You are on page 1of 27

D VN-I HARB- RF MAHKEMELER NDE ERMEN TEHC R YARGILAMALARI Ferudun ATA

ZET Ermenilerin, I. Dnya Sava iinde Osmanl Devletine kar girimi olduklar isyan ve katliam hareketleri, onlarn sava alan dnda bir blgeye sevk ve iskn edilmelerine yol amtr. Devletin, kendi gvenliini salamak iin ba vurduu bu yntem, ieride ve darda eitli eletirilere sebep olmutur. Osmanl Devletinin, I. Dnya Savandan malup olarak kp Mondros Mtarekesini imzalamasyla (30 Ekim 1918), bu eletiriler daha da artmtr. zellikle tilf Devletleri, bu sevk ilemini Osmanl Devleti zerinde bir bask unsuru olarak kullanarak, bunu gerekletiren ttihat ve Terakki mensuplarnn yarglanmalarn istemilerdir. Mtareke hkmetleri de, bu basklar sonucu stanbulda ve Anadolunun deiik vilyetlerinde Divn- Harb-i rf Mahkemeleri kurmu, ttihat ve Terakki mensuplarna ve o dnemde grev alm kiilere idam dahil ar cezalar vermitir. Bugn, igal altnda ve bask sonucu kurulan bu Divn- Harb-i rf mahkemelerinin verdii hkmler, Ermeni taraftarlarnca istismar edilmek istenmekte ve verilen cezalar, Ermenilerin sevki srasnda yapldn iddia ettikleri szde katliamn bir deliliymi gibi sunma gayreti iindedirler. Oysa Divn- Harb-i rf mahkemelerinin kuruluu, ileyii, mahkeme heyetinin yarglama srasndaki tutumu, Ermeni ve Rum yalanc ahitlerin mahkemedeki ifadeleri ve igal kuvvetlerinin basklar, bu mahkemelerin tarafsz bir ekilde ve hukuk kurallarna gre almadn ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. ANAHTAR KEL MELER Divn- Harb-i rf, Ermeni, Asker Mahkeme, Yarglamalar, Tehcir. THE JUDGEMENTS OF ARMENIAN DEPORTATION AT THE MARTIAL COURT ABSTRACT The Armenian attempts of massacre and rebellion against the Ottoman Empire at the First World War caused Ottoman to send the Armenian to anywhere out of battlefield and to get them to dwell there. However, that method to which the

Bu alma, Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri (BAP) Koordinatrl tarafndan 99/071 numara ile desteklenen Divn- Harb-i rfiler ve Ermeni Tehciri Yarglamalar adl doktora tezinin zetidir. Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. -mail: fata@selcuk.edu.tr

298

Ferudun ATA

Government referred for its security resulted in lots of critiques both at home and abroad. The number of critiques increased more and more when Ottoman signed the Armistice of Mondros (30th October 1918) because of being defeated at war. Especially, the Allies regarded sending of the Armenian as a chance to put pressure on Ottoman and requested members of the Union and Progress, who had sent the Armenian, to be tried. Therefore the governments of armistice founded the Martial Court in Istanbul and in the other Anatolian provinces, then condemned members of the Union and Progress and others who were appointed in that period to various grave punishments, including capital punishment. Today, Armenian partisans want to abuse the sentences which were passed by the Martial Court, founded under military occupation because of the pressure, and they try to show punishments, given by trials of the Martial Court, as an evidence of socalled Armenian massacre during sending process. Yet, the foundation of the Martial Court, its function, the attitude of trial committe during judgement, testimonies of liar Greek and Armenian witnesses and the pressures of the Allies clearly show the fact that these trials of the Martial Court did not run impartially according to the judicial laws. KEY WORDS Court Martial, Armenian, Military Court, Judgements, Deportation.

GR Ermeniler, Trk idareleri altnda bulunduklar ilk devirlerden itibaren genelde huzurlu bir hayat srdrmlerdir. Seluklular ve daha sonra Osmanllar zamannda Trk idarecilerinin ve Trk halknn, Ermenilere kar gstermi olduklar hogr ve salam olduklar geni frsatlar, Ermeni milletinin kendilerini koruyup gelitirmelerinde nemli bir etken olmutur. Ayrca bu durum, Ermenilerin Mslman halkla i ie yaamalarn da salam, gnlk hayatta birbirlerinden ayrt edilemeyecek lde kaynamlardr1. Osmanl toplumu iinde, dier milletlere nazaran, iktisad, ticar, mimar ve sanat ynnden de zengin bir zmreyi oluturan Ermeniler, zellikle XVIII.

Mehmet Ersan, Trk Ynetim Tarz, Ermenilerin Trk daresini Kabul ve Kendilerine Tannan Haklar, Uluslar aras Trk-Ermeni likileri Sempozyumu, stanbul 2001, s. 5-12; Erol Krkolu, Tarihi Srete Seluklu-Ermeni likileri, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, I, Ankara 2003, s. 337-340; Recep ahin, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul 1988, s. 30-60; Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara 1993, s. 104; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 150.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

299

yzyln ortalarndan itibaren, XIX. yzyl ortalarna kadar ok parlak bir devir geirmiler, deta altn devirlerini yaamlardr2. Ancak Trk-Ermeni ilikileri, zellikle Osmanl-Rus savandan sonra imzalanan Ayastefanos (3 Mart 1878) ve Berlin Antlamalaryla (13 Temmuz 1878) ok ciddi bir dnm noktasna girmitir. Bu antlamalarla Ermeni meselesi ilk defa uluslar aras bir hviyet kazanmtr3. Buna gre; Osmanl Devleti, Ermenilerin bulunduklar vilyetlerde slahat yapmay ve gvenliklerini salamay taahht ediyordu. Ancak, devletin Ermenilerle ilgili slahat abalar, emperyalist devletler tarafndan bir trl yeterli grlmemi ve bu taleplerini Birinci Dnya Savana kadar srdrmlerdir4. Bylece nihai hedefleri Dou Anadoluda muhtar bir Ermeni idaresi kurmak olan Ermeniler, Rusyann ve batl devletlerin de destekleriyle 1890 ylndan itibaren isyan hareketlerine girimiler ve devletle mcadeleye balamlardr5. Kurmu olduklar Hnak ve Tanak cemiyetleri vastasyla lkenin her tarafnda isyana kalkmlar ve Bb- li Baskn, Van isyan, Osmanl Bankas baskn gibi eitli kanl olaylar tertip etmilerdir6. Ermeniler, II. Merutiyetin ilanyla ayrlk dncelerinden vazgetiklerini ve Osmanl Devletinin siyas bamszln kabul ettiklerini akladysalar da, bu sun bar devresi ok ksa srmtr. Nitekim, Ermenilerin 1909 ylnda Adanada Mslmanlara kar yaptklar katlim ve daha sonra lkenin deiik blgelerindeki ihtill hazrlklar niyetlerini aka ortaya koymutur. zellikle I. Dnya Savann balamas ve Osmanl Devletinin bu savaa dahil olmasyla, Ermeniler isyan ve ihtill abalarn artrmlar, savunmasz insanlar ldrmeye balamlardr. Aldklar gizli karar gerei de, Osmanl topraklarna kar Rus ordusu harekete getii zaman ayaklanacaklar ve silhlar ile birlikte Rus ordusuna katlacaklard. Ayrca Rus, ngiliz, Fransz
2 3 4

5 6

Rh. Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953, stanbul 1953, s. 8; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976, s. 149. Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, stanbul 1986, s. 106. Islahat hakknda geni bilgi iin bkz. Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet akir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s. 37-40; Sleyman Beyolu, 1915 Tehciri ve Soykrm ddialar. Uluslar aras Trk-Ermeni likileri Sempozyumu,24-25 Mays 2001, stanbul 2001, s. 172. E. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 431-441. E. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 431-441; Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1999, s. 23-25.

300

Ferudun ATA

ve talyan konsoloslar da Ermeni komitelerine para yardmnda bulunmaktayd7. Bu faaliyetler ierisinde Ermeni Kilisesi de aktif bir ekilde grev stlenmiti8. Bylece Ermenilerin, Osmanl Devletinin iinde bulunduu sava ortamndan da istifade ederek giritikleri etecilik ve isyan hareketleri, Osmanl hkmetini birtakm radikal tedbirler almaya itmitir. lk olarak, 24 Nisan 1915 tarihinde btn vilyetlere gnderdii bir tebli ile Hnak, Tanak ve benzeri Ermeni komitelerinin kapatlmasn ve evraklarna el konulmasn kararlatrmtr. Ayrca, Ermenilerin ieri ve dar girip kmalar yasaklanm, Ermeni gazeteler kapatlm ve stanbulda yaayan Ermenilerden eylemlere katlanlar tutuklanmtr9. Dier taraftan, seferberliin balangcndan beri isyan hareketleri devam ettii iin Zeytun, Mara ve civarnda bulunan Ermeniler nce Konyaya sevk edilmi, burada da rahat durmamalar zerine Halepin gneydousu ile Zor ve Urfa yrelerine sevk edilmeleri kararlatrlmtr10. Fakat alnan tedbirlere ve Osmanl Devletinin iyi niyetli abalarna ramen, Ermenilerin lke apndaki isyan ve katliamlar hzla devam ediyor, ordu savata olduu iin de bu olaylar nlemede devlet yetersiz kalyordu. Bu sebeple, Ermenilerin isyan karamayacak ekilde etkisiz hale getirilmeleri gerekiyordu. Nitekim, 9 Mays 1915 tarihinde Bitlis ve Van valilerine gnderilen bir yazyla, Van ve Bitlis civarndaki Ermenilerin daima isyan ve ihtill kardklarndan bahisle, gneye doru sevk edilmesi istendi. 23 Mays 1915 tarihli Talat Paann IV. Ordu Kumandanlna gnderdii bir talimatla da; Erzurum, Van ve Bitlis vilyetleri, Adana, Sis (Kozan) ve Mersin ehir merkezleri hari olmak zere Adana, Mersin, Kozan ve Cebel-i Bereket sancaklar, Mara sanca ve Halep vilyetinin merkez kazas hari olmak zere skenderun, Beylan (Belen), Cisr-i ugur ve Antakya kazalar dahilindeki ky ve kasabalardaki Ermenilerin boaltlaca belirtilmekteydi. Bu Ermeniler, Musul vilyetinin gneyine, Zor ve Urfa sancaklarna, Suriye vilyetinin dousuna ve Halep vilyetinin dou ve gneydou blgelerine nakil ve iskn edileceklerdi. skn blgelerine varan Ermeniler, mevcut ky ve kasabalarda ina edilecek evlere veya yeniden kurulacak kylere yerletirilecekti. Nakil
7 8 9 10

Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu,1914-1923, Ankara 1991, s. 101-103, Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 197-200. E. lter, Ermeni Kilisesi, s. 54-55. S. Beyolu, 1915 Tehciri, age, s. 173. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, (1914-1918), Ankara 2001, s. 42; Blent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulamas, (Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul 2003, s. 69.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

301

srasnda her trl can ve mallarnn korunmas grevinin mahall idarecilere ait olduu, tanabilir mallarn yanlarnda gtrebilecekleri belirtilmekte, tanamayan mallarn ise ayrntl bir listesinin hazrlanarak yed-i emine teslim edilmesi istenmekteydi11. Bununla ilgili ilemler ise daha sonra hazrlanacak talimatnamede aklanacakt. Ayrca sevk edilmelerine karar verilen Ermenilerin, iskn edilecekleri sz konusu blgelerde yeniden isyan karmamalar iin Bakumandanlk 26 Mays 1915 tarihinde Dahiliye Nezaretine bir uyarda bulunmutur. Buna gre; Ermeniler, gnderildikleri yerlerdeki nfusun, %10unu gemeyecek, g ettirilecek Ermenilerin kuracaklar kylerin her biri elli evden ok olmayacak, Ermeni gmen aileleri seyahat ve nakil suretiyle de olsa ev deitirmeyeceklerdir12. Dahiliye Nazr Talat Paa da13, 26 Mays 1915 tarihinde sadarete bir tezkere gndererek, Ermenilerin sevk edilme gerekelerini aklamtr. Buna gre; Harp mntkalarna yakn yerlerde oturan Ermenilerden bir ksm ordunun hareketini gletirmektedirler. Askere erzak ve mhimmat naklini zorlatrmakta ve dmanla ibirlii yapmaktadrlar. Bir ksm dman saflarna katlmaktadrlar. Yurt iinde asker birliklerimize ve masum halka silhl saldrlarda bulunmaktadrlar. Osmanl ehir ve kasabalarna saldrarak ldrme ve yamaclk yapmaktadrlar. Dmann deniz kuvvetlerine erzak salamakta, mstahkem mevkileri dmana gstermektedirler14. Dahiliye Nazr Talat Paann sadarete sunduu bu tezkereden sonra 27 Mays 1915 tarihinde, daha ok tehcir kanunu olarak adlandrlan geici sevk ve iskn kanunu karld. 1 Haziran 1915 tarihinde Takvim-i Vekayide yaymlanarak yrrle girdi15.
11 12 13

14

15

Y. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 48-49; S. Beyolu, 1915 Tehciri, age., s. 174; B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 72-73. Y. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 50; K. Grn, Ermeni, s. 213; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 110. Talat Paa hakknda geni bilgi iin bkz. Hasan Babacan, Mehmed Talt Paa 1874-1921, (Siyas Hayat ve craat), (Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Isparta 1999. Sleyman Beyolu, 1915 Tehciri Hakknda Baz Deerlendirmeler, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, Yay. Haz. Erhan Afyoncu, stanbul 2001, s. 210; A. Ssl, Ermeniler, s. 111-112; M. Hanefi Bostan, I. Dnya Sava Srasnda Ermenileri skn Meselesi ve Baz Gerekler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Aralk 1988, Say, 57, s. 110-111. Takvim-i Vekyide yaymlanan bu geici kanun maddeleri yledir: 1. Sava srasnda ordu, kolordu ve tmen komutanlar ve bunlarn mstakil mevki kumandanlar, ahali tarafndan herhangi bir suretle hkmetin emirlerine, memleket savunmasna, asayiin muhafazasna ilikin icraatlara muhalefet silhla saldr ve mukavemet grrlerse sert ekilde cezalandrmaya yetkili ve zorunludurlar. 2. Ordu ve mstakil kolordu ve frka kumandanlar

302

Ferudun ATA

Osmanl hkmeti, bir taraftan sevk karar alrken, dier taraftan da Ermenilerin sevk ileminin gvenli ve eksiksiz bir ekilde yrtlmesi iin, gnn artlar iinde gereken tedbirleri ok ayrntl biimde alm ve uygulamaya koymutur. Nitekim, 10 Haziran 1915 tarihli talimatnme ile, sevk edilen Ermenilerin mallarnn koruma altna alnd bildirilmitir. Buna gre, bir bakan ile biri mlk, dieri de maliyeden olmak zere kurulan Emvl-i Metrke Komisyonu, boaltlan ky ve kasabalardaki Ermenilere ait mallar tespit ederek ayrntl biimde kaydetmitir. Gtrlemeyecek veya bozulacak olan mallar ak arttrma ile satlmtr16. Daha sonra, 28 Austos ve 7 Ekim 1915 tarihlerinde ayr ayr yaymlanan talimatlar ile de, sevk edilen Ermenilerle ilgili tedbirler artrlmtr. zellikle, yaplacak ilemlerin daha ayrntl biimde belirtildii 7 Ekim 1915 tarihli sevk talimatnmesine gre; iskn mahallerinde ve menzil noktalarnda yeteri kadar sevk, ie ve ambar memuru bulundurulacak; liva, kaza ve nahiyelerde yaplacak sevk ilemleri ve iaeden mutasarrf, kaymakam ve nahiye mdrleri sorumlu olacak ve kendilerine bildirilen emirleri yapmak zorunda olacaklar; sevk ilemleri iin tayin edilecek memurlara yaptklar vazifeye gre yevmiye verilecek; sevk ilemi tren ve kara yoluyla gerekleecek; tren veya kara yoluyla yaplacak sevkyat kafileler halinde yaplacak ve kafilelerdekilerin isimleri, mmkn olmazsa saylar kaydedilecek; kara yoluyla sevk edilecek kafileler en fazla 1.000 kiiden oluacak ve her kafileye en az bir sevk memuruyla, yeteri kadar muhafz verilecek. Kafiledeki kadn ve ocuklarn saysna gre 150 merkep veya deve verilerek, hasta olanlar ile, kadn ve ocuklarn dnml olarak binmeleri salanacak. Her kafilenin en az drt gnlk yiyeceini yannda gtrmesi ve iki menzil arasnda su ihtiyacnn karlanmas salanacak; Halepte bir ambar oluturularak, un satn alnacak ve frnlar tesis edilecek; mutasarrflar muhacirin tahsisatndan istifade ederek, kendilerine bal olan ambarlarn ihtiyacn karlayacak; un satn alnmasna ve tedarikine balanacak; ekmek yapmak iin, su olan mahallerle menzil mahallerinde frn tesis edilecek; her merkez ve konaklama noktasnda, en az iki memur ve on muhafz bulunacak; her muhacire yevmiye ve un verilecek; yolculuk srasnda muhacirlerin istirahat salanp yorgunlua meydan verilmeyecek; her menzilde salk memuru ve ila bulundurulup hastalar tedavi edilecek; yolculuk srasnda hastalananlar en yakn menzile gtrlecek; Urfa sancana gnderilecek muhacirler Harran ile Rakka
asker icablar gerei veya casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kyler ve kasabalar ahalisini tek tek veya toplu olarak baka mahallere sevk ve iskn ettirebilirler. 3. bu kanun yaynland tarihten itibaren geerlidir. 4. bu kanunun hkmlerinin yrrlnden Bakumandanlk vekili ve Harbiye Nazr sorumludur. A. Ssl, Ermeniler, s. 110-111; B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 78. A. Ssl, Ermeniler, 117-121; Y. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 52-53.

16

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

303

arasna iskn edilecek; Zor sancana gnderilecekler, mutasarrflka belirlenen yerlere iskn edilecekler; Haleb vilyetinin gney kesiminde daha 10.000 kiinin iskn dnldnden gerekli tedbirlerin alnmas salanacak; iskn edilecek mahaller suyu olan ve arazisi verimli yerler olacak, fakat yerli ahali ile bir sorun kma ihtimali olmayan yerler olacak; iskn blgelerinde karakollar kurularak emniyetleri salanacak; imdilik haneler adrlar ve barakalardan oluacandan, k mevsiminde souktan zarar grmemesi iin yer seiminde dikkatli davranlp souk olmayan yerlere iskn yaplmas salanacak; mutasarrflar imdiden adr teminine balayacaklar; inaat ii gibi ilerde yevmiye verilecek muhacirinden istifade edilecek; her aileye yeteri kadar arazi verilip hayvan tedarik ettirilerek ziraatla uramalar salanacaktr17. Grld zere Osmanl hkmeti, hem kendi i gvenliini, hem de sevk ettii Ermenilerin can ve mal emniyetini salamak iin son derece nemli tedbirleri uygulamaya koymu ve herhangi bir sknt ekmemeleri iin zami gayreti de gstermitir. Bu i iin devlet milyonlarca para masraf etmitir18. Sava ortamna ramen alnan bu tedbirler, sevkin, Ermenileri imha amal yapldna ynelik iddialarn mesnetsiz olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca hkmet, sevk ve iskn kararn alrken, Osmanl Devletindeki Ermenilerin tamamn sevk etmemitir. Toplumun asayiini bozmayanlar, casusluk yapmayanlar, Katolik ve Protestan olanlar, milletvekilleri ve aileleri, asker, subay, asker doktor, amele taburunda alanlar ve aileleri Mslman ailelerin yannda bulunanlar ve Mslman olanlar bu nakil olaynn dnda tutulmulardr19. Ancak Katolik ve Protestan olanlardan komitelerle balants olanlar da daha sonra bu sevke dahil edilmilerdir20. Hkmet, Ermenileri sevk ederken her trl tedbiri almasna ramen, yine de bu nakil srasnda birtakm kayplar meydana gelmitir. Genelde bunlar; tifo, dizanteri gibi salgn hastalklar, soygun ve yama gibi amalarla kafilelere yaplan saldrlar, sevk ve iskn kanuna uymayarak gvenlik gleri ile atmaya girmek, ar iklim artlar gibi sebeplerle meydana gelmitir21.
17 18 19

20 21

B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 97-99. B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 103-109. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Ankara 1995, s. 10; S. Beyolu, 1915 Tehciri, age, s. 180; Davut Kl, 1915te Tehcir Edilmeyen Ermeniler, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, II, Ankara 2003, s. 114-117. B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 85-87. Y. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 73-79; S. Beyolu, 1915 Tehciri, age, s. 183-184; A. Ssl, Ermeniler, s. 142.

304

Ferudun ATA

Dolaysyla, meydana gelen kayplarda hkmetin kast bir niyetinin olmas sz konusu deildir. Zaten hkmet sevk srasnda grevini ktye kullanan memurlar ve jandarmalar azletmi veya Divn- Harb-i rflerde cezalandrmtr22. I. Dnya Savann sonlarna doru, Rusyadaki siyas deiiklikler sebebiyle Trk-Ermeni ilikilerinde bir yumuama dnemine girilmitir23. Ermenilerin ve Rumlarn yeniden eski yerlerine dnmeleri konusunda bir esneklik domaya balamtr. Zarur sebeplerle sevk edilen Ermenilerin, artlarn deiip sevk gerekelerinin ortadan kalkmasyla tekrar eski yerlerine yerlemeleri konusu gndeme gelmitir. Nitekim, Talat Paa Hkmeti, 8 ubat 1918 tarihinde, sevk edilenlere ait gayrimenkullerin tasarruf hakknn, yeniden kendilerine verilmesi konusunda bir karar almtr24. Yine Talat Paa, Halep mebusu Gezenyan Efendiye, baka yerlere nakledilen Ermenilerin eski yerlerine dnebilmeleri iin iki milyon liralk bir tahsisatn ayrldn da haber vermitir25. zellikle 1918 ylnn ikinci yarsndan itibaren geri dn konusundaki beklentiler artm ve geri dn hazrlklarnn yapld grlmtr26. Bu gelimeler, stanbuldaki Ermeniler ve Rumlar arasnda byk sevinle karlanm ve sevk edilmi olan Ermeniler kk kafileler halinde dnmeye balamlardr27. Ermeni ve Rumlar tarafndan yaymlanan gazeteler, bu gelimeleri; Osmanl Devletinin tebasna olan kadim efkat ve merhamet anlaynn bir neticesi olarak yorumlanm, Ermeni ve Rumlar kullanan Rusya ve dier devletlere ar eletirilerde bulunmular ve onlarn, Ermeni ve Rumlarn temsilcileri olamayacan ifade etmilerdir. Nitekim, Ermenice yaymlanan Hayrenik gazetesi, 6 Austos 1918 tarihli saysnda u ifadelere yer vermitir: Bu karar, Ermenilerin serr-i saltanata ve vatan- Osmaniyeye kar asrlardan beri besledikleri sadakate bir delil tekil eder. Bu karar btn Ermeni cemaatini sevindirecektir. Buna mukabil Ermeniler de lyetezelzel sadakatlaryla vatann imarna alacaklardr. Bu karar, fitneci dostlarn iskat edecektir28.
22 23 24 25 26 27 28

Y. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 59-62; A. Ssl, Ermeniler, s. 147. M. K. ke, Ermeni, s. 133-136. BOA., BEO., 340841. brahim Ethem Atnur, Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin Emvalinin adesine Bir Bak, Toplumsal Tarih, Say 9, stanbul 1994, s. 45. B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 154. Recep Karacakaya, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, 1908-1923, ( stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora tezi) stanbul 1999, s. 216. Ermenilerin iskn ve mallarnn iadesi hakknda geni bilgi iin bkz. brahim Ethem Atnur, Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skn, (Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi) Erzurum 1991.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

305

Fakat savan olumsuz artlar, Talat Paa Hkmetinin bu konuda somut admlar atmasn engellediinden, dn kararnn uygulanmas, daha sonra kurulacak Ahmet zzet Paa Hkmetine kalmtr. Osmanl Devleti, I. Dnya Savan 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalayarak malup bir ekilde bitirmitir. tilf Devletleri de 13 Kasmda stanbula gelerek Osmanl Devletini kontrolleri altna almlardr. Osmanl Hkmetleri, bu fiil igale kar koyamadklar gibi, tilf Devletlerinin her istediklerini yerine getirir bir duruma dmlerdir. tilf Devletleri, daha nce olduu gibi, Ermenileri yine kullanarak emellerine kavuma abas iine girimiler, Ermeni ve Rumlarn sevk srasnda katliama tbi tutulduklar iddiasyla, buna sebep olan ttihat ve Terakki Frkas mensuplarnn tutuklanarak yarglanmalarn istemilerdir. Bu amala hazrladklar sulu listelerini de Osmanl Hkmetlerine vererek, Divn- Harb-i rf mahkemelerinde iddetli bir ekilde cezalandrlmalar iin youn aba sarf etmilerdir.
A. ERMEN LER N ESK YERLER NE DNMELER NE Z N VER LMES VE TT HATILARIN YARGILANMASI TARTIMALARI Osmanl Devletinin, 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalamasndan sonra tilf Devletleri, ttihatlar; Ermenileri ldrmek ve ngiliz esirlerine kt muamelede bulunmakla itham ediyorlard29. Mtarekenin ar artlarn kabul etmek zorunda braklm olan Osmanl yneticileri de, tilf Devletleri tarafndan sulandklar konular bir an evvel halletmek abasna dmlerdir. gal devletleri tarafndan bask altnda tutulan, hibir gc ve itibar olmayan Osmanl Hkmetleri iin Ermeni meselesi, ilk nce zlmesi gereken bir konu olarak karlarna karlmt.

Nitekim, ttihat ve Terakki Hkmetinin son sadrazam olan Talat Paann istifa etmesiyle yerine, 13 Ekim 1918 tarihinde sadrazam olan Ahmet zzet Paann ele ald ilk ilerden birisi Ermeni meselesi olmutur. 18 Ekim 1918 tarihinde yaymlad bir tebli ile; Ermenilerin eski yerlerine dnmelerine izin verildiini, seyahatlerine engel olunmamasn, emvl- metrkede bulunan bo evlere kimsenin yerletirilmemesini ve asker ve sivil memurlar tarafndan

29

Bayaz(imzasz), Acz-i Mrekkep, Ati, 27 K. Sni 1335 (Ocak 1919), nr. 379; Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, I,Ankara 1998, s. 32; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, 2, Mtareke Dnemi, 1918-1922, stanbul 1999, s. 51-52.

306

Ferudun ATA

kullanlan evlerin boaltlmasn istemitir30. Ayrca dnmelerine izin verilen Ermenilerin tm mallarnn ide edilecei de bildirilmitir31. Ahmet zzet Paa Hkmetinin byle somut admlar atmas Ermeniler arasnda memnunluk meydana getirmi ve alnan kararlar sevinle karlamlardr. Nitekim Ermeni Patrii, Ermenilerin dnne izin verilmesi ve mallarnn idesi konusunda alnan karardan birka gn sonra, 25 Ekim 1918 tarihinde Adliye ve Mezhib Nezaretine gnderdii arzuhalde unlar yazmtr: Tebaa-i sdkas hakknda merhamet ve efkati her zaman bpyn olan hkmet-i Osmaniyenin u karar- dilnesine bilumum tebaann medyn- krn olaca pheden vrestedir32. Dier taraftan, hkmet Ermenilerin dnne izin verirken, yollarda herhangi bir sknt ekmemeleri iin, giderlerken olduu gibi, gelirlerken de ihtiya duyulan her trl tedbiri almtr. Dahiliye Nezareti, 5 Kasm 1918 tarihinde vilyet ve mutasarrflklara gnderdii bir ifre ile bu tedbirleri yle sralamtr: a- Yerlerine dnecek Ermenilerin, seyahat vesikas almalarnn mecbur tutulmas ve birtakm ileme tbi olmas yznden ahalinin mklt ektii anlalmtr. Bunun iin, vesika almalarna gerek olmad, trene binerlerken bir liste tanzimiyle seyyare verilmesinin yetecei, b- Trene binmeden evvel beklerken ve yolda yetecek kadar ekmek verilmesi, gzerghta da yemek verilmesi, c- Seyahat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahsisi iin Harbiye Nezaretinden Hat Komiserliklerine emir verildiinden, vilyet ve kazalarn bu tebligattan istifade ederek sevkyatn en st dereceye karlmas, d- Ermenilerin yol masraflarnn Harbiye tahsisatndan temin ve taahht edilmi olduu, e- Ermenilerin seyahat esnasnda hibir taarruza ve tecavze maruz kalmamalarnn temini, mahall asayi ve inzibatn muhafazas hususlarna son derece dikkat edilmesi, Bu konudaki ak tebligata ramen, ikayet olmas ve vazifeye lkayt hareket edilmesi halinde mlk memurlarn ahsen mesul olacaklar bildirilmitir33.

30 31 32 33

Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Ankara 1995, s. 182; B. Bakar, Ermeni Tehciri, s. 157. BOA., BEO., DH. FR., 92/238. BOA., BEO., 340528. BOA., DH. FR., 93/57.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

307

Ahmet zzet Paa Hkmeti, Ermenilerin geri dnne izin vermesine, mallarnn iadesine ve dnleri srasnda ald onca tedbirlere ramen yine de ieride ve darda eletirilmekteydi. zellikle Meclis-i Mebusanda ve Meclis-i Ayanda bulunan Gayrimslim mebuslar tarafndan ar hcumlara uramaktayd. Eletiriler sadece Gayrimslim mebuslar tarafndan deil, ttihat ve Terakki Frkas kart mebuslar tarafndan da yneltilmekteydi. Onlara gre, Osmanl Devletini savaa sokmu, Ermenileri bulunduklar blgeden baka mahallere sevk etmi ve halk perian etmi olan ttihatlar bir an nce yarglanmalyd. Ayrca, Gayrimslim mebuslar eletirilerini sadece ttihatlarla snrl tutmamlar, yaptklar konumalarda tm Trk idarelerini sulama gayreti iine girmilerdir. Nitekim, Ahmet zzet Paa Meclis-i Mebusanda hkmetinin programn okurken, Trk mebuslarla Ermeni ve Rum mebuslar arasnda iddetli tartmalar yaanmtr. Tartmalar, Said Halim ve Talat Paa kabinelerinin Divn- lide yarglanmas amacyla, Divniye mebusu Fuad Bey tarafndan 28 Ekim 1918de verilen takrirden sonra daha da iddetlenmitir34. zellikle Aydn mebusu Emanuel Efendi ve iki Rum arkadann verdii bir baka takrirle, tartmalar iyice bymtr. Emanuel Efendi bu takririnde; sevk srasnda Ermeni ve Rumlarn ldrldn, mallarnn alndn iddia etmi, bunu yapanlarn da az bir grup tarafndan deil, daha geni bir cereyan tarafndan gerekletirildiini syleyerek, deta tm Trk milletini thmet altnda brakma gayreti iinde olmutur35. Bu iddialara kar Trk mebuslar bir hayli sert tepki gsterip, bunun Trk milletine ynelik bir sulama olduunu ve kabul edilemeyeceini belirtmilerdir. I. Dnya Sava yllarnda Ermenilerin kendi devletlerine kar Ruslarla yaptklar ibirliini hatrlatan ve gerekletirdikleri isyan ve etecilik hareketlerini dile getiren Trk mebuslar, meydana gelen olaylarda Ermenilerin kendi sorumluluklar zerinde durmulardr. nk Ermenilerin sevkinin durup dururken deil, sava artlar iinde yaptklar hareketler sebebiyle ve bir zaruret zerine gerekletirildiini belirtmilerdir. Sevk olay icra edilirken her trl tedbirin alndn da zellikle vurgulamlar, Ermenilerin iddia ettikleri gibi, sevkin asla bir imha amac gtmediini dile getirmilerdir36.

34 35 36

Meclisi- Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC), c.1, 3. Devre, 5. ctima, 4. nkad, Ankara 1992, s. 91-109. MMZC., s. 110. MMZC., s. 116.

308

Ferudun ATA

Bu tartmalardan sonra, kabine yelerini sorgulayp Divn- liye verme yetkisi Meclis-i Mebusann yetkisi dahilinde olduundan, mecliste bulunan ubelerden birisinin, sorgulama iini yapmas iin kura ekildi. Bunun zerine Said Halim ve Talat Paa kabinelerinin sorgulama grevi Beinci ubeye verildi. Fakat, Meclis-i Mebusann kapatlmas zerine, herhangi bir karar kmadan yaplmakta olan sorgulama sona erdi37. Divn- lide sorgulama iinden bir sonu kmamas zerine, ttihatlarn bir an nce yarglanmas iin hkmete kar ieride ve darda basklar daha da artm, hkmet de sz konusu gruplar yarglayabilmek iin k yollar aramaya balamtr. B- D VAN-I HARB- RF MAHKEMELER N N KURULMASI VE ALIMASI 1-Tehcir Zanllarnn Hangi Mahkemede Yarglanacaklar Tartmalar a- Divn- Harb-i rf Mahkemelerinin Kurulmas stei Ermenilerin sevk meselesinden dolay sulanan ttihatlarn yarglanmalar gndeme gelince, hkmeti en fazla megul eden konu, sulularn nasl ve nerede yarglanacaklar hususu olmutur. nk sulu olduu dnlen kiilerin grevleri ve yklenmi olduklar sorumluluklarn cezalar farkllk arz etmekteydi. Bu dnemde ttihatlarn mutlaka cezalandrlmas ynndeki temayl, yarglama konusundaki itihatlar artrmtr. Kann-i Essi hkmleri yeniden deerlendirilmeye balanm, ilgili hkmleri, hem sulananlarn hem de sulayanlarn en byk dayana olmutur. Fakat bu hkmleri uygulama gcn elinde bulunduran mtareke hkmetleri, lkenin geleceini kurtarmay ttihatlarn cezalandrlmasnda grdkleri iin, k yolu bulma konusunda fazla zorlanmamlardr. Ahmet zzet Paa Hkmetinin son gnlerinde kurulan Beinci ube, bir yandan eski vkely sorgularken, kamuoyu da vkel haricindeki memur veya normal vatandalarn nasl yarglanacaklarn tartyordu. Musul Mebusu Fazl Bey Meclis-i Mebusana bir takrir sunarak; harp srasnda baz vilyetlerde Mslim ve Gayrimslim unsurlara kar su ileyenler hakknda bar grmelerine geilmeden nce gerekli kanni cezann verilmesinin nemini
37

Necmeddin Sahir Slan, kinci Merutiyette Divn- li Hareketleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 12/29, stanbul 1966, s. 2933.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

309

dile getirmitir. Ancak, bu tr cinayetlerin mercii olan nizamiye mahkemelerinin yarglamadaki yaval bilindiinden, says yz binlere varan maznunlarn, tahkikat ilerinin yaplp yarglanmasnn yllarca sreceini ve o zamana kadar hayatta kimsenin kalmayacan dile getirmitir. Fazl Bey, Kann-i Essinin 89. maddesinin fevkalde bir mahkeme kurulmasn da yasakladn belirterek, herkesin zihnini megul eden bu konunun nasl halledileceini sormutur38. 25 Kasm 1918 tarihinde verilen bu takrir ile, vkel haricindeki grevlilerin veya dier sivil ahslarn yarglanmalarnn nasl yaplaca konusunun henz netlemedii anlalmaktadr. Hkmetin bundan bir mddet sonra, lkede mevcut olan rf idareyi bir k yolu olarak grp Divn- Harb-i rfleri kurmas, konunun bu ynnn batan dnlmedii izlenimini vermektedir. b- Sultan Vahdettinin Olaanst Mahkeme stei Osmanl Devletinin mtarekeden hemen sonra, resmen olmasa da fiilen igal edilmi durumu, bamszlnn ortadan kalkm olduu grnts vermekteydi. Bu durum, lkede Osmanl hukukunun ve egemenliinin deil, igal kuvvetlerinin emirlerinin geerli olduu bir biime dnmesine sebep olmutur. stanbulda bulunan ngiliz Yksek Komiseri, sulu grd Trkleri yakalatmak ve bir an evvel ceza vermek iin hem padiaha, hem de hkmete bask yapmakta idi39. Ancak sulularn cezalandrlmas iin takip edilmesi gereken hukuk prosedr, yukarda iaret edildii gibi uzun bir yoldur. Byle olunca ieride ve darda oluan kanaat, sratli ve kesin kararlarn alnaca bir mahkemenin acilen kurulmas gerektiidir. Zaten, baka yol da yoktur. nk devleti idare edenlere, lkenin gelecei ile, yarglamalarn hz ve verilecek cezalar arasnda gl bir iliki olduu inanc fazlasyla yerletirilmitir. Bu bakmdan lkeyi savaa sokarak mahvedenlerin ve Ermeniler hakknda yapld iddia olunan birtakm suun faillerinin hemen cezalandrlmasnn kesin yolunun, fevkalde bir mahkeme kurulmasndan getiine inanlmtr. Nitekim, Sultan Vahdettinin A. F. Trkgeldiye bu konudan bahsederken; tilf Devletlerinin, lkenin bamszln koruyabilmesi iin, ilenen sularn faillerinin sratli bir ekilde yarglanmalar gerektiini hissettirdiklerini sylemitir. Mevcut kanunlar gereince iin adl mahkemelerde grlmesinin uzun zaman alacan da belirten padiah, devlet hakknda Avrupa tarafndan verilecek karardan evvel,
38 39

BOA., BEO., nr. 340742. Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1951, s. 166-168; B.ilal N. imir, Malta Srgnleri, Ankara 1995, s. 28.

310

Ferudun ATA

gereken teebbslerin tamamlanmasnn nemine deinmitir. Bylece padiah, bu ahvl-i fevkaldeye kar, fevkalde bir divn- harb tekilninzarur olduunu sylemitir. Trkgeldi de padiaha; olaanst bir mahkeme kurmann zor olmad, ancak sulularn asker mahkeme yerine, adl mahkemede yarglanmas yoluyla da maksadn gerekleeceini, yoksa tarihin lisn- tarizinden kurtulunamayaca karln vermitir. Buna karlk padiah; mevcut kanunlar erevesinde adl mahkemelerdeki yarglamalarn sratli olmayp, senelerce srncemede kalacan syledikten sonra; halbuki mesele istikllimizi temin olup, bu da vcd- insaniyi kurtarmak iin kat uzuv kabilinden olaca ve ecnebilerin zihniyeti bizim zihniyetimize uymayp, bunlar bizi caniler hakknda henz bir ey yapmamakla itham etmekte bulunduklar ve mazallah- tal istikllimiz zyi olursa hakkmz dahi beraber zyi olacaktr, demitir40. Bylece padiah, olaanst bir mahkemeyi, gerekte var olduuna inand sulularn yarglanmas iin deil, malup bir lkeye kar yaplmakta olan basklar sonucu, bamszl kaybetmemek iin kurulmas gerektiine inanmaktadr. Bu bask, Ermeni meselesine karanlar cezalandracana dair sz veren padiahn41, baz kimselere, zellikle ittihatlara kar giriecei sert eylem arzusunu da karlyordu. Ayrca Ermeni vesilesi ile baz kimselerin bile bile feda edilebileceinin ilk iaretleri de ortaya km bulunuyordu. 2- Tahkik Heyetlerinin Kurulmas a- Tahkik Heyetlerinin Grevleri ve Grev Blgeleri Tevfik Paa Hkmeti i bana gelince, ttihatlarn gemi icraatlarnn sorgulanp, meydana gelen birtakm suiistimallerin fillerinin cezalandrlmas konusunda ok ynl bask altnda kalmtr. Aratrlmas istenilen suiistimallerin birisi de, Ermenilerin sevk edilmesi hadisesidir. Bu amala Tevfik Paa Hkmeti, Ermenilere kar ilendii iddia olunan sular aratrmak zere bir komisyon kurmaya karar vermitir. Kurulacak komisyona Gayrimslim grevliler de dahil edilerek, tilf Devletlerine yaranma amac gdlmtr42. Konu ile ilgili tartma, Meclis-i Vkelann, 21 Kasm 1918 tarihindeki toplantsnda ele alnmtr. Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey; muhtemelen bu tarihten nce, eski hkmet zamannda suiistimali olanlar hakknda adl takibat yaplmasn ve ibret-i messire gsterilerek hukuk ilerine vkf bir zatn grevlendirilmesi fikrini ileri srmtr. Ancak Meclisi-i
40 41 42

A. F. Trkgeldi, Grp, s. 173. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, Ankara 1991, s. 4. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, I, Ankara 1998, s. 139.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

311

Vkel; suu olan memurlar hakknda tahkikat yaplp ait olduu mahkemede cezalandrlmasn olumlu bulmakla beraber, takibat yaplacak ilerin eitlilii ve okluu sebebiyle, bu grevin bir kiiyle deil, husus bir komisyon vastasyla yaplmasn kararlatrmtr. Ayrca bu komisyonda adl memurlardan biri Rum, dieri Ermeni milletine mensup iki zatn bulunmasnn uygun olduunu da zellikle belirtmitir. Dahiliye Nezareti bu karar zerine, eski Bitlis Valisi Mazhar Beyin bakanlnda, Adliye Nezareti Umr- Hukkiye Mdr Muvini Haralombos, Mlkiye Mfettilerinden Emin, Hseyin Hsn ve stanbul stinf Mahkemesi azasndan Artin Beylerden oluan be kiilik bir Tahkik Heyeti kurmutur43. Tetkk-i Seyyit veya Tahkki Seyyit Komisyonu olarak bilinen bu heyet, Emniyet-i Ummiye Dairesindeki grevine 24 Kasm 1918 tarihinde balamtr. Grevinde tamamen bamsz olaca bildirilen bu komisyon, Memrn Muhkemt Kanununun vermi olduu yetkiye gre, kt hali ihbar edilen memurlar aratrp, haklarnda su isnat olunanlar tutuklayabilecekti. Komisyonun balca vazifesi ise; Ermeni ve Rumlarn sevk edilmesi srasnda baz memurlar tarafndan vuka getirildii iddia olunan yolsuzluklar aratrmak ve sulular ortaya karmaktr44. Konu 11 Aralk 1918 tarihli Meclis-i Vkel toplantsnda karara balanm ve bu karar dorultusunda, taraya da Tahkik Heyetleri gnderilmesi kararlatrlmtr. Komisyonun gidecei blgeler ise u ekilde taksim edilmitir45: Ankara, Kastmonu Vilyetleri ile Bolu Sancana, Trabzon Vilyeti ile Samsun Livasna, Bursa ve Edirne Vilyetleri ile atalca Sancana, Aydn Vilyeti ile anakkale ve Karesi Sancaklarna, Konya Vilyeti ile Eskiehir, Karahisar (Afyon), Ktahya ve Antalya Sancaklarna, Sivas Vilyeti ile Kayseri ve Yozgat Sancaklarna, Erzurum, Van ve Bitlis Vilyetlerine Diyarbakr ve Mamratlaziz (Elaz) Vilyetlerine Adana Vilyeti ile Mara Sancana, Urfa, Zor ve Antep Sancaklarna. Tahkikat Heyetlerinin grevleri ise, 14 Aralk 1918 tarihinde toplanan Meclis-i Vkelda, msellh etelerin tenkli hakkndaki 19 Austos 1326
43 44 45

BOA., BEO., 340684; T. Efkr, 25 T. Sni 1334 (Kasm 1918), nr. 2571. BOA., DH. UM., 19/3 1/36. BOA., MV. 213/60; BOA., BEO., 340885.

312

Ferudun ATA

tarihli kararnamenin sekizinci maddesinde belirtilen hususlara gre tayin edilmitir. Buna gre Tahkikat Heyetleri; gerek istidla komisyonlarndan, gerekse mlkiye memurlar tarafndan ihbr yaplan ve evrak verilen sular hakknda tahkikt yapabileceklerdi. Ayrca, sanklarn tutuklanmasna, kefaletle veya kefaletsiz olarak tahliye edilebilmelerine, tutuklama mzekkerelerinin geri istenilmesine, tahkikat sonucu duruma gre yarglanmalar iin Divn- Harblere sevk etmeye veya meni muhkemeleri sonucu tahliyelerine dair ounlukla karar vermeye de yetkili klnyordu. Bunlarn yan sra, Tahkik Heyetinden kacak kararlara itiraz edilemeyecei de belirtilmekteydi46. b- Divn- Harb-i rf Mahkemelerinin Kurulmas Osmanl Devletinde 1876 tarihli Knn-i Essinin 23. maddesi; yaplacak yarglama kanunu hkmnce, hi kimsenin kanunen mensup olduu mahkemeden baka bir mahkemeye gitmeye zorlanamayaca hkmn ngrmekteydi. 89. maddesinde ise; her ne isim ile olursa olsun, baz zel maddeleri grmek ve hkmetmek iin belli mahkemeler dnda, fevkalde bir mahkeme veyahut hkm verme yetkisine sahip bir komisyonun kurulmasna izin vermiyordu47. Yani, normal zamanlarda hangi sebeple olursa olsun, vatandalarn mevcut mahkemeler dnda kurulacak mahkemelerde yarglanmalar yasaklanyordu. Ancak, Kann- Esasnin 113. maddesi, hkmete fevkalde zamanlarda rf idare iln etme hakk tanyordu. rf idare, kanunlarn ve mlk nizamlarn geici olarak tatil edilmesi idi. rf idare altnda ynetilen mahallin idaresi ise, zel nizamnme ile tayin edilecekti48. Bu fevkalde dnemlerde kurulan mahkemelere, Divn- Harb-i rf ad veriliyordu49. Dier taraftan, sulanan ttihatlarn ne Beinci ubede sorgulanmakta olular, ne de Tahkik Heyetleri kurulup muhtelif blgelere gnderilmi olmalar yeterli grlmyordu. nk tilf Devletleri ve ttihat ve Terakki Frkas kartlar, sulularn bir an nce cezalandrlmalar konusunda bask
46 47 48

49

BOA., MV. 213/62. Tuncer zyavuz, Osmanl- Trk Anayasalar, stanbul 1997, s. 305, 322. 113. Maddenin tam metni yledir: Mlkn bir cihetinde ihtill zuhur edeceini meyyit sr ve emrt grld halde hkmet-i seniyyenin o mahalle mahss olmak zere muvakketen idare-i rfiye ilanna hakk vardr. dare-i rfiye, kavnn ve nizmt mlkiyenin muvakkaten tatilinden ibaret olup, idare-i rfiye tahtnda bulunan mahallin suret-i idaresi nizm- mahss ile tayin olunacaktr. T. zyavuz, Osmanl- Trk, s.327. Osman Kksal, Tarihsel Sreci inde Bir zel Yarg Organ Olarak Divan- Harb-i rfiler, 1877-1922, (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), s. 3739.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

313

yapyorlard. Bundan dolay hkmet, stanbulda 1909dan beri devam etmekte olan dare-i rfiyenin varln, Divn- Harb-i rfilerin kurulmas iin nemli bir hukuk dayanak olarak grd50. 20 Eyll 1293 (2 Ekim 1877) tarihli dre-i rfiye Kararnmesini51 esas alan hkmet, 14 Aralk 1918de Divn- Harb-i rfinin kurulmasn kararlatrmtr. Kararda; Divn- Harb-i rfnin, seferberlik srasnda uygulanan tehcir muamelesinden istifade ederek, ihtill gayesi ile ilenen hakszlk ve tecavze ait sularda dahli olanlar, lyk olduklar kanun cezaya arptrlacaklar ifade ediliyordu. Ayrca Tahkik Heyetlerinin aratrmas sonucu yarglanmas gereken tehcir sulularnn, ait olduklar adl mahkemelerde yarglanmalarnn vakte muhta olaca sebebiyle, hzl bir karar mekanizmasna olan ihtiya dile getirilmekteydi52. Meclis-i Vkel, Divn- Harb-i rfilerin tekilt ve alma esaslarn da, 19 Austos 1326 (1 Eyll 1910) tarihli Msellah etelerin Tenkli hakkndaki kararnmeye gre dzenledi. Ad gecen kararnmenin 24. maddesine gre; Divn- Harbler tarafndan verilecek hkmler, dre-i rfiye kumandannn emriyle, idam kararlar ise padiahn onay ile yerine getirilecekti. 25. maddesine gre; Divn- Harb, bir reis ile drt azadan ve bir mddeiummiden oluacakt. Reis ile azalarndan ikisi memrin-i askeriyeden olmak zere Harbiye Nezareti tarafndan, azalarnn dier ikisi memrin-i adliyeden olmak zere Adliye Nezareti tarafndan tayin olunacakt. Divn- Harb huzurunda yarglama ak ve savunma usulyle yaplacakt. Hkmler mutlak ounlukla ve temyiz hakk olmakszn, fakat gerekeleri bir kanuna dayanarak verilecekti53. Meclis-i Vkel, 14 Aralk 1918 tarihinde Divn- Harb-i rfilerin kurulmasna karar verdikten iki gn sonra; 16 Aralkta da, stanbulda bir Divn- Harb-i rf mahkemesi kurmu ve heyetini tayin etmitir. Kurulan bu mahkemenin reisliine emekli Ferik Mahmut Hayret Paa tayin edilmitir. Azalklarna ise, askeriyeden Usturuma Kolordusu Kumandanlndan emekli Mirliva Ali Nadir Paa, Mlga Nizamiye yirmi yedinci Frka Kumandanlndan emekli Mirliva Sleymaniyeli Mustafa (Krt, Nemrut) Paa, adliyeden asl
50 51

52 53

A. F. Trkgeldi, Grp, s. 175; T. Z. Tunaya, Siyasal Partiler, s. 40; O. Kksal, Divn- Harbler, s. 23; Yeni Gn, 14 K. Evvel 1334 (14 Aralk 1918), nr. 101. Bu kararnmenin ikinci ve drdnc maddeleri yle dzenlenmitir: Devletin dahil ve haric emniyetini ihll edecek bilcmle cnh ve cinayetlerin asl filleriyle, zmedhal olanlarn sfat ve haysiyetleri asl nazar- itibare alnmayarak Divn- Harbde muhkeme edilecekledir. BOA., MV., 213/62; BOA., MV., 249/234; BOA., BEO., 340905. BOA., MV., 213/62; BOA., BOE., 340905.

314

Ferudun ATA

vazifeleri bki kalmak zere Dersadet stinf Mahkemesi azasndan evket ve Artin Musdiyan, mddeiummiliine, Mahkeme-i Temyiz Ba Mddeiummilii Ba Muvini Nihad, mstantikliklerine Beyolu Bidayet Mahkemesi azasndan Moiz Zeki, Misak Makaryan, Nazif ve Dersadet Bidayet Mahkemesi azasndan Abdssamed Efendiler tayin olunmulardr54. Mahkemeyi oluturan yedi kiilik heyetten nn Gayrimslim olmas dikkat ekicidir. stanbulda bir Divn- Harb-i rfi kurulduktan sonra, Sadaret 18 Aralk 1918 tarihinde Harbiye Nezaretine bir tezkere gndermitir. Bu tezkerede, Meclis-i Vkel tarafndan, 14 Aralkta Ferik Mahmut Hayret Paann bakanlnda stanbulda bir Divn- Harb-i rfi kurulduu hatrlatlm ve ayn karara uygun olarak, tarada dare-i rfiyenin uyguland yerlerde de sratli bir ekilde Divn- Harbler oluturulmasnn gerei dile getirilmitir. Buna gre, 20 Ocak 1919 tarihinde oluturulan ve oluturulmas dnlen mahkemeler ve yetki alanlar u ekilde kararlatrlmtr: stanbul Divn- Harbi; stanbul vilyetiyle atalca ve zmit Livlar, Tekfurda Divn- Harbi; Edirne vilyetiyle Kale-yi Sultaniye Livs, zmir Divn- Harbi; zmir vilyetiyle Antalya ve Mentee Livlar, Antep Divn- Harbi; Adana vilyeti ile Urfa ve el Livlar, Bursa Divn- Harbi; Bursa vilyeti ile Karasi Livs, Van Divn- Harbi; Van vilyeti, Byezid Divn- Harbi; Byezid Livs, Samsun Divn- Harbi; Samsun Livs olarak hudut ve yetkileri belirtilmitir55. 8 Ocak 1919 tarihinde kurulduuna yukarda iaret edilen Edirne Divn- Harbi ile Bandrma Divn- Harbi, 20 Ocakta yaplan bir deiiklikle, grlen lzum zerine lavedilmitir56. c- Tutuklamalarn Balamas Tevfik Paa Hkmeti bir yandan Ermeni meselesi dolaysyla sulananlarn bir an evvel tutuklanp yarglanmas iin her trl fizik hazrlklar hzla tamamlarken, bir yandan da Ermenilerin sevkinde grev alan ve hlen i banda bulunan memurlar grevden almaktayd. Tetkik-i Seyyit
54

55 56

BOA., BEO., 340979; Divn- Harb-i rfilerin kuruluu ile ilgili Padiahn rade-i seniyyesi, TV., 21 K. Evvel 1334 (Aralk 1918), nr. 3424; Tasvir-i Efkr, 22 K. Evvel 1334 (Aralk 1918), nr. 2598; Vakit, 23 K. Evvel 1334 (Aralk 1918), nr. 419. BOA., BEO., 341346; BOA., MV., 214/25. BOA., BEO., 341493.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

315

Komisyonu ise, oktan vazifesine balam ve zanllar tutuklamaya balamt. Sultan Vahdettin de, 23 Kasm 1918 tarihinde Londrada yaymlanan Daily Mail gazetesi muhabiri G. Ward Pricea verdii beyanatta; Ermeniler hakknda reva grlen muameleleri byk bir znt ile rendiini, bu eit olaylara yol aanlarn en ar ekilde cezalandrlmas iin derhal inceleme ve aratrma yaplmas emrini verdiini syleyerek, kendisinin ve babasnn ne kadar ngiliz hayran olduunu da ilave etmitir57. Vahdettinin, sulularn cezalandrlaca ynndeki bu beyanat, birok masum insann cannn yanmasna balang tekil etmi ve bu mlkattan sonraki gnlerde tutuklamalar hzla artmtr. Bu beyanattan evvel gereklemi ve tespit edebildiimiz ilk tutuklama, 5 Kasm 1918 tarihinde Diyarbakr eski valisi Reit Beydir58. Hkmet ayn gnlerde vilyetlere de emirler gndererek, tehcir ve benzeri konularla ilikisi olanlarn tutuklanmasn istemitir59. Daha sonraki gnlerde bu tutuklamalar artarak devam etmitir. Mesel; 2 Aralkta Mamratlaziz valisi Sabit Beyin60, 16 Aralkta ise Boazlyan Kaymakam Kemal Beyin61 tutuklandklar anlalmaktadr. 21 Aralkta da, Ereli Kazas Kaymakam evki Bey azledilmitir62. Ahmet Emin Yalman, ilk tutuklamalar hakknda bilgi verirken; 31 Kasm 1918de, 150 kadar ttihatnn evinin dehet yaratacak bir hava iinde
57

58

59 60 61 62

Ltfi Bey, Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul ?, s. 448; M. Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken Mondros Mtarekesinden Sivas Kongresine, Birinci Kitap, Ankara 1959, s. 15; S. Akin, stanbul Hkmetleri, s. 97. Dr. Reit Bey 1872 ylnda Kafkasyada domutur. Mekteb-i Tbbiyede kurulan ve daha sonra ttihat ve Terakki adn alacak ttihad- Osmani Cemiyetinin kurucular arasnda yer almtr. eitli yerlerde doktorluk grevlerinde bulunduktan sonra, I. Dnya Savann en kark dneminde Diyarbakr ve Ankara valiliklerinde bulundu. zellikle Diyarbakr valilii esnasnda buradaki Ermenilerin faaliyetlerine yakndan vakf oldu. Bu olaylarla ile ilgili u deerlendirmeyi yapmtr: Doudaki Ermeniler aleyhimize ylesine kkrtlmt ki, ayet yerlerinde braklsayd, evrede bir tek Trk ve Mslman yaadn grmek imknsz olacakt. Dr. Reit, Lice Kaymakam ve Beiri Kaymakam vekilini ldrtmenin yannda, Ermeni tehciri ve katliam ile sulanarak, 5 Kasm 1918 tarihinde tutuklanmtr. Bekiraa Blnde devaml basklara maruz kalp, savunma dahi yaptrlmamas sonucu, hamama gtrlrken otomobille karlr. Firarndan yaklak on gn sonra, Beikta civarnda ilerinde Ermenilerin de bulunduu polisler tarafndan etraf sarlr. Yakalanacan anlaynca da, teslim olmamak iin kendi tabancas ile intihar eder. Dr. Reid Bey hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Nejdet Bilgi, Dr. Mehmed Reid ahingiray Hayat ve Hatralar, zmir 1997; Ahmet Mehmetefendiolu; ttihat ve Terakkinin Kurucu yelerinden Dr. Reid Beyin Hatralar, Srgnden ntihara, stanbul 1993; C. Bayar, Ben de, 5, s. 1524; Tasvir-i Efkr, 8 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 2646. kdam, 6 T. Sni 1334 (Kasm 1918), nr. 7807. Vakit, 2 K. Evvel 1334 (Aralk 1918), nr. 400. Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin Yarglanmas, Ankara 1999, s. 93. TV., 21 K. Evvel 1334 (Aralk 1918), nr. 3423.

316

Ferudun ATA

abluka edildiini ve sonra tutuklamalarn baladn belirtmektedir. Ayrca halk arasnda, tutuklananlarn, 1500-2000 kiilik listelerin bandaki kimseler olduu sylenmekteydi63. Hkmet, neredeyse tm mesaisini tehcir meselesine tahsis etmi olduu halde, yine de ilerin yaval sebebiyle eletirilmekten kurtulamamtr. Nitekim, Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey, Ermeni ilerinin yaval dolaysyla kendisine yaplan eletirilere cevap verirken; Dahiliye Nezretine yneltilen ikyetleri anlayamadn, nk Dahiliye Nezretinin zerine den grevi yaptn belirtmitir. Kendi vazifesinin, sadece tehcir ve tebid ilerinde memurlardan sorumlu olanlar ortaya karmak ve bunlar ait olduu mahkemeye sevk etmek olduunu belirten Mustafa Bey, ayrca Mazhar Bey bakanlnda teekkl eden komisyonun gerekli tahkikat yaptn ve imdiye kadar yirmi iki takm tahkikat evrakn hazrlayarak Divn- Harbe gnderdiini de ilave etmitir64. Tahkik heyeti reisi Mazhar Bey de Dahiliye Nezaretine gnderdii tezkerede, yapt aratrma sonucu, Ermeni ilerinden maznun bulunanlarn isimlerini kapsayan bir defteri, Divn- Harbe verilmek zere Harbiye Nezaretine sunduunu belirtmitir. Defterde, muhtelif snftan memurlarn derecelerine gre isimlerinin yazl olduunu da ilave etmitir65. Bunun yannda, tehcir sulusu olarak ihbar edilenler ya Tahkik Heyetleri vastasyla stanbula getirtiliyor ya da eer aranan kii bulunmuyorsa mahall jandarma kuvvetlerine gizli bir ifre ile bildirilip tutuklanmas ve firarna meydan verilmemesi salanyordu66. Artk bundan sonra Dersadet Divn- Harb-i rfisi, Tahkik Heyetlerinin kendilerine gnderdii evraklar inceleyip, gerekli grd kiileri tutuklamaktadr. Trabzon tehcirinden sulu bulunan Acente Mustafa, eski valilerden Muammer, Atf ve Memduh Beyler, Yozgat Jandarma Tabur Kumandan Tevfik Bey, eski Bursa valisi Ali Osman Bey, ttihat ve Terakki Cemiyeti Bursa murahhas Konyal brahim ve Belediye reisi Ahmet Muhtar Beyler bata olmak zere, 9 Ocak 1919 tarihi itibariyle 130 kii tutuklanmtr. Sulu olduu kabul edilen dier ahslarn ise, isimleri liste yaplarak

63 64 65 66

Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, I, Yay. Haz. Erol adi Erdin, stanbul 1997, s. 409-410. Vakit, 3 K. Sani 1335 (Ocak 1919), nr. 431. BOA., BEO., 341158. BOA., DH. KMS., 49-1/53.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

317

tutuklanmas kararlatrlmtr67. Tutuklananlarn gnderildii yer ise mehur Bekiraa Bldr Ocak ay sonuna gelindiinde ise hkmet daha geni apta tutuklamalara girimitir. Gece yars ani bir basknla tutuklananlar; nazrlk yapm ve devletin nemli kademelerinde grev yapm nde gelen ttihatlardr. Basna yansm olan 32 kiilik liste iinde Dahiliye Nazr smail Canbolat, e Nazr Kemal Bey, Meclis-i Mebusan eski reisi Hac Adil Bey, stanbul Mebusu Karasu Efendi, Meclis-i Mebusan eski Birinci Reisi Vekili Hseyin Cahit(Yaln), Merkez-i umumi azasndan Ziya Gkalp Bey, ttihat ve Terakki Cemiyeti Ktib-i umumisi Midhat kr (Bleda) gibi isimler vardr68. Gerekte bu kiilerin tutuklan pek intikamc bir ekilde cereyan etmitir. zmir Valisi Rahmi Beyin zerini deitirmesine bile frsat verilmeden pijamasyla karakola gtrlmlerdir. Midhat kr Beyin evine gelen sivil polisler ise, kap alr almaz ieri dalmlar ve ieride bulunan hanm ve hizmetileri korkutarak baylmalarna sebep olmulardr69. Bazlar ise, polise direnmek istemi ise de zorla gtrlmtr. Hatta Lazistan mebusu Sudi Bey, kendisini zorla gtren polise; elbet bize de sizi tevkif etmek sras gelecektir, diye mukabelede bulunarak teslim olmutur70. Hkmet ttihatlar sadece tutuklamakla kalmam, onlarn bankalardaki paralarna ve gayrimenkul mallarna da el koymutur71. Ayrca ttihat ve Terakki Partisinin kendisini feshettikten sonra
67 68

69 70 71

Vakit, 9 K. Sani 1335 (Ocak 1919), nr. 436; Tasvir-i Efkr, 9 K. Sani 1335 (Ocak 1919), nr. 2616. Basna yansyan dier isimler ise unlardr: Karasi Mebusu Hseyin Kadri Bey, Erzurum Mebusu Hseyin Tosun Bey, Bursa Mebusu Rza Bey, Lazistan Mebusu Sudi Bey, zmir valisi Rahmi Bey, Teceddt Frkas Meclisi idare azasndan Tevfik Rd Bey, Diyarbakr valisi Bedrettin Bey, Muhacirin idaresi mdr muavini Veli Necdet Bey, ttihat ve Terakki murahhaslarndan Ferid Bey, Esnaf Cemiyeti ktib-i umumisi Selahaddin Bey, Merkez umumi katiplerinden Salim Bey, Polis Mdriyeti ksm- siyasi mdr Tevfik Hadi Bey, Boazlyan Kaymakam Faik Bey, Enver Paann kethdas Dervi Efendi, Edirne mebusu Hac Adil Bey, Erzurum mebusu Vasfi, Mdr Hseyin Tosun, Bursa mebusu Rza Bey, ttihat ve Terakki merkezi umumi azasndan Dr. Rasuhi, Teceddt Frkas azasndan Dr. Tevfik Rd, Esnaf Cemiyetleri reisi Memduh evket, eski nazr Haim Beyin biraderi Selahattin, Diyarbakr vali vekili Bedrettin, stanbul Defterdar Fazl, Rsumat mdrlerinden Salim, Darulfnun riyaziye muallimlerinden mhendis akir, Muhacirin mdriyeti muavinlerinden Veli, memur Selahaddin. Asker ahsiyetler ise unlardr: Sleyman Numan, Mahmut Kmil Paalar, Cevad ve Vasfi Beyler ve kaymakam Agh Bey. Vakit, 1 ubat1335 (1 ubat 1919), nr. 459. Yeni Gn gazetesi tutuklu saysn 28 olarak vermitir. Bunlardan 22sinin Polis Mdriyetinde, 6snn ise stanbul Muhafzlnda bulunduunu bildirmitir. Yeni Gn, 3 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 151. Tasvir-i Efkr, 5 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 2643. Vakit, 2 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 460. TV., 3 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 3462; Yeni Gn, 3 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 151.

318

Ferudun ATA

kurulan Teceddt kurtulamamtr72.

Frkasna

devrettii

mallar

da

el

konulmaktan

C- YARGILAMALARIN BALAMASI 1-Yozgat Tehciri Yarglamas Divn- Harb-i rf mahkemeleri, 16 Aralk 1918 tarihinde emekli ferik Mahmut Hayret Paann bakanlnda stanbulda kurulduktan sonra hemen almaya balamt. Ancak ilk durumaya, 5 ubat 1919 tarihinde Yozgat Tehciri davas ile balanabilmitir73. Bu davada, Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Bey, Yozgat Jandarma Tabur Kumandan Binba Tevfik Bey, Yozgat Evkaf memuru Feyyaz Ali Bey ve polis memuru, Yozgat Ermenilerinin sevki srasnda grevlerini ktye kullanmak, mallarn almak ve baz Ermenileri ldrmek iddiasyla yarglanmlardr. Tevfik Paann ve Damat Ferit Paann sadrazamlklar dneminde, on sekiz duruma olarak devam eden Yozgat Tehciri davas, 8 Nisan 1919 tarihinde sona erdi74. Durumalar srasnda mahkeme heyeti, mtareke ortamnn siyas atmosferine uygun ekilde hareket ederek haksz tavrlar sergilemitir. ahit olarak dinlenen Ermenilerin ifadelerindeki tutarszlklar, yalan ve iftira dolu beyanlar, mahkeme heyeti tarafndan da grlmesine ramen, yine de dinlemekte srar etmiler ve bu yalan ifadeler, heyetin kararn nemli lde etkilemitir. Yarglama srasnda kendileri ile ilgili dile getirilen ldrme, hrszlk gibi eitli iddialar delilleriyle reddeden sanklar, yine de ceza almaktan kurtulamamlardr. Yarglamann sonunda Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Bey idam cezasna arptrlarak 10 Nisan 1919 tarihinde infaz edilmitir75. Kemal Beyin idamna kamuoyu byk bir tepki gstermi ve verilen ceza, tilf devletlerine yaranmak amacyla siyas bir taviz olarak

72

73

74 75

Tasvir-i Efkr, 3 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 2641; kdam, 3 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 7896. ttihat ve Terakki Frkasnn tasfiye edilii, mallarna el konulmas ve Teceddt Frkas hakknda geni bilgi iin bkz. Bnyamin Kocaolu, ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas, (Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi) Samsun 2003. Hadisat, 6 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 60; Vakit, 6 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 464; Sabah, 6 ubat 1335 (ubat 1919), nr. 10497. Ayrca, Yozgat tehciri yarglamalar iin bkz. Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin Yarglanmas, Ankara 1999. Tasvir-i Efkr, 8 Nisan 1335 (Nisan 1919), nr. 2698; Memleket, 8 Nisan 1335 (Nisan 1919), nr. 56. Memleket, 11 Nisan 1335 (Nisan 1919), nr. 61; N. Bilgi, Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin, s. 162.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

319

deerlendirilmitir. Bunun iin, cenaze merasimine halktan byk bir katlm olmu, cenazesi zerine, Trklerin byk ehidi Kemal Bey76 yazlmtr. Mahkemenin karar sonucu Tevfik Bey ise 15 yl krek cezasna arptrlmtr. O da verilen kararn siyas olduunu dnerek deiik zamanlarda affn talep etmitir77. Dier sanklara ise herhangi bir su unsuru bulunamad iin ceza verilememi, ancak tahliye de edilmeyerek aylarca hapiste yatmlardr. 2- Dier Yarglamalar Divn- Harb-i rflerde, Yozgat tehciri davasnn yannda baka davalar da grlmtr. Bunlardan bazlar; Trabzon tehciri davas, Byk Dere tehciri davas, ttihatlarn nde gelenlerinin yargland dava, ttihat ve Terakki Cemiyeti Ktib-i Mesullerinin davas ve Mamratlaziz (Elaz) tehciri yarglamalardr. Bu yarglamalar srasnda da, Yozgat tehciri davasnda olduu gibi, birok yalanc ahit grev alm, birtakm usulszlkler ortaya kmtr. Mahkeme heyeti kararlarn verirken daha ok hukuk harici unsurlarn etkisinde kalmtr. Zaten ttihat nderlerin yargland davadan bir sonu kmamas zerine ngilizler, nemli ksmn eski sadrazam ve nazrlarn oluturduu bir grubu da Malta adasna gtrmlerdir. Damat Ferit Paann78 sadrazam olduu dnemlerde, ttihatlara ynelik daha sert cezalar verilmek istenmitir. Bunun iin, Divn- Harb-i rflerin mahkeme heyeti sk sk deitirilmi, yarglama usulleri zerinde daha ok oynanmtr. ou zaman, sann en tabii savunma haklarndan olan lehinde ahit dinlenmesi, avukat tutmas, yarglamalarn ak yaplmas gibi haklar elinden alnm, lkede rf idarenin varl bahane edilerek, sank aleyhine dzenlemeler yapmaktan kanlmamtr. zellikle Damat Ferit Paann sadrazaml srasnda mahkeme reisi olan Nemrut Mustafa Paa Divn- Harb-i rfsi, sanklara kar son derece haksz muamelelerde bulunmutur. Yarglamalarn gizli olduu bu dnemde, alelade birka durumadan sonra hemen idam kararlar verilmitir. Nitekim, hibir suu olmayan Urfa Mutasarrf Nusret Bey bunlardan birisidir. Nemrut Mustafa Divn- Harb-i rfsi, Nusret Bey hakknda nce 15 sene krek cezas vermiken, Mustafa Paann idam karar verme konusundaki srar yznden, mahkeme yesinin birisinin
76 77 78

C. Bayar, Ben de, s. 1523. BOA., DH. EUM. AY., 27/59. Damat Ferit Paa hakknda geni bilgi iin bkz. Can . Erdem, Sadrazam Damat Ferit Paa, (Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul 2001.

320

Ferudun ATA

deitirilmesi ve ilve yalanc ahitlerin dinlenmesi suretiyle, karar idam olarak detirilmitir. Bylece, sana temyiz hakk da tanmayan mahkeme, bir ahs hakknda ayn sutan iki ayr hkm mazbatas dzenlemek gibi bir hukuk faciasna yol am ve idam karar infaz edilmitir. Yaplan bu haksz muamele daha sonra ortaya karlm, Divn- Harb reisi Mustafa Paa ve arkadalar hapis cezasna arptrlmlardr. Ancak Sultan Vahdettin Mustafa Paay affetmitir79. SONU tilf Devletleri, mtarekeden sonra igal altndaki Osmanl hkmetlerine kurdurduklar Divn- Harb-i rfleri, bir koz olarak kullanma abas iinde olmulardr. Bu srete grnte, sadece Ermenileri sevk eden ve onlara kar birtakm suiistimaller yaptklar iddia olunan ttihatlarn cezalandrlmalar amalanyor gibiyse de, gerekte, tilf Devletlerinin menfaatlerine kar kan herkesin cezalandrlmak istendii ortaya kmtr. Bunun en ak ispat, sz konusu bu mahkemelerin bir mddet sonra Mustafa Kemal Paa dahil, Mill Mcadeleye katlan ve destek veren herkesi yarglayacak olmasdr. Ayrca Ermeni taraftarlar, bu frsattan istifade diyerek, szde Ermeni katliamnn kk bir grup tarafndan deil, btn bir millet tarafndan gerekletirildii iddialarn da dile getirerek, Trk milletinin tamamn sulama gayretine girimilerdir. Netice olarak, mtarekeden sonra tehcir sulularn cezalandrmak amacyla kurulan Divn- Harb-i rf mahkemesi, birtakm eski grevlilere idam dahil eitli cezalar vermitir. Bugn baz evreler, mahkemenin bu kararlarn, Ermenilere yapld iddia olunan zulmlerin bir ispatym gibi sunma gayreti iine girmilerdir. Yukarda verdiimiz bilgilerden de anlalaca zere, Divn- Harb-i rfde yaplan yarglamalarn objektif hukuk kurallar iinde cereyan ettiini sylemek mmkn deildir. Ulatmz sonular 5 madde halinde yle ortaya koyabiliriz. 1- Divn- Harb-i rf Mahkemelerinin Kurulduu Dnem: Mtarekenin imzalanmasyla birlikte stanbulu igale balayan tilf Devletleri, her kuruma olduu gibi, yargya da mdahale etmilerdir. Zaten 1918 ylndan sonra tam bamsz bir Osmanl Devletinden bahsetmek olduka gtr. Nitekim, Divn- Harb-i rfde yarglanacak olan sulularn ou, tilf Devletlerinin belirledii listelere gre tespit edilmi , hkmet de o istikamette
79

BOA., BEO., 350453.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

321

tutuklama ve yarglama ilerine girimitir. Dolaysyla birtakm eski grevlilere idam dahil verilen tm cezalar, herhangi bir su unsurunun bulunmasndan dolay deil, i ve d basklar sonucu tecelli etmitir. nk hkmetlerin bu dnemdeki genel politikalar, igal kuvvetlerine tam bir teslimiyettir. 2- gal Kuvvetlerinin Basklar: tilf Devletleri ve zellikle ngiltere, ttihatlarn yarglanmalar konusunda olduka kararl ve baskc davranmlardr. Amiral Calthorpe, Hariciye Nazr Mustafa Reit Paaya; ngiltere Hkmeti, Ermeni tehcirinde grev alanlar ve ngiliz esirlerine kt davrananlar cezalandrmaya kararldr demi, Mustafa Reit Paa da, mahkemelerin kurulduunu, sulu olanlar yarglamaya baladklar cevabn vermitir. tilf Devletlerinin temsilcileri, zellikle 1919 yl bandan itibaren basklarn daha da artrmlar, yarglamann yaplaca Divn- Harb-i rf mahkemesi salonunu dahi tefti ederek, yarglama konusunda gsterilen gayretten dolay hkmete memnuniyetlerini beyan etmilerdir. Ayrca hapishaneleri gezerek, Osmanl hkmetinden izin almakszn ieride bulunan onlarca katil, hrsz ve dier sular ilemi Rum ve Ermeni mahkmlar tahliye etmilerdir. Dolaysyla, etrafnda ngiliz, Fransz ve talyan askerlerinin nbet tuttuu bir mahkemede adil yarglamann yaplamayaca tabii olduundan, buradan verilmi olan hkmlerin de adalet ve hukuk kavramlar iinde deerlendirilmesi mmkn deildir. 3- ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilf Frkas Arasndaki Rekabet: Divn- Harb-i rfde verilen hkmlere etki yapan nemli unsurlardan birisi de, bu iki frka arasndaki siyas dmanlktr. tilf Devletlerinin glerini de arkalarna alarak, ttihatlara kar amansz bir mcadeleye girien Hrriyet ve tilflar, verilen her hkmde byk rol oynamlardr. Hrriyet ve tilflar, siyas rakipleri olarak, ttihat ve Terakki iktidarlar dneminde grev yapm herkese sulu gzyle bakmlar ve en ar cezalarn verilmesi iin aba harcamlar; aznlk ve yerli muhalif basnn da desteiyle, ttihatlara kar intikam derecesinde hcum etmilerdir. Divn- Harb-i rfdeki yarglamalar hep bu ekime iinde cereyan etmi, ceza verilmesini istedikleri bir ttihatya kar tehcir, taktil, ihtikr ve isyan gibi sulamalar mesnetsiz olarak yneltmilerdir. 4- Mahkeme Heyetinin Tutumu: Divn- Harb-i rfnin hakim heyeti, i bana gelirlerken hep adil bir yarglama yapacaklar vaatlerinde bulundularsa da, bunu asla gerekletirememilerdir. nk mahkeme heyeti kendi iradesiyle

322

Ferudun ATA

deil, siyas iradenin istei dorultusunda hareket etmitir. Nitekim bunu, Divn- Harb-i rf reisi Nemrut Mustafa Paa aka dile getirerek; igal altnda alan bir Divn- Harb, vicdanndan ziyade hisleriyle hareket eder. Bu bize yukardan gelen emirdir demitir. Mahkeme hkmlerini, i ve d siyasetteki gelimelere gre veya yapaca etkileri hesaba katarak vermitir. Bu yzden ceza verirken su bulamad iin ou zaman zorlanmtr. Byle olunca da maznunlarn ou aylarca susuz yere yatm, bazen de bir kazan hrszln soruturmak iin mahkeme gnlerce srmtr. Ancak yardmlarna her zaman, Rum ve Ermenilerin dzenledikleri yalanc ahitler veya ttihatlardan intikam almak dncesinde olan Hrriyet ve tilf Frkas taraftarlar yetimi; mahkeme heyeti de kararlarn onlarn ifadeleri zerine ina etmitir. 5- Divn- Harb-i rf Kararlarnn Temyizi: Divn- Harb-i rflerin yarglama usulleri dzenlenirken en fazla bu konu zerinde oynama yaplmtr. Hkmetler temyiz maddelerini, daha ok siyas vaziyetin ald ekle gre belirlemilerdir. Bazen mahkeme kararlarnn temyizine izin verirlerken, bazen de sana avukat tutmak, durumalar ak yapmak gibi temel haklar bile tannmamtr. Mahkeme heyeti hem savc, hem sorgu hakimi olmu, kararlar gizlilik iinde alnmtr. Dier taraftan, 1920 ylnn sonlarnda ikinci defa i bana gelen Tevfik Paa hkmeti, uygulanmakta olan yarglama usulnden rahatsz olunca, sanklara temyiz hakkn yeniden vermitir. zellikle Damat Ferit Paa Hkmetleri dneminde yaplan suiistimallerin ortaya kmaya balamas, bu kararn alnmasnda etkili olmutur. Nitekim, Meclis-i vkelda bu karar alnrken, verilen hkmler kastedilerek; ne erbb- hukuku, ne de kamu vicdann tatmin eden bir isabet-i kanuniye grlemedii iin Divn- Harb-i rf Kararlarnn temyiz edilmesinin, gerein ortaya kmas iin gerekli olduuna dikkat ekilmitir. Bu kararn alnmasndan sonra Temyiz Heyeti gemi dosyalar yeniden incelemi ve birok usulszlkler tespit etmitir. Mahkemede grev yapan gvenlik glerinin zorla sulu bulma abalar, stlerinin gzne girmek ve terfi edebilmek iin tutukladklar ahslar dverek su itiraf ettirmeleri Divn- Harb-i rflerin nasl altn ispatlamtr. Keza, Urfa Mutasarrf Nusret Bey hakknda nce hapis, sonra idam cezas veren iki ayr hkm dosyas da bu devrede ortaya karlmtr.

Divn- Harb-i rf Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yarglamalar

323

Bylece mtareke dnemi Divn- Harb-i rflerinin, hkmlerini nasl bir politika takip ettii de anlalmtr. Dolaysyla byle usulsz ve basklar altnda alan siyas amal bir mahkemeyi, objektif ve tarafsz olarak muhakeme yapm bir yarg organ gibi deerlendirmek ve hkmlerinden siyas sonular karmaya almak, birtakm hayal iddialar ispatlayabilmek iin, adl bir kurumda sz konusu yolsuzluklar ve hakszlklar meru grmek olacaktr. Ayrca, sadece verilen cezalar grp de, hkmlerin nasl ortaya kt konusunu gz ard etmek, meselenin anlalmazln devam ettirmekten baka bir anlam tamaz. Ksacas, bu dnemdeki Divn- Harb-i rf mahkemelerini, Osmanl Devletinin hr iradesiyle birtakm gereklerin ortaya kmas iin kurduu bamsz ve adil bir kurum olarak grmek mmkn deildir. Byle bir mahkemenin verdii hkmlerin de, hukuken bir geerlilii olduunu dnmek son derece zordur.

You might also like