Ankara niversitesi Tiirk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi S 27-28, Mays-Kasm 2001, s.

299-319

Ermeni stekleri Karsnda Mill Teekkllerin Tutumu (1919-1922)

Dr. Erdal LTER*

ZET

Birinci Dnya Sava sonunda tilaf Devletleri ve Osmanl mparatorluu arasnda 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mtarekesi, Osmanl lkesini paralayp igal edilmeye hazr duruma getirmiti. Ermeniler de mttefiki olduklar itilaf Devletleri'nin desteini alarak Dou ve Gneydou Anadolu'da bamsz bir Ermenistan kurulmas amacyla milletleraras platformda eitli giriimlerde bulunmulardr. Bu makalede, tilaf Devletleri ve zellikle Ermenilerin giriimlerinin yan sra ulu nder Atatrk'n igalci devletlerin amalarna ulamalarn engelleme ve modern Trkiye'nin kurulmas yolunda, ulusuyla btnleerek milli direnii balatmas ve baaryla sonulanan almalar anlatlmaya allmtr.

ABSTRACT

The Armistice of Mondros between the Allied Povvers and the Ottoman Empire signed at the end of World War I, on 30th October, 1918 caused the land of Ottoman Empire ready to be shred and occupied. Armenians with the support of the Allied Povvers whom tley are an ally of, attempted on an international paltform to found an independent arnenia in the East and soth-East part of Turkeyi Anatolia. I this article, apart from the Armenias' and the Allied Powers' attempts to break Turkey ito pieces, the great leader Atatrk's starting of the War of Independence to prevent the occpying countries from reaching their arms and Atatrk's sccessful efforts in the establishment of Modern Turkey have also bee metioned.

Aratrmac-Yazar.

300

ERDALLTER

GR Millf Mcadele yllarnda, Ermeni partilerinin Dou ve Gneydou Anadolu'da bir Ermenistan yaratmak amac ile giritikleri eylemler yannda, tilf Devletleri'in Osmanl mparatorluu topraklarn aralarnda paylamak zere siyas ve asker ynden milletler aras platformlardaki abalar, modern Trkiye'nin douunda mhim etkiler yapmtr. te biz bu almamzda, modern Trkiye'nin kurucusu Atatrk'n, Mill Mcadele yllarnda tilf Devletleri ile onlarn mttefiki olan Ermeniler'e nasl kar durduunu ele aldk ve ok geni inceleme gerektiren bu sahada, elimizdeki kaynaklar erevesinde konuya aklk getirmeye altk. 1. Mondros Mtarekesi ve Ermeni stekleri 1.1. Mondros Mtarekesi'nde Ermeni Devleti Kurulmas Atlan Admlar ve Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin almalar Yolunda

Birinci Dnya Sava sonunda tilf Devletleri ile Osmanl mparatorluu arasnda 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mtarekesi, Osmanl lkesinin igaline imkn hazrlyordu. Artk lke yabanclar tarafndan paralanp igal edilmeye hazr durumda idi. Mtareke'nin unlard1: Ermeniler ve Ermenistan ile ilgili maddeleri

Madde 4 - tilf hkmatna mensup sera-y harbiye ile Ermeni sera ve mevkufini stanbul'da cemedilecek ve bilkayd art itilf hkmetlerine teslim olunacaktr. Madde 24 - Vilyat- sittede itia zuhurunda mezkr vilyetlerin herhangi bir ksmnn igali hakkn itilf devletleri muhafaza ederler. Ayrca, mtarekenin 7. Madde'si ile de imparatorluun btnlne mdahalede bulunuluyordu 2 : toprak

Madde 7 - Mttefikler emniyetlerini tehdit edecek vaziyet zuhurunda herhangi sevkulceyi noktasn igal hakkn haiz olacaklardr. Bu durum, Yldrm Ordular Grubu Komutanl'na atanan Mustafa Kemal Paa'y harekete geirmitir. O, Adana'dan Sadrazam Ahmet zzet Paa'ya ektii 3 Kasm 1918 ve 8 Kasm 1918 tarihli telgraflarnda 3 ,

' Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri: Osmanl mparatorluu Andlamalart. Cilt I, Ankara 1953, s. 520, 524. 2 Nihat Erim. a.g.e., s. 520-521. 3 Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakah Atatrk Gnl, Ankara 1988, s. 72, 73.

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

301

mtarekenin baz hkmlerinin Osmanl Devleti'nin korunmasn salayacak anlam ve ierikte olmadn belirtiyordu. Mondros Mtarekesi'nin 24. Madde'sinde geen "Vilyat- Sitte" (alt vilyet) sz, Ermenistan kurulmas ortam iin nemli bir adm idi. Dier taraftan, 6 Aralk 1918 tarihinde stanbul'a gelen Ermeni Patrii Zaven Efendi4 de, bamsz Ermenistan kurulmas iin bir tekilt kurmutu 5 . Zaven Efendi, silh, mermi ve para yardmlarn toplayarak madd ynden noksanlarn tamamlamaya alm, Rum Patrikhanesi'nden geni lde destek almt. Bu dnemde ve sonrasnda, Ermeni propagandasnn en ok kulland ve en etkili grnen slogan ise "Mazlum Ermenistan" ve "Katlimlar" temas idi 6 . Bylece Ermeniler, youn bir propaganda ve siyas faaliyet iinde bulunuyorlar ve bir Ermenistan kurulmas yolundaki isteklerinin mttefiklerince (ngiltere-Fransa) kabul greceini dnyorlard. Bu sebeple, Trkiye Ermenileri'nin temsilcisi olduu sfat ile Bogos Nubar Paa, 30 Kasm 1918 tarihinde tilf Devletleri'ne bavurarak, bamsz bir Ermenistan'n kurulmasn ve bu bamszln tilf Devletleri ile Cemiyet-i Akvam'n himayesi altna konulmasn istedi 7 . Dier taraftan, ayn meselenin gereklemesi hususunda almalarda bulunmak zere Patrik Zaven Efendi, 12 ubat 1919 tarihinde stanbul'dan Paris'e ve oradan da Londra'ya hareket etti. Bogos Nubar Paa ile de grerek onu baz hususlarda aydnlatan Zaven Efendi, bir taraftan da Lord Cecil, Lord Curzon ve yardmcs Lord Harding ile grt. Fransz Chambon ve Yunan Babakan Venizelos ile mzakerelerde bulundu 8 . Ermeniler'in minnettarln arzetmek zere ngiltere kiral V. George'u ziyaret etti 9 . Londra'dan Paris'e dnnde ise Fransa Cumhurbakan ve Babakan ile gren Zaven Efendi, sonutan ok emin grnyordu 10 . Ancak Ermeniler isteklerinde, demografik, etnik, politik, ekonomik ve dier bakmlardan hakl olup olmadklarn dnmyorlard.

4 1898-1906 yllar arasnda Erzurum'da, 1910'da Van'da, 1909-1913 yllar arasnda Diyarbakr'da piskopos olarak alan Zaven Efendi, Eyll-1913'de stanbul Ermeni Patrii seilmi, ancak zararl faaliyetleri sebebi ile 1916'da Badad'a gnderilmi, 1918'de Mondros Mtarekesi'ni mteakip stanbul'a dnmtr. Daha fazla bilgi iin bkz., Christopher J. Walker, Armenia: The Survival of a Nation, London 1980, s. 426-427; Ayrca bkz., Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Giinlii, I, Ankara 1993, s. 136-137. 5 M. Kemal Atatrk, Nutuk, I. 1919-1920, stanbul 1967, s. 2; Selhattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, I. Ankara 1973, s. 106. 6 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara 1975, s. 86. 7 Bogos Nubar Paa'nn mracaat metni iin bkz., Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950, s. 672-673. 8 Esat Uras, a.g.e., s. 696. 9 Esat Uras. a.g.e., s. 696. 10 Esat Uras. a.g.e., s. 699.

302

ERDAL LTER

1.2. Paris Bar Konferans'nda Ermeni stekleri Paris Bar Konferans'nn toplanmas, drt yl srm olan Birinci Dnya Sava'na sonu getirmek, savaan devletleri bar artlar erevesinde toplamak amac ile kararlatrlmt. 1919 yl Ocak aynda toplanan bu konferansta, Birinci Dnya Sava'nn muhasebesi yaplrken, Osmanl mparatorluu'nun da kaderi izilecekti. Aslnda Mondros Mtarekesi ile imparatorluk son bulmu saylrd. Ancak Paris Konferans'nda ele alnacak olan husus, Anadolu'nun paylalmas idi. te imdi Ermeniler'in karsna, bizzat temsilci gndermek sureti ile seslerini duyurabilecekleri bir bar konferans kmt. Onlar, bundan faydalanarak amalarn gerekletirebilecekleri inancnda idiler. Ermeniler bu amala, Mondros Mtarekesi'nden sonra diplomatik faaliyetlerde bulunmak ve propagandaya girimek zere Paris'e ayr hey'et gndermilerdi. Bunlar, Bogos Nubar Paa (1851 -1930)'nn bakanlndaki "Avrupa Mill Ermeni Delegasyonu", Ermenistan Cumhuriyeti Cumhurbakan Avadis Aharonyan (1866-1948) bakanlndaki "Ermeni Cumhuriyeti Delegasyonu" ve Kilikya (Sis) Ermeni Katogigosu Paul Terziyan'n bakanlnda kurulmu bir din adamlar (ruhan) Delegasyonu idi". Ancak, bu hey'etlerden hi birinin Paris Bar Konferans'nda srekli temsilcilii kabul edilmedi. Fakat Bar Konferans, 26 ubat 1919 tarihinde, Ermeni temsilcilerinin Ermeni toplumu adna isteklerinin aklanmasna izin verdi. Bogos Nubar Paa ve Avedis Aharonyan, 26 ubat 1919 tarihinde Konferans'n "Onlar rasf'na verdikleri muhtra ile Ermeni isteklerini akladlar 12 . Bu isteklere gre, kurulacak Byk Ermenistan'a u vilyetler dahil edilmeli idi 13 . a. Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas, Erzurum ve Trabzon vilyetlerini iine alan, Trkiye'nin yedi Dou vilyeti, b. Gney ve Gneydou Anadolu'da Mara, Kozan, Cebel-i Bereket (Drtyol), Mersin ve skenderun liman ile birlikte Adana. Bylece mutasavver bamsz Ermeni devleti, Toroslar'dan ve Sivas yaylasndan itibaren Anadolu'nun btn dou ksmn igal etmi olacak, Karadeniz ve Akdeniz'de de kys bulunacakt. Ermeniler'in bu istekleri Kilikya (ukurova ve Mara havalisi)'y da kapsaynca Franszlar desteklerini geri ektiler, ama ngilizler Ruslar'n Dou Anadolu'dan Akdeniz ynnde yaylmasn istemediinden bu blgede dost bir tampon
" H. Pasdermadjian. Histoire de L'Armenie, Paris 1949-1971, s. 424; Christopher J. VValker, a.g.e., s. 265; Yahya Akyz. a.g.e., s. 81; Rouben Paul Adalia. Historical Dictionary of Armeia, Lanham, Maryland and Oxford 2002, s. 8, 124. 12 Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, 1, Ankara 1970, s. 19; Yahya Akyz,a.g.e., s. 82. 13 Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, Ankara 1973, s. 21; Yahya Akyz, a.g.e., s. 82.

ERMEN STEKLER KARSNDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

303

devletin bulunmasnn yararl olaca inancnda idi 14 . Ermeni istekleri gerekletii takdirde, Wilson prensiplerinin dayanmakta olduu "self determination" (milletlerin kendi kendilerini ynetme ilkesi) Trkiye asndan geersiz kalacakt. Ermeniler ise, Wilson'un bu ilkesini terkedip kendilerini desteklemesi iin bask yapyorlard. Bar Konferans'nda Osmanllar ile ilgili meselelerin tartlmasna, Lloyd George'un; Wilson'a Amerika'nn manday kabul etmesi nerisinin 21 Mays 1919 tarihinde yaplmasndan sonra b a l a n d A n c a k , Amerikal uzmanlarn 22 Haziran 1919 tarihinde konferansa sunduklar raporda: "Ermenistan'n igal edilmemi olan ksmn igal etmek iin Ermeniler'e verilmek zere 50 bin silha, Ermeniler'in (buralara) dnmesini salamak iin de 60 bin kiilik bir yabanc kuvvete ve kurulacak bir Ermeni hkmetine yardm ve asayii korumak zere de, yllarca en az 30 bin kiilik bir kuvvete lzum olduu" 1 6 belirtiliyordu. te bu kuvvetlerin kimin tarafndan verilecei konferansta bahis konusu olduu zaman meselenin gl hemen meydana kmt. zellikle, ngiltere ve Fransa arasndaki blgeye hakimiyet mcadelesi, konunun bir mddet daha srncemede kalmasna sebep olacakt. Byk devletlerin blgeye kuvvet gndermelerindeki mtereddid durumlarna ramen, Trkiye'deki Ermeniler de, taknlklara balamlard. 13. galler ve Mill Mcadele'ni Balamas

Paris Bar Konferans karar ile 15 Mays 1919 tarihinde zmir, ngiliz, Fransz ve Amerikan koruyuculuu altnda Yunanllar tarafndan igal edilirken, Mustafa Kemal Paa'da stanbul'dan Bandrma vapuru ile Karadeniz'e alyor, IX. Ordu Mfettii olarak 19 Mays 1919 tarihinde Samsun'da Anadolu topraklarna ayak basyordu. zmir'in bu haksz ve sebepsiz igali Trk Milleti tarafndan tiksinti ile karland ve istil ordularna kar silhl mukavemete geti. Bylece, Mustafa Kemal'in nderliinde Mill Mcadele balam oluyordu. 15 Eyll 1919 tarihindeki "Suriye ve Kilikya'da igal kuvvetlerinin tebdili hakkndaki ngiliz-Fransz mukavelesi"ne gre 17 de, daha nce ngilizler tarafndan igal edilen Antep, Mara ve Urfa, Ekim-Kasm 1919'da Franszlar tarafndan devralnacaktr 18 .

Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. II, Reprinted 1978, s. 330-331. 15 Mine Erol, Trkiye'de Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920), Giresun 1972. s. 14. "Tevfik Bykl olu, Atatrk Anadolu da < 1919-1921). I, Ankara 1959, s. 4. 17 Gotthard Jaeschke, a.g.e., I, s. 64. 18 Utkan Koeatrk. Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938. Ankara 1983, s. 112-113.

14

304

ERDAL LTER

2. gale Kar Mill Haklarn Mdafaas: Alnan Asker ve Siyas Tedbirler Osmanl hkmetlerinin yurdun igaline kaytsz kalmalar ve igal kuvvetlerinin varl ile maran Ermeniler'in davran Trk halknda fke ve kzgnlk yaratm, mill uuru kamlamt. Dier taraftan, Trakya'nn ve Bat Anadolu'nun Yunanistan'a, Dou Anadolu'nun Ermeniler'e verilecei, ukurova'nn Trkiye'den alnaca ve Karadeniz kylarnda Samsun-Trabzon yresinde Pontus Rum Devleti kurulaca endieleri de yurtta bir Mdafaa-i Hukuk hareketinin domasna sebep olmutu. Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, zmir Mdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti, zmir Redd-i lhak Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Vilyt- arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti gibi cemiyetler, vatann kurtarlmas yolunda faaliyete balamlard 19 . Bylece tilf Devletleri, Trkiye'nin taksimine yol bulmak amac ile Yunanllar'a igal ettirdikleri Bat Anadolu'da yaptrdklar bask, ldrme ve yok etme hareketlerini, bu defa da Ermeniler vastas ile Gney'de Adana, Mersin, Tarsus, Mara, Urfa, Antep'de uyguluyorlard. Bu sebeple Trk Milleti, kurtulu areleri aryor ve silhlanyordu. 2.1. Kars, Ardahan ve Oltu Kongreleri galler karsnda Trk milliyetilerini kayglandran en nemli meselelerden biri, Ermeniler'in Dou Anadolu illerine gz dikmeleri idi. Mondros Mtarekesi'nden sonra kurulan Mill Cemiyetler'in mterek amac, "Mill aznlklarn tecavzlerine kar mill haklarn mdafaas" idi 20 . Mondros Mtarekesi'nin 11. Madde'sinde geen aadaki ifadeler Trk makamlarn tedirgin etmitir 2 ': "ran'n imal garb ksmndaki kuva-y Osmaniye'nin derhal harpten evvelki hudut gerisine celbi hususunda evvelce ita edilen emir icra edilecektir. Mavera-y Kafkas'n evvelce Kuva-y Osmaniye tarafndan ksmen tahliyesi emredildiinden ksm- mtebakisi mttefikler tarafndan vaziyet-i mahalliye tetkik edilerek talep olunursa tahliye edilecektir." Bu sebepten ve Kafkasya'dan Trk ordusunun resmen ekilii zerine, yerli Mslmanlar vatanlarn savunmak iin milis tekilt esasna dayanan mill ve siyas tekiltlarn kurma faaliyetine girimilerdi.

15 Tevfik Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele, 1. Cilt. 2. Bask, Ankara 1987, s. 123144; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, II. Cilt, 2. Bask, stanbul 1986, s. 156; Sabahattin Selek. Anadolu htilli, 4. Bask, stanbul 1968, s. 96-97. 20 Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da (1919-1921), I, s. 8. 21 Nihat Erim, a.g.e., s. 521.

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

305

Dou Anadolu'da liva 22 "Kars, Ardahan, Oltu" (Elviye-i Selse)'yu iine alan hareket ilk kongresini 14 Kasm 1918'de Kars'da toplam, bunu 30 Kasm 1918'de toplanan II. Kars, 3-5 Ocak/7-9 Ocak 1919'da toplanan Ardahan, 17/18 Ocak 1919'da toplanan Kars ve 21 ubat 1920'de toplanan Oltu kongreleri izlemitir 23 . Bu kongrelerin balca amac, Wilson prensiplerine dayanarak devlete kabul edilen Mondros Mtarekesi artlarn uygulatmamak, ordumuzun ekilecei Batum'dan Nahvan'a kadar uzanan Gneybat Kafkas topraklarn korumak ve bu topraklarn meru sahibi olduklarn ifade ile Trkiye'den ayrlmamakt 24 . Zafere kadar arplacak, her il ve ilede, "Mill ra" ubeleri alacakt. Dier taraftan, yayn ve delegeler aracl ile de mill haklar tantlacakt. zellikle, 17/18 Ocak 1919 tarihinde Kars'da 131 delegenin itiraki ile toplanan Byk Kars Kongresi ve ald kararlar, nev' ahsna mnhasr olarak Mill Mcadele tarihimizdeki mmtaz yerini almtr. Bu kongrede alnan kararla "Cenubugarb Kafkas Hkmeti Muvakkata-i Millyesi" ad ile bir ynetim kurulmu ve ynetim 25 Mart 1919 tarihinden itibaren de "Cenubugarb Kafkas Hkmeti Cumhuriyesi" adn kullanmaya balayacaktr 25 . 13 ubat 1919 tarihinde Kars'a giren ngilizler, Mutasarrf Hilmi (Uran) Bey'in direktifi zerine kurulan Mill slm rs (Hkmeti)'n tanmlard. Ancak, ngiliz komutanlnn bu blgeye Ermeni gmenlerin getirilmesini ve vali olarak da bir Ermeni (Garganof)'nin atanmasna muvafakat edilmesini istemesi ve hkmetin (ra'nn) bu teklifi reddetmesi zerine ilikiler kopacaktr 26 . Bunun zerine, blgedeki ngiliz generali Thompson, 12 Nisan 1919 tarihinde parlamento binasn basp, hkmet yelerini tutuklatarak Malta adasna srd. Ertesi gn, 13 Nisan 1919'da ngilizler'in Kars' igal ettiklerini iln etmeleri ile birlikte, Ermeni Osebyan ile Garganof idareyi ele aldlar 7 . Dier taraftan, Anadolu'da "mparatorluu
Liva, Osmanl idari tekiltnda kaza ile vilyet arasnda bulunan bir idare makamdr. Buna sancak da denilmekte idi. Kazalar livaya, livalar vilyetlere bal bulunurlard. Bu tekilt, Cumhuriyet'in ilnn mteakip ilga olunmu ve kazalar (ile) dorudan doruya vilyetlere (il) balanmtr. 23 Daha geni bilgi iin bkz.. M. Fahrettin Krzolu, Kars Tarihi, I, stanbul 1953, s. 556557; Ayn yazar, Mill Mcadelede Kars, I. Kitap, stanbul 1960, s. 8-10; Erdal lter, "Ardahan'n Dman galinden Kurtuluunun 52. Yl Dnm," Trk Kltr, Say: 123 (Ocak 1973), s. 129-137. 24 M. Fahrettin Krzolu, Kars ili ve evresinde Ermeni Mezlimi (1918-1920), Ankara 1970. s. 75-76. 25 Utkan Kocatrk, a.g.e., s. 18. 26 Gotthard Jaeschke. Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1971, s. 44. 21 M. Fahrettin Krzolu. Mill Mcadelede Kars, I. Kitap. s. 11-12; Gotthard Jaeschke, a.g.e., gsterilen yer; Tevfik Byklolu, a.g.e. I, s. 10; Osebyan ve Garganof'un Kars'da idareyi ancak 30 Nisan'da ellerine alabildikleri hkn. bkz., M. Fahrettin Krzolu, "Cihngrolu brhim Aydn (1874-1948)'daki Mill- Mcadele'de Kars ve Atatrk ile lgili Belgeler," Belleten, Say: 189-190 (Ocak-Nisan 1984), s. 116.
22

306

ERDALLTER

Koruyalm" kampanyasnn Trkler lehine deiecei grlyordu. 18 Nisan 1919 tarihinde Erzurumlular, 25 Nisan'da da Diyarbakrllar Bb- li'ye ektikleri telgraflarda Ermeni tehlikesine dikkat ekerek, Dou ve Gneydou Anadolu'nun Osmanl mparatorluu'nun ayrlmaz paralan olduunu ifade ediyorlard 28 . Mondros Mtarekesi, tilf Devletleri'ne mdahale ve igal yetkisini tanyordu. Ermeniler de tahrik edilerek, bu bahane salanabilirdi. Nitekim, yre Ermenileri'nin "Bizi slmlar aleyhine tevik eden ve katlima sebep olan ngilizler'dir. ngilizler bize (Ermeniler'e), bizim dostluumuza bakmayn, siz slmlar ldrn, silh ve cephane bizden." dedikleri ve Ermeni saldrlarnda Ermeniler'e ngiliz niformas datld bilinmektedir 29 . 22. Trabzon, Erzurum ve Sivas Kongreleri Birinci Dnya Sava sonlarnda Ruslarn terkettikleri Trabzon ve evresinde Ermeni ve zellikle Rum eteleri faaliyetlerde bulunuyor, tedhi hareketi gittike artyordu. Bu Ermeni ve Rum tehlikesine kar, blgenin Trkln savunmak iin mahall tekiltlanmaya gitmek amac ile 23 ubat 1919 tarihinde Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin Birinci Kongre'si yaplyordu. Cemiyet, yapt bu kongresinde ald kararlarnda, bilimsel yaynlar, propagandalar ve bildiriler yaynlayp Nota'lar vermek eklinde bir alma esasn benimsemiti. nemi, eitli vilyetlerde toplanan benzer kongrelerin ilki olmasndan kaynaklanmakta idi 30 . Mart 1919 balarndan itibaren ubelerini vilyetin her kesine yayan cemiyet, ksa zamanda Rize, Giresun, Ordu ve O f da ubeler kurdu. Bylece, tehlikeye kar halkn uyankl ve beraberlii salanm oluyordu. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti, Paris Bar Konferans'na gtrlmesi amac ile eski Sadrazam Tevfik Paa'ya verdii bir muhtrada 31 : "Trabzon'un Ermenistan iin bir mahre ittihaz edilecei ve bunun Trabzon'u paralamaya, oradaki Trk ve Mslmanlar'n hukuk-u milliye ve tarihiyesini inetmeye sebep tekil edecek bir silindir mesabesinde" olduu belirtiliyordu. Dier taraftan, Pontus hlyasna kaplm olan Yunan Babakan Venizelos, denize k temin etmek iin Trabzon vilyetini Ermeniler'e brakacan vaad ediyordu 32 . Yksek Komiser Amiral Richard Webb de, Trabzon'da nerede ise hi Ermeni

M. Kemal ke, ngiltere'nin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noel'in Faaliyetleri, Ankara 1988, s. 46. 29 Kzm Karabekir. istikll Harbimiz. stanbul 1969, s. 295. 311 zzet ztoprak, "Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti." Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri. Samsun 1988, s. 335-350. 31 zzet ztoprak, a.g.m., s. 345. 12 Gotthard Jaeschke, a.g.e., s. 56.

214

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

307

bulunmadn, ancak buna braklacan belirtiyordu '.

ramen

vilyetin

Ermeni

Devleti'ne

Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti, Eyll 1919'da toplanan Sivas Kongresi'nden sonra Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nn bir ubesi haline gelecektir. Mustafa Kemal Paa, Samsun'a kt zaman Anadolu iki byk kongrenin eiinde bulunuyordu. Bat Anadolu'yu Yunan igalinden kurtarmak isteyen mahall tekiltlar Balkesir'de, Dou'da bir Ermenistan kurulmasn nlemeye alanlar ise Erzurum'da toplanacaklard. Samsun'dan Amasya'ya geen Mustafa Kemal Paa, orada mill bir hareket taraftar olan Ali Fuat Paa, Rauf Bey ve Refet Paa ile bir araya gelerek sekiz hususta mutabakata vard. Toplantya katlamayan ve fakat desteklerinin salanmas gerekli olan XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa ve Konya Yldrm Kt'alar (III. Kolordu) Mfettii Mersinli Cemal Paa'ya telgrafla danlarak onlarn da alnan kararlara katlmalar mmkn klnd. Ali Fuat Paa'nn "Mukaddes ttifak" dedii bu Amasya Tmimi (21-22 Haziran 1919)'nin esaslar unlard 34 : a. Yurdun btnl, milletin istiklli tehlikededir, b. stanbul'daki hkmet, zerine ald sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. c. Milletin istikllini yine milletin zim ve karar kurtaracaktr, d. Milletin durumunu ve davrann gznnde tutmak ve haklarn dile getirip btn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden ve denetimden kurtulmu mill bir kurulun varl gereklidir, e. Anadolu'nun her ynden en gvenli yeri olan Sivas'da mill bir kongrenin tez elden toplanmas kararlatrlmtr, f. Bunun iin btn illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm delegenin mmkn olan sr'atle hemen yola karlmas gerekmektedir, g. Herhangi bir kt durumla karlalabilecei dnlerek bu i, mill bir sr gibi tutulmal ve delegeler gereken yerlere kimliklerini gizleyerek gelmelidirler, h. Dou illeri adna 10 Temmuz'da Erzurum'da bir kongre toplanacaktr. O gne kadar dier il delegeleri de Sivas'a ulaabilirlerse, Erzurum Kongresi'nin delegeleri de Sivas'da yaplacak genel kongreye katlmak zere yola karlar.
M. Kemal ke. a.g.e., s. 73. M. Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Kongresine.]. Ankara 1959, s. 146-148.
34 33

Balarken:

Mondros

Mtarekesinden

Sivas

308

ERDAL LTER

Amasya Tmimi'nde yer alan en nemli hkm, phesiz "Milletin istikllini yine milletin zin ve karar kurtaracaktr." parolas idi. Amasya'dan sonra 3 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum'a geen Mustafa Kemal Paa, Dou'daki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin birlemesini ama edinen Erzurum Kongresi'nin hazrlklarna katld. Dier taraftan, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Carlthorpe ile gal Kuvvetleri Bakomutan General Milne'nin, Mustafa Kemal'in geri arlmas ve Anadolu'daki mill hareketin bastrlmas iin Osmanl Hkmeti'ni sktrmalar da devam ediyordu. ngilizler'in basks ile ordudan karlmak zere olduunu Genelkurmay Bakan Cevat Paa'dan renen Mustafa Kemal Paa, 9 Temmuz 1919 tarihinde istifasn veriyor ve millete hitap eden genelgesinde 35 , "vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak, Yunan ve Ermeni isteklerine kurban etmemek iin alan mill sava urunda milletle beraber serbest surette almaya resm ve asker sfatnn engel olmaya baladn, bu mukaddes gaye iin milletle beraber sonuna kadar almaya mukaddesat adna sz vermi olduunu ve k bulunduu askerlik mesleinden ekildiini" bildiriyordu. Bu arada, Erzurum'un Ermeniler'e verilecei haberi Erzurumlular' galeyana getirirken, zmir'in Yunanllar tarafndan igali, btn yurtta olduu gibi Erzurum'da da etkisini gstermiti. zmir'in bana gelenlerin Erzurum'un bana da gelebilecei belirtilerek nlem alnmas isteniyordu 36 . Bylece, 17 Haziran 1919 tarihinde Raif Efendi'nin bakanlnda Vilyet Kongresi toplanm, blgeden hi g etmemek ve muhtemel bir Ermeni saldrsna kar iddetle kar durmak ilke olarak kabul edilmiti 37 . Ayrca kongre, Ermeni propagandasna kar yaynlad on sekiz sayfalk bir brorde de, Trk-Krt kardeliini, kltr ve din birlii ile gelenek ortakln tarih ve ilim asndan ele alp Ermeniler'in blc propaganda ve tahriklerini rtyordu 38 . 23 Temmuz 1919 tarihinde toplanan Erzurum Kongresi'nde oybirlii ile Bakan seilen Mustafa Kemal Paa, konumasnda lkenin iinde bulunduu durumu, tilf Devletleri'nin, Mondros Mtarekesi'nin hkmlerine ve Wilson prensiplerine aykr olarak Trk Milleti'nin her eit haklarn inediklerini ve stanbul Hkmeti'nin aczini belirtmiti. Mustafa

Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, s. 94. Bekir Stk Baykal, "zmir'in Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadolu'daki Tepkileri," Belleten, Say: 132, Ankara 1969, s. 517-535; Ycel zkaya, "zmir'in galinin Anadolu'daki Tepkileri," ATTED, Say: 1 (Mays 1988), s. 65-74. 37 Cevat Dursunolu. Mill Mcadele'de Erzurum, Ankara 1946, s. 66-67. 311 Daha geni bilgi iin bkz., Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, yay haz., Bekir Stk Baykal, Ankara 1969, s. 40-52.
36

35

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

309

Kemal Paa, burada ayrca Ermeniler'in durumuna da temas ederek unlar ifade etmitir 39 : "...Tebaa-i Osmaniye'den olan Rum ve Ermeni anasr grdkleri tevik ve mzaheretin netayiciyle de namus-u milletimizi cerihadar edecek taknlklardan balayarak, nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzata koyuldular. Fakat, derin bir telehhf ile itiraf etmeliyiz ki, bu cretler, sekiz aydan beri, biribirini takiben mevki-i iktidara geen, murakabe-i milliyeden azade hkmat- merkeziyenin, birinin dierinden daha fena olarak gsterdii zaif ve aciz sarndan ve payitahtta ve baz matbuatta grlen pek mezmum ihtirasattan ve vicdan- millinin inkr, kuvay- milliyenin ihmal olunmasndan nai vsat bulmutur.

nksam- vatan mevzuubahis ve karar olarak vilyat- arkiyemizde "Ermenistan", Adana ve Kozan havalisinde "Kilikya" namlarna Ermenistan, Garbf Anadolu'nun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan, Trakya'da payitahtmzn kapsna kadar kezalik Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde "Pontus" krall...tasvip bulmu ve grlyor ki tatbikat devresi de balamtr.

Ermenistan'a gelince: Bir fikr-i istil perverde eden Ermeniler, Nahcivan'dan Oltu'ya kadar btn ahali-i slmiyeyi tazyik ve baz mahallerde katlim ve yamagerlikte bulunuyorlar. Hudutlarmza kadar slmlar mahva mahkm ve hicrete mecbur ederek vilyat- arkiyemiz hakkndaki emellerine doru emniyetle takarrb etmek ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia eyledikleri Osmanl Ermenisi'ni bir istinatgh olmak zere memleketimize srmek istiyorlar.

urada ackl bir hakikat olmak zere arz edeyim ki, memleketimizde klliyetli ecnebi paras ve birok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye pek aikrdr ki, hareket-i mi 11 iyeyi akim brakmak, mal-i milliyeyi felce uratmak. Yunan, Ermeni ve baz aksam mhimme-i vatan igal gayelerini teshil etmektir...Fakat mukaddesatnn gayeyi necatiyle rpnan btn millet ibu tariki azim ve mcahedesinde her trl mevanii, muhakkak ve mutlaka krp sprecektir." Dou Anadolu'nun meselelerini halletmek iin toplanm olan Erzurum Kongresi, ald kararlar itibariyle Mill Mcadele'nin prensiplerini de ortaya koyan ilk kongre olmutur. nk ald kararlar ile yalnz Dou
39

Atatrk'n Sylev ve Demeleri. Ankara 1981, s. 3-7.

1919-1938,

I, 3. Bask, Toplayan: Nimet Arsan,

310

ERDAL LTER

vilyetleri deil, btn Trk milleti temsil ediliyordu. Alman prensip ve kararlar ksaca unlard 40 : a. Mill hudutlar iinde vatan bir btndr. Onun eitli ksmlar birbirinden ayrlmaz, b. Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar ve Osmanl Devleti'nin dalmas halinde millet birlikte mdafaa ve mukavemet edecektir, c. Vatann ve istikllin muhafaza ve teminine stanbul'daki hkmet muktedir olamad takdirde maksadn temini iin geici bir hkmet teekkl edecektir. Bu hkmet mill kongrece seilecektir. Kongre toplanm deil ise bu seimi heyet-i temsiliye yapacaktr, d. Kuvay- milliyeyi mil ve mill iradeyi hkim klmak esastr, e. Hristiyan unsurlara (aznlklara) siyas hkimiyetimizi ve itima muvazenemizi bozucu imtiyazlar verilemez, f. Manda ve himaye kabul olunmaz, g. Mill Meclis'in derhal toplanmas ve hkmet icraatnn meclisin denetimine konulmas iin allacaktr. Bylece Erzurum Kongresi, Anadolu'da mill bir devletin yrtme gc olan mill bir hkmet kurmak yolundaki azmini ifade etmi oluyordu. ngiliz Yksek Komiseri Amiral Carlthorpe da, 29 Temmuz 1919 tarihinde Dileri Bakanl'na General Milne'nin Ermenilik konusunda ayn paraleldeki bir raporunu gnderiyordu 41 . Milne raporunda, savan Nahcivan yaknnda ve Oltu'nun gneyinde vukubulduunu, Byk Ermenistan sznn mill hareket ateini alevlendirdiini ifade ediyordu. Ermeni Patrii Zaven Efendi ise, Rum Patrii ile birlikte 3 Temmuz 1919 tarihinde, ngiliz Yksek Komiserlii'ne verdii dilekede 42 , "Trkiye'de...Mill savunma bahanesi altnda Hristiyanlar'a saldrmalar iin eteler ile milisler tekiltlandrlmtr... Asayisizlikten, esas itibariyle, Trk Hkmeti mesuldur. Dou Hristiyanlar'nn koruyucusu ve mazlum milletlerin kurtarcs olan Mttefikler'in mnasip grecekleri tedbirleri almalar iin temennilerimizi ortaya koymamz hususuna msaadelerini rica ediyoruz." diyerek, tilf Devletleri'ni igale tevik ediyordu.. Erzurum Kongresi'nin topland sralarda Trkiye'de Amerikan mandas meselesi yeni ortaya kmt. Trkler'in selmetini Amerikan mandasnda gren pekok Trk aydn vard. Mesel, Amerikan mandas fikrinin ilk
4,1 Enver Ziya Karal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 1918-1965, stanbul 1971, s. 40-41; Geni bilgi iin bkz., Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, yay .haz.. Bekir Stk Baykal, s. 2325. 41 Gotthard Jaeschke, a.g.e., s. 44-45. 42 Gotthard Jacschke, a.g.e., s. 51.

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

311

ncs ve Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin bakurucusu Halide Edip (Advar) Hanm, manda konusunu incelemek amac ile Paris'den gnderilen King-Crane Komisyonu ile yakn temasta idi. Bu komisyon, Wilson'a verdii Yakndou Raporu'nda Trkiye ile ilgili olarak Ermenilik konusunda aadaki hususlar gndeme getirmiti 43 : a. Kilikya hri, bir Ermeni mandas kurulmas, b. Btn Anadolu'yu, Ermenistan, stanbul Devleti ve Trk Devleti'ni kapsayacak tek bir genel manda kurularak bunun Amerika Birleik Devletleri'ne verilmesi. Halbuki, Mustafa Kemal Paa, tek bir karar almt ve onu yle aklyordu 44 : "Efendiler, bu vaziyet karsnda bir tek karar vard. O da hkimiyet-i milliyeye mstenit, bilkaydart mstakil yeni bir Trk Devleti tesis etmek." Paris Bar Konferans tarafndan benimsenen Dou vilyetlerinde manda kurulmas kararna kar da, Erzurum Kongresi ald kararda, "Manda ve himaye kabul olunmaz." maddesini koymutu. Erzurum Kongresi ile Dou vilyetlerinin vatann blnmez bir paras olduu ve bu vilyetlerin anavatandan ayrlmamalar iin karar verilirken, daha kapsaml ikinci bir kongrenin. Bat vilyetlerinden gelecek temsilciler ile en gvenli blge olarak grlen Sivas'da toplanmas hazrlklar da balamt. Aslnda, Sivas'da bir kongre toplanmas karar Amasya Genelgesi ile verilmiti. Erzurum'daki almalarn tamamlayan Mustafa Kemal Paa, 2 Eyll 1919 tarihinde halkn gsterileri arasnda Sivas'a geldi. 4-12 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresi, Dou ve Bat Anadolu'daki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin bir merkeze balanmasn mmkn klmtr. Seilen Heyet-i Temsiliye'nin bana Mustafa Kemal Paa getirilmi ve btn Anadolu'nun milliyeti rgt "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" adn almtr. Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresi'ni a konumasnda, lkenin iinde bulunduu duruma temas ederek Ermeniler'in faaliyetleri hakknda yle diyordu 41 : "Muhterem Efendiler...arkta Ermeniler Kzlrmak'a kadar tevess hazrlklarna ve imdiden hudutlarmza kadar dayanan katlim siyasetine balad. Karadeniz sahillerimizde Pontus krall hayalinin tahakkukuna bile alld...arkta hab-i zailin her trl meakkat ve elemlerini grm ve
41 44 45

Fetl Tevetolu, Mill Mcdele Yllarndaki Kurulular, Ankara 1988, s. 184. M. Kemal Atatrk, Nutuk, I, 1919-1920, s. 12. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1919-1938,1, s. 8-9.

312

ERDAL LTER

bilhassa Ermeniler'in vahet ve zulmlerine sahne olmu mtemzede hudut vilyetlerimiz namus ve istikll-i milliyi kurtarmak maksadyla Mdafaa-i Hukuk-u Milliye, Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyetleri tekil eylediler..." Sivas Kongresi, Trk tarihinin bir dnm noktas olarak deerlendirilmelidir. nk, Mill Mcadele'nin ve lke btnlnn temeli, Mill Meclis'e giden yol (23 Nisan 1920) bu kongre ile ina ediliyordu 46 . Amerikal General James G. Harbord'un Trkiye'ye gelii de bu dneme rastlamaktadr. Harbord bakanlndaki bir Amerikan asker heyeti, Amerika'nn Ermenistan zerinde manda kurma artlarn aratrmak zere, Anadolu'da bir inceleme gezisine km, 20 Eyll 1919 tarihinde Sivas'a gelmi ve Mustafa Kemal Paa ile grmt 47 . Harbord heyetinin mill hareketin liderleri zerindeki etkisi byk olmutur. Nitekim Harbord, Anadolu'daki mill hareketin nemini Amerikan halkna anlatmtr 48 . Mustafa Kemal Paa da, 24 Eyll 1919 tarihinde Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Fransa, talya Yksek Komiserleri ile Hollanda, spanya, sve ve Danimarka eliliklerine ektirdii telgraflarda da, lke iindeki Mslman olmayan vatandalarn her trl korunmasnn gven altnda bulunduunu ifade etmekte idi 49 . Ermeniler'in pek ok zulm grdne dair, Avrupa lkeleri tarafndan yaplan propagandalara, Harbord'un raporu ile aklk getirilmiti. Harbord raporu, iddia edilen Trk katlimn rtyor ve bamsz bir Ermenistan kurulmasna iddetle kar kyordu 50 . Bylece, dnya kamuoyu TrkErmeni ilikilerine ve Trk Mill Mcadelesi'ne artk baka bir adan bakmaya balamt. Fakat bu arada, stanbul'dan Diyarbakr'a giden Piskopos Kendifyan, Ermeni Patrii Zaven Efendi'ye Ocak 1920'de yazd mektubunda, Trkler'e kar Diyarbakr'daki Ermeni rgtlenmesinden bahsediyor,
Sivas Kongresi'nn Trk kamuoyu zerindeki etki ve tepkileri iin bkz.. Emine Kskl, "Sivas Kong-resi'nin Mill Mcadelede Kamuoyu Oluturulmas Asndan nemi," ATTED, Say: 1 (Mays 1988), s. 29-42. 47 Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938, s. 97; Ayn yazar. Doumundan lmne Kadar Kayakal Atatrk Gnl, s. 107-108; Ayrca bkz., Feth Tevetolu, "Mustafa Kemal Paa-General Harbord Grmesi Tank ve Tercman: Prof. Dr. Hulsi Y. Hseyin (Pekta)," AAMD, Say: 10 (Kasm 1987), s. 197207. 48 Salhi R. Sonyel, a.g.e., s. 162. 49 Utkan Kocatrk, a.g.e., s. 109. 50 Seil Akgn, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesi'ne Dair) Raporu. (Kurtulu Sava Balangcnda). stanbul 1981, s. 133-158; Deniz Bilgen. ABD'li Gzyle Sivas Kongresi: Amerikan Mandas ve Gazeteci L. E. Browne'm Faaliyetleri. stanbul 2004, s. 29.
46

ERMEN STEKLER KARSNDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

313

ngiliz ve Fransz tefti memurlarnn kendilerine yapt yardmlar bildiriyordu". Daha sonra, 12 Ocak 1920 tarihinde stanbul'da toplanan son Osmanl Mebuslar Meclisi de, Anadolu'da gnden gne gelien mill hareketin gelimesi zerine 28 Ocak 1920 tarihinde kabul ettii Misak- Mill'nin 5. maddesini, aznlklar konusuna ayrmt. Bu maddede unlar yazl idi 52 : "tilf Devletleri ile dmanlar ve baz ortaklar arasnda kararlatrlm olan antlama esaslar dairesinde aznlklarn haklar komu memleketlerdeki Mslman halkn da ayn haktan istifadeleri art ile tarafmzdan kabul ve temin edilecektir." Ancak az sonra, 16 Mart 1920 tarihinde stanbul tilf Devletleri tarafndan igal ediliyordu. Bu igal ile, artk padiahtan ve padiah hkmetlerinden milletin kurtuluu iin hibir yardm beklenemez ve onunla hibir hususta ibirlii yaplamazd. Bu sebeple, mill iradeyi temsil edecek tekilt ortaya karmak gerekiyordu. Bu tekilt, 23 Nisan 1920 tarihinde Ankara'da kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi olacaktr. Artk cephelerdeki savalar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti yrtecektir. 3. Sivas Kongresi Sonras ve Sevr Antlamas Karsnda Trk radesi gallere kar kurtulu areleri arayan Trk Milleti'nin silhlanmas, Sivas Kongresi ile ortaya kan Heyet-i Temsiliye'nin dikkatini ekmiti. Bu durum, 16-29 Kasm 1919 gnleri arasnda Sivas'da yaplan Komutanlar Toplants'nda etraflca grlm, hazrlanan pln ilgili komutanlara ve Mdafaa-i Hukuk Tekilt'na bildirilmiti 53 . Bu cmleden olarak, 1920 yl balarnda ve ortalarnda, Mustafa Kemal Paa'nn ve ordunun destei ile cephelerdeki mill direni byk g kazanmt. Artk igal altnda tutulan yerlerin kurtarlmas mcadelesi balamt. Gney cephesindeki Ermeni faaliyetleri ile ilgili olarak Mustafa Kemal Paa Bursa'ya ektii ifre-Tel'de, Mslman halka kar yaplan zulm ve facialar sralyordu 54 . Merkezi Sivas'da bulunan "Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti" de, igallere ve mezlime kar tutumunu Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Paa ile yapt yazmalarnda vatanperverane bir ekilde ortaya koyuyordu' 5 . Dier taraftan, stanbul'daki Robert Kolej Mdr C. F. Bates'in de, Trkiye'de blgesel aratrma
Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara 1994, s. 260-261. Enver Ziya Karal, a.g.e s. 54. 53 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, II, Ankara 1984, s. 222. 54 "Haziran 1920: Cepheler-Ermeni Faal iy etleri-M i 1 l Harekete Kar Yeni Dzenlemeler," BTTD. Say: 31 (Eyll 1987), s. 8. 35 Bekir Stk Baykal. Mill Mcadele de Anadolu Kadnlar Miidafaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara 1986.
52 51

314

ERDAL LTER

yapmaya gelen Amerikan Tetkik Komisyonu yelerinden A. Lybyer'e gnderdii 12 Nisan 1920 tarihli yazda, Fransz ynetiminin, blgeye Ermeni savalar getirerek, onlar orada jandarma ve polis olarak kullanmasnn btn Anadolu'da kt etki yarattn belirtiyordu 56 . Dou cephesinde de, 1920 ylnn Mays'nda Ermeni basks gittike younlamt. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, 9 Haziran 1920 tarihinde Kzm Karabekir Paa'y Dou cephesi komutanlna atayarak Ermeni ordusunun yok edilmesi yetkisini veriyordu 57 . Bu srada mttefikler, Osmanl mparatorluu'na bir an nce imzalatmak iin zerinde altklar bar antlamas metnini ortaya koymulard. Nihayet, ngiltere'nin gayretleri ile Sevr Antlamas 10 Austos 1920 tarihinde Osmanl Hkmeti'ne imzalatld. Antlamann imzaland haberi Trkiye'nin her tarafnda infial yaratm ve fke ile karlanmt 58 . Trkiye'yi Orta Anadolu'da birka vilyete inhisar ettiren ve bamsz devlet unsurlarn ortadan kaldran bu antlama; Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kurulmasndan nce balam olan Trkler'in mcadele azim ve kararn daha da artrmt. Bernard Lewis, antlamay yle deerlendirmektedir 59 : "Sevres andlamas pek insafszd ve Trkiye'yi, en zengin illerini ilhak eden devletlerin ve uluslarn insafna dayanarak yaayabilecek, aresiz, ktrm ve glge bir devlet halinde brakacakt...Trkiye'de bir ulusal yas gnyle karland. Fakat hibir zaman uygulanmad. tilf devletleri Sultann uysal hkmetine artlarn dikte ederken, Anadolu'da, andlamay ve ona temel olan ilkeleri tamamen reddeden ve onu kabul eden Trkleri hain olarak mahkm eden adamlarn nderlik ettii, yeni bir Trk devleti douyordu.

Sevres andlamasmn imzalanmas, Trkiye'de onu kabul eden rejime kar byk bir duygu deiikliine sebep oldu; eski mttefikler arasnda gittike artan anlamazlklar, Mustafa Kemal'e ayr ayr akllca grmelerle durumunu kuvvetlendirme imknn verdi." Sevr Antlamas'nn 88., 89. ve 93. maddeleri, Byk Ermenistan'n temellerini atyordu. Bu maddelerde zetle yle deniliyordu"0:
56

Salhi R. Sonyel, "Tehcir ve Krmlar Konusunda Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt," Belleten, Say: 161 (Ocak 1977), s. 149. 57 Selhattin Tansel, a.g.e., 111. s. 225. 58 Sevr Antlamas'nn tepkileri konusunda geni bilgi iin bkz.. zzet ztoprak, Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara 1981, s. 201-242. 59 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu. Ankara 1970, s. 247, 252. Nihat Erim. a.g.e., s. 559-560.

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

315

Madde 88 - Trkiye, Ermenistan' bamsz bir devlet olarak tanr, Madde 89 - Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis vilyetlerindeki Trkiye Ermenistan snrnn tesbiti, Birleik Amerika Bakan'a braklmaktadr. Bu konudaki kararn ve Ermenistan'n denize k ile Trk topraklarnn askersizletirilmesi hakknda ngrecei nlemleri taraflar kabul edeceklerdir, Madde 93 - Ermenistan, bu topraklardan gei serbestliini ve ticaret eitliini kabul eder. Sevr Antlamas, Dou'da bir Ermenistan kurduu gibi, Krdistan'a da otonomi vermekte ve bylece Dou Anadolu'yu paralamakta idi. Batllar'm tevik ve yardmlarndan baka Sovyetler'den de destek gren Ermeniler, antlamann tand haklara dayanarak, 24 Eyll 1920 tarihinde Trk topraklarna saldrmaya balamlard 61 . Bu durum zerine, Kzm Karabekir Paa, 1 Kasm 1920 tarihinde Ermeniler'e hitaben yaynlad beyannmede, Tanaklar'n Ermeni toplumuna yapt ktlkleri sralayarak unlar sylyordu 62 : "Maksadmz ve hedefimiz...Mslman ve Ermeni fukara halkn krdran Tanaklar'n elinden masum halk kurtarmaktr.". Bu arada Trk asker hareketi de Gmr istikametinde hzla gelimi ve 6 Kasm 1920 tarihinde, Trk kuvvetleri, Gmr evresindeki istihkmlar nne gelmiti. Bu durumda Ermeniler, ayn gn akam, mtareke istediler. Gmr'de devam eden mzakereler, 2/3 Aralk 1920 tarihinde imzalanan Gmr (Alexandropol) Antlamas ile sonuland 63 . Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk asker baars sonucu ilk antlama olan Gmr Antlamas ile Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve dr yeniden Trk topraklarna katld. Ancak, 5 Aralk 1920 tarihinde Ermenistan Sovyetletirilmiti 64 . Bu sebeple, Gmr Antlamas'na ramen, Ermenistan meselesi halledilmi saylmazd. Artk mesele, Trkiye ile Rusya arasnda devam edecek ve nihayet TBMM Hkmeti ile SSCB Hkmeti arasnda 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlamas ve yine 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Kars Antlamas ile halledilecektir 65 . Bylece Ermenistan inenmi morallerinin Sevr Antlamas'nn Dou'da yaratmak istedii Byk dncesi, Mustafa Kemal Paa ordularnn ayaklar altnda oluyordu. Dou'da kazanlan bu baar, milliyetilerin daha da ykselmesine yardm etmitir.

Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938, s. 203. Kzm Karabekir. a.g.e.. s. 842. 63 Kzm Karabekir. a.g.e., s. 841-846. " Gotthard Jaeschke. Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, I, s. 131. smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trkiye'nin Siyasal Andlamalar, 1920-1945. 1. Cilt. Ankara 1983, s. 27-38. 39-47.

316

ERDAL LTER

Gney cephesinde de, yldrc ve ypratc bir gerilla savann balamas zerine Franszlar da, Trk topraklarnda tutunamayacaklarn anlamlard. Franszlar'm Suriye Olaanst Komiseri Ankara'ya bavurarak 20 gnlk bir mtareke istedi. Bu durum, Franszlar'm Byk Millet Meclisi Hkmeti'ni zmnen tanmalar demekti. Bu durumda, Franszlar'm blgeyi boaltacan duyan Ermeniler artk kitleler halinde g etmeye balamlard. Franszlar bir sre asker hareketlerini durdurduktan sonra, Sakarya Zaferi zerine 20 Ekim 1921 tarihinde TBMM Hkmeti ile Ankara Antlamas'n imzalayarak 66 , Hatay dnda igal ettikleri yerleri geri veriyorlard. Bylece, Mill Mcadele'nin Gney cephesi de kapanm oluyordu. Ankara Antlamas, yalnz bu bakmdan deil, Trkiye'nin Bat karsndaki genel durumu bakmndan da ok nemli idi. Fiil deeri olmad oktan anlalan Sevr Antlamas bylece, hukuken de hkmsz kalyordu 67 . Ermeni istekleri, mill teekkllerin sebatkrane tutumlar karsnda 11 Ekim 1922 tarihinde imzalanan Mudanya Mtrekesi ile sonusuz kalyordu. Artk tilf Devletleri, "Byk Ermenistan" davasndan mitlerini kesmiler, fakat eski mttefiklerini Gney ve Gneydou Anadolu'da kurulacak olan "Ocak" veya "Ermeni Yurdu" gibi bo szler ile avutmak ve Ermeni hmiliinden syrlmann arelerini aramaya balamlard. Lozan'da da bu yolda gayret gstermiler, ancak netice alamamlard 68 . Bylece, szde "Ermeni Meselesi", Lozan'da tarihin derinliklerine gmlmt. SONU Mondros Mtarekesi, Osmanl mparatorluu'nun fiilen sonunu getirmi, Sevr Antlamas da bu sonucu, tilf Devletleri'nin tek ynl yarglar ile btnletirmiti. Ancak, Yunanllar' ve Ermeniler'i Anadolu macerasna itenler, Trk'n, Mustafa Kemal Paa nderliinde birleeceini dnememilerdi. 1919-1922 yllar arasnda mill uyann ve direniin sebebi, anavatan topraklarnda bir Yunan ve Ermeni devleti kurulmak istenmesi idi. Halbuki toplantlarda ve konferanslarda Ermeni edebiyat yapan tilf Devletleri temsilcileri Sevr'de izilen Ermenistan snrlarn gerekletirebilecek durumda deillerdi. nk onlar, ne bir kuru verecek ve ne de bir tek asker gnderebilecek durumda idiler. Mesel, Ermenistan mandaterliine itilmeye allan Amerika Birleik Devletleri bile bu sorumluluu yklenmeyi kabul etmemiti. tilf Devletleri, mill uyan bayra karsnda nihayet Lozan'da, Trkiye Cumhuriyeti Devleti topraklar zerinde bir Ermenistan yaratlamayacan kabul etmek zorunda kalmlard.
66 67

smail Soysal, a.g.e., s. 48-60. Ankara Antlamas'nn nemi ve yanklar iin bkz.. Yahya Akyz, a.g.e., s. 147-151. Esat Uras, a.g.e., s. 723-756.

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

317

KAYNAKLAR KTAPLAR
Adalian. Rouben Paul. Historical Dictionary Oxford 2002. of Armenia, Lanham. Maryland and

Akgn, Seil, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesi'ne Dair) Raporu, (Kurtulu Sava Balangcnda), stanbul 1981. Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara
1975. Atatrk, M. Kemal, Nutuk, I, 1919-1920, stanbul 1967.

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1919-1938, I, 3. Bask, Toplayan: Nimet Arsan,

Ankara 1981. Baykal, Bekir Stk (yay.haz.), Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, Ankara 1969.

, Mill Mcadele'de
Ankara 1986.

Anadolu Kadnlar Mdafaa-i

Vatan Cemiyeti,

Byklolu, Tevfk, Atatrk Anadolu 'da (1919-192 J ), I, Ankara 1959. , Trakya'da Mill Mcadele, I. Cilt, 2. Bask, Ankara 1987. Bilgen, Deniz, ABD'li Gzyle Sivas Kongresi: Amerikan Mandas ve Gazeteci L. E. Browne'n Faaliyetleri, stanbul 2004. Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920),
Ankara 1994.

Dursunolu, Cevat, Mill Miicadele'de Erzurum, Ankara 1946. Erim, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri: mparatorluu Andlamalar, Cilt I, Ankara 1953. Osmanl

Erol, Mine, Trkiye'de Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920), Giresun 1972. Gkbilgin, M. Tayyib, Mill Mcadele Balarken: Mondros Mtarekesinden Kongresine, I, Ankara 1959. Jaeschke, Gotthard. Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, I, Ankara 1970. , Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1971.
Karabekir, Kzm, stikll Harbimiz. stanbul 1969.

Sivas

Karal, Enver Ziya, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 1918-1965, stanbul 1971.

Krzolu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, I, stanbul 1953.

, Mill Mcadelede Kars, I. Kitap, stanbul 1960. , Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi (1918-1920), Ankara 1970. Kocatrk. Utkan, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938.
Ankara 1983.

318 , Doumundan 1988.

ERDAL LTER lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnliiii, Ankara

Lewis, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, Ankara 1970. ke, M. Kemal, ingiltere'nin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noel'in Faaliyetleri, Ankara 1988. ztoprak, zzet, Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara 1981. Pasdermadjian, H., Histoire de L'Armenie, Paris 1949-1971. Sarhan, Zeki, Kurtulu Sava Gnl, l-III, Ankara 1984-1993. Selek, Sabahattin, Anadolu htilli, 4. Bask, stanbul 1968. Shaw, Stanford J., and Shaw, Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modem Turkey, II, Reprinted 1978. Sonyel, Salhi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, Ankara 1973. Soysal, ismail, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Andlanalar, 1920-1945,1. Cilt, Ankara 1983. Trkiye'nin Siyasal

Tansel, Selhattin, Mondros'tan Mudanya 'ya Kadar, I-1II, Ankara 1973. Tevetolu, Fethi, Mill Mcdele Yllarndaki Kurulular, Ankara 1988. Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, II. Cilt, 2. Bask, stanbul 1986. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950. Walker, Christopher J., Annenin: The Survival of a Natio, London 1980. MAKALELER Baykal, Bekir Stk, "izmir'in Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadolu'daki Tepkileri," Belleten, Say: 132, Ankara 1969, s. 517-535. "Haziran 1920: Cepheler-Ermeni Faaliyetleri-Mll Dzenlemeler," B7TD, Say: 31 (Eyll 1987), s. 4-10. Harekete Kar Yeni

lter, Erdal, "Ardahan'n Dman galinden Kurtuluunun 52. Yl Dnm," Trk Kltr, Say: 123 (Ocak 1973), s. 129-137. Krzolu, M. Fahrettin, "Cihngrolu brhim Aydn (1874-1948)'daki MillMiicadele'de Kars ve Atatrk ile lgili Belgeler," Belleten, Say: 189-190 (OcakNisan 1984), s. 109-165. Kskl, Emine, "Sivas Kongresi'nin Mill Mcadelede Kamuoyu Oluturulmas Asndan nemi," ATTED, Say: 1 (Mays 1988), s. 29-42. ztoprak, izzet, "Trabzon Muhafaza-i Htkuk-u Milliye Cemiyeti," Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, s. 335-350. zkaya, Ycel, "izmir'in galinin Anadolu'daki Tepkileri," ATTED, (Mays 1988), s. 65-74. Say: 1

ERMEN STEKLER KARISINDA MLL TEEKKLLERN TUTUMU

319

Sonyel, Salhi R., "Tehcir ve Krmlar Konusunda Ermeni Propagandas, Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt," Belleten, Say: 161 (Ocak 1977), s. 137156. Tevetolu, Feth, "Mustafa Kemal Paa-General Harbord Grmesi Tank ve Tercman: Prof. Dr. Hulusi Y. Hseyin (Pekta)," AAMD, Say: 10 (Kasm 1987), s. 197-207.