SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Aralk 2008, Say:18, ss.107-120.

Ar syanlarnda Yabanc Parma (19261930)

Esra SARIKOYUNCU DEERL*
ZET Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Milli Mcadele dneminde olduu gibi Krt faaliyetlerin tehdidi ile kar karya kalnd grlmektedir. Bilindii gibi, bu tehditlerin ilki ve en by eyh Sait isyan (13 ubat15 Nisan 1925) olmutur. Musulu ngiliz mandaterlii altndaki Iraka balamak maksadyla kkrtlan ve ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisanda bastrlmsa da blgede huzursuzluk drt yl daha devam etmitir. Bu huzursuzluk yllarnda ngiliz casusu Albay Lawrensin Trkiye, Irak, ran ve Suriyede genel bir Krt ayaklanmasn planlamak iin gizlice bu blgeye gnderildii ve Krt Teali Cemiyeti, Vilayeti Sitte Krt Cemiyeti gibi kurulular yeniden organize ettii bilinmektedir. almamzda 1926 ylnda balayan ve 1930 sonlarna kadar devam eden Ar isyannda, ngiliz Dileri Bakanlna ait raporlardan yararlanlarak, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Yunanistan gibi devletlerin rol zerinde durulacaktr. Anahtar Kelimeler: Ar syanlar, Trkiye, Krt Cemiyetler, ngiltere. ABSTRACT After the Turkey Republic established, same as the period of National Contention, Turkish government has been come face to face with menace of Kurdish activity. As known, first and most serious Kurdish activity is eyh Sait revolt(13 February-15 April 1925). This revolt had been provoke by United Kingdom, who desired to let Musul to Iraq which is under her own mandate, and then revolt spread to Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa. However much this revolt had been overcome at 15 April, but restlessness at this region has been continue for four years. Its known that, that times British spy Colonel Lawrens had been sent to Turkey, Iraq, Iran, Syria secretly make a plan for to get general Kurdish revolt and for this reason he was put together Kurdish Teali Association, Vilayeti Sitte Kurdish Association. This study, based on documents retrieved from UK National Archives, focusses on the Ar Revolts whish started 1926 and finished at 1930, play a part in importance of especially British, French, Italy and Greek policy related with this subject. Keywords: Ar Revolts, Turkey, Kurdish Associations, United Kingdom.

Foreigner Influence At The Agr Revolts

Giri Bugn Orta Dou olarak adlandrlan blgede meydana gelen gelimeler, tarihin hemen hemen her dneminde btn dnyay etkilemi, btn dnyann ilgisini ekmitir. Orta Dounun dnya politikasndaki bu tarihi rol, Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasnda kltrel ve ekonomik bir arac olmasndan kaynaklanmaktadr.
*

Yrd.Do.Dr., Dumlupnar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Ktahya, esradegerli@gmail.com

108

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

Dnyann en nemli su yollar olan Trk Boazlar, Svey Kanal, Kzldeniz, Hrmz Boaz ve Basra Krfezi Orta Doudadr. Bununla birlikte blgenin yirminci yzyldaki nemli yeri petrol retimi ile belirginlemitir. Bu nedenlerden dolay, Orta Dou byk devletlerin rekabet sahasna dnmtr. Birinci Dnya Savana kadar bu blge zerindeki ekimeler ark Meselesi olarak adlandrlm ve Avrupa Devletleri Trkleri bu corafyadan atmak ve yok etmek iin her frsat deerlendirmilerdir. Batnn Trklere kar sregelen bu tutum ve davranlar, Osmanl Devletinde ba gsteren k belirtilerinin balamasyla yeni bir ekil ve mana kazanm, Avrupallar nazarnda Osmanlnn mirasnn paylalmas halini almtr1. Bu devletlerden zellikle ngilterenin stratejik ve ekonomik deeri olan Osmanl topraklar zerinde, kendisine bal kk devletlerin kuruluunu destekleme politikasna uygun olarak blgeye gnderdii misyonerler, diplomatlar, uzmanlar ve din adamlar faaliyet gstererek, Ermeniler, Araplar ve Krtler gibi bamszlk peinde koan gruplar kkrtmtr2. Bu balamda Mark Sykes ve ngiliz casusu Albay T. E. Lawrence3 Araplar, bu politikalarnn bir devam olarak da Krtlere ve Ermenilere bamszlk vaat ederek, Osmanl hanedanlnn basit bir Anadolu emirlii haline gelmeden tam anlamyla barn salanamayaca fikrini alamlardr4. Birinci Dnya Sava ncesinde Ermeni ve Rum faaliyetlerinin tamamen arlk Rusyann kontrol altna girmesi de ngiltereyi Dou Anadolu Mslman halk zerindeki faaliyetlerini artrmaya itmi ve ngiliz hkmetinin destei ile Krdistan Azmi Kavmi, Krt Teavn ve Terakki, Hewi/Hiva gibi cemiyetler kurularak Osmanl topraklarnda blclk faaliyetlerinde bulunmulardr5. Birinci Dnya Savandan Almanyann mttefiki olarak yenik kan Osmanlya koullar ok ar olan Mondros Atekesinin (30 Ekim 1918) imzalatlmasyla da mitlenen bu zmreler tekrar harekete gemiler, lkenin paralanmas yolunda azami aba sarf etmilerdir. Ayrca Mondros Atekesinin Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal etme hakk bulunmas eklinde dzenlenmi olan 7. maddesi tilaf devletlerince kendi karlar dorultusunda deerlendirilmi, Birinci Dnya Sava esnasnda aralarnda yaptklar gizli anlamalar6
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V., Ankara, 1947, s. 207-208. PRO, FO 602/52; PRO, FO 602/8; PRO, FO 881/5168A. 3 Thomas Edward Lawrence ngilizlerin Orta Dou'daki nl casus subaylarndandr. ngilizlerin Orta Dou'ya yaylma siyaseti istikametindeki faaliyetlerine katlp, 1910 ylnda Trkiye'ye gelmitir. Frat Nehri kysnda arkeolojik aratrmalar ad altnda, petrol etd, siyasi ve etnolojik bilgiler toplamtr. Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr' gezip, Arapa ve slam adetlerini renmitir. 4 PRO, FO 226/225; PRO, FO 882/14. 5 Abdlhaluk M. ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1996, s. 300307. 6 stanbul Anlamas: 1915 ylnn ubat ve Mart aylarnda ngiltere, Fransa ile Rusya arasnda yaplan Boazlar dahil stanbul ve evresinin Rusyaya verilmesini ngren gizli anlamadr. Londra Anlamas: 26 Nisan 1915 tarihinde tilaf Devletleri ile talya arasnda Mentee Adalar (Oniki ada)nn ve Anadolu paylald takdirde Antalya ve evresinin de talyaya brakld gizli antlamadr. Saint Jean Maurienne Anlamas: 18 Austos 1915 tarihinde tilaf Devletleri ile talya arasnda yaplan gizli antlama ile talyaya verilecek pay ve nfuz alan geniletilmitir. Sykes-Picot Anlamas: 9-16 Mays 1916 tarihinde yaplan antlama ile Suriyenin Fransaya, aa Mezopotamyann ngiltereye verilmesi kabul edilmitir. Ayrca 1915-1916 yllarnda ngilterenin Msr Yksek Komiseri M. C. Mahan ile Arap liderleri arasnda gerekleen grmeler sonucu Araplarn bamszl kabul edilmitir. Balfour Bildirisi: 2 Kasm 1917 tarihinde Yahudilere bir yurt verilmesinin vaat edildii bildiridir (Fahir H. Armaolu, Siyasi Tarih 17891960, Ankara, A SBF Yay., 1975, s. 438-439, 451-452).
1 2

Esra SARIKOYUNCU DEERL

109

gereince daha atekesin mrekkebi kurumadan, 1 Kasm 1918 tarihinden itibaren Trakya ve Anadolunun eitli blgelerini igal etmilerdir. 200 kiilik bir mfrezesini Samsuna karan ngilizler, skenderun, Antep, Mara, Urfa, Birecik ve Merzifonu; Franszlar, Trakyann yan sra Drtyol, Mersin, Adana ve Zonguldak; talyanlar Antalya, Fethiye, Marmaris, Bodrum ve Kuadasn; Yunanllar zmir, Menemen, Manisa, Torbal, Bayndr, Ayvalk, Aydn, Turgutlu, demi ve daha sonra da tm Ege Blgesini igal etmilerdir7. TBMMnin kurulmasndan Cumhuriyetin ilanna kadar Ankara hkmeti byk glerle mcadele etmitir. eride de tilaf glerinin ve zellikle de Mezopotamyada ngiliz himayesi altnda kurulmas ngrlen Arap devletinin ve Dou Anadoluda kurulmas tasarlanan Ermeni devletinin gvenliinin salanmas iin Krtlerin Trk kart harekete dahil edilmesini gerekli gren ngilterenin8 kanatlar altnda faaliyet gsteren Krt teekkllerin Anadolunun eitli yerlerinde kardklar isyan hareketleriyle de mcadele etmek zorunda kalmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra da Krt faaliyetlerin tehdidi ile kar karya kalnd grlmektedir. Bilindii gibi, bu tehditlerin ilki ve en by eyh Sait isyan (13 ubat15 Nisan 1925) olmutur. Musulu ngiliz mandaterlii altndaki Iraka balamak maksadyla kkrtlan ve ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisanda bastrlmsa da blgede huzursuzluk drt yl daha devam etmitir9. Bu huzursuzluk yllarnda ngiliz casusu Albay Lawrensin Trkiye, Irak, ran ve Suriyede genel bir Krt ayaklanmasn planlamak iin gizlice bu blgeye gnderildii ve Krt Teali Cemiyeti, Vilayeti Sitte Krt Cemiyeti gibi kurulular yeniden organize ettii bilinmektedir10. almamzda 1926 ylnda balayan ve 1930 sonlarna kadar devam eden Ar isyannda, ngiliz Dileri Bakanlna ait raporlardan yararlanlarak, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Yunanistan gibi devletlerin rol zerinde durulacaktr. 1. Ar syanlar eyh Sait isyan sonrasnda dou vilayetlerinde huzursuzluk devam etmi ve Trk hkmeti tarafndan blgede asayii salayabilmek amacyla asilerin takibi, silah toplanmas ve baz kylerin yer deitirilmesine devam edilmitir. Buna ramen asayi salanamam, Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas Cumhuriyet tarihimizde Ar isyanlar denilen bir seri olaylarn balamasna sebep olmutur11. Yusuf Taonun sebebiyet verdii ve Bro Haso Tellinin elebalk yapt birinci Ar olaylar 16-Mays 17 Haziran 1926 tarihleri arasnda gereklemitir. 16 Mays 1926'da Soanl, Kzlbaolu, Cilkanl, Bilhanl ve Cinganl airetleri; Ar'daki Brosonlu brahim ve adamlar ile birleerek ayaklanmlardr. ran'daki Yusuf Taso ile beraber 1.000 kadar atlnn ran snrn geip Brosonlu'nun yardmna gelmesi zerine ayaklanma bymtr. Bunun zerine balatlan askeri harekat nedeniyle isyanclar ran'a
Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara, 1981, s. 18-19. hsan erif Kaymaz, Emperyalizmin Krt Kart, Akademik Bak, C. I, Say: 1 (K 2007), s. 159160. 9 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992, s. 134-151. 10 brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Ankara, 1977, s. 56-57. 11 ay, a.g.e., s. 341.
7 8

110

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

kamtr. Her ne kadar ran hkmetinden snrda gerekli nlemleri almas ve geileri nlemesi istenmise de ran el altndan bu asilere destek vermi, bu nedenle 1320 Eyll tarihleri arasnda ikinci Ar harekat dzenlenmitir12. Ar blgesinde planlanm olan asl byk ayaklanmay desteklemek, devletin dikkatini eitli blgelere ekmek suretiyle Arya mmkn olduu kadar az kuvvet gnderilmesine sebep olmak ve bylece Arda balatlmas dnlen isyan baarl klmak amacyla Dou ve Gneydou Anadolunun eitli yerlerinde bir takm ayaklanmalar da bu dnemde patlak vermitir. 22 Mays 1929 tarihinde patlak veren Jilyan Aireti Reisi Ali Resuln kard ayaklanma 3 Austos 1929 tarihinde bastrlmtr. 14 Eyll 1929 tarihinde balayan Tendrk olaylar ise 27 Eyll 1929da bastrlm, ranl airet reisi eyh Abdlkadir ve mahiyeti rana kamtr13. 20 Mays 1930da Midyad-Savur blgesindeki olaylar 9 Haziran 1930da Kernoslu Halit, Seyit Han ve Alican etelerinin yakalanmas ile sona ermitir. Kr Hseyin ve Emin-Paaoullarnn 20 Haziran 1930da kardklar isyan ise Eyllde bastrlmtr. Ayrca Iraktaki eyh Barzaninin Molla Hseyin erif idaresinde 500 kiilik bir grubu Irak snrn aarak Oramarn 15 km. dousundaki at Dana sevk etmesi devletin Oramar blgesine kuvvet sevk etmesine sebep olmu ve 16 Temmuzda balayan harekat 10 Ekim 1930da sona ermitir. Molla Hseyin erif etesi tekrar Iraka snmak zorunda kalmtr14. Bu olaylardan hemen sonra da nc Ar isyan patlak vermitir. Sphanl, Haydaranl, Milanl, Hasenanl, Zirkanl, Cibranl ve Mokurlu airetlerinin katldklar Ar isyannn lider kadrosunu Bro Haso Telli, hsan Nuri ve Ermeni Zilan oluturmakta, dier asiler arasnda Abdlkadir ile olu Resul, imikanl Timur, eyh Tahir, eyh Fevzi, Halis, Ferzende, Musa Lezgi, Halit Aa, Lezgi Suli, Tozu Aa ve Ali Aksu yer almtr15. Trkiye Cumhuriyeti Devleti bu ak ihanet ve devletler aras hukuka smayan tecavz karsnda Ar blgesinde 7 Eyll 1930da balayan harekat 14 Eyll 1930 tarihinde tamamlanm ancak isyanclarn bir ksm kamay baarmtr. Bunlardan kendini Ar Ayaklanmas Bakomutan ilan eden Yzba hsan Nuri rana kamak zorunda kalmtr. ran hkmetinin bu asilere kucak amas hatta hsan Nuriye ran ordusunda grev vermesi Trkiyeye kar dmanca politikalarnn bir gstergesidir16. Ksaca zetlemeye altmz Ar isyanlarnn perde arkasnda meydana gelen olaylar ve bu isyanlar rgtleyen tekilatn hangi lkelerden destek aldn 19271930 tarihleri arasnda ngiliz D leri Bakanlna ait konu ile ilgili derlenen raporlardan takip etmek mmkndr. Sz edilen rapordan ngiliz hkmetinin eyh Sait isyan sonras gelimelerle olduka yakndan ilgilendii de anlalmaktadr. Bu durumun muhtemel sebebi ngilterenin Musulu kendi egemenlii altnda tutma isteidir. Bilindii gibi, 19 Eyll 1924 tarihinde Milletler Cemiyetinde Musul meselesi grlmeye balanmtr. Trkiye blgede plebisit yaplmasn isterken, ngiltere blge halknn cahil olduu bahanesi ile plebisit yaplmasn reddetmitir. Milletler Cemiyeti
12 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1972, s. 168213. 13 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 249-270. 14 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 271-317. 15 ay, a.g.e., s. 342. 16 ay, a.g.e., s. 343.

Esra SARIKOYUNCU DEERL

111

de ngilizlerin isteini uygun olarak, plebisit yaplmasn reddederek tarafsz devletin birer temsilcisinin17 yer alaca bir komisyon kurulmasna karar verilmitir. Bu komisyon almalarna balad srada blgede igal hareketine girimi olmalar nedeniyle, Milletler Cemiyeti 30 Eyll 1924 tarihinde Bruxellesde toplanm ve Bruxelles hatt olarak da bilinen Musulu Hakkariden ayran bir snr izilmitir18. Komisyon 16 Temmuz 1925 tarihinde sunduu raporunda, Irakn 25 yl Milletler Cemiyeti mandasnda kalmas; adalet ve eitimin yrtlmesi iin Krtlerden memur istenmesi ve Krtenin resmi dil olmas; manda sona erdikten sonra Krtlere zerklik salanamazsa Musulun Trkiyeye braklmas ve blgenin taksimine karar verilirse Kk Zap Suyu snr olmak kou ile Musul Trkiyeye, Kerkk ise Iraka braklmasn nermitir19. Bu rapor her ne kadar Trkiye tarafndan Lozanda Milletler Cemiyetine balayc karar alma yetkisi tanmadn iddiasyla reddedilmise de ngiltere tarafndan memnuniyetle karlanmtr. ngilterenin 1925 sonrasnda da bu blgede bamsz bir Krt devleti kurulmas iin Trkiye kart eylemleri yakndan takip etmi, destek vermeyi srdrmtr. 2. ngiliz Belgelerinde Ar syanlar Birinci Ar isyan sonrasnda Trk hkmetinin blgede asayii salamak iin bir takm nlemler almtr. Trk hkmetinin bu sayede blgede tekrar huzuru salamas ise, ngiliz D leri Bakanlna 29 Ocak 1927 tarihinde Krt devrim hareketleri durdu eklinde rapor edilmitir. Raporda Dersimde bulunan asilerin bir ksmnn teslim olduu ve itaat etmeyi ve ellerindeki 8.000 silah teslim etmeyi reddedenlerin ise Trk hkmeti tarafndan ar ekilde cezalandrldna dikkat ekilmektedir. Ayrca Diyarbakr ve evresinde bulunan Krt nfusun Trkiyenin merkez ve dou blgelerine g ettirilerek, Yunanistan ve Balkanlardan gelen Trk gmenleri buralara yerletirildii de belirtilmektedir20. Trk hkmetinin ksa srede asayii saladn gren ngilizler, eyh Sait ve 16-Mays17 Haziran 1926 tarihleri arasnda gerekleen Birinci Ar olaylar neticesinde sadece Krt isyannn Trkiyeyi blmek konusunda baarl olamadn grmlerdir. Bu nedenle de Milli Mcadele dneminde Anadoluda byk bir kym gerekletirmi olan Ermeni Tanak liderlerinin Krtleri ynlendirmesi ile ancak amalarna ulaabilecekleri tespitinde bulunmulardr. Ermeni ve Krtlerin ortak bir cemiyet ats altnda birlemesi iin giriimlerde bulunmular ve Trkiye kart olan rgtlerin faaliyetlerini de dikkatle takip etmilerdir. Bu balamda ngiliz D leri Bakanlna gnderilen 28 Mays 1927 tarihli Trkiye Anti-Kemalist ve Krt Faaliyetler baln tayan raporda, Beyruttaki Krt Devrim Komitesi tarafndan Wahan Papaziana21 anti-Bolevik olan Tanak Partisinin

Macaristan eski Babakan Kont Teleki, Belikaordusunda grevli Albay Poulis ve Bkreteki sve Bakan A. Wirsen. 18 Vladimir F. Minorsky, Musul Sorunu, ev: Salim ahin, Avesta Yaynlar, stanbul, 1998, s. 19, 3839. 19 Esra Sarkoyuncu Deerli, Lozan Bar Konferansnda Musul, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 10, Say 18 (Aralk 2007), s. 137. 20 PRO, AIR 23/407. 21 11 Haziran 1927 tarihli Musul ve Kerkk ngiliz zel Servisi tarafndan hazrlanan raporda Wahan Papaziann Osmanl Parlamentosunda Van Ermeni milletvekili olduu ve imdi Ermeni Tanak-Styun
17

112

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

Krtlerle birlikte Trklere kar organize olarak faaliyet dzenleme konusunda talyan ve Yunan hkmetleri ile anlat bildirilmitir. Bu anlamann ayrntlaryla ilgili Krt Devrim Birliinin Merkez komitesi ile direkt konumak iin Papaziann Suriyeden Iraka getii ve eer bu iki komite anlama imzalarsa yukarda bahsedilen ama dorultusunda Yunan ve talyan hkmetlerinin silah ve para salamay taahht ettii de kaydedilmitir. Sz edilen raporda Papaziann Krt faaliyetlerinin hem Trkiyede hem de Trkiyenin dousunda kalan blgelerde ayn nem verilerek gerekletirileceinin de alt izilmitir22. Krt Faaliyetleri balkl 21 Ekim 1927 tarihli raporda ise yine Papaziann faaliyetleri zerinde durulmutur. Ermeni yetkililerin smail Aa (Simko)23 ile grt ve Krtlerden politika ve kurulular iin destek sz ald kaydedilmitir. Raporda Musul meselesinden doan gerginlie dikkat ekilerek, Trkiye d glerle savaa girerse bu durumda Krtlerin ok nemli bir rol oynayaca bu sebeple yeterli finansal destek salanmasnn zorunlu olduu da dile getirilmitir. Ermenilerin finansal destek iin talyaya bavurduu ve talyan hkmetinin karar vermesinin beklendii belirtilmektedir. Benzer bir anlamann ngiltere ile Irak arasnda yaplmas gerektii, aksi takdirde ngiliz destei olmakszn Krtlerin Ermeniler ile ortak bir harekata girimeyecei de vurgulanmaktadr. Dolaysyla Suriyeli lider Dr. eyh Bender24in ngilterenin Krt otonomi devletinin kurulmasn isteinin bilinmesinin Badatta olumlu etki uyandrdna dair grlerine de yer verilmitir25. Bu rapordan da anlald zere ngiliz desteinin salanmas ile Krtler ve Ermeniler Trklere kar ortak harekata girimek iin fikir birliine varmtr. 12 Kasm 1927 tarihli rapordan ise 10 Ekimde Krt delegasyon yesi Ali lmiye26 Krt Devrim Komitesinin Irak otoritesi Ermeni Tanak temsilcisi Wahan Papazian ile grmelere devam etmesi talimatn verdii anlalmaktadr. Krt liderlerinden Salar ed Dawla tarafndan Papaziana iletmesi iin u sorular yneltilmitir: a) Yunanllar ve talyanlar ne kadar finansal yardm yapacak? b) syan hangi ekilde olacak ve nerede isyan edilecek? c) Yunanllar ve talyanlar isyan durumunda nasl bir ibirliine gidebilirler, nasl yardm ederler? d) Tanak Komitesinin istei nedir ve Krtlerden beklentileri nelerdir?

Partisinin Merkez Komitesinin etkin ismi olduu belirtilerek, Krt Devrim Komitesi ile gizli olarak ibirlii ierisinde olduu vurgulanmtr(PRO, AIR 23/407). 22 PRO, AIR 23/407. 23 1921-1922 yllar arasnda Dou Anadolu Blgesinde isyan karan eden ikak Aireti reisidir(PRO, AIR 23/407). 24 1880-1940 yllar arasnda yaam Sriyeli bir politikacdr. ngilterenin desteini alarak Suriye, Filistin ve Lbnan iine alan bir konfederasyon kurmak istemitir. Ayrntl bilgi iin bkz., Philip S. Khoury, Syria and the French Mandate: The Politics ofArab Nationalism, 1920 1945, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1987. 25 PRO, AIR 23/407. 26 Fanizade Ali lmi, II. Merutiyetten sonra Osmanl Meclis-i Mebusannn ikinci dneminde Kozan milletvekili olarak bulunmutur. Hayatnn nemli bir blm Adanada geen Ali lmi, burada, Anadolu ve Teceddt (Yenilik) gazetelerinin bayazarln yapt gibi, Rehber (Yolgsterici) ve Ferda (Yarn) adlarnda iki gazete yaymlamtr. 150likler listesinde yer alm, 28 Haziran 1938 tarihinde 150liklerin yurda girmesini engelleyen yasann kaldrlmasyla Trkiyeye dnmtr(PRO, AIR 23/407).

Esra SARIKOYUNCU DEERL

113

Denildikten sonra Krtlerin genel bir kongresinin Irakta ya da randa yaplmas mmkn olmad, Irak otoritesi Musul anlamasndan ve airetler Trkler aleyhine faaliyetlerde getikten sonra Krt airet cemiyetlerini grmezlikten geldii iin ikayet edilmektedir27. 25 Ekimde ise Papazian, Tanakistlerin Krt Komitesi ve Taha ile grmek zere Badat ve Musuldaki yerel komiteyi ynlendirebileceini belirtmitir28. 3 Aralk 1927 tarihli raporda ise Papaziann 12 Kasmda Parise gitmek iin Beyruttan ayrlarak Memduh Selim29 ve Gen Krt Partisi yetkilileriyle grt belirtilmektedir. Bu grme sonucunda komitenin yeni kana ihtiya duyduu ve yelerin politik deneyinden yoksun olduuna dikkat ekilerek, nemli baar etmek iin nce tmyle organizasyonun elden geirilmesine, enerjik bir propaganda kampanyas yaplarak genlerin Krt Ulusal hareketinde yer almasnn bir sorumluluk olduu ortaya konmasna karar verilmitir30. 8 Ocak 1928 tarihli rapordan anlaldna gre Hilafet yanllar da Krt ve Ermenilerle ortak hareket etme karar almtr. Raporda belirtildiine gre, Krt Devrim Komitesi yelerinden olan Rfat Mevlanzade31 komitesinin verdii talimatlar dorultusunda Halepe giderek eskiden Osmanl hkmetinin resmi grevlisi olan imdi ise Damat Ferit Paa kabinesinde iileri bakanl yapm olan Mehmet Alinin bakanlk ettii ve merkez brosu Pariste olan Trk Devrimi kart komitenin gizli ajan olan Radi Bey ile uzun bir grme gerekletirmitir. Bu grmede Radi Bey, 9 Kasm tarihli Mehmet Ali tarafndan kendisine gnderilen mektubu Rfata sunmutur. Bu mektup yledir: Biz Tanak Styun Komitesi ile anlamay yaptk. imdi Rusyann Grand Duke Cyril ile baka bir antlama yapmak iin urayoruz. Gmlcineli smail Hakk32y organizasyondaki gelimeleri grmek zere sana gnderdik. rdndeki Trk grevlileri ve Iraktaki Krt airet liderlerinin sadakatinden emin olmak istiyoruz. smail Hakk nce Iraka sonra rana giderek gizli olarak ah ve ran hkmetinin Trkiye ve Mustafa Kemale olan yaklamn aratracak. ngiltere ve Fransa hkmetinin Mustafa Kemal kart hareketlerimizi desteklediinden emin olmak istiyoruz. Ltfen Gmlcineli smailin faaliyetleri hakknda ayrntl bir rapor gnderin. Eer Rfat Mevlenzade ile temasa geebilirseniz bizim davamz desteklediklerinden emin olmaya alnz ve sakn bu mektubun ieriinden ve srekli olarak izleyiniz. Ayrca sz geen raporda Fransz otoritesinin Krtler ve Ermeniler ile ibirlii ierisine giren liderleri arasnda Mehmet Ali, Gmlcineli smail, Refi Cevad33,

PRO, AIR 23/407. PRO, AIR 23/407. 29 Krt Teali Cemiyeti yesidir. eyh Sait isyanndan sonra Suriyeye kam ve burada Hoybun Cemiyetinin kurucular arasnda yer almtr(PRO, AIR 23/407). 30 PRO, AIR 23/407. 31 Serbest adl gazetenin yazardr. 150likler listesinde yer alm, 28 Haziran 1938 tarihinde 150liklerin yurda girmesini engelleyen yasann kaldrlmasyla Trkiyeye dnmtr(PRO, AIR 23/407). 32 Kurtulu Sava muhalifi olan Osmanl devlet ve siyaset adamdr. Gmlcine milletvekili olarak Osmanl Meclis-i Mebusannda yer almtr. 150likler listesinde yer alm, 28 Haziran 1938 tarihinde 150liklerin yurda girmesini engelleyen yasann kaldrlmasyla Trkiyeye dnmtr(PRO, AIR 23/407). 33 Kurtulu Sava muhalifi olarak Alemdar Gazetesini karmtr. 150likler listesinde yer alm, 28 Haziran 1938 tarihinde 150liklerin yurda girmesini engelleyen yasann kaldrlmasyla Trkiyeye dnmtr(PRO, AIR 23/407).
27 28

114

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

Mehmet Reit Bey yer ald stiklal-i Mukaddes(Kutsal Devrim Komitesi)in Trkiyeye kar ortak faaliyetlerini destekledii de belirtilmektedir34. Irak ngiliz istihbarat tarafndan kaleme alnan 14 Ocak 1928 tarihli raporda da Radi Beyin 28 Aralk 1927 tarihli mektubunda basit ekilde Krtlerden bamszlk iin savamak yerine Trk Devrimi kart Trklerle ibirliine girmesini istemi, Krtler ise yalnzca dzenlenecek hareketin Krt bamszln salayaca koullarda Trk Devrimi kart Trklerle ibirlii yaplabileceini bildirdii kaydedilmitir. Ayrca Radi Bey, Krt liderlerine Osmanl hanedan yeleri ile Avrupada bir grme gerekletirme teklifi de iletilmitir35. 24 Mart 1928 tarihli ngiliz D lerine gnderilen bir baka raporda ise Hilafet yanls Trklerin hedefleri ortaya konmaktadr. Rapora gre Martn ilk haftas Sultan Reatn saray nazr Ahmet Reit Bey ve eski Hidiv Abbas Hilminin vekili szde Msr hkmetinden eski hidivin temsilcisi olarak emekli maa almak iin ikna etmeye Msra gitmitir. Reit Bey, Damat Namiyi grmek iin ksa bir sre Suriyeyi ziyaret etmi, Suriye Cumhurbakan ile grm, daha sonra da Beyrutta Krt Devrim Komitesi ile bir araya gelmitir. Reit Paa ayrca bir ngiliz yetkilisi ile de grmtr. Bu grmede Reit Bey Birinci Dnya Savanda ttihat ve Terakki kart bir politika takip ettiini belirterek, gizli tutulmak kaydyla baz bilgiler vermi ve ngiliz hkmeti tarafndan kendisine tavsiyelerde ve yardmda bulunup bulunamayaca sormutur. Bu grme ise ngiliz yetkililer tarafndan u ekilde zetlenmitir: Sultan Abdlmecitin Trkiyeden karlmasndan sonra Reit Bey (Sevre imza atanlardan biri olan ve ayn ad tanyan eski iileri bakan ile kartrlmamal)Nicede yaayan ve Abdlmecite bal, onun gvenilir danmandr. Onun Msr ziyaretinin nedeni sadece Msr hkmeti hakkndaki iddialarn dile getirmek deil, ayn zamanda Suriyede Krt ve Ermeni liderlerle grerek Trkiyede Mustafa Kemalin ldrerek gcn ykacak gl bir organizasyon kurmaktr. Monarist Trkler ile Krtler arasnda kesin olmayan bir anlama Fransada yaplmtr. Buna gre eer Trkiye Osmanlnn eline geerse Trk hanedan Krdistann zerk yapsn tanyacak ve Osmanl prensi yeni Krt devletinin bakan olacaktr. Trk komitesi Suriye, Irak ve Yunanistana dalm olan Ermeni liderlerle birleme konusunda tamamen samimilerdir. Ayn zamanda Krt komitesi de Ermeni Tanak Partisi ile bir anlamaya varmtr ve Trk komitesi kendilerinin katlmyla l bir anlama yaplmasn umut etmektedir. Konfederasyonun oluturulma koullar ise eer izledikleri programda baarl olurlarsa ulus Sultann otoritesi altnda toplanacaktr. Reit Beyin bu birlemenin olacandan bir hayli umutludur. nk Rusyaya gs gererek ne Ermenilerin ne de Krtlerin ayr bamszlk dnemeyeceini, Rusyan da etkisiyle Atatrkn lmyle byk bir kaosun ortaya kaca ve btn Dou Anadoluyu etkisi altna alacan dnmektedir. Eer anlama kesinlikle gerekleirse, yorgun den Kemalizmin yerini ynn kalbinde Osmanl olacaktr. Ayrca Reit Bey zmir ve Geliboluda Trkiyeyi restore etme hareketine katlacak bir Trk gcn hemen ortaya karabileceini ve bu Trk gcnn talya ve Yunanistandan gelen byk tehlike nedeniyle kendi organizasyonlar kurulumunu tamamlayana kadar Mustafa Kemale destek verdiini iddia etmitir. Yunanistann Trakya, talyann ise zmir ve Adana vaat edilirse ibirliine gireceini kanaatindedir. Ancak Reit Beye gre, ne talyann ne
34 35

PRO, AIR 23/407. PRO, AIR 23/407.

Esra SARIKOYUNCU DEERL

115

de Yunanistann Ruslardan Trk, Ermeni ve Krtlerini koruyamaya gc yetmez. Sonu olarak da bu lkelerin durumlarnn eskisinden daha kt olacana inanmaktadr. e yarayacak tek politikann bir araya gelerek plan hazrlanmas ve uygun zamann kollanmasdr. Reit Beye gre Trk monaristlerinin bu planndaki en byk sorun para skntsdr. Sultan her ay Haydarabat Nizamndan gelen 300 pound ve Hint Prensinden gelen 100 pound ile hayatn idame ettirmeye almaktadr. nce Aa Han bu konuya sempati gstermi, ancak daha sonra nedeni anlalamayan bir ekilde yardmn reddetmitir. Ayrca Trk hkmetinden de Sultan destekledii iin zr dilemitir. Belli ki Aa Hann Kemalistlerin mi yoksa monaristlerin mi yannda yer alaca konusunda kafas karktr. Ayn zamanda Osmanl Bankasnca kendilerine yardm yaplacandan hi kukular yoktur, ancak elbette Trk hkmeti ile birleip monaristleri yok etme amac gdlmezse. u kesinlemitir ki, ngiliz hkmeti kesinlikle materyal yardmnda bulunmayacaktr. Ancak bilinmelidir ki Rusya, ngiliz menfaatlerini baltalayarak Anadoluya inecektir. ngilterede baka yollarla yardmda bulunabilir. Daha z bir ifade ile ngiltere Atatrkn lmnden sonra monaristler gc ele geirene kadar talya ve Yunanistann mdahalesini engelleyebilir.36 31 Mart 1928 tarihli raporda ise 8 Ocakta Ermeni Tanak Komitesi, Hilafet yanls Trk Komitesi ve Beyaz Rus Organizasyonnun Pariste kesin bir anlamaya vardklar kaydedilmektedir. ngilizler bu anlamann Krt Komitesinin Trkiye kart faaliyetlerine hz kazandrd kanaatindedir. Ayrca raporda talyanlar ve Yunan hkmeti Trkiye kart hareketlere sempati duyduu hatta talyan hkmetinin kk miktarda bir paray Krt komitesine destek olmak iin gnderdii de kaydedilmektedir. Buna ek olarak da Halepteki Krt gazetesini yaynlamak iin gerekli olan parann da ubat aynda talyan hkmeti tarafndan tedarik edilerek Papazian tarafndan Krt Devrim Komitesine verildii bildirilmektedir. Bu gazetenin editr olarak Cemil Bey (Ali Hilmi ile amda olan Memduh Selim Beyin babas) dnld ve 1929 ylnda Krtlerin Trklere kar gl bir askeri atak gerekletirmeyi planladnn da alt izilmitir37. 12 Mays 1928 tarihli raporda ise Celadet Bederhani emri altnda Halepte faaliyet gsteren Krt Devrim Komitesinin Fransadan da byk miktarda para ald belirtilmektedir. Suriye Krtlerinin lideri eyh Mustafa Barazinin emri ile bu parann genel Malatyadaki organlarna aktarld, bu para ile hazrlanan afileri Nisan ay boyunca Malatyada iyerlerinin duvarlarna gizlice asld kaydedilmektedir. ngilizlere gre bu afilerin aslmasnn amac ise, gizlice Krt blc hareketine sempati duyanlar cesaretlendirmektir. Ayrca raporda dier gizli komitelerin ise Mardin ve El Cezirede kurulduu ancak Trk hkmeti tarafndan aka bu faaliyetleri engellendii bildirilmektedir. Buna ek olarak Ankara hkmetinin piman olarak teslim olan Krt gmenlerin Anadoluya dnmelerine izin verdii, Suriye tarafndan da baz askeri tedbirler alarak 51. takm top birlii Malatyadan Maraa; 12. Suvari alayn Siverekten Maraa kaydrd ve Malatya, Elbistan, Geuksan, Aziziye ve Urfada ulama ve ulam aralarna el koyduu verilen bilgiler arasndadr. ngiltere, Ankara hkmetinin bu sayede duruma hakim olmaya alt kanaatindedir38. 28 Eyll 1928 tarihli raporda
PRO, AIR 23/407. PRO, AIR 23/407. Raporda deinildii gibi, 22 Mays 1929 tarihinde Jilyan Aireti Reisi Ali Resul tarafndan bir ayaklanma karlm, 14 Eyll 1929 tarihinde ise Tendrk olaylar ba gstermitir. 38 PRO, AIR 23/407.
36 37

116

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

da bu aftan kimlerin yararland bilgisi verilmektedir. Bu rapora gre eyh Ali Rza, eyh Saitin olu, eyh Mehdi ve Abdurrahman ve eyh Saitin kardeleri aftan yararlanmtr. ngiliz hkmetine gre Krtler, yeniden sava durumu olursa Trkler yaknlarn tutsak almasn diye byle bir nlem almlardr39. 23 Temmuz 1928 tarihli raporda ise, Kasm 1927de Ermeni Tanak Komitesi ile htilal-i Mukaddes Cemiyetinin Pariste bir anlama imzalad belirtilerek, anlama maddeleri u ekilde sralanmtr: a) Ermenilerin hakk olan blgede Ermeni hakkn tanyan liberal Trk devleti kurmak ve Kemalist rejimi ykmak iin iki parti anlamaya varmtr. b) Faaliyetler Tanak komitesinin sorumluluu altnda gerekletirilir. c) Her iki parti de Kemalist rejimi ykmak iin Kemalizme kar olan herkesle birleme, yanda toplama ve gl bir birlik oluturmakla ykmldr. d) Gmlcinedeki smail Bey Suriye, rdn, Irak ve randa Ankara hkmetine kar anti-kemalist Trkleri ve Mslmanlar kkrtmakla sorumludur. Ayrca raporda kendisine bu grev iin 18.000 frank verilen smail Beyin 1927 yl sonunda Suriyeye giderek, Papazian ile grt ve bunun neticesinde de Ermeni ve Krtlerin birlemesiyle Joka Hoybunun kurulduu kaydedilmektedir. Bu rapordan da anlalaca gibi, Ar isyanlarnn temelinde ngiliz kkrtmas yatmaktadr. Devletin bu ekyann yakalanmas iin ald tedbirler siyasi Krtlere olaya siyasi bir mahiyet vererek genel bir ayaklanma balatmak hususunda frsat vermi ve burada sahneye Krt-Ermeni dayanmas zerine tekilatlanan Irak ve Suriyede faaliyet gsteren Hoybun kmtr40. Hoybun Cemiyetinin eyh Sait isyannn bastrlmasnn ardndan Suriye, Irak ve ran ile Trkiyeden kaan asilerin ileri gelenleri ve Krt Teali Cemiyeti, Krt Tekilat timaiye Cemiyeti, Krt Ulusal Birlii ve Krt Millet Frkas mensuplarnca kurulduu anlalmaktadr. Bu ahslarn pek ounun 150likler ad verilen ve 1 Haziran 1924 tarihinde yrrle giren Kurtulu Sava esnasnda dman ile ibirlii yapm ve srgn edilmeleri kararlatrlm olan vatandalarn yer ald listede isimleri bulunmaktadr. Kanaatimizce Krt gruplar, Ermeni Tanak Komitesi mensuplarnca kullanlmak suretiyle, ngilterenin organizatrlnde Hoybun adl tekilatta bir araya gelmilerdir41. Bu cemiyetin amalar ise raporda u ekilde yer almtr: a) Joka Hoybun Tanak Komitesi gibi devrimci bir karaktere sahiptir. b) Joka Hoybun Tanak tarafndan desteklenir ve amac bamsz Krdistandr. c) Joka Hoybun btn Krtleri emri altnda birletirecektir. d) Tanak ve Joka Hoybun Anti-Kemalist tm rgtlerle ibirlii yapacaktr. e) Joka Hoybunun gizli ubeleri Trkiye, Irak ve randa Tanak yardmyla tekilatlanacaktr. f) Joka Hoybun amac dorultusunda gazeteler karacaktr. Ancak Fransa Trkiyeyi kzdrmamak iin Halepte yaynlanmamasn istemektedir. g) Joka Hoybun Trk ordusu karsndadr. h) Trkiyenin dou vilayetlerinin Krtler ve Ermeniler tarafndan paylalacandan byk glerin phesi olmamaldr.
PRO, AIR 23/407. ay, a.g.e., s. 341; Ayrca bkz: EK: I (PRO, AIR 23/407). 41 ay, a.g.e., s. 331-332.
39 40

Esra SARIKOYUNCU DEERL

117

Rapordan anlaldna gre, komitenin Badattaki kolu Celadet Bederhani, Memduh Selim42, Dr. kr Muhammed tarafndan organize edilecektir. Papaziann Joka Hoybuna verdii 20.000 dolarn 5.000i Badattaki faaliyetler iin kr Muhammede verilmitir. Bu durumun Trk hkmetinin gznden kamad anlalmaktadr. Halepteki Trk istihbarat tarafndan Joka Hoybunun faaliyetleri nedeniyle Fransadan Celadetin Halepten karlmasn istemitir. Joka Hoybun ile Papazian anlamas ise yledir: a) Halepde yaayan Krtleri kazanmak Mustafa Barazi emrinde Milli Krt Birlii oluturmak ve Malatyada ubeler amak. b) Krt airet reisleri Arda hsan Beyin emri altnda birleecekler ve Joka Hoybunun emirleri dorultusunda alacaktr. c) Krt gmenlerin Ankara hkmetinin genel affndan yararlanmasna izin verilmeyecektir. d) Milli lider Sleyman Aa Joka Hoybun ile birlikte hareket edecektir. Raporda bu faaliyetlerin Trk hkmetine kar isyan hareketi balatlmasnn nn at ve Trkiye snrlar iindeki Meydan Akbar kprsn yok edildii kaydedilmektedir. Trkiyenin protestosu nedeniyle Halepte Fransz hkmeti Hoybuna kar tedbir almak zorunda kald, ngiliz yetkili General Duclosun Fransz istihbaratndan Trk hkmetinin Ermeni ve Krt blc muhtemel hareketine kar geni apta nlem ald ve Dou Anadoluda gl bir casus a da kurduu kaydedilmektedir43. 1 Eyll 1928 tarihli raporda ise, Trkiye kart rgtlerin genel bir deerlendirilmesi yaplmtr. Bu raporda Rowanduz ile Papazian birlemesinin iyi olabilecei, Rowanduz Krtleri tabirinin Irakta ve dier yerlerde yaayan btn Krt liderlerini ifade ettii ki bunun da Trkiyedeki nceki ad Krt Teali Cemiyeti olduu belirtilmektedir. Hoybunnun da devrimci-sosyalist Ermeni Tanak Partisi kontrol altnda 1922 Yunan yenilgisinden sonra Trk hkmetine byk sorunlar yaattnn alt izilmitir. Tanakn ok disiplinli, para kayna olan, Trk kart mkemmel bir rgt olduuna vurgu yaplarak, Orta Douda zellikle Badat ve Musulda tekilatland kaydedilmektedir. Raporda Trk hkmetinin Tanak cemiyetinden olduka tedirgin olduu belirtilerek, nk Trkler Tanakn ne anlama geldiini herkesten iyi bilirler. Atekes sonras ittihat ve Terakki liderleri gen Trkler Abdlhamit dneminde ilk derslerini aldlar denmektedir44. Bu rapor dorultusunda ngilterenin Rowanduz ile Ermeni Tanak Partisinin birlemesi iin giriimlerde bulunduu anlalmaktadr. Bunun neticesinde 29 Eyll 1928 tarihli rapordan anlald zere 7 Austos tarihinde Papazian Nevlenzadeye Rowanduz Krtleri ile birlemek iin aadaki teklifi gndermi ve bu artlar kabul edildii takdirde Krtlere para ve ordu salama konusunda sz vermitir. a) Van, Bitlis ve Erzurumda Ermeni hakimiyeti kabul edilecek b) Krtler taleplerini otonomi deil de tam bamsz Krt devleti olarak deitirecekler. c) Rowanduz Krtleri Joke Hoybun ile birleecek.45
Krt Teali Cemiyeti yelerindendir. Hevi Cemiyetinin yayn organ olan Roji dergisinde yazlar yazmtr. eyh Sait isyanndan sonra Suriyeye kamtr. 43 PRO, AIR 23/407. 44 PRO, AIR 23/407. 45 PRO, AIR 23/407.
42

118

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

11 Eyll 1928 tarihli raporda Papaziann teklifine karlk Rowanduz Krtlerinin 10 Austosta verdikleri cevap yer almaktadr. Buna gre Rowanduz Krtleri Ermenilerle ibirlii yapmaktan mutluluk duyacaklarn ve asl amalarnn bamsz bir Krdistan kurmak olduunu ifade etmilerdir. Ancak Tanaka u sorular yneltmilerdir: 1. ki komite (Rowanduz ve Tanak) faaliyetlerinde tamamen zgr olmaldr. Sadece Trklere kar faaliyette birlikte hareket edilecektir. Bu koul altnda Tanak ne kadar finansal yardma sz veriyor ve deme nasl gerekletirilecek? Hangi hkmet tarafndan gerekli materyal salanacak ve bu hkmetin pozisyonu ne olacak? 2. Halepte Franszca, Arapa ve Trke yaynlanacak olan gazeteye finansal desteiniz ve huzursuzluk politikanz ne olacak? 3. Politik kkrtma dorultusunda halk kampanyas yapmak gereklidir. Bu konudaki almalarnz nelerdir?46 28 Eyll 1928 tarihli raporda ise, Hoybun yelerinden Memduh Selim tarafndan Sleymaniye Krtlerinden olan Kevr Tevfik Temmuz aynda Mustafa Kemale suikast dzenlemek maksadyla Trkiyeye gnderildii, Tevfikin Ankaraya ulamay baard ancak Trk polisi tarafndan fark edilmesi zerine 20 Austosta Halepe dnd bildirilmektedir47. 9 ubat 1929 tarihli raporda ise 2 yldr eitli Trkiye kart faaliyetlerin Suriye ve Irakta Ermeni Tanak Komitesi, Rowanduz Krt Devrim Komitesi ve Hoybun tarafndan yrtlmekte olduu aka ifade edilmektedir. 2 Mart 1929 tarihli raporda ise, Trk hkmetinin Krt sorunu ile ilgili politikasn deitirdii, Krt liderleri olan eyh Abdurrahim ve eyh Ali Rza, eyh Saitin kardei ve olundan alnan mektuplara gre Trk hkmetinin Krt kabilelerin ve btn Krtlerin imdi gnln almaya alt ve Trk hkmeti her yerde okullar aarak Trke ve Latin harfleriyle eitimi zorunlu kld ve Krte eitimi hatta Krte konuulmasn bile yasaklad ifade edilmektedir. ngiliz hkmetine gre, her ne kadar Trklerin Krtlere kar daha yumuak bir politika uygulamas Krtlerin durumunu rahatlatsa da, Krtler Trk eitim politikasndan tatmin olmadklarn sylemeye ve Trk Krdistann kurmaya almaya devam etmektedir48. Nitekim 2 Mart 1929 tarihli ngiliz D leri Bakanl raporunda deinildii gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devletine ynelik 1930 ylnda da isyanlar ba gstermitir. Bunun zerine Trk hkmeti harekat karar alm ve Ar blgesinde 7 Eyll 1930da balayan harekat 14 Eyll 1930 tarihinde tamamlanmtr. Bylece Ar isyanlar son bulmu ancak isyanclarn bir ksm kamay baarmtr. 1926-1930 yllar arasnda Dou ve Gney Dou Anadoluda eitli blgelerde organize edilen ayaklanmalar sonucunda kan gvdeyi gtrrken emperyalist gler Ermenileri kullanarak lider konumundaki Krt ileri gelenlerine yeni ayaklanmalar sipari vermeye devam etmitir. Yine emperyalist glerin destek ve kkrtmas ile 1937 ylnda patlak veren Dersim isyan da bunun bir gstergesidir49.
PRO, AIR 23/407. PRO, AIR 23/407. 48 PRO, AIR 23/407. Ayrca bkz: EK: II 49 Emperyalistlerin Dersim syanndaki rol hakknda ayrntl bilgi almak iin bkz., Suat Akgl, Amerikan ve ngiliz Raporlar Inda Dersim, Yaba Yay., stanbul, 2000.
46 47

Esra SARIKOYUNCU DEERL

119

Sonu Ar syanlar, d destekli bir tekilat olan Hoybun tarafndan ynlendirilen Cumhuriyet tarihinin nemli isyanlarndan biridir. Bu isyanlarn temelinde siyasi Krtlk hareketi ve ngiliz kkrtmas yatmaktadr. ngiliz hkmetinin Ar isyanlar esnasnda tutmu olduklar rapor ve yazmalardan Ar isyan hareketlerinde aktif olarak rol aldklar anlalmakta, 1926 ylnda balayan ve 1930 sonlarna kadar devam eden isyanlarn perde arkas metinde sunulan belgelerle apak ortaya kmaktadr. Bu durum her ne kadar ngilizlerin eyh Sait isyannda etkin bir rol oynad ispatlanamamsa da Ar isyanlarnda olduu gibi faaliyette bulunduklarn dndrmektedir. Kanaatimizce ngilizler, eyh Sait isyanndan sonra Trkiyede tek bana Krt hareketlerinin lkeyi paralama asndan yeterli olmad dnmler ve Ermeni Tanak liderlerinin tecrbeleri ile Krt liderlerini ynlendirmesi zaruri olduu deerlendirmesini yapmlardr. Nitekim 1927 ylnda da ngilterenin hamiliinde Hoybun Cemiyetinin oluturulmas iin faaliyete geildii grlmektedir. syanda bir dier dikkat ekmesi gereken husus ihanet odaklarnn ortak hareketidir. Airet mensubu asilerin yannda Ermeni ve Nasturi eteleri de yer alrken, asilerin silah ihtiyalar Rusya ve ran tarafndan karlanmtr. Bununla da kalnmam ngilizler cephane imali ve silah onarm iin asilere techizat verirken, Ermeniler haberleme aralar yannda shhi ara-gere salamlardr. ran ise asi gruplarn kendi topraklarnda barndrmakla onlara bir s grevini de stlenmitir. Daha z bir ifade ile Ar syanlarnda Fransa, Rusya, talya, Yunanistan, Suriye, ran gibi devletlerin de Trkiye Cumhuriyetine kar faaliyetlere gerek silah ve para yardm yaparak gerekse kendi topraklarnda barnmalarna izin vererek destek olduklar grlmektedir. Dier taraftan bu isyan hareketinde hilafet yanls Trkler de htilal-i Mukaddes adl bir cemiyet kurarak, Krtler ve Ermenilerle birleerek ortak hareket etmilerdir. Sonu olarak Ar syanlarnda aktif rol oynayan Emperyalist glerin, Dersim syannda grld gibi Ermeni ve Krtleri kullanmak suretiyle Trkiyede kargaa karma politikalarn gnmzde de devam ettirdiklerini sylemek mmkndr.

120

Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930)

Kitaplar ve Makaleler AKGL, Suat, Amerikan ve ngiliz Raporlar Inda Dersim, Yaba Yay., stanbul, 2000. ARMAOLU, Fahir H., Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara, A SBF Yay., 1975. AY, Abdlhaluk M., Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1996. GRSEL, brahim Ethem, Krtlk Gerei, Ankara, 1977. KALAFAT, Yaar, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. V., Ankara, 1947. KHOURY, Philip S., Syria and the French Mandate: The Politics ofArab Nationalism, 1920 1945, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1987. MNORSKY, Vladimir F., Musul Sorunu, ev: Salim ahin, Avesta Yaynlar, stanbul, 1998. MDERRSOLU, Alptekin, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara, 1981. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1972. KAYMAZ, hsan erif, Emperyalizmin Krt Kart, Gazi niversitesi Akademik Bak Dergisi, C. I, Say: 1 (K 2007), s. 156191. SARIKOYUNCU DEERL, Esra, Lozan Bar Konferansnda Musul, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 10, Say 18 (Aralk 2007), s. 127140. Ariv Belgeleri ngiltere Ulusal Arivi (UK The National Archives) PRO, FO 602/52. PRO, FO 602/8. PRO, FO 881/5168A. PRO, FO 226/225. PRO, FO 882/14. PRO, AIR 23/407.

Kaynaka