A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-311-

VAN EHR DOKUSU VE TARH ESERLERNN TAHRP EDLMESNDE ERMENLERN ROL Armenians Role On The Destruction of Old Van City And Its Historical Places
Dr. Sami AAOLU
ZET Osmanl Devleti tarafndan 1548de ele geirilen Van ehri, Safevlere kar asker, siyas, sosyal, kltrel, ideolojik ve stratejik s konumunda olduu iin, Van Kalesinin gneyindeki yaklak be yz dnmlk arazi surlarla evrilerek, kurulan vakflar marifetiyle yeniden ina ve imar edilmiti. zellikle XIX. Yzyln ikinci yarsndan sonra Ermenilerin ayrlk faaliyetleri sebebiyle 1896 ve 1915 tarihlerinde kan ayaklanmalar Vana yaplan btn yatrmlar, tarihi eserleri, kent dokusunu, altyapsn, sosyal ve kltrel tesisleri tamamen tahrip etmitir. Bu gn eski Van kenti bin yllk harabelerin bulunduu bir ren yeri gibidir. Anahtar Kelimeler: Van, Ermeni, syan, Hsrev Paa, Kaya elebi, Cami, Kilise, Medrese, Ykm, Tahribat.

ABSTRACT Van, occupied by the Ottomans in 1548, became a military, ideological, social, cultural, and political base against Safevid Stade, approximatelly 500 dnm (a land measure of about 1000m.) of land in the South of Van Castle was by encountered a city wall, the statesmen and benevolent rebuilt the city. Owing to the rebellions of Seperatist Armenians after the second half of XIX th century, in whole city and citys tissues were destroyed. Also historical place, social and cultural institutions were damaged. Today Van City is like a site cosisting of ancient ruins. Key Words: Van, Armenian, Revolt (Rebellion), Hsrev Pasha, Kaya elebi, Mosque, Church, Madrasah, Destruction, Damage.

Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

TAED 35, 2007, 311-339

-312-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

A. GR rartu Kral I. Sardur tarafndan M. 840830 tarihleri arasnda kurularak bakent haline getirilen Van (Tupa veya Turupa) ehri, Urartu Devleti ykldktan sonra, blgeye Osmanl Devleti'nin hkim olmasna kadar uzun bir sre nemini yitirmitir. Urartulardan sonra srayla Asur, skit, Med, Pers, skender (Selevkius), Roma, Part, Sasani ve Bizans 1 hkimiyetleri altna giren Van Blgesi Halife merin komutanlarndan yad bin Ganem tarafndan 640da fethedilerek slam Devleti snrlar ierisine dhil edilmitir 2 . Bu dnemde Van Blgesinde yaamakta olan Ermenilerden bazlar cizye vererek Mslmanlarla anlarken, dierleri Bizans hkimiyetince himaye edilerek Kayseriye yerletirilmitir 3 . Abbasi Devletine bal Ermeni vasal krallklarn blgeye hkim olduklar srada, yani 1018 ylnda ar Beyin komutasnda yaplan Seluklu aknlarna, Vaspuragan (Van ve civar) kral Senekerimin byk olu Davit ve komutan apuh, zadegn ordusu ile kar ktysa da yenilerek geri ekilmitir. Bu yenilgiden kederlenip korkuya kaplan Senekerimin 1021de Vaspuragan Bizans mparatoru II. Basile Sivas karlnda verdii Ermeni kaynaklarnda gemektedir 4 . Gerekte ise; II. Basilin Dou-Anadolu Blgesindeki, Mslmanlarla yapmakta olduu mcadelede Ermenilerden destek bulamamas ve Abbasi Halifesine bal olan vasal Ermeni krallarnn isyankr hareketleri yznden, blgeyi dorudan doruya Bizansa balamak istemesi yatmaktadr. Bu sebepten II. Basil byk bir orduyla Dou Anadoluya gelerek Vaspuragan ilhak etmi ve Blgede oturan 14.000 Ermeni aileyi Sivas ve ksmen Kayseri civarna yerletirmitir 5 . Daha sonra Bizans mparatoru IX. Konstantin Monomak (10421055) tarafndan ayn sebeplerle Ermeni soylular Anadolunun ilerine srgn edilmitir 6 . Blgeyi terk etmeyip de Seluklu hkimiyetine giren

1 2

Orhan Kl, XVI. Ve XVII. Yzyllarda Van (15481648), Van 1997, s.34. bni Nuh, Van Tarihi, (Hazrlayan: Zeki Tekin), Van 2003, s.3536; 1315 Tarihli Van Vilyeti Salnmesi, stanbul 1315, s.62. 3 bn-i Nuh, s.3839; Sleyman Sabri Paa, Van Tarihi ve Krtler Hakknda Tetebbuat, stanbul 1928, s.2223. 4 Urfal Mateos Vekayi-nmesi (9521136) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), (Trkeye eviren; Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987, s.4850. 5 Glay n, Trk Fethi ncesinde Bizansn Dou Anadolu Siyaseti, Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, Ankara 1992, s.78de Thomas Ardzruniye gre bu rakam verdiini belirtir; Ali Sevim, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Ankara 1983, s.9 10da ve Mkrimin Halil Ynan, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul 1944, s.3436da 40.000 Ermeninin g ettirildii kaytldr. 6 Sevim, Seluklu-Ermeni likileri, s.13.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-313-

Ermeniler ise; Seluklulardan sonra blgeye hkim olan Trk devletlerine bal kalarak rahat bir hayat yaamlardr. Vann 1548de Osmanl Devleti tarafndan ele geirilmesinden sonra nemi artmtr. Van, Osmanllarn Safevlere kar asker, siyas, sosyal, kltrel, ideolojik ve stratejik ss haline gelmitir. Bu sebepten Osmanl Devleti Van Kalesinin gneyindeki yaklak be yz dnmlk araziyi surlarla evirip, devlet adamlar ve hayrseverlerce kurulan vakflar marifetiyle yeniden ina ve imar etmitir 7 . a. Vann dar Yaps, Trk ve Ermeni Yerleim Blgeleri Osmanlnn son dneminde (1899 tarihinde) Van Vilyetine merkez kazann yannda, Vastan (Geva), atak (atak), Erci, Mks (Bahesaray), Karikan (Eski Grpnar), Bargiri (Muradiye), Adilcevaz, Mahmud (Saray) kazalar ve ayrca Hakkri Sanca bal idi. Van Sancanda ise; Erek, Timar ve Havasor (Grpnar) nahiyeleri bulunmaktayd 8 . Vann Vilyet merkezi olan sancak merkezi; Van kalesi, etrafnda bulunan ehir ve bal kylerden olumaktayd. Van Eyaletine atanan valiler kalede ikamet ettiklerinden

Vana ayn zamanda Paa Sanca da denirdi 9 .

XVI. Yzylda Nefs-i Van denilen surlarla evrili ehir merkezinde; asker yaplar, devlet daireleri ve idarecilerin evleri, ar, pazar, hanlar, hamamlar, byk ve nemli ibadethaneler ayrca halkn oturduu evler bulunmaktayd. Ermeniler tarafndan ahestan diye adlandrlan bu yer, eski ehir diye de isimlendirilmitir. ehir surlarnn dnda bulunan varo yani bahelik kesime Ermeniler Aygestan ismini vermitir. Aygestan ehir surlarnn dnda balayp kuzeye (Erek Da) ve douya doru elmalklara kadar uzanrd. XVII. ve XVIII. Yzyllarda Aygestandaki yerleim daha ok bahelerin ierisinde yaplan, ancak yazn kalnabilecek yaplardan olumakta idi. Trk ve Ermeni halkn daimi yerleim yeri ehir surlarnn ierisindeki kendilerine ait veya beraber oturduklar mahallelerdi. XX. Yzyln banda ise; Van ehri ikiye ayrlyordu. Yukarda izah ettiimiz gibi biri, ahestan denilen surlarn ierisindeki eski ehir dieri, eski ehrin kuzey ve dousundaki bahelerin ierisinde kurulmu olan Aygestan yani

Sami Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar XVI.-XVII. Yzyllar Sosyal Hayata ve Eitime Katklar, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi), Konya 2003. 8 Van Vilayet Salnamesi1315(Van l Yll1899), Van 1995, s.69-88. 9 Kl, Van, s.119.

TAED 35, 2007, 311-339

-314-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

yeni Van ehridir 10 . Hatratlardan ve yaplan tetkiklerden anlaldna gre, eski ehirde oturan az saydaki Ermeninin, surlarn kuzey-dou blgesinde yani Tebriz Kaps mevkiinden yaadklar, Topuolu Cami ve Ulu Cami evresinde ise, Trklerle beraber bulunduklar anlalmaktadr. Nitekim kuzey-doudaki kayalklarn zerine kaznm olan ha iaretleri ve surlarn ierisinde bulunan kilise harabelerinin burada youn bulunmas bu tespiti dorulamaktadr. Aygestanda yaayan Ermeniler, Haboann st tarafndan Erek Dana doru olan ksmda yaamaktayd. Ayrca Aygestanda Trkler ve Ermenilerin beraber yaadklar az sayda mahalleler de vard. Trkler ise; ehir surlarnn ierisinde ve Nurinin alt tarafndan eski ehre doru olan ksmda meskndu 11 . Ayrca surlarn evresinde Mslman ars diye bilinen, ziynetli ve grkemli dkknlarn bulunduu ok byk bir ar vard. Ermeni dkknlarnn ve iyerlerinin de bulunduu Vann en gzel semti ve ehrin ticaret merkezi burasyd 12 . Bunun yannda Aygestanda baz kamu binalar, konsolosluklar, Katolik ve Protestan misyonerlere ait kurulular, Ermenilere ve Trklere ait mektepler de bulunmaktayd 13 . Vann ehir nfusunu youn olarak Trkler meydana getirse de, 1900l yllarda Amerikan misyonerlerinin Ermenilere dattklar yardmlar yznden kylerden gelen Ermeniler ehir nfusunu hzla artrmaktayd 14 . Genel olarak dardan baklnca Vandaki Seluklu ve Osmanl eserlerinin younluu burann bir Trk ehri olduunu simgeliyordu 15 . 1548den 1800l yllara kadar eski ve yeni ehirde tespit edildii kadaryla; yirmi sekiz cami, otuz mescit, dokuz medrese, iki darl-kurr, iki rtiye, otuz dokuz sbyan mektebi, on be zaviye, ktphane, drt trbe, iki imarethane, drt han ve kervansaray, alt hamam, sekiz eme, on iki kilise, evler, dkknlar ve eitli iyerleri bulunmaktayd 16 .

10

Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, Editr: Osman Kker, stanbul 2005, s.352. 11 Hseyin elik, Grenlerin Gzyle Vanda Ermeni Mezalimi, Van 1994, s.62-63. 12 Celal ener, Yakn Tarihimizden Baz Ayrntlar Vanl ahbenderzade Celal ener, Yaynlayan: Hseyin Akyz, Erzurum 1992, s.7,10. 13 Calumeno, 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, s.352. 14 Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi II, Ankara 1998, s.364; ener, Yakn Tarihimizden Baz Ayrntlar, s.10; elik, Grenlerin Gzyle Vanda., s.6263. 15 ener, Yakn Tarihimizden Baz Ayrntlar, s.10. 16 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.198199.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-315-

B. 1896 ERMEN SYANI VE VAN EHR DOKUSUNA VERD ZARARLAR Ermeni ihtilalcilerden Zerrinolu Karabetin etesiyle birlikte 1892 ylnda Akdamar Adasn basarak kiliseyi harabeye evirip, papazlarn cbbelerine varncaya kadar soymas 17 , 1896 ayaklanmasna doru giden ilk belirtiler olarak grlebilir. Burada Ermeni ihtilalcilerinin stratejik bir hedef takip ettii anlalmaktadr. zellikle Ermeni olan devlet memuru, din adam ve erafa kar yaptklar saldrlar, halkn ve ileri gelenlerin sinmesine ve ihtilalcilerin rahat hareket etmesine neden olmutur. Bunlarn ierisinde Akdamar Kilisesi bapapaz Bogos Efendiye dzenlenen suikast (1895) bir dnm noktasdr. Ermeni ihtilalcilerinin organize ettii 1896daki Van ayaklanmas balamadan nce bir takm ayaklanma giriimleri olmutur. 14 Haziranda Ermeni ihtilalciler tarafndan Trk mfrezesine yaplan saldr sonucu bir zabit ve bir askerin yaralanmas sebebiyle airetlerin birka evi yakmalar, Mslman ve Ermenilerin arasn gerginletirmitir 18 . 1896 Ermeni ayaklanmas Mslman ve Ermenilerin beraberce yaadklar mahallelerden birine 16 Haziran Pazartesi gn saat 11de 800 Ermeni ihtilalcinin saldrmasyla balam, atmalar ehrin dier blgelerine de yaylarak 24 Hazirana kadar, dokuz gn devam etmitir 19 . Bu isyann profesyonelce planland ve isyan hazrlklarnn gnler ncesinden balad anlalmaktadr. Zira isyanclar; Erek Kilisesinden Haboana, oradan Tepebana uzanan geni cadde ile Nurin Mahallesinden, t Sokana, Erekten Protestan misyonerlerinin kararghna ve Tazekeriz ile Dere Kilisesine kadar olan yerleri mkemmel bir ekilde tahkim etmilerdi. Byk evlerin pencereleri kerpilerle rlm, damlarn kenarlarna kerpiten siperler yaplm, evlerin kerpi duvarlar burgularla delinerek, tfek mazgallar haline getirilmiti. Evlerin kap arkalarna duvar rlm, kap nlerine kaln aa ktkler yerletirilmi ve bylece siperler oluturulmu, yol kenarlarndaki aalar devrilerek barikatlar kurulmutu. Ermeni Mahalleleri adeta mstahkem bir mevkii haline getirilmiti 20 . Ayrca merkez olarak setikleri evlerde byk oranda peksimet ve zahire depo edilmiti 21 .

17 18

Aydn Talay, Yklan Bir ehrin Anatomisi, Van 1996, s.53. Faiz Demirolu, Vanda Ermeni Mezalimi(1895-1920), Ankara 1985, s.35. 19 Mayewski, Rus Generali Mayewskinin Dou Anadolu Raporu Van ve Bitlis Vilayetleri Asker statistik- (eviren; Mehmet Sadk, Hazrlayan; Hamit Pehlivanl), Van 1997, s.53, 80, 82. 20 Nazm Paa, Ermeni, s.451. 21 Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.35.

TAED 35, 2007, 311-339

-316-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

Devlete ait asker birliklerle Ermeni ihtilalcilerin bu mevzilerden karlmas ehri batanbaa harap edecei iin Vanda bulunan yabanc lke sefirlerinin araclyla anlama yoluna gidilmi, fakat Ermeni ihtilalcilerin bir subay vurmas zerine atma kmtr. htilalcileri korkutmak amacyla atmann olduu yerin yaknndaki tepeye birka defa da topu ile ate edilse de sonu alnamamtr 22 . Ermeni ihtilalcilerin, sivil hedeflere saldrmasyla atmalar hzla yaylarak Nurin Mahallesine sram, Leventolu evinde bulunan asker mfreze gazya dklerek yaklmtr. 20 Haziran akam Mslman mahallelerine ani bir baskn yaplmak istenmise de isyanclar baarl olamaynca Kendirci ynne kamlardr. Kaarken s olarak kullandklar evleri ve Hake Caddesinin Haboan Mevkiinden, Dere Kilisesine kadar olan geni bir blgeyi tamamen yakmlardr 23 . Bu olaylar srasnda askerlerin Hake Caddesini gemedii 24 ve ehir merkezinin adeta bir muharebe alan halini ald rapor edilmitir 25 . Austos aynda Hncaka bal ihtilalciler yeniden saldrya geerek bastklar bir Mslman Mahallesini yakp yktktan sonra ehir merkezine kadar sokulmu ve Ermeni Mahallesinde bir binay igal ederek gvenlik gleriyle arpmaya girimilerse de alnan tedbirler sonucu gece evi yakarak, karanlktan faydalanp kamlardr. Yine 11 Eyllde onar, on beer kiilik guruplar halinde be, alt eve kapanp askere ve halka ate am, grdkleri mukavemet karsnda evleri atee vererek kamlardr 26 . Ayn gn Erekin Acem Hao mevkiinde de drt evi igal ettikleri ve gvenlik gleriyle girdikleri atma sonucunda bu drt evden n ksmen yakarak, evrede bulunan dier evin ise duvarlarn delerek katklar anlalmtr 27 .

22 23

Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.36; Top mermilerinin evlere isabet etmedii kadedilmitir. Nazm Paa, Ermeni, s.451. 24 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Evrak, K. 36, Ev. 131, zr. 152, nr. 10; Ergnz Akora, Ermenilerin karm Olduklar Van syan (1896) Hakknda Sadettin Paann Raporu, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri II, Deien Dnya Dengeleri inde Asker ve Stratejik Adan Trkiye (2325 Ekim 1995- stanbul), Ankara 1997, s.242, 249, 250, 252, 253. 25 Nazm Paa, Ermeni, s. 339341. 26 Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.4344. 27 Nazm Paa, Ermeni, s.510511; Ayn Eser s.346da Ermenilerin Vana ve kendi mlklerine verdikleri bu tahribatn nedenleri aka ortaya konulmutur; Ermeni htill Muhidleri Van Merkez Komitesinin, Knun- sni 1896 tarihinde hazrlam olduu dhili kanunnamenin 29. maddesinde; bu ihtill komitesi tarafndan mkfat olmayp komite azalarndan bazlar hayatlarn ve bazlar emlk ve mallarn feda etmelidir. Bu cmle fedakrlk umum menfaatler ve mukaddes i uruna olmaldr.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-317-

Merkez Tabur Aas Hseyin Nusret ve Bakomiser Hseyin Hsnnn 13 Eyll 1896 tarihinde bir ksm Ermeni ihtilalcinin sndklar evlerin keif ve muayenesini yapmak zere Bahanolunun evine gittikleri rapor edilmitir. Orada hazr bulunanlarn mahede ettiklerine gre; Ermeni ihtilalciler tarafndan bu evin birinci sokak kapsnn krlarak, tfek kurunlaryla ikinci sokak kapsnn be yerinden delindii, evin iindeki merdiven ve sofann, ayrca st kattaki iki oda ve salonun yakld, merdiven bitiiindeki oda duvarnn kazma ile bir pencere kadar delinerek, Bezzaz Bogosun evine geildii anlalmtr. Bogosun evindeki odann drt kesinden kazma ile be mazgal alarak askerlere ve halka ate edildii, oradan atakl Bedrosun evinin bitiiindeki Simonun evine geildii, bu evin duvarlar kazma ile bir pencere kadar delinerek, dier Simonun evine girildii ve buradan merdiven kurularak dama, oradan da baheye klarak balara kald anlalmtr. Dier bir ksm Ermeni ihtilalcinin Acemhao civarndaki Kaaolunun evine sndklar, bu evin kapsn ve merdivenini yakarak katklar fakat atein baka yerlere sramad tespit edilmitir. Bununla beraber Kapisolunun evine de ihtilalcilerin sndklar ve bu evin selamlk tarafnda drt odann yand anlalmtr. emsi Paann 15 Eyll 1312 (1896) tarihli telgrafnda; Ermeni ihtilalcilerin bulunduklar bir evi yaktklar rapor edilmitir. Ayrca 24 Eyll 1312 (1896)da Van Polis Komiserliinden ekilen ifreli telgrafta; 11-12 Eyllde Erekin Acemhao civarndaki drt eve snan ihtilalcilerin snd evi ksmen yakt ve dier evin ise duvarn delerek kat bildirilmitir. Bununla beraber Ermeni ihtilalcilerin sndklar mstahkem bir evi yakamadan katklar grlmtr28 . Bu isyanda Akkilisenin bir, iki odas 29 ile yz on iki ev yanm, birok ev ise oturulamayacak duruma gelmitir. Bunlarn seksen tanesi Ermeniler tarafndan yaklm 30 , dierleri atma srasnda kan yangnda tahrip olmutur. Van ehri, zellikle Aygestan ok byk bir savatan kmasna acnacak bir hale gelmitir 31 .

28 29

Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.40,45-48. Akora, Van syan, s.242, 249, 250, 252, 253; Nazm Paa, Ermeni, s.445,453. 30 Nazm Paa, Ermeni, s.453454. 31 Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.39-40da 120 evin Ermeniler tarafndan yakld kaydedilmiken; Mayewski, Dou Anadolu Raporu, s.98de yaklp, yama edilen ev saysn 150 olarak vermektedir.

TAED 35, 2007, 311-339

-318-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

C. 1915 ERMEN SYANI VE VAN EHR DOKUSUNA VERD ZARARLAR a. syandan nce Van ehrinin Durumu Ermeni ihtilalcilerin 1896da kardklar ayaklanmadan sonra Osmanl Devleti tarafndan hzla imar edilen Van, Guinete gre olduka byk ve geni bir ehirdi. Kalenin gney kenarndaki surlarn ieriside i ve ticaret merkezi olan Van, byk camilerin, kiliselerin, medreselerin, okullarn, hanlarn, hamamlarn, arlarn ve bilhassa kapal ar ve kuyumcular arsnn, drt pazaryerinin, iki asker klann, gmrk binalarnn, adliye binasnn, devlet dairelerinin, bulunduu yerdi. Dominik ve Fransz misyonlar ile Rus, ran, ngiliz ve ABD konsolosluklar ise sur dndaki Balar diye bilinen mevkideydi. Tozer; i kalede bulunan evlerin dz atl kerpiten yaplm, ounun iki katl olduunu, kubbeli iki cami ile minarelerin bu grnty bozduunu dile getirmitir 32 . Bachmannn, 1911 ylnda i kale ve ehirden ektii fotoraflarda grldne gre; Van olduka imarl ve bakml bir halde idi. Bu fotoraflarda, Ulu Camii kubbesinin bir ksmnn kk, fakat camii bedeninin ve minaresinin ayakta olduu, Hsrev Paa Camii ile klliyesinin, dier tarihi eserlerle beraber asker klann da salam olduu grlmektedir 33 . Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu kartpostallardan 1914l yllarda Sur ierisindeki Eski ehrin ibadethaneleriyle, resmi binalaryla, evleri ve baheleriyle bakml ve dzenli bir ekilde ayakta olduu anlalmaktadr 34 . 1899 tarihli Salnameye gre Vanda; 62 mahalle, hkmet kona, ktphane, eczane ve deponun yannda; 10 medrese, 32 cami, 5 minare (Ulu cami, Topuolu, Hsrev Paa, Kaya elebi, Sleyman Han Camilerinin minareleridir.), 10 tekke ve zaviye, 15 kilise, 5 gazino, 5 dabbahane, 4 han, 4 bezirhane, 3 kla, 3 hamam, 3 lokanta, 3 boyahane, 27 deirmen, 30 frn, 55 kahvehane, 2 matbaa, 1632 dkkn ve 5417 ev bulunmaktayd 35 . b. Ermenilerin Vanda syan Hazrlklar 1915deki Ermeni isyan balamadan nce Saray ilesinde bulunan Seyyar Tmen Komutan Kazm zalp, 12 Aralk 1914de iki tutuklunun verdii bilgiye dayanarak, Van Vilyetinde Ermenilerin ayaklanacaklarn telgrafla stanbula
32

Abdsselm Uluam, I.Dnya Savanda Mimari Katliama Sahne Olan Bir Kent Van, Vann Sesi Dergisi, Yl, 2, Van, Mart 1994, s.14. 33 Walter Bachmann, Krchen Und Moscheen In Armenien Und Kurdistan, Leipzig 1913, Tafel. 5,6,7,59,60,61. 34 Calumeno, 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, s.354. 35 Van Salnmesi1315, s.116117.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-319-

bildirmitir 36 . Nitekim Van Vilyetinde 23 Nisan 1915de atmalar balam 37 , zamanla ehir merkezine srayan atmalar 15 Nisandan sonra iddetlenmitir 38 . Planlanan Ermeni isyannda, Aygestan 7 savunma noktasna ayrlm, Trklerin youn olarak yaad eski ehir ve kaleyi evreleyen blgede, 80 siper ve 79 direni noktas oluturulmutur 39 . Bata kilise ve manastrlar olmak zere salam yapl tahkime msait evler tahkim edilmitir. Kaleyi gzetlemeye uygun baz yksek binalar gzetleme kuleleri haline getirilmitir. Van-ran yolu zerende bulunan Dir Manastr ve ek binasnn inas kale gibi planland iin, yapm yasaklanmasna ramen, isyan srasnda kullanlacandan Ermeni ihtilalciler tarafndan gizlice yaptrlmtr. Hatta bu durum Osmanl Devleti ile ran arasnda diplomatik krize neden olmutur 40 . Ayrca ihtilalciler kendilerine yardm eden yabanc misyon efliklerine ait binalar da st olarak kullanmlardr. Nitekim atmalar srasnda buralardan atklar ate sonucu yabanc misyonlarn top ateine tutulmas diplomatik skandallara neden olmutur. Ermeni ihtilalcilerin Amerikan konsolosluunu ykarak bu binadan ektikleri fotoraflar propaganda amacyla kullanmalar ve bu konuda Amerikal misyonerlerin yardmc olmalar dikkate ayandr. Amerikan misyon merkezinin temsilcisi Dr. Clarens Ussherin de onayyla Ermenilerin yksek binalara rasgele Amerikan bayra ekmesi ve bu binalardan bazlarnn atmalar srasnda hasar grmesi Van Valisi Cevdet Bey ile Ussherin arasnda tartmalara sebeb olmutur 41 . Ermenilerin bu hazrlklarna karlk, Cevdet Bey eski ehri evreleyen yzlerce yllk yer yer yklm olan surlara yakn Trk evlerini boalttrmtr. Aygestanda yaayan Trkler ise, Ermenilerin saldrlar sonucunda surlarn ierisine g etmek zorunda kalmlardr 42 .

36 37

Asker Tarih Belgeleri Dergisi, S. 81, vsk. 1812. Ayn Dergi, S. 83, vsk. 2003. 38 Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilliyyesi ln-Mertiyetden Evvel ve Sonra, (Hazrlayan: H. Erdoan Cengiz), Ankara 1983, s.271; Anahida Ter Minasyan, Van 1915, Armenian Van/Vaspurakan, California 2000, s.230da Van syann balama tarihi 20 Nisan 1915 olarak verilmitir. 39 Hovhannes Ter Martirosian, Mets Depkere Vaspurakanum 19141915 Tvakannerim, Erivan 1917, s.168. 40 BOA. Yldz Hususi, 264/170;265/136; M. Thery, Mansteres Armenens du Vaspurakan, Revue de Armenia, Paris 1969, C. II-VI 41 Rafael de Nogales, Hill Altnda Drt Sene ve Buna Ait Bir Cevap, (eviren; Kaymakam Hakk), stanbul 1931, s.24. 42 Onnik Mkhtaryan, Vani Herosamarte, Sofya 1930, s.29.

TAED 35, 2007, 311-339

-320-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

c. Ermeni syann Balamas ve ehirde Oluan Ykm Ermeni ihtilalciler nce kendilerine ait mahalleleri evreleyen jandarma ve milis karakollarna ate aarak oralar susturdular. Sonra iyi eitim grm 700 kadar Ermeni ihtilalci ile Van kalesine ve ehir merkezine iddetle taarruza getiler 43 . htilalcilerin Van ehrindeki ilk nemli tahribat Ermeni Mahallesi ierisinde kalan, Hamid Aa Klasn 18 Nisanda lam kazarak yakmalar olmutur 44 . Bu olay 19 Temmuz tarihli Hayastan Gazetesinde; Biz klann temeli altna bir humbara koyduk, humbara ate ald, fakat binay tahrip etmedi. Sonra geceleyin anszn klann yanmakta olduunu grdk. Askerin bir ksm yand. Dier ksm da geceden bil-istifade kat. O mevkiden de dman tart olunduktan sonra btn Aygestan elimize dt, diye anlatlmtr 45 . 1929 Nisan tarihleri arasnda ise; Ermeni terristler, ahbandaki Trk asker menzili iddiasyla Bke Ahmetin evini, ayrca Erekteki 46 Trklerin en mhim mevkilerinden biri kabul ettikleri Ararotezi ve bir gn nceki gece Salib Sokandaki Holinin evini kundaklamlar, kan yangn ise civardaki bir kahvehaneyi de yakmtr 47 . Vandaki Ermeni Asker Komitesinin 28 Nisan tarihli bildirisinde; 25 Nisanda Trk mevzilerini yakmak iin yaptklar btn teebbslerde baarl olduklarn ve kardklar yangnn Trkler tarafnda bir menzil mahalli olarak kabul edilen kahvehaneye kadar ulatn duyurarak, yangn karan kahramana Salib-i an nian verildiini ilan etmilerdir. Yine ayn bildiride; bir gn sonra, ahba mevzisinin Karsnda bulunan Hamzann evini yaktklarn ve 27 Nisan gecesi bombalar ve lamlarla Ttncyn Mevzilerinin karsnda bulunan Topal Mollann evini havaya uurduklarn ilan etmilerdir 48 . Vanda Muzafferiyet adyla 20 Nisanda yaynlanan bildirinin 7. maddesinde; Ha sokandaki telgrafhanenin btn eyalaryla beraber zapt edildii, telgraf ve telefon hatlarnn kesildii duyurulmutur. Ve Ermeni analar ne kadar aladysa Trk analar da o kadar alasn, ne kadar Ermeni oca ykldysa, o kadar Trk evi yklsn ntikam, bil-istisna intikam, dnya zerinde btn Ermeniler asla zaaf gstermeksizin son Ermeniye kadar cmlesi kanl ahdinizle terbiye olunsun. Dmann (Trkn) kanyla mebu olsun. Merhamet, ulvv-i cenb gsteren her Ermeni badema alaktr. Artk
43 44

Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.59-60. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 29, 33; elik, Vanda Ermeni Mezalimi, s.80; Vanda Ermeni Mahallesinin arkasnda oturan 1889 doumlu emekli Albay Hamit Camuu, Vanda Ermeniler tarafnda bombalanarak yklan Hamid Aa Klasnn dedesi tarafndan yaptrldn, dedesinin isminin de Hamid olduunu bildirmitir. 45 Ermeni Komitelerinin, s.278. 46 Ararak veya Arak isimli yer gnmzde Erek adyla bilinmektedir. 47 Ermeni Komitelerinin, s.270. 48 Ermeni Komitelerinin, s.266267.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-321-

intikam kelimesiyle Ermenilik mterdif olmal. Zaten intikamdan baka bize ne kald. 49 cmleleriyle Ermeniler kkrtlmtr. 28 Nisan 1915de atmalar byyerek, asker klalara, karakollara, askerlerin bulunduu evlere ulat ve Mslman Mahalleleri tamamen yakld 50 . Van Valisi Cevdet Bey, 3 Mays 1915 tarihli ifresinde; Ermeni ihtilalcilerin, ehrin Ermeni Mahalleleri evresindeki karakollara ve evlere ate etmeye baladklarn ve kendilerine karlk verildiini, Ermeniler tarafndan Ak Kilise Manastr etrafnn kale ve siper gibi eylerle pekitirildiini, evrenin yaklarak tahrip edildiini bildirmitir 51 . Ermeniler, ehrin ierisinde ve gneydousunda yaptklar istihkmlardan ate atklar gibi, geceleri lamlar ve bombalar atarak taarruz etmilerdir. Asker bulunan yerler, Osmanl Bankas, Dyun- Umumye, reji, posta, telgraf ve hkmet binalar bombalarla havaya uurulmutur. Vann Mslman Mahalleleri 52 ile 29 Nisanda Van Devlet Hastanesi atee verilmitir. Nitekim Ruslar 20 Mays 1915 gn Vana girdiklerinde nemli bir blm yaklp yklm olan bir ehirle karlamtr 53 . Ermeni isyanna ahit olanlardan Hamza day; Zeve Kynn alevler ierisinde mthi dumanlar kararak yandn, Ermenilerin ar yarallar samanlklara doldurup atee verdiklerini ve kydeki yangnn ertesi sabahta btn iddetiyle devam ettiini anlatt srada Mays aynn banda, Kzlburundan, Vandaki Selimiye klasnn yandn da grdn szlerine eklemitir 54 . Amerikada kan 6 Haziran 1915 tarihli, Gotchnak gazetesinde yaynlanan bir mektupta, Vanda meydana gelen atmalar ve ykm yle anlatlmtr; Burada Trkler ve Ermeniler arasnda nisann yedisinde balayan harp yirmi gn devam etti. Ve Allahn inayetiyle biz Ermeniler, Trklere galebe aldk, kaleyi zapt ettik. Aygestandaki klalar, 8-10 topu ve hayli mhimmat ele geirdik. Btn kla ve hkmete ait binalar yaktk. gn sonra Rus-Ermeni gnllleri ve bir gn sonra da Rus ordusu buraya geldi. Muharebe srasnda Trkler nefs-i kasabaya (eski ehire) on iki bin mermi ve bir
49 50

Ermeni Komitelerinin, s.277-278. Asker Tarih Belgeleri Dergisi, S. 83, vsk. 1909. 51 Ayn Dergi, S. 81, vsk. 1827, s.125. 52 Ermeni Komitelerinin, s.263. 53 Asker Tarih Belgeleri Dergisi, S. 83, vsk. 2003; Ergnz Akora, Van ve evresinde Ermeni syanlar, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1985. s.288329; Ergnz Akora, Yaayanlarn Diliyle Van ve evresinde Ermeni Mezalimi, Yakn Tarihimizde Van Uluslar Aras Sempozyumu 2-5 Nisan 1990, Van 1990, s.160161; Ahmet Rstem Bey, Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, (eviren; Cengiz Aydn), stanbul 2001, s.67. 54 Demirolu, Ermeni Mezalimi, s.88.91.

TAED 35, 2007, 311-339

-322-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

o kadar da Aygestan civarna attlar. ar btn dkknlaryla harap oldu. Ben bizzat ehre gittim ve bizim dkkn bulamadm. ehirdeki evlerin yukar katlar tamamen harapt. Aygestan da pek o kadar hasar yoktu. Yz kadar telefat vard Haykadang kilisesi ile civarndaki evler bile yanmt. Hanifvisse Kilisesi ve mektebi, Surp Agop Kilisesi ve civarndaki Ermeni evleri, Ararak (Erek) Kilisesi ve mektebi hasara uramamt. Vanda 1500 kadar kadn ve ocuktan baka Trk kalmad Muharebe esnasnda biz Amerikan messeselerinde olduumuz halde yine emin deildik. Yzden fazla mermi duvarlar delip odalarn iinde patladysa da byk bir zarar verememitir 55 .

atmalar srasnda Ermeni terristlerinin el bombalaryla saldrarak, yangn kararak ortala dehet satklar ve Byk Camiinin altndan Kapal Kasaplar Haline kadar lam dedikleri bilinmektedir 56 . ehrin altnda atklar tneller vastasyla rahata dolaabildikleri ve Trklerin evleri ile resmi daireleri bombalarla havaya uurduklar veya gazya dkerek yaktklar anlalmaktadr 57 . Bu tnellerden birinin Beyol Kavandan sur iindeki ehre kadar geldii, Ermeni etelerin Rusyadan getirdikleri yangn alet ve edevatlar vastasyla, bu tneller sayesinde, Hamit Aa Klasn havaya uurduklar grg tanklar tarafndan bildirilmitir 58 .
d. Yabanc Tanklarn fadelerine Gre Van ehir Dokusunda Meydana Gelen Tahribat Van ehrinin Ermenilere kar savunulmas srasnda topu subay olarak grev yapan Venezellal maceraperest Raphael de Nogales 59 , atmalarn iddetini ve ykcln yle anlatyordu; Kararghm tepeyi talandran camiinin (Sleyman Han Camii) yanna kurdum. Bir ara minareden, ehre doru yaplan topu ateini idare ettim. Aram Paa iddetle muhasarada bulunuyor, ona kar da Osmanl askeri demir gibi savunma yapyordu. Top sesleri Vanda ve batdaki gl tarafnda yanklanyordu. Ayaklarmzn altndaki ehir bir volkan gibi kaynyordu. Her yer yanyor, havaya uuyor ve barut kokusu ta kaleye kadar ykseliyordu. 25 Nisanda Ermeniler etkileyici bir ate yamuruna baladlar. Peter Paules kilisesi ve ismini bilmediim bir cami de alan ate sonunda yerle
55 56

Ermeni Komitelerinin, s.287-288; tarih 24 Mays 1331. Talay, Bir ehrin Anatomisi, s.121123,179. 57 Akora, Yaayanlarn Diliyle, s.150152. 58 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 20-21. 59 Rafael de Nogales aslen Venezellaldr. 1. Dnya savanda Osmanl ordusunda topu subay olarak grev yapmtr.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-323-

bir oldu. Karlkl topu atlarnda da birok ev ve tarihi eser tahrip oldu. Van harabeye dnd. Misyonerlerin oturduklar evler de zarar grd. Ruslar Vana doru ilerledike Ermenilerin cesareti bir kez daha artyor ve ellerine geirdikleri btn evleri yakyorlard. Ermeniler bir lam yardmyla Readiye Mahallesinin yarsn havaya uurdular. Youn atmalar ve zellikle Ermenilerin her evi birer kale gibi mstahkem hale getirmeleri, ehrin ykmnda byk rol oynamtr 60 . Nisanda bu yangnlar artm, 3 Mays gecesi Ermenilerin Mslman Mahallelerine hcum ederek birok evi yakmas zerine, Van Valisi Cevdet Bey halkn, lkenin i kesimlerine ekilmesini (Vann boaltlmasn) emretmitir 61 . Bylece, ilk Trk kafilesi 8 Maysta Van terk etti 62 . Ermeniler Van 17 Maysta ele geirdikten sonra Mslman Mahallelerini ve btn tarihi eserleri yakmlard. Nitekim 21 Mays 1915 tarihli bir rapor Vann drt gnden beri yanmakta olduunu bildiriyordu 63 . Amerika Dileri Bakanl tarafnda grevlendirilen Yzba Emory H. Niles ve Arthur E. Sutherlanddan oluan heyet, 3 Temmuz 1919da balayp, 16 Austos 1919da biten grevlerinde Vana da uramtr. Raporlarnda; blgede yaanan vahetin tespiti ile ilgili bir grevlerinin bulunmadn belirtmekle beraber, Ruslarn ekilmesinden sonra Ermenilerin blgede yaptklar geni tahribat anlatmaktan da kendilerini alamamlardr. Gezilen yerleim yerlerindeki yiyecek ve saman depolarnn tahrip edildii, hayvanlarn ldrld, ok sayda ocuun sahipsiz ve perian bir halde bulunduu, halkn sokaklarda a, sefil, akn ve aresiz bir ekilde dolat belirtilmitir. Vann yaklak yz ocuu barndracak bir ocuk yurdu ile krk be yatakl bir hastaneye ihtiyac olduunu bildirmitir 64 .
60

Nogales, Hill Altnda, s.2526, 28, 30, 33; Enver Konuku, Vann Ruslar Tarafndan gali (20 Mays 1915), Yakn Tarihimizde Van Uluslar aras Sempozyumu 25 Nisan 1990, Van 1990, s.21. 61 Talay, Bir ehrin Anatomisi, s.153; s.140-141de Ermeni terristlerden Nian ve Piskoposun, Mslmanlar Cuma Namaznda iken camiyi atee vererek iindekilerle beraber yakmay planladklar, kaytldr. 62 Tevfik avdar, Talat Paa Bir t Ustasnn Yaam yks, Ankara 1984, s.378de bahsettiine gre Vann isyan ncesi nfusu 100.000in zerinde byk bir ehir iken 1927 yl nfus saymnda 7.000 civarndayd. Ermeni basknlar sonucu 30.000 Trk g ederken yaplan basknlar ve hastalk sonucu hayatn kaybetti. Bunun haricinde Dou Anadoluda Rus igali ve Ermeni basknlar sonucu 600.000in zerinde Trk hayatn kaybetti. 63 Sleyman Bykkarc, Osmanl Devletinde Ermeni Meselesi, Asker Tarih Blteni, S. 45, Ankara 1998, s.35; hsan Sakarya, Belgelerle Vanda Ermeni Sorunu, Ankara, 1984, s.215; Alper Gazigiray, Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul 1982,s.258. 64 Mustafa Gl, Bir Amerikan Heyetinin 1919 ylnda Dou Anadoludaki Tespitleri ve O Dnem Ermeni-Amerikan likileri zerine Bir Deerlendirme, Asker Tarih Blteni, Y. 24, S. 46, Ankara 1999, s.92.

TAED 35, 2007, 311-339

-324-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

e. Vann Kurtarlmas ve Tekrar Ruslarn Eline Gemesi Srasndaki Ykm Malazgirtte Osmanl kuvvetlerine yenilen Rus kuvvetleri Ermenilerle beraber Temmuz ay ierisinde acilen Van terk etmek zorunda kalmlard. Birka gnlk yiyeceklerini yanlarna alabilen Ermeniler Van atee vererek terk etmilerdir 65 . Bu yangnlarda 2000in stnde ev, dkkn ve dier binalarn kmilen yok olduu belirtilmektedir 66 . ehir, 22 Temmuzda yeniden Osmanl kuvvetlerinin eline getiinde byk bir felaket alan grnmndeydi. Mslman Mahallelerinin tamamen yand, Ermeni Mahallelerinden bir ksmnn Ermeni ihtilalciler tarafndan yamaland, evlerin yaklp, ykld grlmekteydi. Cevdet Beyin emriyle yaplan tahliye srasnda hastalklar ve eitli sebeplerle Van terk edemeyip, Amerikan messesesine snanlar binayla beraber yaklmlard. Alman yemekhanesi ise Ruslar tarafndan yaklmt. Durum ok acklyd. O srada Vana geri dnebilen Vanllar, evlerinin yaklp, yklm olduunu dehetle grdler. Van Kalesinin hemen arka ksmnda yer alan ve bugn Eski Van adyla bilinen ehir merkezi tam bir harabe halindeydi67 . Ermeni igalinden sonra Vana ilk giren Yzba Halit, zabit arkadalar ve askerleri ile yanlarnda gelen Van halk, grdkleri dehet verici sahneyi yle anlatmlardr: Yolcu ve fakirlerin snp, yiyecek temin edebilecei, iddetli k aylarnda cann kurtarabilecei, mehur vakf messeseleri tamamen tahrip edilmitir. Bu devletler kanununa ve harp kaidelerine aykrdr, insanlk tarihinde grlmeyen, zalimane bir uygulamadr. Gevata; Hac Han, Adad, Perkuri, Zive, Haczive, Pirkal, Mir Hasanveli. Mkste; Arvas. atak Kazasnda; Kurandet. Vanda; Vanzivesi, Mollakasm, Hindibaba, eyh Abdurrahman Gazi, eyh Gazali. Gevar Kazasnda; Alilan, Yaplan, eyh Hamit Paa tekke ve zaviyeleriyle beraber birok abide ve mescitler bombalarla havaya uurularak kasten yklmtr 68 . Van Sabit Jandarma Alay Komutan Ali Vasf raporunda; Vanda bulunan btn camilerin tahrip edildiini, Mslman mahallelerinin ve Van hastanesinin ierisinde bulunan seksen hastayla beraber yakldn, Van ve merkez muhitinin

65

Hasan Oktay, Van htill rgtnn Vandaki Faaliyetleri ve syan, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara 2003, s.453. 66 A. Hulki Seral, Ermeni Meselesi, Ankara 1970, s.145. 67 Tuncay n, Vanda Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri, Trk Kltr, S. 462, Ekim, 2001, s.606. 68 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 59 ve116; BOA. HR. SYS. 2872/2, vsk. 59.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-325-

yangn grm tarlaya evrildiini, meyve aalar ve dier aalarn hepsinin kesildiini bildirilmitir 69 . Osmanl kuvvetleri ksa bir sre sonra Van tekrar Rus ve Ermenilere terk etmek zorunda kalmtr. Vann Trk Kuvvetleri tarafndan kesin olarak kurtarlmas 2 Nisan 1918dir. f. Mslman Tanklarn fadelerine Gre Vanda Meydana Gelen Tahribat Vanda oturan Akif Yurtbay, 2 Nisan 1918den sonra Vana dnlerini yle anlatmtr; Biz, Ali hsan Paa frkasndan hemen sonra Vana geldik. Kaldmz yerler, muhaceretten evvel ok enlikti. Dndmzde ne kalan Mslman, ne de evlerimizi yerinde bulabildik. Hepsi yaklm kl edilmiti. Yalnz Ermenilerin ehirden uzak evleri ayaktayd. Vann Gll Kynden Zahide Cokun; Vann alevler arasnda yandn, klalarn, evlerin, Mslmanlara ait ne varsa atee verildiini, duyduunu ama Vana dndklerinde ise; Van tanyamadklarn, her tarafn yanm, yklm olduunu, harabe, virane bir halde bulunduunu, kylerindeki evlerinin de yakldn onun iin Ermenilerden kalan evlere yerletirildiklerini anlatmtr 70 . Vanl Mehmet Reit ifadesinde; Drt sene sonra hicretten dndmzde Vann Trk taraf tamamen yaklp, yklmt. Fakat Ermenilerin oturduklar yerlerde durum iyiydi, enlikti. Bizim evin tamam ykldndan bizler buraya geldiimizde salam kalan Ermeni evlerine yerletirildik, diye belirtmitir 71 . Vann yerlilerinden Muallim Macit Efendinin olu smail Perihanolu ifadesinde; Vana geldik ama ne grelim, O binlerce nfuslu Vanda lm sessizlii vard. Ortalkta halktan kimse yoktu. Evlerimizin, kklerimizin yerinde yeller esiyordu. Ermeniler kendi evleri dnda bize ait ne varsa yerle bir etmilerdi. Her tarafta insan kemiklerine rastlyorduk. Ermeni gvuru bize ait hibir ey brakmamt. Sadece Halil Aa Mahallesindeki Ziya Beyin evi, Ruslar Trk esirlerini O eve doldurduklar iin ayakta kalmt. Biz Vana gelince Ermenilerden kalan evlere yerletirildik. Eski Van yani imdi kalenin altnda olan ehirdeki hanlar, hamamlar, camiler atee verilmi, harabe halde idi. Ksacas Van diye bir ehir mevcut deildi. Biz yava yava kendimize barnaklar yaptk, diye tank olduu bu tahribat anlatmtr 72 .

69 70

BOA. HR. SYS. 2872/3, vsk. 13; Ermeni Komitelerinin, s.384. elik, Grenlerin Gzyle Vanda, s.39,57. 71 Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.150,152. 72 elik, Grenlerin Gzyle Vanda, s.45.

TAED 35, 2007, 311-339

-326-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

Vann Hafiziye Mahallesinde oturan Celal ener; Vandan ayrlrken ev eyalarndan kayda deer hibir eya alamadan hicret ettiklerini, her eyi olduu gibi brakp, kaplarn kilitleyerek ayrldklarn, nk geri dndklerinde braktklar eyalarn eskisi gibi bulacaklarn sandklarn, sylemitir. Szlerinin devamnda ise; Daha nce Ermenilerin Van harap ettiklerini duymutuk, fakat bu kadar olacan tahmin etmemitik. Van yerle bir olmutu. Mslmanlarn evleri olduu gibi yklmt. Mezarlarmz bile tahrip etmilerdi. Biz aresiz olarak apar topar topraktan yaptmz kulbelere yerletik. Bazlar da Ermenilerden kalma evlere yerleti, demitir 73 .Celal ener bir baka ifadesinde ise; Van ehir merkezi yaklp yklmt. zellikle Trk mahallelerinde bir tek ev bile ayakta deildi. Btn evler yklm bunlarn odunlar yakacak olarak kullanlmt. Bu da yetmezmi gibi ba ve bahelerde yerle bir edilmiti. Trk mahallelerinde hibir canllk kalmamt. O gzelim arlarn yerlerinde yeller esiyordu. Kale ve evresinde birka tane ykk dkk tarihi eser dnda hibir ey kalmamt. Buna mukabil Ermenilerin Mahallesi pek fazla ykma uramamt. Onun iin yeni gelenler ayakta kalan Ermeni evlerine yerleiyorlard. Bizim evimizde toprak yn halindeydi. O gzelim bahemizde tek bir aa bile kalmamt. Her taraf viraneye evrilmiti. Trk nfusunun yaad kale evresindeki mahallelerde tek bir canl yoktu. Her taraf harap olmutu. Ermeni mahallelerinde ise epeyce salam bina vard. Nfus kaytlarmz bile yanp kl olmutu 74 , diye belirtmitir. Vann skele Mahallesinde oturan Bekir Yrk ifadesinde; Vanda bine yakn dkkn vard. Bunlarn yzde sekseni Ermenilere aitti. Vana dndmzde, Van ortalkta var myd? Sen onu sor? Evlerimizden, bahelerimizden eser yoktu. O gzelim klalar, konaklar yerle bir olmutu. Gvurlar Van atee vermiti. Yalnz Ermeni evleri ayakta kalmt, diye bahsetmitir 75 . Vann Akkpr Mahallesinde oturan Hac mer Seluk; Dnmzde gerek kaledeki Mslmanlarn evleri, gerekse, yukar mahallelerde oturan Mslmanlarn evleri tamamen harap edilmiti. Sadece Ermenilerin evleri ayakta kalmt. Hicretten dnen Mslmanlar Ermenilerden kalan evlere yerletirildiler, diye anlatmtr 76 . abniye Mahallesinden Hac evket alda; Ben Vana dndmde tanyamadm, nk hi eskiye benzemiyordu. Bize ait olan ne varsa atee verilmi, ehir yok edilmiti. Ermeniler bizim evde altm kadar Mslman olduunu renince gece n ve arkadaki kapya gaz dkerek atee vermiler, bizim evin hem taban hem tavan
73 74

ener, Yakn Tarihimizden Baz Ayrntlar, s.17-18. A.g.e., s. 38-39. 75 elik, Grenlerin Gzyle Vanda, s.54. 76 A.g.e., s.62-63.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-327-

tahta olduu iin alevler bir anda evi sarm, evdekilerle beraber yanm. Van harabe bir mezarla dnmt 77 . Vann Hafiziye Mahallesinden Mehmet Deliba; Hicret emri verilince hemen o gece yola ktklarn, fakat frtnadan dolay ilerleyemeyip, sabahleyin kendilerini Edremit sahillerinde bulduklarn. Bu srada Vann stn yer yer alevlerin sardn, hicretten dnte ise; Van yerine harabe ile karlatklarn bildirerek, Bizim eski ehirde o kadar gzel hanlarmz, hamamlarmz vard, hepsini yerle bir ettiler, demitir 78 . Harb-i Umumde Kalenin dibindeki ehirde oturduklarn syleyen Hamit Ekinci; Vana hicretten dndklerinde her yerin ykk mezarlklar gibi olduunu 79 . Salih Ta ise; seferberlik srasnda Aa Nurin Mahallesinde oturduklarn bildirerek, Vana geri dndklerinde Ermenilerin her yeri yerle bir ederek gitmi olduklarn grdn, ifade etmitir 80 . Kalenin dibindeki ehirde oturan Cemal Talay; Hicretten 1921de geri dndklerinde grdklerinin yle ifade etmitir: Bize ait olan ne varsa o da gvur tarafndan yerle bir edilmiti, sonra yava yava kendimizi topladk. Vanda Hacbekir, Svari ve Hamit Aa klalar vard. Ayrca kalede jandarma ve piyade klalar bulunuyordu. Hamit Aa Klasn, Ermeniler havaya uurdu. Van terk edilirken kaledeki barut depolar bile atelenemedi, demitir 81 . Eer atelense idi, kaledeki ykmn daha fazla olaca kesindir. 1 Kasm 1919da Vana gelen Kazm Karabekir Paa, grdklerini yle anlatyordu; Van harabeye dnm. ehir tamamen yangn yeri halini alm. Balarda bir mahallede birka yz halk var. Umum Harbin banda Ermenilerin Vanda Mslmanlara kar yaptklar katliam ve kardklar yangnlar yerinde dinledim ve grdm. Kklk zamanlarm hazin hazin andm. 1888 ve 1889 senelerinde babam Van Jandarma kumandan idi. Ben ilkokula gidiyordum. Van balar, baheleri, sular, gl velhasl tabiatn en gzel varlklaryla cennet gibi bir yerdi. O zamanlar Vandaki hayatla, bugnk manzara beeriyet namna ne iren eylerdir 82 . Ermeni terrnden kaarak kurtulanlarn Vana geri dnlerinde grdkleri manzara genellikle yle ifade edilmitir: Mslmanlara ait olan evlerin temel talar sklm, meyve aalar, kavak aalar ve dier btn aalar kesilip yama edilmitir. Mslman mahalleleri yaklp asrlar
77 78

A.g.e., s.68. A.g.e., s.72-73. 79 A.g.e., s.76. 80 A.g.e., s.92-93. 81 A.g.e., s.84. 82 Kzm Karabekir, stikll Harbimiz II, (Hazrlayan; Faruk zerengin), stanbul 1995, s.797798.

TAED 35, 2007, 311-339

-328-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

ncesinden kalan ykntlar haline getirilmitir 83 . Van surlar ierisinde kalan Paa Saray duvar paralar kalncaya kadar yklm 84 , hkmet kona, klalar, okullar, camiler, resmi binalar yaklmtr 85 . Evlerin duvarlar delinerek ilerine girilmi yama edilmi kalan eyalarla beraber yaklmtr 86 . Van harabe haline getirilmi ve sur iindeki tarihi dokunun youn olduu yer tamamen yok edilmitir 87 . Vanda Mslmanlarla ilgili ne varsa yaklp ykld, ok eski zamanlardan kalma yap dnda, btn camilerin atee verildii ya da yerle bir edildii, kamu hizmeti yaplarnn ve Mslman Mahallelerinin tamamen tahrip edildii artk herkesin malumuydu. Van bir kentten ok ilk a harabelerine benzemekteydi. Mslmanlarn youn olarak yaad Eski Vanda bir elin parmaklar saysnda yap kalmt. Bitlis ve Van kentlerinde her birine dokunulmayarak salam braklan bir tek mahalle vardr ki, o da Ermeni Mahallesidir. Ermeni Mahallesi olduu salam kalan kiliseden ve kaplarn zerindeki Ermenice yazlarda anlalmaktadr. Vanda 3400 Mslman evinden tanesi, buna karlk 3100 Ermeni evinden 1170 tanesi ayakta kalmtr 88 . D. ERMENLERN VAN MERKEZNDE TAHRP ETTKLER TARH ESERLER Tarihimizi aydnlatacak, Vann bellei durumunda olan eriye sicilleri ve resmi evrak Ermeni ve Ruslar tarafndan yaklmtr. Askeriye ile alakal baz evrakn Van terk edilirken alelacele gmld daha sonra yaplan kazlardan anlalmaktadr. Gmlrken gerekli itina ve zen gsterilmedii iin ne yazk ki, bu evrakn nemli bir ksm da rmtr 89 . Bu tip yazl evrakn yannda aada isimlerini verdiimiz tarihi eserlerde yine Ermeni ve Ruslar tarafndan yaklarak, yklarak veya sklp, yamalanarak tahrip edilmitir.

83 84

BOA. HR. SYS. 2872/3, vsk. 35. Abdsselm Uluam, Kltr Mirasmz Sanat Eserleri, Dnyada Van, S. 3, Van 1993, s.15. 85 Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.163-166. 86 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 123, nr. 41; BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 122, nr. 95 ve 114115 ve 132133; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezlimi I, 19061918, Ankara 1995, s.240, 244245,250. 87 HEM. 110, Dos. 12, No: 87029-62; Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s. 159, 168-169. 88 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, (eviren; B. Umar), stanbul 1998, s.209210, 268270; Talay, Bir ehrin Anatomisi, s.179da, Vann Erek ksmnda sadece iki ev ayakta kald kaytldr. 89 M. Taner Tarhan, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1987, X. Kaz Sonular Toplants I, Ankara, 23-27 Mays 1988, s.381- 382; M. Taner Tarhan, Veli Sevin, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1988, s.360-361.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-329-

skender Paa Mescidi ve Medresesi: Anadolu Defterdar erkez skender Paa tarafndan 15481553 yllar arasnda Safavilerin tahrip ettii, Bicniye Medresesinin yerinde yaptrlmt. Sinniye Mahallesinde olduu tespit edilen mescit ve medrese, Osmanllarn Van fethinden sonra yaplan ilk medrese olmas bakmndan nemliydi. Hsrev Paa Camii ve Medresesi: Van Beylerbeyi Hsrev Paa tarafndan, 15671568 tarihinde Orta Kap Mahallesinde yaptrlan klliyenin ierisindeydi. Hsreviye veya Kurunlu Camii olarak da bilinirdi 90 . Camii duvarlarnn iki metre yksekliine kadar olan inileri Rus igali srasnda sklerek Leningrad Mzesine gtrlmtr. Camiinin son cemaat mahallinin ald avluya bitiik on iki hcreli bir medrese ve ktphanesi bulunmaktayd. Bachmann tarafndan ekilen fotoraflardan anlaldna gre klliye salam bir ekilde ayakta iken 91 , 1915de Ermeniler tarafndan tamamen tahrip edilmitir 92 . Kaya elebi Camii ve Medresesi: 1469da Konyadan Vana gelen Koi Bey Ailesi tarafndan Koi Bey Mescidi ve medresesi olarak yaptrlmt. Mescit ve medresenin zamanla yklmas zerine 1660da yeniden ina edilerek Kaya elebi ismi verilmitir. Orta Kapnn dousunda, Koi Bey Mescidi Mahallesindedir 93 . Caminin giri kapsnn zerini kuatan sivri kemerin altnda, mavi ini ile kapl olduu kaynaklarda geen kitabesi ve i mekndaki, alt pencerelerin hizasna kadar sr alt teknii ile yaplan mavi renkli altgen inileri, 1915teki Rus igali srasnda yerinden sklerek Leningrad Mzesine gtrlmtr 94 . Caminin ierisi Ermeniler tarafndan yakld iin kendi minberinden, mahfilinden ve nceden bulunduu sylenen kalemii sslemelerden hi bir iz kalmamtr. Medresenin yerine yaplan rtiye 95 ise; 1915de tahrip edilerek tamamen yklmtr. Kzl Camii ve Medresesi: Eski Van ehrinin dou ksmnda bulunan Tebriz Kaps Mahallesindeydi. Camii ve medrese; Tebriz Kaps, Topuolu, Sinneddin veya Sinan Bey Camii ve medresesi olarak da bilinirdi 96 . Son dnemlerde Ermenilerin tecavzne maruz kalan camiye Esir veya halk diliyle Yesir Camii de

90 91

Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.33-51. Bachmann, Armenien Und Kurdistan, Tafel. 5,6,7,59,60,61. 92 Faiz Demirolu, Hsrev Paa Cami, kinisan Gazetesi, 20.3.1958, Van, s.2. 93 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.52,96. 94 Anahide Ter Mnassan, Ermeni Kaynaklarna Gre Yzyl Banda Van, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (Editrler; Paul Dumont, Franois Georgeon, eviren; Ali Berktay), stanbul 1996, s.118; Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.163166. 95 rade Meclis-i Vl, 23045. 96 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.100.

TAED 35, 2007, 311-339

-330-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

denmitir 97 . Melik Mehmet Medresesi; Belgelerde Vanda olduu kaytl olmasna ramen, tamamen yok edildii iin yeri tespit edilememitir. Abbas Aa Camii ve Medresesi: Abbas Aa tarafndan 1655den nce yaptrlan camii, skele Mahallesindeydi. Muhtemelen Medrese de caminin yanndayd 98 . Ermenilerin Abbas Aa Camiinde gml olan kabirleri atklar, ilerine cifeler doldurduklar ve Van terk ederken karm olduklar yangnda camii de yaktklar bilinmektedir 99 . Horhor Camii ve Medresesi; Van Surlarnn batsndaki, Horhor Bahesinin yanndayd. Mft Medresesi; 1530 ylnda yaptrlan medrese, XIX. yzylda da ilevini devam ettirmekteydi. Ulu Camii ve Medresesi: Cami-i Kebir veya ah- Ermen Camii olarak da bilinirdi. Kendi ismiyle anlan mahalledeydi. I.Skmen (1100-1112) ya da II. Skmen (11281185) dneminde yaptrlm olmas kuvvetle muhtemeldir. Camiinin avlusundaki medresede bir ktphane bulunmaktayd 100 . Bunlarn yannda Ermeniler tarafndan ierisine hayvan doldurularak, pislik atlarak veya yaklarak tahrip edilmi 101 dier eitim kurumlar da unlardr: Ulu Camiide ve Hsrev Paa Camiide bulunan iki darl-kurr ve hadis okumak iin birer dersiam. ki rtiye (lki Kaya elebi Medresesinin yerine 1864te yaptrlmt, dieri Aygestandayd), sbyan mektepleri, ktphaneler ve her camide okuma yerleri vard 102 . Emin Bey Camii: El-Hac Mehmet Aa tarafndan muhtemelen eski bir mescidin yerine yaptrlmt. amran ark altnda, Van bahelerindeydi 103 . Ermeniler, Emin Paa Camiinin arkasnda; Mehmet Efendiyi, camii mezzini Hasan Efendiyi ve bir retmen ile pek ok kiiyi katletmilerdir 104 . Mustafa Paa Camii: 1616dan nce yaptrlan camiinin Van surlar ierisinde, Mustafa Paann evinin yaknnda, olduu belgelerden anlalmaktadr. Sinniye Camii: Sinan Bey veya Sinan Kethda Camii olarak da isimlendirilen cami, Hsrev Paa Camiinin batsndayd. Muhtemelen 15531557 tarihleri arasnda yaptrlmt.
97

Tarhan, n almalar: Ant Yaplar, s.317; Abdsselm Uluam, Eski Vanda Seluklu zleri, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994, Konya 1995, s.56. 98 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.55-56,66-67. 99 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-115; Uluam, Sanat Eserleri, s.15. 100 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.56,71. 101 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 85, vsk.2003; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.172; . Nezihi Aykut, Ariv Belgelerine Gre Anadoluda Ermenilerin Yaptklar Katliamlar 19141922, Uluslar Aras Ermeni likileri Sempozyumu 24-25 Mart 2001, Bildiriler, stanbul 2001, s.206-209. 102 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.58-61. 103 Cevdet Evkf, 13388. 104 Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.163166.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-331-

Sleyman Han Camii: Vanik veya Van Kalesi Camii olarak da bilinirdi. Kaledeki tek camidir. 1533-1534te Irakeyn sefer srasnda Kanuni Sultan Sleyman tarafndan tamir ettirildikten sonra bu ismi almtr. Kubbeli olduu bilinen camiinn, zamanla kubbesinin ykld ve yerine dz toprak dam yaptrld fotoraflardan anlalmaktadr. Abdurrahman Paa Camii; Van surlar iinde, 1725 ylnda Van Beylerbeyi olan Abdurrahman Paa tarafndan yaptrlmt. Hafziye Camii; abaniye Mahallesinde bulunan bu camiye, Seyit Hafz Mustafa Efendi Camii de denirdi. Hayrtiye Camii; Kendi ismiyle bilinen mahallede bulunan camii, hayr sahipleri tarafndan, muhtemelen bir mescidin yerine yeniden ina ettirilmiti. eyhl-slam Hayri Efendiye izafeten isimlendirilmitir. Hrrem Bey Camii; Hurmiye veya Hrremiye Camii olarak da bilinirdi. Hangi tarihte kim tarafndan yaptrld bilinmemekle beraber 1571den nce yaptrld kesindir. Horhor Camiinin yaknnda olduunu tespit edilmitir. Kara Hoca Camii; Van Kalesi ierisindeydi. Mehmet Aa Camii; Van surlarnn dnda olan camii Mehmet Aa tarafndan bina edilmiti. Mehmet Emin Paa Camii; Vann baheler mevkiinde, Ahmet Paann olu Mehmet Emin Paa tarafndan yaptrlmt. Mustafa Aa Camii; Tebriz Kapsnn yaknndaki Hac Mustafa Aann yaptrd mescide, 1740 tarihinde mihrap ve minber eklenerek, camiye evrilmiti. Nurin-i lya Camii; Vannn baheler mevkisinde olan caminin banisi Levent olu Hac smaildi. Ermenilerin birok kadn ve ocuu Nurin Camiine ve birka eve doldurarak ot yn yakar gibi yakt ifade edilmitir105 . Seyid El-Hac brahim Camii; Hac Seyit brahim Efendinin yaptrd camii, Vann on be kilometre gneyinde bulunan Edremitteydi. Sleyman Bey Camii; Sleyman Bey tarafndan yaptrlmt 106 . afiler Camii; Van surlarnn dndayd. afiler Camiinin Ermeniler tarafndan yaklna ahit olanlar, camii aatan yapld iin kolay yandn ve onunla beraber pek ok evin de yandn sylemitir 107 . ah Mirza Vakf Camii; Van surlarnn iindeydi. Timur Bey Camii; 1788de kaytlar bulunan camii Van Kalesindeydi. Topuolu Mahallesi Camii; Topu olu Ahmet Bey tarafndan yaptrlan caminin, zerinde mahalle mektebi bulunuyordu. Topu-zade Camii; Topu smail olu Mehmet Emin Efendi tarafndan yaptrlmt. Hac Mehmet Efendi Mahallesindeydi. Zeynelabidin, Tahtaminare ve Katrc Bula Camileride Vandayd ve Ermeniler tarafndan yaklan camilerin arasndadr 108 .
105

Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.68-140; Talay, Bizim Eller Van, s.189; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.250. 106 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.140-141. 107 Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.163-166. 108 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.119, 138-143; brahim Sargn,Zeve Katliamndan Kurtuluum, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas Sempozyumu, Van, 2-5 Nisan 1990, s.39.

TAED 35, 2007, 311-339

-332-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

Ermeniler tarafndan Vandaki camilerin bir ksm tahrip edilirken, bazlarnn ierisine hasta, yal, kadn, erkek, ocuk Mslmanlar doldurularak yaklmtr 109 . Hsrev Paa ve Kaya elebi camilerinin ini ve sslemeleri yamalanm, mihraplar, minberleri tahrip edilmi, mezzin mahfilleri, vitraylar ve camilerin ii tamamen yaklm olmasna ramen bu iki cami dierleri gibi yklmamt. Bunun sebebi ise ileride kiliseye evrilecei iindi 110 . Tespit edilen yirmi yedi mescidin de iine hayvan doldurularak, pislik atlarak veya yaklarak tahrip edildii kaytlara gemitir 111 . Vanda bulunan mezarlk ve trbelerin eitli ekillerde tahkir ve tahrip edildii bilinmektedir 112 . Kabristann birok yerinin define gml dedikodusu ile kazlarak tabutla gml olanlarnn dar karldklar, ziyaretghlarn kazld, ilerine pislik doldurulduu 113 , hayvan barna yapld, hakaretler edildii, kabirlerin ve kabristanlarn tahrip edildii ifade edilmitir. Blgedeki slam byklerinin mezarlar, tekke ve mabetleri tahrip edilip, pisletilmi ve yaklmtr 114 . Nitekim mezarlklarda mslmanlara ait mezar talarnn bulunamamas bu ifadeleri dorulamaktadr. Hsrev Paa Trbesi: Trbe, Hsrev Paann 1587de vefat zerine Mardinli mimar Abdullahn olu aban tarafndan caminin dou cephesindeki pencerenin yanna ina edilmitir 115 . Hsrev Paa Camii ve trbesini tahrip eden Ermeniler bununla da yetinmeyip lahdini aarak kemikleri paralamlardr, ierisine pislik doldurmulardr 116 . kiz Trbeler: Kaya elebi Camiinin gneybatsnda, Van Surlarnn dndaki Mslman mezarlnn ierisinde bulunan trbelerden biri aslen Vanl olan, Van Beylerbeyi Demir Paa tarafndan 1789da, dieri Van Beylerbeyi Ahmet Paa tarafndan 1796da yaptrlmtr. eyh Abdurrahman Gazi Trbesi: Kitabesine gre, 1710 tarihinde ina edilmitir. Van Kalesinin kuzey-dousunda bulunan ayn isimli mescidin bahesindedir. Bu trbe Ruslar ve Ermeniler tarafndan tahrip edilip yakldndan, uzun mddet yank drt ahap dikme halinde perian bir vaziyette
109

Akora, Yaayanlarn Diliyle Van, s.163166; Aykut, Anadoluda Ermenilerin Yaptklar, s.206,209. 110 Sargn, Zeve Katliamndan Kurtuluum, s.72-73,76; Carthy, lm ve Srgn, s.209-210. 111 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.143-153; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.172. 112 smet Binark, Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezlim ve Soykrmn Ariv Belgeleri, Ankara, 2001, s.231. 113 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-115. 114 Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s. 238,172. 115 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.154. 116 Sabri Paa, Van Tarihi, s.31; Talay, Bir ehrin Anatomisi, s.38.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-333-

kalmtr. 1982 tarihinde Aydn Talay ve hamiyet sahibi Vanllar tarafndan kurulan bir dernek vastasyla tamir ettirilmitir 117 . 1899da Van ehrinin muhtelif kesimlerinde on be kilise vard 118 . Lynch, sur ierisindeki kiliselerin isimlerini yle sayar; Surp Tramayr, Surp Vardan, Surp Paulos, Surp Neshan, Surp Nashak, Surp Tsiranavor, Surp Petros. Bahelik kesimindeki kiliseler ise; Haykavank, Noraen, Erek, Hanhusnerdir. Bunlar orijinal biimleriyle kk ve tatan yaplm sade apellerdi. Asl kilise yaplar XIX. Yzylda ina edilmi, daha sonralar yaplan eklerle bytlerek kilise haline getirilmitir. Haykavank, Hanifvisler (Hanhusner) Kilisesi ve okulu, Surp Agop Kilisesi ve civar, Ararak (Erek) Kilisesi ve okulu ve dier kiliseler, Ermenilerin Van Rus askerleriyle beraber terkettikleri srada yaklmtr 119 . ifte Kilise: Van ehir surlarnn ierisinde, Kzl Camiinin gneybatsndayd. Vann merkezinde kale burlarnn altnda en eski yaplardan olan Surp Petros ve Surp Paulos kiliseleri, XIX. Yzyln son dnemlerinde meydana gelen zelzeleden dolay tamamen yklmt. Daha sonra bu iki kilise birbirlerine yakn olarak yapldklar iin, Van halk tarafndan ifte Kilise olarak adlandrlmlard. Trklerin Ak Kilise diye isimlendirdikleri kilisenin etrafndaki duvarlar Ermeni ihtilalciler tarafndan mevzi olarak kullanlmtr 120 . Vanda eitli tekke ve zaviyelerin bombalarla havaya uurulduu, bir ksmnn kasten ykld tespit edilmitir 121 . Bunlar; Ebuzer Zaviyesi; Van surlar ierisindeydi. Zaviyenin kurucusu muhtemelen Ebuzer isimli bir kiidir. Hsrev Paa Zaviyesi; Van surlar ierisindeki Hsrev Paa Cami ve Klliyesinin ierisindeydi. Vakfiyesinde aka bir zaviye olduundan bahsedilmemekle beraber, zaviye ilevini gren kurumlar mevcuttu. eyh Abdurrahman Gazi Zaviyesi; 1571den nce yaptrlan zaviye Van Kalesinin zerinde bulunduu kayaln kuzeydousunda, kale surlarnn altnda bulunan mezarln ierisinde mescidi ile beraber bulunmaktadr. eyh Mevlna

117

Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.155-156; BOA. HR. SYS. 2872/3, vsk. 13; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.76; Talay, Bizim Eller Van, s.189. 118 Van Vilyeti Salnmesi1315, s.116. 119 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s. 156-158; Cengiz, Ermeni Komitelerinin, s.287288. 120 Bachmann, Armenien und Kurdistan, s.25; Asker Tarih Belgeleri Dergisi, Aralk 1982, Ankara 1982, S. 81, vsk. 1827, s.125. 121 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 59; BOA. HR. SYS. 2872/2, Blg. 59dan; Komisyon, Yaplan Katliam, s.390; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.250,253.

TAED 35, 2007, 311-339

-334-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

Zaviyesi; 1571 tarihinden varolarndayd 122 .

nce

yaptrlan

zaviye,

Van

ehrinin

Hsrev Paa marethanesi; Hsrev Paa tarafndan Vanda bulunan fukaralarn, yolcularn, medrese talebelerinin yararlanmas iin yaptrlmt. marethanenin mtemiltnda; kiler, mutfak, dehliz, ambar, byk bir ahr, yolcular iin yemekhaneler ve odunluk vard. Ulu Camii marethanesi; Ulu Caminin bnyesinde Sultan Cihan ahn bir imareti olduunu kaytlarda grlmektedir 123 . Vanda, Amerikal hayrseverler tarafndan milyonlar sarf edilerek yaptrlan yzlerce yetimin sna ve fakirlerin bedava tedavilerinin grld byk messesede yaklarak yok edilmitir 124 . Hsrev Paa Kervansaray Han: Hsrev Paa, Van ehrinde bulunan ve birbirinin karsnda olan iki adet han yaptrm, bu hanlardan biri daha sonra kervansaraya evrilmitir. skender Paa Han: skender Paann yaptrd han, Van Kalesi ierisinde, Vastan Kaps yaknnda bulunuyordu. Vakfiyedeki tariften anlaldna gre bu han Orta Kap Mahallesindeydi. skender Paa Hanndan baka skender Paann olu Ahmet Paann yaptrd ve babasnn medresesine vakfettii mevkfat arasnda, Uzun ar da vardr. Sinan Bey Han: Van Beylerbeyi Ferhat Paann kethdas Sinan Bey tarafndan yaptrlmt. Vastan Kaps yaknlarnda ki katl yirmi yedi odal bir handr. Rstem Paa Han: 1548de Vann fethinde bulunan Vezir-i Azm Rstem Paa tarafndan yaptrlmt 125 . Van ehrinde yukar kaleye su karlmas zor olduu iin btn hamamlar aa kalede bulunuyordu. 1655 ylnda Vanda bulunan Nakl Hamam ve Tebriz Kaps yaknndaki ukur Hamam O gnlerin en nemli hamamlaryd 126 . Bu hamamlarn da ehir dokusuyla beraber Ermeniler tarafndan yok edildii ifade edilmektedir 127 . Hsrev Paa ifte Hamam; Van Kalesinin ierisinde, Hsrev Paa Klliyesinin kuzey-dousunda, klliyenin hemen yanndadr. 1567 tarihinde yapmna baland bilinmektedir. skender Paa Hamam; skender Paann Van Beylerbeylii srasnda satn alarak, tamir ettirip yeniden hizmete at hamamd. Orta Kapnn yanndayd 128 . Rstem Paa Hamamn Vezir-i Azam Rstem Paa yaptrmt. Sultan Hamam;
122 123

Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.162-182. Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s. 182-186. 124 Komisyon, Yaplan Katliam, s.390; Komisyon, Ariv Belgelerine Gre, s.250,253. 125 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.186-188. 126 Evliya elebi, Seyahatnme, III-IV, v.257/b; v.258/a. 127 elik, Grenlerin Gzyle, s. 45, 72-73. 128 Bu kapya Vasta (Geva) veya Amid (Diyarbakr) kaps da denirdi.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-335-

Vilyet merkezine giden yol zerindeydi. Mezgitli ars banda bulunan bu hamam Evliya elebiye gre; gayet gzel ve irin, suyu, havas ve yaps ho, gnl ferahlatc bir hamamd 129 . Vanda eitli tarihlerde yaptrlan ve tahrip edildii iin u anda bulunmayan emeler; Brek emesi, akll eme, Horhor emesi, Hsrev Paa emesi, Katrc emesi, Matur emesi, Vezir Mustafa Paann Edremit yolu zerine yaptrd eme, ayrca Evliya elebi drt gzl bir emeden bahsetmekle beraber, yeri tespit edilememitir 130 . E. SONU Osmanl Devletinin gszl, Rus emperyalizmi, Avrupallarn istismar ve ulusuluk akm sonucu, Ermeni devleti kurma hevesiyle 1896da ve 1915de ayaklanan Ermeniler, Trkleri blgeden srp karabilmek iin terr hareketlerine girimi, ehirde bulunan halka katliam yaparak, bask ve tecavzleri artrarak, blgeyi terk etmeye zorlamtr. Trk Halkndan pek az blgeyi terk edebilmi, kalanlar ise Ermenilerin insafnda katledilmitir. Van ehrinde bulunan; gzelliklerini seyahatnamelerde, anlarda ve tarih kitaplarndan okuyabildiimiz btn abideler, Trk-slam eserleri, tamamen yok edilmitir. Trk ve Ermenilerin evleri, menkul ve gayr menkulleri yaklm, yklm birer harabeye evrilmitir. Ekili tarlalar, muntazam yollar, gzel binalar, abideler, resmi daireler Ermeniler ve Ruslar tarafndan yok edilmitir. Bugn bunlar sanki bin yl nceden kalm birer harabe gibidir. zellikle Vanda bulunan ve tarihi bellei konumunda olan resmi dairelerin ve vakflarn tutmu olduklar arivler, kaytlar, belgeler, siciller tamamen yaklp, tahrip edilmitir. Bazlar ise; o gnn artlarnda yollarda tahrip olmamas iin tanamadndan gmlm ne yazk ki, onlarda gmldkleri yerlerde rmtr. Van ehrindeki tarihi eserlerin, inileri ve sslemeleri Ruslar ve Ermeniler tarafndan sklerek gtrlm, geriye kalanlarla beraber ehir yaklmtr. Van Kayalnn eteklerinde kurulu olan eski Van ehri, kendisine yaplm katliamnn ibret levhas halinde, gnmze harap bir vaziyette ulamtr.

129

Evliya elebi, Seyahatnme, III-IV, v.257/b; v.257/b; Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.188-192. 130 Aaolu, Van Merkez Sancandaki Vakflar, s.192-194.

TAED 35, 2007, 311-339

-336-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

KAYNAKLAR BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 20-21. BOA. HR SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 29,33. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 59. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 122, nr. 95. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-115. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 116. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-3, nr. 41. BOA. HR. SYS. 2872/3, vsk. 13. BOA. HR. SYS. 2872/3, vsk. 35. BOA. HR. SYS. 2872/2, vsk. 59. BOA, Yldz Evrak, K. 36, Ev. 131, zr. 152, nr.10. BOA. Yldz Hususi, 264/170; 265/136. BOA. HEM. 110, Dos. 12, No: 87029-62. BOA. rade Meclis-i Vl, 23045. BOA. Cevdet Evkf, 13388. AAOLU, Sami, Van Merkez Sancandaki Vakflar XVI.-XVII. Yzyllar Sosyal Hayata ve Eitime Katklar, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi), Konya 2003. Ahmet Rstem Bey, Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, (eviren; Cengiz Aydn), stanbul 2001. AKORA, Ergnz, Van ve evresinde Ermeni syanlar, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara1985. ________, Ergnz, Yaayanlarn Diliyle Van ve evresinde Ermeni Mezalimi, Yakn Tarihimizde Van Uluslar Aras Sempozyumu 2-5 Nisan 1990, Van 1990. ________, Ergnz, Ermenilerin karm Olduklar Van syan (1896) Hakknda Sadettin Paann Raporu, Beinci Asker Tarih Semineri

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-337-

Bildirileri II, Deien Dnya Dengeleri inde Asker ve Stratejik Adan Trkiye (2325 Ekim 1995- stanbul), Ankara 1997. Asker Tarih Belgeleri Dergisi, Yl. 31, Aralk 1982, S. 81, Ankara 1982. Asker Tarih Belgeleri Dergisi, S. 83, Ankara 2003. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 85, Ankara 2004. AYKUT, . Nezihi, Ariv Belgelerine Gre Anadoluda Ermenilerin Yaptklar Katliamlar 1914-1922, Uluslar Aras Ermeni likileri Sempozyumu 24-25 Mart 2001, Bildiriler, stanbul 2001. BYKKARCI, Sleyman, Osmanl Devletinde Ermeni Meselesi, Asker Tarih Blteni, S. 45, Ankara 1998. BACHMANN, Walter, Krchen Und Moscheen In Armenien Und Kurdistan, Leipzig 1913. BINARK, smet, Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezlim ve Soykrmn Ariv Belgeleri, Ankara 2001. Mc. CARTHY, Justin, lm ve Srgn, (eviren; B. Umar), stanbul 1998. AVDAR, Tevfik, Talat Paa Bir t Ustasnn Yaam yks, Ankara 1984. ELIK, Hseyin, Grenlerin Gzyle Vanda Ermeni Mezalimi, Van 1994. DEMIROLU, Faiz, Vanda Ermeni Mezalimi(1895-1920), Ankara 1985. ____________, Faiz, Hsrev Paa Cami, kinisan Gazetesi, 20.3.1958, Van. Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilliyyesi ln-Mertiyetden Evvel ve Sonra, (Hazrlayan: H. Erdoan Cengiz), Ankara 1983. Evliya elebi, Seyahatnme, C. III-IV, v.257/b; v.258/a. GAZIGIRAY, Alper, Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul 1982. GL, Mustafa, Bir Amerikan Heyetinin 1919 ylnda Dou Anadoludaki Tespitleri ve O Dnem Ermeni-Amerikan likileri zerine Bir Deerlendirme, Asker Tarih Blteni, Y. 24, S. 46, Ankara 1999. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi II, Ankara 1998. bni Nuh, Van Tarihi, (Hazrlayan: Zeki Tekin), Van 2003. KARABEKIR, Kzm, stikll Harbimiz II, (Hazrlayan; Faruk zerengin), stanbul 1995.

TAED 35, 2007, 311-339

-338-

S. AAOLU: Van ehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip Edilmesine Ermenilerin Rol

KILI, Orhan, XVI. Ve XVII. Yzyllarda Van (15481648), Van 1997.

Komisyon, Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezlimi I, 19061918, Ankara 1995.
KONUKU, Enver, Vann Ruslar Tarafndan gali (20 Mays 1915), Yakn Tarihimizde Van Uluslar aras Sempozyumu 25 Nisan 1990, Van 1990. MARTIROSIAN, Hovhannes Ter, Mets Depkere Vaspurakanum 19141915 Tvakannerim, Erivan 1917. Mayewski, Rus Generali Mayewskinin Dou Anadolu Raporu Van ve Bitlis Vilayetleri Asker statistik- (eviren; Mehmet Sadk, Hazrlayan; Hamit Pehlivanl), Van 1997. MINASSIAN, Anahide Ter, Ermeni Kaynaklarna Gre Yzyl Banda Van, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (Editrler; Paul Dumont, Franois Georgeon, eviren; Ali Berktay), stanbul 1996. ___________, Anahida Ter, Van 1915, Armenian Van/Vaspurakan, California 2000. MKHITARYAN, Onnik, Vani Herosamarte, Sofya 1930. NOGALES, Rafael de, Hill Altnda Drt Sene ve Buna Ait Bir Cevap, (eviren; Kaymakam Hakk), stanbul 1931. OKTAY, Hasan, Van htill rgtnn Vandaki Faaliyetleri ve syan, Ermeni Aratrmalar 1.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara 2003. Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, (Editr: Osman Kker), stanbul 2005. N, Glay, Trk Fethi ncesinde Bizansn Dou Anadolu Siyaseti, Yakn Tarihimizde Kars Ve Dou Anadolu Sempozyumu, Ankara 1992. N, Tuncay, Vanda Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri, Trk Kltr, S. 462, Ekim, 2001. SAKARYA, hsan, Belgelerle Vanda Ermeni Sorunu, Ankara 1984. SARGIN, brahim,Zeve Katliamndan Kurtuluum, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas Sempozyumu, Van 1990. SERAL, A. Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara 1970. SEVM, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Ankara 1983.

TAED 35, 2007, 311-339

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 35 Erzurum 2007

-339-

Sleyman Sabri Paa, Van Tarihi ve Krtler Hakknda Tetebbuat, stanbul 1928. ENER, Celal, Yakn Tarihimizden Baz Ayrntlar Vanl ahbenderzade Celal ener, (Yaynlayan: Hseyin Akyz), Erzurum 1992. TALAY, Aydn, Yklan Bir ehrin Anatomisi, Van 1996. TARHAN, M. Taner, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1987, X. Kaz Sonular Toplants I, Ankara, 2327 Mays 1988. _________, M. Taner, Veli Sevin, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar 1988. XI. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1989. THIERY, M., Mansteres Armenens du Vaspurakan, Revue de Armenia, C. II-VI, Paris 1969. ULUAM, Abdsselm, I.Dnya Savanda Mimari Katliama Sahne Olan Bir Kent Van, Vann Sesi Dergisi, Yl, 2, Mart, Van 1994. _________, Abdsselm, Kltr Mirasmz Sanat Eserleri, Dnyada Van, S. 3, Van 1993. _________, Abdsselm, Eski Vanda Seluklu zleri, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994, Konya 1995. Urfal Mateos, Vekayi-nmesi (9521136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136 1162), (Trkeye eviren; Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987. Van Vilyeti Salnmesi1315, stanbul 1315, s.62. Van Vilayet Salnamesi 1315 (Van l Yll 1899), Van 1995. YINAN, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul 1944.

TAED 35, 2007, 311-339