TRKIYE ERMENilERININ SIYASAl TUTUM VE DAVRANlaR ZERINENOTlaR

Yrd. Do. Dr. Aveul Komuolu

istanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Faktesi

zet
Bu alma Trkiye Ermenilerinin sosyal, siyasal ve kltrel profilini karmay hedefleyen ve Kasm 2004- Mays 2005 tarihleri arasnda stanbul'da gerekletirilen bir alan aratrmasnn rndr. Aratrma sresince ulalan bireylerle hem derinlemesine grme yaplm, hem de grmenin snrlarn belirlernemze yardmc olan bir anket formu doldurulmutur. Alan aratrmasnn siyasal profil ile ilgili verileri bu almada alt ayrm iinde zetlenmitir. Bunlar, siyasete ilgi dzeyini lmeye, oy verme davran ilc Ermeni kimlii arasndaki ilikiyi anlamaya ve Ermenilerin bir topluluk olarak blok oy verme eilimlerinin olup olmadn belirlemeye ynelik sorularn yantlarn iermektedr. Verilerden ortaya kan bulgular ve alma sresince aktarlan bilgiler Trkiye Ermenilerinin etnik kimliklerinin, siyasi kimlikleri ve oy verme davranlar zerin etkin olduunu gstermitir. Anahtar Kelimeler: Trkiye Ermenileri. etnik oy, blok oy verme davran, siyasal patronaj, siyasal tutum.

Same Notes on Turkey's

Armenans

POltcal Behavor

Abstract
This paper aims to discuss several findings of a field survey conducted in Istanbul on Turkey's Armenians, between the dates of November 2004-May 2005, among Turkey's Armenian community to contribute to the literature on ethnie voting. In this research the questions on the poliical profile were basically organized in three sections. The first section includes questions aiming to esablish the level of interest in politics, the second section includes questions aiming to understand the relationship between the Armenian identity and the voting behavior and the third seelion aimed to understand whether or no the Armenians have an inclination to vole as a eommuniy. With these queslions this paper examines the political behavior of the Turkish citizen Armenians. Atlention is focused on the following issues: ) whether being Armenian has an effect on the voting behavior of the Turkey's Armenians who possess the characteristics of a communiy 2) mostly with deep interviews and observaions, the pa per assesses the reasons for this affection in the context of the relation between ethnicity and voting behavior. Keywords: behavior. Turkey's Armenians, ehnic voing, ehnie bloc voting, political patronage, political

150 e

Ankara niversitesi SBF Dergisi e 62-1

-herhangi bir davranlarna etkisi,

partinin

Ermenilere

ynelik

politikalarnn

oy

verme oy

-siyasi partilerin seim dnemlerinde Ermeni verme davranlarn nasl etkiledii, aratrlmtr.

aday gstermelerinin

nc blm ise, Ermenilerin bir topluluk olarak blok oy verme eilimlerinin olup olmadn anlamaya yneliktir. Bu blmde aznlklarn ortak hareket etmelerine genelde nasl bakld ve Ermeni toplumu zelinde konuya nasl yaklald anlalmaya allnu, siyasal yaanun gemi seimlerinde nasl davranldnn belirlenmesine ynelik sorular cevaplandrlmaya allnutr.

1-Aratrmann Metodolojisi
Siyasal profil ile ilgili bulgularn bu yazda topland aratrma, stanbul'un 11 semtinde 7 ay srede gerekletirildi. Bu semtler Bakrky merkez, Ataky, Yeilky, irinevler, Kkekmece, Samatya, Kumkap, ili, skdar, Kadky ve Beyolu'dur. Aratrmada bugn sosyal bilimlerde tercih edilen bir yol izlenmi, ayn anda hem kalitatif hem de kantitatif yntemler kullanlmtr. Ulalan bireylerle hem derinlemesine grme yaplm hem de ayn anda grmenin snrlarn beHrlememize yardmc olan bir anket formu doldurulmu ve bu anket formu grmede elde edilen bilgiler ve gzlemlerle karlatrma yapmaya uygun saysal veriler salanutr. Yaplan grmeler aratrmann balklar ve bu balklarn altnda yer alan sorular erevesinde snrlandrlmaya allmtr. Kalitatif ve kantitatif yntemlerin birlikte kullanlmasnn temel nedeni her bir yntemin zorluklarn ve sorunlarn olabildiince azaltmaktr. Kalitatif aratrmalar sosyal bilimlerde gzlemlerin ve ayrntl grmelerin salad ierii salayamadklar iin eletirilmekte, yanlzca kantitatif aratrmalar ise oransalolarak karlatrma yapma ve elde edilen bilgileri snflama asndan sorun yaratmaktadr (Bryman, 1988). Kantitatif metod ile elde edilen data, sistematik bir yntemle elde edilmesi ve dier aratrmaclar tarafndan kontrol edilebilme imkanna sahip olmas nedeniyle, literatrde her zaman daha gvenilir, kesin ve ikna edici olarak kabul edilmektedir. Ancak, denek ile temasn ok ksa olmas, araya profesyonel anketrlerin girmesi gibi nedenler, denein kendisini daha zgr olarak ifade etmesini ve aratrmacnn denein duygular na nfuz etmesini engelleyebilmektedir. Dier yandan, kalitatif yntem, tek bana, her zaman ispatlanmaya muhta bir yntemdir. rneklernin geneli temsil gcyle ve elde edilen bulgularn genelletirmeye imkan verme gc, kalitatif yntemde olduka

Ayegl Komuolu

e Trkye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar Uzerine Notlar e

151

snrldr. Buna ramen kalitatif yntem, denekler ile yakn verdii iin, elde edilen bulgular daha zengin ve daha derindir.

temasa

imkan

Her iki yntemin ayn anda kullanlmas bize hem aratmlan topluluu derinlemesine tanma ve bilgi edinme, hem de iyi bir rneklem ile topluluk zerinde veri toplayarak gzlemlerimiz ve elde ettiimiz bilgileri snama olana vermi, bylece Trkiye Ermenilerinin sosyal, kltrel ve siyasal gerekliklerini, aratrmann snrlar iinde ortaya koymak hedeflenmitir. Aratrma alan bugn Trkiye'nin hibir ilinde aratrmann sonularn etkileyecek oranda nfus bulunmamas nedeniyle, stanbul ile snrl tutulmutur. Aratrmann deneme almalarnn yapld srete Ankara'nn da aratrmaya dahil edilmesi dnldyse de yaplan grmeler sonucunda Ankara Ermenilerinin nfusunun aratrmay etkileyecek dzeyde olmamas ve Ankaral Ermenilerin Ankara'nn homojen kentli kltrne entegrasyonunun, onlarn Ermeni kimliinin etkinliini azaltt izlenimini vermesi nedeniyle, Ankara'nn alma dnda braklmasna karar verilmitir. Ankara Ermenilerinin ounluunun Katolik olmas ve bu nedenle Ermeni cemaati ile ilikilerinin greli olarak zayfl da bu karar almakta etkili olmutur.4 Tm grmeler Dr. Birsen rs ve/veya tarafmdan gerekletirilmitir. Grmeler srasnda yaplan gzlemler nemli grlm ve aratrma konusunun Trkiye'de hassas bir aznlk grubu zerine olmas nedeniyle profesyonel anketrler tercih edilmemitir. Her bir grme yarm saatten drt saate kadar uzanan geni bir zaman cetvelinde gerekleti. Grmelerde birok durum, grme srecini farkl alardan etkilemitir. Bunlardan en nemlisi kiinin ilgisidir. Grme yaplan yerin salad imkan (rnein bir dkkanda youn bir i gnnde yaplan grme ksa olmaktadr) ve kiinin at olduu ya grubu (rnein emeklilerin bir araya geldii bir demekte grlen bireylerin vakitlerinin ok olmas ve grmenin sregelen durgun zaman diliminde bir deiiklik olarak alglanmas nedeniyle uzun grmeler yaplabilmektedir) grme srelerini etkileyen dier koullara rnek olarak verilebilir. Deinilmesi gereken bir dier durum ise her iki aratrmacnn cinsiyetIerinin kadn olmasnn, Trk toplumunun geneli ile rten biimde muhafazakar zelikler tayan Ermeni toplumunda, kadnlarla iliki kurma ve ev benzeri ortarnlara girebilmeyi kolaylatrm olmasdr.

4 Ankaral Ermenileri 36)'nn almasdr.

zerne kstl sayda ealmalardan

biri Kevork Hane (1995: 35-

152

e Ankara niversitesi SBF Dergsi e 62.1

Aratrma iin rneklem seimi, Trkiye Ermenilerin nfusunun ve bir rneklem oluturmakta kullanabilecek yerleim yeri, cinsiyet, eitim durumu gibi bilgilerinin resmi olarak kullanma ak biimde kaytl olmamas nedeniyle, allnu rneklem belirleme yntemlerinin dnda bir yntemle yrtlmtr. lk olarak Trkiye Ermenilerinin kiliselerini, okullarn, derneklerini ve yayn organlarn ieren bir liste yaplnutr. Dier bir liste ise her iki aratrmacnn kiiselolarak ulaabildii Ermeni komular, arkadalar, renciler gibi kiilerden oluturulmutur. . Grmeler srasnda iki farkl yol izlendi. lk yntem listemizde varolan isimler ve bu isimler ile yaptnuz grmeler sonucunda iliki kurduumuz dier isimler ile randevulamak ve bireyi tespit edilen saatte ve yerde ziyaret etmektir. Bu ekilde 20 civarnda kartopu elde edilmitir. Dier yntem ise listemizde yeralan dernekleri, okullar ve iyerlerini randevusuz olarak ziyaret etmek ve aratrmaya katlmak isteyip istemediklerini sormaktr. Bu ekilde yeni bireylere ulalm ve bu bireyler de yeni grmelere yol amtr. Elde edilen kartoplar, rneklemimizin salkl olmas iin, iki farkl ekilde kontrol altnda tutuldu. nce bu kiiler ve adresler yoluyla ulamay hedeflediimiz bireylerin da l nu n topluluun gerekte varolan grntsne uygun kllabilmek iin, toplum hakknda bilgili ve topluma ilgili olduunu dndmz yerel Ermeni siyasetiler, bir Ermeni gazetesinin yayn ynetmeni, Ermeni Patrikhanesi'nin de facto ynetim kurulunu oluturduunu dndmz baz isimler ve Ermeni entellekteller ile grmeler yapld. Bu bireylerin yansra grmelerin birounda grlen bireylere Ermeni toplumunun genel profili hakkndaki bireysel gzlemleri soruldu. Ermeni toplumu zerine bu iki kaynaktan derlenen bilgilerin oluturduu resim ile aratrma rneklemimizin dalnunn rtmesine zen gsterildi. rneklemin salkl olmas iin izlenen dier yol ise tm aratrma sresi boyunca aratrmaclar olarak kiisel gzlemlerimize bavurmakt. Aratrma rnekleminde cinsiyet, ya, meslek grubu dalmna zellikle dikkat edildi. Bunu rneklendirmek gerekirse okullar vastasyla retmenlere ulamak greceli olarak kolayolmasna karn belirli bir sayya ulatktan sonra okullarda grme yaplmad. Dier bir rnek olarak ise cemaat derneklerinde emekli erkeklere ulamann greceli olarak kolayolmasdr. Fakat daha nce de vurguland gibi, ulalmas kolay rneklerde yeterli sayda grmeden sonra bir kontrol mekanizmas uygulanm ve grmeler snrlandrlmtr. Farkl bir rnek ise Ermeni toplumunun erkek nfusunun byk bir blmnn esnaf ve zanaatkarlk yapt, aktarlan ve gzlemlenen bir durum olduu iin, oransal olarak nemli sayda esnaf ve zanaatkar ile grmeye almanuzdr.

Ayegl Komuolu

e Trkiye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar zerine Notlar e

153

ii. Etnik Temelli Oy Verme Davran: Trkiye

Ermenileri rnei
Aratrmada elde edilen veriler ve gzlemler kantitatif ve kalitatif sonular olarak iki ayr balk altnda deil, birbirini desteklemek amacyla bir btn halinde sunulacaktr. Saysal verilerin sunumu metodolojinin anlatld ilk blmde belirtilen nedenlerden dolay istatistikselolarak anlaml sonulara ulamay deil, dalnu iyi bir rneklemin verdii cevaplar oransalolarak gstermek amacn tamaktadr. Alan aratrmas srasnda yaplan derinlemesine grme says 228'dir. Aratrma srasnda siyasal profil ksnun oluturan balk almann bu blmnde alt balk olarak kullanlacaktr. Bu balklara gemeden nce Trkiye Ermenilerinin oy verme davran zerine baz gzlemlerden sz edilecektir. Bunlar, tarihsel etkiler ve ideolojik konumla ortaya konan ekonomik beklentiler gibi, iki farkl nedenin oy verme davrann ynlendirmesidir. Tarihsel etkilerin en temelolan, stanbul kkenli Ermenilerin orta ya ve orta ya st olanlannn CHP' ye kar olan olumsuz tutumlandr. Tek parti dneminin basluc uygulamalar, aynmc politikalar ve bu nedenle yaanan g olaylan (Aktar, 2000; Bali, 2000; 1998; Gl, 2005; Gven, 2005; Maksudyan, 2005; kte, 1951) CHP'nin ttihat ve Terakki ile olan tarihsel balannn da etkisi ile, olumsuz olarak alglanmasna neden olmutur. CHP'ye kar bu tutumun varsaylann aksine btn Trkiye Ermenileri iin geerii olduunu dnmemekteyim. Yaplan grmelerde Anadolu kkenli Ermenilerin, erken dnemde stanbul'a gelmi veya stanbul kkenli olan Ermenilere gre CHP' ye balularnn ok daha olumlu olduu grlmtr. Bunun nedeni olarak szkonusu dnemde Anadolu'nun haberIeme ve ulam koullarnn geriliini grmek mmkndr. rnein Orta Anadolu'da bir kasabada yaayan bir ailenin stanbul'da yaanan olaylardan ve gerilimlerden stanbul'da bulunan bireylerIe ayn dzeyde etkilenmi olmas ve bu nedenle tarihsel etkilerIe CHP'ye kar olumsuz bir dnce edinmesi ok daha az olasdr. deolojik olarak ise, Ermenilerin byk lde ticaret ve zanaatkarlk . gibi alanlarda meslek sahibi olmas, bu i alanlann ekonomik beklentileri dorultusunda, Ermenilerin gelenekselolarak liberal ekonomik politkalar savunan sa partilere yneldii ngrsn dourmutur. Bu aratrmadaki gzlemlerimiz bu ngry dorular niteliktedir. CHP gibi sol partilere destek veren Ermenilerin varlna ramen zellikle eski kuaklarn sa partilere daha yalun durduu grlmtr. Bunun en temel istisnas, 1980 ncesinde sol gruplara yalunIk duyanlann daha sonra sol partiler ile ilikilerini srdrmesidir. Gene benzer biimde gen kesimde, zellikle niversite

154 e Ankara

niversitesi SBF Dergis e 62-1

rencisi olan bireyler arasnda, dier genler gibi, radikal akmlara ilgi duyarak sol partilere yakn duran bireyler vardr (farkl bir aratrmada benzer bir sonu iin bkz:Koolu, 2001). Son yllarda geleneksel sa izgiden uzaklamaya neden olan bir baka etken ise bugn Trkiye siyasetindeki merkez sa partilerin gsz olmasdr ve bu nedenle birok Ermeni birey slamc izgide grdkleri AKP'ye oy vermemek iin CHP'ye ynelmektedir. Bu konuda vurgulanabilecek son bir gzlem ise kadnlarn slamc partilerin g kazanmas fikrine kar ok daha hassas olduudur.

1. Siyasete Ilgi Dzeyi ve Oy Kullanma Davran

Giri blmnde belirttiimiz gibi aratrmann siyasal profil ayrmnn ilk blm siyasete ilgi dzeyini lmeye ynelik sorular iermektedir. Siyasi partiye yelik, milletvekili ve bakan isimleri bilgisi, dernek yelii, bir siyasi parti iin alm olma, aktif politikaya katlm istei sorular Ermeni toplumun siyasete youn bir ilgisi olmadn iaret etmektedir. Bu blmde vurgulanabilecek ilgi ekici tek sonu Trkiye Ermenilerinin oy verme oranlarnn aratrma snrlar iinde ok yksek kmasdr. Son genel seimde (2002) Trkiye genelinde oy verme oran %79 olarak gerekleirken grme yaptmz bireylerin %95.5'i hem genci hem de yerel seimlerde oy verdiklerini sylemitir. Tek olumsuz cevap yurtdnda yaadn syleyen bir kadndan gelmitir. Derin grmelerde ise bireylere evrelerinde oy kullanma oran zerinde gr sorulduunda alnan cevaplar "tandklar herkesin oy kulland" ynndedir. Oy verme konusundaki bu hassasiyet aznlk olma psikolojisi ile ilikilendirilebilir. Cumhuriyet tarihi boyunca karlalan ayrmclklar, dier vatandalar ile her adan eit olma konusundaki istei n gl olmasna yol am gzkmektedir. Trkiye Ermenilerinin yaad eitsizliklere rnek olarak devlet memurluu konusunda yaanan skntlar verilebilir. Oy verme dier vatandalarla birlikte eit olarak sahip olduklan bir hak olarak grlmekte ve bu da oy verme konusunu hassas klmaktadr. Oy verme konusundaki hassasiyete dier bir aklama ise grmeler srasnda "Ermenilerin devlet ile ilikili konularda dikkatli olduklan"nn iddia edilmesi ile ortaya kmtr. Verilen rnekler Ermenilerin genel asayii bozacak olaylardan uzak kalmaya dikkat ettikleri, hatta park cezas bile almamaya zenli olduklardr. Oy vermek Trkiye'de zorunludur ve oy verilmedii takdirde cezas vardr. Dile getirilen hassasiyet asndan deerlendirildiinde, Ermenilerin devlet ve/veya devlet memurlar ile oy vermeme karl olan czi bir ceza iin bile olsa kar karya gelmek istemediklerinin grlebilecei sylenmitir.

Ayegl Komuolu

e Trkiye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar zerine Notlar e

155

Ermeni milletvekillerinin isimlerinin hatrlanp hatrlanmad ile ilgili soruda ise yalnzca 1 (%0.4) kii cevap vermemi, 59 (%25.9) kii bir veya birden fazIa milletvekili ismi hatrlanu ve 168 (%73.7) kii ise ya doru bir isim verememi ya da hatrlamadn syIemitir. Bir ngr yaplIdnda yal kesimin daha ok isim hatrlayaca dnIebilir. Oysa grmelerde ya farknn isim hatrlama zerinde etkin bir fark yaratmad grImektedir. Bunun nedeni oIarak yeni neslin okullar ve cemaat organizasyonIar gibi kaynakIardan cemaate ait biIgileri edinmesi gsteriIebiIir.

2. Ermeni Kkenli Olmak ve Oy Verme Davran Arasndakilk

GrmeIerde oy verme davran ve Ermeni kimlii arasndaki ilikiyi anIamaya yneIik sekiz ayr soru soruIdu. BireyseI niteIikIerin (cinsiyet, ya, eitim gibi) verilen cevapIar zerinde nemli grIebiIecek bir ayrma yol amad gzlenmitir. Bu soruIarn iIki oIasl bir durumda ErmeniIeri temsil eden bir Ermeni partisinin varlna naslI yaklaIacaydl. 238 grmede 7 (%3. i) kii bu soruya cevap vermek istemedi. III (%48.7) kii "evet", iLO (%48.2) kii "hayr" cevabn verdi. Bu soru etrafnda yapIan konumaIarda %48.7 dzeyindeki evet oranna ramen, bireylerin etnik temelli bir parti fikrine scak bakmadklar gzIendi. Bu noktada Trkiye'nin Krt sorunu nedeniyIe yaad sorunIar ve baz Krt grupIarn etnik temelli siyaset anlayIarnn, etnik temelli siyasaI rgtIenmeIere oIan yaklam oIumsuz etkiIedii dikkate alnmaldr. Grmeler srasnda etnik temelli oy verme davranna oIumlu bir bakIarl oImadl haIde "evet" cevabn verdiini gzIemIediimiz bireyIere niye "evet" diye soruIduunda, ErmeniIerin Trkiye'de "yanl" tannd ve bir Ermeni partisinin Ermeni topIumunu temsiI ederek, ErmeniIerin "doru" tannmasna katkda buIunabilecei dnId gzIendi. Burada "temsiI" kavranunn kullannunn "siyasi temsiI" kavranun aarak Ermeni topIumunun temsiIi oIarak kullanIdl grId. kinci oIarak ise bir Ermeni partisinin ErmeniIeri temsil ederek, Ermeni topIumun sorunIarna zm getirmesine katk saIayacal fikrinin arlkta oIduu anIalId. CevapIar arasnda arlk tamayan ama etnik temelli bir partiye farkl yaklamIar temsiI etmeIeri asndan iIgin oIan dier cevapIar ise; "Avrupaya kar iyi oIur, ayrm yapmadmz grrler", "herey Patrik'in zerinde; onun da yk hafifler" ve etnik temelli bir oIuumun gereksizliine gereke oIarak "Patrik zaten temsil asndan parti gibi, bu yzden bir Ermeni partisine gerek yok" oIarak slraIanabilir.

156 e Ankara

niversites SBF Dergisi e 62.1

Bir Ermeni partisinin nasl alglanacann ardndan, gnmz artlar asndan daha gereki olan dier bir soru kmesi ise, varolan partilerin Ermeni aday gstermesini salamak iin bir kota uygulamasna nasl baklaca etrafnda yaplandrld. Grmeler srasnda bu balk etrafnda sorulan sorulara verilen cevaplar, uygulamada daha gereki olan bu fikre, ok daha scak bakldn gsterdi. 238 bireyin Tsi (%3.1) soruya cevap vermek istemedi, 152 (%66.7) kii "evet", 69 (%30.3) kii "hayr" cevabn verdi. En ok dile getirilen gr Trkiye'nin siyasi ortanunn, partilerin genel seimlerde Ermeni adaylar seilebilir yerden aday gstermelerine imkan vermedii, bu nedenle bir kota uygulamasnn "adalet" salayacayd. Ermeni adaylarn varlnn Ermeni toplumunun temsili iin nemi, grmeler srasnda okca vurgulanan noktalardan bir dieri oldu. Grmelerde verilen dier cevaplarn arasnda, Ermeni toplumun Trkiye Cumhuriyeti'nin Ermeni asll vatandalar olarak Ermeni bir milletvekili de grmek istei, aratrma sresince btn grmelere hakim olan eitlik araynn vurgulanmas asndan nemlidir. Bu eitlik anlay "kendimi tam vatanda olarak hissetmem iin", "ruhsalolarak kendimi daha rahat hisseder, yaadm toplumda kabul edildiimi hissederim", "olabiliyorsa 4000 yldr bu topraklarda olan insanlar niye milletvekili deil" gibi cevaplarda kendini gstermektedir. Daha nce farkl balklarda da benzer bir cevap olarak yer alan "Trkiye'nin yurtdnda iyi bir imaj iin iyi olur" cevab ise Trk halknda birok konuda varolan "Ballar ne der" kaygs ile rtmesi asndan Ermeni toplumun kltrelolarak bir paras olduklar Anadolu'nun btn dier halklan ile ne kadar benzetiklerine bir rnek olarak deerlendirilebilir. nc bir balk olarak ise herhangi bir partinin progranunda Ermeniler ile ilgili olumlu politikalarn oy verme davrann etkileyip etkilemeyecei soruldu. 7 (%3.1) kii soruya cevap vermedi, 153 (%67.1) kii "evet" etkilenirim, 68 (%29.8) kii ise"hayr"oy verme davrannu Ermenilere ynelik politikalar etkilemez dedi. Ayn soru, drdnc balk olarak, yerel dzeyde, rnein belediye seilerinde partilerin Ermeni cemaatine ynelik politikalan asnda soruldu. 153 (%67.l) "evet", 69 (%30.3) "hayr"cevab geldi. Bu soruya verilen cevaplar partilerin genel politikalarnn yansra Ermeni toplumunu dogrudan ilgilendiren konulara olan yaklamlarnn da oy verme davrann etkilediini gsterdi. Beinci soruda partilerin Ermenileri ilgilendiren politikalar ile ilgili soruya verilen cevaplar, soruyu snrlayarak tekrar snamaya altk. Soru "varolan partiler arasnda herhangi bir parti, parti progranunda Ermeni toplumu ile ilgili ok olumlu olarak nitelendireceiniz politikalara yer verirse partinin progranunda bulunan dier konulardaki politikalar onaylamasanz bile destek verir misiniz" biiminde soruldu. 7 (0/03.1) kii soruya cevap vermedi, 39

Ayegl

Komuolu

e Trkiye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar zerine Notlar e

151

(%17.1) kii "evet", 182 (%79.8) kii"hayr"dedi. Bu cevaplar, partilerin Ermenileri zelolarak ilgilendiren politikalarnn oy verme davran zerinde etkili olabileceini, fakat bireylerin genel politikasn desteklemedikleri bir partiye, sadece bu nedenle oy vermeyeceklerini gsterdi. Bu noktada Ermeni toplumun gncel sorunlan ile aktif olarak uraan bireylerin (rnein bina tamiratlan, okullarn finansmas gibi), varolan partilerin Ermeniler ile olumlu politikalara sahip olmalar ve bu politikalarn somut karlara dnme olasl ile daha ok ilgilendikleri grld. Altnc ayrnu oluturan soru, "u an varolan partilerin herhangi birinin Ermeni toplumunu temsil ettiini dnyor musunuz" biiminde dzenlenmiti. Bu soruya 39 (%17.1) kii "evet" cevabn verdi. "evet" cevabn veren bireylerin ortak noktas, siyasetle ilgili olmalar ve cemaatin genel siyasi eilimlerinden farkl grnen siyasi grlere destek vermeleriydi. rnein grmeler srasnda sorular arasnda yer almamasna karn, grlen bireylerin birou hangi partiyi desteklediklerini syledi ve "evet" cevab veren bireylerin byk blmnn Ermeni toplumun genel siyasi eilimleri dnda bir partiye destek veriyorlard. rnein Trkiye'de radikal sol bir parti olan ve semen destei ok az olan DP'yi desteklediini syleyen 6 kiinin hepsi bu soruya "evet" cevab verdi. "evet" cevab veren dier bireylerin arasnda AKP gibi cemaatin genel siyasi eilimleri dnda bir partiye oy verenler de bulunuyordu. AKP'ye destek veren bu bireyler bu partiye Ermeni toplumun sorunlarna zmne daha nceki iktidarlara gre daha olumlu yaklat dncesiyle destek vermekteydi. AKP'ye destek verdiklerini syleyen bireylerin tmnn Ermeni toplumu iinde aktif ve etkin isimler olmas bu bireylerin AKP'nin aznlk sorunlarnn ziimnde yarattn iddia ettikleri olumlu gelimeleri cemaatin ileri ile dorudan ilgilenen isimler olarak ilk alglayanlar olmalar ile aklanabilir. Son iki soru partilerin Ermeni aday gstermeleri ile oy verme davran arasndaki ilikiyi tanmlamaya ynelikti. Soru yerel seim ve genel seim olarak iki ayrmda soruldu. Her iki soruya 7 (%3.1) kii cevap vermedi. "Partilerin seimlerde Ermeni bir adaya adaylar arasnda yer vermeleri genel/yerel seimde oy verme davrannz etkiler mi" biiminde dzenlenen soruya genel seim iin 97 (%42.5 ) "evet", 124 (%54.4) hayr, yerel seim iin 118 (%51.8) "evet", 103 (%45.2)" hayr" cevab alnd. Yerel seim iin 21 fazla olumlu cevabn olmasndaki temel neden, bireylerin Ermeni bir adayn varl ile bu adayn Ermeni cemaati ile kuraca ilikinin yaknl arasnda ba kurmalardr. Benzer bir soru Arusyak Yumul tarafndan Trkiye Ermenileri zerinde gerekletirilen bir aratrmada sorulmutur. ki soru arasndaki temel fark,

158 e Ankara

niversitesi SBF Dergis e 62.1

aratrmamzda sorunun "etkileme" ile snrl tutulmas, Yumul'un aratrmasnda ise sorunun "dorudan oy vermeyi" hedeflemesidir. Yumul'un "Ermeni bir adaya mensubu olduu partiyi ve dier etkenleri nazara almakszn oy verir misiniz" sorusuna, grlen bireylerin % 86.7'si bir adaya sadece Ermeni olduu iin oy vermeyecekleri cevabn vermilerdir (Yumul, 1992: 284). Grmeler sonunda, bir adaya oy verme katarnda adayn Ermeni olmasndan daha ok "kim olduunun" nemli olduu grld. zerinde ska durulan Ermeni olmann ancak eitler arasnda birinciyi semek iin etken olabileceiydi. Bu gzlemi test etmek iin gemi seim dnemlerinde cemaatn davran incelendiinde ise, Ermeni nfusun youn olduu yerlerde partilerin, zellikle yerel seimlerde, ska Ermeni aday gsterdikleri fakat bu durumun koulsuz destee yol amad grld. rnein stanbul'da Ermenilerin youn olarak oy kullan Adalar seim blgesinde 1989 belediye seimlerinde Ermeni bir aday (Pars Tulac) olmasna ramen Ermeni nfus bir Trk aday destekledi. Bunun nedeni sorulduunda ise "bize daha faydal olacan dndk" biiminde bir cevap alnmtr. Bu durumda yerel seimlerde adaylarn kim olduklannn ve cemaate ynelik ne hizmet vereceklerinin oy verme davrann etkileme asndan etkin olduu sylenebilir. Arusyak Yumul 1992'de yaynlad almasnda grt bireylerin %27.8'nin Tulac'ya oy verdiini veya Adalar'da oy kuanm olsalar vermi olacaklann sylediklerini belirtmektedir. Tulac' ya oy verdiini syleyen %27.8'lik kesimin sadece %47.7'si Tulac'ya Ermeni olduu iin oy verdiklerini veya vermi olacaklarn sylemitir (Yumul, 1992:282). zetle, bu blmn sorulan erevesinde yaplan grmelerde desteklenen adaylann Ermeni isimler olduu durumlarda bu adaylara destek verilmesinde farkl etkenin biraraya geldii grlmtr. Bunlar, adayn kimliinin cemaat iinde destek toplayabilecek bir kiilik olmas, parti ii etkinliinin cemaate hizmet asndan yeterli olacana inanlmas ve aday olduu partinin ideolojik olarak desteklenmesi zor bir parti olmamasdr. deolojik olarak desteklenmesi zor tanmlamas ile MHP gibi ar Trk milliyetisi veya slamc kimlie sahip bir parti gibi siyasi partiler kastedilmektedir. Ermeni adaylara destek rnei olarak ili Belediye Bakan Mustafa Sargl'n Bakan Yardmcs olan Vasken Bann'a verilen destek gsterilebilir.5

5 Son yllarda yerel meclislerde zellikle Ermeni nufusun yksek olduu ilelerde yer alan isimler her iki iddiay da destekler niteliktedir. rnek olarak: 1989' da Yervant zuzun SHP'den, 1994'de ili'de, Hamparsum Gnkeser SHP'den, Arman Basmac ANAP'tan; Bakrky'de, Paravan Sar ANAP'tan, Baran Nalbant DYP'den;

Ayegl

Komuolu

e Trkye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar zerine Notlar e

159

3. Etnik Temelli Blok Oy Kullanmna Yaklam

nc blm dokuz farkl sorudan olumakta. lk soruda etnik aznlklar asndan deerlendirildiinde aznlklarn genel blok olarak oy kullanmasna nasl bakld soruldu. Hedeflenen, bir partiyi desteklemek iin blok oy kullanlmasna nasl bakldn kinci soru ise ayn sorunu yerel seimler iin deerlendirmek dzenlenmiti. dini veya seimlerde aday veya anlamakt. amac ile

Genel seimler iin 6 (%2,6) kii soruya cevap vermedi, 66 (%28,9) kii "aznlklarn toplu oy vermesini onaylyorum", 156 (%68,4) kii ise "onaylanuyorum" cevabn verdi. Yerel seimler iin ayn soru tekrarlandnda verilen cevaplar genel seim iin verilenlere ok yaknd. 72 (%31,6) "evet", 146 (%64) kii "hayr"cevabn verdi. nc ve drdnc sorularda grmecilere "kendi cemaatinizde genel/yerel seimlerde byle bir ynlendirme olduunu dnyor musunuz" diye soruldu. 228 kiiden 195 (%85.5) kii bu soruya "hayr"cevabn verdi. Grmeler srasnda topluluklarn blok oy kullanmasnn kiisel iradeye aykr bir davran olarak algland grld. Birou cemaatin ortak iyilii iin bile olsa istemedii veya onaylamad bir gre/bireye oy vermeyeceini belirtti. Blok oyun rgtlenme srecinde bireylere bilgi vermek veya hareketi rgtlernek iin yaplabilecek propogandann da bireysel iradeye mdahale olarak grld gzlendi. Grme yaplan bireylere kendi cemaatlerinin toplu olarak oy kullanmasn isteyip istemedikleri sorulduunda ise 152 (%66.7) kii soruyu "hayr" diye cevaplad. Bu oran cemaatin demokratik bir ortamda bireysel iradeleri ile hareket etmeye verdii nem asndan deerlendirilebilir. "Evet" cevabn veren bireyler ise aznlklarn siyasi olarak, tmyle reel artlar gz nne alarak, bir gbirlii iinde olmasnn lkedeki patronaj ilikileri asndan faydal olacan dnmektedir. Karlalan sorunlara kar birlik

Eminn'de, Ohannes Bak ANAP'tan; Adalar'da, Herman Balyan ANAP'tan belediye meclis yeliklerine; 999'da Bakrky'de Dt. Murad Ekmekiolu DSP'den (sonra CHP'ye geti), Paravon Sar ANAP'tan; ili'de Dr. Garabet Yayla ANAP'tan (sonra CHP'ye geti); Adalardan-ayn zamanda Bykehir meclis yesi- Herman Balyan ANAP'tan, Yetisya Trt! DYP'den belediye meclis yeliklerine, Setrak Gler DSP'den iLGenel Meclisi yeliine seildiler. Yine bu srede Vasken Barn ili'de Bakan Yardmcs, Jeri Hrimyan Bykehir'de Bakan Danman olarak grev aldlar. Bu bilgiler ile Trkiye Ermenileri ve Yerel seimleri zerine ayrntl bir yorum iin bkz. zuzun (2004).

,-------------------------------

--

--

160 _ Ankara

niversitesi SBF Dergisi _ 62-1

iinde olmann ve siyasette g elde etmenin sorunlar zmekte yardmc olaca dnlmtr. "Belirli blgelerde seim sonularn etkileyecek nfusun varl dnldnde ortak hareket ederek niye bir parti veya aday desteklemek mmkn olmuyor" sorusuna "cemaat olarak birlik olarnama beraber oy verememenin en nemli nedeni", "cemaat olarak dayanmac deiliz ayrca bireysellik bizim iin ok nemli", "hareketi rgtleyecek lider yok", "cemaatimizde byle bir dayanma yok, dayanmann alan da yok", "Ermeniler olarak bireysel fikirlerimiz toplu fikirlerden daha nemlidir", "kiinin seme zgrln kstladn dndm iin ve ynlendirilmeyi benimsemediim iin", "teoride etnik temelli oy gzel deil ama pratikte byle deiloyzden lazm ama homojen bir topluluk deiliz o yzden toplu hareket etmemiz beklenemez" ve "bugne kadar hi onayalacak bir isim olmad; olsa olabilir toplu oy" cevaplar rnek verilebilir. Ermeni toplumunun bugne kadar rgtl bir biimde olmasa da tarihsel olarak belirli dnemlerde arlkl olarak bir partiye destek verdii ve ayn dnemde de bir partiye zellikle destek vermedii sylenebilir. Kendini stanbullu olarak tanmlayan birok birey toplu hareket etme ile ilgili sorulara "daha nceleri CHP'ye toplu olarak oy vermeme vard mesela" biiminde cevap vermilerdir. Son drt soru ise daha nceki sorular gncel hafza yardm ile test etmeyi amalyordu. Grmecilere sorulan sorular "cemaat olarak herhangi bir partiye toplu olarak oy verildiini syleyip syleyemeyecekleri" ve "cemaat olarak herhangi bir partiye bir aday desteklemek iin toplu olarak oy verip vermedikleri" biiminde soruldu. Her iki soru yerel seim iin tekrarland. Sorular derin grmelerde son genel seimle snrlanmad ve bireyin hatrlad tm seimler zerine konuuldu. Sonular iinde dikkat ekici olan "bir aday iin bir partiye toplu olarak yerel seimlerde oy verme" sorusuna gelen 75 (%32.9) olumlu cevapt. Bu olumlu cevap oran bir adaya destek vermek iin bir partiye oy verme" sorusuna verilen 28 (%12.3) olumlu cevaba gre ok yksekti. "evet" cevab verenlere "niye evet" diye sorulduunda genel anlayn gbirliinin cemaatin sorunlarna zm getirebilecek yerel ynetimlere pazarlk ansn arttrabilecei ihtimalinin varlna inan olduu grld. Olumlu cevaplarn nedenlerine aykn bir rnek olarak ise "blok oy vermek ortak akl temsil eder, o yzden iyi fikir" gr verilebilir. Bu yerel seimlerde bir aday desteklemek iin bir partiye oy verme sorusuna verilen cevap, gnlk hayatta Mustafa Sarg\'n yerel seimlerde elde ettii destek dnlerek dile getirilmi gibi grnyordu. Birok bireyin

Ayegl Komuolu

e Trkiye Ermenilernin Syasal Tutum ve Davranlar zerne Notlar e

161

toplu hareket ederek cemaate fayda salamann mmkn olduunu dnmesi Trk siyasetinde etkin olan klientel ilikilerin Ermeni toplumuna yansmas olarak grlebilir.6 Ermeni kkenli vatandalarn Trk siyasetinde sorunlarn zm mercilerine aktarmakta ve bu sorunlar zmekte zorluk ekmi birok grup gibi siyasal patronaj ilikIerini nemsedii vurgulanmaldr.

Deerlendirme
Bu yazda Kasm 2004- Mays 2005 tarihleri arasnda stanbul' da gerekletirilen bir alan aratrmasnn sonular Trkiye' deki Ermeni cemaatinin genel siyasi profilini izmek amacyla aktarld. Gzlemlerin ve verilerin younlat nokta, oy verme davran oldu. Temel sonu olarak "Ermeni olmann" Trkiye Ermenilerinin siyasi kimlikleri ve oy verme davranlar zerinde etkin olduu sylenebilir. Bu etkinliin gzlendi i noktalar ise almada bilgiler nda aadaki biimde zetlenebilir: -Cemaat hem nfusunun azl hem de tarihsel ve toplumsal ekinceler nedeniyle siyasal alanda etkin olarak nitelendirilmekten uzaktr. - Oy kullanma konusundaki hassasiyet, yani seme konusundaki hassasiyet, seilme konusunda kendini gstermemekte ve aktif olarak politikann iinde bulunan Ermenilerin ok az olduu gzlemlenmektedir. Genelolarak Ermeni toplumu Ermeni vatandalarn zellikle genel seimlerde aday olamayacaklarn, daha dorusu gstcrilmeyeceklerini dnmekte ve bu nedenle aktif siyasetin etki alann arlkl olarak yerel seimlerle snrlamaktadr. - CHP hala birok eski kuak Ermeni iin hereye ramen oy verilerneyecek bir partidir.

6 Trkiye klientelist iliki biimlerinin kurulabilecei; sosyal, siyasal ve ekonomik olarak eitsiz yaplara sahip, kltrelolarak farkl anlaylar barndran, seklarizm srecini tamamlamam gelimekte olan bir lkedir. Bu nedenlerle Trk siyasetinde klientel ilikiler siyasette byk nem tamakta ve siyasal patronaj oy verme davran asnda belirleyici olmaktadr. Trkiye gibi modernleme srecinde bir lkede, siyasal patronaj ilikileri bir iletiim ve katlm biimdir. Trkiye Ermeniler de taleplerini karlama zorluu eken bir kesim olarak siyasal patronaj ilikilerinin erevesinde taleplerini karlayacak yerel ynetimler ve yneticiler ile karlkl bir ilikiye girmilerdir. Trkiye'de patronaj!klientelizm iin bkz. Sayan, 1977; zbudun, 1981; Gne-Ayata, 1994; Ayata, 1996; Kalayeolu, 1998; 2001; Heper/Keyman, 1998;

162 e Ankara

niversitesi SBF Dergsi e 62-1

-Yakn gemite ve gnmzde partilerin cemaate ynelik olumlu yaklamlar ve sorunlarn zmne katklar hatrlanmakta ve nemsenmektedir. Bugn slamc bir kimliin glgesini zerinde tayan bir parti olan AKP iin grmelerde sylenen birka olumlu sz, Ermeni cemaatinin birikmi sorunlara ynelik her trl zm ne kadar nemsediini gstermektedir. -Yerel seimlerde Trk siyasetinin en nemli zelliklerinden biri olan patronaj ilikileri n plana kmakta ve aylar ideolojik olmaktan ok, en ok faydas dokunacak kii yargsna gre kullanlmaktadr. Trkiye siyasetinde, hem oy verene hem de siyasetiye hizmet eden, klientelist ilikilerin zellikle yerel seimlerde Ermeni nfusun oy kullanmas zerinde arlkl olarak etkin olduu sylenebilir. Yerel politikaclar cemaatin kar karya geldii ve talepte bulunabilecei en yakn siyasi noktadr. Yerel siyasetilerin cemaate verdikleri tm hizmetler bireyler tarafndan ayrntl olarak hatrlanmakta ve siyasetilere oyolarak geri dner grnmektedir. Yerel seimlerde tek ideolojik etken olarak ar milliyeti ve slamc bir partiye oy verme ihtimalinin dkl dikkat ekmektedi r. -Genel seimler dzeyinde klientel ilikiler yerel dzlemdeki kadar etkin deildir. Fakat AKP'ye oy verebileceini syleyen Ermeniler olmas lke siyasetinde cemaati etkiler dzeyde alnan kararlarn oylan etkilediini gstermektedir. -Cemaatin bir partiye veya adaya ynelik blok oy kullanmas davran ise bireysel zgrlklere aykr olarak alglanmaktadr. Demokratik bir dzlemde biresel iradenin nemi, farkl bireyler tarafnda ska dile getirilen bir noktadr. -Teorik olarak blok oy verme davran onaylanmasa bile, yerel dzlemde seim sonularn etkileyebilecekler blgelerde adaylar zerinde ortak hareket edilerek oy vermeyi, Trk siyasetinde patronajn rol asndan deerlendirilebilecek bir dnce ile, cemaatin gilnlk sorunlarnn zm iin gbirlii olarak grdkleri gzlenmektedir.

Kaynaka
AKTAR, Ayhan (ZOOO), Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar (istanbul: iletiim Yaynlar). ATAOGLU, Sevan (ZOOO), "Istanbul Ermenilerinin Spor Tarihi," Tarih ve Toplum, Say:Z02lEkim: 17-20. AYATA, Sencer (1996), "Patronage, party, and state: The Politicization of Islam in Turkey," The Middle East Journal, 50/1: 40-56. BAl, Rfat (ZOOO).' Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni 19231945 (Istanbul: Iletiim Yaynlar). BAl, Rifat (1998), "Yirmi Kur'a ihtiyatlar Olay," Tarih ve Toplum, 179 Kasm:Z60-Z74.

Ayegl Komuolu

e Trkiye Ermenilerinin Siyasal Tutum ve Davranlar zerine Notlar e

163

BJRKLUND, Ulf. (2003), 'Transnational' 337-354.

"Armenians of Athens and Istanbul: The Armenian Diaspora and the Nation"," Global Networks: A Journal of Transnational Atfairs, 313:

BRYAN, O. Jackson (1988), Ethnic Cleavages and Voting Patterns in Los Angeles, Institute for Social Science Research, CHt 4, 1988-89 . Conference on Comparative Ethnicity: The Conference Papers (Los Angeles: University of California). BRYMAN, Alan (1988), Quality and Quantity in Social Research (London: Unwin Hyman)

DER-KARABETIAN, Aghopl BALIAN, Natalie. (1992), "Ingroup, Outgroup, and Global-Human Identities of Turkish-Armenians," Journal of Social Psychology, 13214: 497-504. DiNK, Dink (2000), "Trkiye Ermenilerinin Nfus Hali," Tarih ve Toplum, 202lEkim: 31-35.

GABRILE, Richard (1972), "A New Theory of Ethnic Voting," Polity, 4/4:405-428. GORDON, Daniel (1970), "Immigrants and Municipal Voting Turnout: Implications for the Changing Ethnic Impact on Urban Politics," American Sociological Review, 35/4:665-681. GOBELYAN, Yervant (2000), "Tanklklarm," the Turkish 121-139. Tarih ve Toplum, 2021 Ekim: 38.44. Nation Through 'Othering' Armenians," Nations and

GL, Ayla (2005), "Imagining Nationalism ,11/1:

GNE-AYATA, Aye (1994), "Roots and Trends of Clientelism in Turkey," RONIGER, Luis/GNEAYATA, Aye (eds.), Democracy, Clientelism and Civil Society (London: Lynne Rienner pub): 49-63. GVEN, Dilek (2005), Cumhuriyet Dnemi (istanbul: Tarih Vakf Yaynlar). HANCI, Kevork (1995), "Ankaral HEPER, Metin/KEYMAN Consolidation Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 EyllOlaylar

Ermeni-Katolikler,"

Birikim 73, Mays:35.36.

Fuat (1998), "Double-Faced State: Political Patronage and the of Democracy in Turkey," Middle Eastern Studies, 34/0ctober:261-277. (Berkeley: University of California Versus Governance," Press). Turkish

HOROWITZ, Donald (1985), Ethnic Groups in Conflict KALAYCIOGLU, Ersin (2001), "Turkish Studies, 211: 54-70. Democracy

Patronage

KALAYCIOGLU, Ersin (1998), "Trk Siyasal Sisteminde Deiim, Siyasal Patronaj Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, 23.24/Eyll-Aralk: 818-825. KARAKALI, Karin (2000), "Hayat Yontan Marangoz Ustas," KOOGLU, Yahya (2001), Aznlk Genleri Anlatyor LANDA,

ve Yozlama,"

Tarih ve Toplum, 2021 Ekim: 14-16.

( Istanbul: Metis Yaynlar). a case study of

J/COPELAND, MI GROFMAN, B (1995), Ethn;c voting patterns: Metropolitan Toronto, Political Geography, 14/5: 435-449.

MAKSUDYAN, Nazan (2005), Trkl lmek: Bilimkurgusal Antropolo}i rk Cehresi (1925-1939) (Istanbul: Metis Yaynlar).

ve Trk Milliyetiliinin

McALLlSTER, lanlMUGHAN, Anthony (1981), "The Mobilization of the Ethnic Vote: A Thesis and Some Scottish and Welsh Evidence," Ethnic and Racial Studies, 4:189.204. MUGHAN, Anthony (1979), 27:21-37. "Modernization and Ethnic Conflict in Belgium," Palitical Studies,

NELSON, Dale C. (1979), "Ethnicity and Socioeconomic Status as Sources of Participation: The Case for Ethnic Political Culture," American Political Science Review, 73:1024-1038. KTE, Faik (1951), Varlk Vergisi Facias ( istanbul: Nebiolu Yaynlar).

ZBUDUN, Ergun (1981), "Turkey: The Politics of Clientelism," EISENSTADT, S. N./LEMARCHAND, Rene (eds.), Political Clientelism, Patronage, and Development (Beverly Hills: Sage Publications): 249- 270. ZUZUN, Yervant, (eriim tarihi:Ocak 2006), "Yerel Seimler ve Biz," www.hyetert.com/yazi3. asp?s=0&AltYazi=Makaleler+%5C %3E +Se%E7imler&ld= 175&Dilld=1.

164 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 62-1

PARENTi, Michael (1967), "Ethnic Politics and the Persistence of Ethnic Identification," Politica/ Science Review, 61 i 3:717.726.

American

PLAX, Martin (1971), "Uncovering Ambiguities in Some Uses of the Concept of Ethnic Voting," Midwest Journalaf Political Science, 15/3: 571-582. POMPER, Gerald (1966), "Ethnic and Group Voting in Nonpartisan Opinion Quarterly, 30/1:79-97. Municipal Elections," Public

SAYARI, Sabri (1977), "Political Patronaj in Turkey," GELLNER, ErnestlWATERBURY, John (eds.), Patrons and Clients in Mediterranean Societies (London: Duckworth): 103-113. SEROPYAN, Sarki s (2000), "Vatansz Tek Ulus ingeneler ve ingenelerin Poalar," Tarih ve Top/um, 2021 Ekim: 21-25. WOLFINGER, Raymond (1965), "The Development Political Science Review, 59:896-908. and Persistence Ermenilemileri, Hay-

of Ethnic Voting,"

American

YUMUL, Arusyak (1992), Religion, Community and Culture: The Turkish Armenians, Ph.O Thesis, St.Antony's College, University of Oxford, Trinity Term. YUMUL, Arus (1997), "istanbul Ermenilerinin Gnlk Yaam," Varlk, 1076/Mays:46-49.

Unpublished