Karsta Trklere Ynelik Ermeni Katliam: Kalo/Derecik Ky Toplu Mezar Kazs

The Armenian Atrocities to the Turks in Kars: The Mass Grave Excavation of Kalo/Derecik Village
enol Kantarc
zet ncelemede, genelde Kars ve evresinde yaayan Trklere ynelik Ermeni terr anlatlrken zelde ise, Kars Kalo/Derecik kyndeki Mslmanlarn Ermeniler tarafndan yok edilii ariv belgeleri ve saha aratrmas ile ortaya konulmaktadr. ncelemede ayrca, 30 Haziran 1 Temmuz 2003'te (yazarn kendisinin de dhil olduu) Trk-yabanc bilim adam ve basn mensuplarnn bulunduu 67 gzlemci ile Kalo/Derecik ky toplu mezarnn al anlatlm ve kazyla ilgili bilgi verilmitir. Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, Kars ve evresinde Ermeni Terr, Kars Kalo/Derecik Ky Toplu Mezar Kazs, Kafkasya'da Ermeni Faaliyetleri. Abstract In this work, it is generally mentioned about the Armenian atrocities to the Turks in Kars and its around and at specifically it is put on the massacre of the Muslims in Kalo/Derecik Village by the Armenians within the archival materials and case study. In this work, it is additionally given information about the excavation and the openning of the mass grave in Kalo/Derecik Village with 67 observers including Turkish and foreign media members (including the author himself) dated in 30 June 1 July, 2003. Keywords: Armenian Question, Armenian Terror in Kars and its around, Kars Kalo/Derecik Village Mass Grave Excavation, Armenian Activities in Caucasian Region.

Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm Bakan, skantarci@fef.sdu.edu.tr, mskantarci@gmail.com

222

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Ben yle katliam sahnelerine tank oldum ki, buralarda ldrlm yerde yatan insanlarn says sonbaharda bir ormanda yere den yapraklarn says gibiydi. Bunlar koyunlar gibi biare ve savunmasz insanlard... Ohanes Apresyan (Bir Ermeni Subay)1

Kars, XIX. yzyln sonundan XX. yzyln ilk eyreine kadar ard ardna Rus, Ermeni ve ngiliz igallerine uramtr. ehir, 1878 Osmanl Rus Sava sonunda Ardahan ve Batumla birlikte yaklak 40 yl boyunca Rus ynetimi altnda kalmtr2. Sovyet Hkmeti, 1917 Ekiminde Rusyada gerekleen devrimden sonra, Osmanl Devleti ve mttefikleri ile savaa son vermek zere 3 Mart 1918de Brest Litovskta bir bar antlamas imzalamtr3. Sovyet Hkmeti antlamann 4. maddesine gre Kars ve evresini Osmanl Devletine geri vermeyi kabul etmitir4. Bu dnemde Brest Litovsku tanmayan ve balarnda yklan arln sadk subaylar bulunan Tanak Ermenileri Kars ve evre kylerinde katliam ve yama hareketleri yapmlar, ehrin ar ve mahallelerini atee vermilerdir5. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile 9. Ordu 1914 snrlarna ekilmeye mecbur kalnca,6 Kars ve evresinde Mslman halka ynelik Ermeni saldrlar tekrar balamtr7. Ermeni katliamlarna son vermek ve milli haklarn savunmak gayesinde olan Karsllar kendi imknlaryla, Wilson Prensiplerini esas alarak 5 Kasm 1918de Milli slm ras adyla demokratik bir hkmet kurdular. ra ok ksa zaman ierisinde kuzeyde Batumdan gneyde

1928 ylnda ABD Indianapoliste The Bobbs Merrill Company yaynevi tarafndan yaynlanan Amerikal Leonard Ramsden Hartillin Rus ve Ermeni ordusunda subaylk yapm, Kars evresinde Trklere ynelik katliam hareketlerini ynetmi Ohanes Apresyan isimli Ermeninin hatralarn anlatt Men Are Like That isimli kitaptan alnmtr. 2 Selami Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, stanbul, 1998, s. 376. 3 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. I., Ankara, 1989, s. 17 . 4 Brest Litovsk Antlamasnda Elviye i Selseyi Osmanl Devletine veren ilgili madde yledir: Ardahan, Kars ve Batum sancaklar dahi derhal Rus askerleri tarafndan tahliye edilecektir. Rusya Devleti ibu sancaklarn hukuk- umumye ve dveli hukuk nokta- nazarndan iktisab edecekleri yeni duruma karmayacak ve ayrca bunlarn ahalisini bu yeni durumu komu hkmetler ve zellikle Osmanl Devleti ile bil ittifk tayin hususunda muhtar brakacaktr (Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, s. 378). 5 Fahrettin Krzolu, Kars Tarihi, C. I., stanbul, 1953, s.555. 6 Mondros Mtarekesinin 11. ve 15. maddelerinde Trk ordusunun 6 hafta ierisinde batya ekilmesi ve demiryollarnn ngilizlere teslim edilmesi hkm vard (Krzolu, Milli Mcdelede Kars, stanbul,1960, s. 3); Antlama maddeleri iin bkz. Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 13. 7 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
1

ENOL KANTARCI

223

Nahivana kadar uzanan blgede ubeler amtr.8 Bylece, 1914teki Trkiye snr kuzeydousundaki 36.000 km2lik blgede faaliyet gsteren rann merkezi Kars olmutur. ra, 15 ve 30 Kasmda iki vilayet kongresi yaptktan sonra 17 18 Ocak 1919da 131 temsilcinin katlmyla gerekletirilen byk kongre ile Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti adn almtr9. Kars ve evresinde gerekletirilen milli tekilatlanmann henz ilk gnlerinde, ngilizler yre halknn siyasal almalarna bir lde gz yummutur. Ancak, milli tekilatlanma hareketinin glenmesi ksa sre sonra ngilizlerin blgedeki gcn zayflatmaya balaynca yeni kurulan hkmete kar olumsuz tavr almaya balamlardr. 13 Ocak 1919da Karsa gelen ngiliz generali Beach, ra yetkililerine yerli ynetimi tanmadklarn bildirmi ve Arpaayn dousunda bulunan Ermenilerin Karsa yerletirilmelerine izin verilmesini istemitir10. ra ile ngilizlerin ilikilerinin bozukluundan cesaret alan Grcler de ayn gnlerde Azgur, Ahska ve Posofu igal etmitir. ngilizler, 13 Nisan 1919da Cenb-i Garb Kafkas Hkmetini dattktan sonra, blgeyi General Karganof ve Osebyan komutasndaki Ermenilerin idaresine brakmlardr. Bylece Kars ve evresi igalden kurtulduktan bir yl sonra Grc ve Ermeni denetimine girmitir. Buna ramen blgedeki Trk direnii devam etmi ve 1920 balarnda, 15. Kolordunun desteiyle byk bir younluk kazanmtr. Ermeniler, ubat 1920de ldr ve Arpaaydaki Trk direniini krarak bu kazalar igal etmilerdir. 1920 Hazirannda Ermeni kuvvetlerinin Oltuyu ele geirmek iin snra tecavz etmeleri zerine Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermenilere kar askeri harekta karar vermi, Kars, Ardahan ve Batumun yeniden elde edilmesini salamak yani Misak- Milli kararlarn gerekletirmek iin harekete gemitir11. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa komutasnda 28 Eyllde balatlan harekatta Trk ordusu 29 Eyllde Sarkam, ertesi ay sonlarnda yeniden ilerleyerek (30 Ekim 1920de) Kars kurtarm ve 7 Kasmda Gmrye girmitir12. 20 Kasmda Ermenilerle yaplan atekesin ardndan 22 Kasm 1920de Gmrde balayan bar grmeleri 2 Aralk 1920de sonulanm ve Ermenistan Hkmeti ile Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti arasnda bir bar antlamas imzalanmtr. Bu antlamayla Kars Sancann btn Trkiye topraklarna katlmtr. 16 Mart 1921de Moskova Antlamasyla Kars ve
Krzolu, Kars Tarihi, s. 556. Krzolu, Kars Tarihi, s. 557 559. Dr. Esat (Oktay) Beyin bakanlnda toplanan kongrede kurulan hkmetin tam ad Cenb-i Garb Kafkas Hkmet-i Muvakkata-i Millyesi dir (A. Ender Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, Ankara,1998, s. 90. 10 Krzolu, Milli Mcdelede Kars, s. 10. 11 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17. 12 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
8 9

224

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Artvinin Sovyet Rusya ile olan snr belirlenmitir. Moskova Antlamasndan 7 ay sonra 13 Ekim 1921de Kafkasyadaki Sovyet hkmetleri ile Trkiye arasnda Karsta yeni bir antlama imzalanmtr. Bu antlama daha nce yaplm olan antlamann yenilenmesi olmu ve yeni Sovyet hkmetlerinin Trkiyenin bu gnk snrlarn tanm olduklarn gstermesi bakmndan nemli olmutur. Kars ve evresinde Ermeni Terr Ermeni etecilerinin Kars ve evresinde Mslman ahaliye ynelik katliamlar 191513-1920 yllar boyunca srmtr. Anadolunun eitli blgelerinde 1914 ylndan itibaren younlaan Ermeni tedhi hareketleri Rus ordusunun Dou Anadolu Blgesinde gerekletirdii igallerine paralel olarak iddetini artrmtr. 1915 yl ortalarnda sadece Kars ve Ardahan havalisinde katliama urayan Mslmanlarn says 30.000e ulamtr14. zellikle Rusyada 1917 Ekim ihtillinin patlak vermesi, Rus ordularnda zlme meydana getirmi, Dou Anadoluda cephede etkinlik, Ermeni ve Grclere gemitir. Dolaysyla bu tarihten sonraki Ermeni katliamlar daha kapsaml ve sistemli bir hale dnmtr.15. Birinci Dnya Sava ncesinde ebinkarahisarda Trklere kar katliam dzenleyen Sivasl Murat, Sasun Canavar diye hret kazanan Antranik ve Mu katliamn gerekletiren Arak gibi Ermeni komitecilerinin liderliinde Erzincan, Bayburt, Erzurum, Kars, Ardahan ve Idrda16 byk katliamlar gerekletirilmitir. Blgede bulunan Trk ahali, Rus subaylarnn artk etkinliklerini kaybetmeleri sebebiyle yok olma tehlikesiyle kar karya kalmtr17. Ad geen blgelerde faaliyete geen Ermeniler, henz stten kesilmemi ocuklar ldrm, hamile kadnlarn karnlarn yarm, Mslmanlar diri diri yakm, kz ocuklarna akla gelmedik ikenceler
13 Babakanlk Osmanl Arivleri Hriciye Siyas Harb-i Umm, Dosya No: 110 / 12 1, 2 (Bundan sonraki dipnotlarda ksaltlarak BOA. HR. SYS. HU eklinde gsterilmitir. 14 BOA. HR. SYS. 2878 / 1, Belge No: 2 . 15 Ermeni Sorunu El Kitab, Haz. enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya, Sedat Lainer, Ankara, 2002, s. 36. 16 BOA. HR. SYS. HU, Dos. No: 110 / 12 1. 17 1828den 1878 sava dhil olmak zere Trk Rus savalarnda Rus ordularnn saflarna geerek Trkiyeye ihanet eden, Berlin Kongresinden sonraki isyanlaryla Anadoluyu kana bulayan Ermenilere, Osmanl Hkmeti, Birinci Dnya Sava srasnda seferberlik ilan ettikten sonra da ak ihanetleriyle karlamasna ve Trkiye sava ierisinde bulunmasna ramen hemen mdahale etmemitir. Osmanl Hkmeti bu dnemde, 9-10 ay daha tahamml etmi ve mahalli tedbirlerle olay yattrmaya almtr. Artk isyanclarn slah olmayacan, dmanla ak bir ekilde ibirlii yaptklarn ve Mslman halkn byk kayplara uradn ve byk bir felakete doru gidildiini grdkten sonra, Ermenileri cephe gerisine sevk ve iskn etmitir (Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir olay, Ankara, 1990, s. 146.

ENOL KANTARCI

225

yapmlardr18. Kafkasya ve Dou Anadolu Blgesinde Trklere ynelik Ermeni katliamlarna dzenli Ermeni birlikleri de katlmtr19. 28 Mays 1918de Erivan bakent olmak zere kurulan Ermenistan Hkmeti ngilizlerin desteiyle Byk Ermenistan Projesini gerekletirmeyi ama edinmiti. Hkmete gre Byk Ermenistan kurmann yolu blgede yaayan Trkleri yok etmekten geiyordu.Buna delil olarak katliamlara dzenli Ermeni birliklerinin katlm olmas gsterilebilir20. 1918 yl Mart ve Nisanda Kars, Erivan ve Bakde Mslmanlara ynelik Ermeniler tarafndan sistemli bir ekilde katletme (yok etme) eylemi yaplmtr21. 1918 yl Nisan aynda Karstan Tiflise gelen Rum muhacirler, Ermenilerin ta stnde ta brakmadklarn, Kars ve evresini yakp yamaladklarn, Trk halkn kltan geirdiklerini, henz st andaki ocuklar snglerinin ucuna takarak ldrdklerini, Mslman kadnlar eitli ikencelerle namuslarn kirleterek katlettiklerini, eitli ikenceler karsnda kadnlarn ldrdklar ve onlarn haykrlarnn yrekleri paraladn ifade etmilerdir22. Karsta, Idrda, Tuzlucada ve Aralkta, oluk ocuk, gen ihtiyar yzlerce Trk, Ermeniler tarafndan ldrlmtr. kinci Kafkas Kolordu Komutanlndan nc Ordu Komutanlna 16 Mays 1918de gnderilen raporda; Ermenilerin Kafkasyada Trklere kar yrttkleri katliamlar artrdklar bildirilmitir. 29 Nisan 1918de Gmrden Ahalkeleke gelen 3000 Mslman gmen, Ermeniler tarafndan ldrlmtr. Ayn gnlerde top ve makineli tfeklerle donatlm olan 1000 kiilik Ermeni etesi Tuzluca ve Erivan blgesindeki Trk kylerine saldrarak kadnlar ve ocuklar katletmitir23. Mirliva Yakup evki Paa tarafndan 16 Mays 1918de nc Ordu Kumandanlna gnderilen telgrafta; Ermenilerin Erivan, Gmr, Kars, Kazman, Sarkam, ksmen Ardahan ve Ahalkelekte tedhi hareketleri gerekletirdikleri, btn Trk kylerini tahrip ettikleri ve yre halkn katlettikleri bildirilmitir. Yakup evki Paa imzal telgrafla, Kafkasyada Trklere ynelik gerekletirilen Ermeni cinayetleri tarih ve yer verilerek aktarlmtr. evki Paa, Kars Sancana bal Kalo / Derecik kynn de Ermeniler tarafndan yok edildiini u cmlelerle ifade etmektedir: ...Kars
Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000, ss. 75 77. BOA. HR. SYS., Dos. No: 2877/71. 20 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17. 21 Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, s. 54 62. 22 Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 123. 23Muammer Demirel, Osmanl Belgelerine Gre Idr ve evresinde Ermenilerin Mslman Halka Yaptklar Katliam, Idr Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas Sempozyumu (24 27 Nisan 1995) Idr, Bildiriler Kitab, Ankara,1997, s. 66.
18 19

226

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

arkndaki Subasan karyesinde 570 nfus slam balta, kama, bak istimal ederek ve atete yakarak ehit ettiler. Ve Magosto ve Alaca karyelerinde yz mtecviz kadn, ocuk ve erkei ayn suret-i feciada ehit ettiler. Ve Tekneli, Hac Halil, Kalo ky, Harebe, Dagor, Milanl, Ketan, Alaca, lham kyler ahlisini katlim etdiler.24 Antranikin etesi 1918 Eyll aynda Zengezorun Rut, Darabas, Abudu, Bahudi, Arakl, kr Melikli, Pulkend, eki, Kzlek, Karakilise, rlik ve Pahlal kylerine basknlar dzenleyerek kyleri yakp ykm ve yzlerce Trk katletmitir25. Ermeniler, sadece Sarkam Arpaay arasnda 5226, Kars ve evresinde ise 400n zerinde Trk kynde silahsz 40.000 erkek, kadn ve ocuu cami, merek (samanlk), ahr gibi yerlere doldurarak atee vermilerdir27. Kap ve pencerelerden kamak isteyenleri ise balta, kl, snglerle ve hatta makineli tfek ateiyle vahi bir ekilde katletmilerdir. Bir Ermeni Subayn ifadeleriyle Kars ve evresinde Trk Katliam 1928 ylnda ABD Indianapoliste The Bobbs Merrill Company yaynevi tarafndan yaynlanan Amerikal Leonard Ramsden Hartillin Rus ve Ermeni ordusunda subaylk yapm, Kars evresinde Trklere ynelik katliam hareketlerini ynetmi Ohanes Apresyan isimli Ermeninin hatralarn anlatt Men Are Like That (nsanlar Byledir) isimli kitapta Kars ve evresindeki Trk katliamn yle anlatr:
...Tatarlarn28 kamalarna imkn verecek yollar ve da geitlerini tutarak kapattk. Hemen yok etme iine giritik. Birliklerimiz birbiri ardna kyleri kuatyorlard. Topu atei ile izbe ky evleri ta ve toprak ynlar haline getiriliyor ve kyller kyde barnamaz bir hale gelip ky dndaki krlara kamaya balaynca da tfek mermileri ve snglerle ilerini tamamlyorduk. Hi phesiz ki Tatarlarn bazlar kaabildiler. Bunlar ya dalarda kendilerine snacak bir yer bulabildiler veyahut da snr ap Trkiyeye katlar. Geri kalanlar ise tamamen ldrld. Bylece Rus Ermenistannn Nahcivandan Ahlkeleke kadar olan btn snr blgesi, Ar Dann eteindeki scak ovalardan kuzeydeki souk da yaylalarna kadar her yer, yerle bir edilmi Tatar kylerinin dilsiz kalm harabeleri ile doldu. imdi bu kylerde, buralarda kalm l

ATASE Ariv No. 1- 65, Kls. 1879, Dosya: 61 (89) (Belge, Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolundan alnmtr). 25 brahim Ethem Atnur, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918 1921), Ankara, 2002, s. 66. 26 Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 123 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi (1918 1920), Ankara, 1970, s. 115. 27 Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, s. 121. 28 Ohanes Apresyan, blgede yaayan Trkleri Tatarlar olarak isimlendirmitir.
24

ENOL KANTARCI

227

insanlarn kemiklerini bulmak iin giren kurt ve akallarn ulumalarndan baka bir ses duyulmaz.29

Ohanes Apresyan Trk katliamnn yapld gnlerde bandan geen bir olay yle nakletmitir:
Bir gece ksa bir sre nce bir Tatar Ky olan bir harabenin yanndan geiyordum. Yklm evlerin birinin nnde bir ate yaklmt. Atee doru yrdm. Atein etrafnda bir gurup Ermeni askeri oturuyorlard. Aralarnda da henz ocuk denecek yata iki Tatar kz vard. Kzlar yere melmi ve ara sra gelen hkrklarla sessiz sessiz alyorlard. Krlm ev eyalar ve Tatar ky evlerinin dier malzemesi etrafa salmt. Keza orada burada llerde yerde yatyorlard. Kzlar kurtarmak iin maalesef ge kalmtm. Fakat bu zavalllara elimden gelen yardm yapmak istedim. Kendi lisanlar ile hitap ederek artk korkmamalarn syledim. Benden kendilerine bir zarar gelmeyeceini, sadece kendilerine yardm etmek istediimi anladklar zaman, straplar gene boalarak ackl ekilde hngr hngr aladlar. Askerlerden korku ve dehete kaplmlard ve onlarn yannda bulunduka kzlar teselli etmee imkn yoktu. Kzlar yanma alarak oradan uzaklatm ve zaferlerinin kendilerine salad nimeti ellerinden aldm zanneden askerleri de irkin bir ruh haleti iinde braktm. Bir iki kilometre tede gene ayn akbete uram dier bir Tatar kyne geldik. Karanlk basmt ve geceyi orada geirmeye karar vermitim. Yanmdaki yiyecei Tatar kzlar ile paylap harap olmu kyde biri kendim, dieri de kzlar iin ayr ayr barnacak birer yer buldum. Az sonra uyumutum. Gece yars devaml bir ekilde alayan bir ocuk sesi ile uyandm. Ay hayal meyal etraf grmemi salad ve bana burada cereyan etmi olan dier bir faciann btn ayrntlarn gsterdi. Alayan ocuun sesini rehber alarak grnnden bir Trk ailesinin evi olduu anlalan bir ev ykntsnn avlusuna geldim. Avlunun kesinde l bir kadn yatyordu. Grtla kesilmiti. Kadnn stnde bir yanda kadar bir kz ocuu duruyor ve l kadnn memesinden st emmee alyordu. ocuu kucama alp cebimde kalm olan ekmek parasn su ile slatp doyurabildiim kadar ocuu doyurmaya altm. Sonra da ocuu o gece bakmalar iin iki Tatar kznn yanna braktm. Ertesi gn bir frsat kmasndan faydalanarak bu talihsiz ocuu Karstaki Amerikan yetimhanesinde yetitirilmek direktifi ile Karsa yolladm. Tatar kyleri bu ekilde temizlendikten sonra ben de tekrar Karstaki eski alayma katldm...30

Leonard Ramsden Hartill, nsanlar Byledir, ev. Kerim Cengiz Kevenk, Ankara, 1978, s.167168. 30 Hartill, nsanlar Byledir, s. 169 170.
29

228

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Ben yle katliam sahnelerine tank oldum ki, buralarda ldrlm yerde yatan insanlarn says, sonbaharda bir ormanda yere den yapraklarn says gibiydi. Bunlar koyunlar gibi biare ve savunmasz insanlard...31

diye devam eder. Dneme Tanklk Edenlerin Anlarndan: Kalo/Derecik Ky Katliam ve Toplu Mezar Kaz almalar Kars merkeze bal 671 nfuslu Kalo/Derecik kynde Ermeniler tarafndan 660 kii katledilmitir. Katledilen 660 kiinin 360 bir mereke (saman ve yem ambar) doldurularak ldrlmtr. Sz konusu katliamdan sadece 11 kii kaarak hayatta kalabilmitir. Hayatta kalan 11 kiiden birisi olan k Kahraman (1863 1944) kendisinin de yaam olduu Kalo / Derecik ky katliamn at eklinde msralara dkmtr:32 1918 Kalo / Derecik Krgnna At33
Ey aalar nasl diyem derdimiz: Vard zulmn sonu Ara dayand. Ermeni, slm krd, talad34, Mazlmlar amn, Ara dayand. *** Kalonun Kyn bast, ceng at Mitralyoz, tfenkle od, ata sat Ana: Evlt att, da taa kat Sabiler35 ivan36, ara dayand. ***

Mevlnn takdiri eriti baa

Yzevirdi, bakmaz karda kardaa yz altm can yakt ataa Koptu Nuh Tufan, Ara dayand. *** Hartill, nsanlar Byledir, s. 180. Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi, s. 115 116. 33 Kars Kalo / Derecik ky toplu mezar kazs srasnda k Kahramana ait bu iir Aratrmac yazar Eref Uzundereden alnmtr. Bu makaleyi yazdmz srada ayn iirin Karsla ilgili birok kitapta olduunu grdk. Bunlardan bazlar unlardr: Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi, s. 115 116; Grsoy Solmaz, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, Ankara, 2001, s. 59. 34 Talad: Talan etmek. 35 Sabi: ocuk. 36 ivan: Feryat, figan.
31 32

ENOL KANTARCI

229

Bir cenaze grdm: Kan olmu yz, Portlam37 kenara sram gz, yz altm cann snmemi kz, Yanan can duman, Ara dayand. *** Bir yiit vurulmu: Parmaklar, kam, Kaarken Kfire yolu uram, Kfir tutmu: Tike, tike38 doram, Haner, kl yan,39 Ara dayand.

***

Bir yiidi: Vurmu, yolda koymular, Can teslim etmeden, deri soymular, Cep cep etmi, yanlarn oymular, El cepte, figan Ara dayand. *** Bir gelini grdm: Ayaa kalkm, Sandm ki, can var, yzme bakm, Kfir, msmar40 ile diree akm; Msmar, ivi n41, Ara dayand, *** Bir hmile kadn: Davranm kaa, Ermeni, eylemi hep para, para Kl ile vurmu, blnm kala, Akan kzl kan, Ara dayand. *** ocuu, karnndan kartm bakar; Can teslim etmeden, sngye takar, Bebein fizah,42 da ta yakar, Dan, tan n, Ara dayand. *** Altyz altm can, batt krld; ou yand, geri kalan vuruldu, Bu kyn defteri artk drld, Hlinin yaman, Ara dayand. *** Tanr, Ermeniye vermi frsat, Kesti kkmz, krar milleti, Rzi Kyamete43 kald mddeti, Portlam, portlamak: Frlam, frlamak. Tike tike: Para para. 39 Yan: Yaras. 40 Mismar: ivi. 41 n: Acs. 42 Fizah: Yksek sesle alama.
37 38

230

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

ntikamn gn, Ara dayand. *** KAHRAMAN, kanalar, bu serim duman att bu zamana, ol hir Zamn, slma yr olsun hrette imn, Kfirler isyn, Ara dayand.

Kalo/Derecik ky katliamnda biri 8 dier ikisi daha kk yalarda yaknn kaybetmi olan 1323 (1907) doumlu evket olu Hac Lezgi Urayn Kalo/Derecik ky katliam hakkndaki ifadesi aada verilmitir:44
Rusyada ihtillden sonra Karsta Milli r kuruldu. Ermeniler de Mays aynn sonu Haziran ay balarnda belki 40 vagonluk bir trenle Karsa asker getirdiler. Kars kalesine bir bayrak dikerek adlk etmeye baladlar. Gya onlara beylik verilmi. Cihan Harbinde Urusun aya nereye demise onlarn beyliki de oraya kadarm... ok gemeden Mslmanlar krmaya baladlar. Anamn babasnn kynde yani Kalo / Derecik kynde 360 Mslman bir merekte45 yaktlar. Karabekir Paa emir verdi ki: Herkes gitsin, cenazesini alsn diye. Gittik, gittik ki hi birine el vurmak mmkn olmad. Bunun zerine Karabekir Paa, 50 60 kadar askeri grevlendirerek o ekilde merei korlayarak (kapatarak, rterek) ehitlerimizi ylece defnettirdi. Bu merek hlihazrda durmaktadr...

Yukarda anlatlanlardan yola klarak tespit edilen Kalo / Derecik ky toplu mezarnn al 30 Haziran 1 Temmuz 2003 tarihlerinde Trk Tarih Kurumu Bakanl tarafndan organize edilen bir alma ile yaplmtr. Kazya, aralarnda Kars ili dndan Trk - yabanc bilim adam ve basn mensuplarnn bulunduu 67 gzlemci ve Kars evresinden yzlerce izleyici katlmtr. Arkeolojik kaz yntemleriyle gerekletirilen almalarda 5.000 x 3.50 m.lik alanda deiik yn ve pozisyonlarda ok sayda iskelete ulalmtr. Katliam srasnda binann yaklm olmas ve ken binann rtsn oluturan malzemelerinin bask ve darbeleri nedeniyle baz cesetlerin (iskeletlerinin) ksmen yanp ezildii ve birbirine kart tespit edilmitir46. Birbirine karm bir ekilde ocuk iskeletlerinin younlukta olduu toplu mezarn grntleri kazy izleyen yerli ve yabanc basn mensuplarn olduka etkilemitir. Amerika ve Avrupa lkelerinden gelen gzlemciler kaz
Ruz i Kyamet: Kyamet yolu. Solmaz, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, s. 59. 45 Merek: Samanlk. 46 Kars Merkez Derecik Ky Toplu Mezar Kazs Kaz Raporu, s. 1.
43 44

ENOL KANTARCI

231

almalarn dikkatle izlemi ve yre halkyla rportajlar yapmlardr. Derecik ky toplu mezar, Ermeniler tarafndan srekli olarak gndeme tanan aslsz iddialarn rtrken, asl katliamn kendileri tarafndan Trklere kar yrtlm olduu gereini bilimsel bir ekilde ortaya kartm ve tarihteki yerini almtr.

232 Kaynaka

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Atase Ariv No. 1- 65, Kls. 1879, Dosya: 61 (89) (Belge, Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolundan Alnmtr). Atnur, brahim Ethem, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918 1921), Ankara, 2002. Babakanlk Osmanl Arivleri Hriciye Siyas Harb-i Umm, Dosya No: 110 / 12 1, 2 BOA. HR. SYS. 2878 / 1, Belge No: 2 BOA. HR. SYS. Dos. No: 2877/71. BOA. HR. SYS. HU, Dos. No: 110 / 12 1. ayc, Abdurrahman, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000. Demirel, Muammer, Osmanl Belgelerine Gre Idr ve evresinde Ermenilerin Mslman HalkaYaptklar Katliam, Idr Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas Sempozyumu (24 27 Nisan 1995) Idr, Bildiriler Kitab, Ankara,1997. Ermeni Sorunu El Kitab, Haz. enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya, Sedat Lainer, Ankara, 2002. Gkdemir, A. Ender, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, Ankara,1998. Hartll, Leonard Ramsden, nsanlar Byledir, ev. Kerim Cengiz Kevenk, Ankara, 1978. Kars Merkez Derecik Ky Toplu Mezar Kazs Kaz Raporu. Kl, Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, stanbul, 1998. Krzolu, Fahrettin, Kars Tarihi, C. I., stanbul, 1953. Krzolu, Kars li Ve evresinde Ermeni Mezlimi (1918 1920), Ankara, 1970. Krzolu, Milli Mcdelede Kars, stanbul, 1960. Solmaz, Grsoy, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, Ankara, 2001. Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C. I., Ankara, 1989. Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir olay, Ankara, 1990.