Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 16, Say: 2, Sayfa: 403-412,

ELAZI-2006

MONDROS MTAREKES SONRASI ERMEN -RUMYUNAN B RL

The Corporation of Armanian-Anatolian Greek- Greek after the Mondros Armistice Zafer AKMAK
Frat niversitesi, Eitim Fakltesi, lkretim Blm, Elaz. zcakmak@firat.edu.tr.

ZET 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mtarekesi sonrasnda Osmanl Devletinin topraklarnn paylalmas konusunda Ermeni-Rum-Yunan ibirlii ortaya kmtr. Bu ibirlii erevesinde Ermeni ve Rum patrikhaneleri birlikte hareket etmilerdir. Ayrca Paris Konferansnda Yunan Babakan Venizelos ile Ermeni Milli Komitesi Bakan Bogos Nubar Paa taleplerini gndeme getirdikleri zaman birbirilerine destek vermilerdir. Ermeni-Rum-Yunan ibirlii daha sonraki yllarda da deiik platformlarda devam etmitir. Anahtar Kelimeler: Rum, Yunan, Ermeni, birlii. ABSTRACT The Corporation appear between Armenian, Anatolian Greek and Greek to share the soils of Ottoman State after the Mondros Armistice 30 Oct. 1918. The Armenian and Greek Patriarchate have acted with each another in the frame this corporation. When the Greek minister Venizelos and the chief of Armenian National Committee their demanding, they had support each another. The corporation of Armenian, Anatolian Greek and Greek had continued at the different platform in later years. Key Words: Rum, Greek, Armenian, Corporation.

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (2)

Birinci Dnya Sava sonrasnda Ermeniler ve Rumlar kendileri iin uygun ortamn olutuunu dnerek Osmanl Devleti aleyhinde hemen her konuda ibirlii yapmaya balamlardr. Rum-Ermeni ibirliinin ilk belirtisi 1918de Cenevrede Trklerin Zulmne Uram Milletler Birliinin kurulmas olmutur. Bu birlie Ermeni ve Rumlarn yan sra Araplar ve Yahudiler de katlmtr. Birlik, Paristeki Yurtsuz Kalm Rumlar Milli Komitesi, Bogos Nubar Paa ve sviredeki ngiliz elilii tarafndan desteklenmitir.1 Trklerin Zulmne Uram Milletler Birliinin amac, Konferanslar, mitingler, kardelik bayramlar dzenlemek, btn dost ve mttefik lkelerde fikirlerini yaymaya almakt. Avrupada Osmanl Devletinin aleyhine alan Manchester Ermeni Temsilciler Komitesinden M.A. Arapyan, Manchester Yurtsuz Kalm Rumlar Komitesinden S. Bostanc ve Manchester Suriyeliler Birliinden E. Kahlann imzalarnn bulunduu bir telgraf, 12 Kasm 1918 tarihinde tilaf Devletleri liderlerine gnderilmitir. Bu telgrafta: Manchesterli Ermeni Rum ve Araplar adna zaferinizi, sayg ve itenlikle kutlar ve gaddar Trklerin yzyllar sren zulmnden bizleri kurtaracak olan genel bir bar beklemenin mutluluu iinde bulunduumuzu bildiririz ifadeleri kullanlmtr.2 Avrupada oluan bu ibirlii ile ilgili olarak Yunanistann Londra Bykelisi Kaklamanosun, Paris'te bulunan Venizelos'a 25 Ocak 1919 tarihinde gnderdii konuyla ilgili telgraf: Sayn babakanm, buradaki Rumlar, Ermenilerle birlikte aldklar ve mttefik devletler temsilcilerine gndermek istedikleri bir karar sureti konusunda, onaynz almakla beni grevlendirdiler. Ziyaretime gelen Rumlara, karar suretini sz geenlere hemen gnderebileceklerini, zira aldklar kararn krallk hkmetimizin grlerine tamamen uygun bulunduunu syledim. Bu karar sureti yledir: Biz, yzyllar boyunca Trkler tarafndan ezilen, zulme ve ikenceye urayan, Trkiyeli Hristiyan Rum ve Ermeni halklar, mttefiklerin kesin zaferine hizmet etmi olma inancyla, u hususlarn gereklemesini istediimizi bildiririz: 1- Rum ve Ermenilerin yaad blgelerde Trk hakimiyetine son verilmelidir. 2- Her milletin kendi kaderini belirleme hakkna uygun olarak, bamsz bir
Ali Gler, Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ankara 1999, s. 173 ; Ali Gler, Birinci Dnya Sava Sonrasnda Rum-Ermeni birlii, Milli Kltr, Temmuz 1990, S. 74, s. 45 ; Selahattin Salk, TrkYunan likileri Tarihi ve Etnik'i Eterya, stanbul, 1968, s. 182 ; Hamit Pehlivanl, Askeri Polis Tekilat Raporlarnda Milli Mcadele Srasnda Ermeni-Rum Aznln Faaliyetleri ve Alnan Tedbirler, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Kasm 1991, Yl 4, S. 8, s. 675-676. 2 Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas, stanbul, 1974, s. 184-185.
1

404

Mondros Mtarekesi Sonras...

Ermeni devleti kurulmal ve Rumlara ait blgeler Osmanl Devletinden alnarak Yunanistan'a balanmaldr. 3- Suludan uygun bir tazminat istenmeli ve iki milyon Hristiyann katilleri mutlaka cezalandrlmaldr eklindedir.3 Mtareke dneminde Rum ve Ermeni Patrikhaneleri de Trkiye topraklar zerindeki emellerini gerekletirmek iin ortak hareket etmilerdir. Ermenilerle Rumlarn silahl tekilatlanma, isyan, yama ve Trk halkna ynelik katliamlarnn srd bir dnemde her iki patrikhane bu olaylar tevik etmi, hem de memleketin eitli yerlerinde zellikle stanbulda toplantlar yapm ve mitingler dzenlemilerdir.4 Patrikhaneler arasndaki bu ibirlii 6 Aralk 1918 tarihinde resmiyet kazanarak bir antlama yaplm ve Rum-Ermeni Birlii Komitesi kurulmutur. Bu komitenin kurulmasndaki ama, her iki tarafn birbirinin davasn benimseyerek ibirlii yapmakt.5 Yunanistann stanbuldaki siyasi temsilcisi Kanelopulos Venizelostan ald talimat gereince Rum-Ermeni Birlii Komitesini idare etmitir. Komitenin almalarna en byk destei ise Fener Rum Patrikhanesi ile Ermeni Patrikhanesi vermitir.6 Rum-Ermeni ibirlii erevesi iinde Ermeni Patrii Zaven Efendi, Mtareke yllarnda Mavri Mira rgt ile hemfikir olarak almaya balamtr.7 Zaven Efendi, Rum Patrikhanesinde Trkler aleyhine yaplan toplantlara katlm ve Rumlarla ibirlii yapmtr. nk, Rumlar ile Ermenilerin karlar, biri Trkiyenin batsnda, dieri de dousunda toprak kazanmak olduu iin balangta atmamtr.8 Patrikhaneler arasndaki ibirlii 11 Ocak 1919 tarihinde Beyolunda kalyoncu kolluunda bulunan Sillogos Salonunda Bogos Nubar Paann isim gn dolaysyla dzenlenen trende aka ortaya kmtr. Bu trene Ermeni Patrii Zaven Efendi ve Rum Patrik vekili de katlmtr. Burada konuma yapan Mgrdyan isimli bir Ermeni, Rum Patrik vekiline teekkr ederek, Rum ve Ermeni milletinin daima karde gibi
3 4

D. Kitsikis, a.g.e., s. 186. Osman Kksal, Mtareke Dneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin birlii Askeri Tarih Blteni, ubat 1988, Yl 13, S. 24, s. 65. 5 Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. 5, stanbul, 1997, s. 21. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, C. I, Ankara, 1993, s. 54. 6 A. Gler, a.g.e., s. 173-174 ; Pontus Meselesi, Ankara, 1995, s. 41 7 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. 3, stanbul, 1971, s. 899. 8 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. I, stanbul, 1991, s. 100 ; Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996, s. 101 ; Adnan Sofuolu, Anadolu zerindeki Yunan Hedefleri ve Mtareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. X, S. 28, Mart 1994, s. 219.

405

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (2)

geinmelerini ve Rum-Ermeni sancaklarnn daima birlikte temevvc etmesini temenni etmitir.9 stanbulda Ermeni ve Rum kiliselerinde yaplan ayinlerde ibirliini yanstan konumalar yaplmtr. Mesela, 5 Ocak 1919da Aya Triada Kilisesinde konuan anakkale Metropoliti, Trklerin mezaliminden uzun uzadya bahsetmi ve Rumlarla Ermenilerin Trklere kar birlemelerini istemitir.10 Ermeni-Rum ibirliini belgeleyen baka bir olay da zmirde meydana gelmitir. 22 ubat 1919 tarihinde zmirden Harbiye Nezaretine gnderilen istihbarat raporunda: zmir byk Ermeni kilisesinde Dvel-i tilafiye mmessilleri ve Yunan memurini ve Rum ve Yahudi resa-y ruhaniyesi saf olduklar halde ayin-i ruhaniyata ve Dvel-i tilafiye sancaklar ile Ermeni bandras keide edilmi, Ermeni murahhas Rum misterepoldu ve Yunan memuru taraflarndan latifeler irad edilmidir bilgisi verilmektedir.11 Osmanl Mebusan Meclisinde yer alan Rum mebuslar da Ermenilerle birlikte hareket etmilerdir. 2 Kasm 1918 tarihinde Rum mebuslar Osmanl Mebusan Meclisine verdikleri bir nerge ile Ermeni olmaktan baka suu olmayan bir milyon nfusun ldrlmesinden bahsederek, sorumlu olanlara ne yapld sormulardr.12 Mtarekeden sonra, Ermeni ve Rumlar bir taraftan aralarndaki ibirliini artrmaya alrken dier taraftan da silahl eteler oluturmaya balamlardr.13 Bu konuyla ilgili olarak Harbiye Nazr evket Turgud Paa tarafndan Sadarete sunulan 22 Haziran 1919 tarihli raporda: Sekiz aydan beri devam eyleyen mtareke devresinde Rumlar Yunanistana ilhak ve Ermeniler de istiklal iin bir taraftan propaganda, yalan ve saire gibi akla gelen her trl vesaite mracaatla arzularn mevki-i husule karmaa abalarken dier taraftan icabnda msellehan ve fiilen i grebilmek iin aleni ve gizli bir ok tekilat vcuda getirerek bunlar da teslih ettiler bilgisini vermitir.14 Rumlar ve Ermeniler, meydana getirdikleri eteler ile Trklere kar birlikte hareket etmilerdir. zellikle Bat Anadoluda Ermeni ve Rumlar, Yunan Ordusu tarafndan silahlandrlmtr.15 Silahlandrlan bu Rum ve Ermeni eteleri Trklere
O. Kksal, a.g.m., s. 65-66. S. Tansel, a.g.e, C. I, s. 85. 11 ATASE Arivi, SH, Kutu: 11, Gmlek: 22, Belge No: 22-2. 12 C. Bayar, a.g.e., C. 5, s. 21. 13 Azmi Ssl, Rum-Ermeni-Hoybun birlii ve Anadoludaki Toplu Mezarlar, Belleten, C. LVII, S. 218, Nisan 1993, s. 241. 14 ATASE Arivi, SH, Kutu: 19, Gmlek: 79, Belge No: 79-1. 15 Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(1908-1923), stanbul, 2001, s.116.
10 9

406

Mondros Mtarekesi Sonras...

ynelik katliamlar yapmtr. demi Kaymakamlndan Aydn Valiliine gnderilen 7 Nisan 1920 tarihli rapor: Ahali-i slamiyeyi soymak suretiyle icra-y ekavet etmekde olan biri Ermeni iki Rum olmak zere kiiden ibaret ete 28 Mart 1920 tarihinde msellah olarak ahali-i kurra muavenetiyle der-dest edilerek habs edilmitir eklindedir.16 Ayrca Ermeni ve Rumlar, Kuva-y Milliye aleyhinde yaptklar propagandalarla Trk halknn kafasn kartrarak morallerini bozmaya almlardr.17 16 Haziran 1919 tarihinde Harbiye Nezaretine gnderilen istihbarat raporunda: Mslman efrad askerlikten soutmak, askerleri firara sevk etmek iin Ermeni ve Rumlarn altklar haber alnyor. Byle fena propagandalara mahal verilmemesi iin en kesdirme tarik olarak efrad- askeriyenin Rum ve Ermenilerle temas ettirilmemelidir bilgisi verilmektedir.18 Yunanistan Babakan Venizelos ile Ermeni Milli Delegasyonu Bakan Nubar Paa arasnda Paris Konferansnda birok konuda ibirlii vard. Venizelos 3-4 ubat 1919da Paris Bar Konferansnda yapt konumada Ermenilerle dayanma iinde olduklarn belirtmi ve Ermeni iddialarn desteklemitir. Venizelos, 13 Mays 1920de Paris Bar Konferansndaki almalarn Yunan Meclisinde anlatrken de, mit ederiz ki Bakan Wilson, Byk Ermenistan hudutlarn cmerte izsin demitir.19 Venizelos, 27 Eyll 1919 gn bakan Wilsona, Trakyann Yunanistana verilmesine kar durmakla hata ettiini anlatmaa alan 9 sayfalk bir mektup gndermiti. Bu mektupta Trakyann nfus durumuyla ilgili istatistiklere de yer verilmiti. Bu istatistikler 1912de yaplm Rum istatistikleri olup Rum unsurunun nfus stnl gsteriyordu. Venizelos, Bogos Nubar Paadan verdii rakamlara kefil olmasn rica etmiti. Bu kefalet, Bogos Nubar Paa tarafndan 4 Ekim 1919 tarihinde yazl olarak yle verilmiti: Sayn Babakan Venizelos tarafndan, Trakyann nfus durumuyla ilgili istatistik bilgilerini dorulamaya davet edildim. liikteki Yunan delegasyonunca ne srlen belgeleri ve Trk istatistiklerini bir araya getiren bir almana inceledikten Trk ve Yunan istatistiklerini karlatrdktan sonra Yunanllarn verdikleri rakamlarn Trk kaynakl resmi istatistiklere btnyle uygun olduunu
16

BOA, DH. E. UM. AY, Dosya: 39, Vesika: 87. Hamit Pehlivanl, Kurtulu Sava istihbaratnda Askeri Polis Tekilat, Ankara, 1992, s. 133. 18 ATASE Arivi, SH, Kutu: 84, Gmlek: 98, Belge No: 98-1; ATASE Arivi, SH, Kutu: 181, Gmlek: 21, Belge No: 21-1. 19 A. Gler, a.g.m., s. 46.
17

407

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (2)

onaylar ve tekrarlarm.20 Yunanistan Babakan Venizelos, Paris Bar Konferansnda Ermeni delegasyonuna gerekli destei vermiti.21 Paris Bar Konferansna Ermeniler iki delegasyonla katlmlard. Bu delegasyonlardan Ermeni Cumhuriyetini temsil eden delegasyonun banda Aharonian,22 Ermeni Milli Delegasyonunun banda da Bogos Nubar Paa bulunmaktayd.23 Pariste 24 ubat 1919 tarihinde Ermeni Birleik Kongresi toplanm, Ermenilerin btn istek ve iddialar belirlenerek Bogos Nubar Paa bakanlnda alt kiilik bir delegasyon oluturulmutu. 26 ubat 1919 tarihinde Paris Konferansnda mttefiklerin karsna kan Ermeni delegasyonu, Ermeni mparatorluu kurmaya ynelik taleplerini aklamlard. Ermeni delegasyonunun talepleri arasnda Trabzon da bulunmaktayd.24 Mtarekeden sonra emellerini gerekletirmek iin her trl ibirliini yapan Ermeniler ve Rumlar, Karadeniz Blgesinde kurulmas dnlen Pontus Devleti ve Dou Anadoluda kurulmas dnlen Byk Ermenistan snrlarnn zellikle Trabzonda atmas zerine anlamazla dmlerdi. 25 Bogos Nubar Paa Ermenistann varln srdrebilmesi iin Karadeniz sahilinde bir limana ihtiyac olduunu ileri srmekteydi.26 Venizelos, Ermenilerin denize kn salamak iin Trabzon vilayetini Ermenilere brakacan aklamt.27 Ancak, Trabzon vilayeti Rumlar ve zellikle Metropolit Chrysantos, Venizelos ile ayn fikirde deillerdi. Bunlar Pontus Devleti kurulmas iin ciddi bir propaganda faaliyetine balamlar, bakenti Trabzon olmak zere bir Pontus Hkmeti kurulmasn salamak amacyla Avrupa merkezlerini ziyaret etmek zere komiteler oluturmulard.28
D. Kitsikis, a.g.e., s. 185. Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, C. 2, K. 1, Ankara, 1994, s. 4. 22 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s. 249. 23 Paul C. Helmreich, Sevr Entrikalar, stanbul, 1996, s. 35. 24 brahim Meral, Mtarekeden Cumhuriyete (30 Ekim 1918-29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik yaps ve D lkelerle Olan likileri, (Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 1998, s. 218. 25 Richard Clogg, A Short History of Modern Greece, Cambridge, 1979, s. 112 ; Rahmi Doanay, Milli Mcadelede Karadeniz (1919-1922), Ankara, 2001, s. 48 ; Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, 1991, s. 137. 26 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Ankara, 1995, s. 21. 27 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1991, s. 56. Venizelosun bu aklamas Trabzon-Samsun blgesindeki Rumlarda honutsuzlua yol aarken, Osmanl Devletinin dier blgelerindeki Ermenileri Rumlara yaknlatrmt . Meral, a.g.t., s. 217. 28 A. Sofuolu, a.g.e., s. 102.
21 20

408

Mondros Mtarekesi Sonras...

Yunan Babakan Venizelos kurulmas dnlen Rum-Pontus devletine fazla ilgi gstermemiti.29 Venizelos, Trkiyenin dou snrlarna evrilen tilaf Devletlerinin dikkatini, Enosisi gerekletirmeye alt Bat Anadolu snrlarndan uzak tutmak dncesindeydi.30 Venizelosun ncelikli amac Anadoludaki milli hareketi iki ate arasnda brakarak, igalleri kolaylatrmak olduu iin, Pontus temsilcilerini Ermenilerle anlamaya tevik etmekti. Bu politika gerei Pontuslu liderler Ermenilerle bir konfederasyon kurabileceklerini aklamlardr. Trabzon Metropoliti Chrysantos Venizelos'un talimat gerei Tiflis ve Erivanda Ermenilerle konfederasyon grmelerine katlmt. Chrysantos ile Ermeni temsilcileri arasnda cereyan eden grmelerde; Rumlar iki eit federasyonun oluturaca bir konfederasyon kurulmasn isterken, Ermeniler, Rumlarn bir federe devlet olarak Ermenistan'a katlabileceini savunuyorlard. Balangta, Ermeniler ile Rumlar arasnda bu konuda bir anlama salanamamt.31 Fakat bir sre sonra Chrysantosun balatt grmeler, Yunan-Ermeni Anlamas ile sonulanmtr. Pontusular temsil eden eski Yunan subaylarndan Albay Katheniotis ve Rus Ordusunun eski subaylarndan Albay Ananias ile Ermenistan temsil eden General Termenasian arasnda 16 Ocak 1920de Tifliste imzalanan anlama gereince Boleviklerin sz konusu lkelere szmasn engellemek amacyla ortak tedbirler alnmas kararlatrlmtr.32 Ayrca, imzalanan bu anlama ile mttefiklerin veya Yunanllarn blgeye askeri yardm gndermesi kararlatrlmtr.33 Ermeni ve Rumlar arasnda byle bir yaknlama meydana gelirken, Paris Konferansnda Ermenistann snrlarn tespit iin kurulan komisyon, 27 ubatta ler Meclisine ilettii raporunda Erzincan ve Trabzonun hari tutulmasn belirtmi ve mttefikler de bunu onaylamtr.34 Bu son karar ile Ermenilerin denize k yolu sorunu devam etmitir. Ancak daha sonra 10 Austos 1920de imzalanan Sevr Bar Antlamas ile Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr, Sivas illeri ile beraber Ermenilere

Michael Llewellyn Smith, Yunan D, Ankara, 2002, s. 109. Mesut apa, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001, s. 59. 31 Yusuf Sarnay, Hamit Pehlivanl, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas (Makaleler), Ankara, 1999, s. 25, 28. 32 S. R. Sonyel, a.g.e., C. I, s. 172. 33 Y. Sarnay vd., a.g.e., s. 29. 34 Osman Olcay, Sevres Antlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara ilikin Belgeler), Ankara, 1980, s. 131.
30

29

409

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (2)

braklmtr.35 Yukardaki bilgilerden de anlalaca gibi Mtareke dneminde ciddi bir ErmeniRum-Yunan ibirlii vardr. 1918de Cenevrede Trkiye'de zulme uram milletler birliinin kurulmas ile balayan Rum-Ermeni ibirlii Venizelos'un stratejisi gerei zamanla bir ittifaka dnmtr. Bu ittifak Milli Mcadele dneminde de devam etmitir. Mustafa Kemal nderliinde Anadoluda balayan Milli Mcadele sonucunda Ermeni-Rum-Yunan taleplerinin pek ounun nne geilmitir. Emperyalist devletlerin propagandas ile gerekleen bu ibirlii bir ok Trkn zulm grmesine ve hayatn kaybetmesine sebep olduu gibi Anadoluda yaayan Ermeni ve Rumlarn da byk skntlar yaamasna yol amtr.

35

A. Gler, a.g.m., s. 47. Ayrca bkz. K. Grn, a.g.e., s. 252.

410

Mondros Mtarekesi Sonras... KAYNAKA I. Arivler Genelkurmay Askeri Tarih Ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE) Arivi, stiklal Harbi ( SH) Katalou. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Asayi (DH. E. UM. AY) Katalou. II. Aratrma ve nceleme Eserler ATALAY, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), stanbul, 2001. ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C. 3, stanbul, 1971. BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, C. 5, stanbul, 1997. CLOGG, Richard, A Short History of Modern Greece, Cambridge, 1979. APA, Mesut, Pontus Meselesi, Trabzon, 2001. DOANAY, Rahmi, Milli Mcadelede Karadeniz (1919-1922), Ankara, 2001 GLER, Ali, Birinci Dnya Sava Sonrasnda Rum-Ermeni birlii, Milli Kltr, S. 74, Temmuz 1990, s. 45-47. GLER, Ali, Dnden Bugne Yunan-Rum Terr, Ankara, 1999. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983. HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikalar, (eviren: erif Erol), stanbul, 1996. JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (Trkeye eviren: Cemal Kprl), Ankara, 1991. KITSIKIS, Dimitri, Yunan Propagandas, (eviren: Hakk Devrim), stanbul, 1974. KKSAL, Osman, Mtareke Dneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin birlii, Askeri Tarih Blteni, Yl 13, Say 24, ubat 1988, s. 64-69. MERAL, brahim, Mtarekeden Cumhuriyete (30 Ekim 1918-29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik yaps ve D lkelerle Olan likileri, (Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 1998. OLCAY, Osman, Sevres Antlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara ilikin Belgeler), Ankara, 1980. KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, 1991. PEHL VANLI, Hamit, Askeri Polis Tekilat Raporlarnda Milli Mcadele Srasnda Ermeni-Rum Aznln Faaliyetleri ve Alnan Tedbirler, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Kasm 1991, Yl 4, S. 8, Ankara, 1991, s. 675-682. 411

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (2) PEHL VANLI, Hamit, Kurtulu Sava istihbaratnda Askeri Polis Tekilat, Ankara, 1992. Pontus Meselesi, (Yayna Hazrlayan: Ylmaz Kurt), Ankara, 1995. SALIIK, Selahattin, Trk-Yunan likileri Tarihi ve Etnik'i Eterya, stanbul, 1968. SARIHAN, Zeki, Kurtulu Sava Gnl, C. I, Ankara, 1993. SARINAY, Yusuf, PEHL VANLI, Hamit, SAYDAM, Abdullah, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas (Makaleler), Ankara, 1999. SMITH, Michael Llewellyn, Yunan D, (eviren: Halim nal), Ankara, 2002. SOFUOLU, Adnan, Anadolu zerindeki Yunan Hedefleri ve Mtareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. X, S. 28, Mart 1994, s. 211-259. SOFUOLU, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996. SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C. I, Ankara, 1995. SSL, Azmi, Rum-Ermeni-Hoybun Belleten, C. LVII, S. 218, Nisan 1993, s. 241-247. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. I, stanbul, 1991. Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, C. 2, K. 1, Ankara, 1994. birlii ve Anadoludaki Toplu Mezarlar,

412