A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-263-

ERMEN TEHCR ANILARI ZERNE On Armenian Deportation Memories Dr. Muammer DEMREL * Dr. Mehmet TAKKA **
ZET Ermenilerin Trkler tarafndan tehcir ettirilmesi uzun sredir dnya basnnda Trklere kar bir propaganda tartmas olmutur ve imdi Ermeniler Trkiye iinde bir tartma ortam oluturarak Trk kamuoyunu etkilemeyi amalamaktadrlar. Ermenilerin g anlarn Trkeye tercme etme Trk halkn etkileme amac tamaktadr. Ancak, anlarn tarafl olduu aktr. Byle olsa da, ayrntl bir ekilde ele alndnda, g ettirilen Ermenilerin hepsinin masum olmad anlalacaktr. Kukusuz, bu almada da belirtildii gibi, ister Osmanl ister Ermeni kaynaklarndan aratrlsn, Ermenilerin g srasnda yaadklar gzel eyler deildir; ancak, sorunlarla ilgili btn suu Trklere yklemek adaletsizlik olur. Bu almada, baz Ermenilerin g anlarn sunduk ve onlar ayrntl bir ekilde deerlendirmeye altk. Anahtar kelimeler: Ermeni tehciri, Ermeni propagandas, anlar. ABSTRACT Armenian deportation by Turks has been the primary discussion in the world press against Turkey for a long time, and now Armenians aim to affect Turks by creating a discussion on the issue within Turkey. Translating deportation memories of Armenians into Turkish is intended to affect Turkish public. However, it is obvious that their published memories are partial. Even so, when they are analyzed in detail, it will be understood that not all Armenians who were deported were innocent. Of course, as indicated in this study, the experience of Armenians during deportation is not a happy one when investigated from either Ottoman or Armenian documents, yet it is unfair to put all the blame concerning the problems on Turks. In this study, we presented the deportation memories of some Armenians and tried to evaluate their memories in detail. Keywords: deportation of Armenians, Armenian propaganda, memories.

**

Atatrk niversitesi, Kzm Karabekir Eitim Fak., Tarih Eitimi Anabilim Dal rt. yesi. Atatrk niversitesi, Kzm Karabekir Eitim Fak., ngiliz Dili Et. Anabilim Dal rt. yesi.

TAED 33, 2007, 263-276

-264-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

zun yllardr dnyada tartlan ve Trkiye aleyhtar propagandann banda yer alan Ermeni tehciri, son yllarda Trkiyede de tartlmaya balanmtr. Ermenilerin Trkler tarafndan soykrma uratldklar konusunda dnya kamuoyunu etkileyen Diaspora Ermenileri ve onlarla hemfikir evreler artk Trk halkn etkileme abas iine girmilerdir. G yaam Ermenilerin anlar Trk kamuoyunu etkilemek zere son yllarda Trke olarak yaynlanmaya baland. Ermeni meselesinin zgr tartlmas adna yaynlanan bu anlar konuyu sadece kendi ynlerinden anlatan kaynaklardr. Buna ramen bu tek tarafl kaynaklar iyi incelendiinde tm Ermenilerin stten km ak kak olmadklar grlmektedir. ncelikle belirtmek gerekir ki ister Osmanl kaynaklarndan incelensin isterse Ermeni anlarndan incelensin g srasnda Ermenilerin yaadklar tasvip edilebilecek bir durum deildir ve ok ac olaylardr. Konuyu sadece Ermeni anlar ile inceledik. Bu anlarda anlatlanlar evvela Osmanl Hkmetinin tehcir gerekesi olarak ileri srd konularn tutarll ynnden ele alacaz. kinci olarak, Ermenilerin tehcirinde mahalli yetkililerin uygulamalarna deinilecektir. nc olarak, g ettirilen kafilelerin gvenlik, barnma ve iae konularnda yaananlar incelenecektir. Son olarak da, ge tabi tutulmayanlara deinilecektir. Daha ok Ermenilere uygulanan tehcir kanununun gerekesinde savaan ordunun cephe gerisi emniyeti ile ehir ve kylerdeki halkn gvenliinin salanmasnn hedeflendii beyan edilmektedir. Geici kanunda her hangi bir toplum adndan bahsedilmeden, askeri nedenler, casusluk ve hyaneti hissedilen ky ve kasaba halknn tek veya toplu olarak baka mahallere sevk ve iskn edilmelerine ruhsat vermitir. 1 Meclis-i Vkeldan kan son kanunda ise sava blgelerine yakn yerlerde bulunan Ermenilerden bir ksmnn, savaan ordunun hareketini gletirmek, askeri erzak ve mhimmat nakliyatn engellemek, dmanla ibirlii yapmak ve tarafna gemek, memleket iinde askeri kuvvetlere ve masum halka silahla saldrmak, Osmanl ehir ve kasabalarna saldr ile katliam ve yama yapmak, dman deniz kuvvetlerine erzak tedarik etmek, Osmanl mstahkem mevkilerini dmana bildirmek gibi fiilleri ileyen ihtillcilerin sava blgelerinden uzaklatrlmas kararlatrlmtr. Bu isyanclarn hareket ss olan kylerin tahliyesi gerekmektedir. 2 Osmanl Hkmetinin bu isnatlarnn bir ksmnn Hatay, Zeytun, Van gibi blgelerde tehcir tarihinden nce meydana geldii grlmtr. Dolaysyla bu blgelerde tehcire gereke olarak gsterilen konularn fazlas ile meydana
1 2

Takvim-i Vekyi, 18 Receb 1333 19 Mays 1331, No.2189. BOA, BEO, No.326758; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990, s.112.

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-265-

geldii konusunda herhangi bir tartmaya mahal kalmad aktr. Bu konuda Ermeni kaynaklar da zaten bu blgelerdeki atmalarda Ermeni komiteci ve Rus Ordusundaki Ermeni gnll alaylarn kahramanlklarndan bahsederler. Esas tartlan konu i ve bat blgelerinde yaayan Ermenilerin herhangi bir hareket yapmadklar halde ge ve katliama tabi tutulduklar iddiasdr. Bizim ele aldmz hatratlar da zaten bu i ve bat blgelerinde yaarken g ettirilen Ermenilere aittir. Sivas ehrinden g ettirilen Aram Gurghianin anlattklar ile konuya balayalm. Aram, kendi ifadesine gre tehcir baladnda 11 yandadr. Sivas ehrinde oturan orta halli dindar bir aileye mensuptur. Aram, Sivas ehrinde tehcirin balama tarihini vermemektedir. Ancak yola ktklarnda ak havada rahat yattklarndan bahsettiine 3 gre yaz mevsimi yani Haziran veya Temmuz olduu anlalmaktadr. Tehcirde ileri srlen devlete bakaldr noktasndan baktmzda o zaman Sivasa bal olan ebinkarahisara 15 Haziran 1915 tarihide balayan byk bir Ermeni ayaklanmas olmutur. 4 Bu ayaklanma gvenlik kuvvetlerini nemli lde ypratm ve ayaklanmay yapp tm ebinkarahisar Ermeni halkn olayn iine sokan Ermeni komiteciler de yakalanamamtr. Sivas blgesinde de Murat isimli bir Ermeni ete reisi Mart 1915de ayaklanarak daa kmtr. Murat etesinin ayaklanmas da gvenlik kuvvetleri tarafndan bastrlamamtr. Sivas ehrinde askerden kaan, askere gitmek istemeyen ve sair gen Ermeni erkekler peyderpey Muratn hareketine katlmaktadr. Nitekim Aramin amcas Serop da kaarak daa km ve bu ayaklanmaya katlarak yllarca silahla savamtr. 5 ebinkarahisar ve Sivas, Dou Cephesine lojistik destek salayan iki yol gzergh zerindedir. Her iki ayaklanma da tehcir kanununda belirtilen ordunun erzak ve mhimmat nakliyatn engellemeye dnk eylemlerdi. Bylece Sivas blgesi Ermenileri, tehciri iin gsterilen gerekelere fazlas ile uymaktadr. Burada tartlacak konu Sivasta tehcir edilen Ermeni halkn top yekn bu ayaklanmalara katlmam olduklardr. Nitekim Sivas blgesi Ermenilerinden bir ksm g ettirilmemitir. 6 Samsundan g ettirilen orbacyan ailesinin arklada kalm ve daha sonra Sivasa nakledilmi olmas da bunu

Jean-Varoujean Gurghian, Babamn Yazgs Kk Asyann Golkothas, (eviren: Emine Demir), stanbul, 2004,21-24. 4 Daha geni bilgi iin bkz. Muammer Demirel, 1915 ebinkarahisar Ermeni syan, ebinkarahisar I. Tarih ve Kltr Sempozymu (30 Haziran 1 Temmuz 2000) Bildirileri, stanbul, 2000, ss.81-88. 5 Gurghian, a.g.e., s.24. 6 Ahmed zzet Paa, Ferydm, C.I, stanbul, 1992, s.208.

TAED 33, 2007, 263-276

-266-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

gstermektedir. 7 Osmanl Hkmeti, u veren olaylar bytmeden sndrmek iin tehcir kararn almtr. Aksi takdirde Vandaki gibi tm Ermeni halkn olaylara katlmas durumunda olaylarn nlenemeyeceini grmtr. Sivas Ermenilerin byle bir harekete katlacaklarna dair emareler de grlmeye balamtr. Aram Gurghian Sivasta Ermeni asker kaaklarnn ok olduundan ve bunlarn cezalandrldndan ac ac bahsetmektedir. 8 Aramn hatralarnda Sivas Ermeni halknn ayaklanmaya meyil ettikleri ve frsat kolladklarnn ip ularn grmekteyiz. Aram, Urfada bulunduu srada Eyll 1915de Ermeniler ayaklanmlard. Silahl atmalar hafta srmt. Aram on bir yanda bir ocuk almasna ramen atan Ermeni etelerine cephane tadn vnle anlatmaktadr: biz ocuklar hepimiz tehizatlarn, malzemelerin tanmasna ve barikatlarn kurulmasna yardm ediyorduk Yine Urfa olaynda Ermeni kadnlarn da yer aldklar anlatlmaktadr. 9 Aram mahalli yetkililerin Sivas tehciri srasnda kanunsuz ldrmeye ve zulme dnk harekette bulunduklarna dair herhangi bir bilgi vermemektedir. Yol boyunca Ermeni gmenlerin yaadklar iler acs bir durumdur. O gnn artlarnda uzun yol boyunca yaananlar alk, susuzluk ve ak alanlarda geirilen geceler gerekten tahamml edilmesi zor bir durumdur. Aramn anlattna gre yolda kafileleri korumak zere jandarma kuvvetti tayin edilmitir. Jandarmalar kafileye herhangi bir olumsuz davranta bulunmamlar ve onlar dardan gelen saldrlara kar korumulardr. Daha Sivastan pek uzaklamadan kafileye Krt ekyalar yama ve talan maksad ile saldrmaya balamlardr. Jandarma bu saldrlara karlk vererek silahl atma dhil her trl mdahalede bulunmutur. Kafileyi srekli yakndan takip eden Krt ekyalar jandarmalarn yemek, uyku ve sair ihtiya anlarndan yararlanarak yama ve talandan geri durmuyorlard. Hekimhana girerken bir Ermeninin eya sandn alan bir Krt, jandarmalar tarafndan kyn giriinde yakalanarak bir tfek darbesi ile ldrlr.10 Malatyadan sonra yakn kyden ekmek getirmek zere seilen Ermeni erkek ocuklarn zerine Krtler balta ve baklarla saldrarak bir ksmn katletmi ve giysilerini soymulardr. 11 Gmenler Malatyadan sonra Urfaya yaklatka yama, talan ve katliam amacnda olan Krt haydutlara Arap haydutlar da katlmtr. Aram bir vadideki saldry yle anlatmaktadr: Bir vadide Krt ve Arap haydutlar bize
7 George Jerjian, Gerekler Bizi zgr Klacak, Ermeni ve Trk Barmas, (evren. H. Zafer Korkmaz), stanbul, 2004, s.38-39. 8 Gurghian, a.g.e., s.22. 9 Gurghian, a.g.e., s.51-52. 10 Gurghian, a.g.e., s.27. 11 Gurghian, a.g.e., s.30.

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-267-

saldrdlar. Bize elik eden ok sayda jandarma onlara karlk verdi. Soyguncular jandarmalarn bir yne doru gittiklerini grdklerinde savunmasz insanlara saldryorlard. Jandarmalardan biri tfekle bir Arap ldrd. Yama btn gn srd. Akam bir kuyunun yannda mola vermitik. Arap ldren jandarma bunu ok pahalya demek zorunda kald, nk lenin arkadalar daha kalabalk olarak dnp geldiler ve onu alp gtrerek ldrdler. Gecenin ge saatlerinde jandarmalar ve haydutlar arasndaki atmalar hl sryordu. 12 Grld zere gmen kafilelerini korumak zere jandarma grevlendirilmi, ancak saylar yetersiz olduundan ekyalarn saldrlar ve talanlar nlenememitir. Hkmetin gmenleri korumak adna gerekli tedbirleri almada yetersiz kald anlalmaktadr. Aramn anlattklarndan, din deitirip Mslman olanlarn yerlerinde brakld da anlalmaktadr. Malatyaya geldiklerinde Sivasta din deitirmeye meyilli olmayan Ermenilerin yollarda ektiklerinden sonra din deitirmeye raz olduklar anlam kmaktadr. Burada herhalde kendi aralarnda, din deitirmeyenlerin yolda ldrleceine dair yaylan ayia etkisi ile birok Ermeni ailesi din deitirerek Malatyada kalmtr. Pek ok Ermeni gen kz evlenmek maksad ile alkonulmutur. 13 kinci mahit Sivasa yakn olan Samsundan tehcir edilen Hovsep orbacyann kz Viktoryadr. 1915 ylnda 15 yanda olan Viktorya evlenince Kasapyan soyadn alacaktr. Bu aile aslen Tokatl olup Samsuna yerlemitir. Hovsep ticaretle uramakta ve varlkldr. Viktoryann anlattna gre tehcir kanunu ktnda babas Hovsepin yakn arkada olan Samsun Mutasarrf Sleyman Nemci Bey aileyi tehcirden kurtarmak ister ve onlara Mslman olmay teklif eder. Hovsep ailesiyle konuyu tartr ve aile teklifi kabul etmeyerek g eder. 14 Viktorya ailenin komitecilerle ilikisine dair herhangi bir ifadede bulunmamaktadr. Mutasarrfn ailenin gn engellemeye almas da ailenin komitecilerle ilikileri olmadn gstermektedir. Karadeniz sahilinde yer alan Samsun iin Rus tehdidi ve Ermeni ibirlii her zaman muhtemeldi. Samsunda yaplan aramalarda Ermenilerin i ve evlerinde birok silah ve cephane bulunduu gibi Ermeni Kilisesinin zemininde 20 bomba ile ok miktarda bomba yapmnda kullanlan barut ve sair malzeme bulunmutur. 15
Gurghian, a.g.e., s.33-34. Gurghian, a.g.e., s.29. 14 Jerjian, a.g.e., s.30-32. 15 Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekt-i htilliyesi, (Yayna Hazrlayan: H. Erdoan Cengiz), Ankara, 1983, s.297.
13 12

TAED 33, 2007, 263-276

-268-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

Hosep orbacyan ve ailesi dier Ermenilerle birlikte Samsundan muhtemelen yaz banda ge tabi tutulmular. Yolda erkekler ayrldndan Hosep ve 21 yandaki olu Harutyan kafilenden ayrlarak ayr gnderilmitir ve akbetleri hakknda Viktorya herhangi bir bilgiye sahip deildir. Viktorya, annesi, kz ve erkek kardeleri Sivasn arkla ilesine gelmiler ve orada kendilerinden nce bir ksm Ermeni aileler Mslman ailelerin yanlarnda kaldklarndan bunlar da bir Mslman ailenin evinde kira ile kalmaya balamlar. arklaya gelinceye kadar yolda jandarmalarn herhangi bir kt davran ve bakaca bir olumsuzluk yaanmamtr. arklada kaldklar srada Samsun Mutasarrf Sleyman Nemci Bey, Sivas Valiliine tayin edilmi ve arklaya teftie geldiinde ailenin on yandaki olu Pierre ona giderek burada kaldklarn anlatmtr. Sleyman Nemci Bey, orbacyan ailesine sahip karak arkla Kaymakamna onlarla ilgilenmesi ve korumas iin gerekli talimatlar verdii gibi daha sonra kendi ailesi ile birlikte bu aileyi de Sivasa getirmitir. Vali Nemci Bey, Sivasta Amerikal misyonerlerinin ilettii Ermeni kz okulunun yannda lojman olarak kullanlan ve imdi bo olan binann bir katnn bunlara ayrlmasn salamtr. Gerekli dier ihtiyalarn da salayan Vali Nemci Bey, orbacyan ailesini burada muhafaza etmitir. Aile Mtareke dnemine kadar burada kalmtr. Daha sonra Viktorya ve kz kardei Varvar Msra giderek orada yerlemiler, anneleri Maritza ve erkek kardei Pierrede yanlarna gelmitir. Bu ailenin hikyesinden anlaldna gre Anadolunun eitli yerlerinde byle zararsz ok sayda Ermeni ailesi mahalli yetkililer tarafndan korunmu veya kalmalarna gz yumulmutur. Yoksa arkla gibi orta halli bir kasabada mahalli yetkililerin haberi olmadan yabanc insanlarn kalp saklanmalar mmkn m? Hatrat yaynlayan Viktorya (orbacyan) Kasapyann torunu George Jerjiann belirttiine gre Viktoryann genelde Trklere kar bir krgnl yoktur.16 Bu kendilerine kar olumsuz davranlarn olmadndan kaynaklansa gerektir. Ele aldmz nc hatrat stanbul Ermenilerinden Eravir iracyana ait. Eravir iracyan Tanaksutyun Komitesinin suikast militanlarnda olup 5 Aralk 1921 tarihinde Romada eski sadrazam Said Halim Paay, 17 Nisan 1922 tarihinde Berlinde eski Trabzon Valisi Azmi Bey ile ttihad ve Terakki Cemiyetinin liderlerinden Dr. Bahaddin akiri katletmitir. Aravir iracyan,

16

Jerjian, a.g.e., s. 32-45.

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-269-

Legasy (Vasiyet) adyla yaynlad ve Trkeye de evrilerek yaynlanan hatratnda bu katliamlardan vnle bahsetmektedir. 17 iracyann anlattna gre stanbulda Tanak komitesi Osmanl gvenlik kuvvetleri ile muhtemel hesaplama zaman iin gerekli rgtlenme, silahlanma ve sair hazrlklar yapaktayd. Osmanl Devleti sava seferberliini balattnda stanbul Ermeni Tanak komitesi liderleri de silah toplama ve topladklar silahlar saklama almalarna hz verdiler. 18 ehirdeki Ermeni tccarlar silahlar temin ediyor, Aravir gibi 15 yan altnda olan veya yle grnen Ermeni ocuklar da maazalardan aldklar Mauser, Luger, Simith&Wesson gibi silahlar alarak nce kendi evlerine daha sonra da Komitenin belirledii saklanacak yerlere gtrmekteydiler. 19 Tehcir Kanunun gerekeleri arasnda yer alan dmanla ibirlii yapma ve tarafna geme fiili stanbul Ermenilerinde mevcuttur. 1916 ylnda casusluk iin stanbula gelen bir talyan subay Tanak Komitesinin organizasyonu ile Ermenilerin evlerinde, bir sre de iracyan ailesinin evinde de saklanmtr. 20 stanbul Ermenileri dman kuvvetlerine her trl yardma hazrlanmaktaydlar. anakkaleye karma yapan tilaf kuvvetlerinin baarlarn sevinle takip edip gelilerini sevinle beklediklerini Aravir iracyan yle anlatmaktadr: sevin ve coku iinde geen saatlerimiz de oldu diyebilirim. 1915 yl balarnda tilaf Devletleri anakkaleyi bombalayarak baz kesimlerini igal ettiler. Onlar bizim iin medeniyeti ve Bat Avrupa deerlerini temsil etmekteydiler. O zaman ne gzel gnlerdi! 21 stanbul Ermenileri askere arlan gen erkekleri askere gndermedikleri gibi Anadoludan gelen 15.000 kadar Tanak militan Ermeni gencini de evlerinde saklamlardr. stanbulda 50.000 Ermeni nfus bulunmaktayd. Sava boyunca iracyanlarn evinde 10-12 kadar Ermeni kalmaktayd. Aravir racyan bunlarn lmden kurtarldn yazarken,22 kitabn bir baka yerinde de evlerinde kalanlarn Tanak partili olduklarn yazmaktadr. 23 Bu saklananlara tavan aras ordusu ad taklmtr. 24 Saklananlar

17 Aravir iracyan, Bir Terristin tiraflar, (eviren: Kadri Mustafa Oral), stanbul, 1997, s.185, 277. 18 iracyan, a.g.e., s.43. 19 iracyan, a.g.e., s.45-46. 20 iracyan, a.g.e., s.74. 21 iracyan, a.g.e., s.44. 22 iracyan, a.g.e., s.55. 23 iracyan, a.g.e., s.74. 24 iracyan, a.g.e., s.61.

TAED 33, 2007, 263-276

-270-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

iin kullanlan bu ifadeye baklrsa bunlar muhtemel atma zaman iin silahl Ermeni kuvveti olarak organize edildikleri anlalmaktadr. iracyann anlattklarndan gre stanbulda da Tanaklarn hazrlklarnn eyleme dntrlecei aktr. iracyan, 24 Nisan akam milletimiz basz brakld 25 derken bu kalkmay harekete geirip ynetecek kadrolardan mahrum kaldklarndan yaknmakta olsa gerektir. Osmanl Hkmetinin 24 Nisan 1915 tarihinde btn stanbul Ermeni ve Trk halklarn yeni bir atmaya srkleyecek olan ihtillcileri tutuklamakla muhtemel olaylar nledii anlalmaktadr. Bu terr kadrosunun Mtareke dneminde yaptklarn da anlatan iracyan polisleri ve polis muhbirlerini planlayarak katlettiklerini vn vesilesi olarak anlatmaktadr. stanbulda 1919 ylnda yaynlanan Djagadamard (Sava Cephesi)n yaynland apartmanda kurulan bir infaz brosunda, ttihat ve Terakki yneticileri, polis ve muhbir Ermeniler yarglanarak lme mahkm etmitir. 26 Bu kararlar sonucunda Ermeni Aramiantz, Arak Yezdanian tarafndan, Mslman olup polis olan Vahe hsan, Aravir iracyan tarafndan 27 Mart 1920 tarihinde katledilmitir. 27 Yeni Mslman olup polisle birlikte alan Ermi asll Hidayetin de lm karar km, fakat Hidayet Anadoluya getii iin ldrlememitir. 28 Aravir iracyann eski sadrazam Said Halim Paa, Azmi Bey ve Dr. Bahattin akiri katlettii yukarda zikredilmiti. Drdnc an sahibi kendisi tehcirden sonra doan, ailesinin g hatralarn dinleyerek byyen Sarkis erkezyandr. erkezlikle ilikileri at yetitiriciliinden teye gitmeyen ama erkezyan lakabn tayan 29 Karamanl varlkl bir ailenin hikyesi dierlerine gre daha farkldr. Karaman Ermenilerinden olan ve hikyesi nakledilen erkezyan ailesinin, herhangi bir ihtillci yanlar olmad halde, tehcire tabi tutulmu olduklar anlalmaktadr. Karamana komu olan Ereli Ermenilerine tehcir uygulanmadna gre bunun Karamann mahalli yneticilerinin igzarlndan kaynakland anlalmaktadr. Tehcir kanunu ktnda Afyon Karahisar, Ereli, Balkesir gibi yerlerde tehcir uygulanmadna halde merkezi emir, mahalli yetkililere tehlike grldnde tehcir uygulanmas yetkisi vermektedir. Ancak Anadolunun baz yerlerinde, rnein ihtillciliin girmedii Karaman gibi yerlerin mahalli yetkililerinin kendileri iin grev tanm yattklar anlalmaktadr.

25 26

iracyan, a.g.e., s.51. iracyan, a.g.e., s.87. 27 iracyan, a.g.e., s.100-101. 28 iracyan, a.g.e., s.97. 29 Sarkis erkezyan, Dnya Hepiize Yeter, (Hazrlayan: Yasemin Gedik), stanbul, 2003, s.56.

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-271-

Sarkis erkezyann anlattna gre Karaman Ermenileri Austos 1915de g ettirilmiler. Sarkis erkezyann babas Gazaros, annesi Arusyak, ablas Mnevver (Araluys) ve amcas Ohannes ile dier akrabalar yola karlar. Varlkl bir aile olan ekesoullar at arabalar ile yola karlar. Bu blgeden grlen kafilelere gece kalmalar iin adrlar verilmitir. O zamann artlarnda yollarn zorluklar, barnma, salgn hastalklar gibi olumsuzluklar yaanmtr. Kafile Kiliste iken gmenler arasnda tifs salgn yaylm, Gazarosun annesi de burada tifsten lmtr. 30 erkezolu ailesinin g srasnda bir kz ocuklar dnyaya gelmi, bulunduklar yerde kalarak annenin iyilemesini istemiler ancak jandarma buna msaade etmeyerek onlar da kafile ile birlikte yola devam ettirmitir. Bu bebek yolda lmtr. 31 Bu kafile Halep yaknnda Meskenede ikamet ettirilmitir. buuk sene burada kaldktan sonra 27 Ekim 1918 tarihinde Halep ngilizler tarafnda igal edilince aile geri memleketlerine dnme izni alarak Karamana gelmiler. 32 Dier bir hatra nakleden de Adana Ermenilerinden tehcir srasnda dokuz yanda olan Menuel Krkyaaryandr. Adana Ermenilerinin tehcir edilmesi konusunda sava srasnda herhangi bir ihtillcilik ve dmanla ibirlii emaresi grlmese dahi 1909 Adana Ermeni olaynn 33 yaanmasnn devlet tarafndan yeterli sebep grlm olmas olaan karlanmaldr. Birinci Dnya Sava Avrupada patlak verdiinde, tilaf devletlerinin Osmanl Devletine kar sava aacandan emin olan Osmanl ve dier lkelerdeki Ermeni siyasi komite ve gruplar tilaf ordularna gnll yazlarak savaa katldlar. Bundaki amalar ise zaferle kacak olan tilaf devletlerinin bir Ermenistan oluturmasdr. Adana blgesi Ermenileri de gnll olarak Fransz ve ngiliz ordularna katlmlardr. Menuel Krkyaaryan, pek ok Ermeninin gnll olarak Kbrs kampnda Franszlar tarafndan eitildiini anlatmaktadr. Bunlar eitildikten sonra Filistin cephesinde savaa srlmlerdir. Adana Ermenileri de bu kampa katlmlardr. 34 Kbrs Ermeni Gnll Kamp aday elinde bulunduran ngilizler ve Franszlar tarafndan ortak organize edilmitir. 35

erkezyan, a.g.e., s.32-33. erkezyan, a.g.e., s.34. 32 erkezyan, a.g.e., s.41. 33 Bu olay iin bkz. Salahi Sonyel, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan TrkErmeni Olaylar, Ankara, 1988. 34 Baskn Oran, M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar 1915 ve Sonras, stanbul, 2005, s.38-39. 35 Kbrs Gnll Ermeni Kamp iin bkz. Halil Aytekin, Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni Lejyonu Kamp, Ankara, 2000.
31

30

TAED 33, 2007, 263-276

-272-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

Tehcir gerekeleri arasnda yer alan dman kuvvetleri ile birleme maddesinin Adana Ermenileri tarafndan gerekletirildii grlmektedir. Menuel Krkyaaryan, Adana ehrinden anne ve babas ile tehcire tabi tutulmutur. Adana Ermenileri Osmaniyeye kadar trenle sevk edilmiler, bir mddet Osmaniyede kaldktan sonra kanlarla ile Halep blgesine gnderilmilerdir. Kafile yolda Krt ve een ekyalar tarafndan soyulmutur. Katma ovasna gelip bir mddet kaldktan sonra trenle Resuleyne gnderilmiler, k burada geirmilerdir. Ancak gmenlerin etraf kirletmesinden dolay hastalk km, bundan dolay kyn sakinleri olan eenler, gmenleri oradan zorla ge sevk etmilerdir. 36 Manuel eenlerin insafsz bir ekilde, klla kendilerini tehdit ederek g ettirdiklerini u a szlerle ifade etmektedir: Nihayet emir bu itaat etmeyenin kln boynunda. Bunlar erkez; Trkde vardr biraz Allah korkusu, lakin bunlarda merhamet yoktur. 37 Manuelin annesi, yolda yryecek takati kalmadndan, kendini Murat rmana atarak intihar etmitir. Bir mddet sonra babas gece adrda yatarken lmtr. Yine yol boyunca birok soygun ve eziyet yaamlardr. Manuel bundan sonra Midyat- izre arasnda eitli aileler yannda hizmeti olarak bulunmutur. 38 Manuel, Halepe ve daha sonra ablasnn bulunduu Kbrsa gelip yerlemi ve sonra da ocuklarnn srar ile Avustralya Sydneye g etmi ve orada vefat etmitir. 39 Yukardan ele aldmz mstakil hatratlardan baka hatrat derlemeleri de yaplmtr. Bunlardan iki kitab deerlendireceiz. Bunlardan birincisi Miller iftinin yaynlad Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm kitabdr. Amerikal bir sosyolog olan Donald E. Millerin Ermeni meselesi hakknda bilgi ve konuya ilgisi kendi ifadesine gre ei Lorna Touryan Miller ile tantktan sonra balamtr. 40 Bu tip derleme kitaplarnda derlemeler tam metin olarak verilirken bu kitapta bu ynteme uyulmam ve derlediklerini syledii metinler arasndan, kurgulad metni destekleyen ksmlar alnmtr. Bu alnan ifadeler ise genelde bildik ifadeler Ermenilerin ldrld, mallarnn gasp edildii, saldrya uradklarnn anlatmdr. Bu kitapta sadece bir anlatya bandan sonuna kadar yer verilmi, fakat yazar bu hikayeyi kendi nakletmitir. Bu hikaye Kiinin Temran / Temuran (Balarpnar) kynden g ettirilen Vahram isimli bir
Oran, a.g.e., s.43-47. Oran, a.g.e., s.48. 38 Oran, a.g.e., s.52-84. 39 Oran, a.g.e., s.18-21. 40 Donald E. Miller & Lorna Touryan Miller, Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm, (eviren: Ajdar Perda), stanbul, 2006, s.13.
37 36

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-273-

Ermeniye aittir. Vahram tehcir srasnda yedi sekiz yalarndadr. Gten nce Ermenilerin ihtillci faaliyetlerinden bahsedilmezken, iyi vatandalar olduunu vurgulayan savaa giden Osmanl askerlerinin Ermeniler tarafndan misafir edildii vurgulanmtr. Ermeni halkn tmnn ge tabi tutulmasnn ar bir davran olduu aktr. Vahramn anlatt gibi yollarda Krt ekyalar para ve eya gasp iin saldrdrmlardr. Vahramn bulunduu kafileye de gvenlik iin jandarma verildii anlalmaktadr. 41 Derleme kitab yaynlanan dier yazar Verjine Svazlian, ge tabi tutulan Trkiye Ermenisi bir ailenin ocuudur. Svazliann Ermeni Soykrm ve Toplumsal Hafza adl kitabnda belirttiine gre; kitapta Ermenistan, Yunanistan, ABD, Fransa ve Trkiyede yaayan szde soy krmdan kurtulmu Ermenilerin anlattklar derlenmitir. 42 Bu kitapta da anlatlanlar tam orijinal anlatya sadk kalnarak verilmemi olup anlatlanlardan pasajlar eklinde verilmitir. Bu eser de birincisi gibi derleme yaynlama ynteminden ziyade fikri sabiti ispat ynnde bir alma olduu grnts vermektedir. Buna ramen bu kitapta yaynlanan anlardan aynen alnanlar deerlendirildi. Harputlu Agop Holobikyann mavzer silah olduu ynnde sorguladklarn anlatyor. Babasnn askerlere silah yoktur derken Ermenice duvarda asldr, sylemem, Ermeni ulusuna ihanet etmem dediini anlatmaktadr. Ermenilerin silahlanarak ayaklanmaya hazrlanmalar tehcir kanunun gerekeleri arasnda yer alyordu ki bu anlat bunun doru olduunu bize anlatmaktadr. 43 Van olayn anlatan Sirak Manasyan, Van blgesindeki Ermenilere katliam ve zlm yapldn anlatrken Ermenilerin de isyana hazrlandklarn, Mart 1915in bandan itibaren ayaklandklarn ifade etmektedir. Ermeni ihtillcilerin Van ehrini ele geiriini vnle anlatmaktadr: Vana yaklap ehir iine gireceimiz srada askerler bizi durdurup erkek aramaya baladlar. Drbnle seyreden Van kahramanlar balad ate etmeye. Askerlerden bazlar yere yld bazlar da kat ve biz kurtulduk. Vana girdikVanda bizi okul binasna yerletirdiler. Her sabah Vann nefesli alglar bandosu mzik alarak dolayordu, ocuklar da arkasndan. Zaten Van savunmas balamt. Bir Ermeni dedi ki: ocuklar, gidin mermi toplayp getirin ki yenilerini yapsnlar. Biz gidip mermi topladk ve getirip atlyeye teslim ettik Bizimkiler saldrarak, sadece Osmanl askerini imha etmekle kalmayp, top, mermi v.s gibi byk bir cephane de ele geirdiler.

41 42

Miller, a.g.e., s.21-31. Verjine Svazlian, Ermeni Soykrm ve Toplumsal Hafza, (eviren: Emine Demir), stanbul, 2005, s.16. 43 Svazlian, a.g.e., s.42.

TAED 33, 2007, 263-276

-274-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

6 Mays gn Van kalesi zerinde Ermenistan bayra dalgaland. Vaspuraganllar Rus birliklerini ve Antranik Paa komutasndaki ermeni gnlllerini byk sevgi gsterileriyle karladlar. 44 Van Ermeni ayaklanmas nlenemez bir boyut kazannca tm Ermeniler iin g karar alnm olmasnn yersiz olmad yukardaki ifadelerden aka anlalmaktadr. Uzun yllar hazrlanan Ermeni komitecilerine oluk ocuk tm Ermenilerin katld anlalmaktadr. Manasyann ise szde soykrma urayanlardan olmad aktr. Manasyan dier Van Ermenileri gibi ge bile tabi tutulmamtr. nk Van Osmanlnn elinden ktktan sonra tehcir uygulamas balamtr. Manasyan, on yanda bir ocuk olmasna ramen Van Ermeni ayaklanmasna aktif katldn yukardaki ifadelerinden de anlalyor. Manasyann anlattklar Osmanl Ermenilerinin yediden yetmie ayaklanmaya hazr olduklarn ve frsat kolladklarn gstermektedir. Bu durumda tehcir uygulamasnn haklln aka gstermektedir. Eer Ermeniler Van olayn mteakiben g ettirilmemi olsayd Dou Anadolunun her tarafnda Ermeni ayaklanmalar ve Mslman halka ynelik katliamlar olacan gstermektedir. SONU Objektif aratrmalar ve ele aldmz bu anlar gstermektedir ki tehcir kanunu sava iinde askeri artlar, Mslman ve Ermeni halkn gvenlii gibi sebepler yznden zorunlu olarak alnm bir karard. Ancak bu kararn her blgeye uygulanmasnn zorunlu olmad anlalmaktadr. Ayn zamanda tehcirin uygulanmasnn gerekli olduu blgelerde de tm Ermeni halk iin uygulanmayabilirdi. Dou Anadolu, sahil blgeleri, Sivas gibi yol gzergh ve Ermeni olaylarnn patlak verdii blgelerde tehcir daha uygun bir yaklam olarak grlmektedir. G ettirilen Ermenilerin anlarnda da silahlanma ve ordunun lojistik desteini sekteye uratmaya ynelik Ermeni ayaklanmalar olduu anlatlmaktadr. Ermenilerin byle topyekn ajite edilmi olduklar blgelerden tamamen g ettirilmelerinin hakll aktr. Ancak bazen ayn vilayetin farkl kaza ve kasabalarnda Ermeniler arasnda siyasallama ve komite faaliyetlerine katlma ayn deildi. Bazlarnda komite ve silahl Ermeni olaylar yaanmken dierlerinde grlmemitir. O halde tehcir uygulamalarnn da bu fark gz nnde bulundurularak yaplmas daha mantkl olurdu. rnein Sivas ehri ve kuzey blgelerinin Ermenileri ayaklanm veya ayaklanmaya hazr beklerken, gney blgelerinde byle rnekler yaanmamtr. Bunun iin arklada Trkler g ettirilen Ermenileri muhafaza etmilerdir. Geri bu saklama rnekleri, atmann yaand Erzurum gibi yerlerde de yaanmtr. Bazen de
44

Svazlian, a.g.e., s.48-49.

TAED 33, 2007, 263-276

A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 33 Erzurum 2007

-275-

mlki yetkililer gvendikleri Ermeni aileleri Mslman oldu grnts ile saklamlardr. Tehcir srasnda blgelerin zelliklerine gre g kafilelerine farkl uygulamalar yapld anlalmaktadr. Ayaklanma, Ermeni etelere katlma ve dman askeri saflarna geme gibi durumlarn kuvvetle muhtemel grld Dou blgelerinde askerlik yandan byk erkekler ailelerinden ayrlarak g ettirilmitir. Bu tehlikenin olmad Karaman ve Adana gibi blgelerde Ermeni erkekler aileleri ile birlikte g ettirilmilerdir. Ermenilerin bir tehlike arz etmedikleri Karaman gibi yerlerden g ettirilmeleri ise yerel yetkililerin kendi inisiyatifi ile yaplmtr. Zira komu Erelide bu uygulama yaplmam ve hibir sorun da yaanmamtr.

KAYNAKLAR Ahmed zzet Paa, Ferydm, I, stanbul, 1992. AYTEKN, Halil, Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni Lejyonu Kamp, Ankara, 2000. BOA, BEO, No.326758. ERKEZYAN, Sarkis, Dnya Hepiize Yeter, (Hzl: Yasemin Gedik), stanbul, 2003. DEMREL, Muammer, 1915 ebinkarahisar Ermeni syan, ebinkarahisar I. Tarih ve Kltr Sempozymu (30 Haziran 1 Temmuz 2000) Bildirileri, stanbul, 2000, ss.81-88. Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekt-i htilliyesi, (Yayna Hazrlayan: H. Erdoan Cengiz), Ankara, 1983. GURGHAN, Jean-Varoujean, Babamn Yazgs Kk Asyann Golkothas, (eviren: Emine Demir), stanbul, 2004. JERJAN, George, Gerekler Bizi zgr Klacak, Ermeni ve Trk Barmas, (evren. H. Zafer Korkmaz), stanbul, 2004. MLLER, Donald E. & Miller, Lorna Touryan, Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm, (eviren: Ajdar Perda), stanbul, 2006. ORAN, Baskn, M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar 1915 ve Sonras, stanbul, 2005.

TAED 33, 2007, 263-276

-276-

M. DEMREL-M. TAKKA: Ermeni Tehciri Anlar zerine

SONYEL, Salahi, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan TrkErmeni Olaylar, Ankara, 1988. SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990. SVAZLAN, Verjine, Ermeni Soykrm ve Toplumsal Hafza, (eviren: Emine Demir), stanbul, 2005. RACIYAN, Aravir, Bir Terristin tiraflar, (eviren: Kadri Mustafa Oral), stanbul, 1997. Takvim-i Vekyi, 18 Receb 1333 19 Mays 1331, No.2189.

TAED 33, 2007, 263-276