ERMEN MESELES

HAZIRLAYANLAR
BURCU GMDERE CEYLN DEL CEM GKALP HALM CAN TUNCALI GNGR OLAKOLU YUNUS MUSABEL OUZ YILDIRIM

DANIMAN RETMEN
P.BETL ERNAS

2007, ZMR

NDEKLER
nsz...........................................................................................................1 Giri..2-3 Ermeni Tarihine Ksa Bir Bak4 Ermeni Sorununun Ortaya k.4-5 Soykrm Gerei.6 Trk Ermeni likileri6-8 Osmanl Ermeni likileri.8-9 Yer Deitirmenin Tanm ve Amac.9-10 Yer Deitirme ve Tehcir10-12 Yer Deitirme ( Tehcir ) Kanunu.13-14 Yer Deitirilmeye Tabi Tutulan Ermeniler..14-16 Talat Paaya Atfedilen Telgraf ....16-18 Ermeni Terr...18 ehit Diplomatlar.18-20 Asala (Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu)20-21 Kuruluu Ve rgt Yaps21 Ama Ve Hedefleri21-22 Politik Gelimeler..22 Kronoloji..23--32 Sonu..33 Teekkr.34 Kaynaka35

NSZ
Keke savalar kkrtlmasa ve aclar yaanmasayd. Aslnda savaanlar ayn tanrnn ocuklarydlar ve Anadoluda yaayan stkardetiler. Gemite Anadolu zerinde oynanan ve gnmzde yeniden sahneye konmak istenen trajedileri nlemenin, yeniden gndeme gelen oyunlar bozmann yolu tarihi anmsamaktan ve yaadmz topraklarda sahip olduumuz gzellikleri o yitirilmi ve unutulmu kuaklara borlu olduumuzu bilmekten geer. Bizler proje grubu olarak tarihi gereklerden ve belgelerden yola karak gemiten gnmze uzanan Ermeni Meselesini ele aldk. stedik ki yzyllar boyu karde gibi yaayan bu iki milletin karlkl olarak ektikleri aclar bir kez daha tm gereklii ve plakl ile ortaya koyalm. Tm yaananlara objektif bir gzle bakmay amaladk ve konumuzu aratrrken arlkl olarak her iki milletinde sahip olduu ve ulaabildiimiz belgeleri inceledik. Bu konu ile ilgili aratrmalar olan akademisyen ve yazarlarla syleiler yaptk ve projemizi zenginletirdik. Vardmz sonular yaananlarn sava gerei iinde ele alnmas gerekliliini ortaya koydu. Evet bu bir savat ve karlkl kayplar yaanmt. Bu kayplara neden olan ve zemin hazrlayan Avrupal byk devletlerin emperyalist dnceleriydi. nk sorunun balangcn I. Dnya Sava gereinde aramak gerekiyordu. Bu konuda yazlan pek ok belgeyi ve yazy inceledik. Vardmz en nemli sonu Avrupal devletlerin iddia ettii gibi soykrm olmad ancak karlkl krmn yaandyd. Bu bir soykrm deildi, olamazd. Trk milletinin evlatlar olarak ortaya atlan bu uydurma iddialarn gerek d olduunu belgeler altnda kantlamaya altk. almalarmz esnasnda kimi zaman fkelendik, kimi zaman zldk ve kimi zaman rperdik. Ortaya iyi bir alma kardmz dnyoruz. Umarz bu alma bu sorun zerine bilgi sahibi olmak isteyen herkese yardmc olur .

GR
Karadenizi Akdenize balayan boazlar, Orta Asya, Kafkasya ve Ortadoudaki doal enerji kaynaklarnn kesitii noktadaki jeopolitik konumuyla btn dnyann dikkatini ekmektedir. Gemite Osmanl devleti, bugn de Trkiye, bu jeopolitik ve jeostratejik konumundan dolay eitli entrikalarn evrildii bir alan olmutur. Osmanl devletini paralayarak tarih sahnesinden silmek isteyen smrgeci devletler, bu entrikalarnda yzlerce yldr Trklerle dosta yaayan Ermenileri kullanmlardr. Tarihte olduu gibi gnmzde de, Ermeni toplumu zerinden siyasi ve ekonomik kar salamaya alan lkeler bulunmaktadr. Baz lkelerde Trkleri ve Trkiyeyi szde soykrmla sulayan antlar dikilmekte, baz lkelerde de soykrm iddiasn tanmaya ynelik kararlar parlamento gndemlerine getirilmekte, hatta kimi lke parlamentolarnda kabul edilmektedir. Gerekte tarihilere braklmas gereken bu konular, siyasetilerin elinde kar arac haline dntrlmektedir. Osmanl devletinin zayflamaya balad dnemlerde, hemen her konuda Avrupann mdahalesi ba gsterince, Trk-Ermeni ilikilerinde de bir bozulma balamtr. Batllarn zellikle misyoner din adam kisvesinde, Osmanl devleti iine soktuu provokatrlerin faaliyetleriyle Ermeniler; dini, kltrel, ticari, sosyal ve siyasi alardan Trk toplumundan uzaklatrlmaya allmtr. Bylece, ou defa Trklerin zararl kt trajik olaylar balam, Dou Anadoluda balatlan ve stanbula kadar yaylan isyan hareketlerinde binlerce Trk ve Ermeni hayatlarn kaybetmitir. Birinci Dnya Sava srasnda ise; Osmanl askeri olarak dmanlara kar savaan veya geri hizmetlerde alan Ermenilere karlk, Ermenilerin nemli bir ksm dman kuvvetlerinin yannda Trklere kar savamtr. Cephe gerisinde de komitac Ermeniler kadn, ocuk, yal ayrm yapmakszn katliamlara girimiler, yz binlerce Mslmann hayatna kastederek Dou Anadoluyu bir harabe haline evirmilerdir

Osmanl devleti, Birinci Dnya Sava iinde, Ermeni isyannn youn olduu Dou Anadoluda, bir yandan cephede Rus ordularyla ve Ruslarn yannda yer alm olan Ermeni kuvvetleriyle savamak zorunda kalmt. Dier yandan da cephe gerisinde Trkleri katleden, Trk ky ve kasabalarn yakp ykan, ordunun ikmal tesislerine ve konvoylarna saldran Ermeni eteleri ile mcadele etmek zorunda kalmtr. Szde soykrm iddialarn gndemde tutmak iin olaanst gayret sarf eden Ermeni komiteleri, terr eylemlerine ynelmilerdir. 1965'ten sonra, eitli lkelerdeki Ermenilerin, Trkiye aleyhine balattklar karalama kampanyasyla dnya ve Trkiye kamuoyunda varln hissettiren szde Ermeni Sorunu, 1970'li yllardan itibaren yurtdndaki Trk temsilciliklerine ynelik terr eylemlerine dnmtr. Gurgen (Karekin) Yanikan adl bir yal Ermeninin 27 Ocak 1973'de ABD'nin Santa Barbara kentinde, Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar ile Konsolos Bahadr Demir'i katletmesiyle balayan "Bireysel Ermeni Terr", 1975'den itibaren tpk 1915 ncesinde olduu gibi "rgtl Ermeni Terr"ne dnmtr. Yurtdndaki Trk grevliler, diplomatlar, elilikler ve kurulularna ynelik Ermeni saldrlar, ksa srede hzl bir trmanma gstererek younluk kazanmtr. Ermeni terrnde, Trkiyedeki i huzursuzluun zirveye kt 1979 ylndan itibaren byk bir art gzlenmeye balanmtr. Ermeni terristler, 21 lkenin 38 kentinde, 39'u silahl, 70'i bombal, biri de igal eklinde olmak zere toplam 110 terr olay gerekletirmilerdir. Bu saldrlarda 42 diplomatmz ile 4 yabanc hayatn kaybederken, 15 Trk ve 66 yabanc uyruklu kii de yaralanmtr Amalar, szde iddialarn tm dnyaya tantmak, Trkiyeyi bu temelsiz iddialar tanmak zorunda brakmak, szde soykrmdan dolay Trkiye'den "tazminat" ve "toprak" almak ve "Byk Ermenistan" ryasn gerekletirmektir

ERMEN TARHNE KISA BR BAKI

Ermeniler, tarih boyunca baka devletlerin ynetimi altnda kalmlar ve bal olduklar devletlerin hizmetinde bulunmulardr. Ansiklopedik kaynaklarda, Erivan, Gkegl, Nahcvan, Rumiye gl kuzeyi ve Mako blgesine, yukar memleket anlamna gelen Armenia, bu yrelerde yaayan halka ise Ermeni denildii yer almaktadr. Ermeni tarihilerin bir ksm, M.. 6. yzylda kuzey Suriye ve Kilikya blgesinde yaayan Hititlerden olduklarn; bir dier ksm ise Nuh'un oullarndan Hayk'a dayandklarn sylemektedirler. Bunun yannda, Ermenistan denilen corafyada yerleen ve bugn Ermeni diye adlandrlan toplumun, blgenin kesin olarak neresinde yaadklar, saylar ve ayn yrede ikamet eden dier halklara kyasla nfus oranlar bilinmemektedir. Ermeni tarihileri bile kkenleri konusunda fikir birlii iinde deildir. Tarihsel olarak bakldnda, Ermenilerin srasyla, Pers, Makedon, Selefkit, Roma, Part, Sasani, Bizans, Arap ve Trklerin hakimiyeti altnda yaadklar grlr. Ermeni derebeyliklerinin bir ou, blgeye hakim olan ve Ermenileri kendi saflarna ekerek kullanmak isteyen devletler tarafndan kurdurulmutur. Ermenileri Bizans'n zulm idaresinden kurtaran ve onlara insanca yaama hakkn baheden, Seluklu Trkleri olmutur. Fatih dneminde ise, Ermenilere din ve vicdan hrriyeti en st dzeyde verilmi, Ermeni cemaati iin dini ve sosyal faaliyetlerini ynetmek zere Ermeni Patriklii kurulmutur. Osmanl idaresinde Ermeniler dini grevlerini tam bir hrriyet iinde yerine getirirlerken, kendi din adamlarn da yine kendilerinin tayin etmelerine izin verilmitir. Ayn ekilde Anadolunun Trk idaresine girmesinden sonra burada yaayan Ermeniler, kendi dillerini de tam bir serbestlikle konumaya devam ettiler. Osmanl ynetimi, dier cemaatlere uygulad politikay onlara da uygulayarak Ermeniceyi ve Ermeni adlarnn kullanlmasn serbest brakt. Trk matbaasnn kurulmasndan 160 yl kadar nce Venedikte matbaaclk eitimi grm olan Sivasl Apkar adndaki bir

papaza 1567de stanbulda bir Ermeni matbaas amas iin izin verildi. stanbuldan baka zmir (1759), Van (1859), Mu (1869), Sivas (1871) gibi tara ehirlerinde de yeni Ermeni matbaalar faaliyete gemitir. 1908de btn lkede Ermeni matbaas says 38e ulamtr. Nitekim 1910 ylnda stanbulda Ermenice 5 gazete ve 7 dergi karlmaktayd. Osmanl idaresinde Ermeniler, Trk insannn hogrsnden de yararlanarak, adeta altn alarn yaamlardr. Askerlikten ve ksmen de vergiden muaf tutulan Ermeniler, ticaret, zanaat ve tarm ile idari mekanizmalarda nemli grevlere ykselme frsatn elde etmilerdir. Devletin eitli kademelerinde grev yapan Ermeniler, Osmanl devletince kendilerine tannan bu hogrye karlk verdikleri hizmetten dolay "millet-i sadka" olarak adlandrlmlardr. 19. yzyln son eyreine kadar Osmanllarn bir Ermeni sorunu olmad gibi, Ermeni halknn da Trk yneticileriyle halledemedikleri bir mesele mevcut deildir.

ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII

Osmanl devleti zayflamaya balayp, misyoner okullar kurulup, hemen her konuda Avrupa'nn mdahalesine maruz kalnca, Trk-Ermeni ilikilerinde de bir bozulma devri balamtr. Baz devletler, Osmanl devletini blerek blgesel karlarna ulaabilmek iin, Ermenileri Trk toplumundan koparmay hedeflemilerdir. zellikle Avrupa'nn baz byk devletleri "slahat" ad altnda bir yandan Osmanl devletinin i ilerine karrken, bir yandan da Ermenileri Osmanl ynetimine kar tekilatlan- drmlardr. Bylece lke iinde ve dnda tekilatlanan ve silahlanan Ermeni komiteleri ile Ermeni kiliselerinin kkrtc faaliyetleri sonucunda, Ermeni toplumu yava yava Trklerden uzaklamaya balamtr. Trklerin iyi tutumuna karn, yabanc devletlerle ibirliine girmek suretiyle Trklerle mcadeleye balayan Ermeniler, Batnn desteini alabilmek iin kendilerini "ezilen bir toplum" olarak gstermeye ve "Anadolu zerindeki egemenlik haklarn Trklerin gasp ettii" iddiasn dile getirmeye balamlardr.

Islahat Ferman ile mslmanlar ve gayr-i mslimler hukuk nnde eit statye getirilince ayrcalklarn kaybeden Ermeniler, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda Rusya'dan, "igal ettii Dou Anadolu topraklarndan ekilmemesini, blgeye zerklik verilmesini veya Ermeniler lehine slahat yaplmasn" istemilerdir. Ermenilerin bu talebi, Rusya tarafndan ksmen kabullenilmi, OsmanlRus Savann ardndan imzalanan Yeilky, eski adyla Ayastefanos Anlamas ve daha sonraki Berlin Anlamasyla Ermeni sorunu uluslar aras bir boyuta tanmtr. Bylece, Trkiyeyi blmek isteyen yabanc gler, Trk-Ermeni ilikilerine mdahale etmeye balamlardr.

SOYKIRIM GERE
Yer deitirme uygulamas Ermeni evreleri ve hasm devletlerce "Ermeni katliam ve soykrm" olarak adlandrlm ve Osmanllara kar byk bir propaganda kampanyas balatlmtr. Oysa soykrm; rk, milliyet, etnik ve din farkllklar nedeniyle insan gruplarnn yok edilmesidir. Bu su, direkt olarak bir hkmet tarafndan veya onun rza gstermesi ile ilenebilir. Birlemi Milletler Genel Kurulu, dnyada soykrm suunu nlemek ve cezalandrmak iin 1948'de "Soykrm Szlemesini kabul etmi ve Trkiye de bu szlemeye 1950 ylnda taraf olmutur. Soykrm dendii zaman Nazilerin, Yahudilere ve dier etnik gruplara kar giritikleri kitlesel kym akla gelir. 1939-1945 yllar arasnda 5-6 milyon Yahudi, 3 milyondan fazla Sovyet sava tutsa, birer milyondan fazla Polonya ve Yugoslavya sivil halk, 200.000 civarnda ingene ve 70.000 zrl insann canna kylmtr. te soykrm budur. Ermeni iddialarnn ve yalanlarnn aksine, 1915 ylnda Dou Anadolu blgesindeki Ermenilerin daha gvenli topraklara g ettirilmesi uygulamas, Ermenilerin ve cephelerin gvenliini salamaya ynelik bir harekettir ve soykrmla hi bir ilgisi yoktur. Ermenilerin Dou Anadolu'da sava ve g srasnda kayplar verdikleri dorudur. Ancak bu kayplar, Dou Anadolu'da yaanan sava ve isyanlar nedeniyle asayiin salkl olarak salanamamas, ara, yakt, gda, ila yetersizlii, ar iklim

koullar ile tifs gibi salgn hastalklar nedeniyle meydana gelmitir. Hibir ekilde kastl ve planl bir katliam sz konusu deildir. Aslnda Ermeniler, gemite hakimiyeti altnda yaadklar devletlere ihanetlerinden dolay bir ok kez buna benzer g hareketlerine tabi tutulmulardr. Sasaniler 379'larda 70.000 Ermeniyi ran'a, Bizansllar 1025'lerde Dou Anadolu'daki 40.000 Ermeni'yi Sivas ve Kayseri'ye, Memluklar 1250'lerde 10.000 kadar Ermeni'yi Msr'a, 1743'de ranllar 24.000 Ermeni'yi ran ilerine ve 1777'de Krm' igal eden Ruslar blgedeki binlerce Ermeni'yi steplere srmtr.

TRK ERMEN LKLER

Ermeniler; Pers, Makedon, Selefkit, Roma, Part, Sasani, Bizans, Arap ve Trklerin hakimiyeti altnda yaamlardr. Ermenileri Bizans'n zulm idaresinden kurtaran ve onlara insanca yaama hakkn baheden, Seluklu Trkleri olmutur. Fatih dneminde ise, Ermenilere din ve vicdan hrriyeti en st dzeyde verilmi, Ermeni cemaati iin dini ve sosyal faaliyetlerini ynetmek zere Ermeni Patriklii kurulmutur. Tarih boyunca Romallar, Persler ve Bizansllar tarafndan Anadolu'nun bir yerinden dierine srlen, savalara itilen ve ou kez nc snf vatanda muamelesi gren Ermeniler, Trklerin Anadolu'ya girilerinden sonra; Trkln adil, insani, hogrl, birletirici tre ve inancndan yararlanmlardr. Bu ilikilerin gelime ve dorua ulama a olan 19. Yzyl sonlarna kadar sren devir, "Ermenilerin altn a" olmutur. Osmanl Devleti'nin alan, liyakatli, drst ve retken her teb'asna salad imkanlardan Gayr-i Mslimler iinde en ok faydalananlar; Ermeniler olmutur. Askerlikten, ksmen de vergiden muaf tutulurken, ticarette, zanaatta, iftilikte ve idari ilerde ykselme frsatn elde etmiler ve devlete bal, milletle kaynam ve anlam olduklarndan dolay "millet-i sadka" olarak kabul edilmilerdir.

OSMANLI ERMEN LKLER

Osmanl devletinin ilk kurulu yllarnda Ermeniler, genellikle ukurova, Dou Anadolu ile Kafkasya blgelerinde kk prenslikler ve beylikler halinde ve dank durumdaydlar. ran, Bizans, Grc, Seluklu devletleri ve dier kk devlet ve beyliklerle karmlard ve bunlarn ynetimi altndaydlar. Ermenilerin Osmanllarla ilk ilikileri, ok aznlkta bulunduklar Anadolu'nun bat blgesinde balamtr. Osman Gazi 1324 ylnda Bursa'y devlete merkez yaptktan sonra, Ktahya'daki Ermenilerin ounluu ve Ermeni ruhani reislii Bursa'ya nakledilmitir. Fatih Sultan Mehmet 1453'de stanbul'u aldktan sonra Ermenilerin Bursa'daki ruhani bakan Hovakim'i stanbul'a getirmi ve 1461'de yaynlad bir fermanla Ermeni Patriklii'ni kurdurmutur. Yavuz Sultan Selim'in 1514-1516'da Gney Kafkasya ve Dou Anadolu'yu fethetmesiyle buradaki Ermeniler de ayn cemaat bnyesine alnarak stanbul Patriklii'ne balanmlardr. Tarihlerinde hibir devletten ve hkmdardan grmedikleri ilgiyi Osmanl devletinden gren Ermeniler, Trk milletine samimi olarak balanmlardr. Bu yzden ksa bir sre iinde eitli yerlerden stanbul'a gen Ermeniler byk bir cemaat oluturmu ve dnyann en refah iindeki cemaatlerinden birisi haline gelmilerdir. Fatih Sultan Mehmet'ten Sultan II. Mahmud'a kadar 350 yllk sre iinde Hristiyanlarn ve dolaysyla Ermenilerin dini ve toplumsal ilerine kesinlikle karlmamtr. "Amira" denilen bankerlerden, tccarlardan ve devlet memurlarndan oluan Ermenilerin yardmyla; birok okul, matbaa, ktphane alm, birok Ermeni genci renim yapmak ve sanat renmek zere Avrupa'ya gnderilmitir. Ayn dnemde bu haklardan Rusya ynetimindeki Ermeniler yararlanamamlardr. Osmanl ynetimindeki dier gayrimslim aznlklar gibi Ermeniler de her zaman birinci snf vatanda muamelesi grmler; askere gitmedikleri gibi, zellikle ticari

hayatta kilit noktalar ellerine geirmek suretiyle, toplum iinde n plana kmlar, zengin olmulardr. Devlete ballklar, Trk adetlerini benimsemeleri, hatta iyi Trke konumalar, Ermenilerin devlete ait resmi veya zel ilere atanmalarna sebep olmutur. Bu bakmdan 16. yzylda Ermeni asll Mehmet Paa gibi vezirlik rtbesine kadar ykselen devlet adamlar, 18. yzylda Divrikli Dzyan soyundan saray kuyumcular ve sonradan Darphane bakanlar, Sasyan ailesinden saray doktorlar, 19. yzylda Bezciyan ailesinden Darphane bakanlar, Dadyan ailesinden Baruthane bakanlar devletin en yksek kademelerinde grevler yapmlardr. 19. yzylda ve Abdlhamit devrinde ve sonrasnda ise Ermeni d ileri grevlileri ve bakanlar bulunmaktadr. Ayrca birok Ermeni de Osmanl devlet adamlarna danmanlk yapmtr.

YER DETRMENN ( TEHCR ) TANIMI VE AMACI

Arapa asll bir kelime olan tehcir, "bir yerden baka bir yere g ettirmek, yer deitirmek, hicret ettirmek (immigration, emigration)" manasn tar; bir "srgn", bir "deportation" manas yoktur. Bununla birlikte; "Tehcir Kanunu" diye adlandrlan kanunun ad da aslnda "Sava zamannda hkmet uygulamalarna kar gelenler iin askeri tarafndan uygulanacak nlemler hakkna geici kanun"dur. Bu kanuna dayanlarak gerekletirilen yer deitirme uygulamasnn anlatmnda kullanlan "tenkil (nakletme)" tabiri de bat dillerinde "srgn" anlamna gelen "deportation", "exile" veya "proscription" gibi terimlere karlk deildir. Bata Van olmak zere yurdun pek ok yerinde balayan Ermeni isyan ve katliamlarna nlem almak amacyla Talat Paa'nn balatt, Hkmet ve Meclis'in de uygun grd yer deitirme, dorudan doruya cephelerin gvenini sarsacak blgelerde uygulanmtr. Bunlardan birincisi, Kafkas ve ran cephesinin geri blgesini oluturan Erzurum, Van ve Bitlis dolaylar; ikincisi ise, Sina cephesi gerilerini oluturan Mersin-skenderun blgeleridir. Ermeniler, her iki blgede de dmanla ibirlii yapm ve onlarn karma yapmalarn kolaylatracak faaliyetlerde bulunmulardr.

Yer deitirme uygulamas iinde Katolik ve Protestan Ermeniler balangta uygulamann dnda brakldklar halde, daha sonra bunlardan zararl faaliyetleri grlenler de g ettirilmilerdir. Gerekletirildii 1915'ten gnmze kadar yer deitirme uygulamas hakknda ok ey yazlp izilmitir. Ermeniler, uydurma belgelerin arkasna gizlenerek, dnya kamuoyunu uzun sre kandrmay baarmlardr. ayet, Osmanl devletinin Ermenileri "soykrm"a tabi tutmak gibi bir amac olsayd; bulunduklar yerlerde bu dncesini gerekletiremez miydi? Bunun iin "yer deitirme" gibi bir uygulamaya ne gerek vard? Kafilelerin gvenlii, sal ve yeme-imelerinin temini iin byk maddi fedakarlklara ne gerek vard? 1915 Maysndan 1916 Ekim ayna kadar yaklak bir buuk yl devam eden g ettirme ve yerletirme srasnda, emirler erevesinde ve mahallinde ald tedbirlerle, o gnn zor sava artlarna ramen, Ermenilerin can ve mallarn koruma altna almasna ne gerek vard? Adet yeni bir cephe am gibi idar, asker ve mal ykn altna girmemeye ne gerek vard?

YER DETRME VE TEHCR

Ermenilerin binlerce Trk'n canna ml olan isyan ve katliamlar karsnda bile, Osmanl Hkmeti'nin ortaya koyduu sakin ve saduyulu tavr, belgeleriyle sabittir. Ancak, tedhi hareketleri bir trl durmak bilmeyince hkmet, lkenin eitli blgelerinde yaayan Ermenileri, sava blgelerinden uzak yeni yerleim merkezlerine gtrmek zorunda kalmtr. Kafkas, ran ve Sina cephelerinin gvenlik hattn oluturan blgelerdeki Ermenilerin yerlerinin deitirilmesi, onlar imha etmek deil, devlet gvenliini salamak, onlar korumak amacn gtmtr ve dnyann en baarl yer deitirme uygulamasdr. Her eyden nce, yer deitirme karar btn Ermenilere uygulanmamtr. Katolik ve Protestan mezhebinde bulunan Ermenilerin yan sra, Osmanl ordusunda subay ve shhiye snflarnda hizmet gren Ermeniler ile Osmanl Bankas ubelerinde ve baz

10

konsolosluklarda alan Ermeniler devlete sadk kaldklar srece ge tabi tutulmamlardr. te yandan, hasta, zrl, sakat ve yallar ile yetim ocuklar ve dul kadnlar da sevke tabi tutulmam, yetimhaneler ve kylerde koruma altna alnarak ihtiyalar devlete, Gmen denei'nden karlanmtr. Bu tablo, Osmanl'nn yer deitirme konusundaki iyi niyetini gstermesi asndan nemlidir. 27 Mays 1915 tarihli yer deitirme kanunu ve bu kanuna dayal olarak karlan emirler erevesinde; Erzurum, Van ve Bitlis vilyetlerinden karlan Ermeniler, Musul'un gney ksm, Zor ve Urfa sancana; Adana, Halep, Mara civarndan karlan Ermeniler ise Suriye'nin dou ksm ile Halep'in dou ve gneydousuna nakledilmilerdir. Bu arada, Ermenilerin ska dile getirdii gibi yer deitirme srasnda 1.5 milyon Ermeni lmemitir. Gerek Osmanl ve Ermeni, gerekse yabanclara ait istatistikler, I. Dnya Sava dneminde Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin nfusunun en fazla 1.250.000 civarnda olduunu gstermektedir. Ne kadar Ermeni'nin yer deitirme uygulamas erevesinde bulunduklar yerden karld ve ne kadarnn sa salim yeni yerleim blgelerine ulat da belgeleriyle ortadadr. Osmanl Devleti'nin son nfus istatistii 1914 ylnda yaplmtr. Buna gre Ermeni nfusu 1.221.850'dir. Yer deitirmeye tabi tutulmayan nfus; 82.880'i stanbul, 60.119'u Bursa 'da, 4.548'i Ktahya Sanca ve 20.237'si Aydn vilayetinde olmak zere toplam 167.778'dir. Ermenilerin yer deitirme uygulamas byk bir disiplin iinde yaplmtr. 9 Haziran 1915'ten 8 ubat 1916 tarihleri arasnda Adana, Ankara, Drtyol, Eskiehir, Halep, zmit, Karahisar sahib, Kayseri, Mamuretlaziz, Sivas, Trabzon, Yozgat, Ktahya ve Birecik'ten toplam 391.040 kii yerletirilecekleri yeni blgelerine sevk edilmi, bunlardan 356.084' yerleim blgelerine ulamtr. Yani, Ermenilerin yer deitirme uygulamas srasnda verdii kayplar 35.000 kii civarndadr. Yer deitirme uygulamasna tabi tutulan nfus ierisinde yer alan Halep'teki 26.064 Ermeni nfusu, g ettirilenler ierisine dahil edilmemitir. Bu rakam 35.000'den karldnda geriye 9-10 bin kii kalmaktadr. Yani Ermenilerin yer deitirme srasnda verdikleri toplam kayp 9-10 bin kiiden ibarettir. Bunlar da, Trkler tarafndan ldrlmemi, 500' Erzurum-Erzincan arasda ekya gruplar tarafndan, 2000 civarnda kii, Urfa'dan 11

Halep'e giden yol zerinde Meskene'de Urban ekyalar tarafndan, 2000 kii Mardin'de ekya tarafndan ldrlmtr. Dersim blgesinden geen kafilelere blge halknn saldrlar sonucunda yaklak 5-6 bin kii ldrlmtr. Ancak bunun kesin rakamlar Osmanl arivlerinde yer almamaktadr. Toplam 9-10 bin kiinin lm olduu dier verilerden tespit edilmektedir. Bylece, yer deitirme srasnda soykrm maksadyla Osmanl ordusu tarafndan ldrlen bir tek Ermeni yoktur. Ayrca, Anadolu ve Rumeli'nin eitli blgelerinden yer deitirmeye tabi tutulan Ermenilerin saylar ile, yeni yerleim merkezlerine ulaanlarn saylarnn birbirini tutmas, yer deitirme srasnda herhangi bir katlim olaynn olmadn da ispat etmektedir. te yandan, Osmanl Devleti yer deitirme uygulamasna tabi tuttuu Ermenilerin nakli srasnda, ar sava artlarna ramen olaanst gayret gstermi, bu gayret, yabanc diplomatlarca da tesbit edilmitir. Hkmet, gmenlerin iaesi ve korunmasna ynelik byk harcamalar yapmtr. Uygulamaya ait belgelerde hangi il ve ilelerde hastane kurulduu, Ermeni ocuklarndan yetim kalanlar iin hangi binann ayrldna kadar detayl bilgiler verilmektedir. Yer deitirmeye tabi gmenlerin; sevk, yerletirme ve geimlerinin salanmas iin 1915 ylnda 25 milyon, 1916 yl sonuna kadar ise 230 milyon kuru harcand belgelerden anlalmaktadr. Ermenilerin yer deitirilmeleri, onlar imha etmek deil, devlet gvenliini salamak, onlar korumak amacn gtmtr ve dnyann en baarl yer deitirme uygulamasdr. ayet, Osmanl Devleti Ermeni tebaasndan kurtulmak isteseydi; bunu asimilasyon yoluyla veya sava gereke gstererek rahatlkla halledebilirdi. Osmanl, yer deitirme uygulamasyla sava artlarnda her an lmle burun buruna gelebilecek olan yz binlerce Ermeni'nin hayatn kurtarmtr. Nitekim, yeni blgelere yerletirilen Ermeniler sa salim hayatlarn srdrrken, Rus ordusu saflarnda Trklere kar savaan Ermeniler, sava artlar gerei lmlerdir.

12

YER DETRME ( TEHCR ) KANUNU

. "Tehcir Kanunu" olarak bilinen; ve fakat Trk ordusu sava alannda olduu iin cephe gerisinde oluan isyan ve ayaklanmalar nleme gayesi gden "Sava zamannda hkmet uygulamalarna kar gelenler iin asker tarafndan uygulanacak nlemler hakkna geici kanun" 27 Mays 1915 tarihinde kabul edilmitir. Kanun, 1 Haziran 1915 gn dnemin Resmi Gazetesi Takvim-i Vekayi'de yaynlanarak yrrle girmitir.

Sz konusu geici kanunun birinci maddesi; ordu, kolordu ve frka komutanlarna, sava srasnda Hkmetin emirlerine, lkenin savunulmasna ve huzurun korunmasna kar kanlara, silhl saldr veya direnite bulunanlara kar derhal askeri nlem alma, tecavz ve direni srasnda isyanclar yok etme yetkisi vermektedir. kinci madde ise ayn komutanlara, casusluk ve vatana ihanet ettikleri anlalan ky ve kasaba halkn, tek tek veya toplu halde baka yerlere sevk ve iskn ettirme yetkisi vermektedir.

10 Haziran 1915 tarihinde yaymlanan bir emir yazs

ile de, ge tabi tutulan

Ermenilerin mallar koruma altna alnmtr. Bir bakan ile, biri idari dieri de maliyeci olmak zere iki yeden oluan "Terkedilmi Mallar Komisyonu" kurulmutur. Bu komisyonlar, boaltlan ky ve kasabalardaki Ermenilere ait mallar tespit edecek, ayrntl defterlerini tutacaktr. Defterlerden biri blgesel kiliselerde korunacak, biri blge ynetimine verilecek, biri de komisyonda kalacaktr. Bozulabilir eya ile hayvanlar ak arttrma ile satlacak ve paras korunacaktr. Komisyon gnderilmeyen yerlerde, bildiri hkmlerini blgelerdeki grevliler yerine getirecektir. Bu mallarn Ermeniler dnnceye kadar korunmasndan hem komisyon, hem de blge yneticileri sorumlu olacaktr.

27 Mays 1915 tarihli kanun ve 10 Haziran 1915 tarihli emir yazlarndan da anlalaca gibi, Talat Paa'nn balatt ve Meclis'in de uygun grd yer deitirme uygulamas, "dorudan doruya cephelerin gvenini sarsacak blgeleri" kapsamaktadr. Bunlardan birincisi Kafkas ve ran cephesinin geri 13

blgesini oluturan Erzurum, Van ve Bitlis dolaylardr. kincisi ise Sina cephesi gerilerini oluturan Mersin-skenderun blgeleridir. nk Ermeniler bu blgelerde dmanla ibirlii yapmakta ve onlarn karma yapmalarn kolaylatracak faaliyetlerde bulunmaktaydlar.

Bununla birlikte; "sava halinde devlet ynetimine kar gelenler iin askeri birliklerce alnacak nlemleri" ieren kanun, tamamen devleti ve kanun dzenini korumaya ynelik bir yetki kanunudur. En nemli zelliklerinden biri ise; "kanun metninde herhangi bir etnik grup veya zmrenin adndan sz edilmemi ve hatta ima dahi edilmemi" olmasdr. Kanun kapsamna giren Mslman, Rum ve Ermeni asll Osmanl vatandalar yerlerinden baka yerlere g ettirilerek yerletirmeye tabi tutulmutur. Kanunu, tek bir halka yneltilmi olarak grmek, ya bilgi eksikliinin gstergesidir, ya da kastl davranmann...

YER DETRMEYE TAB TUTULAN ERMENLER

Yer deitirme uygulamas srasnda eitli yollardan g ettirilen Ermenilerin ayrldklar ve vardklar yerlerdeki saylar devaml ekilde kontrol edilmitir. 9 Haziran 1915'ten 8 ubat 1916 tarihine kadar Anadolu'nun eitli blgelerinden yeni yerleim blgelerine tanan ve yerlerinde braklan Ermeni nfusun ne kadar olduu, Osmanl Arivi'nin ilgili tasniflerindeki belgelerden u ekilde derlenmitir: Blge Adana Ankara (Merkez) Aydn Birecik Diyarbakr Drtyol Erzurum Eskiehir Giresun Sevk Edilen 14.000 21.236 250 1.200 20.000 9.000 5.500 7.000 328 Kalan 15-16.000 733 -

14

Grele Halep Haymana zmir zmit Kalack Karahisar sahib Kayseri Keskin Krehir Konya Ktahya Mamuretlaziz Mara Nallhan Ordu Perembe Sivas Sungurlu Srmene Tirebolu Trabzon Ulubey Yozgat TOPLAM

250 26.064 60 256 58.000 257 5.769 45.036 1.169 747 1.900 1.400 51.000 479 36 390 136.084 576 290 45 3.400 30 10.916 422.758

2.222 4.911 4.000 8.845 6.055 32.766

Dier taraftan Gmen ve Airetleri Yerletirme Mdr kr Bey'in 18 Ekim 1915 tarihinde Halep'ten gnderdii telgrafta, Halep'e sevk edilen Ermenilerin tahminen 100.000 civarnda olduu bildirilmektedir Bu arada Musul ve Zor evresine gnderilmek zere 18 Eyll 1915 tarihi itibariyle Diyarbakr'da 120.000, 28 Eyll 1915 tarihi itibariyle de Cizre'de 136.084 Ermeni nfusun topland kaytlardan anlalmaktadr. kr Bey'in 3 Kasm 1915 tarihinde

15

Nizip'ten ektii bir ifre telgrafta ise, tamann gayet dzenli bir ekilde devam ettii ifade edilmektedir.

Yukarda verilen listede yer deitiren nfus iinde yer alp da henz tanmam olduu belirtilen kalan nfustan Adana'dakiler, daha sonra yeni yerleim blgelerine tanmlardr. Buna gre sevk edilen nfus toplam 438.758, Halep'tekilerle birlikte iskan sahasna varan nfus ise 382.148'dir.

TALAT PAAYA ATFEDLEN TELGRAF

Yer deitirme uygulamas hakkndaki Ermeni iddialarnn en nemlilerinden biri de Talat Paa'ya atfedilen ve Ermenilerin katledilmesini emrettii iddia edilen telgraflardr. Oysa, yer deitirme karar ve uygulamas srasnda; Ermeniler hakknda alnan tedbirlerin onlar yok etme amacn tamad Talat Paa tarafndan her frsatta dile getirilmitir.

Nitekim 29 Austos 1915 tarihinde Hdavendigr, Ankara, Konya, zmit, Adana, Mara, Urfa, Halep, Zor, Sivas, Ktahya, Karesi, Nide, Mamuretlaziz, Diyarbekir, Karahisar- Sahib, Erzurum ve Kayseri vali ve mutasarrflarna (Mutasarrf: Osmanl ynetim yapsnda bir sancan en byk idare amiri) gnderilen bir ifre telgrafta yer deitirme uygulamasnn gayesi u ekilde aklanmaktadr:

"Ermenilerin

bulunduklar

yerlerden

karlarak

belirlenen

blgelere

sevklerinden hkmete takip edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan Hkmeti kurmalar hakkndaki mill emellerini takip edemeyecek bir hale getirilmelerini salamak iindir. Bu kimselerin yok edilmesi sz konusu olmad gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin gvenlii salanmal ve Gmen denei'nden harcama yaplarak yeme-imelerine ilikin her trl nlem alnmaldr.

16

Yerlerinden karlp, sevkedilmekte olanlardan baka, yerlerinde kalan Ermeniler bundan sonra yerlerinden karlmamaldr. Daha nce de bildirildii gibi asker aileleriyle ihtiya nispetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevk edilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr.

Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara nayak olan jandarma ve memurlar hakknda iddetli kanun nlem alnmal ve bu gibiler derhal grevlerinden el ektirilerek Divan- Harp'lere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklar sorumlu tutulacaklardr".

27 Mays 1915'te Ankara'ya gnderilen gizli ifrede; "Ermeniler hakknda hkmete alnan nlemler, srf memleketin huzur ve dzenini salamak ve korumak mecburiyetine dayanmaktadr. Ermeni unsuruna kar hkmetin yok etmeye ynelik bir siyaset izlemediinin gstergesi, imdilik tarafsz bir durumda kaldklar grlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmasdr." denilmektedir.

te yandan Ermenilerden zararl kimselerle komite bakanlarnn srlmeleri konusunda Hkmetin yaynlad bildirinin, baz yerlerde yanl anlald grlmektedir. Buna bal olarak pek ok yerde, yakalanan Ermeni eteler, faaliyetlerini daha rahat srdrebilecekleri yerlere sevk edilmitir. Bunun zerine Talat Paa 1 Haziran 1915'de btn vilyetlere bir genelge daha yaynlayarak bu gibi Ermenilerin bulunduklar yerlerden alnarak karklk karamayacaklar yerlere yerletirilmelerini ve srgn ileminin sadece bozguncu ve isyanc Ermenilere uygulanmasn bildirmitir.

14 Haziran 1915'de Erzurum, Diyarbekir, Mamuretlaziz ve Bitlis vilyetlerine gnderilen ifrede ise, yerleri deitirilen Ermenilerin yollarda hayatlarnn korunmas gerektii belirtildikten sonra; g srasnda firara yeltenenler ve korunmalarndan sorumlu olanlara kar saldrda bulunanlarn yola getirilmesinin doal olduu; ancak,

17

buna hibir ekilde halkn kartrlmamas ve Ermenilerle mslmanlar arasnda ldrmeye yol aacak ve ayn zamanda darya kar da pek irkin grnecek olaylarn kmasna kesinlikle frsat verilmemesi istenmitir.

ERMEN TERR
Trkiye zerine smrgeci emeller besleyen ngiltere ve Rusya'nn kurdurduu Tanak ve Hnak komitelerinin lke ierisindeki kkrtmalar sonucunda meydana gelen isyan ve katliamlarn yan sra Ermeniler, 1905'teki Yldz Suikasti'yle silahl terr metodolojisinin ilk rneini vermilerdir. Talat Paa ve Cemal Paa'y da ayn yntemle ehit eden Ermeniler, uzun bir aradan sonra 1965 ylnda tekrar terr metoduna dnmlerdir. 1970'li yllarda ise ASALA sahneye km, 1984'e kadar 42 Trk diplomatn ehit etmitir.

Tanak ve Hnak rgtleri bu yeni terr dneminde; terr zendirmi, gelitirmi, hazrlam, daha geni alanlara yaylmasn ve hedeflerinin eitlenmesini salam, terr tim ve gruplar oluturmu ve yeni rgtlenme abalarna psikolojik destek vermilerdir. Bunlarn yannda isminden en ok sz ettiren "Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu" olmutur. Bu rgt ksaca ASALA adyla anlmaktadr.

EHT DPLOMATLAR
Tarih 27.01.1973 ehir / Grev Santa Barbara / Bakonsolos Konsolos 22.10.1975 24.10.1975 Viyana / Wien / Bykeli Paris / Bykeli ofr / Driver 16.02.1976 09.06.1977 02.06.1978 Beyrut / Bakatip Vatican City / Bykeli Madrid / Bykeli / Eli Ad-Soyad Mehmet BAYDAR Bahadr DEMR Dani TUNALIGL smail EREZ Talip YENER Oktar CRT Taha CARIM Necla KUNERALP

18

Em.Bykeli / Retired Ambassador 12.10.1979 Lahey / Bykeli Olu

Beir BALCIOLU / Ahmet BENLER

Ambassador's Son 22.12.1979 Paris / Turizm Maviri / Tourism Ylmaz OLPAN Counsellor 31.07.1980 Atina / Athens dari Atae Athens / dari Atae Kz 17.12.1980 Sydney / Bakonsolos Gvenlik Ataesi 04.03.1981 Paris / alma Ataesi Din Grevlisi 09.06.1981 24.09.1981 28.01.1982 08.04.1982 Cenevre/ Szlemeli Sek. Paris/ Gvenlik Ataesi Los Angeles / Bakonsolos Galip ZMEN Neslihan ZMEN ark ARIYAK Engin SEVER Reat MORALI Tecelli ARI M. Sava YERGZ Cemal ZEN Kemal ARIKAN

Ottava / Ottawa / Ticaret Maviri / Kani GNGR Counsellor for Commercial Affairs

04.05.1982

Boston

Fahri

Bakonsolos

/ Orhan GNDZ

Honorary Consul General 07.06.1982 Lizbon / Lisbon / dari Atae/ Erkut AKBAY

Administrative Officer 27.08.1982 Ottawa / Askeri Atae Albay / Military Atilla ALTIKAT Attache Colonel 09.09.1982 Burgaz / dari Atae / Administrative Bora SELKAN Attache 08.01.1983 Lisbon / dari Atae Ei / Nadide Nadide AKBAY AKBAY,Administrative Officer's Wife ei merhum Erkut AKBAY'n yaamn yitirdii 07.06.1982 tarihli saldrda

19

yaralanm ve 08.01.1983 tarihinde yaamn yitirmitir. 09.03.1983 14.07.1983 Belgrad / Bykeli / Ambassador Galip BALKAR

BrkseI / Brussels / dari Atae Dursun AKSOY / Administrative Attache

27.07.1983

Lisbon / Mstear Eli / Wife of the Cahide MIHIOLU Counsellor

28.04.1984

Tahran / Szle.Sek. Eli / Wife of Ik YNDER Secre.

20.06.1984 19.11.1984 07.10.1991 11.12.1993 04.07.1994

Viyana / alma Ataesi Viyana / Uluslararas Memur Atina / Basn Ataesi Badat / dari Atae Atina / Mstear

Erdoan ZEN Evner ERGUN etin GRG alar YCEL Haluk SPAHOLU

ASALA

(ERMENSTAN'IN

KURTULUU

ERMEN

GZL

ORDUSU)
1973-1985 dneminde kendisinden en ok sz ettiren Ermeni terr rgt ASALA'dr. Kuruluu, rgt yaps ve almalar hakknda kesin bilgiler henz yaynlanmamtr. eitli Ermeni kaynaklar ve yaynlar ASALA hakknda, baz ahslarla ilgili bilgiler vermekte, ou kez bu rgtn veya terr grubunun yaynlarndan elde edilen sonular aklamaktadrlar. Bunlar ise bu terr grubunun yaymak istedii veya aklanmasnda saknca grmedii bilgilerdir.

ASALA'nn kuruluunu, Lbnan olaylarna balayan, Lbnan'daki Filistin Kurtuluu rgtlerinin faaliyetleri ierisinde gren, onlardan esinlenerek ortaya ktn savunan grler olduu gibi birka Ermeni'nin bir araya gelerek kurduklar yeni bir terr

20

rgt kurduklarn ve bu rgtn ksa zamanda dnemin en arpc, en etkin terr olaylarn meydana getirdiini yazan yaynlar da vardr.

KURULUU VE RGT YAPISI

ASALA, 1975 ylnda kurulmutur. 6 - 7 yeden oluan kurucular ierisinde, terr rgtnn en hareketli iki yesinden biri olan Agop Agopyan, rgtn bilinen lideridir. kincisi ise cinayet eylemlerini bizzat gerekletiren, terr olaylarnn faili bulunan ve Agop Agopyan'n yokluunda rgtn ayakta kalmasn salayan Agop Tarakyan'dr, 1981'de lmtr. Agopyan ise eitli yaralanma, tedavi gibi srelerin dnda rgtn lideri olarak kalmtr. Filistin Kurtulu rgtlerinin eleman olarak tannm ve "Mcahit" ismini tamtr.

rgtn yaps, geleneksel Ermeni terr rgtleri modeline uygundur. Lbnan Merkez Komitesi, rgtn st ynetimini stlenmitir. zellikle, 1980 ylnda bu komite, Lbnan'da nemli bir ekil alm ve "Bro" niteliine brnmtr. Merkez Komitesine bal olarak; Siyasi Komite, Mali Komite, Propaganda ve Yayn Komitesi, stihbarat Komitesi ve Askeri Komite gibi alt kurulu ve organlar vardr. Askeri komite, eylem timlerinin de bal olduu bir organ niteliindedir.

AMA VE HEDEFLER

ASALA, 1981 yl sonunda aklad "siyasi programyla" amalarn ve hedeflerini dnya kamuoyuna yaynlamtr. Buna gre ASALA'nn amac: "Demokratik, sosyalist ve devrimci bir hkmetin nderliinde birlemi bir Ermenistan'n kurulmasdr." Burada tanmlanan hkmetin neresi olduu da aka anlalmaktadr. Sovyetler Birlii ve sosyalist devletlerden her trl yardm istenmekte ve "Sovyet Ermenistan' halkn uzun sava iin bir s olarak" kabul edilmektedir. ASALA, "Ermeni topraklarnn"(!) kurtarlmas iin temel yolun, devrimci iddet eylemlerinden getiinin kabul ve ilan etmektedir. Programna gre; ASALA, stn snflarn hegemonyasn reddedenleri destekleyecek ve uluslararas devrimci hareket

21

iinde koalisyonlar kurulup glenmesine allacaktr. Bunun iin iddet ve terr vazgeilmez yntemdir.

POLTK GELMELER

1975 ylnda kurulduu kabul edilen ASALA'nn politik gelimeleri iki safhada deerlendirilmelidir. ASALA, 1979 ylnda Paris Ermeni Konferans srasnda salad yeni glerle kuvvetlenmitir. Bu sre 1981'de zirveye km, ancak rgt 1983 ylnda ikiye blnmtr.

ASALA'nn ilk eylemi, kurucularndan Agop Tarakyan'n 16.2.1976 tarihinde Beyrut Trk Bykelilii Baktibi Oktay Cerit'i ldrmesidir. ASALA, 1979 ylna kadar, Filistinlilerin kendi aralarndaki atmalara karm ve lider Agopyan yaralanmtr. 1979 ylnda Paris'te toplanan Ermeni Konferans srasnda, Fransa'daki Ermeni terristlerle irtibat kurulmu; bylece rgte yeni elemanlar katlmtr. Bunlarn ierisinde en nlleri Alex Yenikomiyan ve Monte Melkiyan'dr.

1981 ylnda birok terr olay gerekletiren ASALA, bir taraftan svire'yi, dier taraftan Fransa'y tehdit etmeye, balamtr. Fransa'daki "Yeni Ermeni Direni rgt", Kanada'daki "Azad Hay" ve ngiltere'deki "Gaitzer" gruplar ASALA'ya katldklarn ilan etmilerdir. Terrn byk bir etkinlik ve yaygnlkla devam ettii bu yllar iinde merkez kadrosunda ihtilflr balamtr. ASALA'nn masum insanlara da ynelmi olan terr eylemleri, rgtn dnya kamuoyundaki konumunu derinden sarsmtr

KRONOLOJ

22

Ermeni topraklarnn mparator II. Basileios tarafndan Bizans 1022 topraklarna katlmas zerine 40 bin Ermeni Anadolu'ya srgn edildi. 1046 Ermeni hanedanlar Bizans mparatoru IX. Konstantin tarafndan katledilerek yok edildi. Sultan Turul Bey dneminde Seluklulara balanan Ermenilere zerklik verildi. Ermeniler Hallarla ibirlii yaptlar. Fatih Sultan Mehmed, Bursa'daki Ermeni Piskoposu Hovakim'i 1461 (Ovakim) stanbul'a getirterek kendisine Patrik unvann verdi ve Ermenilere birok haklar tand. Trk matbaasnn kurulmasndan 160 yl kadar nce Venedik'te 1567 matbaaclk eitimi grm olan Sivasl Apkar adndaki bir papaza stanbul'da bir Ermeni matbaas amas iin izin verildi. 1790 lk resmi Ermeni Okulu, Amira Miricanyan ve nork Mrd tarafndan Kumkap Fc Sokak'ta kuruldu. Artin Bezciyan adl Ermeni, Kumkap'da Bezciyan Okulu'nu kurdu. Patrik Karabet, Ermenice gramer okutan Kumkap Okulu'nu Patrikhane'nin himayesine ald. (22 Ekim) Ermeni Maarif Komisyonu kuruldu. Kurulan Mecliste Ermeni milletvekilleri de katld. (7 Aralk) Ermeni Milli Meclisi, Ermeni halknn askere yazlarak savaa katlma kararn ald.

1054 1098

1823

1824 1853 1876 1877

23

(13 Nisan) stanbul Ermeni Patrii Nerses, ngiltere Dileri Bakan Salisbury'ye gnderdii muhtrada, Trklerle beraber yaayamayacaklarn bildirdi. (13 Temmuz) Berlin Anlamas imzaland. Bu anlamaya, Osmanl Ermenileriyle ilgili 61. madde eklendi. (3 Austos) ngiltere Dileri Bakan Lord Salisbury, stanbul Bykelisi Layard'a gnderdii talimatta, Osmanl Hkmeti'nin Dou'da reformlara balamas gerektiini bildirdi. (20 Haziran) Erzurum syan 1890 (Temmuz) Kumkap Nmayii Birinci Sason syan 1892 - 1893 Merzifon, Kayseri, Yozgat isyanlar (30 Eyll) Babli olay 1895 Kasm aynda, Ermenilerin Mara'ta isyan teebbs 30 Ekim stanbul'da Ermeni eylemi 1896 (1 Haziran) I. Van isyan (26 Austos) Osmanl Bankas Olay 1902 1904 1905 Ermeni dilcilerden H. Acaryan, "Ermeni Dili'ne Trk Dili'nin Tesiri ve Ermenilerin Trke'den Aldklar Szler" adnda bir eser yazd. kinci Sason isyan (21 Temmuz) Yldz Camii'nde, Osmanl Padiah II.

1878

Abdlhamid'e suikast teebbs. Ermenilerin Jamanak adl gazetesi yayn hayatna balad.

1908

kinci Meclis ald ve Ermeni komitecilerden bazlar Millet Meclisi'ne girdi.

24

1909

(14 Nisan) Adana'da Ermeni isyan (15 Nisan) II. Van syan (24 Nisan) Osmanl Devleti aleyhinde faaliyette bulunan Ermeni komiteleri kapatld. Bu komitelerin idarecilerinden 2345 kii

1915

tutukland. (3 Mays) Ermeniler Van'da byk bir katliama giritiler. (27 Mays) Yer Deitirme (Tehcir) Kanunu karld. (1 ubat) Ermeni komitac Arak, Bayburt'ta katliam yapt. (25 Nisan) Ermeni komitaclar, Kars'n dousundaki Subatan

1918

kynde 750 Mslman' katletti. (1 Mays) Ermeni komitaclar, Kars'ta, aralarnda ocuklarn da bulunduu 60 Mslman' katletti. (20 Kasm) Osmanl brokrasisinde st dzeyde grev yapan

1919

Bogos Nubar Paa ve erif Paa, Ermeni-Krt bamszlk belgesini imzaladlar. (12 Ocak) 450 kiilik Ermeni svari birlii, Antep'in Arapdar

1920

kynde Mslmanlar'a ikence yapt. (2 Aralk) Gmr Anlamas imzaland. (15 Mart) Talat Paa, Berlin'de Ermeniler tarafndan katledildi. (6 Aralk) Sait Halim Paa'y Ermeniler Roma'da katletti (16 Mart) Moskova Anlamas imzaland. (18 Mart) Ermeni Misak Torlakyan, Azerbaycan ileri Bakan Cevanir Han', Tepeba'ndaki Pera Palas Oteli nnde ldrd. (13 Ekim) Kars Anlamas imzaland.

1921

25

1922

(22 Temmuz) Cemal Paa, Tiflis'te Ermeniler tarafndan katledildi. Ermeni asll Mnib Boya, Van milletvekili olarak meclise girdi.

1923 (24 Temmuz) Lozan Anlamas imzaland. 1934 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl roman, ABD'de ngilizce yaymland. (15 Aralk) Pangalt Ermeni Kilisesi'nde toplanan bir grup Ermeni, 1935 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserini "Trk milleti hakknda iftiralarla dolu olduu" gerekesiyle yakt. 1936 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserinin Fransa'da yaymlanmas, Trk basnnn tepkisini ekti. Cevat Rfat Atilhan, "Musa Da" adnda kitap yazarak, Franz Werfel'in eserinin gerekleri yanstmadn bildirdi. 1937 Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserinin filme alnmasnn engellenmesi, ABD Dileri Bakanl nezdinde gndeme geldi. 1943 Ermeni asll Ber Trker Keresteci, Afyonkarahisar milletvekili oldu. Mrd ellefyan, 27 Ekim seimlerinde, Demokrat Parti listesinden stanbul milletvekili seildi. (24 Aralk) Kbrs Dileri Bakan Kipriyanu Birlemi Milletler 1964 Gvenlik Konseyi'nde "Ermeni Meselesini" ortaya atarak Trkiye aleyhine karar karmaya alt. 1965 (24 Nisan) Brezilya'nn Sao Paulo kentinde, Ermeniler tarafndan Trkiye aleyhine gsteri dzenlendi. (24 Nisan) Londra'da, Trk Elilii nnde Ermeniler tarafndan gsteri yry tertip edildi. (27 Ocak) Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar 1973 ve yardmcs Bahadr Demir, Mrd Yankyan adl Ermeni tarafndan katledildi.

1957

1969

26

(20 Ocak) ASALA (Gizli Ermeni Kurtulu Ordusu) rgt kuruldu. (22 Ekim) Viyana'da, Bykeli Dani Tunalgil katledildi. (24 Ekim) Paris'te, Bykeli smail Erez ile polis Talip Yener katledildi. (16 ubat) Beyrut Bykelilii Birinci Ktibi Oktay Cerit katledildi. 1976 (28 Mays) Zrih alma Ateelii Brosu bombaland. Saldrnn faili olduu anlalan Noubar Soufoyan adl bir Ermeni yakaland, yargland ve suu sabit grlerek 15 ay hapis cezasna arptrld. (29 Mays) stanbul Yeilky Havaalan'na ve Sirkeci garna patlayc madde atld, saldrda 4 kii ld ve 31 kii yaraland. 1977 Saldrlar "Ar Ermeni Hareketleri rgt" stlendi. (9 Haziran) Vatikan Bykelisi Taha Carm katledildi. (3 Ocak) Brksel Bykelilii'ne patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (3 Ocak) Londra'daki Trk bankasna patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (2 Haziran) Madrit'te, Bykeli Zeki Kunaralp'n ei Necla Kunaralp ve emekli Bykeli Beir Balcolu katledildi. 1978 (8 Temmuz) Paris Bykelilii alma Ataelii ve Trkiye Turizm Brosuna patlayc maddeler atld. Saldry "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" stlendi. (6 Aralk) Cenevre Bakonsolosluu'na patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (17 Aralk) THY Cenevre Brosuna patlayc madde atld.

1975

27

Saldry "Ermeni Gizli Kurtulu rgt (ASALA)" stlendi. (15 Nisan) Yunan Hkmeti, Atina'nn Nea Simirna meydannda "'Ermeni ntikam Ant"nn dikilmesine izin verdi. (22 Austos) Cenevre Bakonsolosluu'nda Konsolos Yardmcs Niyazi Adal'ya kar suikast dzenlendi. Saldrda 3 kii yaraland. Saldry ASALA stlendi. (27 Austos) THY Frankfurt Brosuna patlayc madde atld. 1979 Saldry ASALA stlendi. (4 Ekim) THY Kopenhag Brosuna patlayc madde atld. Saldry ASALA stlendi. (12 Ekim) Lahey'de, Amsterdam Bykelisi zdemir Benler'in olu Ahmet Benler katledildi. (22 Aralk) Paris'te Turizm Maviri Ylmaz opan katledildi. (10 Ocak) ASALA, THY Tahran Brosuna bombal saldrda bulundu. (6 ubat) Bykeli Doan Trkmen, Bern'de saldr sonucu yaraland. (10 Mart) Ermeni terristler THY'nn Roma Brosunu

bombaladlar. Saldrda 2 talyan hayatn kaybetti, 14 talyan da 1980 yaraland. (8 Nisan) ASALA, Sayda toplantsnda, Krtlerle Ermeniler arasnda benzerlik olduunu iddia ederek Krtleri kan kardei olarak iln etti. (17 Nisan) Vatikan Bykelisi Vecdi Trel silahl saldrya urad. Koruma grevlisi Tahsin Gven yaraland. (19 Nisan) ASALA, Marsilya Trk Konsolosluu'na roketatarl

28

saldr dzenledi. (31 Temmuz) Atina dari Ateemiz Galip zmen ve kz Neslihan zmen acmaszca katledildi. (5 Austos) Lyon'da, Ermeniler tarafndan konsolosluun

baslmas sonucu Kadir Atlgan, Ramazan Sefer, Kavas Bozda ve Hseyin Toprak adl vatandalar yaraland. (26 Eyll) Paris'te, Basn Ataemiz Seluk Bakkalba silahl saldrya urad ve ar yaraland. (10 Kasm) ASALA rgt, Strasburg Trk Konsolosluu'na bir saldr dzenledi. (17 Aralk) Sidney Bakonsolosu ark Arkyan ile koruma polisi Engin Sever katledildi. (13 Ocak) Paris Bykelilii Maliye Maviri Ahmet Erbeyli'nin arabasna bomba konuldu; Erbeyli lmden dnd. (4 Mart) Paris'te alma Maviri Reat Moral ile din grevlisi Tecelli Ar ehit edildi. (3 Nisan) Kopenhag'da, alma Maviri Cavit Demir, evine giderken Ermeni terristlerce kurunland ve ar ekilde 1981 yaraland. (9 Haziran) Cenevre'de, szlemeli sekreter olarak grev yapan Mehmet S. Yergz katledildi. Olay ASALA stlendi. (24 Eyll) Paris Bakonsolosluu'nu basan Ermeniler, gvenlik grevlisi Cemal zen'i acmaszca katlettiler. (3 Ekim) Roma Bykelilii 2. Katibi Gkberk Ergenekon, Ermeni terristlerin silahl saldrsna urad ve ar yaralanarak

29

saldrdan kurtuldu. (27 Kasm) Avrupa'da bulunan "Ermeni renciler Birlii" ile "'Krt renci Dernei", Londra'da ortak bildiri yaynladlar. (28 Ocak) Los Angeles'da, Bakonsolos Kemal Arkan, Harry Sasunyan ve Kirkor Saliba tarafndan katledildi. (8 Nisan) Ottowa Bykelilii Ticari Maviri Kemalettin Kni Gngr silahl saldr sonucu yaraland. (5 Mays) ABD'nin Boston Blgesi Fahri Konsolosu Okan Gndz katledildi. (7 Haziran) Lizbon Bykelilii dari Ataesi Erkut Akbay katledildi. Bu arada, Ottowa Bykelilii Askeri Ataesi Atilla Altkat, Bulgaristan Burgaz Bakonsolosluu dari Ataesi Bora Selkan 1982 ve Lizbon Bykelilii Maslahatgzar Yurtsev Mholu'nun ei Cahide Mholu da silahl saldrya uradlar. Trkiye'nin Kanada Bykelilii grevinde bulunan Cokun Krca da, silahl saldrya urad. (7 Austos) 3 Ermeni terrist, Ankara Esenboa Havalanna silahl, bombal saldr dzenlediler ve katliam yaptlar. Otomatik silahlarla ve bombalarla orada bulunanlara saldran terristler, 3' emniyet grevlisi olan toplam 9 kiiyi ldrdler ve 78 kiiyi yaraladlar. Levon Ekmekiyan isimli terrist yakaland . (10 Austos) Artin Penik adl Ermeni, Esenboa katliamndan duyduu znty dile getirerek, kendini yakmak suretiyle Ermeni terrn lnetledi. (29 Ocak) Levon Ekmekiyan, 1982 yl Esenboa baskn nedeniyle Ankara'da idam edildi. 1983 Harut Levonyan ve Rafi Elbekyan adl iki Ermeni militan tarafndan Trkiye'nin Yugoslavya Bykelisi'ne dzenlenen

30

suikast srasnda, yoldan geen bir Belgrad'l ld. (15 Temmuz) ASALA mensubu terristler, Paris Orly Havaliman THY Brosuna bombal saldr dzenledi. Olayda, 4' Fransz, 2'si Trk, 1'i ABD'li ve 1'i sve'li olmak zere toplam 8 kii hayatn kaybetti. 60 kii de yaraland. (27 Temmuz) Trkiye'nin Lizbon Bykelilii'ni basan 5 Ermeni l olarak ele geirildi. (12 Mart) Ottowa Bykelilii, silahl, bombal 3 Ermeni terrist 1985 tarafndan basld. Kanada'l koruma grevlilerinden biri vurulup ldrld. Bykeli Cokun Krca yaral olarak kurtuldu. (21 Ocak) Ermeniler, Haclar kentine bombal saldr dzenledi. Saldrda 3 Sovyet askeri ile 2 Azeri ld. Ermeniler ayrca, Azerbaycan'n Sesi gazetesi muhabiri Savtin Askerova'y katletti. (13 Nisan) Karaba'da, Ermeniler ile Azeriler arasnda atmalar kt. Azeri kyleri Ermeniler tarafndan top ateine tutuldu. (23 Nisan) Sua kasabasna bal Azeri kyleri, Ermeni 1991 kylerinden alan top ve makineli tfek ateine maruz kald. Olayda 3 Azeri ld, 3 ev ykld, 3 ev de oturulamaz hale geldi. (26 Nisan) Karaba blgesinde 4 Azeri gvenlik grevlisi ldrld. Olay "Karaba Savalar" adl Ermeni rgt stlendi. (23 Eyll) Ermenistan bamszln ilan etti. Ermenistan fiilen ve hukuken bamsz oldu. 1996 1997 Levon Ter-Petrosyan, ikinci defa Ermenistan Devlet Bakan seildi. (20 Mart) Tanaksutyun rgt liderlerinden Robert Koaryan, (26 Aralk)

Sovyetler Birlii dald. 23 Eyll'de bamszln ilan eden

31

Ermenistan Babakan oldu. (20 Aralk) Ermeniler, Surp Agop Hastanesi'nin 160. yldnmn ylba leniyle birlikte kutladlar. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, 1997 Sedat Simavi dl'n gazetecilik dalnda Garbis zatay'a verdi. Cumhurbakan Sleyman Demirel, Jamanak gazetesinin 90. kurulu yldnm vesilesiyle, gazetenin editr Ara Kounyan' Cumhurbakanl kknde kabul etti. (ubat) Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter-Petrosyan istifa etti. Bylece Robert Koaryan'a liderlik yolu ald. Petrosyan, Karaba'da bar istedii iin ar milliyetilerin tepkisini ekmiti. (ubat) Petrosyan'n istifasn deerlendiren Azerbaycan Halk 1998 Cephesi Bakan Elibey, Koaryan'n gemite Ruslar arkasna alarak Karaba'da Azerbaycan'a kar ayaklandn bildirdi. (30 Mart) Koaryan, Ermenistan Devlet Bakanl'na seildi. (Temmuz) istedi. (14 Ekim) Mesrob Mutafyan, Trkiye Ermenileri 84. Patrii seildi. Blc rgt PKK'nn ba Abdullah calan,

Ermenistan ynetiminden, rgte zel ky tahsis edilmesini

32

SONU
O insanlar ki, yakn zamana kadar Trk ve Mslman halklarla i ie ve kardeesine rfleri, adetleri, birok konudaki benzerlikleriyle, huzurlu ve rahat yaarlard. Kuyumcuydular, mimardlar, dokumacydlar, terziydiler Osmanl mparatorluunun adil hogrs iinde, alt yzyl boyunca srdrmlerdi yaamlarn. 19 yzyl sonlarnda devlet de nemli grevlerdeydiler. Kaymakamdlar, nazrdlar, kalem mdrydler, Posta ve Telgraf Nezaretinde st dzeydeydiler.Memleketin has evlatlarydlar. yle de kalacaklard baz Batl devletlerin ortaya attklar oyuna alet olmasalard, eteler kurup Rus ordusuyla birlikte Trk askerini arkadan vurmasalard

33

TEEKKR
Proje Grubu olarak almalarmz srdrrken bata ailelerimize, bize rehberlik eden, keyifli stanbul gezimiz esnasnda bizleri yalnz brakmayan ders retmenimiz Sayn P.Betl Ernasa, bizlere akademisyen Mehmet Perinek ile hem okulumuzda hem de stanbul niversitesinde grme yapmamzda katk salayan Mdr Yardmcmz Sayn Aylin Musluoluna, youn ileri arasnda bizlere zaman ayran ve dncelerini paylaan Kurucu Temsilcimiz Sayn Yans Eraslana teekkr ederiz.

34

KAYNAKA
1) Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2000. 2) Yldrm, Dr. Hsamettin, Ermeni ddialar ve Gerekler, Ankara 2000, s. 38 (PRO.FO. 13 Temmuz 1921, 371 / 6504 / E.8519) 3) imir, Bilal, ehit Diplomatlarmz, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000, 2 Cilt. 4) Tunta Nalan, Zor Yllar, Remzi Kitapevi, Ocak 2007 5) Gyn, Nejat; Osmanl daresinde Ermeniler,1983-4) 6) Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi, 1985 7) Trk Tarihinde Ermeniler (Tebliler ve Panel Konumalar). 9 Eyll niversitesi,1985-6) 8) imir, Bilal; Osmanl Ermenileri, 1986-7) 9) Halaolu, Prof. Dr. Yusuf-; Ermeni Tehcirine Dair Gerekler (1915), TTK Yayn, Ankara 2001 10) Perinek Mehmet, Rus Arivlerinden, 100 Belgede Ermeni Meselesi, I.Bask Doan Kitaplk, Mart 2007

35