, Kayseri ve Yozgat Olaylar (1882-1893), Birinci Sasun syan (1884), Bab- Ali Olay (1895), Zeytun (Sleymanl) syan (1895),

16 17

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s.112. K Young Lee, Ermeni Sorununun Douu, Ankara, 1998, s.82. 18 Azmi Ssl, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995, s.144.

6 Trabzon, Gmhane, Bayburt, Erzurum, Hns, Mu ve Bitlis Olaylar (1895) Birinci Van syan (1896), Osmanl Bankas syan (1896), ikinci Sasun syan (1898), Sultan Abdlhamite yaplan suikast (1904) ve Adana syan (1908).Bu olaylar birbirini izlemitir19. Btn bu olaylardan dolay blgede huzursuzluk artarken, Avrupal devletlerin hasta adam diye nitelendirdikleri Osmanl Devletini paralama giriimleri gn getike artmaktayd. Bu devletlerin yaylmac rekabetlerinin gn getike hzlanmas, dnya apnda bir savan kacann belirtilerini gstermekteydi. Bu arada Osmanl Devleti harbe girmeden nce, Patrikhane bata olmak zere Ermeni komiteleri temsilcileri toplanm ve Ermenilerin Osmanl Hkmetine sadk kalmalar, askeri vazifelerini yapmalar, harici tesirlere kaplmamalar kararn almlardr20. Ermeniler, eer alnan bu karara uysalard, bugn ne bir tehcir davas ne de katliam iddias olacakt. Ermeniler bu karara ramen sonradan fikir deitirerek Osmanl Hkmetine kar isyan etme yolunu setiler. Bylece, Rusyann tahrikleri ve komitecilerin gayretleriyle Kafkaslarda ve Dou Anadoluda Trklere kar byk bir mcadele balamt. Sava ncesi ve sonras da Ermeniler, Osmanl Devletini i karklklarla megul etmitir. Sava dneminde ok daha byk sorunlar yaatmlardr. Kafkaslarda Ruslarla savalrken, Ermeni komitelerin oluturduu silahl askerlerle de mcadele edilmitir. Sava halinde olan Osmanl Devleti 9-10 ay mahalli tedbirlerle olaylar yattrmaya alsa da istedii sonuca ulaamamtr. Osmanl Hkmeti son are olarak,(II.Dnya Savanda ABD Hkmetinin Japon kkenli vatandalarna uygulad ynteme benzer ekilde) Ermeni vatandalarn sava blgesinden alp, lkenin emniyetli blgelerine sevk ve iskan yani tehcire tabi tutmutur. 27 Mays 1915 tarihinde Osmanl Hkmeti tarafndan Tehcir Kanunu karlmtr. Balangta, yani I. Dnya Savanda Ruslarla beraber gnll alaylar ad altnda yrtlen bu dmanlk, Milli Mcadele dneminde de ngiliz ve Franszlarla birlikte Lejyon birlikleri ile srdrlmtr. 1920 ylnda Osmanl Devletine imzalattrlan Sevr Antlamasnda niyetlerini ak ak ortaya koymulardr.
19

K Young Lee, a.g.e.., s.85.

7 I.Dnya Sava, hem Trkler hem de Ermeniler iin byk felaketle sonulanmtr. Milyonlarca Trk savalarda ve Ermenilerce yaplan katliamlarda, 200 bine yakn Ermeni de savalarda, isyanlarda ve tehcir srasnda hayatn kaybetmi. Anadolu, en ufak yerleim yerlerine kadar yklm, yaklm ve harap olmutur. Bir ok vaatlerle kkrtlan Ermeniler daha sonra Avrupal devletler tarafndan da kaderlerine terk edilmilerdir Bu durumu daha sonra Kurtulu Sava sonunda imzalanan Lozan Antlamasnda greceiz.

Necla Bagn, Trk-Ermeni likileri-Abdlhamitin Clsundan Zamanmza Kadar, Ankara, 1970, s.62.

20

BRNC BLM SEVR VE ERMENLER A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI: Osmanl mparatorluunun Avrupal gler tarafndan paylalama planlar I. Dnya Harbinden ok nce balamt ark Meselesi yznden Osmanl Devletinin gcn kaybetmeye balamasyla beraber, paylam planlar yaplmakta idi. 1815 Viyana Kongresinden sonra paylam planlar somut ekiller almaya balamt. 19. Yzylda devletlerin Avrupa diplomasinin temel sorunlarndan biri Osmanl mparatorluu paylamada elde edecekleri topraklar konusunda birbirleriyle olmutu. Osmanl Devletinin uzun sre ayakta kalmasnn temel sebebi ise, byk anlamamalarndan kaynaklanmaktayd. I. Dnya Savann eiine gelindiinde durum deimeye balamt. 1913-1914 yllarnda byk devletler kendi aralarnda anlamaya vararak, Osmanl Devletinin paylam sorununu zmlediler21. I. Dnya Savan hazrlayan sebeplerin banda Avrupa Devletlerinin smrgecilik yar idi. Bu durum Avrupay iki gruba ayrmt: Mttefikler grubunda; Almanya mparatorluu,Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya;tilaf grubunda; ngiltere, Fransa ve Rusya bulunuyordu. Smrgeci devletler karlkl savaacaklar ve hangi taraf kazanrsa, paylalacak blgeler o tarafn eline geecekti. Yani Osmanl Devletinin durumu olduka zordu. Hangi tarafa geerse gesin kendisini atee atm olacakt. Osmanl hangi tarafn mttefiki olursa olsun topraklara sahip olma gc o tarafn eline geirmi olacakt. ngiltere ve Fransa Osmanlnn ittifak teklifini reddederken, Osmanl topraklarnn, aralarnda Almanya olmadan, paylalmasn kendi menfaatlerine uygun bulmulard. nk, Almanyann Akdenize kmasn Rusyann Akdenize kmasndan daha tehlikeli gryorlard22.

21 22

Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorununu, Ankara, 1999, s.330. Salahattin Selek, Milli Mcadele, stanbul, 1970 s.9.

1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika I.Dnya Sava baladnda, Osmanl Devleti ile ilgilenen btn smrgeci devletler (Almanya, ngiltere, Rusya, Fransa, talya, Avusturya) Osmanl topraklar zerindeki nfuz blgelerini yaptklar gizli anlamalarla belirlemilerdi. Ancak ngiltere, Fransa ve Rusyann izledikleri ortak gizli politikalarda ve yaptklar antlamalarda Ermeni konusu gndeme getirilmemekteydi. a-Rusyann Politikas lk ve ak bir ekilde Rusya isteklerini belirtmitir. Hem Boazlar, hem de Ermenilerle ilgili istekleri bulunmaktayd. 1914 sonralarnda Rus ar Ermenileri yeniden Trk egemenliine sokmayacan sylemekteydi. Ancak baz tereddtleri bulunmaktayd.Bu tereddtleri Ermenilerin yaadklar Dou Anadolu blgesini Rusya snrlarna katp katmama ve zerk bir Ermenistann kurulup kurulmamasndan ibaretti. Daha sonra yaplan grmeler sonucunda - yzyllardr stanbul ve Boazlar konusunda istekleri vard- Boazlara karlk, Kilikya blgesinde Fransz nfuzunu kabul etmek zorunda kalmtr. Bununla birlikte Ermeniler lehine Rusya grmelerde baz tezler ortaya atmtr. 1) Kilikya, tilaf Devletlerinin ortak koruyuculuu altnda zerk blge olmal. 2) Osmanl Devletine bal ama yine devletin ortak koruyuculuu altnda zerk bir Ermenistan oluturulmal. 3) Dou Anadolu illeriyle Kilikyann birlemesinden oluan Osmanl Devletine bal ama anlan devletin koruyuculuunda bir Ermenistan oluturulmal23. Bu tezler 1915de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda grld. Ancak iler 1916da deimeye balamt. nk Rusya tehcir kararnn uygulanmasndan sonra Ermenilerin boaltt blgeleri ele geirerek, Ermenilerin yerlemesini engellemek

23

Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul, 1987,

s.86.

10 maksadyla buraya Rus Kazaklarn yerletirmeye balamtr. Bylece zerk Ermenistan dncesi szde kalm idi24. Fakat Rusyann btn istekleri ve yapmay planladklar 1917 Bolevik ihtilal yznden gereklememitir. Dolaysyla emperyalist isteklerine de ulaamamtr. b-ngilterenin Politikas I.Dnya Sava baladnda ngiltere Ermenilerin yaad blgelerle ilgilenmemekteydi. stedii Musul petrolleri ve Boazlar idi. Bu nedenle Fransa ve Rusya ile kar atmalar ok fazla deildi. Dou Anadolu blgesinde ilgilendii tek nokta Musulu gvence altna almak iin tampon blgeler yani bamsz Ermenistan ve Krdistan istemekteydi. nk bu blgede gl bir devletin varl yerine kendi kontrolnde kk devletler istemekteydi. 1916 ylnda yaplan Sykes-Picot antlamas ile Fransay iyice Anadolunun i blgelerine sokmay amalamt. Bylece Rusya ile ba baa kalmayarak kendi nfuz blgelerine kar Fransay set olarak kullanabilecek ve Rusyann Akdenize inmesini engelleyebilecekti. Fakat Rusyann kar kmasyla ngiltere yeni bir zm yollar nermiti: 1) Trk egemenlii altnda bir Ermeni Hkmeti kurmak.Bu proje ikinci bir Bulgaristan yaratmak demekti ki, bu yeni huzursuzluklar gndeme getireceinden zm yolu deildi. 2) Uluslararas denetim altnda Ermenistan kurmak . Bu da bir takm sorunlar karr ve ilerde Almanyann bundan yararlanmas mmkn olabilirdi. 3) Ermenistann tmn Rusyaya vermek, bu zm ekli de bir ok yerlerin Rus siyasal ynetimine girmesini gerektirirdi,dolaysyla kabul edilemezdi. 4) En iyi zm yolu, Ermenistan Rusya ile Fransa arasnda paylatrmak, bu iki devletin egemenlii altna sokmakt25. c-Fransann Politikas Fransa ise, skenderun Krfezi ve yresi olmak zere, Suriye ve Kilikya blgesini istemekteydi. Fransada ngiltere gibi zellikle tehcir olayndan sonra zerk bir Ermenistandan bahsetmemitir. Fransa, ngiltereden farkl olarak bu gnk
24

Nuren Mazc, a.g.e.., s.86.

11 Trkiye snrlar iindeki topraklardan da pay istemekteydi. Ancak sava sonrasnda istekleri biraz azalarak bugnk Trkiye snrlar dna kaymt. zellikle Suriyenin mandasn istemekteydi. d-Almanyann Politikas Almanya, Osmanl devlet adamlar tarafndan olumlu yaklamlarla

karlamasndan dolay, Osmanl topraklarna girebilmek iin aznlklar kullanma gerei duymamtr. Ayrca II. Abdlhamit dneminden beri Almanya Osmanl toprak btnln savunmutur. nk Osmanlnn paralanmas, Almanyann Filistine ulamasn zorlatrrd. Bu nedenle Ermenilerle ilgili tutumu da dier devletten farklyd. (ngiltere, Fransa ve Rusya). Hatta tehcir kanununun uygulanmasnda Alman subaylarnn katld ileri srlmtr26. Almanyann tek amac Osmanl Devletindeki verimli blgeleri ele geirmekti ki, bunu da Badat Demiryollar ihalesini alarak planlarn hayata geirmeye balamt. zellikle ngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist devletlerin amalar kendi siyasi ve ekonomik karlar dorultusunda Osmanl Devletini paylamakt. Bu ama dorultusunda da Ermenileri kullanma yolunu gitmilerdir. Ancak hibir zaman Ermeniler - bugn bile - kullanldklarnn farkna varmamlardr. 2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar 28 Haziran 1914de, Avusturya-Macaristan veliahd Aridk Ferdinandn Bosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesiyle I. Dnya Sava iin fitil atelenmiti. Almanyann Rusyaya sava amasyla ngiltere ve Fransa mttefikleri Rusyann yannda yer aldlar.Bunun zerine Almanya bu iki devlete de sava ilan etti. Osmanl mparatorluu durumu tedirginlikle izlemekteydi. Sava kim kazanrsa kazansn sava Osmanl Devletinin topraklar paylalmadan sonulanmayacakt. Durumu en az zararla kapatmak iin Osmanl Devleti ngiltere, Fransa ve Rusyaya ittifak teklifinde bulundu, fakat red cevab alnca Almanya ile ittifak kurma yoluna gitti ve 1 Kasm 1914de Osmanl Devleti I. Dnya Savanda mttefik grubun tarafnda savaa girdi. Bylece, Osmanl mparatorluunun sonunu getirecek olan I. Dnya Savana girdi27.
25 26

Nuren Mazc, a.g.e.., s. 88. Nuren Mazc, a.g.e.., s.90. 27 Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, Ankara, 1996, s.85.

12 Osmanl Devletinin savaa girmesiyle birlikte, tilaf Devletleri gizli ve ak olmak suretiyle ark Meselesini halledecek ekilde antlamalara imza attlar. a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915) ngiltere ve Fransann anakkale Boazn gemeye almalarndan dolay Rusya harekete gemitir. nk eer iki devlet anakkaleyi geerek stanbulu ele geirirlerse, stanbulun Rusyaya braklmama tehlikesi ortaya kabilirdi. Ayrca ngiltere himayesinde bu blgenin Yunanistana verilme olasl Rusyay rahatsz etmekteydi. Bu olaslklar gerekleirse yzyllardr Boazlar ele geirmeye alan Rusya bu blgeyi tamamen kaybedebilirdi. Dier taraftan Osmanlnn mttefiki olan Almanya, Boazlarn ngiltere ve Fransann eline gemesi karlarna ters dmesi asndan, bu blgeyi Rusyaya teklif ederek, bir bar antlamas yaplmas iin giriimlerde bulundu28. Bylece Rus cephesini kapatarak, ittifak cephesini blecek ve batda sadece ngiltere ve Fransa ile kar karya kalacakt. Tabii ki mttefik olan Osmanl Devlet adamlarnn bu olaydan haberleri olmas imkanszd29. Btn bu gelimelerin akabinde Rusya, Boazlar konusunda inisiyatifi ele almak ve sorunu kendi lehine zmlemek iin, ubat 1915den itibaren giriimlere balad. Uzun grmeler ve tartmalar sonucunda Rusyann Boazlar zerindeki istekleri ngiltere ve Fransa tarafndan kabul edildi. Fakat buna karlk, iki devletin Osmanl Devletinin dier blgeleri ile Asyadaki kar ve emellerini Rusya kabul edecekti. Bylece, ngiltere ve Fransa yapm olduklar stanbul Antlamasyla Boazlar ve evresini Rusyaya brakm oldular. b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915) Bu antlama talya ile tilaf devletleri arasnda imzalanmtr. Bylece talyann tilaf devletleri tarafndan savaa katlmas salanm oldu. Bu antlamayla, Ui Antlamasnda (18 Ekim 1912) talyaya braklan On iki Ada zerindeki egemenlik hakk tannm oldu. Ayrca Anadolu Trkiyesinin tamamen ya da ksmen taksimi sz

28 29

Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul, 1985, s. 396. Selahattin Selek, a.g.e.., stanbul, 1970, s. 17

13 konusu olduunda, talya Antalyaya bitiik Akdeniz havzasnda eit bir paya sahip olacaktr... Eer Fransa, Byk Britanya ve Rusya sava srasnda Anadolu Trkiyesinin herhangi bir blgesini igal edecek olursa, Akdeniz havzasnn yukarda belirtilen snrlar iinde Antalyay evreleyen ksm talyaya ayrlacak ve talyann bu blgeyi igal hakk olacaktr30. c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916) Msrdaki ngiliz vekili Mc Mahonun Arap liderlerle yapt bir dizi yazma sonucunda Trklere kar ngiliz desteinde bir Arap hareketi gereklemiti.Buna karlk Araplarn talebi ise randan Akdenize kadar uzanan blgede Arap bamszlnn tannmas ve desteklenmesi idi. Ancak ngiltere Mersin, skenderun ve Suriyenin Fransa nfuzunda olduunu,dolaysyla Arap deil mttefiki Fransann nfuzu altnda olduunu kabul ettirerek bu blgenin dnda Arap isteklerini desteklemeye ve bamszln tanmay kabul etmitir31. d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916) Rusyaya Boazlarn, talyaya da Anadoludan pay verilmesi zerine ngiltere ve Fransa arasnda dier blgeleri paylamak zere ikili grmeler balad. Fransa,Rusyann Boazlara yerlemesine karlk Suriye ve ukurova blgesine yerlemek istiyordu.ngiltere ise, Araplarla yaplan antlama sonucunda,kendi koruyuculuu altnda Arap bamszln kabul ediyordu. ngiltere ve Fransa Osmanl topraklarn paylamak amacyla 21 Ekim 1915de bir araya geldiler.Grmelerin sonucunda ngiltere ve Fransa arasnda 3 Ocak 1916da antlama yapld.Fakat yaplan bu antlama bir taslakt.Ancak Rusyann onayndan sonra kesin eklini alacakt.Mart 1916da Rusyaya antlama bildirildi.Rusyada Kuzeydou Anadoludaki topraklarn kendisine braklmas kayd ile ngiltere ve Fransann yapt antlamay kabul edebileceini belirtti.Bu gelimelerin sonucunda 16 Mart 1916 tarihinde Sykes-Picot Antlamas kesin eklini alarak, ngiltere ve Fransa arasnda imzaland.Antlamaya gre;

30 31

Paul C.Helmrech, Sevr Entrikalar, ev: erif Erol, stanbul, 1996, s.3. Taner Akam, a g.e., s.332.

14 1) Adana, Antakya blgesi, Suriye kylar ve Lbnan Fransaya; Musul hari Irak ngiltereye braklyordu. Fransa ve ngiltere kendilerine braklan bu blgelerde istedikleri trde ynetimler kurabilecekti. 2) Suriyenin dier blgeleri ile Musul ve rdn kapsayan Byk Arap Krall kurulacak ancak bu Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda bulunacakt. 3)Filistine Rusya ve dier mttefikler ile erif Hseyin tarafndan

kararlatrlacak, uluslararas bir ynetim kurulacakt32. e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917) ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplan Sykes-Picot antlamas talya tarafndan renilince, talyan Hkmeti bu antlamann dnda brakld iin tepkilerini ve isteklerini bildirdi. Bunun zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda diplomatik grmelere balad. Buna gre talya, Sykes-Picot antlamasn kabul ediyor ve karlnda Antalya, Konya, Aydn ve zmiri alyordu. Ancak, bu grmelere Rusya katlmad iin antlama Rusyann onayn aldktan sonra kesinleecekti. Fakat bu srada Rusyada i karklklar kmasndan dolay Rusya devre d kalnca antlamann yrrle girmesi konusunda sorunlar kt33. Bu devlet (ngiltere, Fransa ve talya) arasndaki sorunlar Paris Bar Konferans srasnda devam etmi ve bu durum Kurtulu Savanda talyanlarn Milli Mcadele hareketini desteklemesine yol amtr. Btn antlamalara baktmzda paylam projelerinde hibir ekilde Ermeni isteklerinden veya bamsz bir Ermenistandan bahsedilmediini grmekteyiz. Ermenilerin Byk Ermenistan dedikleri Dou Anadolu blgesi Rusyann nfuz alan olarak tannmt. Kk Ermenistan denilen Kilikya blgesi ise Fransann nfuz alan olarak belirlenmiti. Her ne kadar byk devletler kendi aralarnda anlam gibi grnseler de Rusyann, Bolevik devriminin patlak vermesiyle savatan ekilmesi antlamalarda baz deiiklikler yaplmasna sebebiyet verdi. Bu durumda hem sava srasnda hem de sava sonrasnda devletleraras problemlerin kmasna neden olmutur.

32 33

Rfat Uarol, a.g.e.., s.398. Rfat Uarol, a.g.e., s. 399

15 B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu Osmanl Hkmeti, I. Dnya Savana dahil olduktan sonra Ermeni Komitelerinin dmanla ibirlii ettiine dair ald istihbarat ve Dou Anadoludaki Ermeni isyanlar sonucunda tedirgin olmakta idi. Dnemin Dahiliye Nazr Talat Paa Erzurum Mebusu Vartkes Efendiye Ermeniler bu eit muamelelere tevessl etmeye devam ettikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirmi; Bakumandan Vekili Enver Paa da ayn ekilde Patrikle grerek, cemaatine bar nasihatnda bulunmasn istemi ve sz konusu hareketlerin umumi bir mahiyet ald takdirde askeri hkmetin en sk tedbirleri almak mecburiyetinde kalacan da vurgulamtr34. Bu szlerden anlalaca zere savata olan Osmanl Hkmeti Ermenileri srekli uyarmakta idi. Ancak ngiltere ve Rusyadan cesaret ve destek alan Ermeniler hibir ekilde uyarlar dikkate almamlardr. Trkler tedbir almak zorundayd. Hatta bu mecburiyeti batl yazarlar da getirmitir. Bir Fransz askeri yazar olan Larcher Birinci Dnya Savanda Trk Sava eserinde yle demektedir; Hareket blgesinde Ermeniler aktan aa Ruslarla ibirlii yapyorlard. Erzurum vilayetindeki Hristiyanlarn (Ermeniler) bir ksm daha, Aralk 1914de Kafkas tesine gmt. Ruslarca kurulmu olan Ermeni taburlarna girmek iin gnller, Trk hatlarndan kayorlard. Ermeni gnllleri sk sk Trk konvoylarna (geri kollarna) ve yalnz bana gidenlere saldryorlard. Askerlik hizmetine ve teklifi harbiyeye kar koyma genel bir olayd. Bu bazen silahla da oluyordu. Bir kale durumuna getirilmi olan Van Ermeni mahallesi bir ay dayanmt ve ona kar bir Trk bataryasn kullanmak gerekmiti. Askere alnm olan Ermenilerin sadakati de pheli grnyordu. Bu yzden Trk Hkmeti kesin tedbirler almaya karar verdi. 2 Haziran 1915de karlan bir emirle u hususlar yrrle koydu: 1) Ermeni askerlerinin silahl birliklerden alnp silahsz birliklere ve geri hizmete verilmesi, 2) Ermeni ahalisinin hareket blgesinden alnp Iraka yerletirilmes35.

34 35

Mim Kemal ke, a.g.e.., s. 114. Selahattin Selek, a.g.e.., s. 39

16 Gryorlar ki, batl yazarlar bile Osmanl Hkmetinin byle bir karar almaya mecbur olduunu belirtmektedirler. Ayrca, I. Dnya Savay srasnda Anadoludan birka milyon insan g etmek zorunda kamtr. lk olarak Trkler silahl Ermenilerin saldrlarna maruz kalnca Orta Anadoluya g etmeye mecbur kalmt. Sonra da Ermeniler Irak ve Suriyeye g ettirilmitir. Tehcir Kanunu 27 Mays 1915de Talat Paa tarafndan geici bir kanunla karlmt. Daha sonra 15 Eyll 1915 Meclis-i Mebusan tarafndan onaylanmtr. Kanunun onaylanmasndan sonra Osmanl Hkmeti uygulama aamasnda da tehcirin dzenli ve gvenli bir ekilde uygulanmas iin gereken nlemleri almtr. Hkmet iskan blgelerinde Ermenilerin barnma, yiyecek, gvenliklerini temin edecekti.Ermeniler tanabilir mallarn da yanlarna alabileceklerdi. Ayrca tehcir srasnda yal, hasta, kadn ve ocuklar demiryolu ile, kalanlar ise muhafz birliklerin refakatiyle iskan blgelerine gtrlecekti. Avrupal devletler tehcir kanunundan dolay da Osmanly sulamlardr. Tehcir kelimesinin anlamna bakacak olursak. Tehcir kelimesi Arapa olup, hicret kknden gelmektedir. G ettirme manasndadr. Bu kelimede temerkz kampna koymak manas yoktur, yer deitirmek manas vardr. Bu sebeple Fransz ve ngilizlerin tehcir karl kullandklar Deportation kelimesi kasten yanl kullanlan bir kelimedir. Bu kelime cezaen bir yerde mahfuzen ikamete mecbur edilmek, yani srgn edilmek manasna gelir. Srgnde, yani deportationa gnderilen kii gittii yerde serbest deildir, belirli bir mekan iinde, hapishanede, kalede veya kampta d dnya ile irtibat kesik olarak yaar36. ngiltere ve Fransa zellikle tehcir kelimesini kendi anladklar anlamda kullanarak Osmanl Devletini cezalandrma yoluna gitmilerdir. Bu cezalandrma iini I. Dnya Sava sonrasnda yaplan antlamalarda nasl uyguladklarn grmekteyiz.

36

Kamuran Grn, a.g.e.., s. 208.

17 1- Wilson Prensipleri 1914de I. Dnya Sava baladnda, tilaf Devletleri, Bolevik ihtilali yznden Rusyann savatan ekilmesiyle ok zor bir duruma dmlerdi. te bu skk anda A.B.D., tilaf devletleri saflarnda savaa girdi. (6 Nisan 1917). A.B.D., Trkiye ve Bulgaristana sava amad. ngiltere ise, sadece Trkiyeye sava almasn istiyordu. Amerika Hariciye Vekili Robert Lansing ise Trkiyeye sava almasna taraftar deildi ve u nedenleri ileri srmekteydi. Harbin Trkiyedeki Amerikan misyoner tekilatna byk zararlar olacakt. Amerika her ay arktaki Ermenilere 2 milyon Trk liras tutarnda yardm yapyordu. Harp ald takdirde bu tekilat bozulacak misyonerler memleketten srlecek ve servetleri msadere edilecekti. Esas sebep bu idi. kinci sebepte; Trkiye Amerika ile siyasi mnasebetlerini kestii halde; Amerikaya kar hibir tecavzi harekette bulunmamt. Bu byle olunca hangi sebeple Trkiyeye harp alacakt37. Amerikann Trkiyedeki menfaatlerini tehlikeye sokmas ok mantkl bir hareket olmayacakt. Ayn zamanda, Trkiyeye sava amakla, ark Meselesine de karm olacakt. Ayrca Bakan Wilsonnun d politikada farkl bir dncesi vard. Amerikann hedefi btn milletler ile, kuvvete deil de, hak ve adalete, eit menfaatlere dayanan bir mnasebet kurmakt38. Bu dnceler dorultusunda A.B.Dnin ngiltereye nazaran esnek dncelere sahip olduunu grmekteyiz. 1918 ylnn balarnda artk savaan taraflarn hemen hepsi bar istemeye balad dnemde, A.B.D. Bakan Wilson 18 Ocak 1918de 14 maddelik bir beyanat yaynlamtr. Bu ilkelerin temelinde halklara egemenlik hakknn tannmas vardr. Ancak Osmanl mparatorluu gndeme geldiinde Paris Bar Konferansnda bu ilkelere pek uyulmadn grmekteyiz. Wilsonun sava srasnda verdii beyanatlarn Osmanl mparatorluu iin pek de geerli olmamtr. 14 maddelik Wilson Prensiplerinin 12. Maddesi dorudan Osmanl

mparatorluunu ilgilendirmekteydi. yle ki: Osmanl mparatorluunun Trklere meskun ksmlarnda tam bir hkmranlk salanacak, fakat imdi Trk hakimiyetinde bulunan dier milletlere tam bir yaama emniyeti ve muhtar bir gelime imkan temin
37 38

Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, Giresun, 1972, s. 1. Mine Erol, a.g.e.., s. 2.

18 edilecektir39. Bu maddeye ramen Yunanllar zmire kartma yapm ve Ermeniler ise Dou Anadoludaki toprak isteklerini yrrle koymaya kalkmlardr. 2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri I. Dnya Sava sona ermi ve yenilen devletlere kabul ettirilecek bar antlamalarnn hazrlanmas iin, 18 Ocak 1919da Paris Bar Konferans toplanmt. Bu konferansa isteklerini iletmek zere Ermeniler hemen harekete geerek, Parise bir heyet gndermilerdir. Ermeniler, Pariste birisi Baos Nubar Paa bakanlnda, dieri ise 1918 Maysn da kurulduu ilan edilen Ermeni Cumhuriyeti adna Avetis Ahanronian nderliinde temsil edilmekteydiler40. 24 ubat 1919da Pariste Ermeni ttihd Kongresi topland. Bu toplant, 22 Nisana kadar srd. Konferansa sadece Rusya ve Osmanl Ermenileri deil, ran, Msr, Suriye, Avrupa ve Amerikadaki Ermeni temsilcileri bulunuyordu. Kongrede btn Ermeni iddialar tespit edildi ve Baos Nubarn bakanlnda alt kiilik heyet seildi. Delegeler Heyeti yeni Ermeni hkmetinin siyasi statsn konferansta anlatacaklard41. Baos Nubarn heyeti dnda, Avetis Aharonian liderliindeki dier heyet de, 1918de Rus mparatorluunun kmesinden sonra kurulan Ermenistan Cumhuriyetini temsil ediyordu. Bu iki ana delegasyona ek olarak krk kadar Ermeni delegasyonu da aba gsteriyordu. Yani Pariste youn bir lobi faaliyeti vard. Yzlerce gazeteci, yazar, arkc, profesr, senatr ve eski bakann Ermeni davas lehine uzun konumalar yapt konferanslar dzenliyorlard.Wilson,Lloyd George ve Clemenceaunun peinden bir dakika bile ayrlmayan Ermeni delegeler, devaml olarak Ermenistana borlu olduunu hatrlatyordu. Arszlklar herkesi kzdracak bir noktaya varm ve dostlar etrafndan kaybolmaya balamt. Loris Melikov... Pariste konferansn Ermenistana herkesin yrekten bir sempatiyle baktn yazmaktadr (ama) bir trl bitmek bilmeyen talepleri ve bunlar ifade edi tarzlar en sonunda insanlar kendilerinden nefret ettirmiti. Bu gidile, kazanmalar gereken kiileri kendilerine dman edeceklerdi42.

39 40

Mine Erol, a.g.e.., s. 6. Nejat Gyn, Sevresden Lausannea Belleten Cilt:XLVI Ankara, s.552. 41 Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, s.257. 42 Paul C. Helmreich, a.g.e, s.535.

19 Byle bir durumda Ermeni delegasyonlar, Paris Bar Konferansnda isteklerini sunmulardr. ngiltere ve Fransann, konferans srasnda ve sonraki politikalarna baktmzda, Ermenilerin karlarndan ziyade kendi karlar iin altklarn ve Ermenileri kullandklarn gryoruz. Ermeniler, 12 ubat 1919da konferansa verdikleri muhtra ile isteklerini bildiriyorlard: 1) Kafkas Ermeni Cumhuriyeti arazisi ile beraber Kilikya ve yedi vilayetten mteekkil olmak zere mstakil bir Ermenistan hkmetinin kurulmasn, kefil devletler delegelerinden meydana gelecek ve Ermeni komiserleri tarafndan yardm olunacak snr izme komisyonlar, Ermenistann kesin snrlarn yerlerinde tespite memur olacaklard. Bu komisyonlar harita zerinde izilmi olan ksmlarn uygulanmasnda hudutta bulunan lkelerle doacak anlamazlklar tarafsz olarak zmlemek konusunda tam yetkiye sahip bulunacaklardr. 2) Bu suretle kurulacak Ermeni hkmeti, tilaf devletlerinin ve Amerikann yahut katlmasn istedii Cemiyet-i Akvamn mterek kefaleti altna konacaktr 3) Sulh konferans tarafndan bir intikal devresi iin devletlerden birisine Ermenistan hakknda zel bir manda verilmelidir. Kendisine manda verilecek devletin seilmesi hakknda halihazrda Paris de toplanan ve btn Ermeni milletini temsil eden Ermeni konferansnn mtalaas alnmaldr. Mandann mddeti en ok yirmi sene olacaktr. Sulh konferans tarafndan, Ermeni milletinin katliamlar,srgnler, gasplar, tahripler dolaysyla maruz kalm olduklar zararlara kar bir tazminat tespit olunmaldr. Ermenistan da kendi tarafndan, Osmanl hkmetinin harpten ncesine ait bulunan Duyunu Umumiyesine (devletin genel borlar) itirake hazrdr. Manday kabul edecek devlet, manda iin unlar yapacaktr: a) Halen memleketi igal etmekte olan Trk hkmet memurlarn, askerlerini ve dierlerini buralar boaltmaya zorlamak.

20 b) Ahalinin genel olarak silahtan arndrlmas. c) Katliamlara itirak, halka taarruz, yamaclk yapm ve madurlarn eyasndan istifade etmi olanlarn cezalandrlmas ve kovulmas )Dzeni bozanlarn ve bozguncu gezgin airetlerin blgeden karlmalar d) Sultan Hamid ve Jn Trklerin idaresi esasnda getirilmi ve yerletirilmi olan slam muhacirlerinin memleketten karlmalar, dahilde ve harite her taraftan zorla slam edilmi ve aile arasna sokulmu ocuk gen kz ve kadnlarn eski dinlerine dnmelerinin temini iin icap eden tedbirlerin alnmas. e) Trklerin Ermenilerden zapt ve msadere etmi olduklar eylerin muhakkak bir tazminatla birlikte sahiplerine iadesinin, kendi arazisi iindeki tanamaz mallarnn ve herhangi bir ekilde olursa olsun Ermeni cemaatinden alnm olan kilise, mektep, manastrlarn eyalaryla,mal ve binalaryla birlikte geri verileceinin Trkiyeye garanti ettirilmesi,Trkiyeye gemi durumda bulunacak zel ve milli yaplara gelince;stanbul Ermeni ruhani idaresinin bunlar satmak ve gelirini cemaatin ihtiyalarna sarf etmek hakkna sahip olmalar,aslnda Ermeni olan ve yaban lkelere yerlemi veya o memleketler tabiiyetine girmi bulunan ahslarn be yl iin gerek kendi adna, gerek ocuklar adna her iki memleket memurlarn nceden yazl olarak haberdar etmek suretiyle yeni Ermeni hkmeti tabiiyetine girerek Ermeni vatanda olmak hakkna sahip olmaldrlar 43. 26 ubat gn konferansta Ermeni delegasyonu dinlendi. Taleplerini tekrarladlar. Lloyd George, Baos Nubar Paann bu talepleri iin; Baosun peri masallar, Ahanronian iin ise Baos Paa gibi tenakuz ve karklk iin deydi der44. Akas idi. Ermeni delegasyonun bu istekleri btn Ermeni cemaati tarafndan tilaf devletleri, Ermeni taleplerini ar bulmulard. Buna ramen

konferanstaki devletlerin niyetleri de Ermenistan bir devletin mandas altna vermek

memnuniyetle karlanmad. Ermeni parlamentosunda bulunan Vahan Minakhoryan, Ermeni ovenizminin tehlikeli olmaya baladn sylemiti. Ona gre Osmanl

43 44

Ahmet Hulki Saral , a.g.e. , s.258. Kamuran Grn, a.g.e., s.249.

21 mparatorluunun paralanmas ve bu paralanmaya Ermenilerin yardmc olmas emperyalizme hizmetten baka bir ey deildi45. Ancak hibir ekilde Vahan Minakhoryann szleri Ermeniler tarafndan dikkate alnmad. Aksine toplantlar, kongreler hzl bir ekilde yaplrken, propagandalarla heyetlere destek veriliyordu. Ermeni isteklerinin konferansta aklanmasndan sonra devletler cephesine baktmzda Ermenilere belirli bir taahhtte bulunmakta olduka isteksizlerdi. Bir Ermeni devleti kurulmas konusunda ngiltere, Fransa ve talya anlayorlard. Fakat hibir devlet Ermenistann kurulmasnda ve desteklenmesinde dorudan yer almak istemiyorlard. nk Ermeniler yardmsz bir devlet kurabilecek kapasiteye sahip deillerdi. Bir devletin kurulabilmesi iin snrlarnn belirlenmi olmas gerekmektedir. Ama Ermeni devletinin snrlar belli deildi. Ermenistann neresi olaca aka bilinmiyordu. Dier bir husus ise, nfus ounluunun salanmas gerekmekteydi. Ermenilerin hak iddia ettikleri Dou Anadolu blgesinde Ermeni nfusu Trk nfusundan azd. En kalabalk olduklar yerlerde bile %30 u gemiyorlard46. Son nokta ise, ekonomik ve askeri gcn bulunmamasyd. Ama Ermeniler buna da sahip deillerdi. Byk devletlerden medet ummaktaydlar, ama istediklerini yaptrmakta pek baarl olamamlardr. Btn bu sebeplerden dolay da byk devletler Ermenistana destek iin ok fazla istekli deillerdi.Zira onlar iin ekonomik ve askeri adan ok byk klfet getirmekteydi. Ayrca konferansta, Dou Anadoluda kurulacak olan Ermenistan devleti iin byk devletler arasnda da sorunlar ortaya kmt. ngiltere, Ermeni isteklerine destek veriyordu. nk Ruslarn Dou Anadoludan Akdenize inmesini engellemek iin bu blgede Ermenistan devletinin olmasn uygun grmekteydi. Bu arada Fransann igali altnda bulunan Kilikyay Ermeniler isteyince Fransann destei Ermenilerden ekildi. Bylece Ermenistan konusunda ngiltere yalnz kaldndan yava yava ekimser kalmaya balamt.

45 46

Mim Kemal ke, a.g.e., s.137. Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi-Fikri Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999, s.15.

22 Dier taraftan byk devletleri rahatsz eden bir durumda u idi: I. Dnya Savayla birlikte Ermeniler tehcir ve firar yznden Dou Anadolu Blgesinden ayrlm olduklarndan blgede hemen hemen Ermeni nfusu kalmamtr. Bu durumda Trk ounluu blgeyi savunmaya hazrd. Savatan yeni km bir Avrupa baka bir millet iin Dou Anadoluda savamayacakt. Bu nedenle A.B.Dye Ermenistan mandasn kabul ettirmek gerekliydi. Bunun iin, 14 mays 1919da toplanan Drtler Konseyi ve A.B.D. bakan konutuktan sonra; Ermenistan devletinin manda altna alnmasna karar verildi. Bu arada Amerika hkmeti, stanbulda vazife halinde bulunan Amiral Mark L. Bristolu 12 austos 1919da Yksek Komiserlie atad. Yapt incelemeler sonucunda Amiral Bristol, Osmanl mparatorluunun mukadderat hakknda kesin hkmde bulunmutu. Ona gre: Trkiye bir btn halinde muhafaza edilmeli ve hkmete, genel eitime kavuturulmal, halk kendileri hakknda karar verecek kadar eitildikten sonra Self-Determinationa gidilmeli ifadesiyle A.B.D. hkmetine fikrini iletmitir47. Fakat A.B.D. bakan Wilson, Amiral Bristol ile ayn grte deildi. nk Wilson Ermenilerin ve misyonerlerin propagandalarnn etkisiyle Dou Anadoluda bir Ermenistan kurulmasna destek veriyordu ki, zaten Mays 1919da ;Drtler Konseyinin karar ile Ermenistan mandasn kabul etmiti. Dou Anadoludaki durumun incelenmesi iin King-Crane Komisyonunu ve General Harbord bakanlndaki heyeti grevlendirmiti. 3- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu General Harbordun raporunun incelemelerine gemeden nce Anadoluda Trklerin durumuna bakacak olursak; zmirin igalinden sonra Anadoluya geen M. Kemal dmana kar direni rgtleri kurarak ulusal mcadeleyi balatmt.M.Kemalin hedefi,yabanc devletleri veya Osmanl hkmetini bir tarafa brakarak ulusal egemenlie dayal, kaytsz,artsz, tam bamsz bir Trk devleti kurmakt.

Ercment Kuran, Amiral Bristol Raporu ve A.B.D. de Trk Aleyhtar Ermeni Propagandasnn Tarihesi Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says, Say: 37, s.484 , Ankara 2001.

47

23 Hatta bu sayede Trklerin bamszlk sava bir sre sonra,Avrupa kamuoyunun da desteini almaya balamtr.Byle olmasnda,yabanc gazetecilerin M.Kemal ile yaptklar rportajlarn rol byk olmutur. Nitekim, M.Kemal 15 Ekim 1919da Fransann Temps gazetesi muhabirine Ermenistan ve manda konusu ile ilgili grlerini yle aklamaktayd: - Ermeni Meselesi zerine ne dnyorsunuz?. Van, Bitlis vilayetlerinden pek snrl lde bir miktar arazi terkine itiraz ederler mi?. - Osmanl snrlar dnda kurulacak bir Ermenistan memnunlukla karlarz. - Yabanc yardm ve destei olmadan Trkiyenin canlandrlmas mmkn olaca kanaatinde misiniz?. Byle bir desteklemeyi ne tarzda anlyorsunuz. Bir veya birka yardm zerine grnz nedir. - Bu yoldaki temel dnce ve grmz aklayan Sivas Kongresi beyannamesinin yedinci maddesini aynen zikretmekle yetiniriz. Yedinci madde yle diyordu: Milletimiz, insani, modern gayeleri stn tutar ve teknik, endstri ve ekonomi alanlardaki durum ve ihtiyalarmz taktir eder. Devlet ve vatanmzn btnln korumak zere altnc maddede aklanm snrlar iinde (Misak- Milli snrlar), milliyet esaslarna bal ve memleketimize kar istila emeli beslemeyen herhangi bir devletin teknik, bilim, endstri, ekonomi yardmlarn memnunlukla karlarz ve bu adil ve insani artlar iine alan bir barn da, acele olarak gereklemesini insanln selameti ve dnyann huzuru adna milli emellerimizin banda sayarz48. Mustafa Kemalin beyanatna baktmzda, lke topraklarn hibir ekilde baka bir millete veya baka bir devletin mandasna braklamayacan gryoruz. Austos 1919da Anadoluya gelen General Harbord ve heyetinin yapt inceleme sonularna baktmzda da Mustafa Kemalden de ok farkl bir sonuca varmadn gryoruz. General Harbord ve heyeti 1919un Austos ay sonunda Anadoluya gelmitir. Bir aylk gezisi boyunca Harbord, blgedeki Ermenilerin durumu ve manda konusu

48

Yakn Tarihimiz Dergisi, Atatrkn Btn Sylev ve Demeleri, say:5, stanbul, 1962,

s.159.

24 hakknda gzlem yapacakt. Bu geziye karken general Harbord gerekten bir Ermenistan ve katliamlar grmeyi beklediini itiraf etmitir49. Heyetin yol gzergah zmir, Konya, Adana, Tarsus, Mersin, skenderun, Halep, Mardin, Diyarbakr, Tiflis, Baku-Batum ve Karadenizden stanbula dn olarak saptanmtr50. Bu gzergahn en nemli noktalar Sivas ve Erzurum olmutur. nk Sivasta, Mustafa Kemal ile yapt grme ve Erzurumdaki incelemeleri sonucunda hazrlayaca raporda Trklerin hakl olduunu oraya koymutur. General Harbord gezisine balad dnemlerde de Anadoluda Mustafa Kemal milli direnii rgtlemek zere kongrelere balamt. Heyet Sivasta iken, Sivasta toplanan kongre henz sonulanmamt. Bu rastlantda kongrede de manda konusu gndeme gelmi, hararetli tartmalar yaanmt. nk kongreye manda taraftarlar katlm ve A.B.D.in mandasnn kabul edilmesi iin basklar yaplmt. Mustafa Kemal, Erzurum kongresinin altnc maddesinde Manda ve himaye kabul olunamaz kararn Sivasta da tekrarlam ve manda konusu ile birlikte Dou Anadoluda bir Ermenistann gndeme gelmeyeceini syleyerek, hibir ekilde vatann btnlnden vazgeilemeyeceini vurgulamtr.Buna ramen sonuta, Amerika senatosuna bir mektup gnderilerek Trkiyenin durumunun senatoda grlmesi istendi.Bu konuyla ilgili telgraf metni, 11 Eyll 1919da Amerikaya gnderildi. Telgrafn ierii yle idi: Birleik Amerika Devleti Ayan Meclisi Reisliine, Rumeli ve Anadolunun btn Mslman halkn temsil eden ve Osmanl mparatorluunun Anadolu ve Rumelideki vilayetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli Kongresi, 4 Eyll 1919 da bir araya gelmiti, gayeleri unlardr: Memleket halknn ekseriyetinin arzularn yerine getirmek, btn aznlklar himaye altnda bulundurmak, btn vatandalara can ve adalet yolundaki haklarn teminata balamak. Sivas Milli Kongresi, Osmanl mparatorluu halknn ekseriyetinin arzularn ifade eden bir karar suretini, 9 Eyll 1919 da rey birlii ile kabul etmitir. Bu kararn havi olduu prensipler, Sivas Kongresinin, kongre dalmazdan evvel azas arasndan seecei merkez komitesinin ve imparatorluk hudutlar iinde btn tali tekilatlarn
Seil Akgn, Kurtulu Sava balangcnda Trk Ermeni ilikilerinde A.B.D.nin Rol, Tarih boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri, Ankara 1985 s.338.
49

25 istikbaldeki hareketlerine rehber olacaktr. Takip edilebilecek siyasetle alakal olan bu karar mucibince, Sivas Milli Kongresi, Birleik Amerika Devletleri Ayan Meclisine u ricada bulunmay, bugn yine ittifakla kararlatrmtr. Azanzdan mrekkep bir komiteyi Osmanl mparatorluunun her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu komite tarafsz olarak, Osmanl mparatorluunda fiili suretle hkm sren hal ve artlar tetkikten geirmelidir. Byle bir tetkik, Osmanl mparatorluuna ait nfus ve arazi hakknda bir sulh muahedesi mucibinde keyfi kararlar verilmesine meydan brakmazdan evvel yaplmaldr51. Bylece manda taraftarlar, istekleri iin bir adm atm oluyordu. Bu telgrafn gnderilmesinden ksa bir sre sonra, 19 Eyll 1919da Harbord ve Heyeti Sivasa geldi. Heyet, Mustafa Kemal ile hararetli bir grme yapmtr. Gerek manda, gerekse de Ermeni konusunda Mustafa Kemalin szleri Heyet tarafndan yle nakledilmitir: .Maksat; Osmanl mparatorluunun btnln, tarafsz, byk bir devletin ve hepsine tercihen Amerika devletinin mzahereti altnda muhafaza etmek olduunu syledi. Topladklar kongrede verdikleri karar, Cumhur reisimize telgrafla bildirilmi ve senato tarafndan buraya tahkik heyeti gnderilmesi rica edilmi. Lakin onlarn manda hakkndaki fikirleri bizimki gibi deil, onlar bunu yalnz, bir byk kardein nasihati veya yardm gibi dnyorlar. idareye veya d mnasebetlere hi mdahale etmemek zere hafif bir aabeylik hakimliini tanmak istiyorlar. Ayrca Trkiye de vuku bulan facialarn (Ermeni olaylarnn) sorumlusunun ecnebi entrikalar olduunu tekrar ve srarla ifade etti52. General Harbordun, Mustafa Kemal ile grmeleriyle ilgili notlarnda bu ifadeler bulunmaktayd. Ayrca General Harbord grmeden sonra yle bir ifade kullanmt; Anlalyor ki: Trkiye meselesini halletmek iin, milli hareketileri hesaba katmak lazm geliyordu53. Bu grmede Mustafa Kemal, Osmanl snrlar dndaki bir Ermenistan memnuniyetle karlayacaklarn da ifade etmitir.

50 51

Seil Akgn, agm, s.338. Mine Erol, agm, s.94. 52 Yakn Tarihimiz Dergisi, Rauf Orbayn Hatralar, say:32, stanbul 1962, s.179. 53 Yakn Tarihimiz Dergisi, agm, s.179.

26 Bu grme sonucunda heyette yle bir intiba uyand; iki toplum kendi hallerine brakld taktirde bir arada ve bar iinde yaayabileceklerdi. Heyetin Sivastan sonraki dier nemli dura Erzurumdu. Bu blgede Kazm Karabekir ile grmeler yapld. Erzurum Trk ili olduu sylendi. Ayrca yaplan geziler srasnda Belediye Bakan Zakir bey, Harborda gezi mahallini ve kavak mezarlklarn gstererek u ilgin konumay yapt. u geni talklar gryor musunuz?. te bunlar Trk mezarlklardr. ehrin br yanlarnda daha bunun on misli mezarlklarmz var. imdi iyice bak. urada etraf duvarlarla evrilmi kk bir mezarlk var. O da Ermeni mezarldr. imdi Ermenilerin mi yoksa Trklerin mi ok olduunu anladn m?. Bunlar llerini yemediler ya54. Bu szler zerine Albayrak gazetesinin sahibi Sleyman Necati Bey de Romallardan beri bu blgede bamsz bir Ermeni devleti olmad, on asrlk bu Trk yurdunda Ermenilerin %10 u gemediini syledi55. Btn bu somut kantlar General Harbordu dier aklamalardan daha ok etkiledi. General Harbord ve heyeti, gezi bitiminde tarafszlk koullarna uyarak, gzlemlerini ve edindikleri bilgilerini deerlendirip ayrntl bir raporla Amerikan Senatosuna sundular. Harbord, raporunda olduka tarafsz davranarak sadece Trklerin Ermenilere saldrmadn, birok yerlerde Ermenilerin Trklere saldrmakta olduklarn rnekleriyle belirtmi ve Ermeni yardm kurulular ile Ermeni davasn destekleyen Amerikan politikaclar, Rusya Ermenistanna snan Ermeni mltecilerin saysn 700-800 bin olarak iddia ettikleri halde, General Harbord bu miktarn 300 bin civarnda olduunu sylemiti. Manda konusunda ise Ermeni sorunu Ermenistan da zlemez diyen Harbord, Fransa ve ngiltere tarafndan igal edilmi olmalar sebebiyle Suriye ve Mezopotamya hari, stanbul ve Rumeli dahil, btn Osmanl mparatorluu topraklar zerinde bir manda kurulmas gerektiini ileri srmtr.

54 55

.Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, zmir 1984, s.167. Seil Akgn, a.g.e., s.341.

27 Ama bu ifade Harbordun manda konusunu destekledii anlamna gelmiyordu. Generale gre, manda ynetimini zerine almakla Amerika en az bir kuak boyu bu ie bulam olacakt ve askeri bakmdan da 25.000 ile 200.000 arasnda bir askeri kuvvetle hem milli mcadelecilerle uraacak hem de bu rejim korunacakt ve nihayetinde manda rejiminin ilk be ylnda Amerikann 756 milyon dolarlk bir mali yk kabul etmesi gerekmekteydi56. Sava btn lkeleri yorgun brakmt Amerikann Anadolu topraklarnda herhangi bir sorumluluk stlenmesi, Amerikan halkna byk bir sorumluluk getirecekti. Savan mali skntlar Amerikay da etkilemiti. Btn bu sorunlarla birlikte, akas Trkiyede herhangi bir manda rejimi Amerika iin her hangi bir kazan tekil etmiyordu. Aksine ekonomik olarak zarar ok olacakt. Amerikan Senatosuna sunulan General Harbord raporunun da etkisiyle, A.B.D. ne Ermenistan ne de Trkiye mandaterliini kabul etmitir. Bylece General Harbord ve Heyeti Amerikan Bakannn kiisel isteine ramen, tilaf devletlerinin Trk topraklarnda oynamak istedikleri oyunun ierisinde olmay reddetmitir. Bunun zerine Ermenistann snrlarnn izilmesi iin Wilsona hakemlik teklif edildi. Wilson bu hakemlii kabul etti. Bunun iindir ki, Austos 1920de yaplacak olan Sevr Anlamasna Ermenilerle ilgili maddeler konmutur. Bundan sonraki grmelerde artk A.B.D. bulunmamaktayd. ngiltere baka ekilde Ermeni sorununu zmlemek zorundayd. 12 ubat 1920de toplanan Londra Konferans Trk topraklar iin zm aramaktayd. Londrada bulunan devletlerin temsilcileri akas bamsz bir Ermenistana okta hogrl deillerdi. A.B.D.nin Ermeni mandaterliini kabul etmeyecei kesinletii iin yeni bir mandater bulunmas gerekliydi. Konferansa katlan hibir devlet manda kabul etmek veya uzun vadede bir destek taahhd altna girmek istemiyorlard. Bunun zerine Ermenistann bamsz olmasna ve Milletler Cemiyetinin himayesine girmesine karar verildi. Ancak Milletler Cemiyeti Konseyi de bu durumu ho karlamad. nk hem Ermenistan finanse etmek hem de gvenlik iin asker temin etmek gerekliydi. Bu durum Londra Konferansnn kesin bir sonu vermesini

Fahir Armaolu, Amerika Sevres Antlamas ve Ermenistan Snrlar, Belleten, cilt:LXI, Ankara 1997, s.135.

56

28 engelledi. Sorun Nisan aynda San Remoda toplanacak olan Yksek Konseyin deerlendirilmesine sunulmak zere ertelendi. tilaf devletleri arasnda Osmanl mparatorluunun kaderi ile ilgili grmeler yaplrken Anadoluda milliyeti hareketler hzla yaylmaktayd. San Remo Konferansnda yaplan grmelerde, milliyeti hareketin tedirginlii yaanmaktayd. Ancak sahil blgeleri iin endie yoktu.Onlara gre Ermenistan dndaki blgeler ok rahat ekilde elde tutulabilirdi. 16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igal edilmesiyle birlikte Anadoludaki milliyetilerle stanbul hkmeti arasndaki iliki kesilmitir. Bu durum Mustafa Kemale Anadoluda yeni bir hkmetin kurulmas iin imkan tanmt. 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisi Ankarada topland. Yeni meclisin amac lkenin bamszln salamak, padiah ve hilafet makamn dmann elinden kurtarmakt. 30 Nisanda Anadolu topraklarnda yeni bir hkmetin kurulduu ve bu tarihten sonra Mttefik devletlerin muhatabnn Ankara hkmetinin olaca resmen bildirilmitir. Fakat San Remo Konferansnda Anadoluda oluan bu gelimeler fazla dikkate alnmad.tilaf devletleri Osmanl hkmetini muhatap olarak aldklar iin hazrlanan antlama metni Osmanl hkmetine iletilmiti. 4- San Remo Konferans 18 Nisan 1920de San Remoda Yksek Konsey toplanarak, Londra Konferansnda zmlenemeyen konular, zellikle Ermenistan sorununu halletmek istiyordu. Ancak San Remoda bulunan devlet bakanlar Ermenistan konusu aldnda durumdan honut kalmadlar. Fransa ve talya ne mali ne de askeri yardmda bulunmayacaklarn, nk hazrlkl olmadklarn ifade ettiler. zellikle talya Boazlar konusu dnda Kk Asya ile ilgili antlamalarda hibir ekilde askeri sorumluluk almay kabul etmiyordu. ngiltere de ayn ekilde Ermenistana asker gndermek konusunda isteksizdi. Bu yzden Konferansta artk ana sorun Ermenistann himaye ve finanse edilmesi olmutu. Fransa, kurulacak Ermenistana subay ve tehizat gndermeyi kabul etmi, ama gereken mali yardmda bulunmuyorlard. dnp dolap A.B.D.in Ermenistana mali destek vermesine geliyordu. Akas tilaf devletlerinin Ermenistan konusunda isteksiz olmalarnn sebebi u idi: Almak istedikleri blgeleri zaten ele

29 geirmilerdi, buralara ulamak kolayd. Ermenilerin dnda btn azlklarn hepsi deniz kysndaki blgelerdeydi ve onlar korumak basitti. Ama Ermenistan iin istedikleri blgelerde, ounluk Trklerden olumaktayd ve Trklerle mcadele etmek gerekliydi. Bu da askeri ve mali yardm gerektirmekteydi. Bu sebeple Ermenistan konusunda okta istekli deillerdi. Bu nedenle Lloyd George Ermenistandan Trk milliyetilerini karmak iin A.B.D.den yardm istemeyi uygun grmtr. Eer A.B.D. bu neriyi kabul etmezse, daha kk bir Ermenistan kurulmas uygun olurdu. Byle bir Ermenistan devletinin snrlarn izme yetkisinin, bakan Wilsona verilmesi uygun olacakt. Bu durumun Lloyd Georgeu memnun edecek yararlar unlardr: Birincisi, Birleik Devletler manday reddetse bile Ermeni meselesine bulam olacakt. Ve bu, Lloyd Georgeun ne zamandr amalad bir durum idi. kincisi,Amerikann hakemlii sonunda, kimseyi memnun etmesi beklenmeyen bir snrn izilmesi gibi tatsz bir grevi mttefiklerin zerinden alacakt. ncs,kendilerinin yapmad bir toprak dalmnn icrasnda ngiliz ve Franszlarn daha az sorumluluklar bulunacakt. Sonu olarak,ileride Ermenistann hi Trk topra edinememiti gibi olas bir baarszln sebebi ngilterenin ve daha dolaysz biimde Lloyd Georgeun zerinden hi deilse ksmen kalkm olacakt57. Bu arada manda A.B.D. tarafndan kabul edilmedi. Beklenildii gibi bakan Wilson Ermeni snrn izmeyi kabul etti. Wilson izdii snrlarda Erzurumun yan sra Erzincan ve Trabzonu da Ermenistana veriyordu. C SEVR VE ERMENLER 1- Sevre Doru Gidi Pariste grmeler devam ederken 17 Haziran 1920de Osmanl Hkmetini temsilen Damat Ferit Paa grmelere katld. Konferansta yapt konumada, I. Dnya Savana girmekle su ilendiini, bu suun sorumlularnn ttihatlar olduunu, Osmanl mparatorluunun paralanmasn kabul etmeyeceklerini, fakat Ermenistan devletinin kurulmasn grmeye hazr olduklarn belirtmitir. Damat Ferit Paann bu aklamalar konferans bakan Clemanceaunun sert tepkisine sebep oldu. tilaf devletleri, Yunan ordusunun Anadoluda elde ettii baarlara gvenerek
57

Paul C. Helmreich, a.g.e., s.225.

30 Osmanl Hkmetinin teklifini reddetti. Pariste daha fazla kalmalarnn mmkn olmayacan bildirdi. Kazm
58

Karabekir sonradan bu olay Sadrazam Paristen

kovulmutur. olarak anlatr . Ayrca Damat Ferite verilen yantta, I. Dnya Savanda Osmanl Devleti yznden ok fazla kayplara uradklarn ve hazrlanan antlama metninde hibir deiiklik yapamayacaklarn belirttiler. Antlamann en ge Temmuz sonuna kadar imzalanmas iin Osmanl Hkmetine sre tannd. Eer antlama kabul edilmezse stanbulun Trklerin elinden tamamen alnaca bildirildi. Bu grmelerden sonra San Remoda yaplan antlamann son ekli kararlatrld. Osmanl Hkmetinin bu metne verdii cevap zerine 16 Temmuz 1920 de durum incelenmek zere Spa Konferans topland. Fransa Cumhurbakan Millerand toplantda Ermenilerle ilgili u iin aklamay yapt: Uzlaan devletler, artk Trklerin br uluslar zerindeki egemenliine son vermelidir. imdiye dein yaplan Bab- Ali ve Byk Devletler grmeleri, Bulgaristan , Makedonya ve Ermenistan iin bir zm getirememi , zellikle 20 yldr Ermeniler , barbarca ilemlerle karlamtr. Bu nedenledir ki , Trklerin ounluk olarak bulunmadklar Trakya, zmir ve Suriyede Osmanl egemenliine son verilmitir, Bu kararn maddeleri hibir ekilde deitirilemez59. Zaten I. Dnya Sava dnemine baktmz zaman kendi aralarnda yaptklar gizli antlamalarda Ermenistana bir pay ayrmamlard. Ermenileri diplomasi oyununda bir maa gibi kullanyorlar ve Osmanl mparatorluunun i ilerine karabilmek, onu zayf drebilmek iin kkrtyorlard. Ermenilere gsterdikleri dostluun ne kadar sahte olduunu Sevr Antlamasndan sonra srasnda ve sonrasnda yaplan antlamalarda grmekteyiz. 2) Sevr Antlamas ve Anadolunun Paylalmas San Remo Konferansnn bitmesiyle, artk Osmanl hkmetiyle yaplacak olan antlamann ana hatlar tamamlanmt. 11 Mays 1920de Trk delegasyonuna antlama maddeleri sunuldu. Yine ayn gn antlamann bir zeti basna verildi. Kurtulu Sava

58 59

Nejat Gyn, a.g.e., s.552. Nuren Mazc, a.g.e., s.104.

31 Avrupa basnnn tepkisi genel olarak olumlu idi. Antlama maddeleri genel olarak ar olduu kabul edilmekle birlikte, Trklerin bunu hak ettiklerini sylyorlard. ok az basn organ antlamaya kar kt. Manchester Guardian, bar koullarnn haksz olduunu sylyor. Westminster Gazette, Mttefiklerin zmeye muvaffak olmadklar sorunlar maskelemek amacyla kaleme alnm, hatipe bir metin yorumunu yapyordu. Observer Gazetesi,antlama iin yapay, gvenilmez ve geici ifadelerini kullanrken, Outlook, Yksek Konseyin ba edemedii sorunlar iin Milletler Cemiyetini p sepeti olarak kullanlmasnn sevimsiz olduunu yazyordu60. Bu arada baz basn organlar antlamay adil olarak deerlendirirken, devletlerin uygulamada ne derece baarl olabilecei konusunda pheleri vard. Dier taraftan antlamann Venizelos ve Yunanistan iin bir zafer olduunda btn basn organlar hemfikirdi. Fransz ve talyan basn bu antlamadan pek fazla memnun kalmamt. Yunanistandan ziyade bu antlamann ngilterenin zaferi olduunu dnyorlard. zellikle talyan basn antlamaya kar byk bir fke duymaktayd. Franszlar politik karlar uruna Yakndouyu ngilizlere satmakla sulamaktaydlar. Fransz basnnda da antlama cokuyla karlanmad. ngilizlerin avantajl bir konumda olduu konusunda talyan basnyla hemfikirdi. Trk basnnn tepkisi ise fke ve dehetti. Ama teslimiyet sz konusu bile deildi. Trklere idam cezas verildii sylenmekteydi. Bu antlamay Kuvay Milliyecilerin kabul etmesine imkan yoktu. Zaten ardndan da Mustafa Kemal, halk direnie ard. ardan sonra on binlerce Trk Mcadeleye katlmlard. tilaf devletleri ve Trk basn organlarndan sonra Osmanl Hkmetinin stanbulu terk ederek Milli

antlamaya bakna gz atacak olursak; 11 Mays 1920de tilaf devletleri tarafndan antlama metni Trk delegasyonuna sunulmutu. Delegasyonun banda Tevfik Paa bulunmaktayd. Tevfik Paa antlamann Fransa ile ngiltere arasnda sorunlar kartacan dnmeye balamt. problem yaratyordu.
60

nk basnn ve Fransa Hkmetinin de

onaylad fikir, ngiltere'nin daha avantajl olduu idi. Bu durumda iki devlet arasnda Ayrca Milli Mcadele Anadoluda glendike Fransa,

Paul C.Helmrech, a.g.e., 236.

32 milliyetilerle temasa gemeye balamt. Kilikyadaki mcadeleden bunalan Fransa, Mustafa Kemal ile atekes imzalamak zere temsilci gndermiti. 30 Maystan geerli olmak zere atekes saland. Ancak yirmi gn gemeden atekes milliyetiler tarafndan bozuldu. Yine de nemli bir durumdu atekesin imzalanmas. nk Fransa fiilen Milli Hareketi tanmt. Artk Fransa ile ngiltere arasnda uyumsuzluk ba gstermiti. te Tevfik Paa bu durumdan faydalanmak istemi tilaf devletleriyle grmeleri olabildiince uzatma yoluna gitmiti. Ancak Tevfik Paann bu taktii stanbul hkmeti tarafndan onaylanmad iin yerine delegasyon bakan olarak Damat Ferit Paa getirilmitir. 17 Haziran 1920de Damat Ferit Paa Paristeki grmelere katlmtr. Konumasndan sonra olduka sert tavrlarla karlam ve tilaf devletleri tarafndan hibir ekilde antlama maddelerinin deitirilemeyecei cevabn almtr. Mttefikler bar imzalamak veya imzalamamak iin 27 Temmuza kadar Osmanl Hkmetine vakit vermitir. Osmanl Hkmeti, eer bar kabul etmedii taktirde ynetimin tilaf devletlerine geecei, Anadoludaki etmitir. Antlama ile Osmanl Devletinin ok kk toprak paras zerinde egemen kalaca ileri srlmekteydi. Ancak antlamann koullar incelendiinde, Osmanl Devletine braklacak olan topraklarda bile egemenliin kullanlmas engellenmektedir.61 Anadolu'nun paylalmas ve Ermenilerin Dou Anadoluda bir devlet kurmas yolundaki en ileri adm, 10 Austos 1920 tarihinde Pariste Sevrde yapld. Sevr Antlamasyla, tilaf devletleri, Dou Anadoluda ark Meselesinin Ermenilerle ilgili ksmn tamamen zmeye almlardr. Sevr Antlamasnn altnc blmnde Ermenistan ile ilgili alt maddeye (88-93) yer verilmitir. Sevr Antlamasndaki bu alt madde yle idi: 88. Madde: Trkiye, Mttefik Devletlerin tand gibi, Ermenistan hr ve mstakil bir devlet olarak tandn beyan eder.
61

savan iyice byyecei ve yedi yz yllk

Osmanl mparatorluunun yok olaca korkusuyla antlamay imzalamay kabul

Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul, 1999, s.243.

33 89. Madde: Osmanl Devleti ile Ermenistan ve dier imzas bulunan devletler, Erzurum, Trabzon, Bitlis vilayetlerini de Trkiye ile Ermenistan arasndaki hududun tayini Amerika Birleik Devletleri, Cumhurbakannn hakemliine havale etmeyi ve Onun verecei karar ve Ermenistann denize knda ve ad geen hududa komu olan Osmanl arazisinin askerden arndrlmasyla ilgili olarak belirleyecei btn hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr. 90. Madde: 89. Madde gereince,tayin edilecek hudud, ad geen vilayetlerin ksmen veya tamamen Ermenistana terkine yol at takdirde,Osmanl Devleti karar tarihinden itibaren, terk edilen arazi zerindeki btn hak ve hukukundan vazgetiini imdiden beyan eder. bu antlamann, Trkiyeden ayrlan araziye uygulanacak hkmleri, sonradan Ermenistana terk edilecek araziye de uygulanacaktr. Ermenistann kendi hakimiyeti altna giren arazi sebebiyle,slenebilecei Osmanl Devletine ait mali ykmllklerin ya da iddia edecei haklarn oran ve nitelii,ibu antlamann sekizinci blmnde (Mali Hkmler) 241-244. maddelere62 uygun olarak tayin edilecektir. bu antlama ile zlmemi ve dzenlenmemi bulunan ve sz konusu arazinin intikalinden doabilecek olan btn meseleler, ileride dier szlemelerle hl edilecektir. 91. Madde: 89. Madde belirtilen arazinin bir ksm Ermenistana intikal ettii takdirde, Osmanl Devleti ile Ermenistan arasnda, (ayn maddede ngrlen karara dayanarak) belirlenecek olan hududu, arazi zerinde izmek zere, ad geen kararn verilmesinden on be gn sora, teekkl ekli sonradan tayin edilecek olan bir Hudud Belirleme Komisyonu kurulacaktr. 92. Madde: Ermenistann Azerbaycan ve Grcistanla olan hududu, ilgili devletler tarafndan uzlama yoluyla belirlenecektir. 89. maddede aklanan karar alndktan sonra, alkadr devletler uzlama yoluyla hudutlar tespit etmede muvaffak olamadklar takdirde, ibu hudud Mttefik Byk Devletler tarafndan tayin edilecektir ve bu hududun arazi zerinde izilmesi de bu devletlere ait olacaktr.

Bkz. Seha L.Meray-Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Ankara, 1997, s.117.

62

34 93. Madde: Ermenistan hkmeti; Ermenistanda rk,dil veya din bakmndan ahalinin ekseriyetinin (tekil eden nfusun) dnda kalan aznlklarn menfaatini korumak iin, Mttefik Devletlerin lzum grecekleri hkmleri ve bu devletlerce yaplacak olan antlamaya da bu hkmlerin yazlmasna muvafakat etmek suretiyle kabul eder. Ermenistan, Mttefik Devletler ile akt edilecek bir antlamaya,transit hrriyetini temine ve dier milletlerin ticareti iin adil bir usul tesisine dair olmak zere ad geen devletlerin lzum grecekleri hkmlerin konulmasna dahi muvafakat eder63. VI. Blmn dnda Sevr Antlamasnn IV. Blmnde aznlklarla ilgili hkmler vard. Bu hkmlerde yine Ermenilerin bahsi gemekte idi. 144. Madde sevk ve iskana tabi tutulan Ermenileri kapsamaktayd. Buna gre: Osmanl Hkmeti Emval-i Metruke konusundaki 1915 tarihli yasa ile ek hkmlerin hakszln kabul eder ve bunlarn tmyle hkmsz ve gelecekte olduu gibi gemite de geersiz olduklarn bildirdi. Osmanl hkmeti 1 ocak 1914den beri topluca ldrlme korkusuyla ya da baka herhangi bir zorlama yznden yurtlarndan kovulmu, Trk soyundan olmayan Osmanl uyruklarnn yurtlarna dnlerini ve yeniden ilerine balayabilmelerini olabildii lde kolaylatrmay resmen yklenir. Sz edilen Osmanl uyruklaryla bunlarn yesi bulunduklar topluluklarn mal olan ve yeniden bulunabilecek tanr ya da tanamaz mallarn kimin elinde bulunurlarsa bulunsunlar, bir an nce geri verilmesi gerektiini Osmanl Hkmeti kabul eder64. Sonu olarak iki yla varan srecin sonucunda tilaf devletleri ile Osmanl Devleti arasnda bir antlama imzalanmt. Ayrca bu antlamayla Ermeni Devletinin varl ilk kez bir antlama ile kat zerinde onaylanmt. Bu antlama Osmanl hkmeti tarafndan imzalanmt. Ama tilaf devletlerinin gz ard ettii bir nokta vard. Anadoluda 1919da balam olan Milli Mcadele hareketi ve Ankarada 23 Nisan 1920de Kuvay Milliyecilerin kurduu T.B.M.M. hkmeti vard. Bir Ermeni devletinin kurulmas yan sra Sevr Antlamasnda Anadolu topraklar paylalyor ve Osmanl topraklarndan koparlan blgelerde yeni devletler kuruluyordu. Bu artlar altnda Sevr Antlamasnn T.B.M.M. tarafndan kabul edilebilir yan yoktu. Bu
63

Sevr Muahedesi, 1920, Orijinal Metinden eviri (Asl Ekler Blmndedir)

35 sebeple de antlamann uygulama aamasna gemek imkansz idi. T.B.M.M.nin Anadoludaki direniin, Sevr ile birlikte hz kazanm olmas bu antlamann l domasna sebep olmutur. nk stanbul hkmetinin Anadolu halkn ne kadar temsil ettii tartlr bir noktadr. Anadoluyu temsil etme yetkisi 1919un Mays ayndan itibaren fiilen Osmanl Hkmetinden kmt. Bu nedenle Sevr Antlamas Ankara iin kabul edilmesi imkansz bir antlamadr. Bu arada Sevr Antlamas sadece Trkiye de sorun olmamt. tilaf Devletleri arasnda da sorun yaanmasna sebep olmutur. I. Dnya Savann bitmesinden hemen sonra yenik devletlerle tilaf Devletleri antlamalar imzalama hazrlklarna girmilerdi. Osmanl Devleti ile yaplacak olan antlamann grme sreci dier antlamalardan daha uzun srmtr. zellikle Almanlarla yaplan Versailles Antlamas Haziran 1919da ok hzl bir ekilde imzalanmtr. Bu antlama ile Almanya Avrupadaki topraklarnn bir ksmn, smrgelerinin tamamn elden karmt. Ayrca siyasi, ekonomik ve askeri adan ok fazla ykmllk altna sokulmutu. Hatta tilaf Devletleri Almanya ile yaptklar bar grmelerinin ok abuk bir ekilde sonuca ulatrlmas yznden eletirilere maruz kalmtr. Eer daha sakin bir ekilde sorunlara zm arasalard, barn devamlln salayacak bir antlama ortaya karabilirlerdi65. Ancak bu eletirilerin ok fazla hakl olmadn neredeyse iki sene sren Trklerle yaplan bar grmelerinin sonucunda gryoruz. nk Sevr Antlamasnda Mttefiklerin tarafsz olmadklarn ve intikam peinde olduklarn grmekteyiz. zellikle ngiltere, Osmanl mparatorluundan intikam almak istiyordu. nk Osmanl mparatorluu I. Dnya Savana Almanyann mttefiki olarak girince savan seyri deimiti. Sava uzam yeni cepheler almt. Bu yeni cephelerin almas ngilterenin hem ok fazla insan hem de para kaybna uramasna sebebiyet vermiti. te bu kaybn acsn yaplacak antlamayla tazmin etmeyi dnmekteydi. Sevr Antlamasnn, Versailles Antlamasna gre daha uzun srede olumasna ramen hibir ekilde makul, mantkl ve hogrl olmadn gryoruz.

Temuin F.Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni zel Says, Ankara, 2001, Say:37, s.253. 65 Paul C.Helmrech, a.g.e., s. 249.

64

36 Sevr Antlamasnn grme aamasnn uzamasnda iki sebep grmekteyiz. Birincisi; ark Meselesini, XIX. yzyl zihniyetiyle gren kiiler tarafndan zlmek zere grmeye tabi tutulmutur. Bylelikle iki yla varan bir gecikme olmu ve bu srede Yakndou da yepyeni sorunlar ve olaylar gndeme gelmitir. kincisi ise; Sevr Antlamas, bu yeni sorunlar delegelerce tam olarak anlalmadan oluturulmutur. Yani antlama imzaland dnemde varolan sorunlar henz zlmemiti. Sava sonras sorunlar vard. Hibir bir antlama uzun dnemli istikrar ve bar ortamn salayamazd. Mttefiklerin siyasi tutumlar, ekimeleri Yakndoudaki sorunlarn hesaba katlmamas sebebiyle bar pek mmkn grnmyordu66. Sevr Antlamasn emperyalist devletlerin yklm; gc tkenmi olan Osmanl Devletine ksa srede uygulatmalar tek artlar idi. Fakat Avrupa devletlerinin ve A.B.D.nin grmelere katlmas ii iinden klmaz hale getirmitir. Emperyalist devletlerin rekabetleri Anadoludaki uyuyan devi uyandrm ve kendilerine kar byk bir milliyeti mcadele balatmt. Sevr Antlamasyla birlikte bu milliyeti g iyice byyerek Anadoluyu savunmaya balamt. Osmanl Hkmetinin Avrupal glerle Sevr Antlamasn imzalamas,Anadoluda tepkiyle karlanmtr. Misak- Milli kararlar dorultusunda milliyetiler, tilaf devletlerinin Anadoluyu paylama planlarnn gereklemeyeceini gstermilerdir. 3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir Bugn bile Avrupa ve A.B.D.deki Ermeniler propagandalarla Sevr

Antlamasnn kendileri asndan hala geerli olduunu ileri srmektedirler. Bu fikre dayanarak Sevr Antlamasnn 88-93.maddelerinde kendilerine braklan Ermeni topraklarnn Ermenilere geri verilmesini istemektedirler. Antlamay imzalayan devletlere gz atacak olursak: Sevr Antlamas T.B.M.M. hkmeti ile deil stanbul hkmeti ile imzalanmtr. T.B.M.M. hkmeti antlamann taraflar arasnda yer almyordu. T.B.M.M.nin antlamada taraf olmamas Sevr Antlamasn hukuken geersiz klmaya yeterli sebep tekil etmektedir. Ayrca bu antlama Osmanl Hukuku asndan da geersizdir. 8 Austos 1909 tarihinde Kanun-i Esaside yaplan deiiklik ile 7. maddeye bar antlamalarnn

66

Paul C.Helmrech, a.g.e., s.249.

37 parlamento tarafndan onay arttr. hkm konmutur. Sevr Antlamas

imzalanmadan birka ay nce 1 Mart 1920de stanbul igal edilmi, parlamento baslmt. Bunun zerine padiah 11 Nisanda parlamentoyu tamamen datt. Bir daha hi toplanmayan parlamento doal olarak Sevr Antlamasn onaylamamtr. Bu sebeplerden dolay Sevr Antlamasnn yoktur67. Btn bu hukuksal gereklerin dnda, bu antlama yrrle konulmadan antlamaya imza atan Osmanl hkmeti ortadan kalkt ve daha sonra Anadoluda kurulmu olan yeni Trk Hkmeti ile tilaf devletleri arasnda Lozan Antlamas imzaland iin zaten geerliliini fiilen ve hukuken kaybetmitir. Ayrca Ermenilerin devlet olarak imzaladklar antlamalar vardr. Bunlarn banda Batum Antlamas vardr. 28 Mays 1918de Erivanda bir Ermeni Cumhuriyeti kurulmutur. Osmanl Devleti, Ermenistanla 4 haziran 1918de Batum Antlamasn imzalayarak bu devleti tanmtr. Bu antlamadan sonra Ermeni Cumhuriyeti Dileri Bakan Hadisyan unlar sylemitir: Trkiye Ermenileri artk Osmanl mparatorluundan ayrlmay dnmyorlar. Trkiyede ki Ermenilere ilikin sorunlar Osmanllar ve Ermeni Cumhuriyeti arasnda grme konusu bile yaplamaz. Osmanl mparatorluu ile Ermeni Cumhuriyeti arasndaki ilikiler mkemmeldir ve gelecekte de byle olmaldr. Bu iyi komuluk ilikilerinin srdrlmesi Dileri Bakan olduum Ermeni Hkmetince izlenen programn balca noktalarndan biridir68. Yine Batum Antlamasndan sonra Tanak yayn organ Hairemik 28 Haziran 1918 tarihli nshasnda yle yazmtr. Rusyann Trkiyeye kar gtt dmanca politika Kafkasya Ermenilerini de cesaretlendiriyordu. ki dost unsur arasnda atmalara Kafkas Ermenileri neden oldu. ok kr ki bu durum ok uzun srmedi. Rus devrimi sonrasnda Kafkasya Ermenileri selametlerinin yalnzca Trkiyede olduunu anladlar ve ellerini
Ahmet Mumcu, Devletler Hukuku Asndan Ermeni Sorunu Var mdr?, Atatrk ve Hukuk, Ankara, 1982, s.15. 68 D Politika Enstits, Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, 1989, s.32.
67

hibir ekilde yine hukuken

geerlilii

38 Trkiyeye uzattlar. Trkiyede gemite olanlar unutmak istedi ve uzatlan eli valye ruhuyla skt. Artk Ermeni sorununu zmlenmi ve tarihte kaldn kabul ediyoruz. Yabanclarn ajan birka maceraperestin eseri olan karlkl gvensizlik ve dmanlk duygular ortadan kalkmaldr69. Bu iki Ermeni ifadelerine baktmzda Ermeni meselesinin hem Osmanl mparatorluu hem de Ermeniler tarafndan kapandn gryoruz. Ayrca bu iki ifadeden kan arpc bir sonu daha var ki Trklerin haklln ortaya koymaktadr. Bu sorunlarn sebebinin Trkler olamad, Ruslar ve Kafkas Ermenilerinden dolay sorunlarn ktn kabul etmektedir. Hakszla urayanlarn Ermeniler deil aksine Trkler hakszla uramtr. Btn ifadelerin sonucunda Trklerin hakllklarn grmekteyiz. Ancak daha sonraki olaylarn geliimine baktmzda meselenin hibir ekilde kapanmadn grmekteyiz. Zira, Batum Antlamasndan sonra da Ermeni komitalarnn hareketleri devam etmitir. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesiyle Dou Anadoluda ete faaliyetlerini Ermeniler arttrmlardr. Savan bitip Osmanl Devletinin yenik devletler arasnda bulunmas dolaysyla atekes imzalanmasndan sonra (Mondros Atekes Antlamas 30 Ekim 1918) Ermeniler tm hzyla devam etmitir. 10 Austos 1920 Sevr Antlamasnn imzalanmasyla birlikte Ermeniler hayallerinin, nihayet gerekleecei konusunda umutlanmlardr. Bu antlamayla birlikte bamsz ve zgr bir Ermenistan Devletinin varl hkme balanmaktayd. Ancak Anadoluda Kuvay Milliyeciler tarafndan Milli Mcadelenin balamas Ermenilerin bu hayallerini yok etmekteydi. nk 10 Austos 1920de Trkiye topraklarnda iki hkmet bir Osmanl Hkmeti, bir de Ankarada kurulan B.M.M. hkmeti bulunmaktayd. Sevr Antlamasn imzalayan stanbul hkmeti idi. Mustafa Kemalin oluturduu Ankara Hkmeti antlamay kabul etmeyerek Ermeni sorununu kendi bana halledecektir. Anadolu topraklarnn esas sahibi, olan milliyetilerin oluturduu Ankara Hkmeti idi. Ankara hkmeti de Sevr Antlamasnn taraflarndan deildi. Bu

69

D Politika Enstits, a.g.e., s.32.

39 durum Ermeniler iin bir hayal krkl yaratmaktayd. Lozan Antlamas ile de bu hayal krkl bir kez daha kesin bir ekilde ortaya konmutur. Sevr Antlamasnn hukuki adan geersizliinin yan sra Anadoludan ve Avrupadan gelen tepkiler yzndende geerlilik kazanmamtr. Anadoluda Sevr Antlamasna kar oluan tepkiler olduka sertti. nk bu antlama Trk milletinin bamszln ve varln ortadan kaldrmakta idi. zellikle Anadoluda bamszlk hareketinin temel ta olan milliyetiler Sevr Antlamasn hibir ekilde kabul etmemilerdir. Dou cephesi komutan Kazm Karabekirin Sevr Antlamasnn sylemektedir: Vatansz ve vicdansz serserinin yine kendileri gibi millet ve vatanla alakas olmayan birka kii adna bar antlamasna imza ettiklerini ajansta grdk. Milli mcadelemize daha byk bir azim ve imanla devam edeceimize ant ettiimizi arz eylerim. stanbuldan kuruluunu duyduumuz uray Saltanatta Trkiyenin heyeti mevcudiyetini sndren bu antlamann imza edilmesini kararlatran ahslarn ve antlamaya imza atanlarn vatana ihanet ile itham olmasn ve haklarnda gyabi hkm verilmesini, bu vatanszlarn isimlerinin her yerde lanetle anlmasn ve duyurulmasn arz ve teklif ederim 70. Sevr Antlamasnn imzalanmas ve Kazm Karabekirin bu telgraf T.B.M.M.de grlmtr. Mecliste yaplan grmeler srasnda Kazm Karabekirin de nerdii uray Saltanat yelerinin vatana ihanet sular kabul edilmiti. Ayrca Sevr Antlamasnn Misak- Milli snrlar ierisinde bulunan Trk milletini hibir ekilde balamadn belirtmitir. Bununla birlikte Anadoluda bulunan Trk halk da antlamaya byk tepki gstermiler ve bu durum Mustafa Kemalin gcn arttrmtr. Bunun sonucunda da Anadoluda tilaf devletlerine kar byk ve gl bir direni balamtr. Avrupann Sevr Antlamasna tepkisi ise Trk halkndan olduka farkl idi. Antlamann ieriinin olduka ar ve adaletsiz olduu kabul ediliyor, bu nedenle uygulanmasnn zor olaca ifade edilmekteydi. Avrupa kamuoyunun vicdan ilk defa imzalanmasndan sonra meclise gnderdii telgrafta unlar

70

Azmi Ssl, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 2001, s.211.

40 Sevr Antlamas ile harekete gemiti. Trk halkna kar yaplan hareketin haksz olduunu ve milletler prensibine aykr olduu ifade edilmekteydi. Milli hareketin hakl bir sebeple baladn kabul etmekteydiler. Ancak grnen kamuoyu destei ne kadar gerekiydi. nk bu antlamadan memnun olmayan devletler vard, talya ve Fransa. nk I. Dnya Savanda yaplan gizli antlamalarda talya, zmir dahil olmak zere btn Ege blgesinde hak talep ediyordu. Sevr Antlamasnda ise, bu blge Yunanistana braklmaktayd. Fransa ise yaplan gizli antlamalarda Gney Dou Anadolu blgesinde nfuz sahibi olacakt. Ancak Sevr Antlamasyla kendilerine vaat edilen blgenin bir ksm Ermenilere verilmekteydi. Bu nedenlerden dolay da Sevr Antlamas Avrupa kamuoyunda adaletsiz bir antlama olarak nitelendirilmitir. Yunanistan dnda bu antlamay onaylayan Batl devlet yoktu. Bu nedenle de Sevr Antlamas geersizliini ortaya koymutur. I. Dnya Sava sonunda yenik devletlerle yaplan antlamalara bakacak olursak. Savan tek sorumlusu olarak kabul edilen Almanyaya imzalattrlan Versailles Antlamasnn artlarndan ok daha ar artlara sahip bir antlamadr Sevr Antlamas. Bu nedenle de hem Anadoluda hem de Avrupada tepkiyle karlamtr.

41 KNC BLM LOZAN VE ERMENLER A- MLL MCADELE DNEM I. Dnya Sava Osmanl Devleti asndan Mondros Atekes Antlamas ile sona ermitir. Mondros Atekes Antlamasndan sonra Avrupal glerin mdahaleleri gelir. Mondros Antlamas 30 Ekim 1918de imzalanmtr. smet nn Mondros Antlamas iin Murahhassmza Mondrosta yaplan nazik muamele ve ifahen yaplan grmelerin brakt tesir ile iyimser bir hava yaylmt. ngilizler ok insafl ve hakl olarak eski Trk dostluunu aramaktadrlar. Buna gre muamele greceiz. Trkiye muharebeden sonra byle muamele grecek, midi galip idi 71. Bu dncelerle antlamaya imza atlmt. Ancak antlamann baz maddeleri vard ki, Osmanl Devletinin tamamen ortadan kalkmasna sebebiyet vermekteydi. Bu maddeler unlard: 1. Madde: anakkale ve stanbul Boazlar alacak ve Karadenize emniyetli giri salanacaktr. anakkale ve stanbul Boazlarndaki hisarlar mttefikler tarafndan igal edilecektir. 7. Madde: Mttefikler kendi gvenliklerini tehdit eden nitelikte her hangi bir olayn ortaya kmas durumunda stratejik noktalar igal etme hakkna sahiptir. 24. Madde: Vilayet-i Sittede72 (Erzurum, Van, Harput, Diyarbakr, Sivas, Bitlis) dzensizlik ba gstermesi durumunda, mttefikler bunlarn herhangi bir blmn igal etme hakkn kendinde sakl tutar. Mttefiklerin, ne kadar insafl ve iyi niyetli (!) olduklar grlyor. Birinci madde gereince Boazlar ald ve ngiliz donanmas blgeye yerleti. Yine yedinci madde gereince Gneydouda Franszlar, ngilizler de istedikleri yerleri igale baladlar. Ardndan da 15 Mays 1919da Yunanllar zmiri igal ettiler. Bu igaller Anadoluda Milli Mcadelenin balamasna yol at.
smet nn, stiklal Sava ve Lozan, Lozan Bar Antlamasnn 70.Yl Dnm, Ankara, 1993, s.2.
71

42 Hem Mttefik glerin Anadoluyu haksz yere igal etmeye balamalar, hem de lkede bulunan Hristiyan aznlklarn gizli veya aktan aa kendi amalarn gerekletirmeye ynelik isyanlara ve ete hareketlerine balamalar, Mustafa Kemal ve Anadolu halkn milli direnie sevk etmitir. ncelikle, aznlklarn hareketlerine kar cemiyetler kurulmaya balanmt. Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetin kuruluunun ak amac, Dou illerinde yaayan Mslman halk ile Hristiyan halk arasnda eskiden olduu gibi iyi ilikiler kurulmasn salamak ve Dou illerini korumakt. Asl sebep ise, Dou illerinin Ermenistana verilmesini nlemekti. Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Erzurum ubesi blgedeki yerli halk iin yaynlad raporda aadaki noktay zellikle belirtmekteydi: 1) Kesinlikle g etmemek, 2) Derhal ilmi, iktisadi ve dini bakmdan tekilatlanmak, 3) Saldrya urayacak Dou illerinin her kesini savunmada birlemek73. Bylece Dou Anadoluda Ermeni hareketlerine kar rgtlenme balamtr. I- Ermeni Faaliyetleri: Mondros Antlamasnn imzalanmas ve hemen ardndan Anadoluda bir milli mcadele hareketinin balamas ile birlikte Ermeniler kendilerine ngiltere tarafndan vadedilen topraklar ele geirmek iin faaliyete gemilerdi. Osmanl Devletinin kn Rumlar ve Ermeniler sevinle karlamlardr. Sadece Osmanl Devletinin iindeki Hristiyan aznlklar deil, Byk devletler de Osmanl topraklarn paylamak iin, bu k frsat saymaktaydlar. Ancak Mustafa Kemal bu durumu engellemek iin Anadolunun eitli blgelerinde konferanslar, toplantlar yaparak halk birlemeye davet etmitir. Bu kongrelerde Ermeni sorununu dile getirerek, alnmas gereken nlemleri aklamtr. Mustafa Kemal, 23 Temmuz 1919da Erzurum Kongresinde yapt konumada Ermeni sorunu ile ilgili unlar sylemitir:

tilaf devletleri bu alt vilayetten Ermeni vilayeti olarak bahsetmektedir.bkz Paul C.Helmreich, Sevr Entrikalar, stanbul, 1996, s.255. 73 M. Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara, 2000, s.3.

72

43 I. Dnya Savann sonlarna doru, milletler esasna dayanan vaatler zerine Osmanl Hkmeti de adil bara kavumak emeliyle mtareke istedi.B amszlk uruna namus ve kahramanlkla dven milletimiz 30 Ekim 1918de imzalanan mtareke ile silah elinden brakt. Devletlerin manevi ahsiyeti, imzalayan temsilcilerin namus szleri ve kefaleti altnda bulunan bu mtareke hkmleri bir tarafa braklarak tilaf devletlerinin askeri kuvvetleri, devlet ve hilafetimizin merkezi olan stanbulumuzu igal etti. Gn getike artan bir iddetle devlet hukuku,hkmet erefi,milli gururumuz saldrlara urad.Osmanl tebaas olan Rum ve Ermeni unsurlar, grdkleri tevik ve destein sonucunda da milli namusumuzu yaralayacak taknlklardan balayarak nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstaha saldrlara koyuldular.Fakat,derin bir ac ile kabul etmeliyiz ki bu hareketler, sekiz aydan beri birbirini takiben iktidara geen,milli uzak merkezi hkmetlerin,birinin dierinden daha fena olarak gsterdii zayflk eserlerinden ve merkezde, baz basnda grlen pek byk hrslar ve milli vicdann inkar,milli gcn ihmal olunmasndan dolay genilemitir. Yukardaki sebeplerden merkezde kuatlm ve tamamen d kontrol altnda olmas yznden artk bu vatanda mukaddesat ve mukadderata sahip bir kudret ve milli iradenin mevcut olmad bo inanc yerlemi ve cansz bir vatan,kansz bir millet nelere layk ise,onlarn korkusuzca yaplmasna, tilaf devletlerince balanmtr. Vatann paralanmas kararlatrlm ve ilk olarak dou illerimizde (Ermenistan) kurulacak, Adana ve Kozan blgesi de (Kilikya) ona katlacakt. Bat Anadolunun zmir ve evresini Yunanistan istiyordu, Karadeniz sahillerimizde bir Pontus krall kurulacakt. Ondan sora geri kalan vatan topraklar da yabanc igali ve himayesi altnda olacakt. Artk 650 yldan beri bamsz olarak hkm srm ve tarihte adalet ve yiitliini bir zamanlar Hindistan hududuna, Afrikann ortasna, Macaristann batsna kadar yrtm olan bu milletin esirlie, klelik derecesine indirilmesi ve nihayet bu devletin tarih kitabn kapatarak sonsuzlua gmmek gibi insani ve medeni, zellikle milli esaslarla badamayan emeller kabul grm ve uygulama devresi de balamtr.... Ermenistana gelince, istila fikri besleyen Ermeniler, Nahcvandan Oltuya kadar btn slam halka bask yapyor ve baz yerlerde katliam ve yamaclk

44 ediyorlar. Hudutlarmza kadar slamlar mahva ve ge mecbur ederek Dou illerimiz hakkndaki emellerine doru gvenle yrmek ve bir taraftan da 400.000 olduunu iddia ettikleri Osmanl Ermenisini bir dayanarak olmak zere memleketimize srmek istiyorlar. (...)urada ackl bir durum olarak belirtirim ki, memleketimizde ok fazla yabanc paras ve birok propaganda dnyor. Bundaki gaye, pek aktr ki, milli hareketleri sonusuz brakmak, milli emelleri felce uratmak, Yunan, Ermeni emellerini ve vatann nemli yerlerini igal gayelerini kolaylatrmaktr. Bununla beraber her devirde ve her lkede, her zaman kt gibi, karakteri zayf, anlaysz insanlarla beraber vatansz ve ayn zamanda ahsi refah ve menfaatini vatan ve milletin zararna arayan alaklar da vardr. Dou politikasnda ve zayf noktalar arayp bulmakta pek usta olan dmanlarmz, memleketimizde bunu adeta tekilat haline getirmilerdir. Fakat kutsal deerlerini kurtarmak iin rpnan btn millet,bu byk savanda nne kan her trl engeli muhakkak,kesinlikle krp sprecektir74. 4 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresinde de Mustafa Kemal Ermeni sorununa deinmitir. Kesinlikle, Ermeni Devleti kurulmasna ynelik davranlara kar her trl savunma ve dayanmann yaplmas gerekliliini Sivas Kongresinde de belirtmitir. Milli Mcadele dneminde sadece Mttefik glere deil Ermeni harekelerine kar da mcadele verilmitir. Trklerin mcadelesine karlk Ermeniler de mttefik glerle ortak hareket ederek amalarna ulamaya almlardr. a- Fransz Ermeni likileri Fransann Adana Mara blgesini igal etmeye kalkmasnn ve igal etmesinin tarihi kkenleri 1898 ylna kadar inmektedir. Daha bu tarihte, Adana Ermeni Piskoposu Paul Terziyan Fransz Dileri Bakanlna yazd gizli bir mektupta Adan ve Mara sancaklarn iine alan blgede Fransz himayesinde bir Ermeni devleti tekilinden bahsediyor.Terziyan blgede 150.000 veya 200.000 civarnda Ermeni olduunu, dolaysyla Fransann yardm ile bir Ermeni devleti kurulabileceini ifade ediyor.Byle bir devletin Ortadouda,Fransz kltrnn temsilcisi olabileceini ve ayrca Fransann politik ve ekonomik hakimiyetini ve
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.687; .M.Kemalin konumasnn orijinali iin bkz:Nutuk, cilt III, (vesika 38), stanbul, 1970, s.926-930.
74

45 nfuzunu arttracan belirtiyor75. Paul Terziyann bu teklifi Fransaya ok cazip gelmi olacak ki, Adana Mara blgesinde, tpk Lbnanda olduu gibi yeni bir nfuz sahas tekil etme politikasn benimsemitir. Osmanl Devletinin malubiyetini ve Mondros Mtarekesinin imzalanmas, Fransaya Terziyann teklifini gerekletirme frsatn vermitir. Mondros Mtarekesinin imzalanmasnn ardndan 11 Aralk 1918de Franszlar, skenderuna asker karrken, Ermeni birlikleri de buraya gnderilmilerdir. Bylece Fransz birlikleri ile Ermeni birlikleri beraber ilerlemeye baladlar. 7 Mart 1919da Kozan igal edildi. Ekim 1919da Kilis, Mara igal edildi. Bu blgelerin igalinde Ermenilerin Lejyon birlii de bulunmaktayd. Bu blgedeki Fransz amalar iin Fransz Babakan Briandin ifadesi yledir: Adana blgesi ve Mersin Limanyla skenderun doal ve mkemmel bir krfez tekil eder. Buna karlk stratejik savunmay salayacak dalar, krfezden bir hayli uzaktr. te bu nedenler ki, askeri tesir sahamzn snrlarn Ermenilerin rza ve istekleri zerine, daha telere gtrmek istedik76. Fransa aka Ermenilerin Kilikyadaki isteklerini desteklemekte, yardm etmekteydi. Ayrca Adana ve skenderun blgelerinde Ermenilerin tarihi rollerinin de kabul edilmesinin taraftarln yapyorlard. Ancak her ne kadar Ermeni isteklerini onaylasa da, Fransa bu verimli topraklar tamamen brakmak istemiyordu. Blgeye, Fransz askerleri ve subaylar grevlendirilerek, Trk halk etkisiz hale getirilmek istenmitir. Fakat, blgede yaayan halk canlarn ve mallarn koruyabilmek iin Franszlara ve Ermenilere kar silahl mcadeleye baladlar. Ermeni etelerinin yaptklar katliamlar dzeni iyice bozdu. Bu durum zerine, A.B.D.nden bir soruturma kurulu gelerek, blge halknn fikirlerini sordular. Sonuta soruturma kurulu hazrlad raporda, gr ve kanaatlerini u ekilde zetlemitir: a) Trkler, blgenin Trklere braklmas gerektiini bildirdiler. b) Katolik ve Ortodoks Ermeniler, Fransann koruyuculuunda bir Ermeni yurdu istediler.

75 76

Bu konuda geni bilgi iin bkz:Bayram Kodaman, Ermeni Maceras, Isparta, 2001, s.57-58. hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara, 1984, s.402

46 c) Araplar, Kilikyada bir Ermeni egemenliine raz olmadklarn belirttiler. d) Ortodoks Rumlar ve Latinler, Fransz egemenliini istediler. e) Lbnanl Katolikler, Sryaniler ve Geldaniler de, Fransay tercih ettiler77. Durumdan da anlald zere, Trklerin dndaki btn unsurlar Fransz egemenliini istemekteydiler. Ancak yle bir durum vard ki gz ard edilemezdi. Blgede Trkler ounlukta, Fransa egemenliini isteyenler ise aznlk durumundaydlar. Blgedeki Trk halk sonuna kadar topraklarn savunmaktaydlar. Bu durum Fransz ordusunun iinde bulunan Ermenileri daha da hrslandrmaktayd. Yava yava Ermeni lejyonerleri ordu disiplininden uzaklaarak ekyalk yapmaya balamlard. Bu durum Fransay olduka fazla bir ekilde rahatsz etmeye balamt. 1920 ylna gelindiinde artk Trk kuvvetleri blgede hakimiyeti ele geirmitir. Buna ramen Ermeniler katliamlarna devam ediyorlard. Fransa artk bitmek tkenmez Ermeni isteklerinden ve faaliyetlerinden rahatsz olmaya balamt. Ayrca Trk birliklerinin glenmeye balamas da Franszlar yava yava Trklerle anlamaya doru yneltmitir. Nitekim, ksa bir mddet sonra 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzalanm ve Fransa Kilikyay terk etmitir. Gneydou Anadoludaki bu olaylar iin Arnold J. Toynbee unlar sylemektedir: Ordunun ykn azaltmak iin Kilikyada kurduu Dou Lejyonuna Ermeni gnlllerini almakla Franszlar sorumsuz bir politika izlemilerdir. Franszlar, Ermenilerden ba bozuk eteler oluturup, silahlanmalarna olanak saladlar. Bu frsat Ermenilere, 1915deki baka Trklerce yaplan ac olayn hncn baka masum Trklerden kararak almalarn salad. Bu duygularn nce krbalayan, sonrada bu ac olaylara seyirci kalan Fransa, Ermenilerden ok daha suludur78. b- ngiliz Ermeni likileri Adana Mara Antep hattnda, Fransz desteiyle katliamlar yapan Ermeniler Douda da ngilizlerin desteine gvenerek neredeyse btn Dou Anadoluyu iine alan Ermenistan kurmak hayaliyle, Trklere kar katliama giritiler. Erivan
77

hsan Sakarya, a.g.e., s.403

47 blgesinde toplanan Ermeniler, ngiltereden destek ve cesaret alarak Erzuruma kadar gelip blgede karklk karmaya, huzuru bozmaya baladlar. Ancak ngilizler nce destek ktklar Ermenileri sonradan desteklemekten vazgeerek, Erivandan Amerikaya g eden Ermenilerin blgelerine geri dnmelerinin salanmas iin A.B.D.den yardm istediler. Ancak General Harbord bu iin maliyetinin yksek olmas dolaysyla ngilterenin isteini geri evirdi79. Ermeniler ete hareketlerine ara vermeksizin, Trk halkna kar katliamlarna devam ettiler. Bu arada Milli Mcadele hareketinin komutanlarndan olan Kazm Karabekir Paa, 15. Kolordu Komutanlna getirilmi ve Ermeni olaylarna son vermek iin, 8 Temmuz 1918de Erzurumda bulunan ngiliz kontrol subaylarndan olan Yarbay Rowlinsonla temasa gemitir. Ayrca Kazm Karabekir, hem stanbul Harbiye Nezareti ve Erivan Cumhuriyeti askeri kumandalna da Ermeni olaylaryla da ilgili bilgi vermekteydi. Fakat Kazm Karabekir Paann btn bu giriimleri sonusuz kald. Ermeniler Dou Anadoludaki Trk halkna kar eylemlerine dozunu arttrarak devam ettiler. Ermenilerin bu kadar rahat, sorumsuzca Dou Anadoluda yaptklar katliamlarda gvendikleri bir g vard ki ngiltere idi. ngilterenin amac, dou ve batda bulunan Trkleri birbirinden ayrmak, Osmanl Devleti nderliinde Anadolu ve Asya Mslmanlarnn birlemesini ve byk bir g haline gelmelerini nlemekti.Bunun iin de Kafkasyadaki Ermenileri kkrtma, destekleme politikas izlemekteydi. Osmanl Devletinin kyle birlikte ngiltere istediini elde etmi olacakt. Mondros Mtarekesiyle amacna adm adm yaklayordu. Ama hesaba katmad bir ey vard ngilterenin, o da Trk milli hareketi idi. Mondros Antlamasyla birlikte Anadoluda Trk askeri ile halk kenetlenerek Milli Mcadeleye balamt. ngiltere, Ermenilere ne kadar destek verirse versin Dou Anadoluda istedii sonuca ulaamayacaktr. 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann baarl askeri harekat Ermenilerin durdurulmas ve geri ekilmesini salamtr.

78

Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul, 1987, Nuren Mazc, a.g.e., s.122.

s.121.
79

48 II- Gmr Antlamas Ermenistan, Paris Bar Konferans taraflarnca tannmt. Artk, Ermeni Cumhuriyetinin iilerinin dzenlenmesiyle, 1920 ylnn balarnda her eyin yoluna girdii dnlmekteydi. Ancak, 1917 ylnda arlk Rusyasnn yklmasna sebep olan Bolevik htilali 1920 ylnn balarnda Ermenistan etkilemeye balamt. Byk glklerle Bolevik hareketinin nne geildi. Bunun sonucunda hkmet darbesiyle Kafkas Ermenistanda ynetim deierek bir nevi diktatrle dnt. Hkmette kontrol sahibi olan grup yine Tanaksutyun komitecileri idi80. Ermenistanda bu gelimeler olurken, tilaf devletleri, 22 Haziran 1920de balayan Yunan saldrsn kolaylatrmak ve Ankara Hkmetini Dou Anadoluda megul etmek iin Ermeni kuvvetlerini saldrya geirdiler. Ermenistan Tanaksutyun hkmeti tm gleriyle Oltudaki Trk idaresine kar saldrya geerek, Trkleri ldrmeye baladlar. Hem Trklere yaplan zulmlerin, hem de Ermeni kuvvetlerinin ilerleyiinin devam etmesi zerine, Trk kuvvetleri kar harekata balad. Mustafa Kemal Ermenilerin bu hareketleri iin Nutukta unlar sylemitir: Mondros Atekes Antlamasndan beri Ermeniler, gerek Ermenistan iinde, gerek snra yakn yerlerde Trkleri toplu olarak ldrmekten geri durmuyorlard. 1920 ylnn sonbaharnda Ermenilerce yaplan zulmler dayanlmaz bir kerteye geldi ve Ermenistan seferine karar verdik. 9 Haziran 1920 tarihinde Dou blgesinde geici seferberlik ilan ettik. 15. Kolordu komutan Kazm Karabekir Paay Dou Cephesi Komutan yaptk. 1920 Hazirannda, Ermeniler, Oltuda kurulan mahalli Trk ynetimine kar hareketle, o blgeyi ele geirdiler. Dileri Bakanlmz tarafndan Ermenilere, 7 Temmuz 1920de bir ltimatom verildi. Ermeniler ayn ekilde hareketlerine devam ettiler. Sonunda seferberlikten buuk drt ay kadar sonra, Ermenilerin; Ktek, Bardiz blgelerinde toplanan kuvvetlerimize taarruzu ile savaa baland81. Trk kuvvetleri, 28 Eyllde saldrya geti. 29 Eyllde Sarkam alnd. 30 Eyllde Merdenak igal edildi. Ancak, 28 Ekime kadar Trk kuvvetleri SarkamLalolu hattnda kaldlar. nk Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey,
80 81

Esat Uras, a.g.e., s.695. M. Kemal Atatrk, a.g.e., s.332.

49 Erzurumdaki ordu birliklerinde yolsuzluk yapld iddialarn ortaya atmas zerine isteklerini gerekletirmek iin, Ekim sonuna kadar Ankara Hkmetini oyalam ve Trk birliklerinin beklemede kalmasna sebep olmutur82. 28 Ekim 1920de harekat tekrar balam, 30 Ekimde Kars alnmtr. 3 Kasmda Trk ordusunun Gmrye ilerlemesi zerine, 6 Kasmda Ermeniler bar istemilerdir. Gmrnn teslim edilmesi karlnda antlama yaplaca bildirildikten sonra, 7 Kasmda Gmr Trk birlikleri tarafndan igal edildi. 8 Kasmda mtareke artlar Ermenilere bildirildi. Ancak Ermeniler mtareke artlarn kabul etmeyince, harekat tekrar balad. Ermeni kuvvetleri Trk birlikleri tarafndan bozguna uratlnca, tekrar mtareke istediler. 25 Kasmda Gmrde bar grmeleri balad. 3 Aralk 1920de Gmr Antlamas yapld.Bu antlama ile tilaf devletlerinin Sevr Antlamasnda kurmak istedikleri Byk Ermenistan hayalleri yklmtr. Gmr Antlamas Ankara Hkmetinin siyasi baarlarndan ilkidir.tilaf devletlerinin destekledii Ermenistan Devleti vazgemitir. Ermeni heyetinin bakan olan Hadisyan, Gmr Antlamasnn yaplmasnn sebebini yle belirtmektedir:1920 sonlarnda kan btn rezaletlere Tanaksutyun sebep olmutu.tilaf devletleri, Ermenistan terk ettikleri iin Trkiye bundan yararland83. Gmr Antlamas, 18 maddeden olumaktadr. Antlamann birinci maddesinde Trkiye ile Ermenistan arsndaki sava durumuna son verilmitir. kinci maddede bugnk snr tespit edilmitir. Altnc madde ise yledir: Bal taraflar, Byk Sava srasnda dman ordularna katlarak, kendi devletine kar silah kullanm ya da igal altndaki topraklar zerinde toplu krmlara katlm olanlarn dndaki gmenlerin eski snr iindeki yurtlarna dnmelerine izin verir. Bylece lkelerine dneceklerin en uygar lkelerdeki aznlklarn yararlandklar haklardan btnyle yararlanmalarn, karlkl olarak ykmlenirler84. Bu madde ile Ermenistan Devleti,
M. Kemal Atatrk, a.g.e., s.332 . Esat Uras, a.g.e., s.695. 84 Temuin F. Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says, Ankara, say:37, 2001, s.254.
83 82

imzalad Gmr Antlamas ile T.B.M.M.ni ve

Ankara hkmetini resmen tanm ve en nemlisi Trk topraklarndaki isteklerinden

50 Ermenilerin tilaf devletleri ordularna katlarak, Trklere kar savatklarn ve katliam yaptklarn kabul etmektedirler. Onuncu madde ise yle idi;Erivan Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisince kesinlikle reddedilmi olan Sevr Antlamasn hkmsz sayp, bunu ve kimi emperyalist hkmet ve siyasal evreler elinde bir kkrtma arac olan Avrupa ve Amerikadaki Temsilci Heyetini geri armay, bundan byle iki lke arasndaki her trl yanl dnceyi ortadan kaldrmak iyi niyetiyle, ykmlendiini aklar. Ermenistan Cumhuriyeti bar ve esenlik iinde gelimesini salama ve Trkiyenin komuluk haklarna saygl olmas dorultusundaki iyi niyetlerinin bir kant olmak zere, emperyalist amalar gderek, iki ulusun bar ve esenliini tehlikeye sokan haris, sava kiileri hkmet ynetiminden uzak tutmay ykmlenir85. Bu madde ile de Ermenistan, Trk Ermeni sorununun sebebini, karlar dorultusunda bir politika izleyen emperyalist devletler olduunu kabul etmekteydi. Ayrca Sevr Antlamasn kabul etmediklerini de belirtmilerdir. Ondrdnc madde de ise; Erivan Cumhuriyetince herhangi bir devletle yaplm olan tm antlamalarn Trkiyeyi ilgilendiren ya da Trkiyenin karlarna zararl hkmlerini geersiz saymay bu cumhuriyet kabul eder, ykmlenir86. Bu maddeyle de Ermeni sorunu tamamen sona ermitir. Bu antlama tarafsz ve herhangi bir Batl devletin etkisi olmadan gereklemitir. lk defa iki devlet arasnda sorunlar zmlemek iin ortak antlamaya varlm ve Ermeniler kendilerini dorudan temsil edebilme ansn yakalamlardr. Ermenistan, Gmr Antlamasyla Misak- Milli snrlarn tanmtr. Gmr Antlamasndan memnun olmaya taraf tilaf devletleridir. nk kendi siyasi ve ekonomik karlar uruna ark Meselesini halletme anslar ortadan kalkmt. stediklerini elde edememilerdi. Mustafa Kemal, Nutukda Gmr Antlamas ii unlar sylemitir: Gmr Antlamas, Milli Hkmetin yapt ilk antlamadr. Bu antlama ile, dmanlarmzn hayallerinde ta Harit vadisine kadar uzanan Trk lkelerini

85 86

Temuin F.Ertan agm, s.254. Temuin F.Ertan, agm, s.254.

51 kendisine balam olduklar Ermenistan, Osmanl Devletinin 1877 seferiyle kaybetmi olduu yerleri bize, Milli Hkmete terk ederek oradan karlmtr. Doudaki durumlarda nemli deiiklikler olmas yznden, bu antlama yerine daha sonra yaplan 16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Kasm 1921 tarihli Kars Antlamalar geerli olmutur87. Mustafa Kemalin Nutukta syledii gibi Gmr Antlamas yrrle girememitir. nk antlamann geerli olabilmesi iin iki lke meclisinin de onay gerekli idi. Ama antlamann imzalanmasndan bir gn sonra Tanaksutyun idaresi km, Erivan Sovyet Ermeni Hkmeti ynetimi ele almtr. Bu nedenle Gmr Antlamas onaylanmad. Daha sonra yaplan Moskova ve Kars Antlamalar Gmr Antlamasnn yerini almtr88. III- Sovyet Rusya ile likiler, Moskova ve Kars Antlamalar Kurtulu Sava baladnda Milliyetiler, iki farkl cephede mcadele vermekte idi. Askeri cephede mcadele verilirken, diplomatik cephede de gerekli mcadele verilmek zorundayd. nk Trk ordusu, tilaf devletlerinin ve destekledikleri devletlerin ki kadar gl deildi. Bu nedenle de diplomatik alanda yani masada baar kazanmak gerekliydi. Bu politikay uygulamak iin Ankara Hkmeti, 1920 ylnn Austos aynda Moskovaya bir delegasyon gnderdi. Delegasyon hem Lenin hem de Sovyet grevlileri tarafndan olduka iyi karlanmtr. Grmelerde ele alnan meselelerden biri, Ermenistan yznden kapanm olan karayolunun tekrar almas idi. Ancak o dnemde Sovyet Hkmeti Lehistan ve Krm cepheleriyle megul olduu iin bunun mmkn olmadn sylemitir. 24 Austos 1920de Trk Rus Antlamas iin bir taslak oluturulmutur. 27 Austosta Rus Hariciye Komiseri Trk Heyetinde bulunan Hariciye Vekili Bekir Sami Beyden, Trkiyenin Ermeniler lehine arazi konusunda baz tavizlerde bulunmasn istemesi, grmeleri bir sre iin durdurmutur. Daha sonra Sovyetler, Trk topraklarnn Ermenilere verilmesini istememi olduklarn syleyerek, Ankara Hkmetine yardma hemen balamlardr89. Bu arada

87 88

M.Kemal Atatrk, a.g.e., s.333. Necla Bagn, Trk Ermeni likileri, Ankara, 1970, s.85. 89 Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyaseti, Ankara, 1973, s.66.

52 Sovyetlerin Azerbaycan, Grcistan, Ermenistanla mcadelesi devam etmekteydi. 1921den itibaren bu devletlerin Boleviklemesiyle birlikte yeni bir durum ortaya kmt. nk Gmr Antlamasnn onaylanamam olmasndan dolay snrlarn tespiti iin yeni bir antlama gerekliydi. Nitekim, 16 Mart 1921de Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas imzalanarak, Gmr Antlamas tekrar edilmiti. Antlamann baz nemli maddeleri yleydi: 1. Madde : Taraflardan her hangi birine zorla kabul ettirilmek istenen bir bar antlamas ya da baka bir uluslararas antlamay kabul etmemeyi ilke olarak kabul eder. Sovyet taraf Misak- Milli snrlarn tanr. 2. Madde : Trkiye, bu antlamann birinci maddesinde gsterilen snrn kuzeyinde Batum Livasna ilikin topraklar ile Batum kenti liman zerindeki egemenlik hakkn Grcistana terk etmeye raz olur 3. Madde : Nahcivann koruyuculuk hakkn nc bir devlete hibir zaman brakmamak koulu ile Azerbaycan koruyuculuunda zerk bir blge oluturulacak ve Trkiye- Azerbaycan ve Ermenistandan gelecek delegelerle oluturulacak olan bir komisyon Azerbaycan snrn tespit edecektir. 15. Madde : Rusya, Trkiye ile Kafkas Cumhuriyetleri arasnda yaplacak antlamalarda, bu Trk- Rus antlamasnn onlarla ilgili maddelerini ad geen cumhuriyetlerin kabuln mecbur klmak iin o Cumhuriyetler nezdinde lazm gelen teebbsat yapmay taahht eder90. Bu antlamann taraf devletlerce onaylanmasndan sonra Kafkas Devletleriyle yaplacak olan antlamalarla ilgili Kars Konferans, 26 Eyll 1925de balad. Konferansta Ermenistan temsil eden Hariciye Vekili Muravyann yapt konumada baz hususlar dikkat ekicidir: Biz buraya dmanlk duygularyla gelmiyoruz. Biz ancak gayretli Trkiye ahalisinin yapt kahramanca mcadelenin meftunuyuz. Biz samimi bir arzuyu tamaktayz ve katiyyen kaniiz ki vatann mdafaa iin alan bir millet galip, dman malup olacaktr. Bu konferansn Gney Kafkas Cumhuriyetlerinin Trkiyeye kar dostluk duygularn kuvvetlendireceinden ve Trkiyenin kendi arkasnda
90

Ahmet zgiray, Atatrkn D Politikas, zmir, 1999, s.15.

53 dman bulunmadn ve milletin emel ve arzusunu inemek isteyen emperyalizme kar at mcadelede komularnn kendisine kar bir meyil ve incizab duyduklarn reneceinden eminiz91. Hariciye Vekili Muravyan bu szleriyle 1878den itibaren balayan Ermeni sorununun tarihe kartn ifade etmektedir. Kars Antlamas, 13 Ekim 1920 tarihinde Ankara hkmeti ile Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan arasnda imzalanmtr. Antlamann maddeleri Moskova Antlamasnn maddelerine dayanmaktadr. Moskova ve Kars Antlamalar ama ve ierik olarak aynyd. Yedi aylk bir srecin gemesinden sonra Kars Antlamas imzalanmtr. Kafkas Devletlerinin beklemelerindeki sebep muhtemelen Trk ordusunun baarsnn nasl olacayd. Sonucun Trkiyenin lehine olmas antlamann imzalanmasnda da etkendir. Eer Sakarya Savanda Yunanllara kar baarl olunamasayd muhtemelen Kafkas Cumhuriyetleri zellikle de Ermenistan tekrar Dou Anadoludaki topraklar ele geirmeyi dnecekti92. Bu iki antlamayla beraber Dou Cephesi tasfiye oldu. Ermenilerle ilgili sorun bylece onlarn da onaylamasyla son buldu. Dou Anadoludaki sorun zlrken, gneyde de Fransann yava yava Ermenilerle ilgili politikalarnn baarszl ortaya kmaktayd. Anadoluda balayan Milli Mcadele ile birlikte Fransa Ermenilere destek vererek, Kilikya blgesinde bir Ermeni Devleti kurulmasn onaylamaktayd . Ancak Ermenilerin bitmek tkenmez istekleri ve Fransann igali altnda bulunan blgelerde Trklere kar balattklar katliamdan rahatszlk duymaya balamlard. Ermenileri durdurmaya almlar, ama baarl olamamlar, ayrca destekledikleri Ermeniler kendilerine kar koymaya balamlard. Bu nedenle artk Fransa, Ankara Hkmeti ile birlikte antlama zemini yaratmaya alyordu. zellikle Trk ordularnn Sakarya Savan kazanmalarndan sonra antlama iin hareke geti. Fransa Ankaraya Henry Franklin Bouillonu gnderdi. Yaplan grmeler sonunda, 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzaland. Antlamada Ermenilerle ilgili hibir madde yoktu. Artk, Milli
91

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s.272.

54 Mcadelenin balamas ile birlikte Gney Cephesinde Ermenilere destek ve yardmn esirgemeyen Franszlarn bu politikalarnn tamamen baarsz olduu anlalmtr. Ankara Antlamasn imzalanmasyla birlikte Ermeniler telalanmlardr. nk douda olduu gibi artk gneyde de bir Ermenistan Devleti kurma hayalleri suya dmt. Blgenin Trklere ait olduu onaylanmtr. B LOZAN KONFERANSI VE ERMENLER Mustafa Kemal, Dou ve Gneydou Anadoluda Ermenilere ve onlar destekleyen Fransaya kar zafer kazanmasndan sonra, tm gcn batya yneltmi ve son igalci gleri de geri pskrterek stiklal Savan, 11 Ekim 1922de Mudanya Mtarekesi ile sona erdirmitir. Bundan sonra balayan dnem emperyalist devletlerle siyasi mcadele evresidir. Mudanya Mtarekesinin imzalanmasyla birlikte Trk Hkmeti tilaf Devletleri tarafndan, 28 Ekim 1922 tarihinde svirenin Lozan kentinde yaplacak olan konferansa davet edildi. Bu konferansta aznlklarla ilgili konular da grlecekti. Lozanda yaplacak olan konferans Ermeniler iin son anst. nk, daha nce Osmanl Hkmeti ile imzalanan Sevr Antlamasndaki taleplerini gerekletirememilerdi. Ayrca stiklal Sava srasnda doudaki mcadelelerinde de baarl olamamlar; Gmr, Moskova ve Kars antlamalaryla taleplerinden vazgemilerdi. Bu nedenle Lozanda konferans son anslaryd. Onlar destekleyen Batl devletlerin yardmyla zellikle ngiltere isteklerini Lozanda gndeme getirmeyi ve gerekletirmeyi umut ediyorlard. Bu nedenle Ermeni Heyeti Lozan grmeleri ncesinde siyasi faaliyetlerine balamlard. I Lozan Konferans ncesi Ermeni Faaliyetleri Dou Anadoluda Kazm Karabekir komutasnda Trk birliklerin Ermenilere kar, 1920 yl sonunda kazandklar baar, ngilterenin Ermeniler zerinde kurduklar btn hesaplar altst etmitir. Bu nedenle ngiltere Ermeni Sorununu zmek zere konuyu Milletler Cemiyetine gtrmtr. ngiltere Temsilcisi Lord Robert Cecil, Ermenilerle Trkler arasndaki sorunu zmek zere bir komisyon toplanmas ve rapor hazrlanmasn istemi, yaplan toplant sonucunda Lord Robert

92

Ahmet zgiray, a.g.e., s.24.

55 Cecilin teklifi dorultusunda komisyon toplanmasna ve bir rapor hazrlanmasna karar verilmitir. 21 ubat 22 Mart 1921 tarihinde Londrada bir konferans topland. Konferansa Ermeni Heyeti adna Bogos Nubar ve Aharoyan katlm ve isteklerini dile getirmilerdir. Bogos Nubar ve Aharoyan, Sevr Antlamasnn yrrlkte kalmas iin srar etmiler ve Kilikya blgesi iin de zerklik istemilerdir. Ancak Fransz delegesi, Ermenilerin iddia ettikleri ekilde Kilikya blgesinde ounluu tekil etmediklerini ve statkonun bu durumda deitirilmesinin mmkn olmadn, fakat oradaki aznlklara Fransz hkmetinin nem vereceini belirmitir93. Konferansn Ermenilerle ilgili belirledii 9. madde yle idi: Bugne kadar Ermenilere verilen szler, Trkiye Ermenilerine Dou Anadoluda bir Ermeni Oca kurma hakk vermektedir. Bunun gereklemesi iin Milletler Cemiyeti Kurulunca Ermenileri ayrlacak hakl ve uygun bir yer iin verecei karara uymaktr94. Alnan bu kararla tilaf Devletleri daha nce Sevr Antlamasnn 88. maddesinde ki hr ve bamsz Ermenistan ifadesi yerine hibir belirgin ifade tamayan ocak kelimesini kullanmlardr. Bu arada Kilikya blgesi ve Dou Anadolu ile ilgili yaplan antlamalar sonunda Ermeni heyetinin btn mitleri yok olurken, Ankara hkmetinin lke iinde ve dnda siyasi gc artyordu. Lord Curzon, Nisan 1921 tarihinde Lordlar Kamarasnda; Kilikyada ounluk Trklerde bulunduundan burann Trklere terk edileceini sylemesi Ermeniler tarafndan protesto edilmitir95. 30 Austos 1922de Bakomutanlk Meydan Muharebesinin kazanlmasyla, Avrupada Trkler lehine meydana gelen gelimeler,daha da artt.Bunun zerine tilaf Devletleri Trk Hkmetini Lozanda yaplacak olan bar grmelerine davet etti. Lozan Konferansnda hem aznlk meselelerinin hem de Ermenilerle ilgili konularn grleceinin ortaya kmas ile birlikte, Ermeniler hem konferansa kendilerini davet ettirmek, hem de isteklerini tekrar gndeme getirmek maksadyla youn bir siyasi
93 94

Azmi Ssl, Trk Tarihinde Ermeniler, Kars, 1995, s.270. hsan Sakarya, a.g.e., s.423.

56 almaya balamlardr. Lozan Konferansna Ermeni delegesi olarak katlm bulunan Hadisyann dediine gre:Lozanda Trkler ve tilaf Devletleri arasndaki sorunlar kesin olarak halledileceini haber alnca Ermeni Cumhuriyeti Heyeti ve Ermeni Milli Heyeti faaliyete getiler: 1) ki heyet arasnda Ermenilere ait btn istek ve iddialarda tam bir gr birlii dodu. 2) Son olarak bir defa daha,tilaf devletlerine (ngiltere, Fransa, talya, Yugoslavya, Yunanistana) mracaat edildi. 3) Ermeni Milletine dostluk gsteren btn milletler harekete geirildi. Amerika, Avrupa ve Hindistann eitli yerlerinde bu kuvvetler, Lozan konferansnda etkili olmak gayesiyle seslerini ykselttiler. 4) Trk temsilci heyeti ile grebilmek iin araclar, areler arand. 5) Bir defa daha Ermeni Heyetinin Milletler Cemiyetine fikrini bildirmesine alld. 6) Bize dost olan btn yabanc kurulularn, temsilcilerinin Ermeni davasn savunmak iin, Lozana gnderilmeleri salanld. 7) Ermeni Heyetinin, Lozan Konferansna yetkili ye olarak katlmasnn kabul iin mracaatlar yapld. Ermeni Cumhuriyeti heyetinden Aharoyan ve Alexander Hadisyan, Milli Heyetten de Noradukyan ve genel sekreter Leon Paalyan Londraya gnderildi. Birleik Ermeni Heyeti toplantlarnda, Milli Heyetten, B. Yeram ve Gmgerdan, Ermeni Cumhuriyeti Heyetinden de Garo Pastrmacyan ile devletler hukuku uzman Rus A. Mandelstam bulundular. Heyet Lozana gitmeden nce Fransa ve ngiltere Dileri Bakanlarna bir takm mracaatlarda bulundu. 31 Kasmda Dileri Bakan Lord Curzonun temsilcisi ve Dilerinin dou ksmn ve zellikle Ermeni Trk ilerini yneten, Vankdart ve sekreter Akporn ile grerek, Ermenilerin haklar, savaa girmeleri ve genellikle Sevrin yaratm olduu durumdan sz etmiler ve bu ahslar da kendilerine,zetle u karl vermilerdir:

95

Azmi Ssl, a.g.e., s.270.

57 Trklerin zafer kazanmas, konferans etkileyecektir.Bu durumda tilaf Devletleri, hangi vastalara ba vururlarsa vursunlar Trklerin zerinde etkili olamayacaklardr.Hibir devlet, savamak istememektir.tilaf Devletleri arasnda Ermeni Meselesi hakknda gr birlii yoktur.Hatta baz devletler Trklere para ve silah yardm yapmaktadr.Bu vaziyeti iyi anlayan Trkler durumu lehlerine evirmek iin sonuna kadar dayanacaklardr.Ayrca Ermeni iddialar tilaf Devletleri iin hayati bir mesele deildir.tilaf Devletleri daha ok Boazlar meselesiyle ilgilenmektedirler.Ermeni Meselesi iin Trklerle olan ilikilerini kesmek niyetinde deildirler.Hatta Akporn, ngilterenin Trklere kar kesin ve iddetli dil kullanacan,ancak bu hususta dier devletlerden destek beklemediini de eklemitir96. Ayrca Ermeniler tarafndan, Trkler zerine ekonomik yaptrm uygulanmas iin teklifte bulunulmusa da, Akporn Rusyann Trklere yardm ettiini dolaysyla ekonomik yaptrmn da fayda etmeyeceini sylemitir. Ermeni heyeti tarafndan, Trkiyede kalm olan Rum ve Ermenilerin elim ve kt durumundan bahsedilmesi zerine, Evet, bu Avrupa iin bir skandaldr. Btn vesikalar kaydediniz, biz de Lozan Konferansnda ar basarz denilmitir. Akporna ngilterenin Ermeni milletine birok kereler yapt vaatleri hatrlatldnda; buna ; Ne yapalm, Rumlara da zmiri ve Trakyay vaat etmitik, fakat vaadimizi gerekletiremedik cevabn vermitir. Ayrca ngiliz Dileri Bakanl tarafndan Ermeni heyetine; Ermeni Milleti ile dostluumuz bozulmaz bir haldedir. Fakat Trkler zerinde etki yapacak vastalarmz eksilmitir denilmitir. Ermeni heyeti, Fransz Dileri ile de grm ve ngilizlerin cevabndan ok da farkl olmayan bir cevap almdr. Franklin Bouillon tarafndan kendilerine, nce kaytsz artsz Trklerle bar yaplmas ve sonra yalnz bunlarn dostluunu temin ederek Ermenilerin karlarna ait isteklerin bildirilmesi tavsiye olunmutur. Ermeni Birleik Heyeti, teebbslerinde aadaki gayeye ulamak istiyordu.
96

Esat Uras, a.g.e., s.706.

58 1) Birleik ve bamsz bir Ermenistann gereklemesi. 2) Geici bir zm olarak milli Ermeni ocann kurulmas. 3) Lozan konferansna kabulleri. Heyet, Lozana gitmeden nce, Ermeni sorunu hakknda dikkatleri ekmek iin Milletler Cemiyetine ve Venizelosa bavuruda bulunmutur. Lozan Konferansnn toplanaca kesinleince, bu konferansa yetkili ye olarak Ermeni heyetinin kabul iin heyet adna Hadisyan tarafndan Fransa, ngiltere, talya hkmetlerine mektupla mracaat olundu97. Ermeni heyeti ilk mracaatlarnda devletten olumlu bir cevap alamamt. Hadisyan srarndan vazgemeyerek, tekrar bu devletlerin hkmetlerine mektup gndererek konferansa katlma taleplerini yinelememitir. Byk gayretler sonucu Ermeni heyetinin Lozan konferansnda yaplacak olan Aznlklar Alt Komitesinde dinlenmelerine verilmemitir. II Lozan Konferansnn Toplanmas ve Ermeni Faaliyetleri Lozan konferansnda iki taraf vard. Bir tarafta Trkiye, dier tarafta ise ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya bulunmakta idi. Trkiye Lozanda bu devletler karsnda tek bana idi. Ancak, sadece konferansta Boazlar konusu tartlaca zaman Trkiyenin istei ile Rusya, Grcistan ve Ukrayna konferansa davet edilmilerdir. Bu konunun dnda Trkiye, uluslararas platformda yalnz bana mcadele edecekti. Konferans kendisi iin birinci derecede nemli ve hayati bir mesele olarak gren bu nedenle de birinci derece adamlar gnderen devlet bulunmakta idi. Trkiye, ngiltere, Yunanistan98. a-Delegelerin Tespiti Konferansta Trkiyeyi temsil edecek heyetin seilmesi nemli bir mesele olarak gndeme gelmiti. Lozan Konferans sadece Trkiye ve Yunanistan arasndaki
97 98

olanak

tannm

ama,

mzakerelere

katlmalarna

msaade

Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, s.270. Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.120.

59 sorunlar halletmek zere toplanmayacakt. Bu konferans ayn zamanda tilaf Devletleriyle Trkiye arasnda I. Dnya Savan sonulandracakt. Konferansa gidecek olan delegelerin baz nemli vasflara sahip olmas gerekliydi. Her eyden nce Trk heyetinde bulunacak kiilerin, Osmanl mparatorluunu yabanc devletlere verilen tavizlerle gn gnne yaatmaya alan bir zihniyet iinde yetimi ve bu sistemi benimsemi diplomatlar arasndan seilmemesi gerekliydi. nk Tanzimattan itibaren Osmanl mparatorluu, Avrupa Devletleri ile olan ilikilerinde tavizlerden kurtulamamt. Bu tarz kiilerin Trkiyenin karlarn koruyamayacaklar akt99. Bu nedenle Mustafa Kemal, Trkiyeyi temsilen Lozan Konferansna gidecek olan heyetin bakann bizzat semeyi uygun bulmutur. Heyet bakanlna; Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin istifa etmesiyle yerine geen smet Paa getirilmitir. Bylece heyet bakanl meselesi halledilmi oldu. smet Paann bakan olduu heyete murahhas olarak Dr. Rza Nur (Shhiye Vekili) ve Hasan Saka (ktisat Vekili) seildiler. Ayrca heyette yirmiden fazla danman ve tercman bulunmakta idi100. Trkiyenin Lozan Konferansna gnderecei heyete gsterdii zen, dier devletlerin heyetleri iin de gsterilmitir.ngiltere heyetinin bakan Hariciye Nazr Lord Curzon idi. ngilteredeki siyasi konumu ok glyd. ark Meselesi zerine pek ok eser yazmt. Bu nedenle ngiltere adna Lozanda son sz sylemeye yetkiliydi. Yunanistan heyetinin bakan Venizelos idi. Venizelosda lkesinin nemli siyasi kiilerinden biriydi ve Trkiye ile yaplacak olan antlamalarda sz ondayd. Fransa ve talya heyetinin bakanlar da Lozanda Trkiye ile olan sorunlarna zmek iin gerekli siyasi birikime sahip kiilerdi. Ksaca Lozan konferansna birinci dereceden ehemmiyet veren devletler delege seimlerinde konferans kendi lehlerine neticelendirmek iin en nemli siyasi adamlarn gndermilerdir.

99

100

Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1987, s.48. Veysi Akn, Lozan Bar Antlamas, Trkler, Yeni Trkiye, Ankara, 2002, s.308.

60 b- Konferansn Balamas ve Ermeni Faaliyetleri Lozan Konferans, 20 Kasm 1922 tarihinde topland. Bylece Trklere tilaf devletleri arasnda hem I. Dnya Sava sonulanacak hem de Trkiyenin bamszl ve stats tartlacakt. Lozanda grmelerin balamasn mteakip Ermeniler Lozanda bir bro aarak faaliyetlerine baladlar. Lozanda bulunan Ermen heyeti temsilcileri Hadisyan ve Ahanronian, tilaf devletleri temsilcileriyle sk sk grmelerle bulunuyorlard. Ermenilerle ilgili konular konferansn aznlklar blmnde gndeme gelmitir. Ancak, konferansta aznlklar konusunu grmek zere; kurulan aznlklar komisyonu toplanmadan nce Ermeni heyeti aadaki isteklerini tilaf devletlerine bildirmiti: 1 Trkiyedeki aznlklara; dil, din ve dier konularda baz haklar tannmas ve bu haklarn Milletler Cemiyeti tarafnda korunmas, 2 Hristiyanlarn askerlik yapmamalarn, buna karlk bedel vermelerini, 3 Mezhep imtiyazlarnn korunmasn, 4 Genel af karlmasn, 5 Gei hrriyetinin salanmasn, 6 Yerlerinden km olan Ermenilerin toplu olarak geldikleri yerlere dnmelerinin salanlmasn, 7 Ermenilere Dou illerinde ve Kilikyada bir yurt verilmesini istiyorlard101. Btn bu abalarna ramen Ermeni heyeti Konferansa dorudan dahil olamamlardr. Ancak Trk heyetinin btn itirazlarna ramen, 12 Aralk 1922deki Aznlklar Alt Komitesinde dinlenmeleri Mttefik devletler tarafndan kabul edilmitir. 13 Aralk 1922 tarihli oturumda, Bakan Lord Curzon al konumasnda Ermeni sorununu gndeme getirmi ve unlar sylemitir102. Ermenilere geiyorum Bunlar yalnz birka nesilden beri dknlemi olup, medeni dnyann dosta znt ve dehetine yol am olan zulmlerden dolay deil,

101 102

Gltekin Ural, Ermeni Dosyas, stanbul, 1998, s.365. Ersal Yavi, 1856-1923 Emperyalist Kskacnda Trkler, Ermeniler, Krtler, zmir, 2001, s.356.

61 fakat gelecekleri konusunda kendilerine verilmi olan garanti nedeniyle de gz nne alnmaldrlar. imdi bir Sovyet Cumhuriyeti olan Erivan adndaki Rus blgesinde, gya bir Ermeni Cumhuriyeti vardr ki bana yle dediklerine gre yaklak 1,250,000 nfusu olup, her taraftan gelen glerle yle skk bir hal alm ki, artk daha fazlasn barndramaz. Dier taraftan Kars, Ardahan, Van, Bitlis ve Erzurum Ermenileri tmyle yok edilmitir. Franszlar Kilikyay boalttklarnda bu ilin Ermeni halk tela ve heyecana kaplarak Franszlar takip etmi ve imdi skenderun, Halep, Beyrut ehirlerinde ve Suriye hududu boyunca dalm bir durumdadrlar. Sanyorum ki, nceleri yaklak 3,000,000a varan Ermeni nfusundan imdi yaklak 130,000 kii kalmtr. Yz binlercesi Kafkasyaya, Rusyaya, rana ve dolaylarna dalmlardr. . te bu suretle, bir ok kereler olduu gibi, Trkiyenin Ermeniler iin ister Kuzeydou illerinde, ister Kilikyann gneydou hudut boylarnda olsun, Asyadaki topran bir kesiminde Ermenilere istedikleri topraklar vermesi istenmektedir. Lord Curzonun bu aklamalarndan sonra smet Paa sz alarak unlar sylemitir103: . Yalnz Trk vilayetlerinden ibaret bir duruma sokulmu Osmanl mparatorluunun iinde, artk bamsz bir devlet kurabilecek herhangi bir aznln bulunmadn belirtmek yerinde olur. Milliyetler prensibi her yerde eitlikle uygulansa idi(?), Osmanl mparatorluunun nemli sayda Trk olmayan unsurlar kapsayan paralarn bamszla kavuturma akm, gnden gne ayrlma akmlarnn var olmas, bir lde hakl gsterilebilirdi. Durum bugn bambakadr. Marsilyada yerlemi Rumlarn orada bamsz bir Rum Devleti kurmalar ya da burasn anayurtlarna katmalar mantk ynnden nasl dnlemezse, Trkiye Rumlarnn ya da Ermenilerinin de buna benzer istekler ne srmeye haklar olamaz. smet Paann bu konumasndan sonra Yunanistan temsilcisi Venizelos sz alm, Rum aznlktan bahsederken Ermenilere de deinmitir. Bu arada Lozan konferansna gzlemci olarak katlan A.B.D. temsilcisi Mr. Child sz alarak Ermeni yurdundan bahsetmitir.

103

Kamuran Grn, a.g.e., s.300.

62 Grmeler 13 14 Aralkta da devam etmi ve smet Paa Ermeni nfusu konusunda yaplan yanllklar dzeltmi ve Ermeni yurdu konusunda hibir ekilde Trkiye topraklarndan ne bir kar toprak ne de bir bamsz devlet kurulmayacan belirtmitir. 15 Aralk 1922 tarihinde Aznlklar Alt Komitesinde Ermeni konusu tekrar gndeme gelmitir. Komisyon Bakan talyan Montagna grmelerde Ermeni yurdu konusunu tekrar amtr. talyan, ngiliz ve Trk temsilcileri arasnda Ermeni yurdu konusunda yle bir konuma gemitir104. - Montagna: Ermeniler iin bir ulusal yurt yaratmak sorununun da ele alnmas gerekmektedir. - Rza Nur Bey: Trk temsilcisi heyetinin byle bir sorunu grmeyi reddettiini bildirdi. - Montagna: byle bir karlkla yetinmenin mmkn olmadn, bu sorun zerinde bir grme gerekmektedir ve Trk temsilci heyetinin, mttefiklerin teklifini ne gibi sebeplerle kabul edilmez saydn aklamas, bu heyet iin bir dev olacaktr. - ngiliz heyeti temsilcisi Sir Horace Rumbold, Montagnann szlerine katld. - Montagna: Trk temsilci heyetinden, bu konuya ilikin tutumda direnmemesini rica etti. Gerekten, Ermeni sorunu btn bir dnyay ilgilendirmektedir, stelik bu sorunun bir zme balanmas Trkiyenin yararnadr. Yine ngiliz heyeti temsilcilerinden Laroche da Montagnann grlerine katldn syledi. Trk Hkmeti, belki de tezinin doruluuna Mttefikleri inandracak kantlar ne srecektir, fakat alnm karar ne olursa olsun, bu kararn gerekesi ciddi kantlarla gsterilmelidir. Mttefikler, Trk Temsilci Heyetinin aklamalarn dinlemeye tamamiyle hazrdrlar. - Montagna: Mttefik Devletlerin, Trkiyenin bamszlna ve egemenliine hi de halel vermek niyetinde olmadklarn bir kez daha hatrlatmay gerekli grd.

104

Seha L. Meray, Lozan Konferans, Tutanaklar, Belgeler, cilt I, Kitap 2, Ankara, 1970, s.158.

63 Mttefik devletler yalnz bu sorunun, bir adalet ve hak gzetirlik zihniyeti ile incelenmesini istemektedirler, bu istek de Trkiyenin yararnadr. 20 Aralk 1922 tarihinde Aznlklar Alt Komitesinin oturumunda gene Ermeni konusu tartlmtr. Bu oturumla ilgili Dr. Rza Nur Bey unlar sylemitir105. 20 Kanunuevvel itimanda Amerika delegesi Ermeniler iin Ermeni yurdu istedi ve bunu insaniyet namna lazm olduu syledi Ben de: Madem ki, Amerikallar insaniyet iin Ermenilerin rahatlarn istiyorlar ve kendileri insaniyete hizmet gayretindedir. Bu halde onlara Amerika da yurt versinler dedim. Niin? dediler. nk, Trkiye de henz konfor yoktur. Amerika tamamiyle tekilat yaplm rahat ve saadeti yerinde zengin bir memlekettir. Ermeniler orada ok rahat olurlar. dedim. Hepsi gldler. Amerika delegesi de gld zabt nameye bunu koymamlar. Montagna: Yarn ylbadr. Bunu ylba hediyesi olarak ver!.. dedi. Bizde ylbanda hediye vermek adeti yoktur. Hem bu Hristiyan ylbasdr, hem de bu adet sizde var, siz veriniz dedim. Buna da gldler. Biz de gldk celsede kapand. Bunu da zabt nameye koymamlar. Gerekten de Dr Rza Nurun dedii gibi Amerikan delegesi ile yaplm olan bu konuma Lozanda tutanaklarda yer almamtr. 20 Aralkta yaplan bu oturuma genel olarak baktmzda, Mttefiklerin Ermeni yurdu konusundaki tutumlarnn ok fazla ciddi olmadklar anlalmaktadr. Bundan olsa gerek Amerikan Dileri Bakanl delegasyondan, Ermenilere korunmu bir blge salanmas konusunda Mttefiklerin Trklerden ne gibi istekleri olduunu, Ermenilere vatan olabilecek yurt konusunda herhangi bir teklifleri olup olmadn sormutur. Bu durum karsnda Lord Curzon genel bir ifadeyle, Trkiyeden Ermenilere milli yurt istemitir. Milli kelimesinin kullan biimine bakacak olursak Lord Curzon sanki yzyllardan beri Trk topraklarnn Ermenilerin milli topra imi gibi bir arm yapmtr ki, daha sonralar da Amerikallar milli yurt ifadesini kullanmlardr. 22 Aralk 1922 Aznlklar Alt Komisyonunun toplantsnda Genel Af gndeme gelmitir. Trkiye, Trkiyede oturan aznlklarn iledikleri sular iin af ilan etmeyi kabul ederken, Trkiyeden ayrlm olanlar iin aff kabul etmiyordu. Yani Trkiyeden kaan Ermenilerin aftan yararlanamayaca ve bir daha Trkiyeye

64 dnemeyeceklerini ifade etmekteydi. Daha sonra yaplan Aznlklar Alt Komisyonunun oturumlarnda Amerika delegesi, genel affn kapsamnda Trkiyeden kaan ya da srgne gnderilen Ermenilerin de olmas gerektiini ifade etmekteydi106. Ayn gn yaplan oturumda Montagna aznlklar temsilci heyetinin dinlenmesini talep etmi, ancak Rza Nur Bey bu talebi hibir ekilde kabul etmeyeceini belirtmitir. Bu gelimeyi Rza Nur yle anlatmaktadr. Bir gn ruzname, ekseriya biz yaptklar gibi, celseden bir saat evvel geldi. Bunun gayesi bize cevaba, hazrlanmaya, tahkikat yapmaya vakit vermemek, Trkesi bizi gafletle yakalamak. Ruznamede: Bugnk celsede Ermeni heyeti dinlenecek deniyor. Hayret iinde kaldm Ermeniler Lozana dolmu, Ermeni yurdu diye paalar svamlar alyorlard Alklatm. Derken pek kzdm. Demek bize oyun ediyorlar. Behemehal bunlar dinleyeceklerine hkmettim. Bende onlara oyun ile mukabele edeyim de grsnler dedim. Celseye itirak etmeyeceim, fakat bunu ani yapacam timaa yarm saat kala bir not yazdm. Kendi imzam ile imzaladm. Bunda diyordum ki: Ben size sylemitim, bunlar dinleyemezsiniz. Dinlemek isterseniz de biz gelmeyiz. Hem Ermeni, devlet deil ki Biz devletlerle mzakereye geldik. Bu sebeple celseye gelmiyoruz. Celseyi yapamamlar, fakat hususi mahiyette diye Ermenileri dinlemiler ancak bunlar zabtnameye geirmemiler. Rza Nurun bu hareketinden sonra Montagna Ermeni konusunda Rza Nurla grme yapm ve onu ikna etmeye almtr. Ermeni yurdu konusu, gn getike Aznlklar Alt Komisyonunu megul etmitir. Amerikan heyeti de bu konuda srarc tavrlar gstermeye balamtr. 30 Aralk 1922 tarihinde Ermeni meselesi konusunda tansiyon birden ykselmitir. nk Amerikan Temsilci Heyeti, Aznlklar Alt Komisyonu bakanna bir bildiri sunmudur107. Ermenilere bir snak hizmetini grecek zerk bir blgenin yaratlmas teklifi, Amerika Birleik Devlerinde nemli yurtta topluluklarnn yaknlk duygularn ve derin ilgisini uyandrm tekliflerden biridir. Ayn zamanda, mttefik devletlerin de
105 106

Rza Nur, Hayat ve Hatralarm, stanbul, 1967, cilt III, s.1026. Fahir Armaolu, Amerikan Belgelerinde Lozan Konferans ve Amerika, Belleten, cilt LV,

s.518.

65 Ermeniler iin bir ulusal yurt yaratlmasn adalet ve gvenlii salamaya elverili, akllca bir tedbir olduunu, birka kez belirtmi olduklarn unutmamak uygun olur. Amerikan Temsilci Heyeti, bizi hakl olarak ilgilendiren insancl sorunlar zerinde grlerini daha ncede aklamtr. imdi, Amerikan kamu oyunun dikkatini zellikle eken konu zerinde, Alt komisyon Bakanlna tanklklar sunmaktayz. Amerikan dernekleri ve kurumlar temsilcilerinden, Ermeniler iin bir ulusal yurt olarak teklif edilmi toprak parasn ve blgeyi tanmlamalarn, mali gvenceleri ve bu mali destein ilgili lkeler arasnda bltrlmesi yntemlerini aklayarak belirlemelerini; ne lde zel bir korumann gerekli olacan ve bu zerk yeni blgenin saldrlara ve szmalara kar nasl korunacan sylemelerini; teklif edilen blgede ilk gmenler olarak hemen yerlemeye hazr Ermenilerin saysn bildirmelerini rica ettik; somut bir programn dzenlenebilmesi iin gerekli baka btn verileri de istedik. Temsilci heyetimize verilmi olan bilgileri ve belgeleri, Alt Komisyonunun Bakanna sunarken bunlar dikkatli bir incelemeden geirilmesini dilemekteyiz. Amerikan Temsilci Heyetinin bildirisine baktmz zaman Amerikann iki farkl tutum ierisinde olduunu gryoruz. Hem lkesinde bulunan Ermeni asll vatandalarna ho gzkmek istiyor, hem de Ermeni meselesinin gerekleriyle kar karya kalmann endiesi iindeydi. Amerikann bu ikili tutumunu 1 Ocak 1923 tarihinde Washingtona ekilen telgrafta da grmekteyiz. Telgrafta, Ermenilere milli yurt verilmesi hususunda Aznlklar Alt Komisyonuna gerekli materyali verirken, Amerikan Heyetinin bu konuda hibir teklifte bulunmad, bu hususta mttefikler tarafndan kesin bir program ortaya konmadka, hibir ekilde Amerikan Heyetinin harekete gemeyeceini, hibir taahhtte bulunmayacana ak bir ekilde belirttiini bildirmekteydi108. Ayn gn yani 1 Ocak 1923 tarihinde T.B.M.M.de Lozan Konferansnda grlen Ermeni meselesi konuulmutur. Trabzon Millet Vekili Hasan Bey unlar sylemitir109:

107 108

Seha L. Meray, a.g.e., s.242. Fahir Armaolu, agm, s.520. 109 M.M., Gizli Celse Zabtlar, cilt III, s.1173.

66 Ermeni meselesi namiyle bir yurt teklifi vardr. Fakat bunun ciddiyet ve samimiyetine kendileri de pek inanmamaktadrlar. Onlar Ermenilere kar efkar umumiynin taht tesirinde bir ok eyler yapmak mecburiyetinde bulunuyorlar.Bahusus Amerika efkar umumiyesinin bu hususta pek ok tesiri vardr. Bu ekilde vaki olan teklife kar bittabi lazm gelen cevaplar verilmitir. Bugn Ermenistan namiyle bir memleket mevcut olduunu ve bu mstakil Ermenistan ilk defa meydana getiren, ilk defa tanyan Trkiye olduu ve bugn Ermenistanla komu mamelat cereyan etmekte olduu ve yine muahedei sulhiye mevcut olduunu ve Trkiye dahilinde hi bir Mslman veya Trk bir yerden kaldrp da Ermenilere bir yurt verilmeyeceini syledik. Bunlar sureti katiyede reddettik. Bunun ciddi olarak bir teklif olduuna ve sulhu mani klacak bir ekli haiz olduuna biz kani deiliz. Mamafih hali komisyonda Ermeni delegeleri, yani Ermeni namna sz sylemek zere gelenlerden Noradokyan orada bulunuyordu. Tali komisyonda bunu dinlemilerdir. Bizimkiler bittabi dinlememilerdir ve gitmilerdir. Tali komisyonu bunlar dinlediklerinden dolay protesto eder ekilde Konferans Riyasetine bir muhtra yazlmt(...) Oraya gelen Ermenilerden ve mahut simalardan birka kii biliyor(...) Onlar bize ya Erzurumun br tarafnda Rize zerine doru bir yurt verilmesini veyahut bu olmad takdirde Mara, Antep gibi bir sahada kendilerine bir yurt verilmesini ve bu olmazsa, bir ok isteklerde bulundurduklarn haber aldm. Ermeni yurdu meselesi arz ettiim ekilden ibaretti(...) T.B.M.M.de Hasan Beyin konumasndan da anlalaca zere Amerikan Heyetinin Ermeni meselesi zellikle de Ermeni yurdu konusundaki elikili tavrlar ak ak ortadadr. Her eyin bu kadar ayan beyan ortada olmasna ramen, 6 Ocak 1923 tarihinde Aznlklar Alt Komisyonunun yapt oturumda Bakan Montagna Ermeni yurdu konusunu amtr. Trklerden Anadoluda bir Ermeni yurdu kurulmasn istemitir. Arkasndan ngiliz heyeti temsilcisi Rumbold da Montagnay desteklemitir. Dr. Rza Nur Bey olay yle anlatmaktadr110: 6 Ocak 1923 celseleri sonlarnda Montagna Ermeni yurdu meselesine geti Dedim ki: tilaf devletleri Ermenileri kendilerine siyasi alet yapmlar, atee saldrtmlardr. Kendi devletleri aleyhine isyan ettirmilerdir. Bunun neticesi onlarn

110

Rza Nur, a.g.e., s.1029.

67 tedibi olmutur. Tedip ile sari hastalk, alk ve hicret ile krlmlardr. Bunun btn mesuliyeti bize deil, tilaf devletlerine aittir. Ermenilere mkafat lazmsa siz verin!... El mal ile dost kazanlmaz. Ermeniler mazlum imi, onlara yurt, istiklal verilmeliymi. Biz bunlara kaniyiz. Ancak dnyada mazlum millet bir tane deildir. Msr hrriyeti iin birka defadr ve daha dn kan iinde alkaland. Hindistan, Tunus, Cezayir, Fas hrriyetlerini, yurdunu istiyor. Hatta rlandallar yurtlar, istiklalleri iin ka asrdr, ne kadar kan dktler?... Siz bunlara istiklallerini, yurtlarn verin, biz de Ermenilere derhal verelim. Btn bu okuduklarnz keelemyekundur. Bu art dahilinde burada duramayz. Celseyi terk ediyorum dedim. Ayaa kalktm. Bu szlerim ok ard. Hepsi pancar gibi kpkrmz idi Zabtnameye szlerimin bu son ksmn da gememiler. Zabtnameler ile istedikleri gibi oynuyor, tai yapyorlard. Montagna prtela: celseyi terk edemezsin!... diye bar bar barmaya balad. Yrtnyor Dedim ki: Celseyi terk edemeyiz mi? Montagna: Evet, edemezsiniz!... diyor. Dedim: Trk heyetini burada tutmaya kadir kuvvet var m? Celseyi terk ediyoruz, grnz Montagna hala baryor: Celseyi terk edemezsiniz. Diyor. Tepiniyor. Dier delegeler, birbirine karm herkes hayrette. Biz ktk, gittik Lozan Konferans srasnda Trk heyeti btn oturumlar T.B.M.M.ne telgrafla bildirip, T.B.M.M.den de heyete rapor gelmekte idi. 6 Ocak 1923de olan gelimeler, 7 Ocak 1923 tarihinde u telgrafla T.B.M.M.ne bildirilmitir 111: Heyet-i Vekile Riyasetine Tel. No. 198 7 Ocak 1923

Bundan sonra mttefikler mteakiben Ermeni yurdu, Asuri, Geldani yurdu in mteakib mufassal beyanat ve mddeiyata baladlar. Rza Nur Bey bu beyanata msaade etmeyeceini ifade ve Reisden vakti ile sz almak hususunda tekaddm ve srar etmi ve nihayet Reisin abalamasna ramen komisyonu, heyeti ile beraber terk ederek ekilmitir. Ermeni mesailine sz sylemek, teklifat yapmak in emr-i vaki ihdasna alan mttefiklere kar, vaziyetini istilzam ettii tedbir bu idi.

111

Bilal N. imir, Lozan Telgraflar, Ankara, 1990, cilt I, s.345.

68 Dr. Rza Nurun tavr ok kesin idi. Hibir ekilde Ermeni yurdu konusunda taviz vermiyordu. Zaten konferansa gelmeden nce T.B.M.M.de Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanan talimatta, Ermeni yurdu konusunun gndeme gelmesi durumunda grmelerin kesilmesi yer almaktayd. Bu arada Dr. Rza Nurun da dedii gibi Lozan konferansnn tutanaklarnda mttefik devletler istedikleri gibi oynama yapmaktaydlar. nk Dr.Rza Nurun yukardaki konumas tutanaklarda yer almamtr 112. Dr. Rza Nurun, 6 Ocak 1923 tarihindeki celseyi terk etmesi uluslararas basnda byk yank uyandrd. 7 Ocak 1923 tarihli gazetelerde olayn haber ve yorumlarna geni olarak yer verilmitir. Echo de Paris, Gazette de Lausanne ve Journal de Geneve113 gibi birok gazetede Trk heyetinin kararl ve taviz vermez tutumundan bahsedilmitir. Avrupa basnnn yan sra Amerika hkmeti de bu olaydan olduka fazla etkilenmitir. 15 Ocak 1923 tarihinde Amerika Dileri Bakanna, Amerikan heyetinden yazlan mektupta; Trklerin Ermenilere yurt vermemesinden dolay duyduklar zntden bahsetmi, Hristiyan Ermenilerin bu duruma dmelerinden dolay dindar Amerikallarn byk bir hayal krklna urayacaklarn, ancak Ermeniler lehine yaplabilecek fazla bir ey bulunmadn, Ermenilerin en byk destekilerinin bile Ermenilere ayr bir toprak salamak iin sava gze alamayacaklarn bildirmitir114. Trkiyenin izledii kararl tutum Amerika Hkmetini amaza srklemitir. Tek bir seenek vard o da Trkiye ile savamakt. Ancak bunu gze alamamlardr. Bu durum sadece Amerika iin geerli deildi. Mttefik devletler iin de geerliydi. Tekrar bir savaa girmeye cesaret edemiyorlard.Bu yzden 6 Ocak 1923 tarihinden sonra Lozan Konferansnda Aznlklar Alt Komisyonun hibir oturumunda Ermeni yurdu konusu bir daha hi almamtr. Ermeni yurdu konusunda ngiltere, Fransa, talya ve A.B.D.nin ortak grleri Trkiyenin Ermenilere toprak vermesi idi. Bir de Lozan Konferansnn sadece Boazlar rejimi ve sorunu hakkndaki toplant ve grlerine katlm olan Sovyet

112 113

bkz. Seha l. Meray, Lozan Konferans Tutanaklar, Takm I , Cilt I, Kitap 2, s.278. Bilal N. imir, a.g.e., s.347. 114 Fahir Armaolu, agm, s.521.

69 Rusyann bu konu ile ilgili grlerini ortaya koyan bir belge, 25 Ocak 1923 tarihinde Sovyet Dileri Bakan ierin tarafndan Ermeni Dostlar Birliine gnderilen mektuptur.Bu mektupta konu ile ilgili grlerini bildirmitir115. Sizinle ve beraberinizdeki Ermenistan Milli Birlii yeleriyle olan grmelerim sonucunda Lozan Konferansnda Rusya, Ukrayna ve Grcistann Ermeni meselesi ile birlikte gzden geirilmesiyle ilgilendirilmemi olduklarn duydum. Halbuki bizim katlmamz bu meselenin doru bir ekilde ve gerek olarak zmlenmesini temin ederdi. imdi size, Rusya ve Ukrayna Hkmetlerinin saylar doru olarak saptanacak olan Ermeni kaaklarn hudutlar ierisine almay teklif ettiklerini teklifin ilgililere duyurulmasn rica ederim Bu mektuptan kan sonuca bakacak olursak, Sovyet Rusyann da Mttefik devletlerden ok da farkl Ermeni meselesine yaklamadn gryoruz. Her ne kadar Sovyet Rusya Lozan Konferansnda Boazlar rejimi ve sorunu hakknda yaplan oturumlarda Trkiyenin tarafnda bir tutum gstermise de ( elbette kendi karlar iin) Ermeni meselesi konusunda Trkiye aleyhinde bir gr olduu ierinin mektubunda ak ak grnmekteydi. Her ne kadar Trkiye Lozan Konferans srasnda Ermeni meselesi konusunda tek bana kalmsa da ( esasnda gndeme gelen btn konularda yalnz kalmtr ) kararl tutumu sayesinde mttefiklerden nemli tavizler almtr. 9 Ocak 1923 tarihli rapora gre, iki konuda mttefikler taviz vermitir. Bunlardan birincisi; Mttefikler, gayri mslmler konusuyla ilgili isteklerinden vazgemilerdir.kincisi Milletler Cemiyetinin stanbulda temsil edilmesi fikrini brakmlardr. Ayrca Trkiyenin geni kapsaml genel bir af ilann ve aznlklarn askerlik grevinden muaf tutulmasn reddetmesine itiraz etmemilerdir. Tali komisyonun bu raporu smet Paa ve Lord Curzon tarafndan imzalanm ve bir daha ermeni konusu resmi grmelerde gndeme getirilmemitir116. bildiririm. Bu

H. brahim zsoy, ki G Hikayesi, 1915-1916, Ankara, 2001, s.208. Temuin F. Ertan, Lozan Konferansnda Ermeni Sorunu, KK Aratrmalar Dergisi, cilt II, say II, Ankara, 2000, s.221.
116

115

70 III Lozan Konferansnn Bitii ve Lozan Antlamasnn mzalanmas Lozanda yaplan bar grmeleri iki safhada yapld. lk grmeler 20 Kasm 1922- 4 ubat 1923 tarihleri arasnda yapld. Ermeni yurdu konusu bu dnemde tartld. Grmelerin sonunda, Ermeni konusu Trkiye ve Mttefikler arasndaki uzlama ile neticelenmitir. Ancak bu konuda yaplan uzlama konferansn tkanmasn engelleyememitir. Kapitlasyonlar, borlar, Musul sorunu sava tamirat ve Karaaa gibi sorunlardan dolay, 4 ubat 1923 tarihinde konferans kesintiye uramtr. Diplomatik abalar neticesinde ikinci grmeler 23 Nisan 1923 24 Temmuz 1923 tarihleri arasnda yaplmtr. kinci dnem grmelerinde zellikle ngiltere Musul sorununu kendi lehine zmenin getirdii rahatlkla birinci dnem kadar grmelere nem vermemitir. kinci dnem grmelerde ayrca ngiltere heyetinin bana Lord Curzon yerine Rumbold gelmitir. Lord Curzona gre daha uzlamac olmas grmelerin sorunsuz neticelenmesine de sebep olmutur. 23 Nisandan 24 Temmuza kadar Ermeni sorunu Ermeni sz resmi ya da gayri resmi grmelerde hemen hemen hi gndeme gelmemitir. Lozanda ikinci dnem grmelerinin balamasyla birlikte etin geen oturumlarn haricinde gelien bir olay Lozanda tansiyonlarn ykselmesine sebep olmutur. Sovyet Rusya temsilcisi Vorovskinin bir suikast sonucu ldrlmesi ve smet Paa ile ilgili suikast sylentileri konuulmaya balanmtr. Ermeniler birinci dnem grmelerden istedikleri neticeyi alamadklar iin byk bir hayal krkl yaamlar ve bunun sonucu olarak da siyasi faaliyetleri brakarak, illegal yollarla faaliyetlerine devam etmek istemilerdir.Nitekim, smet Paa ve dier Trk temsilcilerine suikast abalarna girimilerdir. Ermenilerle ilgili suikast sylentileri, Sovyet Rusyann temsilcisi Vorovskinin ldrlmesinden sonra Lozanda ciddiye alnmaya balanmtr. Bu arada smet Paaya, Ankaradan Rauf Bey tarafndan ekilen telgrafla Tanak ve Hnak yesi olan iki Ermeni grubunun Lozana getii ve dikkatli olunmas gerektii bildirilmitir. Ermenilerin Trk idarecilerine yaptklar ilk suikast giriimi deildi. Daha nceki yllarda Talat Paa Berlinde, Cemal Paa da Tifliste Ermeniler tarafndan ldrlmt. Ayrca Sovyet temsilci Vorovskinin rejim kart bir kii tarafndan

71 ldrlmesi iin ciddiyetini arttrmtr. Bu nedenle svireli yetkililer tarafndan tedbirler alnm ve bunun sonucunda da Ermeni komitaclar ortaya kamamlardr.117 Lozan Bar Konferans, dier konularda da uzlama salanmasndan sonra, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanmtr. Lozan Antlamasnn metninde Ermenilerle ilgili dorudan herhangi bir hkme yer verilmemitir. Lozan Antlamas hkmlerinde Ermenilerle ilgili konular aznlk hkmlerinde genel bir ifadeyle yer almtr. Bu maddeler yledir118: Madde 30: bu muahedename ahkam mucibince Trkiyeden ayrlan arazide yerlemi Trk tebaas, bihakkn ve kavanin-i mahalliyece mevzu erait dahilinde ibu arazinin intikal ettii devletin tebaas olacaklardr. Madde 31: 18 yan mtecaviz olup da 30. madde ahkam mucibince Trk tabiiyetini zayi ve bihakkn yeni bir tabiiyet iktisap eden ehas ibu muahedenin mevkii meriyete vaz tarihinden itibaren iki sene mddet zarfnda Trk tabiiyetini ihtiyar etmek selhiyetini haiz olacaktr. Madde 32: bu muahedenameye tevfikan Trkiyeden ayrlan bir ksm arazide yerlemi ve arazideki ekseriyeti ahaliden rk itibariyle ayr olan 18 yan mtecaviz ehas, ibu muahedenin mevkii meriyete vazndan itibaren iki sene mddet zarfnda, ahalinin ekseriyeti kendisinin rkna mensup olan devletlerden birinin tabiiyetini, mezkr devletin muvafakati artyla, ihtiyar edebileceklerdir. Yurttalkla ilgili hkmlerin dnda yine Ermenileri dolayl olarak ilgilendiren ve aznlklarn himayesiyle ilgili 37-45 kadar olan hkmlerde Ermeniler de dolayl olarak haklar elde ediyorlard. 39. madde de kanunlar nnde aznlklarn Mslmanlarla kanun nnde eit hak ve hrriyetten faydalanmas belirtilmekte idi. Bu maddeye gre119: Madde 39: Gayrimslim akalliyete mensup Trk tebaas, Mslmanlarn istifade ettikleri ayn hukuku medeniye ve siyasiden istifade edeceklerdir.

Temuin F. Ertan, agm, s.222. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan, Ankara, 1973, s.182. 119 Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, a.g.e., s. 184.
118

117

72 Trkiyenin btn ahalisi din tefrik edilmeksizin kanun nazarnda msavi olacaklardr. Din, itikat veya mezhep fark hibir Trk tebaasnn hukuku medeniye ve siyasiden istifadesine ve bilhassa hidemat umumiyeye kabulne, memuriyete ve meratibe nailiyetine veya muhtelif mesaliki ve sanayii icra etmesine bir mania tekil etmeyecektir. Herhangi Trk tebaasnn gerek mnasebat- hususiye veya ticariyede, gerek din, matbuat veya her nevi neriyat hususunda ve gerek itimaat- umumiyede her hangi bir lisan serbeste istimal etmesine kar hibir kayt vazedilmeyecektir. Lisan- resmi mevcut olmakla beraber, Trkeden gayr lisan ile mtekellim bulunan Trk tebaasna mehakim huzurunda kendi lisanlarn ifahi surette istimal edebilmeleri zmmnda teshilat- mnasibe ibraz olunacaktr. Lozan Antlamasnn, Aznlklarn Tabiiyeti ve himayesiyle ilgili maddeleri dnda; genel afla ilgili hkmlerinde de yine Ermenileri dolayl olarak ilgilendiren hkmler vardr. Genel affa ilikin bildiri ve protokoln 6. maddesi sava esnasnda lkeden kaan aznlklar, dolaysyla Ermenileri de ilgilendirmekteydi. Bu maddeye gre120: Madde 6: Btn devletlerin belirttikleri genel gven ortamnn yaratlmas arzusuna katlan Trkiye Hkmeti, sava dolaysyla dalm aileleri yeniden bir araya getirmek ve meru mal sahiplerinin mallarn onlara geri vermek amacyla mttefiklerin korumas altndaki ve 20 Ekim 1918 tarihiyle 20 Ocak 1922 tarihi arasnda yaplm olan ilemlere itiraz etmemek niyetinde bulunduu bildirir. Ancak bu niyet, ilgililerin bavurmalar halinde sz edilen ilemlerin yeniden incelenmesi olanan kaldrmaz. Kiilere ve mallara ait iddialar Kzlayn temsilcisiyle Kzlhan bir temsilcisinden kurulu bir komisyon eliyle incelenecektir. Anlamazlk durumunda bu temsilciler bir hakem seeceklerdir; eer bu seimde anlaamazlarsa hakem Milletler Cemiyeti Meclisine atanacaktr.

Reha Parla, Belgelerle Trkiye Cumhuriyetinin Uluslararas Temelleri Lozan-Montr, K.K.T.C, Lefkoe, 1985, s.82.

120

73 Bu madde ile de Trkiye Hkmeti savatan dolay lke topraklarndan ayrlan aznlklarn lkeye dnmelerine ve yaadklar blgede daha nce sahip olduklar mallar geri alma haklarna kavuacaklard. Bu maddelerin uygulama sreleri de Lozan Antlamasnn 65. ve 93. maddelerinde hkme balanm ve senelik bir mracaat sresi tannmtr. Bugn Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonraki srete artk herhangi bir talepte bulunmaya hibir ahsn hakk kalmamtr. Mttefik Devletler, 10 Austos 1920 Sevr Antlamasn, 12 Mart 1921 I. nn Sava sonras Londra Konferansn, 22 Mart 1922de de Sakarya Zaferi ve Fransayla yaplan Ankara Antlamasn mteakip Trklerle bar yapma yoluna gitmilerdi.lk iki antlamada, kendi istekleri dorultusunda bir bar teklifinde de bulunuyorlard. Mttefikler tarafndan yaplan bu bar teklifleri Trkiyeyi tatmin etmiyordu. Yaplan mcadele sonucunda, 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda Trkiyenin kararl ve kesin tutumuyla Trkiye lehine bir antlama imzalanmtr. Bylece daha nceki bar tekliflerinde bahsedilen Ermeni yurdu ve Ermenilere Mttefikler tarafndan verilen szler Lozan Antlamasnda yer almam ve Lozanla birlikte tarihe karmtr. Ermeni Cumhuriyeti Heyeti Bakan A. Ahanronian bu sebeple, 9 Austos 1923 tarihinde Milliyetler Cemiyetine bavurmu ve Lozan Antlamasnda Ermenilerin varlklarnn kabul edilmediini syleyerek, Ermeni sorununu Milletler Cemiyetinin gndemine alnmasn rica etmitir. Ayn gn Ermeniler, mttefik devletlerin temsilcilerine bir protesto gndererek Lozan Antlamasnda Ermeniler yokmu gibi davranlarak antlamann imza edildiinden ikayet etmiler ve bu antlamann bara, hak ve adalete uygun olmadn, antlamaya itiraz ettiklerini belirtmilerdir. Ermeni yazar Kaaznuni, yazd kitabnda Lozan Konferansnda Mttefiklerin tavrn yle eletirmekte idi121: 1922 ylnda Trkiyedeki Ermenilerin davalar artk can ekimeye balad. Lozan Konferansnda, Sevr Antlamas unutulmutu. Artk ne bamsz bir Ermenistan ve ne de zerk bir Ermeni yurdundan sz ediliyordu. Milli Yurt diye bakasnn evi iinde kukuyla baklan bir ocak deyimi ortaya atlmt. Bu formle, bar korumak iin son bir fedakarlk gzyle baklyordu. Sorun, 1922 ylnn balarnda bu ekilde idi; durum, yl sonuna doru daha deiik biim ald. Milli Yurt ocak projesi, dosta

74 bir neri ve gsterisiz bir istek eklinde Trklerin ltfuna sunuldu. Trkler, bu tezi nazik bir ekilde reddettiler. Byk devletler, zgn ve umutsuz tavrlar takndlar. Biz, Ermeniler iin btn olanaklarmz kullandk, her areye bavurduk, artk bir ey yapmak elimizden gelmez dediler. Sovyet Rusya adna konuan Dileri Bakan ierinde, Ermenilere bir yardm olmak zere Trkiye Ermenilerinden g edeceklere Krmda, Volga Nehri ve Sibiryada yer vermeyi nerdi. Lozan Antlamasndan Ermeniler, kendilerine eitli vaatlerde bulunan mttefiklerin tavrlar yznden memnun kalmamlard. Ermenilerin medet umduklar dier bir lke ise A.B.D. idi. Ancak A.B.D.nden de bekledikleri destei alamamlardr. Lozan Antlamasnn, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanmasndan sonra Trkiye ile A.B.D. arasnda, Mays 1923 tarihinden itibaren balayan ikili grmeler 6 Austos 1923 tarihinde imzalanan antlamayla sonulanmtr. Ancak bu antlama ubat 1927 tarihinde Amerikan Senatosu tarafndan reddedilmitir. nk, antlamay imzalayan Joseph C. Grewnn, bu antlamada olsun, Lozan Konferans grmelerinde olsun bir Ermeni Yurdu salayamadn sylemilerdir. Bu nedenle Ermeni asll Amerikan vatandalar Washingtona bir heyet gndererek Grewle grmesini salamlardr. Bu grmede Grew heyete unlar sylemitir: Beyler, size Ermenistanda (Dou Anadoluyu kastetmitir) bir yurt salamakta phesiz, ok memnun olurdum; eer bir kk ayrnty gz nne almazsanz sz konusu topraklar kuvvet zoruyla almak iin 300,000 kiilik bir Amerikan ordusu gndermeyi unuttunuz demitir122. A.B.D., Kurtulu Sava srasnda gndeme gelen Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan devletini manda altna alnmas grn de, bu blgeye gnderilecek 500,000 kiilik bir Amerikan ordusu ve A.B.D.ne getirecei ekonomik yk dnerek kabul etmemitir. Ayn konu tekrar Lozan Konferansnda gndeme geldiinde daha nce yapt eyi yani baka bir millet iin kendini riske atmay reddetmitir.

121 122

hsan Sakarya, a.g.e., s.439. Fahir Armaolu, agm, s.522.

75 te Ermenilerin hibir zaman grmek istemedikleri gerek u idi: Hibir devletin veya bir milletin baka bir devlet ve millet iin kendini tehlikeye atmayaca gerei idi.

76 SONU 19. yzyln ikinci yars ortalarnda Osmanl mparatorluu topraklarnda bir Ermeni sorununun ortaya kmas tesadf deildir. Tamamen byk devletlerin emperyalist politikalarndan kaynaklanmaktadr. Yzyllarca bir arada yaayan iki millet din ve milliyetilik fikirleri istismar edilerek birbirine dman edilmilerdir. kan isyanlar sonucunda iki tarafta ok ac ekmitir. 19. yzylda Ermeni Meselesini ortaya karan sebepler unlardr. 1 Rusyann Kafkaslara gemesinden sonra Ermeni nfusunu egemenlii altna almas. 2 ngilterenin Ortadou (ark) politikas. 3 Amerikan misyonerlerinin faaliyetleri. 4 Osmanl Devletinin zayf olmas. Ermeniler, ran,Rus ve Osmanl topraklarnda yaamlardr. Ancak 19. yzyldan itibaren Trk ve Rus topraklar Ermenilerin vatanlar olarak Ermenilerce kabul edildi. ran Ermenistan nemi kaybetmiti. Sper glerin mcadelesi srasnda, Osmanl mparatorluunun zayflamas ile Osmanl mparatorluunun rakipleri, Osmanlnn idaresindeki Ermenileri kullanarak bu blgeyi kontrolleri altna almaya almlardr. Rakip devletler bylece imkansz vaatlerde bulunurken Ermeniler de bu imkansz vaatleri elde etmek iin, bata iddetterr unsuru olmak zere her trl areye bavurmulardr. Ancak rakip devletler tarafndan yaplan vaatlerin tamamen hayal olduunu grmezden gelmilerdir. Bunun en bariz rneini I. Dnya Sava srasnda yaplan gizli antlamalarda grmekteyiz. zelliklede Sykes-Picot paylamnda hibir ekilde Ermenilerden bahsedilmemitir. Btn bunlara ramen Ermeniler Avrupal Devletlerin maas olmaya devam etmilerdir. Durumun farkna varmamlar ya da varmak istememilerdir. I. Dnya Savan nihayetlendirmek iin Mttefiklerle Osmanl mparatorluu arasnda 10 Austos 1920 ylnda Sevr Antlamas imzaland ve Dou Anadoluda Ermeni devleti kurulmas hkme baland. Sevr Antlamas,tilaf Devletleri ve Ermeniler iin nemli bir baar idi. Ancak bu antlama Ankara Hkmeti ile yaplmamtr. Trk devleti antlamann taraf deildir. Osmanl hukuku asndan da

77 Sevr geersizdir. Kanun-i Esasinin 8 Austos 1909 tarihinde yaplan deiiklii srasnda bar antlamalarna parlamento onay arttr maddesi konulmutur. 16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igali ile parlamento datlmt. Dolaysyla Osmanl Parlementosu Sevr Antlamasn onaylamamt. Ayrca Milli Mcadelenin Dou cephesinde, Trk ordusunun Ermenilere kar kazand zaferle Dou Anadoluda Ermenistan devleti kurulmas fiilen son bulmutu. 3 Aralk 1920 Gmr Antlamasyla bizzat Ermeniler tarafndan Sevr Antlamas geersiz klnmtr. Daha sonra da 20 Ekim 1920 Ankara Antlamasyla Fransa, 16 Mart 1921 Moskova Antlamasyla Sovyet Rusya ve 13 Ekim 1921 Kars Antlamasyla da Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan da Sevr Antlamasnn geersizliini onaylam oldular. Ermeniler Gmr Antlamasndan sonra Kars Antlamasn imza ederek iddialarndan ve Sevr Antlamasndan tamamen vazgemilerdir. Btn olanlara ramen Ermeniler Sevrin kendileri ile ilgili maddelerinin yrrle konulmas iin, daha sonra diplomatik alanda mcadele etmelerini anlamak mmkn deildir. Ermeniler unu grememiledir; Sevr Antlamas, tilaf devletlerinin ortak kararyla ortaya konulmu bir belge idi. Dolaysyla Sevr yine ortak bir kararla ve hareketle Trkiyeye kabul ettirilebilirdi. Halbuki I. Dnya Savandan yorgun km tilaf devletlerinin ve kamuoylarnn artk sava srdrmekte isteksiz olduklarn grmekteyiz. Ayrca talyann ve Fransann ngiltere ile ilikilerinin bozulmasndan sonra bu iki devlet Sevr Antlamas ile ilgili iddialardan vazgemilerdir. Sovyetler Birlii ise Ankara Hkmetinin yannda yer almtr. Nitekim, 1920den sonra tilaf devletleri Ermenilerle fazla ilgilenmediler. Sadece Lozan Konferansnda Ermenilerin basks zerine, Ermeni meselesi gndeme getirildi, tartlmasna imkan tannd. Trk heyetinin kararl tutumu karsnda, Ocak 1923 tarihinden sonra bir daha Ermeni meselesi gndeme getirilmedi. Zira Ermeni meselesi tilaf devletleri iin ikinci ve nc derecede neme sahip, taviz verilebilecek bir konu idi. Buna karlk Trkiye iin taviz verilemeyecek birinci derecede ciddi ve kapanmas gereken bir konu idi. Byle bir atmosferde balayan Lozan Konferansnda Sevr Antlamasnda ngrlen Ermeni devleti konusu bir ka oturumda yaplan tartmalardan sonra Dou Anadoluda ve Adana - Mara blgesinde Ermeni Oca haline dnt, daha sonra

78 ise, aznlklarla ilgili teknik bir ka maddenin iinde yer alm ve nemini kaybederek tilaf Devletlerinin gndeminden km ve Trkiye iin de konu bir daha almamak zere kapanmtr. Lozan Antlamas gnmze dek gelen en uzun mrl bar antlamalarndan biridir. Bu antlamada Ermeni sorunu yoktur. Devletleraras antlamalara uymak bar, devletler hukuku ve siyasi ahlak gereidir. Lozan Antlamasn imzalayan devletlerin bu byk tarihsel ve hukuksal gerei bir an bile gzden karmamalar gerekmemektedir. Aksi taktirde jeopolitik konumu itibariyle Ortadouda kurulmu olan 79 yllk bar ve denge bozulur. Bu durumdan sadece Trkler ve Ermeniler deil btn blge lkeleri zarar grr. Ancak bugn Trkiyenin Avrupa Birliine girme arifesinde Ermeni meselesi Batl devletler ve karlar iin yzyllardr kullandklar Ermeniler tarafndan tekrar gndeme getirilmitir. 22 Haziran 1993 tarihinde Danimarkann bakenti Kopenhagda bir zirve toplanmtr. Bu zirvede Avrupa Konseyi, Avrupa Birliine adaylk iin bavuran devletlerin tam yelie bavurmadan nce uygulamas gereken baz kriterler belirlemitir. Bu kriterlerin iinde aznlklarla ilgili baz maddeler bulunmaktadr. Trkiyenin ABye tam yelik iin bavurmas ile beraber 2000 ylndan itibaren Ermenilerin szde soykrm iddialaryla ortaya kmalar ve baz devletlerin meclislerinde Trklerin soykrm yaptnn kabul edilmesi tesadf deildir. Hedef ise, Lozan Antlamasnda elde edemediklerini ABye girmek isteyen Trkiyeden almaktr. Szde soykrm iddialaryla hem Trk tarihini lekelemek hem de Sevr Antlamasndaki Ermenileri ilgilendiren maddeleri uygulamaya koymaktr. Bu ise, Lozan Antlamasnn bozulmas demektir ki, bunu bugn Lozan Antlamasn imza eden devletler gze alamazlar. Sadece Trkiyeyi oyalamak iin bu konuyu kullanabilirler. Bu arada bugn bizi, szde soykrm iddialaryla sulayan milletlere baktmz zaman, esas soykrm, aznlk haklar ihlallerini Afrika, Hindistan gibi blgelerde onlarn yaptklarn gryoruz. Bugn Fransa, Ermeni soykrm yasa tasarsn parlamentosunda kabul ederken, kendisi Cezayirde yapt katliamlar kabul etmemektedir. Ayrca ok yakn bir zamanda Bosnada Srplarn yapt katliama seyirci kalan Avrupa hala nedense Ermeni meselesi ile uramaktadr.

79 19. Yzyln ikinci yarsnda balayan, Lozan Antlamasyla biten, ama gnmzde de devam ettirilmeye allan Ermeni Meselesi, Batl devletlerin Ermenileri kullanarak dnyann en nemli blgesinde olan Trkiyenin glenmesini nlemek iin kulland bahane,bir sebep ve meseleden baka bir ey deildir. Ermeniler de hala Batl devletler tarafnda siyasi kar iin kullanldklarnn farknda deildirler. Lozan Antlamasnda olduu gibi bugnde Batl devletler Ermeni meselesinden herhangi bir kar elde edemeyeceklerini anladklar an Ermenilere srt evireceklerdir.

80 KAYNAKA KTAPLAR AKAM, Taner, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu, Ankara, 1999. ATATRK, M.Kemal, Nutuk, Ankara, 2000. ATATRK, M.Kemal, Nutuk, stanbul, 1970. ATE, Toktam, Trk Devrim Tarihi, stanbul, 1999. AYBARS, Ergn, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, zmir, 1984. BABACAN, Hasan, Mehmet Talat Paa(Siyasi Hayat ve craat), Yaymlanmam Doktora Tezi, Isparta, 1999. BAGN, Necla, TrkErmeni likileriAbdlhamidin Clusundan Zamanmza Kadar, Ankara, 1970. BAYUR, Yusuf, Hikmet, Trkiye Devletinin D Siyaseti, Ankara , 1973. BNARK, smet, Babakanlk Devlet Arivleri Gen. Md. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Ankara, 1995. EROL, Mine, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, Giresun, 1972. GNLBOL, Ahmet, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1987. GYN, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul, 1983. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983. HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikalar, ev:erif Erol, stanbul, 1996. HOCAOLU, Mehmet, Ariv Vesikalaryla Tarihi Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976. NN, smet, stiklal Sava ve Lozan, Ankara, 1993. KARABEKR, Kazm, Ermeni Dosyas, stanbul, 1995. KOCA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk Ermeni likileri, Ankara, 1970. KODAMAN, Bayram, Ermeni Maceras, Isparta, 2001. KODAMAN, Bayram, Cumhuriyetin Tarihi Fikri Temelleri ve ATATRK, Isparta, 1999. MAZICI, Nuren, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul, 1987. MERAY, Seha L. , OSMAN, Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Ankara, 1997.

81 MERAY, Seha L., Lozan Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Ankara, 1970. NUR, Rza, Hayat ve Hatralarm, stanbul, 1967. KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu, Ankara, 1996. ZGRAY, Ahmet, Atatrkn D Politikas, zmir, 1999. ZSOY, H. brahim, ki G Hikayesi, Ankara, 2001. PARLA, Reha, Belgelerle, Trkiye Cumhuriyetinin Uluslararas Temelleri Lozan -Montr, KKTC, 1985. SAKARYA, hsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara, 1984. SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi. SELEK, Salahattin Milli Mcadele, stanbul, 1970. SSL, Azmi.Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995. SSL, Azmi, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 2001. MR, Bilal N., Lozan Telgraflar, Ankara, 1990. UAROL, Rfat, Siyasi Tarih, stanbul, 1985. URAL, Gltekin, Ermeni Dosyas, stanbul, 1998. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987. YAV, Ersal, 1886-1923 Emperyalist Kskacnda Trkler, Ermeniler, Krtler, zmir, 2001. YOUNG LEE, Ki, Ermeni Sorununun Douu, Ankara, 1988. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset, Planlama Genel Mdrl, Trkiye D Politikasnda 50. Yl Lozan, Ankara, 1973. D Politika Enstits, Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, 1989 Sevr Muahedesi, 1920. T.B.M.M., Gizli Celse Zabtlar, 1985.

82

MAKALELER AKGN, Seil, Kurtulu Sava Boyunca Trk Ermeni likilerinde A.B.D. nin Rol Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri, Ankara, 1985, s. 331-346. AKIN, Veysi, Lozan Bar Antlamas, Yeni Trkiye,Trkler,Ankara,2001,s.306-318. ARMAOLU, Fahir, Amerika, Sevres Antlamas ve Ermenistan Snrlar Belleten, Ankara, 1997, s.133-147. ARMAOLU, Fahir Amerikan Belgelerinde Lozan Konferans ve Amerika Belleten, Ankara, 1998, s.483-527. ERTAN, Temuin F., Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu Yeni Trkiye, Ankara, 2001, s. 245-266. ERTAN, Temuin F., Lozan konferansnda Ermeni Sorunu KK Aratrmalar Dergisi, Ankara, 2000, s. 209-225. ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu Yeni Trkiye, Ankara, 2001,s. 639-650. GYN, Nejat, Sevresten Lausannea Belleten, Ankara, s. 551-565. KODAMAN, Bayram, Trk Ermeni tilafnn Balangc (1878-1897) Tarih ve Medeniyet Dergisi, 1995, s. 13-21. KURAN, Ercment, Amiral Bristol Raporu ve A.B.D.de Trk Aleyhtar Ermeni Propagandasnn TarihesiYeniTrkiye,Ankara, 2001,s.484-494. MUMCU, Ahmet, Devletler Hukuku Asndan Ermeni Sorunu Var mdr? Atatrk ve Hukuk, Ankara, 1982, s. 7-21. Atatrkn Btn Sylev ve Demeleri, Yakn Tarihimiz, stanbul, 1962, s.159-158. Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, stanbul, 1962, s.144-150.

84

EKLER

85

Altnc Ksm ERMENSTAN Madde 88- Trkiye Ermenistan dvel-i mttefika misillu hr ve mstakil bir devlet olarak tandn beyan eder. Madde 89- Devlet-i Osmaniye ile Ermenistan ve dier dvel-i mtekide Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis vilayetlerinde Trkiye ile Ermenistan arasndaki hududun tayinini cemhir-i mttehide-i Amerika reis-i cumhurunun hakimliine havle ve bunun virecei karar ve Ermenistann mahrec-i bahrsine ve mezkr hudda mcvir Osmanl arazisi zerinde tertbt- askeriyenin ilgasna (demilitarizasyon) mteallk olmak zere tayin idecei bilcmle ahkmn kabul itmedii kararlatrlmtr. Madde 90- 89. madde mcebince tayin idilecek hudd mezkr vilayetlerin ksmen veya tamamen Ermenistana terkini mstelzim bulunduu taktirde Devlet-i Osmaniye mezkr karar tarihinden itibaren terk idilen arazi zerindeki bilcmle hukuk ve tasarruftndan fergat itdiini imdiden beyan ider. bu muhedenin Trkiyeden fekk idilen araziye tatbk idilecek olan ahkmn o andan itibren mezkr araziye dahi tatbk idilecektir. Ermenistann taht- hkimiyetine vazidilen arazi itibriyle der-uhde idicei Devlet-i Osmaniyeye id taahhdt- mliyenin veyhud iddi idebilecei hukukun nisbet ve nev ibu muhedenin sekizinci ksmnn (muvdd- mliye) 241 ve 244. maddelerine tevfikan tayn idilecektir. bu muhede ile hall ve tevsiye idilmemi bulunan ve mezkr arazinin intiklinden tevelld idebilecek olan bilcmle mesil bilhere dier mukavelt ile hall ve tevsiye idilecektir. Madde 91- 89. maddede musarrh arazinin bir ksm Ermenisyana intikal itdii taktirde Devlet-i Osmaniye ile Ermenistan arasnda mezkr maddede mnderic karara msteniden taayyn idecek olan huddu arazi zerinde tatbk itmek zere mezkr kararn ittihzndan onbe gn sonra sret-i teekkl bilahire tayn idilecek olan bir tahdd-i hudd komisyonu tekl idilecektir.

86

Madde 92- Ermenistann Azerbaycan ve Grcistan ile olan hududu alkadr devletler tarafndanbil-itilf tayn idilecektir. 89. maddede musarrh karar ittihaz idildikten sonra alkadr devletler bil-itilaf hududlarn tayne muvaffak olmadklar her hangi bir hlde ibu hudud Dvel-i Muazzama-i Mttefika tarafndan tayn idilecektir ve bunun arazi zerinde tatbikinin icrs kendilerine id bulunacaktr. Madde 93- Ermenistan hkmeti Ermenistanda rk, lisan veya din itibriyle ehlisinin ekseriyeti hricinde bulunan sekenenin menfiini himye in balca Dveli Mttefikann lzm grecekleri ahkm ve dvel-i mezkre ile akd idilecek bir muhedeye ibu ahkmn dercine muvfakat itmek sretiyle kabul ider. Ermenistan balca Dvel-i Mttefika ile akd idilecek bir muhede-nmeye transitin serbest-i icrsn temne ve milel-i sirenin ticreti in muhikk bir usl tessine mteallk olmak zere dvel-i mezkrenin lzum grecekleri ahkmn dercine dah muvfakat ider.

86