ERMENLERLE LGL 1916 VE 1918 YILLARINDA YAPILAN HUKUKI DZENLEMELER*

Dr. Ali GLER**

i. GR: YEN DZENLEMELERN SEBEPLER

Gayrimslimlerin genelolarak hukuki durumlanndaki gelimeler, 1900-1918 yllan itibariyle iki ana blmde deerlendirilebilir. 1908 ylna kadar; zellikle Islahat Ferman'ndan sonra "Nizarnnameler"le oluturulan ve bunlara bal olarak gelien hukuki durum ok byk deiiklikler gstermeden devam etmitir. Gayrimslimlerin Osmanl Hkmeti ile olan ilikileri de bu ereve iinde yrtlmtr. II. Merutiyet 'in herkes iin getirdii "eitlik" ilkesi, 1839, 1856 ve 1876'da olduu gibi, millet liderlerinin kendi toplumlarnn imtiyazlarna yeni rejimin glge drebilecei endiesine kaplmalarna yol at2 Osmanl ynetimi bu endieleri ortadan kaldrmak iin uratysa da; Gayrimslimler arasnda "milliyetilik" akmnn d devletlerin de desteiyle hzla artmas ve bunun sonucu olarak, bu unsurlarn "bamszlk hareketleri"ne girimeleri, devleti baz yeni hukuki dzenlemeler yapmaya zorlad. Bu duzenlemeler iinde, 1916 ylnda Ermenilerle ilgili olarak hazrlanan yeni bir nizarnname dikkati ekmektedir.
aratrma Bein<:.iAskeri .Tarih Seminerinde Tebli Olarak sunulacaktr. Kara Harp Okulu Oretim Uyesi. I. Bilindii gibi, Selanik merkez olmak zere, Sultan II. Abdlhamid ynetimine kar Makedonya'da yrtlen youn faaliyetler sonucunda, ttihat ve Terakki Dernei tarafndan Haziran'da balatlan ayaklanma karsnda, Abdlhamid Temmuz aynda Merutiyet'i Hanetmek zorunda kald. Bylece "Osmanlclk" fikrine dayanarak devletin paralanmasna engelolmak isteyen "Jn Trkler"in mcadelesi baanya ulam oldu. G. Bozkurt, s. 196. 2. G. Bozkurt, s. 196.

**

* Bu

92

ALGLER

xx. yzyla yaklarken hem Ermeni Patrikhanesi, hem de Osmanl Hkmeti 1863 Nizamnamesi'nin Ermeniler iinde yaratt huzursuzluklardan ikayeti idi. Ermeni cemaati arasndaki mezhep tartmalar, 1863 Nizamnamesi'ne gre oluturulan "Umumi Meclis" 'te eitli frkalarn ortaya k ve bunlara bata Rusya olmak zere baz byk devletlerin mdahaleleri huzursuzluun kaynan oluturmaktayd.
zellikle Unu mi Meclis'te oluan frkalar, millet iinde seimlere mdahale ediyorlar; insanlar, din ve mezhep ilerini bir tarafa brakarak meclise kendi taraftarlarn gnderebilmek iin siyasi konularla urayorlard. Bu arada mevkiini koruma dncesinde olan Patrikler de, bu frkalarla uzlamay tercih ediyor, ruhani grevlerinin dna karak zaman zaman siyasi ilerle urayorlard3 Ermeniler arasndaki bu durum, Patriklerin otoritelerini de zayflatyor ve milletlerine sz geirmeme gibi bir sonu yaratyordu. Adliye ve Mezahip Eski Nazn Cevdet Paa 4 Kasm 1890 tarihinde Mabeyn Bakitabeti'ne gnderdii bir layihada bu konuda unlar sylyor: "dier patrikler gibi nfuzunu gerektii ekilde muhafaza edemedii cihetle Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi'nce patriin iktidan pek ok kstlann ve avann nfuzu artarak sz ayaa dmtr. Ermeniler ise gittike marp bizce pek ar grnen nizaninamelerine bile kanaat etmeyerek nizamn dna kmaya cesaret etmekteler. Ermenilerin bu yersiz tutumlar Mezahip Nezareti'nce sezilmi ise de Bab- Ali son Kumkap olayna kadar iin nemini benimsememitir. .."4. A. Cevdet Paa bu durumun dzeltilmesi iin ayn belgede, nizamnamenin tadilini ve bunun iin de devlete sadk Ermenilerden geici bir "muhtelif' meclis kurulmasn teklif etmektedir. Ayn dnemde Patrikhane de, ilerin yrmedii gerekesiyle Devlete mracaat ederek nizamnamenin tadilini istemitir. Patrikhane'nin byle bir talebi "Encmen-i Mahsusa" tarafndan incelenir ve Rum Patrikhanesi'nin benzer uygulamalar dikkate alnarak, dzeltilen nizamname 21 Ekim 1890 tarihinde Mabeyn Bakitabeti tarafndan Sadrazam Kamil Paa'ya sunulur. Bu mazbatayla nizamnamenin "azil, ruhbanlarn tutuklanmas, ruhbanlarn yeminleri, nafaka, veraset davalar, cemaate ait messeselerin ina ve tamirinde
3. B. Erylmaz, s. l.
4. BOA. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, C: IX., s. 139 vd. Belge No: 47.

ERMENlLERLElLGtrJ 1916 VE 1918 YILLARINDA YAPILAN HUKUK...

93

toplanacak balar, kilise ve okul ruhsat" gibi konular yeniden dzenlenmitir5 Fakat bu dzenlemeler de, huzursuzluklar ortadan kaldrmaya yetmeyecektir. nk, Ermeniler arasndaki siyas frkalar zerinde Ingiltere'nin ve zellikle Rusya'mn ynlendirici mdahaleleri problemlerin bir baka nemli boyutunu oluturuyordu. Bilindii gibi Ermeni Gregoryen Kilisesi'nin Ecmiazin, Akdamar (Van) ve Sis (Kozan) Katagikosluu olmak zere, tane en ~stn ruhan makam vard. Kilise piramidine gre, bunlarn altnda Istanbul ve Kuds Patriklikleri bulunuyordu6 Osmanl Ermenilerinin en yksek ruhan! makam olarak Ecmiazin Katogikosluu'nlJ, tammalar ve 1863 Nizamnamesi'nin de buna gre oluturulmas; Rusya'ya Osmanl Ermenilerini kkrtma veya kontrol etme imkamm salamtr? . Ermenilerle ilgili olarak 1890'da yaplan idari dzenlemelerin baarsz olmasnda ve Osmanl Devleti'nin 1916'da tekrar kkl bir dzenleme yapmasnda etkili olan bu Rus mdahaleleri, XIX. yzyln son on ylnda iyice artmt. Aynca ngiltere ve Amerika da bu faaliyetlerden byk bir rahatszlk duymaktayd. Bu konu ok sayda ariv belgesinde zikredilmektedir. Mesela 14 Ocak 1893 tarihli bir belgede "Rus himayesinden yana entrikac, mfsit Krimian'n katogikoslua yeni seilmesi zerine Rus an tarafndan hararetle tebrik edildii" belirtildikten sonra; ngilizErmeni Dernei Bakam Mr. Francis S. Stevenson'n Avam Kamaras'nda yapt konumada "(Ermenilerce) Rusya'mn Ermenilerin kurtarcs olarak telakki edildii" ifade edilmektedirS.
5. Bu dzenlemelerle ilgili olarak bkz: BOA., Osmanl Belgelerinde Enneniler, C: IX., s. LII-L~ ve 86 vd. Belge No: 3 i. 6. M.K. Oke, s. 144. Bununla ilgili olarak aynca bkz: Von Dr. Jur A. Abrahamian, Die Grundlagen des Annenischen Kirchenrechts, Zrich, 1919, s. i LO vd. 7. Tanzimat'tan sonra Rusya, Ecmiazin Katoikosluu yoluyla, Ortodokslar'dan baka Osmanl Ermenilerini de kullanmak iin eitli giriimlerde bulunmutur. 1828'de ran'la yapt Trkmenay Anlamas ile Ecmiazin Ruslar'a geince, bu konudaki faaliyetlerini artran Rusya, Ecmiazin Katoikosluu'nu glendirerek btn Ermenileri Rus Ortodoks Kilisesi bnyesinde toplama yoluna gitti. Rusya'nn bu politikas zellikle Dou Anadolu'da yaayan Ermeniler'zerinde uzun yllar etkili oldu. Osmanl Ermenileri arasnda Rus himayesi konusu da eitli aynlklara yol at. Amerika'nn Harput Konsolosu da, 18 Ekim 1907 tarihli ve "Ermeni Gregoryen Kilisesi'nin Ynetim ekli" balkl raporunda Ecmiazin Katogikosluu hakknda bilgi verdikten sonra, burasnn "zamanla ar'n kontrol ve denetimi altna girdiini" belirtmektedir. Bkz: The Notional Archives National Archives and Recards Service General Services Administration, Washington, 1972, Rule: 717, s. No: 10042-10044/195, No: 35. 8. BOA. Osmanl Belgelerinde Enneniler, C: Xl., s. 302, Belge No: 101.

94

ALGLER

phesiz btn ngilizler Stevenson gibi dnmyorlard. Avam Kamaras'nn 2 Austos 1893'de yapt toplantda Mr. Legh, "...Rus topraklarndaki Ermenilerin durumuyla Anadolu'daki Ermenilerin durumunun karlatnlmas hayret vericidir. Trkler Ermenilerin ne dinine, ne de eitim sistemlerine karyorlar"9 derken; Mfetti Emest Richard da raporunda, "(Ermeniler) Rusya'ya katlarak kaybolmak istemiyorlar, Trkiye'de Sultan'n sadk tebaas olarak kalmak ... istiyorlar"o eklinde yazyordu. Robert Collage Eski Mdr Rahip Cyrus Hamlin, The Congregationalist Dergisi'nin 52'nci saysnda 25 Aralk 1898 tarihinde yaynlanan "Ermeniler Arasnda Tehlikeli Bir Hareket" isimli yazsnda; "gayet iyi ve dzgn bir ngilizce konuan ve ihtilalin ateli bir savunucusu olan bir Ermeni bana Rusya'nn Anadolu'ya girmesini salamada umutlarnn ok kuvvetli olduunu syledi" diyerek ona u cevab verdiini belirtir: "Fakat sizin halknz Rusya himayesini istemiyor. Kt olsun, Trkiye'yi tercih ediyorlar. Bitiikte yzlerce mil arazi var ve g her zaman kolay. Asrlardr Osma.nl idaresinde kaldlar. Eer halknz Rusya'y tercih etselerdi imdi Trkiye'de bir tek Ermeni ailesi kalmazd!. ..". Rahip Hamlin'in gsterdii bu tepki, esasnda Amerika'nn, Ermeniler zerinde Rus himaye si konusuna gsterdikleri tepkinin ifadesi idi. nk Rusya, Osmanl Devleti'nde ngiltere ve Amerika desteinde Protestanln yaylmasn nlemek iin her trl tedbiri bu yllarda almaktayd.

11.1916 ERMEN KATAGKOSLUK VE PATRKLG NzAMNAMES

Ecmiazin Katogikosluu araclyla Osmanl Ermenileri'nin Rusya'ya olan bamll ve bu bamlln zellikle Birinci Dnya Sava yllarnda Devletin bana byk problemler amas, ttihat ve Terakki Hkmeti'ni 1915 ve 1916 yllarnda baz nemli kararlar almaya zorlad 13.
9. BOA. Osmanl Belgelerinde Ermeni/er, C: XV., s. 12, Belge No: 8. 10. BOA. Osmanl Belgelerinde Ermeni/er, C: XlII., s. XXXIX., Belge No: 21. 11. BOA. Osmanl Belgelerinde Ermeni/er, C: XII., s. L., Belge No: 16. 12. G. Bozkurt, s. 182; Rusya'nn Ermenilerle ilgili politikalan iin aynca bkz: S. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar C: 1., 2. bsk., Ankara 1977, s. 102-104. 13. Dahiliye Nezareti nce 24 Nisan 1915'te ilgili vilayet ve mutasamflklara bir genelge gndererek Ermeni komitelerinin merkez ve ubelerin.~n kapatlmasn, evriikna el konulmasn ve elebalannn tutuklanmasn emretti (M.K. Oke, s. 144. Genelgenin tam metni iin bkz: A. Ssl, s. 106-107). Ardndan, Dahiliye Nezareti'nin 27 Mays 1915 ta-

ERMENLERLEILGLl1916 VE 1918 YILLARINDA YAPILAN HUKUKI...

95

Bunlar arasnda konumuzu ilgilendiren en nemli karar, 1916 ylnda 1863 Ermeni Milleti Niizamnamesi'nin yrrlkten kaldnlarak, "Ermeni Katogikos ve Patriklii Nizarnnamesi" isminde yeni bir nizamnamenin yrrle konmasdr. Adliye ve Mezahip Nazrl'nn hazrlad 6 Eyll 1915 tarihli tezkere, uray- Devlet Tanzimat Dairesi'nde grlm ve gerekli tadilat yaplarak 3 Ocak 19l6'da Vkela Meclisi'negnderilmitirl4 Adliye ve Mezahip Nezareti'nce hazrlanan "Esbab- Mucibe Arizas" (6 Haziran 1916)15 da dikkate alnarak Vkela Meclisi'nce 17 Temmuz 1916'da onaylanan16 yeni nizamname, Sultan Mehmed Read'n 19 Temmuz 1916 tarihli rade-i Seniyyesi17 ile yrrle girmitir. Otuzdokuz maddeden oluan bu yeni nizamnamenin otuzye.,. dinci maddesi ile 1863 Nizamnamesi yrrlkten ka1dnlm18; "Mukaddime" de yer alan birinci madde ile; Sis ve Akdamar Katogikosluklar birletirilmi, stanbul ve Kuds Patriklikleri bu Katogikoslua balanmtr. Ecmiazin Katogikosluu ile btn ilikiler kesilmi, stanbul Katogikosluu'nun ikametgah Kuds'teki Mar Yakup Manastn olmuturl9 Bu nizamnamedeki "muayyen ahkam dairesinde vezaifini ifa ve devletin evamirini tenfiz" eylemekle mesul tutulan Patrik iin; "Merci-i resmiyesi munhasran Mezahip Nezareti'dir ve yalnz umur- mezhebiyeden dolay hakk- mracat vardr"20denilmitir.
rihli Tehcir (Yer Deitirme) Karan 15 Eyll 1915'de Mebusan meclisi'nde giilerek kanunlat. Bu kanunla, sava srasnda Ruslarla ibirlii yapan Ermeniler; Dou Anadolu viliiyetlerinden, Zeytun'dan ve youn olduldan dier yrelerden, Diyarbakr Viliiyeti gneyine, Frat Nehri vadisine, Urfa, Sleymaniye yalanlanna gnderiliyorlard (M.K. ke, s. 147 vd. A. Ssl, s. 99 vd.). 14. BOA. DUIT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1. iS. BOA. GMCAD., No: ll, Ermeni Berat Defteri 1329, s. 16-19. 16. BOA. DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1 - i. BOA. GMCAD., No: i i, Ermeni Berat Defteri 1329, s. 23. 17. BOA, DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1- i. BOA. GMCAD., No: i i, Ermeni Berat Defteri 1329, s. 23. 18. "Otuzyedinci Madde-20 Ramazan 297 tarihli Ermeni Patrildii Nizamnamesi Mefsuhtur" (bkz: BOA. DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1 - i). 19. "Birinci Madde- Sis ve Akdamar Emieni Katogikosluldan tevhid ve Dersaadet ve Kuds Ermeni Patrildilderi dahi bu Katogikoslua ilave olunmutur. Osmanl Ermenilerinin riyaset-i umumiyye-i'ruhaniyesi i bu katogikosluk ve patrildie ait olup, Ecmiazin Katogikosluuyla aliika ve mnasebetleri kiimilen kat edilmitir. Katogikos ve Patriin mahall-i ikiimeti Kuds'de Mar Yakup Manastm'dr. Daire-i ruhaniyesi Memiilik-i Osmaniye'dir" (BOA. DUiT., Cemaat-i Gayrimslime, 67/1-1). 20. kinci Madde (BOA. DU/T., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1).

96

ALGLER

Yeni nizamnamenin yrrle konmasndan ksa bir sre sonra 4 Eyll 1916'da, Ermeni Katogikos ve Patrii Sahak Efendi'ye "tas" gereken "Berat- All" 'nin yaynlanmas konusunda Sultan Read tarafndan Divan- Hmayun'a izin verilmitir21 Osmanl Devleti, bu yeni Katogikoslok ve Patriklik Nizamnamesi ile hem Ecmiazin'i darda brakarak Rusya'nn Osmanl Ermenileri ile ilikisini kesmeye, hem de siyas bir nitelik alm olan "Umumi Meclis" 'i kaldrarak2, Ermeniler arasndaki frka tartmalarndan doan ve cemaat iinde Patriin otoritesini sarsan huzursuzluu nlemeye almtr. Osmanl Devleti Hariciye Nezareti'nin hukuk mavirlerinden olan ve 1917'de Ermeni Kilisesi hakknda bir eser yazan Hrant Vartabet, 1916'da gerekletirilen bu kilise reformunun gerekli olduunu belirtmektedir. Yazara gre, Osmanl taraftar olan Ermeniler ounlukta olduklar halde, Rusya'nn eitli oyunlaryla Katogikos seimlerini, Rus'un "aleti" olan Ermeniler kazanmlar ve bunlar stanbul Patriklii kanalyla Trkiye'deki ynetimle Ermenilerin arasn amlardI. Fakat imdi yeni dzenlemelerle Osmanl Ermenileri Rus manev hegomanyasndan kurtuluyor ve Kuds KatogikosIuu'nun grevalan btn Osmanl mlkne mnhasr klnyordu23 III. 1918 DZENLEMES ncelediimiz dnemde Ermenilerin hukuki durumlar bakmndan ikinci nemli idari dzenleme 1918 ylnda, Mtareke'den sonra kurulan Tevfik Paa Hkmeti24 tarafndan yaplmtr. Bu dzenlemenin, ttihat ve Terakki Hkmeti'nce gerekletirilen
21. rade-i Seniyye iin bkz: BOA. D UiT. , Cernaat-i Gayri Mslime, 67/-2; BOA. GMCAD; No: 11, Ermeni Berat Defteri 1329, s. 24. 22. Bu meclisin yerine, "Ruhan" ve "Karma" olmak zere iki meclis oluturulmut.~r: "kinci Fas: Meclis-i ruhanfnin Suret-i Tekil ve Vezaifi (Be ve Altnc Maddeler), Unc Fas: Meclis-i Muhtelit'in Suret-i Tekili ve Vezaifi (Yedi ve Sekizinci Maddeler). BOA. DUiT., Cernaat-i Gayri Mslime, 67/1-1. "Ermeni Katogikosluk ve Patriklii Nizamnamesi'''nin irade-i Seniyye ile birlikte tam metni iin bkz. BOA. DUiT., Cernaat-i Gayri Mslime, 67/1-1 ("Adliye ve MezahibNezareti Mezahib Mdrl adet: 108" numarallNizamname toplam be byk sahifedir); BOA. GMCAD., No: ll: Ermeni Berat Defteri 1329, s. 19-23. Aynca nizamname ayn isimle 1917'de Kuds'te yaynlanmtr. Nizamname'nin fotokopisi ve transkripsiyonu "Belgeler" blmnde verilmitir. 23. Vartebet, aynca bu dzenlemenin "Ermenilerin midi" olduunu kaydetmektedir: L'Empire Ottornan et L'lnependance de L'Eglise Armenienne.' En Supptement.' Le Reglement du Patriarcat Ottornan, st., 1917; Zirkeden: M.K. ke, s. 145,266 not: 19. 24. 11 Kasm 1918-12 Ocak 1919 tarihleri arasnda grevde kalan bu kabinenin yeleri ve kuruluu hakknda bkz: S. Akin, Istanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele C: I., Mutlakiyete Dn (1918-1919),2. bsk., stanbul 1992, s. 78 vd.

ERMENLERLE

LGL 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUKI...

97

1916'daki dzenlemeye tepki olarak yapld ve ayn dnemde alnan pek ok kararda da olduu gibi, "Mtareke" ortamndaki siyas oluumlarn izlerini tad grlmektedir. Tevfik Paa Hkmeti, 14 Kasm 1334 (1918) tarihli, "Ermeni Patrik ve Katogikaslounun Tevhidine Dair olan rade-i Seniyye Ahkamnn Igasna ve Bu Hususa Dair Verilmi Olan Fermann Mefshiyyetine (yrrlkten kaldrlmasna) Dair" uray- Devlet Tanzimat Dairesi'nin 33758/499 numaral "mazbata"snt2s 17 Kasm 1334 (1918)'de grerek, "19 Temmuz 1332 (1916) tarihli Ermeni Katogikos ve Patriklii Nizamnamesi'nin ilgasna dair kaleme alnan Layiha-i Nizam'nin mevki-i mer'iyete vaz'" iin padiaha bir "mazbata"26 gndermitir. Sultan Vahideddin'in konuyla ilgi iradesi bir gn sonra, 18 Kasm 1334 (1918)'de alt maddelik bir Nizamname ("Layiha") ile birlikte yaynlanmtr. "27 Ramazan 279 (1863) Tarihli Ermeni Patriklii Nizamnamesi Hkmn Iga eden 2 evval 334 ve 19 Temmuz 332 (1916) tarihli Ermeni Katogikos ve Patriklii Nizamnamesi'nin ilgas Hakknda Nizamname "Layiha" " adn tayan bu Nizamname'nin maddeleri yledir2?: "Birinci Madde- 27 Ramazan 279 tarihli Ermeni Patriklii Nizamnamesi hkmn ilga eden 2 evva1334 ve 19 Temmuz 332 tarihli Ermeni Katogikos ve Patriklii Nizamnamesi ilga edilmitir. kinci Madde- 27 Ramazan 279 tarihli Ermeni Patriklii Nizamnamesi ibka olunmutur (tekrar yrrle konulmutur). nc Madde- 2 evval 334 ve 19 Temmuz 332 tarihli Ermeni Katogikos ve Patriklii Nizamnamesi'ne tevfikan sadr olan 12 RebiyiHahir 335 tarihli Berat- Ali hkm refedilmitir (kaldrlmtr). Drdnc Madde- Dersaadet Ermeni Patriklii'nin tevcihi hakkndaki 23 evval 331 tarihli ve Sis Katogikosluu'nun tevcihine dair bulunan 29 Ramazan 330 tarihli tevcih-i Berat- Alileri ahkam ibka olunmutur.
25. BOA. DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1; BOA. GMCAD., No: 11, Ermeni Berat Defteri 1329, s.2 4. 26. BOA. DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1; BOA. GMCAD., No: 11, Ermeni Berat Defteri 1329, s. 25. 27. Belgenin fotokopisi iin Eklere bkz.

98

ALGLER

Beinci Madde- bu Nizamname tarih-i nerinin ferdasndan itibaren merlidir. Altnc Madde- bu Nizamnamenin icrasna Adliye ve Mezahib Nazn memurdur. bu Nizamname'nin mevki-i mer'iyete vaz'n ve nizamat- devlete ilavesini irade eylerim. 12 Safer 1337/18 Terin-i sani 1334"28. Grld gibi, yukarda gerekelerini aynntl bir ekilde verdiimiz 1916'daki ttihat ve Terakki Hkmeti'nin yapt dzenlemeler tamamen yrrlkten kaldnIm, Ermeniler tekrar 1863 Nizamnamesi'nin hkmlerine tabi olmulardr. Yeni dzenlemelerin sebebi ise uray- Devlet Mazbatas'nda, "Hkmet-i Sabka" tarafndan 19 Temmuz 1332 (1916) tarihinde "kendi kendine ner ve ilan ile uygulamaya konulan" nizamnamenin; Ermenilerin "Kanun- Esas ile meyyed (teyit edilmi) olan hukuk ve eski imtiyazlarn ihlal" ettii hususu olarak gsterilmitir. Yine ayn mazbatada 1916 Nizamnamesi'nin yeni hkmetin resmi beyanat ile hkmden dt ve 1916'dan nceki durumun (hal-i sabk) devam szkonusu olduu iin, 1863 Nizamnamesi ahkaIJ?lna uygun olarak grev yapmak zere eski Patrik Zaven Efendi'nin Istanbul'a geri dnmesinin gerektii29 belirtilmitir. Ayn mazbatadan Patrik Zaven Efendi'nin "bir an evvel stanbul'a iadesi ve bu konuda lazm gelen ilemlerin icras" iin Ermeni Katogikos ve Patrikinin Dersaadet Vekili'nden istek geldii anlalmaktadr. Nitekim, hkmetin bu dzenlemeyi yapmasndan ksa bir sre sonra, 6 Aralk 1918'de Kuds'te bulunan Patrik Zaven Efendi stanbul'a dnmtr3o Tevfik Paa Hkmeti'nin daha meclisten gvenoyu ald gn, Ermenilerle ilgili olarak (1863 Nizamnamesini tekrar yrrle
28. BOA. DUiT., Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1; BOA. GMCAD., No: ll, Ermeni Berat Defteri 1329, S. 25. 29. BOA. D UfT. , Cemaat-i Gayri Mslime, 67/1-1; BOA. GMCAD., Ermeni Berat Defteri 1329, s. 24. 30. C. Bayar, Ben de Yazdm, Milli Mcadeleye Giri, C:V, stanbul 1967, s. 1449. Patrik Zaven Efendi'nin dndkten sonraki faaliyetleri, zellikle Rumlarla birlikte Osmanl Devleti aleyhinde yrtt "siyasi" almalan iin bkz: A. Gler, "Birinci Dnya Sava Sonrasnda Rum-Ermeni birlii", Milli Kltr D. sy: 74 (Temmuz 1990), s. 45 vd.

ERMENLERLE

tt..GUJ 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUKI...

99

koymak eklinde) yapt bu idari dzenleme; hem Ermeni cemaati arasndaki siyas gruplamalar, hem de bu unsur zerindeki d mdahaleleri tekrar gndeme getirebilecek bir dzenlerneydi. Hkmeti bu karar almaya sevkeden etkenlerin banda, sava srasnda ttihat ve Terakki Hkmeti'nin zellikle Ermenilerle ilgili olarak yapt baz almalann (techir vb.) tilaf Devletleri'nce "Trklerin sava iindeki en byk SUU"3! larak grlmesi buluo nuyordu .. Sava srasnda bunu bir propaganda arac olarak deerlendiren ngilizler, haksz ban artlann uygulamak iin de ayn konuyu bir sia gibi kullanyorlard. Bu sebeple, Padiah Vahideddin ve Mondros Mtarekesi'ni imzalayan zzet Paa Hkmeti (14 Ekim-ll Kasm 1918) eitli beyanlaryla Ermenilere kar yaplan hakszlklarn ortadan kaldnlacan aklamlard32. Tevfik Paa Hkmeti, zzet Paa Kabinesi'ne gre, ttihat ve Terakki muhaliflerinin ve ngiliz tesirine ak olan yelerin daha ok olduu33 bir hkmetti ve bu nedenle hkmetin aznlk veya Gayrimslimlerle ilgili siyaseti de tilaf Devletleri'nin siyasetlerinden pek farkl olmayacakt. "Sava srasnda yaplm hakszlklar gidermek, bu hakszlklar yapanlan cezalandrmak, Gayrimslimlere memurluk, ayanlk, nazrlk vermek"34bu siyasetin ana hatlarn oluturuyordu. LV. SONU te byle bir ortamda ve devletin en zayf zamannda yaplan bu idari dzenleme kanaatimizce Ermenilerin aynlk almalann iyice hzlandracak v~ bu unsuru kullanarak devleti parala. mak ve paylamak isteyen tilaf Devletleri'nin iini kolaylatracaktr35.
31. S. Akin, s. 3-32. 32. Bunlarla ilgili olarak bkz: S. Tansel, s. 99 vd. S. Akin, s. 32-33. 33. Mesela kabinede yer alan eyhlisHim Haydarizade brahim Efendi, Maliye Nazn Abdurrahman Efendi ve EvkM Nazn Eski Van Valisi Ahmet !zzet Bey (Kambur), ttihat Terakki aleyhtan birer "intikam" adamlanyd. Paris'te oturan nl muhalif Krt lider erif Paa'nn da amcas olan zzet Bey "gilizlerin kabinedeki adanu" idi (Bkz: S. Akin, s. 79). Bu !zzet Bey II. Tevfik Paa Hkmeti (13 Ocak-3 Mart 1919)'nde Dahiliye Nazrl'na getirilecek ve ttihat ve Terakki'lilerin tutuklanmalar iini gerekletirecektir (Bkz: S. Akin, s. 148 vd.). 34. S. Akin, s. 139. 35. Yirminci yzyln balannda Gayrimslimlerin sosyo-ekonomik durumlar hakknda aynntl bilgi iin bkz: Dr. Ali Gler, Trkiye'deki Gayrim.~limlerin Yirminci Yzyln Balarnda Sosyo-Ekonomik Durumlar (1900-1918), Ank. Un. Trk InkHip Tarihi Enstits Yaynlanmarn Doktora Tezi, Ankara 1993, -V, 1-267 s.

100

ALtGLER

KSALTMALAR A. SSL, Ermeni/er ve 1915 Tehir Olay, Ankara, 1990. B. ERYILMAZ, Osmanl Devleti'nde Gayrimslim Teb'ann Ynetimi, stanbul, 1990. BOA.: Babalunlk Osmanl Arivi. BOA. DUT.: Babalunlk Osmanl Arivi, Dosya Usul iradeler Tasnifi. BOA. GMCAD.: Babalunlk Osmanl Arivi, Gayri Mslim Cemaatlere Ait Defterler. G. BOZKURT, Alman-ingiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin 1 Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara, 1989. M.K. KE, Ermeni Meselesi, stanbul, 1986.

ERMENLERLE LGL 1916 DZENLEMELERNN BELGELER VE NzAMNAME

I-I1L9
UB.8)l !sa.J!B(llBW!ZUBl

"rla

"VaR

l;}IA;}(lI-AB.n~

:."'. ,.:.;- . ': .....-',./.~c,..:s:. , '-'-;;'-1' ;.J

i

..,~~~", ':f<;.~:;. :7<> ~.;. 'i-""r~';- ~ -,.,.0;, ~f'';;- p'" r. :-, -;c . 6 ":--;t<> ~ "'1"- -:i-> ".-~ ~:-':y ~,~,' ~",' ,:..,;..~, """'" -'"
~'"

-.,,,~,~ ".,... ..,.~, ."..... r.,:-....-.~"fi"',

~ 7-'''' --;1 '. .

~"'" ~'.'

<;'"~ ~.;.", "

n - ~ v)..,"".-:' ~,~~
~~~D

~,;

,~;..: -" _n
~.

0;r;"").
~

>

C') "'-""

~ ...,0-i~.n'":i<>:. . . r. ; .

_. ' .. r'.,..""

, . ., .: .. '....... ",....-~ 51-:O'.a-..-.;:.5" 7' " ~,~. .""" -", . ~ :' ,., - ,..,..... ,'r-;"'_ ~"'" ':? "';-"';1,''';'' ~ ~" <:<~ -..r-r.> "-""'"-, -..,_ ~ ~ _,'-' ."" -. - - ,r~_ , _ -. ,,;,-~ ' '.",.

'.

.
,

.~ ci-,.;; ~ '''''<'~,~.;..", -'- ....

'.-' o .~.

'.. ",r ''''~''''';';''':'i.~~ 'T;:;"

.,.:..;." "' 'i .;" '

;.1' ". ..,

- o' . _ -., -' "" -;.I.,...:,.., ._:~",p.,". c."...,',,-,...,., .:" " r: ~ .,~_
~ -.' .'

""'r ...-' ",,... ,;.'''',"~'_~~ .. ... " '.,:;;' e ~ _" "'"~.;;.,.;. .. '.
f "" _

. -

'o.w""""";-y'<,,. -i~,.r...,- '.-~;';'""~~';;; o";" ':"'"

,_ '. '_,

..

'.To

.p ,

,_,

~"V",

.;.

...... .. '. -"~1':' ,;.""'.<--'C<" '~;-.-'.;" ,. ~ .,. '. . . -

"-._~;.""~;.-, ~'f, 'o _~;,;.."-,, -::'o ,-rP ,,r-~ r,~.( -''''~-'1':').

". ..:..,..,:.'r.-"",:.:-" ;.- '"'::--- .;>~ <

.... -:'/.i!.' .1-':)lf, '" ',"",.

:.--..".".; .. ..,.;;,,:- -:-.,:; ., ~ , '. o, ..~ .. ~... .:.-

', :.,. ~" -:' _,"'~~ ;; ;. . "'7_ 'oP",.

-:;, f,';- ...:.,,:,

ry- "'::'<>

&-""":f.;.,

""~-s-t'C'!"" -,r-;'~"},.:.-'~.-";~'..,."...;.. . -, "~.'. ' .... _, " ,r._..,~._ 0,."", 0 '. -, ~ , -Jr:"-:'_~i~ ",::":-",..... .f'\'C) . ~.rr>l~,.O'I.;,.D,.I~;:.--~~r~/~"',-., 0 r. '_/'. '. . ',,-:>-,~, ;,- j.:.- "'- .... '." -,.... rc., ,'-" . . . .."" ('.,..... '''' ..,: . ,~~') '. . 'o'
"

'''

:"':'0 ;,.,,,.<r,~ 7-.. ,....;,- --7..,", '~ ..,...."...O~; r.-' .,,-"" '!'> " ,

,._"'- .~ ,'<' "'~ _ ~.. ... .

"

< .

'-""--~r.".. . . ""'-f'
;;-;rv

..;.-..,.,.. ft ~

. / .

.rP '~'.... ., .
J

.. ~"""A"-r>""I.'"",\\. o, ("'.':'11.. '. i .,J -

." ;,-.; :;J'"'f', -:'i '.,..,. -'. '. '. '/o .", ~ , ,;,; '?,,.,- .., '. 'o~J.P"".,'-r.>.~ . ~. ".~,. '..,.~j(1.o' ,,, ....... ~"~. :.- .... . -,..,.9 '." _ T ~,....,." 1;5"''''!''......... .'..
\ "..f"O? . >, -:J

.. ";.;.," -r . <!'.". ",.:. "'1'I..,.,~ '" :'.Y-r:te> ' .. ~.~ .........."

'''''_/<..... . '.D
I:~01:[[

~"""/$"'.-y""'I"'r,J"'I

".

. , .' ~o,.-o.,~<_,..,. y,'" ~ .,"'-'-" ',,.... .,. . "',. ..... -" .

".
.. I".

... . '0. .,.,~;, c'.,;1....,

J .1 _

"'

i.

el1 1

'r;'.;., '7',

'!':~C,.' ~ ro,.,';"~ ;, '

-' ., d" ,_ ". "', H." . __ "__ ~_ > . __ . , ;.,.-.;.,. ~'.,." ,;"('"S" rr 1"f":-' .,-, ; ~ r~ ,yp~';' '" ~ " ;.. -':-.- "-")'"", O

'p-, -'or';":.;- ,O j,~, '::.P.~ .:-. ~

ss':~

n..-.-", "'-',",,"-::', "'1., ;.;"-- '<','

"',

,<-...,., --:'!o..."

;.~ ~.~

~_r-1r;"

-:'j"'-":-c:> '''''''~ ... (,~

~..;, '<:" ;,;, ~,~.,;

r(

.::.:,~ ~ ....,.C-.~"'r.-.:> ;, .. 'v.:,~ -:;> ~"'!Jl) ..,"'!" oy.,... -'or';' ,..,.. '<i.so, ''!:;. O'" " ~f ~:--1 .r:r'~ .;:-"... ".,-;, ;.~ " '", -" " '!f',~',~,,~' r ~ ~.!S>" :. '.;;:'- ;r;"Jrv,.." '"+ :r?:. -o/."..~~"'!7' ~ ' '1_._;' ~"?7." ~ /;.,.:c-......,,, ""'ro," '" .."~,;"~'1" ' '; .,. ,.,;."':"r-"~'''''0", ..." --'" ... .;.:,. .; .r.. <t7 ""~'" '.'. " . .' ~
p -

';...<,.",
-

1->~ ,.;;," O'"'"".~~ __

-,. "'.

,,'n"'. _p';'
"~'''', O

,;.~
,

--i.,.. '0', "'~'

:r~

-'

p "" '1'f"

"

, ~:.';''''' ~::;,.-" '''')~ .,~", .,':" <'f'i":rr.:r~~ ;) r.' .. .9, . p" "...." "~f'I';-.r:7--, o.~ ;,.....,'1;;-, '!o .. ..;..,~ ~ . <i- ;w",c', ~,,-'" c ,;;~ , r,'"
' '" 'C: O" '" ;'-'"

or <"' """. _ ~ , . , ~"",,:ro' '~-'r','c.;.",J,....-~...-""., . or' '11'1"';'-';.~ ~':';"';'F''. ~ ',.

~.", -;

1<7'.;.,. ."r" "'~:"" <!';:r~' '~''''''''tr ~ "''.'I'.;. ;,-..?~,~

O Fo- -;roCo>,..,.., ~ :;,r,<-",," ""'("" ''''' "oj'> '!r:r"" .: ..;::;', ~,,~ . . . ;;.:,. ; -, , :r.;--"""..... -?. !'~ . . '. ..;;..,,.,;_or .. """.... .
-;;'" or,"

;,-..;:.:.,.:.,..:";.<' ; ~.:.,. -<;;' ,.-; ""'';'''',,~* .";,-.,, .:;.. ;;,<

! .' -

-" '",'.,,.. .;'.~:0<";.--''' --y;...r" "..~'!-'~,~ "",'''' '. .,'1"", -'-!-'-< '"!' ..~~~, "';' '''?''".~" .'" "'. 'i",.,.... '''-'' ......-/;'
ff"

. . ,.'.,

"

-, ~.. !~'--!'"--

j.,,... ~,

~<.,,,,_., '''''" '~:s. .' V .,...o ..-...,., . ,__ '.,1 r . ... 'I'P,'~. ",.r,.,"'. . . <,.",~,-- .. _ . n-'/, C," '"y..,.,... ., '.. --~.." ;.:-..,.,. --:~ " ,,'I:'" J!""M'f''!'Jl' -!'''';./~
'~...-"'...."

or,';';"" '

.. "
'..

o -"."'..
'11

'.. <'l / ~-,. -,,;: ,:,., ''.... _....", "C, r' '.~ >
", '"'-/""'1.--

'''-'

"'-'!S>

r..-.,., ". '.-.

;....... r

"

,;J 'l,.,..
"

"l", ': , ", . f' ........ - cr ....,...,.('-r'f'1~,..

:." ,,~ " ~ '..:,--"'r,..".".... ';f', . "'.-1'. " ,.,.-- ,.'"r-; " .~
. "_tv

. '--" ",_ Ir---..~ /-_.-. ~ v'"

"..

. -~:i>r~ ~<"1', , <-. c, .

,~P

__ .

tr'V"'

~'"'C1 '""or" ~ r"., ~ ;..." .:.-. " 1'", ", -. r"~

~.,.. -",'" - q-.".",~ ... -..

,_

.. " ,;,;,,"", "'Y' ~~. ... , ,'"

" ';,.-.;",

_" ,-; --V'", -~. " .,r,)" ") :r.,'~ -rf',''''~ , " ~.;. ~ '.;-;.,... " ',ro'p --:Y? f'O :,'" ~~ f'" ~""', f "'"..-p !:-"" '/'~ f ,':'.
'P '""' I, '"

'

'... -"

.. --.
~ , -,

- ...,...

or '!IJt' ....""',,"'...,> .,.,.....-w . _'.' __ ~ .__

'f''''''

~3:oDnV

901

1(,'1

,,...,r;,;,,,:,!,,,

;;>/J

f:'":(~~ ,.~~~
'~rtV

~"1

'~r,..

.y~,?'

(ii: ::l!!!r7J
'''!'''Ir""

i~r,...

..,,..-.:J'
-.;" ,..:",

:r-p'l(f

~r-:Vi
'.:' "'6.fJ

'''?''JrtV

,(

~
(el

,1,;.,s-,

~r:;<!r ../

~ L':r~,~!:.:.~
:f.

~t';;':_~~~

tr. """' .

s' .'~ .,..., -.,......-:

e.

J'.5'

_'1' .\ _. l-.:z."..r~\.-1'"

}i . ;~,

,,.

',' , ' .... -~-N'"~""",,, ':. ":

r-""'--: .s1,-r>;"

""":"1' '?'" - ~ .,..",~ -,;:;"'-p

"~-

.... """ ',!,P~7"?'';;~'''''''_r".?~_ ..... " ,_ : ':'-"!"' -... ~ '" "r:-,;o?< ..;s"

::..-~"
-/O'

"If' '~,.:.;..;.,.;.~- , ,.;. -:' ", '.

';ry.." _,'".~,'... n" ~.;;:..,. -'-,1:,,) . ::.r.. .w _"", ',.". _

,. "_

".n--..".,;.: ", r,r

'-.,

"ro,_,..,;" ':: -:0-."" _'1~ :-~''':'; . '" -"', ~ _ '-=":,,,

r"':":'"
"'>

""...-..- --=-;. ~-.- ;".~

" ~'.' /o

'1"'-':"

!-: .", ",) :.;.;- "' ::'; ~'.1' ,"';'''-' ~"'";;, -;r-..-:;;"'])1/-', :...., ~ ,... 8"""~.,.;,C- 1.',.j:.-'''' -" .
f'~; '.f.1T ;ry."" -'''1f'
:LL", -"'.

-v.- fr,,:<, -:o -; ~'!"'""9.' '<f'...,.. "!7" ,,;;, ~ ' r",...-", '1';" .,-<"'~ ,'r'';'' ''''' :...,;,1'7- ,'''';7""ro- or';'" rr_,;' .. .. ~ . ' :, . '.."
or",,~:<-~ ~" '.,
'-' ,
, , ,

"-Pfr,r~";".n ,.",.:'';v._, ><, ..".'~ry,r','... r..,~ :"- "" "<",, . ,"'' ' ~; -:o il.,;"r.:"', ." ~ ;,;,- , '" ~ "" < ~<!"'.
"'" .. , .. "- "1-)~,.... " .,;.,-"' " -"".;
-', ~'"

..". , ..,...;,.j

,..;.~..,..,.,..",* , - ' ..-.~p,,.,,..,,"',. '

o>
' 0/

'1"""" 'r"~"""'J.:W"'~"",,~ .'. _ .,., .' ~ ' ' '. :.:. ...,..., 'ir..;;," , ,':<'"'oy."" -I'"-!-?, ~ ... ,~, P,;,..;'''',,1,."...", , '";..:r . .,.-.;p '. .. , ~.(' , "y~ ..",'J. ,.~., "'''..-:",,,,~ . , , '. <1')', ," : c",' ......" -""'::"--7<"(7''''' '-) ....... 'r.r~ ~'f '... "f""""'(",-;, __< ~or .' , ...:.-_; "'", ~.,' /;r" ,f';'" ('1 .' '. if i 7<' ~,.'" .,Y" >r . .,'" . ;......,.'" . .

. .. , :'-;','~ -~;~ ~".." , -r'",'..'~" P, , ~ :; r .

,"

~"",.,..... '",Y''''
r~(,.a

.~. ..
.
,

, .

:.r.rf"'" ""nvrtv~

,1,.':'1"!'.... '.- -;'-"""""'-<7 ~'. . " ~

r,!",,'iIf"?'I

: ... ""'" '~N~... ~o ..;..

. - ... : ~

, ,;,.-I. -.'P . .' ,-r', .r',..... ,

e'

<"""""., "" ' 1..,

.'

, 1'" ".",

\~

<_."~ ,
,
._

-. . '_~ n . ~-'..w''''''---I.rI.J',r~~ ..... ,_ '.,r;' /' ...,.('.",~".....".r..,../;"" /'f'\< ......" >, f ~,;," ~ ,..,_ 0('"" .c,~.,!,.', r. , . ,'-. ,

... ,,<p""':;>
.. )l~j,..a
.'.

;'-!!,,'.f, ~.
.~

"

,'

., . :..p;,,.,",.-'-:to.." . "
(o

'0 _....

i.e

.-'

;J

LDl

"'Plmrm

NV'lIdV A VONnlVTllA

8 3\ 9 111011 '3TI1'3'1lN'3W~EI 6 6

108

ALtGLER

BELGE:II

r.)--~~~~j

~-_:-_-:--~---

..r';';';;~~J

~';;...

-'>-,.?~ , ~ -i, ,(. :,...;,C,"'"" ~; ~M-,;;';'. '. ,;.;:.., ~.:.., - ~ , 'C i.;;" -1" .. ;;; '",,;..CO. ..::". "'' ' ;'.' j ;~ i';'.

"

\?~
J _

,; 'i i;~ ~ '.~..:.-..: .. .;.;"...:..; ~\,/;..~, ~j;.;;'.;;~',... ...::..:, ;_ L.-

::,'.

-~; :euv

<....

~.J, .. -~

~.

,.

ii.

',.

.._~I.rl

,",~j-, ..

.:.; )"J2}

-:'O ...:J.O.:.!. ~ " .f-,;'

M' ~ "."' ,. ~.}O

J",.
".
'

4- "'0';', ...;; ~

'J ~

~"'-- '""._'-"'.-# :-"0.' :0', .:.. ,.;.- .. ....-,,- ...2 ',: ,:'.c. .;,.;., . '.M_~ , ""',.:.o, ,,", "'"',~, .
'.

"ii:,~"'J,;~;; ,.;,;";;". _~;:~ i.::~'~ < ;; ~ ~'J 't ~".;.; C< " ,.;~. '""
"

'. . '. w~4.~""'~~>.,;.,,~

LA .' / LA

"'..-~ ...;, eG';~; ""~ ..:''':'''''' .c;(. .,.,;.-1, ~......:.~ ~ ". '

'.

'.

"-'-'..."""" ~.h, "

'.

;'"~ ;

".

:",:'
)'

': ~j

~-:'':"~

.,J~

.. .... . ~~-:';;.plaJl> .. ev':'JJ

.

.... :...

~._",.' '.
,

~.;.." ...._ ~ .

'.'

",.iL.

~' -:

. .KOSLUK VE PA TRKLG NzAMNAMES ERMEN KATOGI . 32911913, s. 19-23. Orijinali, BOA., GMCAD ., No: ll, Ermen . Berat Deften, BOA., DUT., 67/1-1.

I~P.t'""_.,...,
. -::'''. ,

..
;-:,.

I.sl'V"p "...

'if""~ ~ p ";~';;''(~.~

'''f-

, 'v"

<'j":" 't1D., o('i..,

". .."

~". .;'.J)~, ....

,II, '.'

r.'

,~' .:..:- -~.--:--;-." ';'-'r" '. .

.
'.

-..,-~.-'--O"O'_. . -Tl-" ','

.' ~~ ,'. ~ '.."... --"" -..,~ , - .-;...'cr' -.-~d- .- __ " ~ '" - '. . . ..'..... ', ~. '""

--- n _;:.:. ,~_ ' ,

;; ' ~;;

".

. ., ., .. " ". .' .. ~.. ", ., - .. .:,:.. . ..:~..-'". . .. .... , ~., -.,:.;;,';' .'. 'or;' '" ".,;..,..,;. .;. , . .-.;-......., '<'", -O ;,..; ~_ __,'(,;,.,_,',...: ' " '_ . . . ,'. .... ..,. ... .., ~'""-; .., ., ;,-,!;, -ri;. r:-,.;f"~. j},.:;.;.~ -;.,:. "- ..::" ;~..;., ':~~,; " .. . ;-;s.., ..;.. -;; ;, ..:.,.,. .. "" ...~ "f'!',:,;-.-,.;..~,,;.;.,,. ... ; ..... .. .... '... . . ..-,;..,.;.. .~~,. , . .' .. " , . .. -". .'., "., ..,; .,.;,. -";;; .'.~ ,,;.,? ,O.", .;; ." -".. .,-:"''-'~, , .' -. . . "':'~';' . .. ".... '. -.. . ,..-.-'-=.:.;';;, ~<:".;." O t'-., 7.' -:i ~,,::!;",of. ~:"' "':'-"; 1;r .0_ " .. ~~'-;, -;, - -.,;;.. "".p ; ~1 ,.;.;" '. ';.-. .'W':' ""','..;; i <'::';;f.' .... .... . '" F
- .;...,~'.-~.;,. ' .,'''..;.:. ; -, ".., ~- ',; ,...~ ..;. ; < ~
p, -~ ,~~ -.

..

. ..

'.

.., ,

.'

..

,r....,

..

,O .

,,.,.

"''''-r~- --p~... '., ,. . . ~ ... . .. '-,'. ,... ,-,......"...~. "-~'-r." ,~c. .i

,

. .. .."" -.--'~'.."..-, _... .. .. '.-. """""P.'" _....r..., ,p_. . '...-_,-; '. 7"" "'" "'-; '. , -. "';"~ .-~~W . . '::'_~.-.- ~-,.._~",..., 'si ""'i" , _~_, .. ~... . ~ . ;~ ~ 'A"~._ ". ". '. . ~
_:.., -.J9 ,.,.",-.-

,.I'

. ,.... . "..
'.

v' '" ' . . _, , '. -.-. r

, .' . " '..

. 'j '--
Ir.

:".

"

'....

"'"
. ~

.,.., r -,~ :;r> ..

'.

-~P

""'.

..,.;.

-~. -

"' .' r.>T~ , ." "~~';"'t"

-~~

l'".

. .
601
"'PlmIDR NV'lIdVA VONnlVTIIA

,_0-';
816\ aA 9\6\ rUD'll '3'Ul'3'llN3W}l'3

Tl

i, ~" ':-. c '",'p""",~""'.",~.;;->i'..-L o'"~~. ""~'~ ~ , .. '. '. .... '~',o""~o"~~,.-'l~v -- " . -:'"~""""'--"""'<"~--p~~,,-,~-, .' , . o.o., . .. r" ..,..,-,; o. >r'-r-,.,pv> .

=---'-

'~,' '.

'.,

.. . . .,
. ..
'.
,

.'. ".
r F"C

.... "".-,r..... ,..,.~r-f'.;.v"'''''.. 4--" ..:;.

'C".. ,-",~,.., ."." '''~ ' r~'l<' ' " ". " ,

u'

".

" "". '''''''c .' -"".".,...iv ~ .... ~~:..0;.:.' - . ..o

' .'., '~.. 'r;...,-:-~,,_, _ .'o ". "., :-- " ' i"" <"':" "'r~ ".~..,C1~r".rr-> "'. '.. ,,"" . '':',,., '~ ........~. ;""'''.,
J. '" ~ '-;1 ' "" '.~""'<Y'- ~'., '.rr~_~ ". , ~ ~ .' ".

'. , , ., . ....,..~~, "'-'r" .', -'7";;' """""" _,.,.~.,.,_"","", .,. ~~,~ '.. " ' . c~ ~, . ~ '. ". ~
.. '.... ... '.. " ' . .'....... ic .- "". '~,...o 1 .s~.

'.

..
'.

. ..

.,

,n~

~~_~

'

1;

..-"'~.,.'.. . .
.."...f,.,..
'. i

- -<"-.,-v 'd',,"~..,,.. .s ~'_'. ~ '.

.:-"--:..-. --: , . "", ......,~.~ ... .. ~' ''' " ".

,-.
-.

.. ",

-r_ ... ;.,;.., ".

.
.. ,

'&,....-1"'" .. ...-.......' =.,:. ~ .. ~ ..,..... ", ,"', ......( . ~ ''?:' '-:;- .. 'q .. ',~.. ) ......,
g

....

. ~c(""'ra- tr'

'-""., '''a- __ . .. ",. . _'".

' .., ", -;'~". """.,"" ... r--"

'..

. - -'.

", " .p .. ~

,...., ''lo> ..., . ..1~. __

. , , "."..
",

. ~ :-:-'r.'?, - .. r '..".. _ ".r _ ,'" .-_ . '.'

.. , ".

1;?,rprlTll-"'''''fVPvr'r~ 'j<' "

'-e .. .... .-, '. '''.

,,

.. .

..

'~.

,:. '. ~'a .

4;-

.,

.'

. ... "' . . .--.,, ".', ....." '-,'':-,.....~~"p,-':",:: "~ --"'. ","'., . .. P;;; . r ~ _ .... __~ .. . ..,. . .. . ". =",,, - ,.;. '!':....
'

.'i' . ....,- ~' "'~ .; _ f' ";' . 7' ",

--

"''''', " --"or ~.,.,... ;-" ""., '. ; n ,: .. . . "",. '.~

"r . ,... '.'. ,..... ,;.,...:-. ;. ~ ...~ '

"

FTt .' .~. '':; ,

.'

~
;-

P:"'h_'~
>'((1(/,

..... ''':!'-r.".
~ rt'

'~P ~

'.".:,.

.,

.~

.p~,.;..;.~,..OC1O; "' . '.

.. I~r;..('

. -.'/

.'fl,.,

_.

~. . r 2'. ,.. "''''r ~~_ '"" ... :...

. . ... - .. ..,....,.,...,..~p,,~-,..
'.

. ~'P "

-,

...;-;_ . i

'.~'",.,...~
... ' , 'o<" ~R

"',

-r-",,~~

..

".

_,_,~ . ....
, -,-.~~

'- "c' _ " '

.
~,'

' .

-. """"" ,. .",..<1 . . . '''l' . _';,_~~

', _,.

... ' ~.,..

. ,"

'. ' ,,,. ''''C

~. ;'; '";";'.".--,, l ~;',:,,;"'.,.::,

. .. -"', q.,...~~_,_ ',"~", ~~""'''_,_''' .. ." --~ .. ,'... '~;><',~.. "', '"'.
"

__

''',

__

. ',.s'.l c. ..

,;.,.~ .;,,,,,, --.,:;- ..,'. ..,.:.''';''' ....,.., ; J>ol}. ,

'o;..s-':';' _ );:.-. ~~:.; ...

.. ":3 '.'...
,"

~.

,-;;

".

4~

~ .

(;- 0(;

ht

""'..
nv

..

"

'...

~3:lJ).D

011

ERMENLERLE

LGUJ 1916 VE 1918 YILLARIND A YAPILAN HUKUKI ...

111

!.~/.2.-I-L
.
~.\.AI,J

'/
'

"':'

~<~. '.Icr:,P i (!.),.,.- . ,.,~,J =-"

..

'\'1',.

~..- ~.......-:-

'1';~.J~'e...'''''''';~e"f., "

'.,

~ .

:,:..;~..~

....

'. '.
t.. l"

112

ALlGLER

~\,oJ,.
-OJ

.v.i'"':,~aJ~~
"';..:J
","

.'

<.l~_ .. IU...:-~) .. -"J ~,.AJL-~-,. -~ ~

~.~O~

'..

o-,<?"",.,'

v:':':"

';;:,.:w ~,j..:.c.AI~L-. ...~~~ .

'"

'.

~".~

;:

..4)S~~ .

~..v>;;.; ,'"~ ~~, .;; ,;';' .. '" \ .. ... , ~i:>':.::.v(;.:. ,;..;.. .::J:'''; j ..; .:... ~.-f-:-~..: 0~ '" u ~ .... :~;~
.J. ),'.;:., '" ;. ,,;.: '" .;"' ~ . '''':~

- .o:';.,.L. 1;... ~ ~-.. .' . ~~)" . . ~:

(o~

... .~".'~.:,.1,.) .' ;~"'_'P~;;~ .

~ ~ ...ai ~;.. .:u.:- ~ ':";.>.::t.

o _

.: .. (/.f.
_

'.

'.'

.
_

..:.1:-, '" ~ ;, : . i. ~.,.:. i

,L."
,
~_~ ,/ _~

~.;~.;...:~';'0 .;.. .. ',;.1- , .;. .-'

L~
~J'

, ~_.:-,

~)~.:..J:,; .(;,;.
.

.,)'-::

sJo

Mj:

-r"2o.PN),~~.J-I~

'!11.1

.. ~c:'-.J
v(;:

...

".

0..:

n.

/
d ..:;,,,:,,~-, :"~~

"

.
cl ~_ i,

:-'~v:"'" .J-.>", "..

_.'
..,.'

, ,

,.

)1

...,
"
i

aJ /.
fJ"'.-~

.... ,<"Y6~' .
(1/ /"j"

'.
~~
o

0L.'.
~

a....e.s~~,,;..
\ ',..,
1..

o.

.... :,.e..
-;J->:

!.',... .J-.;;.'''_~''~r:-'',;._"
.

-'~ O-:',.J"

.>U""~J

..r

&.,J~~

"

.. ~.r-'

''',,'

':./:

..

J;'"._I~'V;~~~~_L.
1"

~~
V-,..u'
. ~'O

i i ? - -'

'. a..,... ~ "7' L'

.:,.)... ~" ~.>.'" ;,,, U-"<.r..-~. . _ " ~ u'~ " ;~,. ... (,1",,,.: ~--:-- ,....;,.. ~ ..,... ~, .~' .:.; t.';', . ~L,_'::",.,:, ; .."~ ;
'. i ."... . '". ..., " o' o,
00'

. -=-.~e-"
" ~i \' LA .""

"'''':v.i', ;,::~...-:/, '. "''' ~, ~ ~ 'J\. ''''''''': .

' " II "I

'.",..;-

..u-~ '

~~J ;r,"",; "'-'''''~) ~ L, ~. "':!>.L~ . :",,;;, . . 'I. . . 'b" ". '" . . i.... . . " '-"<"c '--:- ~-:-:., .0,'~, ~' :-:"7 ' ; ' ' '" ... ; _ \;<;' "'~ . ." . .~
. ( ~ '"

~-"
o

~~.

,. ~/ .,. ,
o ~

""..,

,.1. ~~

:"..,.

"''''';';/..of'
",

.. ~ ~,.... "":""~'.. /- ".. ... -'... ,"~.-'-b~ :.....; ~ ..,.: ;;.;_~' ~'.,-,,_
." '. "'.
"
o '''''; ~

~.j;,i,;..'-'""'/:~~ '.<f.~:;, . ., ....

J~;'
o o .'

_ "'i/_. ~

"'h ,;.L, ~~

/:.>" _.;'..., "'..;,..;/ o;:

.,~..t
_

."

".'

."

.."

'.

""

.. .

114

ALG~R

~~~'~-'

- ."

"'"

'-:~:';'<"7-"""'(,;>~. -:-(.>~. __~~~ . "'~;'

" ,' ,,' .. " J'.." _',.

.;

-1>. .:.;

'&-<..J; ;;..\..;;~, '.

"")':-'~--'-,:,":

,-

'0 .','.

~ ..:..,;.~ "";, .
--~.

-LW ))~~
"'. d~ ..:~

OJ;

, - -

"'. ~~.,
d.)~

"'-' ~

"o.h ';., c .
_~

";j, ..

;.- ..J;"'..,,:. -~"'~

'1 i

~.i..J .,G..:,);... ;";";'J J.:,,".~)..-:re: ~.i~ .d ~, '-b ~ ~..J,

:.....;~.

.:;..; /.

"'..<:.., ..;.), ", "<:"i>f,

~.Ir
~'

"",,,,-'0', L . ,,,;,,,:, "';"'J .:"''" """'''':A -,,_, '. :'".; .. ...,; ~~ .... ;.: .. -k~ ";;, '.: .. __ . . "".J>_. "';-'>:-(k- "~"'~-L-,; ."'" ~ ,"(.> ;"'-,.
.. ,.
'.' , ,'.

-~,J..~r./-:-:~

~~~t

,..a:.-,~

~rtTERLELGL 1916 VE 1918 Yll..LARINDA YAP ILAN HUKUKI ... ERME~lL

115

ii.! .2..3, -1

,'tw, ,'" ~..b, ~-7'-" ~ <?, h':'" -", _ i'.... . -""'.w, .P.' ,,.",, {-d <c-"', ~ i-- ~ ~ .._ ._~_ _ ~~. ' .. '. ." : " . - ," ,; ." At," -. .:-;"," --.~.~ ~ .. .""" ~" .,'.. '. ,. _"__ .... _ ... .~
~~
"

,j.,. .; .:.~, L~h ~

o o

o',

/'

~,'

.
o.

.-0,0/

'. .:..
.0 ".

:.

;";;;:i; ''';' ~J;;;:~' .... ~'':''~., ~ ~.;.;.:; ,::..;; d .;t-;'~ i;.;.~ "<""~' ""C~,';~. ii, /.;~ ii'~"~ "~;~ ~.->,
d"':~ -'.
f :..

~ /" ...0' ~" -

..,.-..
o o

-'c /...;.~.:r, .. U.'_C "'.;..:., .', .'

. o_
o _ _ '

~'-

.:;,;;...,!,; .:....-~ ..:. ".." ... " . ~ - ~. ,-''-".. . ~ n

."

'.~r..:..;, ./ .
o~

~ "'J

- ._:,.;.,~"o~".'. :~~ ;,;; "<.;,,..; 0J, il.,",,' ~

"' ..",..L. ,;.:.:,-"~,;..~.;.~.,.;;

. o .' '.

_.

"':"..:.; ~' 'J. _...-'-.~,. ~,' ~' ':', :.-. _,

. ~'<"-'-'';'.!'''''; _:."~ . '''Ck ;~ . .,..;,; .._..:,.;..:., ;. '. "' ... "'; . ~ , -i""". ';;'.. _ "~ '.'.' ,
'

~Y"-"...:.;,;. -;,; ~
-. r "

,~.; J,;. ''-.'

: _ O

" n." . .,: ., ~ _,..:.. ~;. '. ~ . ' oJ~., " ; .:, '.. lo:: ~',":.:..;: .
.,...

"

(r'''

OT.>

~ .. ~ d

.../;;.-,~:..t.-'.;J, '.i-_'~.i~~ j; ...,!,;;.:... ,;...: ;. .:..:, ~' ..J-..' ;

'"
'.

't &-~

-l .: ... ;.."'.
.'. o.

~ " ~ '-- .:",_.";' ' ,

0/ ".

""'-"
'

" 1. .

- , "!.-' ~ ~~ ."'c-' '''' - .~~u

o
0

~,,_.,,:.c? cr~ ~,J .. ..

,..
i -.

-.

I~~.'l.,"."...:.eJtI'..

".

.-,..)....:.:,......
'", I" ~
o

. -~--:' .~~~"

.'" ,'. 0

. . . , . .. . . " ..,A..lr::(,/J-.-o ~"-'- .:-" .&.A.lLU~Ii4,

LL:

,..

-"

o'._ ~.'

'. '. ,... -~"'.:""~~-"'~" '~"'::"~~"--J""h'':'"-7'''

_ ,.;.c. .. , ~

0~;' i ; ~ ~~ . ,:,.;_..:,,;;...:. , ;-w>'..,:i d~,. ;";..h :.;;:....:-... .:; .:..~. ;

A

c.("".. .:....;.,-1'.'_ !..':cb; ~. 4';';" '_: .-J>.c. e.:!:~ :"... .. .:;.. .;,;,
,.
o

".

0/.

"

n" 1.. ;....;". c.. ",~., -1'._-': :: ,,;; !,; ~..:...: .. ........
~

"";'... ..~.;;, _
-....&.4~_i"'_ ,~L..alJ
;'

..

-. ..

~ ...AJ, d -o

"

-'.

- JIUJ ..J W ' .

'.

ol

"1' LS' e

o i . ~ i . t u 'JS! ;.,.~ .
_" .'

cr".....-'
/'."

116

ALtGLER

ii/2.3 -2.-

W_' ~'';;:. ;h on.. J, '--",..t:;_ n, ';';;',,"' " id:.."-~:"- ... 'h,.;;.,..J \.U:..L. ,.: -". '::..:~ n ,;. ;.. ~l~ .
"';'.;,; .~ ".1'.0' .

. ~.i.;'.:";."-!" .."":'-;~,.i~,...,~. :.. ol....

,,'

.:-.. ~cr

..euew..J,.
".

1'-

. _,~~

,.,.

~.ee.

~. _

o"~ __ :;-"

- -.~t~ ~":";i.~:. :.~....:,_ "..u,jj.._...,~ ..~... 1ilAo6~'-1:<. ..au...::, "J~:'~:'JI . -----lt n' .. -"-/~G.p~":",,,,,,
. LO. Ai' i

' 0 4 ( . 0

ERME NLERLELG

tr.. 1916 VE 1918 YIL LARINDA

YAPIL AN HUKUKI ...

117

BELGE:III

.--../

~t,;. 1
~j,'!"'

'"
c:W.

J, Lr~J

. { J,!:...-..

..

tt' t ...!)~ ,. .. {J. _ ..

"

-I

.,....

$.J,'L'..,.; ,,'

.~~-"

i.

trade-i'Seniye

ve.

Hec1is-i

VUke 14 Hazbatas

BOA., G MCAD., No: II , Ermem . Berat De ften, 1329/1913, s. 23. On]! '''nali , BOA., .

DUtr.,67/1-1.

ERMENLERLE1LGLl

1916

VE

1918

YILLARINDA YAPILAN HUKUKi...

119

Adliye ve Meziihip Nezareti Mewhip Mdrl Aded-lOB

ERMEN KATAGKOSLVK VE PATRKLG NzAMNAMES

Mukaddeme
Birinci Madde- Sis ve Ahtamar Ermeni Kataikosluklar tevhit ve Dersaadet ve Kuds Ermeni Patriklikleri dahi bu kataikoslua ilave olunmutur. Osmanl Ermenilerinin riyaset-i umumiyye-i ruhaniyesi ibu kataikosluk ve patriklie ait olup Ecmiyazin Kataikosluuyla alaka ve mnasebetleri kamilen kat edilmitir. Kataikos ve patrikin mahall-i ikameti Kuds ve Maryakup Manastn'dr. Daire-i ruhaniyesi Memaliki Osmaniyedir. kinci Madde- Patrik Memuriyet-i Berat- Alisiyle ibu nizamnamede muayyen ahkam dairesinde vezaifini ifa ve Devletin evamirini tenfiz eyler. Merci-i resmiyesi mnhasran Mezahip Nezaretidir. Ve Yalnz umur- mezhebiyeden dolay hakk- mracaat vardr. Birinci Bab intihabat ve Tekilat ve Vezaij Birinci Fasl Patrikin Usul eraait-i intihabiyesi nc Madde- Kataikosluk ve Patriklik makam inhilal eyledikte ruhan ve muhtelit Meclisler azas, nihayet gn zarfnda bil itima berat- Ali ile mensup Murahhaslardan birini Patrik Kaymakarnlna intihap ile mtereken Mezahip Nezareti'ne i'ar ederler. Mezahip Nezareti Bab- Ali ile bil-muhabere kaymakamn memuriyetini tasdik eder. Mteakiben kaymakam kataikos ve patrikin intihab in biri snf- ruhaniden ve dieri snf- ruhaninin gayrisinden ikier vekil intihap ve araman derhal bilcmle murahhasalklara tebli eyler. Murahhaslklarca patriklik merkezinde veya civarnda sakin ruhaban ile ruhabandan gayrisinin dahi tevkili caiz ise de berzat ikiden ziyade daire-i ruhaniyenin vekaletini

120

ALtGLER

ibraz edemez. Bu suretle intihap edilen vekiller mensup olduklar murahhaslktan muta birer vesikay hamilolarak kaymakamn tebligat vakas tarihinden itibaren nihayet krkbe gn zarfnda Patrikhanede kaymakamn taht- riyasetinde ve mec1is-i ruhani ve muhtelita azasiyle birlikte bililima kataikosluk ve patriklie ayan-i intihap ve piskoposluk mertebesine haiz murahhas ve sair piskoposlarn isimlerini havi bir defter tanzim ederler. Bu muammele rey hakk ile icra klnr ve evsaf- nizamiyeyi haiz olarak hakknda rey verilen murahhas ve piskoposlar kazandklar arann miktarna baklmayup dahil-i defter edilir. Her halde bunlarn miktar yediden az olamaz. MezkOr defter kaymakam tarafndan Mezahip Nezareti'ne takdim olunur. Mezahip Nezareti Bab- Ali ile bilmuhabere defterin muhtevi olduu isirnlerden esbab- mlkiye dolayisiyle intihab hkmete tensip edilmeyenler bulunduu takdirde onlar istisna ederek mtebakisinden intihabn icrasn kaymakarnla cevaben tebli eder. Mteakiben Heyet-i intihabiye yine o suretle itima ederek Hkmete kabulolunan namzetlerden n rey-i hati ve ekseriyet-i mutlaka ile tefrik eyler ve bunlardan biri mnhasran mec1is-i ruhani canibinden kezalik rey hakk ve ekseriyet-i mutlaka ile katoikos ve patriklie bil intihap olbabda heyet-i intihabiye tarafndan tanzim edilecek mazbata Mezahip Nezareti'ne takdim ve intihab- vakann tasdik-i aliye iktiran istida olunur. bunun zerine bilistizan eref sadr olacak 'irade-i seniyye-i Hazret-i Padiahinin Mezahip Nezareti'nden tebliini mteakip merasim-i lazime-i mezhebiye bilifa katoikos ve patrik vezaiti ruhanisine mbaeref eyler. Drdnc Madde- Patriklie namzet gsterilecek zevatn piskoposluk mertebe-i ruhanisini haiz ve ebaeneed teebaa-i Osmaniyeden bulunmas ve ahlak ve efaliyle Devletin ve cemaatin emniyet ve itimadn kazanm ve hi bir suretle mahkOmiyet-i cezaiyeye dar olmam ve laakal be sene bir murahhasal hsn- idare eylemi olmas ve sinen krkheden dOn olmamas devletin lisan- resmiyesine ve bikader'l-imkan kavanin ve nizamat- umumiye ah1:arnna vakf bulunmas lazmdr. kinci Fasl Meclis-i Ruhtininin Sureti Tekili ve Veztiiji Beinci Madde- Mec1is-i Ruhani nsf Berat-i Ali ile mensup murahhaslardan ve nsf dieri sair piskoposlardan olmak zere oniki piskopostan mrekkeptir. Mec1is-i ruhaniyeye patrik riyaset

ERMENLERLELG1Lt 1916 VE 1918 YILLARINDA YAPILANHUKUKI...

121

eder. Gaybubet ve mazereti halinde azadan birini tevkil eyler. Azamn mddet-i memuriyetleri iki senedir. Her sene msf tebdil eder. bu nizamnamenin tatbikatm takip eden ilk sene nihayetinde bu tebdil kur'a ile cra olunur. Murahhaslk snfm haiz azamn tebdillerinde mnavebe usul cereyan eder. Dier aza her sene zaman- tebdilden beray- mukaddem meclisce ekseriye ara ile intihap edilir. Tesavi-i ara vukuunda patrikin rey verdii taraf tercih olunur. Bilumum azamn memuriyetleri Mezahip Nezareti'nin tasdikiyle icra olunur. Azay- mntehibenin tekrar intihaplar caizdir. Altnc Madde- Meclis-i Ruhani, cemaatin umur- mezhebiyesine nezaret ve Ermeni Kilisesi'nin itikadat ve ruayatn cemaat beyninde tervi ve tahkim ile haleIden muhafazaya dikkat etmek ve kiliselerle mstahdeminin ,muntazam bir halde bulunmalarnda ve smf- ruhaninin slah ve terfiye ahvaliyle ehliyet ve kabiliyetle muttasif piskopos ve rahip ve papazlar yetimesine almak, Ermeni Mektebi'nde tedrisat- mezhebiyenin hsn- cereyanna bakmak ve muhrahhaslar hakknda cemaatce vuku bulacak ikayat tetkik ile mukaziyatn ifa ve mnhal olan murahhaslklara mnasiplerini bil-intihap Mezahip Nezareti vastasiyle berat- Alilerinin tasdirini istida eylemek ve cemaate tekevvn eden mesail-i mezhebiyeyi bit-tahkik kilisenin usul-i meriyesine tevfkan hal ve tesviye etmekle mkelleftir. nc Fasl Meclis-i Muhtelitin Suret-i Tekiliyle Vez.ifi Yedinci Madde- Meclis-i muhtelit drd meclis-i ruhani azasndan ve sekizi snf- ruhaninin gayri muteberan- cemaatinden olarak oniki efrattan mrekkeptir ve riyaset-i tabiyesi patriklik makamna ait olmakla beraber patrik canibinden azay- ruhaniyeden birinin reis vekaletine tayini dahi caizdir. Azay- ruhaniye Meclis-i Ruhanice ekseriyet ara ile tefrik ve azay- gayri ruhaniyeden biri ale'd-devam patriklik merkezince ve dier yedisi her murahhaslktan bir kii olmak zere bil-mnavebe murahhaslklarca intihap olunarak cmlesi Mezahip Nezaretii'nin tasdikiyle tayin olunurl~r. mddet-i memuriyetleri iki sene olup her sene msf teedbil eder. Ibu nizamnamenin tatbikini takip eden ilk sene nihayetinde bu tebdil kura ile cra olunur. Azay- gayri ruhaniyenin mensup olduklar murahhaslk dairesi veyahut patriklik merkeziyle civarndaki mahaller ahalisinden bulunmalar caizdir. Bunlardan tebdil edilenler laakal iki sene sonra tekrar intihap olunmak selahiyetini ihraz eyler-

122

ALtGLER

ler. Fakat inkizay- mddetten mukaddem vefat ve istifa gibi bir suretle vuku bulacak mnhalata intihap olunanlar seleflerinin mddetlerini ikmal eyledikten sonra yeniden intihap edilebilirler. Sekizinci Madde- Meclis-i muhtelitin vezaifi patrikhane sandnn varidat ve masrafna nezaret ve dorudan doruya patriklie merbut kilise ve manastrlarla cemaate messes mekMibi hususiye ve hayrat- saireye ait emlak ve akar ve nukutu gayriann hsn- idaresine dikkat etmek ve murahhaslklar dahilinde bulunan messesat- mezkOre emlakinin her sene murahhaslar canibinden gnderilecek hesap cetvellerini bi't-tetkik icabatn ifa eylemek ve devlete muteber olan vaziyetnameler mucibince menaf-i cemaata terk ve vasiyet edilen nukut ve emvalin musula olan cihetlere sarfn indelhace taraf- kanuniye bilmracaa temin etmekten ibarettir. Meclis-i mezkOr alelayde haftada birgn inikat eyler. Dokuzuncu Madde- Mevadd sabkada beyan olunduu vehile meclis-i ruhani cemaatince messes mekatibin ulOm- mezhebiye tedrisat ve meclis-i muhtelita dahi mekatib-i mezkOrenin varidat ve masraf hususatna nezaret edebilp ale'l-umum mekteplelerin gerek suret-i tesisi ve kad ve gerek heyet-i talimiyenin usul- tayin ve tekili ve tedrisat- iptidaiye ve telmiye ve ilmi yeni n caras kavanin-i umumiyye ve Maarif Nezareti'nin tefti ve murakabesine tabidir. Drdnc Fasl Patrik ile Meclisler Arasndaki Mnaseb't Onuncu Madde- Patrik esbab- ahsiyeye mebni meC1is-iruhani ve muhtelita azasndan hi birini d~erine tercih etmeyerek haklarnda muamele-i msaviye ibraz ve meclislerin mzakeratn hsn- idare ile mahalli intizam efzal ve ikvalden ibraz etmekle mkellef olduu gibi, aza dahi patrike kar daima hrmetkerane muamele ederek huzur ve gyabnda eref ve haysiyetine makise iraf edecek harekat ve tfhattan itinap etmee mecburdur. Onbirinci Madde- Meclis-i ruhani ile meclis-i muhtelitin rikhaneden baka bir mahalde itima etmi ve Patrikhanede patrik ile tarafndan tevkilolunacak zevattan maada kimsenin seti altnda toplanmas memnudur. bu memnuiyet hilafndaki maata ittihaz olunan kararlar gayri muteberdir. Patdahi riyaiti- .

Onikinci Madde- Meclis-i ruhani veya muhtelite azasndan birinin yekdierini mteakip itimada bila zr hazr bulunmama-

ERMENLERLE

LGL 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUKi...

123

s istifa eda olunarak ibu nizamname mucibince yerine dierinin intihabm istilzam eyler. Mazereti bulunanlarn patrike beyan- hali ile istihsali mezuniyet eylemeleri lazm gelir. Mazereti tebeyyn eyleyenlere bir sene zarfnda nihayet mah ruhsat azasna patrikin selahiyeti olup bundan ziyade mezuniyet verilmesi azamn mensup olduu meclisin inziman reyi ve karanna mevkufdur. Ancak mzakerat ve muammelatn halel-i tatarrukuna mahal kalmamak iin azay- mezunenin miktar- meclis heyetinin slsne asla tecavz edeme~ecektir . Onnc Madde- Meclis-i ruhan ve muhtelite azasndan bir veya bir kamn hilaf- nizam hal ve hareketi vukuunda patrik kendilerini celp ve davetle evvel ernirde suret-i nazikanede ihtarat icra eyler ve tesiri grlmedii takdirde bunlan nihayet iki itimada bulunmaktan men eder. Bu suretle duar- mczat olan azamn u harekat tekrar eyledii takdirde patriin talebiyle bunlar dahil olmakszn ruhan ve muhtelite meclisler birleerek bilmzakere tebdil ve ihralanm ekseriyet-i mutlaka ile kararlatrdklar halde hkm icra olunur. Byle bir karar- mahsus karlanlann tekrar intihaplan caiz deildir. Ondrdnc Madde- Ruhan ve muhtelite meclislerden her birinin patrikten ikayete haklan vardr. yleki, azadan birinin veyahut bir kamn kendi vazifelerine mteallik umurdan dolay patrikten ikayetleri vukuunda keyfiyeti tahriren ve esbab- mucibe dermeyaniyle mensup olduklan meclise nazaran beyan ederler. Meclisce dahi bade'z-zikir ikayeti mezkure ekseriyet-i mutlaka-i ara ile hakl g'rld takdirde olbabdaki karann patrike ilarniyle talep izahat olunur ve patrik tarafndan nihayet onbe gn zarfnda tahriren, verilecek izahat- cevabye bi't-tekkik kifayetine ekseriyetle karar verildii halde mesele kapanm olur. zahat- vaka ekseriyette kafi grlmedii takdirde meclis-i mezkur azas Mezahip Nezareti'ne mtereken ve tahriren mracaat ve tafsil-i keyfiyetle ruhan ve muhtelite meclislerin fevkalade olarak itimana ruhsat istida ederler. Onbeinci Madde- Madde-i sabka mucibince vuku bulacak istida zerine ruhan ve muhtelite meclislerin suret-i fevkaledede itimana Mezahip Nezareti'nce verilecek mezuniyet Hkmet-i mahalliye ve safiyetle meclis-i mezkure azasna tebli olundukta bunlar azadan en kdemli piskoposun taht-. riyasetinde olarak patrikhanede bil-itima mtekilerin ifadatm ve patriin izahat- tahri-

124

ALtGLER

riyesini arz ve ak tetkik eyledikten sonra ikayet-i vaka patriin skutunu mstelzim olduuna salisan ekseriyeti te,kil eden laakal ondrt rey ile karar verdikleri halde keyfiyeti derhal Nezarete ve tahriren patrie i'ar ederler. bu karar zerine patrik nihayet yirmi drt saat zarfnda istifasn Mezahip Nezareti'yle Meclislere bildirerek makamn terke mecbur olup bu mecburiyet ifa edilmez ise azann mracaat ve Nezaretin teblii zerine kendisi marifet-i Hkmetle patrikhaneden ihra olunur. Onaltnc Madde- Sureti fevkaladede itima eden ruhani ve muhtelite meclislerce patrik hakkndaki ikayeti mucip sukut grlmez ise yani olbabda ekseriyet-i slsan ara hasl olunmaz ise mteki azann derhal istifa etmeleri lazm gelerek yerlerine ibu nizamname mucibince dierleri intihap olunur ve patrik olan zat makam- memuriyette bulundaka mtekiler meclis-i mezktlre azalna tekrar intihap edilemez. Beinci Fasl Patrikhanenin ldare-i Umumiyesi Onyedinci Madde- Patrikhanede yeri bizzat patrikin ve dieri ruhani ve muhtelite meclislerin ve ncs de Patrikhane sandnn umur- tahririye ve kaydiye ve hesabiyesini ifa etmek ve bir bakatip ile lzumu kadar ketebeden mrekkep olmak zere kalem ve patriin mezun edecei muammelat- ruhaniye ile mstakil ve snf- ruhaniden bir vekil ve hademat- mteferrika-i mezhebiyede istihdam edilmek zere ihtiya derecesinde rahip ve papaz ile rniktar- kafi haderne bulundurulur. Patrik vekili ve patriin kalem heyeti ve salif'l-beyan rahip ve papazlar ile haderne dorudan doruya patrik tarafndan ve dier iki kalem heyetleri de ruhani ve muhtelite meclislerce mtereken ittihaz edilecek mukarrerat zerine yine patrik canibinden tayin ve tebdil olunur. Onsekizinci Madde- Patriklik makamna varit olan evrak icap eden meclise havale edilir ve mevad- mstacele mstesna olarak meclislerce kayt numaralar srasiyle bi't-tezkir lazm gelen kararlar ittihaz olunur. Ondokuzuncu Madde- Patriin ruhani ve muhtelite meclislerce mevadd-i muhavvele hakknda ittihaz edilecek kararlara itiraz ve esbab- mucibe dermeyan ile masahatn tekrar tetkiki talebe selahiyeti bulunduu gibi, bu suretle tekrar ittihaz olunacak kararlar teyid ve srar- tazammun eyledii ve maslahat- hassa-i meclis-i ruhani-

ERMENLERLE n..GtL11916 VE 1918 YILLARINDA YAPILAN HUKUK...

125

ce lazmttakdir mesaili esasiye-i mezhebiyeden olmad halde mes'ubkn deruhte ederek rey ve itihad- zafiiyesiyle ifay- muamele ve keyfiyeti meclis-i mezkfire tebli eylemek hakkn da haizdir. Byle bir halden dolay patrk hakknda ikayet vukuunda Ondrdnc Madde mucibince hareket olunur. Yirminci Madde- Patrik ile ruhani ve muhtelite meclisler azasna ve Patrikhanenin mstahdemeyni sairesine azas icap eder. Maa ve yevmiye ve har ve rahlarn miktar varidat- mevcudeye gre meclis-i muhtelitece her sene tanzim ve patrik tarafndan badettasdik bir sureti Mezahip Nezaretine de takdim edilecek muvazene defteri mucibince sandktan tesviye ve ifa edilir. Yirmibirinci Madde- Patrikhane sand meclis-i muhtelitin taht- nezaretindedir. Varidat evvela Patrikhane ve manastrn emlak- merbutas haslatndan saniyen cemaate vuku bulacak ve teberruattan salisen bila varis vefat eden ruhabann emval- metrfikesinden rabian idare-i ruhaniyece patriklik merkezine mensup Ermeni ahali beynindeki nikah ve vaftiz ve cenaze merasimi gibi muammelat- mezhebiye haslatndan ve hamisen senevi muvazene defterlerinde meclisi muhtelite karariyle her murabhasla tarh ve tevzi edilecek patriklik aidatndan ibarettir. Bundan baka her ne nam ve vesile ile olur ise olsun Patrikhanece efrad- cemaatten bir eyalmak memnudur. kinci Bab Murahhaslklar Yirmiikinci Madde- Murahhaslar Patrikhane meclisi ruhanisince mntehip ve taraf- Devletten mansp olarak daire-i ruhaniyeleri dahilinde berat- Aileleriyle ibu nizamname abkamna tevfkan ifay- memuriyet ederler. Ebaen asced Teba-i Devleti Aliyeden bulunmayanlarn .ile mahkOmiyetin spk edenlerin ve sO-i hal ile mtehra olanlarn ve otuzbe yan ikmal etmeyenlerin ve devletin lisan- resmisine ve bikaderi'l-imkan kavanin-i nizamat umumIye abkamna vakf olmayanlarn murabhas intihab caiz deildir. Yirminc Madde- Murahhaslk Daireleri laakal onbebin Ermeni nfusunu ihtiva etmek zere yeniden tertip ve tanzim olunacaktr. Yirmidrdnc Madde- Dersaadet murahhas patrik vekili nvann behemehal piskoposluk mertebe-i ruhaniyesini haiz olacak

126

ALGLER

ve maheza gerek berat- alisinin ahkamnca ve gerek mevki-i ve vazifece sair murahhaslardan fark bulunmayacaktr. Yirmibeinci Madde- Murahhaslklarn vekaletle idaresi ve vekiller in emr-i Ali tasdiri caiz deildir. Ancak merkez memuriyetlerinden bir sebeb-i meru ile gaybubet eden murahhaslar ruhabandan birini tevkil edebilirler. Mnhal bir murahhasln eshab- mcbire ve kaviyeden dolay muvakkata-i vekalet suretiyle idaresi lazm gelir ve bu !zum Mezahip Nezareti'nce tahakkuk eyler ise Patrikhanece mntehip vekiIlik memuriyeti ba-tahrirat- resmlye tasdik olunabilirler. Fakat bu vekil murahhaslk makamna izafetle Patrikhane meclisleri azalnda bulunamaz. Yirmialtnc Madde- Murahhaslarn maiyetlerinde biri ruhabandan ve dieri muteberan- mahalliden ve nihayet altar zattan mrekkep olarak iki heyet-i mavere bulunacaktr. Bu heyetin bir gn sfat resmlleri ve murahhaslk vezaifinden mteveIlit mes'uliyette alaka ve mariketleri bulunmayup vezait-i mezkfireden nevi ve mahiyetine gre murahhasn havale edecei mesahilden kendisine muavenet ederler. Reylerinin tatbik ve Crasl da murahhasn tasdik ve kabulne mevkuftur. Mezkfir heyetlerin usUlfi intihabiyesiyle muamelat ve tebdilatna dair lazm gelen talimat Patrikhane ruhani ve muhtelite meclislerince mtereken tanzim edilecek ve Mezahip Nezareti'nin malumatiyle mer-i tatbik olacaktr. Yirmiyedinci Madde- Her murahhashanenin bir sandlk ve ihtiya derecesinde ketebe ve hademesi bulunur. Mezkfir sandk varidat nikah ve vaftiz ve cenaze merasimi gibi husustan akz ve istifa olunacak murahhaslk aidatiyle Ermeni ahalinin vuku bulucak teberruatndan ve indel ihtiya kilise ve manastrlarla messest- saire emlaki haslatnn murahhashane idaresi in Patrikhane meclis-i muhtelitince tefrik ve tahsis olunacak miktarndan ibarettir. Yirmisekizinci Madde- Murahhaslar indel-!zum mnhasran vezaifi mezhebiye ifas in daire-i ruhniyeleri dahilindeki mevak-i hkmet-i mahalliye i'ar etmek artiyle ruhabandan vekiller tayin ve izam edebilirler. Bu vekillerin hi bir sfat- resmlyesi yoktur. ncBab Mevadd Mi1tejerrika Yirmidokuzuncu Madde- Patrikhane ruhani ve muhtelite meclislerinin ibu nizamnamenin bidayeti tatbikindeki tekilat ve inti-

ERMENLERLE

Lan..! 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUKI...

127

habat vechiati zere cereyan eyler: Evvel patrikin makamnca meclis-i ruhaninin ba-berat- Ali mensup muralhaslardan terekkp edecek alt azas mevcut ve muralhaslar beyanndan bi't-tefrik davet olunarak Mezahip Nezareti'nde malumat verilir. Saniyen bu suretle teekkl edecek meclis-i ruhanice mtebaki alt aza dahi bilintihap memuriyetleri Nezareti mrleyhadan tasdik olunur. Salisen, meclis-i mezkUr azasmdan meclis-i, muhtelite de memuriyeti icap eden drt zat dahi bi't-tefrik bu meclis iin lazm gelen mtebaki sekiz azay- gayri ruhaniyeden biri patriklik merkezi ahalisinden olmak zere patrik tarafndan muteberan- cemaat meyanndan ve hsn hali ile maruf zevattan bil-intihap hkmete de tensip edildii halde cmlesinin memuriyetleri Mezahip Nezareti'nce tasdik edilir. bu Nizamnamenin bidayet-i tatbikinde meclis-i ruhaninin umumen piskopos mertebesini haiz zevattan tekilinde tenazr hasl olduu takdirde noksannn beten fazla olmamak zere mtehayyizan- ruhabandan zevat- mnasebe intihabiyle ikmali caizdir. Otuzuncu Madde- Ruhani ve muhtelit meclislerin birlikte, itima- ibu nizamnamede tadad olunan ahval ve esbaba mnhasr olup baka vesile ile mtereken itima caiz deildir. Otuzbirinci Madde- Kataikos ve Patriin kavanin ve nizamat mevzuat ahkamna veya menafi-i mlk devlete muhalif hal ve hareketi vukuunda derecesine gre Mezahip Nezareti'nden kendisine tenbihat ve ihtarat- lazime-i tahririye ifa olunur. Ve ledelicap Nezaretten, Bab- aliye i'ar keyfiyetle meclis-i mahsus- vkelaca ittihaz edilecek karar zerine Ba irade-i seniyye Hazret-i Padiahi azil edilebilir. Bu takdirde Patrikhane ruhani ve muhtelite meclislerine hitaben tasdik ve irsal klnacak buyurulduy-u sami zerine alelusul bir kaymakam intihap ve tayin edilerek nc ve drdnc maddeler mucibince halknn intihabma Oru olunur. Otuzikinci Madde, Otuzbirinci Madde'de beyan olunan hal ve hareket ve murahhaslar veyahut dier ruhaban papazlar tarafndan vukua getirilir ise derecesine gre faillerinin tenbih ve tevbihini veya azil ve tebdili hakknda Mezahip Nezaretinden ifa klnacak tebligatm ahkam Patrikhanece lazm'l-infazdr. Bu babda tereddd ferahi iraesi haklarnda muamele-i intihabiye icra edilecek olan resa ve mesnubiyet-i ruMniyenin Hkmete vezaifelerinden ihracm ve patrik ile meclis-i ruhani haklarnda da hkm- nizama muhalefetlerinden dolay muamelat lazimenin icrasn istilzam eyler.

128

ALlGLER

Otuznc Madde- Patrikhane meclislerinin azas mecliste umumen veyahut ksmen ibu nizamnamede muayyen vezaif haricindeki umura mdahale ve patrik veya resa mensubiyet-i ruhfuiyi o yolda hareket ve muameHita tahrik eyledikleri veyahut mahiyet-i siyasaya ve m1kiyey-i havi veya evanllr ve tebligat ve devletin tenfiz ve icrasnda ifa-i akibat mutazammn bir had ve hareket ihtiyar ettikleri halde Mezahip Nezareti'nce kendileri tevbih veya tebdil olunurlar. Hareketlerinin ehemmiyetine gre muamele-i tebdiliye mnbait meclisi mezkOre dahil olmamak kaydn dahi ihtiva edebilir. Otuzdrdnc Madde- Mevadd-i sabkada muayyen muamelat intihabiyeyi mucip olan ahval ve hareket kavanin-i umunllye-i cezaiye ahkamnca failleri hakknda mcezat- saireyi mstelzim ise onlar da bakaca takbik ve icra klnr. Otuzbeinci Madde:- Nikah ve vaftiz ve cenaze merasimi gibi hizmet-i mezhebiye mukabilinde resay-i ruhanice ifrad ve cemaatten akz mecaz olan aidatn hatt- azamisi ve suret-i istifas heyet-i ruhanayenin tebeyyn edecek ihtiyacna ve cemaatin sai haline nazaran Patrikhane-i ruhani ve muhtelite meclislerince ibu nizamnamenin tarihi tatbikinden itibaren nihayet iki sene zarfnda tayin ve tekdir ile patriklik makamndan Mezahip Nezareti'ne bildirilecek ve devlete de aynen veya tadilen bade'l kabl ibu nizamnameye tesyil edilecektir. Otuzaltnc Madde- Patrik in mahall-i ikamet ittihaz olunan Mar Yakup Manastn'ndaki ruhaban cemaatinin ibu nizamname'de muayyen tekilat- cedideye gre hal ve mevkii ve manastr ile emlakinin tarz- idaresi Patrikhane meclis-i muhtelitenin rey ve mtalaasna da mracaat olunduktan sonra mnhasran meclis-i ruhanice bittezekkr olbab da bir kararname-i mahsus tanzim edilecek ve Mezahip Nezareti'nin inzimam tasvibiyle mevki-i tatbike vaz olunacaktr. Otuzyedinci Madde- 20 Ramazan 279 tarihli Ermeni Patriklii Nizamnamesi mefsuhtur. Otuzsekizinci Madde- ibu Nizamname tarihi nerinden itibaren mer'idir. Otuzdokuzuncu Madde- ibu nizamnamenin icray- ahkamna Adliye ve Mezahip Nazrlar Memurdur. ibu layiha-i Nizamiyenin Mevkii Mer'iyete vaz'n ve nizamat- Devlete ilavesini irade eyledim.

ERMENLERLE

LGL 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUK...

129

2. evval 1334-19 Nisan 1332 Mehmet Reat Hariciye Nazr ve Adliye ve Mezahip Nazr Vekili mza Dahiliye Nazr ve Maliye Nazr Vekili mza Harbiye Nazr ve Bahriye Nazr Vekili mza eyh'l-slam Sadrazam mza mza

Maarif Nazr ve Posta ve Telgraf ve Telefon ve Ticaret ve Ziraat Nazrlar Vekili mza Nma Nazr mza uray- Devlet Reisi ve Evkaf- Hmayfin Nazr Vekili mza

ERMENlLERLE

LGL 1916 VE 1918 YILLARIND A YAPILAN HUKUKI...

133

BELGEdV

.:...:" i.~I":"'~J~';{,I;'~":'_; ~;.;.;;.,.,~.;._

~
(r"~..:JJ 6~'::: ~ :.:.;.J ...:.: 1 .

;'.".;

),&'~.n

J~"-'~/J

.,.;~~:~ ..

..J"J'" _.,.-

Ermeni Patrik Katogik~luvu~lu n.T~~~;:rlO:mn Mefshiyyetine Dair ulololo lgaslOave Buve ususa Dar er m H ray- Devlet Mabatas
BOA., GMCAD., No: ll, Ermeni Berat Defteri, BOA., DUT., 67/1 ... . 1 1329/1913, s. 24-25. Orijinali,

..

D ir Olan rade-i Seniye Ahka-

134

ALIGLER

. ~i

.... ~,

U-" -'....".. 6

.,.
..e._....s.{
., .':
"."J
\ol

:~;'~~:
~~
""J ..es
i

,..

~l

"'J~' ...-".I.!J.

~J

\.,Qa'

""'JL..Q..a

1"" L4.I.

""1..-0>.1/

J:~J

iii.",,)

.. ~I'",

,.....~
;-

\.,a. .t.

"'"I.U

INj

'"4A- f

,... ..u i

1"" iob i

rr'../

.Jr

...e~
(,;i;-r

""~ c.4.a

"" t..I.a,

~
S.. ~

ERMENLERLEll...Gll...

1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUK...

135

BELGE: V

Meclis-i Vkela Mazbatas BOA., GMCAD., No: ll, Ermeni BeratDefteri, DUff., 67/l-1. 1329/l913, s. 25, Orijinali, BOA.,

136

ALGLER

i:L!

BELGE:VI

1-5 - 2..

.bl.).;,;A

;'~.":"~~6';;~";.~ ... ,,;.JI Wl

.
, i

i,.
.~

-' ..6 .rtl'li:,.n:"'aS

L'.

""tv

..0"~

NiZAMNAME

LA YHASI

BOA., GMCAD., No: ll, Ermeni Berat Defteri, 1329/1913, s. 25, Orijinali, BOA., DUtr.,67/l-1.

ERMENll..ERLE

LGL 1916 VE 1918 YILLARINDA

YAPILAN HUKUKi...

137

BELGE ,VII

6" ..J;,,~!.

u:.~
"JL'. \ ... ... ........ .,. v
"

dj ~ ~..y~' :.
"'VO. ,

~.)j,~.;\~" ~':" ) ~'

"i..

",.

Cf>16~:'JGV

~;~~

6;;-:

rade-i Seniye
BOA., GMCAD., No: ll, Ermeni Berat Defteri, 1329/1913, s. 25, Orijinali, BOA., DUtr.,6711-1.