".,.'.':':';':':',.

. -

......" .....
VE

* * *
THE RESTITUTION QUESTION OF THE OF

Dt. Seluk URAL"
1918
Ekim itibaren mtareke yapma aramaya Talat ve
halefi Ahmet bu hususta bulundu. Uzun sonra,
Devletleri Amirali Calthorpe ile Hkmeti Bahriye
Rauf Bey'in Trk ve heyetleri 27 Ekim'de Mondros'ta
mzakcre oturdular.
Mzakerder Ofisi (War Officc) mtareke
yer hkmkr dahilinde Amiral ncelikli
grevi herhangi bir meydan vermeden Trk kabul ettirmekti.
Taslakta yer alan maddeler iki taraf haline son vcrccek
gibi gzkse de, zerinde nfuzunu ve gizli
imkan verecek kakme
ynetimi zerinde nufz kurmaya ynelik maddclerden birisi
drdnc madde idi. Bu madde; j tilaf Devletleri'ne mensup esirlerin Ermcni esir
ve serbest ngryordul. Madde askeri nitelikli gibi grnse
de, mtarekenin uygulamaya birlikte Yksek
Devleti'nin i mdahale etmek iin bir ara haline getirilecekti.
galip olarak Devleti'nin eline olan
Devletleri esirlerinin serbest istemderi gayet Fakat ingiltere'nin
Ermeni esir ve iadeleri mtarekeye bir madde
sebebini biraz aramak olmak zere Rusya, Fransa ve
hatta Amerika Devletleri bir Mcadelesi"
gstererek etkilemeye Mcaddesi" ierisinde
en fazla malzeme ise Ermeniler oldu. Devletleri, Ermenileri
zorba idaresi yok edilmek istenen en eski kavmi olarak
Ermeniler'in mutlak surette hrriyetlerine
Bu yolla Ermeniler lehinde ve kendileri lehinde bir hava yaramlar
2
.
niversitesi, Fen-Edebiyat rak/resi Tarih Blm.
Tevfik LHYIKLIOGLU, Mtarekesi VI. Trk Tarih Kongresi, Ankara
1%7, :;.572.
K. Tuncer C;AGLAYAN, "Byk Ermenistan Projesi ve AAMD, (1999), s.522.
SELUK URAL
1915'te zorunda Ermeni Tehciri onlara bu ynde bulunmaz bir
verdi. Devletleri Ermenilerin bu kanunla
iddia ettiler. mcadelenin bu ve benzer ortadan
iin galip halinde bunun mutlaka
da vermeyi ihmal etmediler.
ErmeMer dahil btn propaganda malzemeleri gerek
gizlemek iin ortaya Zira itiLlf Devletleri'nin ve
Devleti'nin ngren drt gizli 0stanbul, Londra, Sykes-Picot ve St.
Jcan de Maurienne) Ermenilerin lehinde bir hkme rastlamak bir yana, Ermeni dahi


Bu da gsteriyor ki, Ermeniler Devletleri iin gerekten
gereken mazlum bir millet aksine smrgeci gizlemek iin
bir propaganda malzemesi idi. Fakat yine de drt boyunca etki
ve cephelerde Ermeniler'in isteklerini gz nnde
[Utarak bulunmak zorunda Ofisi
mrareke ekonomik ve askeri
hayata geirecek kaleme 1917 askeri
harekat sonucunda Suriye, Irak ve Arap zerinde fiili hakimiyeti dc
Fakat Gney Kafkasya ve Anadolu'ya nfuz etmek iin Ermenilere
ok iyi grmekteydiler. Bu sebeple mzakere Ermcniler'in
hamisi roln stlenmekte gecikmediler. Bu pek ok maddede st sergilense
de, drdnc madde zerinde mzakereler ortaya kondu.
Drdnc madde i\miral Calthorpe 27 Ekimdc ilk oturumda
heyctinc okundu. Ermeni esirleri ve Devletleri
beraber ve teslimini istedi.
Maddenin mzakeresine gemeden nce iki nemli hususu belirtmekte fayda
Bunlardan ilki, maddenin ve kabul edilmesi gereken ilk madde ile
de Bir Hkmeti maddenin kabul edilmemesi veya
durumunda mtarekenin ileri srmekteydi.
husus en az birincisi kadar nemliydi, Ermeniler hususunda devletin i uygulamalanna
mrareke Devletleri'ne mdahale etme Ermeniler lehinde
mdahaleler Trk-Ermeni 1915 ncesine dndrmesi
muhtemeldi. Maddenin durumunda adi sulardan hkm olan btn
Ermeniler ve hatta tahliye edilmesi gndeme gelebilecekti. Bu durumda
da lkede hkmet otoritesinden ve sz ctmek mmkn
Amiral Calthorpe maddeyi okuduktan sonra, kabul edilmesini istedi. Buna
ilk sz alan heyeti Rauf Bey, Rus ordusuna mensup Ermeni
esirlerin iade [Utuklulara gelince bunlann da tahliyeleri iin
genel af ifade etti. Bu sebeple ErmeMere ait maddeden
istedi. Amiral, genel af ilan etmesinden memnunluk ancak
kamuoyunun Ermeniler sylentilerden
gereke gstererek, maddenin gibi etti. Bunun zerine heyet
yelerinden Hikmet Bey Hkmeti'nin gereken
nlemleri Ermeniler'in Kafkasya' da devletin kendileri
.1 iin bkz: Enver Ziya I<ARAL, Tarihi, iX, Ankara 1996, s.541-546.
VE
ve de ifade ederek,
Ermenilere dair maddede gerek beyan etti
4
. Amiral,
ve verilen gvencelere fikrinde ederek mtarekeye Ermeniler
bir koymaya mecbur aksi takdirde ve Amerika
kamuoyundan tepki greceiderini dile getirdiS.
Madde mzakereye 29 Ekim'de gereldqtirilcn drdnc
oturumda yeniden sz alan Rauf Bey nceki oturumda ne
fikirlerini tekrar ettikten sonra, Hkmeti'nin elinde Ermeni esiri
kalan ok az uyruklu Ermeni de iade syledi. Amiral
Calthorpe ise maddenin nceden tahliye an tutuklu
vererek, mtarekenin uygulamaya ilc: birlikte maddenin
hususunda nemli bir ip ucu oldu
6
. Bundan da ki, 3
Temmuz 1918'den itibaren her ne sebeple olursa olsun ya da cezaya
olan btn Ermeniler maddenin ierisine serbest

heyeti btn itirazlara madde gibi kabul
edildi. Madde zerinde tek esirlerin
Hkmeti'nin uygun byk merkezlerde ve buralarda tilM
yetkililerine ibaretti
7
. (;rlyor ki bu maddenin z itibariyle kkl
bir getirmiyordu. Bylelikle devletin i mdahale hususunda
ok nemli bir koz elde oldular.
Maddenin gemeden nce 30 Ekim 1918 itibariyle
Devleti'nin elinde bulunan tilM esirleri resmi vermekte fayda
Esir Edilenler
Rus (Subay ve er birlikte) 4935

Subay
Er

Subay
Er
700
15002
9
160
Ermeni <:sirl<:rin iadesi sorunu Batum Trk ve Ermeni hey<:t1cri
yrtlen ele ve 4 Haziran 191 H'de im7.alanan ile esirlerin
olarak iade edilmesi ( Cemil KUl1.U, i. Dnya Rusya'daki Trk
Esirleri ve Bunlann Yurda Dndrlme1eri Faaliyetleri, Doktora Tezi),
Erwrurn 1997, s.352.
Cehennem I, 1993, >,102-103.
Ali Moudros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s.50-51.
Sani 1.134/6 Kasun 1918.
C:IEJ SELUK URAL
(Subay ve er birlikte) 700
Vefat Edenler
Rus
ngiliz

Mevcut Olanlar
Rus


2500
5500
8
2500 (Tahmini)
9502 (Tahmini)
152 (l'ahmin0
R

Bu rakamlara gre teslimi gereken 12000 askeri

Maddenin birinci zerinde Trk heyetinin herhangi bir Bu
olumlu hkmetin da kendini gsterdi. Daha mzakerelere devam
edilirken, itilaf esirlerinin serbest hesap edilerek esirlerin byk
merkezlerde Hkmet Irak ve Suriye
Cephelerinde ele geen esirlerin en si.irede teslim edilmeleri iin zmir ve Mersin'i de
esirlnin merkezi olarak belirledi. Bunun esirlerin ve
giderilmesinden sonra demiryolu ile nakledilmesine karar verdi. Uzak cephelcrdeki esirlerin
sevk edilmesine ncelik iin ilk nce Irak Cephesi'ndeki i rilif esirlerinin
demiryolu ilc sevk edilmesine rakat esirlerin bir tren
sebebiyle yaya yrtlmek zorunda Bunun esirlerin kt
ve lmleri ne sren temsilcisi,
Vali Vekili Nurettin esirlerin demiryolu ile sevk edilmelerini istedi.
dikkatc alan Nurettin 29 Ekim 1918'de Dahiliye Nezareti'ne
telgrafra; Nusaybin ve evresinde demiryolu esirlerinin tren
sebebiyle yaya belirterek, bunlar iin nakil
istedi. Dahiliye Ali Beyertesi gn telgrafta;
nakledilen askerleri iin Harbiye Nezareti'nden hususunda
bdirtmekteydi9. Hkmetin
dikkate alarak iade ona gre bir rnekte 17 1918'de
meydana geldi. ingiliz Yksek Suriye ve lrak Cephderi'ndeki esirkrin Mersin
yerine teslim edilmesini isteyince Ordu blgesinde bulunan
4000 kadar esiri kendilerine tahsis edilen vapurla
Genelkurmay .Askeri Tarih ve Stratejik Etd Dairesi (ATASE),
Harbi (tSH), K.78, C.43, R.43-10.
Osmanh (BOA), E-49/36.
VE
ilil kkKHldi Ve burada Devletleri temsilcilerine edildilo. Runu
utJu hulunan 2000 esirinin sevki izledi!l.
Bu uYMUlamalat'1t1 Hkmeti kararlar da 13
1918'Jc Sadnr",et0t1 Harkiye Ne:dreti'ne giinderilen tezkirede; Meclis-i
tilM Devletleri'ne mensup esirlerinin tahliyesi yapdacak
Adliyc Nezareti'nin sorumlu belirtilmekteydi. Buna grc Adliye
gnne Sadaret'i haberdar edccekti
l2
. Yine gn Meclis-i
Vkda '1liltij hiikiimetleri iiJml-t 17Iahktltrl mahptls o/an/arm
httk/III/elleri teslimleri ne b/tN'
lJIezktlreye karar verdi
13
.
iadesi meselesinde zerinde durulan bir hususta vs.
sebeplerle lenle!' ile belirlenmesiydi. Harbiye
15 1919'da Sadaret'e tczkirede; olan askerlerin durumunu
ve bunlann hukuki vaziyetleri taraflar bir hkm vc karar
bulunamayan olarak kabul cdilip
olarak kabul edilmeleri halinde bunun iin ne kadar bir sn: tayin sordu.
bu hususlar1n ve Harbiye Nezareti'nin bilgilendirilmesi iin 11
Syll 1919'da Adliye Netareti'ne havale etti 14.
Asked esirlerin iatlesi meselesi, adi sulardan mahkum sivillerin de
aynen onlar gibi iade edilip sorununu gndeme Adliye
11 1918'de Sadaret'e tezkiredc sivil durumuna
getirilmesini istedi. gn Meclisi Vkela'da kararlar
lAd; sulardan tutuklu ve mahkum olanlar mtarekcnin drdnc
maddesine istinaden tahliye edilemezler.
gemek istcyen teslim edilip
meselesiyle ilgili olarak 13 1918'de Meclis-i V karar
devletler olup da gemek
memup devletle kadar kabul edilmeyecektir. Rusya,
Ukrayna ve Romanya devlctlerinden birisi ile
bu devletlerin olan esirlere gibi muamele cdilecektir.
Yani bunlar ttil M Devletleri'ne teslim edilmeyecektir.
3-Rus, ve Romanyahlardan kcndi arzu ve zerine Osmanh
kabul edilen gelince, bunlar mtarekenin nce tabii
devletle kestiklcri iin drdnc maddenin
4-Kendileriyle henz kesin devletler olup 13
1918 tarihli Sadaret tezkiresinden nce Osmanh tabiiyetine kabul esirler var ise bu
iii ATASE, tSH, K1, (;.98, n.98-1.
ATASE, tSH, K.3, G.20. 13.20-1,2,3,4.
i" BOA, 32/3-1.
i> BOA, BEO, 340591.
i. BOA, 32/1-1.
SELUK URAL
tabyetinden isteyenlerin isteklerinin kabul ve
esirleri gibi iade ve teslim edilmeleri
Meclis-i Vkda karan ile Hkmeti sivil esir ve mahkumlar meselesini
belli kurallara oldu. Hkmetin olumlu ve iyi
niyet ve Ingilizler ortaya Ingiliz Yksel, Ingiliz
askerlerinin te birinin vefat veya
Hkmeti'ni sulayarak, esirlerine iyi davranmayarak lmne sebep
tespit edilerek zere kendilerine teslim edilmesini istedi. Bu istek
zerine 5 1919'da toplanan Meclis-i Vkda yeleri mtarekeye bularak
geri evirdi
l6
.
esirlerinin iadesi meselesi esirlerinin durumunun
hususunu gndeme getirdi. gibi mtarekenin yirmi ikinci maddesi
esirlerinin kadar Devletleri nezdinde karar
Madde bu haliyle esirlerin durumunun engel
Hkmeti, halinin son ne srerek esirlerin en aileleriyle
izin verilmesini istedi. Yksek 8 Nisan 1919'da
hkmete bir bu hususa getirdi. Komiserlik,
18 Ocak 1917 tarihli dayanarak ailelerin esirlere taahhtl mekmr
gndermelerine izin fakat esirlerin ailelerine taahhd rnekcup
gneJeremeyecelderini beyan etti. Hariciye Nezareti isteklerini
zerine Hkmeti nezdinde yenieJen bulundu. Nezaret 5
1919'da Dahiliye ile Posta Telgraf ve Telefon Mdriyetini durumdan habereJar
ederek ilgililerin istedi
17
.
Hkmeti'nin btn samimiyetiyle drdnc maddeyi
gsteren de 18 1918'de meyeJana gelJi. Dahiliye Nezareci, Erzurum, Bitlis,
Sivas, Van ve Trabzon'un da iinde yer vilayetlere
esirlerinin ve iadesini denetlemek zere bir
heyetinin denetleme gezisi belirterek, heyete
istedi: harbtye ve mtareke Jaire
rapor tanzim etmek zere Zabiti Miild:?;m (Ma/mer) Anadolu'da hir im;
edecektir. Mtarekename de her ne kadar bu gihi icr4Ja memuren hey'et bir
iJe de mtareke hkumet-i Jeniyyecc hsn niyetle tatbik icra edilmekte
itimM medar olacak o/an i,rbu teklifin kabulnde bir mahzur
Nezaretinin iia,ranna atftn Harb!ye Nezaretinden ve ik
her tr/ii tehlikeden bir suretde sryahat iJtikmali ve
tJlttaJllelekaratle lJIuamele ve keyjryetitl madun memur/ara da Anago're tmramele
m14ktezjdil' 18.
Bu belgeden de ki, hkmet mtarekenin hkmleri ierisinde
esirlerin iadesini kontrol etmek gndermeyi
heyete seyahat i7.ni vermekte bir mahzur gibi, her trl
i' BOA, 32/3-1.
1(, BO1\, MVM, 214/63.
17 BOA, 32/3-1.
BOA, DH 94/169.
VE ERMENi
da makamlardan istemekteydi. verilmesinde hkmetin iyi
niyctinin byk :Bu sadece iyi niyetle olur. Hkmetin bu
iyi niyet ileride uygun elde etmek
sylemek zor
Bu Meclis-i Vkela 24 1918'de mtarekenin
drdnc maddesi esirleriyle, srgn edilen veya tutuklanan Ermeniler'in
serbest karar
Btn bunlara Yksek maddenin esir
askerler ve siyasi sulardan serbest
aksine maddenin kapsanu ierisine tehcir edilen Ermeniler'in iadeleri ile teheir
Trk Ermeni ailelerine verilmesini de dahil
sonraki ortaya

Zira ingiliz Yksek
ve hatta ondan nceki gnlerde zulm ve cefaya olan Ennenileri
(i) ve Trklere hadlerini bildirmeyi kendine grev edinmekteydi. Bunun iin
Ermenilerin iadelerini komiserlik bnyesinde ErmeniRum
seksiyonu Rlmn Ermeni ve Rum ile Heathcote
Smith bir subay getirildi. Blmn grevi eserlerinin adi sulardan
veya "Ermeni vc da serbest


Elviye-i Selase'nin tahliyesi Trklere katliam
Kars'ta tutuklu bulunan 28 Ermeni'nin makamlannca
istenmesi ve Erivan'a gtrlmeleri gnler ncesinden niyetlerini onaya
koymaktaydl
22
. Bu olaydan bir sre sonra Yksek hkmete
bulunarak, tehcir edilen Ermenilerin drdnc madde dahilinde
yerlerine iade edilmelerini istedi. Adliye Nezareti drdnc maddenin bu
hususunda tereddt derhal Hariciye
Nezareti'nden bilgi istedi. Nezaret, Adliye Nezaretini 18 Ocak 1919 tarihli
hususlara yer vermekteydi:
esir edilenlerle, crm veya bir karara dayanarak
herhangi bir yere olan Ermenilerin serbest
2-Mtarekenin ilgili maddesinde kastedilen esir olan
Ermeniler ile idare olan Yoksa adi sulardan
yada Bu haiz olup gencl
giren serbest tabii ise de, kapsanu tahliyelerine
imkan yoktur.
Hariciye Nezareti, Sadaret'e ise sulular ile olarak
olan Ermenilerin tahliye edilmesi Adliye Nezareti'ne
belirtti
21
. Grlmektedir ki nezarerler ilk gnden itibaren izlemekteydiler.
esirleri ilc tutukluIann kalanlann serbest

BOA, MVM, 214/28.
20 ATASE, lSH, 1<.1, B.100-L.
21 Gotthard JAESCHKE, lle Belgeleri, Ankara 1986, s.40.
22 ATASE, tsH, 1<.1, G.109, B.l09-1.
2> BOA, BEO, 341369.
SEl ,C;UK URAL
1ngiliz Yksek maddeyi "hapishaneleri tammneo
hkmetin itiraz etmesi ve ili
sebebi Bunlardan birisi hakimiyet meselesi, de
galip faydalanarak btn
devletinin ve hie saymak demekti. halindl:'
dcvletin sz Hkmet, YiJr1rw
getiren bir kurul durumuna nemli
demek lkenin nne geilemez bir f?
Bu sebeple serbest meVCut d7,cnin
derecede yol aabilirdi.
ve ekincderini dikkate almal{ niytind(l
Yksek hkmetten her sebeple olursa olsun V(l
mahkum olan btn Ermenibin 7 gn ierisinde kcndilcrine teslim
istedi. gre genel af bir
gibi, I:':rmenilere de byk belli bir iin
dikkate her ne olursa "kVINin
mdahale etmel< niyetinde onaya
Yksek gerek iddialarla maddeyi
uygulamak istemesine son vermek Hariciye Sa.darcte 18
Ocak 1919 tarihli UmfilJli hdricil1d kalmN akm IIm/lk.llm-11
dahi edilmeleri icab idi)b ddir Meclis-i ViikeM'rif! Mr kamr
ne/ice-i acize!erine ifar' istedi. 23 191
Sadiiret verilen cevapta; esirleri ik idareten Dlan
teslimi bunun teslim edilmesi halinde
tutuklular iinde zorunlu bunun da ve
beliniIdi. Sadarer, ingiliz
Komiserlif;,; ilc bir orta yolun ve ona gre harek('!f
edilmesinin da

Buradan da ki
yerine, yoluyla halletmek istemektedir. Bu bir zm
devletin iinde ve



Hkmetin olumlu bir sonu 7 Mart 1919'da
verdikleri nomdan Konliserlik inb,;liz askeri gerek
isranbul'da, gerekse hapishaneleri ziyaret ettiklerini belirterek, elde edilen bilgikr
hkmetten isteklerde bulundu:
1-En az aydan beri hapishanelerde tutulan ama mahkumiyetlel'i
tutuklanma sebepleri bildirilmelidir. sebep beUi
edilmelielirler.
:H BOA, BEO, 3413(,9.
2S btn ve serbcst hususunda devam zerine
i\fec\is-i Vkda II Haziran 1919'da adi sulardan btn
Yksek teslimine karar verdi (BOA, BEO, 343:'\3R).
VE
aydan daha fa7.la sre hapishanelcrde kalan fakat mahkumiyetleri
olanlar derhal tahliye edilmelidir.
3-Hasta hilaf muayene edilmesine mn
verilmelidir. Gerekirse hasraneye nakledilmelidirler.
4-Cayri mslimlerden vc gibi sulardan olan ve
halen derhal tahliye cdilmelielirler.
Devletin i bir mdahale nota Dahiliye
hareket hususunda Adliye Nezareti'nden bilgi ralcp etti. Adliyc
Nezareti 27 Mart 1919'da cevapta; mahkumbr ilc askeri Emrilerin ile ilgili
kararnamcnin uygulanmakta isteklerin
uygulanma bu mtareke serbest
raktirele durumun mtareke komisyonuna inceletilcrek buradan
Nezarete derhal bildirdi. Dahiliye Nezreti de cevaba uygun
olarak Hariciye Nezareti'nden gereidi istedi
2
(,.
Adliye Nezareti'nin cevaptan hkmet zerinde
etkili olmaya grlmektedir. istekler tamamen i
ilgilendirmesine mtarekenin ne karar vermek
ve Devletleri temsilcilerinden ve Calip
Ke1l1ali Bey'ln i Mrareke devrcye sokulmak istenmesi,
meseleye kiikl (nk
etkisi ve Hkmeti lehine bir karar
mmkn Hkmet, komisyonu elevreye sokmakla bir noktada ingiliz isteklerine

Hkmetin etkili politikalar izlemek yerine, deyim yetindeyse zikzaklar izmesi
ingilderin cretini Bu yzdendir ki hkmet ftili mdahaleleriyle
kalmaya
Kontrol Solter, Samsun Ethem Bey'e
emir Yksck 7 Mart 1919 tarihli
muhtemeldir) hapishanede bulunan 28 mahkumun tahliye edilmesini istecli. Durum derhal
Dahiliye NC7;reti'ne talimat istendi. Dahiliye Ne7.areti
cevapta Soltcr'in uygulamaya imkan belirtildi. Ne7.aretin
Solter'e bildirilmesine 13 Nisan 1919'da ingiliz
Hrst ve Favro emri gereke gstererek 28 mahkumu
bizzat scrbest Burada dikkati eken husus ingili7. herhangi bir
BOA, .15/41.
27 Galip (S()YLEMJ':ZO(;LU) Bcy bu grcve Hariciye Mustafa 13
1')1 H'e1l' [;lj'in edildi. Galip B 19 1919'a kadar srdrd. Bu
[arihte pro[CSto e[mek istifa e[ti (Galip I<emali
S()YLEi\[E/.:OCLU, 30 Senelik nc ve Son Cildi, 195.), s.174-
175).
SEl ,UK URAL
engellemeyk ve stelik kendilerine olumsuz cevap verilmesine
etmeden mahkumlan serbest

Dahiliye Nezare gn bu haberdar edildi. Nezaret bu genel

aftan yararlanabilir olup tutuklanma sebeplerini soran bir
yaZIl'la verdi
2
') btn kanun ve makamlan hie sayarak
almadan, sadece emte dayanarak -emrin ne syleme
bile duymadan- devkte ait hapishaneden istedikleri
hkmetin gerek bir acziyeti ortaya Devlet d7.enini,
[Oplumun ykml olan hkmet ciddi bir tepki ve
gerekirken seyirci Tabii i
mdahale halk zerinde de byk etki yaratU. tahliye edilmeleri
tqvik edilmesi geliyordu. Zira bu tarihten itibaren Samsun ve evresinde
devlet otoritesine gibi, etecilik hareketlerinde de
bir g7.]enmeye zerinden sadece bir hafta getikten sonra
Yksek blgede ve nlemler isteyen
hkmete ilgintir
J
o.
Samsun'cia meydana gelen ve 28 mahkumun tahliyesi ile sonulanan mnferit
bir Trabzon ve Ordu'da da meydana gelen benzer olaylarla ortaya
Yksek gerek mtareke hkmlerine, gerekse Trk
olarak hapishaneb; memlekette bir zmin ha7.lrlama ve
bylelilde Karadeniz blgesinde muhtemel ynelik
Ordu ve Trab7.on'da sahneye koydu.
2 1919'da Samsun zerinden Ordu'ya gelen temsilcisi hapishaneyi
gezerek incelemelerde hulundu. Telnsilci, hapishanede bulunan yedi
tutuklu 7 Mart 1919 tarihli
aydan fazla tutuklu ileri srerek mahkumlan serbest

temsilcisi, Ordu'daki tamamlayarak ve stlendibri misyonu

yerine getirdikten sonra, 3 Trabzon'a geldi. Trabwn Vilayeti Rum ve
Flmeni isteklerinin odak bulunan vilayetlerin geliyordu. Rumiar
Samsun'un Trabwn'da da Pontus hareketini ynelik ciddi
Temsilci Vali Mehmet Calip Bey'i 7.iyaret ederek, vilayerin
genel durumu bir sorular sordu. Kendisine gerekli cevaplar verildi.
Temsilci hapishaneler meselesine getirerek hapishaneyi gezmek ifade
etti. Vali Calip Hey, temsilciye hapishaneyi gezmesine engel belirtmesine
Ordu'daki meydan vermemek iin mahkumlann tahliyesine
durumunda hkmetin wr durumda ifade etti. Vali Bey, greve
gnden beri vilayet dahilinde bozacak herhangi bir
Iky'in daha sonra kendisinin grevden sebep lacakur. Bunu ise
Dahiliyc Ne;:z'lrcri deSril, 1<J 1<J19'da Samsun'a ayak basan Must.afa Kemal (Erdal
AYDO(;AN, Samsun'dan Erzurum'a Kadar Mustafa KemaL, Ankara 20()(), 5.30).
BOA, DH-KMS, SO-1/80.
. Ji\ESOIKE, Kurtlllu Belgeleri, 5.104.
. nOA, DH-KMS, 50-2/20.
VE iADESi
vilaytin bir tahliyenin zaten zar zor
da belirtti. Mhmet Galip Bey, tahliyenin Rumlar
duyularak devlet otoritesinin zedelenmemesi iin, temsilcinin szlerini de dikkate alarak
tahliyesi !ap eden tutuldular var ise isimlerini ieren bir kendilerine
ve 48 iinde vilayet tahliye edilmesini teklif etti. Teklif
temsilci uygun bulundu, Tahliyesini mahkumlarla da 4
Vi!nyde verui.
Vali Galip Rey 4 Dahiliye Nezareti'ne
gndererek, iki gn sonra pusulada geen 44 mahkumun serbest bildirdi.
taraftan durumunu tam olarak ortaya
sebehini iin Mdde-i bilgi istedi. 5
Mehmet Ali Bey veriin cevapta; tahliyesi istenen 23 Mart 1919 tarihli
''Tecil-i Mcazat Kararnamesi"nin (Ceza T'ccili Kararnamesi) ifade
edilerek, tahliyenin kanuna belirtildi. Kanuna bir tahliyenin
Yksek da kabul iddia edilen bu hususun
temsilciye istendi. kararname Vilayete henz ve
temsilcinin de bundan ise kanunnamenin derhal takp
edildi. Nezaret, gibi grnse de kararnamenin
hususunda bir soruyu' akla getirerek tahliye hususunda
Vali Mehmet Galip Bey cevapta; kararnamenin nceden ifade
ederek, ingiliz Hrst'un tahliye iin ileri gerekenin 26 Nisan
191<)'da olunan emre belirtti. Tahliyesi istenen 44 da bilgi
veren Vali Galip Bey, bunlardan birinin Harb'den tahliye ve bir de 5
1919'da 15 seneye mahkum geriye kalan 42 27'sinin tutuklanma
tarihinden itibaren istinaf Mdde-i bilgiye
dayanarak beyan etti. Grlyor ki Hrst'un mtarekeye
kadar, Yksek de Fakat Anadolu'da
grev yapan zaman amirletin emirleri ve hareket ettiIderi
bilinen bir gerekti.
Vali Calip Bey, iinde zor durumdan yolu ararken durumu bir de
Trabzon ingiliz temsilcisi ile karar verdi. temsilciye btn
anlatarak kanunlann aksine 44 serbest zerinde
olumsuz etkiler bundan da yine kendilerinin ve
ifade etti. Temsilci, Valinin verdW bilgileri ve gz nnde tutarak Yksek
gerekli sz verdi. (;alip Bey bu
Dahiliye Nczareti'ni haberdar euerek sonucun hem kendine ve hem de
Hrst'e bildirilmesini istedi. Fakat bir sonu ve bu yzden
mahkumlar serbest zorunua

Btn bu olaylar ve ingilizlerin galip olarak mrarekenin
kendilerine haklan ve yetkileri devletin otoritesini yok etmek istediklerini
gstermektedir. Ordu kazasmda rnekte gibi mahalli idareleri uikkare
almamak Mahalli idareleri bir devletin mlki olarak
kendi yerine getirmek zorunda olan gibi grmekteydiler.
1:! BQA, DH-KMS, SO-2/20.
SELUK URAL
19 Kemal durumun ciddiyetini btn
ilc ortaya koyan raporlar gnderdi. Kemal 21 gnderdi,l5;i
ilk raporunda kol kanat germesi RumIann blgedeki bozmak
iin her yaradanmaya mlki ve askeri gelen
gayreti sarf fakat yetersiz ifade etmekteydi
33
. 5 Haziran'da bir
raporunda ise i tilM gayri mslimlerle ok iinde
bulundub'1.lI1u, bunlann yalan dikkate alan
sebebiyle hkmet nfuzunun ve durumun her geen gn beyan
etti
34
.
Mustafa Kemal Olmak zere devletin gelecer,>inden olarak
eden mlki ve askeri makamlann ve dikkate olumlu
bir makamlan nezdinde daima sonusuz

mtarekeyi ihlal ederek Rum ve Ermenileri Devleti aleyhine

istediler. Bunda da oldular. Trklerin drdnc madde dahil
mt;'irekenin tamanuna direnmesi ve rgdenme Mustafa Kemal
ve ile Mcadele Hareketi srede Anadolu'da kaybolan
hkmet otoritesini yeniden tesis etti. 23 Temmuz'da Er%Urum
Kongresi'nde gayri mslimlerin Devleti teminat
kabul edildi
36
. bir ifadeyle yapmaya
kanunlann n imtiyazlar verilmesi ve uygulama kabul
edilemezdi. Bu husus Sivas Kne,rresi'nde kabul edildi[,>i gibi Milli ierisinde de hak
yeri Bylelikle mt,hekenin drdnc maddesi btn uygulamalar
reddedildi .
.1.1 "Mustafa Samsun'dan Rapor", BTTD, (Ekim 19(8),5.5-7.
.1. Harp Tarihi Vesikalan Dergisi, (Haziran 1(53), 13N: M.
i' HTVD, (I-hdran 1953), BN: 70.
1(, Atatrk Belgeleri Daire Anbra
1982, s.58.
, iADESi
VE EH..l\1ENI '-, \. :,
EKLER
,";.)



LJk.>



',fJ\'
!o!.,:,.r.-
v"'l-r:-

..jr--l
':";



u.l.lI
"""/

Ir:.t;
."lil

.,.+
.......".
. ..........
i.:.J..l.r-:"
t
)

..,.:,,; 6.
"\
... ,
.:a
Jr' , ...
C>' e./ e;.,. -.",; 'ei.. ', > :/J/'
'f - ./ II - i ( i.. ./'
'.L" L L- . ,..J, l.,.J v-l:' 1.-,( i
J: '- ."ec' J.r..,;/ .w.rj, ':!;f) 'J c.:.:.:,' 0'...,; .--""
' , " , , .'...
/
, (/{LI lJi......, 4 \ - -...:.J..-r '.J ...1,,r Lo
. ,.'. \
-<\.
cl

-, '1 " Ve
EK i: 94/169)
Vilayetkrc Tdgraf (BO ,
D ' Dahiliyc Nczarctinoen
SELUK URAL
. . . . : ~ .:".-
.. .
,.:j... ~ t # ~ . . . ; . _
,"i
EK II: Samsun Hapishanesi'ndeki 28 Mahkumun Tahliyesine Dair Telgraf (BOA,
DH-KMS, 50-1/80)
. ENI ESI
.. '\1' VE ERM

' ..

L.
;1'.1' : .. s'.


"ndeki n Hapishanes! EK III: Trabzo
KMS 50-2/20) DH- ,
. Telgraf (BOA, Tahliyesine ,
SELUK URAL
- _.
,
\
':
'''.,,,:":,.)
.
i
,_0.... ,1
'I
L
_ __ -- __L _-_-
EK IV: Trabzon Hapishanesi'ndeki Mahkmlann Tahliyesine Dair Dahiliye
Nczareti'nuen Trabzon gnderilen Telgraf (BOA, DH-KMS, 50-2/20)

ABSTRACT
II 30 Octobcr 1918, Mondms was signed betwccn Onoman State and
AHicn Forccs. The items of the armistice were arrangcd in such a way as to divide the
tlnity of thc OrtOman state. The fourth item, which is about the giving back of the Allicd
and armenian captivcs aimetl to deterimate thc relarion betwccn the ethnic gmups and
abo thc the public order. 13ccausc The British High Commissionary tricd to apply this
item on not only d1e tleronation of captives bU[ also of thc Armenians. In fact, soon thc
applicmiollS changed in this way.
Keywords: Otornan Statc,
Allicn Forces,
British High Corrunissionary,
Turks,
Armenians.