http://sbe.gantep.edu.

tr den online ulalabilir

Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7(1):54-65 (2008)

1915 Ermeni Olaylarna Farkl Bir Bak

Nevzat Artu
Adyaman niversitesi Meslek Yksek Okulu, Adyaman

zet: 1915 ylnda dnemin ttihat ve Terakki Hkmeti tarafndan alnm olan Ermeni Sevkyat karar, Osmanl Devletinin snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin bizzat isyan etmeleri ve Ruslarla ibirlii yapmalar nedeniyle alnm bir gvenlik tedbiridir. Sevkyat kararnn alnmasn salayan ttihat lider kadro, sava artlarna ramen, Ermeni kafilelerinin her trl ihtiyalarnn karlanmas iin azami lde gayret gstermilerdir. 1915te yaanan bu olaylar, Birinci Dnya Savann sona ermesinin ardndan tilaf Devletlerinin glgesi altnda kurulan ttihat kart Osmanl Hkmetleri tarafndan yeniden gndeme getirilmi ve hi vakit kaybedilmeden yargya havale edilmitir. Yarglamalar sonucunda sevkyat srasnda baz zc hadiselerin yaand kabul edilmi, ancak bu olaylarn bir imha amac tamad zellikle vurgulanmtr. te yandan Ermeniler, sevkyat olayn II. Kanal Seferi srasnda ngiliz ordularnda gnll olarak yer almakla protesto etmilerdir. Yurt dndaki Ermeni lobileri, savatan sonra ttihat liderlere ynelik suikastlar dzenleyerek sevkyat srasnda hayatlarn kaybetmi olan Ermenilerin intikamn almak istemilerdir. Sevkyat kararnn alnmasnda hibir rol olmayan Milli Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paay bile lm listelerine alarak meseleyi adeta bir kan davas haline getiren Ermeni Lobileri, gnmzdeki uzlamaz siyasetin temellerini atmlardr. Anahtar Kelimeler: Ermeniler, Sevkyat, ttihat ve Terakki, Talat Paa, Cemal Paa.

A Different Approach Towards Armenian Events of 1915

Abstract: The decision of Armenian dispatch of 1915 is a security measure taken against the rebellions of Armenians living within the boundaries of Ottoman state and their co-operations with Russians. Despite the worst conditions resulted by the war, leading cadres of Unionist, who are behind the dispatch decision, do their best to meet the needs of the Armenian convoys. Soon after the World War I, the events of 1915 bring into agenda by the Ottoman cabinets established under power of the Entente Powers and it transfermed to the court. Immediately. At the end of judgment verdict, it is accepted that some undersirable events happens during the dispatch. However, it is particularly stressed the fact that this is not done on purpose. On the other hand, Armenians protest the events of dispatch by joining voluntarily the British armies during the Channel expedition. The Armenian lobbies outside the Ottoman state want the leaders of Unionist cadres revenge on the Armenians who died during the dispatch by arranging plot attempts. Mustafa Kemal Pasha having no role in the decision of dispatch is also taken into the murder list. Thus, Armenian lobbies, who have seen the events as a cherish a vendetta, are responsible for the uncompromising policy of Armenia. Key words: Armenians, Dispatch, Committe of union and prograssive, Talat Pasha, Djemal Pasha.

Gaziantep niversitesi Basm *Yazma adresi: Adyaman niversitesi Meslek Yksek Okulu, Adyaman

ISSN: 1303-0094 e-mail: nartuc@mynet.com

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

55

I. Giri Gnmzde en fazla tartlan tarihi konularn banda Ermeni Meselesi ve bu meselenin en nemli sreci durumunda olup, 1915 Mays balarnda uygulamaya konulan ve lkedeki Ermenilerin Suriye ve Mezopotamyaya gnderilmelerini ngren sevkyat karar gelmektedir. Meselenin bu kadar dallanp budaklanmasnda Ermenilerin uzlamaz tutum sergilemeleri ve bata Amerika ile Fransa olmak zere byk devletlerin lkemize ynelik siyasi karlar gzetmesinin nemli rol olmutur. almamzda 1915te yaanan olaylara farkl bir adan bakabilmeyi ve sz konusu olaylarla ilgili bundan sonra yaplacak almalara k tutabilmeyi amaladk. Bu yzden imdiye kadar pek ok almada ele alnm olan Trk-Ermeni ilikilerinin tarihesine, Birinci Dnya Sava ncesi yaanan gerginliklere, Van, Zeytun syanlarnn ayrntlarna deinmek yerine sevkyat kararnn alnmasna neden olan gelimelere, bu kararn ne ekilde deerlendirilmesi gerektiine, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Ermenilere kar olumsuz bir tutumda olup olmadna, 1915 olaylarnn yarglanma srecine ve Ermenilerin bu mesele dolaysyla ortaya koymu olduklar uzlamaz tutumun boyutlarna orijinal belgelerden istifadeyle deinmeye alacaz. 1) 1915 Ermeni Sevkyat1 Karar Niin Alnmtr? Osmanl Devleti, 2 Austos 1914te Almanya ile bir ittifak antlamas imzalam, 3 Austosta da seferberlik ilan etmiti. Ancak, Ermenilerin ounluu seferberlikle ilgili alnm olan kararlara uymamlar, meclisteki Ermeni mebuslarndan bir ksm da Rusyaya kamlard. Bu durum zerine Dhiliye Nazr Talat Bey2, Erzurum Ermeni Mebusu Varteks Efendiyi artarak, olas taknlklar durumunda can ve mal kayplarnn nne geilebilmesi amacyla saduyulu hareket etmeye davet etmitir. Bu sralarda ortaya kan kk apl olaylar bastrlmsa da, 1915 ubatnda Zeytun ve Nisan ay ierisinde Van, atak ve Bitliste ba gsteren geni apl isyanlar, ttihat ve Terakki Hkmetini olduka g durumda brakmtr3. Blgedeki Ermeni isyanlarnn giderek tehlikeli boyutlara ulamas ve Ermenilerin Ruslarla ibirlii yapp, Mslman ahaliyi katletmeye balamalarnn ardndan, bu tarihe kadar iyi niyetini muhafaza eden Dhiliye Nazr Talat Bey, 24 Nisan 1915te tm Vilayetlere gndermi olduu bir genelgeyle Ermeni komite merkezlerinin kapatlmasn ve sorumlularnn derhal tutuklanmalarn istemitir4. Sz konusu genelgeyle Ermeni komitecilerine byk bir darbe indirilmi olmasna ramen, isyan olaylarnn n alnamamtr. Bu yzden, ttihat ve Terakkinin nde gelen isimlerinden olan Bahriye Nazr ve IV. Ordu Kumandan Cemal Paann5 810 Nisan 1915 tarihli telgraf zerine Konyaya sevklerine karar verilmi olan Zeytun Ermenileri, Dhiliye Nazr Talat Beyin yukarda belirtmi olduumuz ve gvenlik gerekelerinin ileri srld genelgesi zerine Halep, Urfa ve Zora sevk edilmeye
Konuyla ilgilenen pek ok aratrmac, 1915te yaanan bu olaylar iin tehcir kelimesini kullanmaktadr. Ancak, yurt dndaki baz Ermeni yazarlar tehcir kelimesinin lke dna srlme, g ettirme anlamlarna tekabl ettiini iddia etmektedirler. Tehcir kelimesinin bu ekilde kullanlmasnn hatal olaca kanaatindeyiz. almamzda tamamen Osmanl Devleti snrlar ierisinde gereklemi olan sz konusu olaya ilikin, yukarda belirttiimiz ekilde bir yanl anlalmaya meydan vermemek amacyla tehcir ifadesi yerine sevk ve iskn tabirlerini kullanmay uygun bulduk. Bu konudaki dayanak noktamz ise konuya ilikin, 31 Mays 1915te Meclis-i Vkelda alnm olan kararda kullanlan sevk ve iskn tabirleri olmutur. Meclis-i Vkelnn sz konusu karar iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 1995, ss.3032. Benzer grler iin bkz. M. Kemal ke, Ermeni Sorunu, stanbul 1996, s.165. 2 Tevfik avdar. (1995). Talat Paa Bir rgt Ustasnn Yaam yks. Ankara; Hasan Babacan. (2005). Mehmet Talat Paa (1874-1921) Siyasi Hayat ve craat. TTK Basm, Ankara. 3 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, ss.5-8; Hikmet zdemir. (2004). Ermeniler: Srgn ve G. TTK Basmevi, Ankara, ss.5366. 4 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s.7; Yusuf Halaolu. (2001). Ermeni Tehciri ve Gerekler (19141918). Ankara, ss.3845; Azmi Ssl. (1990). Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay. Van, ss.7879. 5 Nevzat Artu. (2005). Ahmed Cemal Paa (18721922) Askeri ve Siyasi Hayat. Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Isparta.
1

N. Artu / G Sos. Bil. D. 7(1):54-65 (2008)

56

balanmtr6. Olaylarn artarak devam etmesi zerine Harbiye Nazr Enver Paa, 2 Mays 1915te Talat Beye bir yaz gndererek toplu halde bulunan Ermenilerin Rusya ilerine ve Anadolunun farkl blgelerine gnderilmelerini istemitir7. Talat Bey, Enver Paann bu yazs zerine Ermeni sevkyatn fiilen balatm, birka hafta sonra da konuyu Meclis-i Vkelya havale etmitir. Olaanst toplanan Meclis-i Vkel, 31 Mays 1915 tarihli toplantsnn ardndan Ermeni sevkyatna dair gerekli resmi msaadeyi vermitir8. Sonu olarak, Ermeni sevkyat karar lber Ortaylnn da ifade ettii gibi, olas bir isyan hazrlklarna kar alnm bir tedbir niteliinde olmayp, Ermenilerin bizzat isyan etmeleri ve masum Trk-Mslman halk katletmeleri zerine son are olarak alnmtr9. Nitekim Dhiliye Nazr Talat Bey, sevk kararnn alnmasnda amalarnn Ermenileri imha etmek olmadn, bilakis cephe gerisi gvenliini salamak, Ermenilerin Ruslarla ibirliini engellemek ve bu sayede Dou Anadoluda kurulmas planlanan Ermeni devleti senaryolarnn nne gemek olduunu belirtmitir10. Balangta sava blgeleriyle snrl tutulan sevkyat karar, lke ierisinde olas bir i savaa meydan vermemek amacyla Anadolu ilerinde yaayan dier Ermeniler iin de uygulamaya konulmutur11. Bu arada Ermenilerin sevk edilmesini ngren kararn Almanyann tevikiyle alndna dair baz iddialar bulunmaktadr12. Ancak, Enver Paann ilgili yazs gereince Ermeni sevkyatn balatm olan Talat Bey, 16 Aralk 1915de lke genelindeki tm Vilayet ve Mutasarrflklara bir yaz gndererek, sevkyat kararnn herhangi bir devletin basks veya etkisi altnda kalnmadan tamamen i gvenlik gerekeleriyle alndn vurgulamtr13. 2) lkedeki Ermeniler in ngrlen, 31 Mays 1915 Tarihli Sevk ve skn Kanunu Etnik Temizlik erevesinde Deerlendirilebilir mi? mparatorluk geleneine sahip bir devletin en temel grevlerinden birisi olan i gvenlik meselesi, deiik etnik gruplar gz nne alnarak problemsiz bir ekilde zme kavuturulmaldr. Osmanl Devletinin, 1915te artarak devam eden Ermeni saldrlarna kar bata Dou Anadolu olmak zere lkedeki Trk-Mslman halkn can gvenliini salamak amacyla, Ermeni vatandalarn bulunduklar blgelerden kendi snrlar ierisindeki bir baka blgeye sevk etme olayn bir etnik grubu imha etmek tabiriyle izah etmek mmkn deildir. Yukarda bahsetmi olduumuz imparatorluk geleneiyle yetimi ve bu gelenei zmsemi ttihat ve Terakki liderlerinin ve saysz etnik yapy yzyllardr bnyesinde bar ve huzur ierisinde yaatma gelenei olan Osmanl Devletinin, snrlar iindeki kk bir Ermeni aznl zellikle hedef alm grnyor olmas tarihsel gereklerle de badamamaktadr.
Yusuf Halaolu, a.g.e., s. 4445. Azmi Ssl, a.g.e., s. 109110. 8 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, ss. 3032. Tunayaya gre Talat Bey, 26 Maysta Sadrazam Said Halim Paaya bir yaz gndererek esasnda bir Hkmet karar olarak yaynlanmas gereken kanunu, ttihat bir yntemle tek bana kartmtr. Meclis-i Vkelnn karar, Talat Beyin bu yazsndan 5 gn sonra karlmtr. T. Zafer Tunaya. (1998). Trkiyede Siyasal Partiler. C.I, letiim Yaynlar, stanbul, s.604. 9 lber Ortayl. (2005). Soykrm Olmad Yaananlar Mukatele. Hrriyet, 6 Nisan, s.20. 10 BOA, DH.FR, 59/19, 3 Kanun- Evvel 1331 (16 Aralk 1915 ). 11 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 64. 12 lber Ortayl, 2001de Popler Tarihte ve 6 Nisan 2005te Hrriyet Gazetesinde yaynlanan makalesinde Ermeni sevkyat kararnn alnmasnda Alman Genelkurmaynn srarl nerilerinin etkili olduunu iddia etmektedir. lber Ortayl, a.g.m., s. 20. Ayn grler, bir baka almada lber Ortayldan alnt yaplarak savunulmutur. Selami Kl, Ermeni Sorunu ve Almanya, Kaynak Yay., stanbul 2003, s. 3940. Eldeki belgelerle uyumayan gerek Ortaylnn gerekse Kln bu yarglarna katlmamz mmkn deildir. Talat Bey tarafndan yukarda zikrettiimiz tm Vilayet ve Mutasarrflklara gnderilen, 16 Aralk 1915 tarihli genelge bu konuda aksi bir yargya mahal brakmamaktadr. Ayrca Talat Bey, yurt dna knn ardndan kaleme alm olduu hatralarnda bir takm kt niyetli propagandaclar tarafndan kastl olarak ortaya atlan bu tr iddialarn ayn zamanda Almanyann da onurunu zedelemeye ynelik olduunu belirtmitir. Talat Paann Anlar, (Yayna Haz. Alpay Kabacal), Trkye Bankas Yay., stanbul 2003, s. 7778. 13 BOA, DH.FR, 59/19, 3 Kanun- Evvel 1331 (16 Aralk 1915 ).
7 6

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

57

erisindeki irili ufakl birok aznlk grubu muhafaza eden Osmanl Devleti byle bir iddiann muhatab olmaktan ok uzak grnmektedir. Zira, byle ciddiyetsiz ve aslsz iddialarn hibiri, ayn gerekelerle sevkyata tabi tutulmu olan Arap ve Rumlar14 ile herhangi bir sevkyata tabi tutulmayan Yahudi, Drzi, Maruni, Krt, Sryani, Arnavut ve Bonak Osmanl vatandalarndan gelmemitir. Kald ki snrlar ierisindeki tm unsurlar bir arada yaatma ve bu sayede devletin btnln muhafaza etme amac gden ttihatlarn, salt Ermeni aznl kastl olarak hedef alm olmas tarihsel gereklerle rtmemektedir15. Ermenilerin sevkyat ve yerletirilmeleri srasnda ttihat liderlerin resmi yazmalar dikkate alnrsa, onlarda ldrme dncesi yerine, tamamen insancl kayglarn ar bast aka grlmektedir. u gerei de belirtmemizde fayda olduu kanaatindeyiz. Ermeni vatandalarmzn sevkyatlar srasnda yaanan baz irkin olaylarn sorumlusu olarak ieride ve darda pek ok aratrmacnn ttihat liderleri hedef gstermesi byk bir talihsizlik olup, son derece hassas bir dnemde lke ynetimine gelmi bu deerli insanlarn hayatlarna ve devlet grevlerindeki durumlarna ilikin hibir bilgi ve belgeye sahip olunmad gereini ortaya karmaktadr16. st dzey resmi yazmalar ttihat lider kadronun sevkyat ve yerletirme ilemleri srasndaki tutumlarn aka gzler nne sermektedir. rnein dnemin yabanc basn tarafndan Enver Paayla birlikte olaylarn ba aktrlerinden birisi olarak gsterilen Dhiliye Nazr Talat Beyin17; 14 Haziran 1915 tarihli Ermeni kafilelerine ekyalar tarafndan yaplan her trl saldrnn en ar ekilde cezalandrlmasn18, 12 Temmuz 1915 tarihli nakil ve sevkyat srasnda kimsesiz kalm Ermeni ocuklarnn bakm, terbiye ve maietlerinin temin edilmesini19, 16 Austos 1915 tarihli Ermeni vatandalarn sevkyat srasnda can, mal ve rz
Mesela Ermenilerin ardndan, 23 Nisan 1916 tarihli kararnameyle Suriyeden Anadoluya nakledilmeye balanlan Arap ailelerin nakil ilemleriyle ilgili ayrntl bir genelge yaynlanm, ulam masraflar tamamen devlet tarafndan karlanm, iaelerinde, mefruat ve elbise ihtiyalarnda kullanlmak zere ilgili Vilayetlere gerekli tahsisatlar gnderilmitir. BOA, DH.FR, 63/145 a, 145 b, 64/293, 72/66, 82/72, 82/98, 10 Nisan 1332, 31 Mays 1332, 813 Kanun- evvel 1333 (23 Nisan 1916, 13 Haziran 1916, 813 Aralk 1917). Bu konuda ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Nevzat Artu, a.g.e., ss. 271283. Bunlara ek olarak Sadrazam Talat Paa, 1917 sonlarnda sevke tabi tutulmu Arap ve Rum Osmanl vatandalarnn, tpk Ermeni vatandalar gibi, her trl ihtiyalarnn karlanacan taahht etmitir. Talat Paann ilgili yazs iin bkz. BOA, DH.FR, 80/86, 8 Terin-i evvel 1333 (8 Ekim 1917). 15 ttihatlar, 1909 Adana Olaylarnda olaylar balatan taraf olmalarna ramen Ermenilere kar her hangi bir tavr almamlar, aksine ttihad- Anasr fikri erevesinde yaralarn sarlmasna gayret gsterilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Nevzat Artu, a.g.e., ss. 69-73. Mahmut evket Paann, 11 Haziran 1913te ldrlmesinin ardndan kurulan ve ttihatlarn tam iktidar dnemlerinin ikinci kabinesi olarak bilinen Said Halim Paa Hkmetinde Posta ve Telgraf Nazrlna, Mahmut evket Paa Hkmetinde de baaryla grev yapm olan, Oksan Efendi adl bir Ermeni getirilmitir. Nevzat Artu, a.g.e., s. 114; Mahmut evket Paann Gnl, (Derleyen: Adem Sargl), IQ Yay., stanbul 2001, s. 263. Ayrca ttihatlarn nde gelen isimlerinden Dr. Nazm ve Celal Bayar tarafndan karlan Halka Doru Dergisinde, 1915 olaylarndan 7 ay kadar nce yazlm bir makalede; Ermeni vatandalarnn matbaacla balamalarnn 400. yldnm mnasebetiyle gerekletirilen enliklerden vgyle bahsedilmitir. Makalenin devamnda ise, Ermenilerin yalnzca bir ksm tarafndan yaplan taknlklarn ve Ermeni olarak kabul ettikleri Arakyan krallarnn fotoraflarn tamalarnn Trk kardelerini incitmi olduu da nazik bir ifadeyle belirtilmitir. Halka Doru, Sa. 28, 17 Terin-i evvel 1329 (30 Ekim 1913). Bu bilgilerden de anlalaca gibi, ttihatlarn Ermenilere kar zel bir dmanlnn olduunu iddia etmek tarihsel gereklerle badamamaktadr. 16 ttihat lider kadrosunun nde gelen isimlerinden Talat Paann; Askeri bir nlemden baka bir ey olmayan sevkyat karar, vicdansz ve karaktersiz insanlarn elinde baz zc hadiselere yol amtr. Ancak ttihat ve Terakki ynetiminin Ermenilerin bana gelen bu hadiselerden dolay son derece zgn olduu eklindeki szleri de bu iddialarmz desteklemektedir. Talat Paann Anlar, s. 77. 17 Mesela ngilizlerin nl yayn organ The Illustrated London News, 18 Eyll 1915 tarihli saysnda yaananlar Ermenilerin Almanlarn gz nnde katledilmesi ve Enver Paa ve Talat Beyi de bu katliamn balca sorumlular olarak gstermitir. The Illustrated London News, Sa. 361, 18 September 1915, ss. 502-503. 18 Talat Beyin ilgili yazs iin bkz. BOA, DH.FR, 54/9, 54/10, 1 Haziran 1331 (14 Haziran 1915); 54/162, 13 Haziran 1331 (16 Haziran 1915); Osmanl Belgelerinde Ermeniler ss. 43 44, 5253. 19 Dhiliye Nazr Talat Bey, sevkyat esnasnda yetim kalm ocuklarn bakm ve iaelerinin temini hususunda, 12 Temmuz 1915 tarihinde Vilayetlere gndermi olduu bir genelgeyle bu konuda gerekli ilemlerin bir an evvel tamamlanmasn istemitir. Talat Beyin ilgili genelgesi iin bkz. BOA, DH.FR, 54/411, 28 Haziran 1331 (12 Temmuz 1915). Dhiliye Nezareti ayrca, 26 Kasm 1915te Elaz Valisi Sabit Beye gndermi olduu telgrafla,
14

N. Artu / G Sos. Bil. D. 7(1):54-65 (2008)

58

gvenliklerinin salanarak iaelerinin temin edilmesini20, 26 Eyll 1915 tarihli sevkyat gzerghlarnda ihmali grlen kamu mensuplarnn grevden alnmalarn21, 27 Ekim 1915 tarihli yaklaan k artlar dolaysyla yola kartlmlar mstesna olmak kaydyla yeni sevkyatlarn yaplmamasn22, 25 Kasm 1915 tarihli Ermeni sevkyatnn geici olarak durdurulmasn23, 15 Mart 1916 tarihli sz konusu sevkyatn tamamen durdurulmasn24 ve 1 Temmuz 1917 tarihli Ermenilere kar boykot arsnda bulunanlara iddetle kar klmasn isteyen yazlar25 gnmz Dnya kamuoyu ve Ermeni diasporas tarafndan ortaya atlan haksz ve temelsiz iddialarn gereklerden ne kadar uzak olduunu gzler nne sermektedir. Yine ttihat lider kadrosunun nde gelen isimlerinden birisi olan ve Bahriye Nazrl ile IV. Ordu Kumandanl gibi son derece nemli ve kritik grevlerde bulunan Cemal Paann imdiye kadar gn yzne kmam ancak, Ahmed Cemal Paa adl biyografik doktora almamzn sonucunda aydnla kavuan, Paann hem sevkyat srasnda hem de sevkyat sonrasndaki genel tutumuna ilikin detay bilgi ve belgeler, zellikle ttihat liderlere ynelik ithamlarn ne denli haksz ve mesnetsiz olduklarn ispatlamaktadr. Zira Ermenilere ynelik sevkyat kararnn alnmasnda Cemal Paann hibir rol olmam ve bu kararnn alnmasna kadar geen srede kendisine konuyla ilgili bilgi dahi verilmemitir26. Sevkyat olaynn balamas zerine Cemal Paa, Ermenilerin Adana ve Halep zerinden Mezopotamyaya gnderilmelerine kar kmtr. Ona gre, Hkmet tarafndan ngrlen blgeye sevk edilecek Ermeniler, ok byk zorluklarla karlaacaklard. Paann bu dncesine dayanak tekil eden en nemli neden ise, blgenin olduka kark olmas ve yeni gelecek Ermeni kafilelerinin bu durumdan olumsuz ynde etkilenecekleri gereiydi. Cemal Paann bu tutumu, ttihat ve Terakki ierisinde kk apl mnakaalara bile sebep olmutu. Mesela, ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umumi azalarndan olan Dr. Bahattin akir Bey; Biz Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis, Mamretlaziz, Diyarbakr muhacirlerinin yzde doksan beini Musul cenubuna gnderiyoruz,
yaklaan k artlar sebebiyle kimsesiz kalm Ermeni kadn ve ocuklarnn sevk edilmeyerek civardaki uygun kylere yerletirilmesini istemitir. BOA, DH.FR, 58/124, 12 Terin-i sni 1331 (25 Kasm 1915). 20 BOA, DH.FR, 55/292, 16 Austos 1331 (29 Austos 1915). 21 BOA, DH.FR, 56/186, 13 Eyll 1331 (26 Eyll 1915). Talat Bey, sevkyat srasnda gerekli ciddiyeti gstermeyip lakayt davranmas nedeniyle Tenos Kaymakam Cemil Beyi azletmitir. BOA, DH.FR 57/105, 11 Terin-i evvel 1331 (24 Ekim 1915); Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 115, 433. Ayn uygulamalar erevesinde sevk edilen Ermenilerden czi miktarda paraya ev satn alm olan bir polis memuru bile en ar ekilde cezalandrlmtr. BOA, DH.FR, 56/236, 17 Eyll 1331 (30 Eyll 1915). 22 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 117. 23 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 12. 24 Yusuf Halaolu, a.g.e., s. 75-77. 31 Aralk 1918de sevk ve iskna tabi tutulan Ermenilerin geri dn kararnamesi kartlmtr. Ancak geri dnen Ermeni nfusu hakknda kesin rakamlara sahip deiliz. Yusuf Halaolu, a.g.e., s. 82-84. te yandan sevke tabi tutulan Ermeni nfusu hakknda farkl iddialar bulunmaktadr. Yusuf Halaoluna gre (8 ubat 1916 tarihi itibaryla) yaklak 438.000, T. Zafer Tunayaya gre (Kamuran Grnden naklen) 702.500 Ermeni sevk edilmiti. Yusuf Halaolu, a.g.e., s. 75-77; T. Zafer Tunaya, a.g.e., C. I, s. 604. Trk Tarih Kurumu tarafndan yaplm olan bir almada; Birinci Dnya Sava boyunca Ermeni vatandalarmzdan 500. 000i sava blgesi olmayan Suriye ve Iraka sevk edilmiler, 350.000 ile 500.000i Dou Anadolu ve Karadeniz zerinden Kafkaslara g etmitir. Sava mddetince, salgn hastalklar ve doal lmler de dhil, toplam 200.000 civarnda Ermeni vatandamz hayatn kaybetmi ve 400.000 ile 500.000 civarnda Ermeni vatandamz ise sevkyattan muaf tutulmutur. Bu rakamlar, Osmanl snrlar ierisinde yaayan toplam Ermeni nfusunun 1.500.000 olduunu dikkate aldmzda geree daha yakn grnmektedir. Konuya ilikin olarak geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, a.g.e., s. 106. te yandan sevkyat srasnda hayatn kaybeden Ermeni says hakknda da elikili iddialar bulunmaktadr. ngiliz basnna gre, sevkyat srasnda toplam 800.000 Ermeni ldrlmtr. The Illustrated London News, Sa. 361, 18 September 1915, s. 502503. Ancak bu rakamlarn abartl ve kastl olduu kesindir. 25 BOA, DH.HM, 14/77, 18 Haziran 1332 (1 Temmuz 1917). 26 Talat Paann Hatralar (1946). Yayna Haz. Enver Bolayr, stanbul, s. 138; Cemal Paa. (2001). Hatralar, Yayna Haz. Alpay Kabacal, Trkiye Bankas Yay., stanbul, s. 422. Nitekim Dhiliye Nazr Talat Bey, Emniyeti Umumiye Mdr smail Canbolat, Ermeni sevkyat hakknda lazm gelen izahat vermek zere ancak Ekim ay sonlarnda Cemal Paaya gnderebilmitir. BOA, DH.FR, 57/155, 57/157-158, 57/313, 15/24 Terin-i evvel 1331 (28 Ekim/7 Kasm 1915).

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

59

siz ise onlar Halepe sevk ediyormusunuz szleriyle Cemal Paann bu konudaki dncelerinden duyduu rahatszl dile getirmitir. Olduka fkelenen Cemal Paa; Bu namda bir vali ve kumandan tanmyorum szleriyle Dr. Bahattin akiri Enver Paaya ikyet etmi ve onun, bu mesele zerinde hibir salahiyete sahip olmadn belirtmek istemitir. Neticede bu mcadeleden galip kan taraf Cemal Paa olmutur. Onun youn srarlar zerine, 1915 Temmuz ayndan itibaren Suriyeye de Ermeni muhacirleri gnderilmeye balanmtr27. Cemal Paann, Ermenileri Suriyede iskn etmeye ynelik srarnda ondaki insancl kayglarn ok byk etkisi olmutur28. Cemal Paa ayrca, IV. Ordu mntkasna yaplan Ermeni sevkyatnn29 problemsiz bir ekilde gerekletirilmesi uruna ok byk aba sarf etmitir30. Nitekim Paann, 19 Haziran 1916da blgedeki Vilayet ve Mutasarrflklara gndermi olduu Ermeni kafilelerine iyi muamele edilmesi ynndeki ihtar tebligat da bu konudaki hassasiyetini aka ortaya koymaktadr31. Cemal Paa bu ihtarla yetinmemi, sevkyat srasnda zafiyet gsteren Osmaniye Mutasarrf Fethi Bey ve slhiye Kaymakam Nusret Beyi grevlerinden azletmitir. Onun bu tutumunu kendi yetki alanna mdahale olarak alglayan Dhiliye Nazr Talat Bey, bu olay zerine Cemal Paaya sert bir telgraf gndermitir. Sz konusu telgrafta Talat Bey; Mutasarrf ve Kaymakam gibi mlki amirlerin deitirilmesi ve azil ilemlerinin dorudan doruya Dhiliye Nezaretine bilgi verilerek yaplmasn, Cemal Paann sz konusu mlki amirleri tek bana grevden almasnn doru bir uygulama olmadn, bu yzden Fethi ve Nuset Beylerin maduriyetlerinin giderilmesi maksadyla tekrar grevlerine dnmelerinin gerekliliini savunmutur32. Yaanan bu yetki tartmasnn ardndan Ermeni vatandalarnn haklarn koruma hususundaki insancl tutumunu artrarak devam ettiren Cemal Paa, bu dorultuda Ermeni mebuslar Zhrap ve Varteks Efendileri katleden ve ttihat ve Terakki mensubu olduu iddia edilen erkez Ahmet ve Nazm isimli iki zanly uzun uralardan sonra yakalatarak idam ettirmitir33. Cemal Paa bunlarn dnda Suriyeye gelen Ermeni kafilelerinin iaesi iiyle yakndan ilgilenmi34, onlar iin yeni kyler, hastaneler35 ve yetim kalan ocuklar
27

BOA, DH.FR, 55-A/14, 20 Temmuz 1331 (2 Austos 1915). skn- Aayir ve Muhacirin Mdriyetinden Cemal Paaya gnderilen, 1 Temmuz 1915 tarihli telgrafta Suriyeye Ermeni sevkyat iin gerekli ilemlerin tamamlandna dair bilgiler bulunmaktadr. BOA, DH.FR, 54/270-1, 18 Haziran 1331/18 evval 1333 (1 Temmuz 1915). Ayrca, Talat Beyin Halep Vilayetine gndermi olduu, 29 Temmuz 1915 tarihli telgrafta, Ermeni kafilelerinin ksm ksm Suriyeye sevklerine balanldndan bahsedilmektedir. BOA, DH.FR, 54-A/167, 16 Temmuz 1331 (29 Temmuz 1915). Bu duruma gre, Ermenilerin Suriyeye sevkyatlarna Temmuz ayndan itibaren balanlmtr. O halde ilk Ermeni kafilesi, AustosEyll aylarnda sz konusu blgeye ulam olmaldr. Nevzat Artu, a.g.e., s. 268. 28 Mart 1917 tarihinden itibaren ise, sevkyata tabi tutulmu olan Ermenilerin Zora sevkinden tamamen vazgeilmi, bunun yerine Suriyenin Kuzey blgeleri uygun grlm, Ermenilerin byk bir ksm Cemal Paann istei ve dnemin Sadrazam Talat Paann onay ile Suriyeye nakledilmilerdir. yle ki Talat Paa, Cemal Paaya gndermi olduu, 28 Mart 1917 tarihli yazsnda, Suriyede hangi blgelerde daha ne kadar Ermeni iskn edilebilecei hususunda bilgi istemitir. BOA. DH.FR, 74//275, 74/281, 28 Mart 1333 (28 Mart 1917). 28 F. Rfk Atay. (1981). Zeytinda, stanbul, ss. 65-66; Nevzat Artu, a.g.e., s. 269. Ermeni cemaatleri, gstermi olduu bu insancl davranlardan dolay Cemal Paaya defalarca kranlarn bildirmilerdi. Talat Paann Hatralar, s. 138. 29 Cemal Paaya gre blgeye nakledilen toplam Ermeni nfusu ortalama olarak 150.000 civarndadr. Cemal Paa, a.g.e., s. 422. Eski Hariciye Nazrlarndan Noradungian Gabriel Efendi ise, Lozan Konferans tali komisyonuna sunmu olduu raporunda 140.000 rakamndan bahsetmitir. Azmi Ssl, a.g.e., s. 141. 30 Bu konuda Dhiliye Nezareti de ilgili valiliklere gereken uyarlarda bulunmutur. BOA, DH.FR, 55/292, 16 Austos 1331 (29 Austos 1915). Bu arada u hususu belirtmekte fayda vardr. Cemal Paa, Suriyede yalnzca Ermenilerin iskn iiyle uramamtr. Ayn zamanda Trablusgarp ve Cezayirden g eden Trk-Mslman muhacirlerinin iskn edilmeleri iin de byk aba gstermitir. BOA, DH.FR, 60/10, 2 Kanun- sni 1331 (15 Ocak 1916). 31 A. Fuad Erden. (1954). Birinci Dnya Harbinde Suriye Hatralar. stanbul, s.121; Nevzat Artu, a.g.e., s. 269. 32 Talat Beyin ilgili yazs iin bkz. BOA, DH.FR, 58/141, 15 Terin-i sni 1331 (28 Kasm 1915). 33 F. Rfk Atay, a.g.e., ss.66-67; Levon Panos Dabayan. (2001). Sultan Abdlhamit ve Ermeni Meselesi. stanbul, ss.256259; Nevzat Artu, a.g.e., ss.269270. 34 BOA, DH.FR, 57/317, 24 1331 (6 Kasm 1915). 35 Hikmet . (2005). Salgn Hastalklardan lmler (1914-1918), T.T.K. Yay., Ankara, ss.244250.

N. Artu / G Sos. Bil. D. 7(1):54-65 (2008)

60

iin de belirli ehirlerde yetimhaneler kurdurtmutur36. Blgedeki insancl ve baarl almalar yakndan takip eden ttihat ve Terakki Hkmeti, Suriyeye gelmi olan Ermeni kafilelerinin iaesi iin gndermi olduu paralarn datm iini de bizzat Cemal Paann inisiyatifine brakmtr37. Cemal Paa bu almalara ek olarak, Talat Beyin de uygun grmesiyle, stanbulda bulunan eski Ermeni Patrii Ormanyann amda ikamet ettirilmesini38 ve Patrikhaneye 2000 Lira gibi ykl bir yardmn verilmesini salamtr39. Bu arada sevkyatla birlikte blgedeki nfus dengelerinde nemli deiiklikler meydana gelmitir. ttihat ve Terakki Hkmeti bu yzden lkedeki tm Ermenileri Rus Amiyazn (Emiyazn) Katogikosluunun tesirinden kurtarmak istemi, Sis Katogikosluu ile stanbul Patrikliinin birletirilmesine karar vermitir. Bu amala, Kudste ikamet eden Sis Katogikosunu ikna etme grevi de Cemal Paaya verilmitir40. Bu grev Paa tarafndan baaryla yerine getirilmi olup, lke ierisindeki tm Ermeniler, 10 Austos 1916 tarihinden itibaren Kudste tek bir makama balanmtr41. Cemal Paa, bu tarihten itibaren de Ermeni Patrikhanesinin her trl meselesiyle yakndan ilgilenmitir42. Nitekim onun bu yakn ilgi ve alakasndan dolay, Ermeni Katogikosu Sehak Efendi, cemaati ve mezhebiyle ilgili btn resmi mracaatlarn Cemal Paaya yapmtr. Bu durum zerine, cemaat ve mezheplerle ilgili her trl meselede tek yetkili merci olan Adliye ve Mezahip Nezareti, Sehak Efendiye resmi yazmalarn Cemal Paayla deil, bizzat kendileriyle yapmalar gerektii eklinde bir uyarda bulunmak zorunda kalmtr43. Cemal Paa br taraftan yabanc lkelerde yaayan Ermenilerin blgeye szarak propaganda faaliyetlerine katlmalarna engel olmaya almtr44. Paa, bu dorultuda Halepte sahip olduu oteli kumarhane ve fuhu evi olarak kullanan ve Ermenileri kkrtt haber alnan Baron isimli bir Ermeninin derhal blgeden uzaklatrlmasn emretmitir45. Ayrca, Talat Beyin uyarlar dorultusunda, etelerle mnasebet ierisinde bulunan Ermenileri tevkif ettirerek haklarnda soruturma atrmtr46.

36 Cemal Paa, mevcut yetimhanelerin ihtiyac karlayamamas zerine, Ermeni ocuklarnn bir ksmn Trk yetimhanelerine yerletirmi, kanuni engelleri amak iin de bu ocuklara Trk-Mslman isimleri verilmesini salamtr. H. Edip Advar, Memories of Halide Edip, London 1926, s. 428429. 37 Talat Bey, Enver Paa ile gr alveriinde bulunduktan sonra Cemal Paaya gndermi olduu, 8 Nisan 1916 tarihli telgrafnda, Ermenilere yabanclar tarafndan gnderilen para yardmlarnn kabul edilmemesini ve bu iin ya mahalli hkmetler ya da Cemal Paann kontrol altnda yaplmasn zellikle ifade etmitir. BOA, DH.FR, 62/276, 26 Mart 1332 (8 Nisan 1916). 38 BOA, DH.FR, 67/28, 3 Austos 1332 (16 Austos 1916). Cemal Paann giriimiyle, Ormanyana birka hafta iinde Kudste devaml ikamet hakk da verilmitir. BOA, DH.FR, 67/130, 16 Austos 1332 (29 Austos 1916). 39 BOA, DH.FR, 76/147, 15 Mays 1333 (15 Mays 1917). Ayrca bkz. Nevzat Artu, a.g.e., s. 270. 40 Osmanl Hkmeti, ilk balarda Kudsteki Ermeni Patrikhanesini tanmamt. Heyet-i Vkel, yukarda belirttiimiz birleme olayndan sonra Patrikin Siste oturmasna karar vermi, ancak bu mmkn olmaynca Kudse raz olmutur. Dhiliye Nazr Talat Beyin yazs iin bkz. BOA, DH.FR, 63/136, 17 Nisan 1332 (30 Nisan 1916). Ayrca bkz. Y. Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. III/3, T.T.K. Basmevi, Ankara 1991, s. 4959. 41 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., C. III/3, s. 57. 42 Mesela Kudsteki Ermeni Katogikos ve Patriklii, Mar- Yakup Manastrnn tamir ve eitli ihtiyalarnn karlanmas iin Cemal Paadan yardm istemilerdir. Hkmet, Paann ilgili bavurusu zerine herhangi bir zaruret bulunmad halde, hem paskalya vesilesiyle hem de Ermeni cemaatinin kt niyetli kiilerin propagandalarna maruz kalmasn engellemek amacyla yeterli parann temini iin alacan, olmad takdirde sz konusu manastra bal emlak vergilerinin tecil edilecei szn vermitir. BOA, DH.FR, 72/224, 20 Rebilahir 1335 (13 ubat 1917). 43 BOA, DH.FR, 69/71, 10 Terin-i evvel 1332 (23 Ekim 1916). 44 BOA, DH.FR, 60/35, 3 Kanun- sni 1331/27 Temmuz 1332 (9 Austos/16 Ocak 1916). 45 BOA, DH.FR, 66/192, 3 Kanun- sni 1331/27 Temmuz 1332 (9 Austos/16 Ocak 1916). 46 BOA, DH.FR, 63/307, 30 Nisan 1332 (13 Mays 1916).

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

61

3) Sevkyat Kararnn Yeniden Gndeme Getirilmesi ve Yarglanma Sreci 1915te gereklemi olan Ermeni sevkyat, Birinci Dnya Savann sona ermesinin ve ttihat liderlerin yurt dna knn47 hemen ardndan, tilaf Devletlerinin basks altnda kurulan ttihat aleyhtar Osmanl Hkmetleri tarafndan yeniden gndeme getirilmitir48. Birinci Damat Ferit Paa Kabinesi dneminde, Almanyada olduklar belirlenen ttihat liderlerin iadeleriyle ilgili Hariciye Nezaretinin istei zerine tesis edilen Skynetim Mahkemesi Tahkik Heyeti tarafndan hazrlanm olan, 21 Mart 1919 tarihli zahnamede 1915 Ermeni sevkyat iin askeri sebeplerden dolay Hkmet-i Osmaniyece alnm bir tedbir ibaresi kullanlmtr49. Sz konusu belgede sevkyat olaynn etnik bir imha hareketi olmad belirtilmesine karn, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Merkez-i Umumi azasndan Dr. Bahaddin akir ile Trabzon eski Valisi Cemal Azmi Beyin, 1915 Hazirannda Erzincan ve Trabzonda bir takm olumsuz hadiselerin ierisinde yer aldklar iddia edilmitir. Bu iddialara gre; Dr. Bahaddin akir Bey, 1915 Haziran ay ierisinde Erzurum ve Erzincandan yola kartlm olan Ermenilerin Kemah Boaznda pusuya drlerek Krt etecilerin saldrlarna maruz kalmalarna sebebiyet vermitir. Bu saldrlar sonucunda Ermeni kafilesinin tamam imha ve yanlarnda bulunan deerli eyalar da gasp edilmitir 50. Cemal Azmi Bey ise, Trabzondan gerekleen sevkyat srasnda51 kimsesiz kalm ve yetimhanelere yerletirilmi Ermeni ocuklarn, yetimhanelerden kartlp kayklara bindirilerek Trabzona bir buuk-iki saat mesafede Karadenize atlarak ldrlmelerine neden olmutur52. Ancak bu iddialarn ttihatlara kar adeta bir kan davas dmanlyla tavr alm ve tilaf Devletlerinin basks altnda kalm Osmanl Hkmetleri dneminde gndeme getirilmi olduunu dikkate almak durumundayz. ttihat ve Terakki Cemiyetinin liderlerinden Talat ve Cemal Paalarn yukarda bahsetmi olduumuz insancl tutumlarna ramen, Dr. Bahattin akir53 ve Cemal Azmi Beylerin byle irkin ve yakksz bir eylemin ierisinde planl ve kastl olarak yer alm olabileceklerini dnmek, ttihat ve Terakki Cemiyetinin merkeziyeti yaps dikkate alndnda, neredeyse imknsz gibi grnmektedir54. Ayrca Erzincan ve Trabzonda
ttihat liderlerin yurt dna kna neden olan gelimeler ve mevcut Hkmetlerin konuya ilikin tutumlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Nevzat Artu, a.g.e., s. 295304. 48 BOA, DH.HM, 6-2/12-30, lef. 1, 3 Kanun- evvel 1334 (3 Aralk 1918). 49 BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 62, 63, 8 Mart 1335 (21 Mart 1919). 50 BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 62, 8 Mart 1335 (21 Mart 1919). Erzurum Alman Konsolosu Scheubner, 26 Haziran 1915te stanbul Alman Bykeliliine gndermi olduu raporunda; Erzurumdaki Ermeni kafilelerinin Erzincana sorunsuz bir ekilde ulatklarn, Erzincandan Urfaya hareket ederken Kemah Boaznda bir takm tatsz olaylarn yaandn, toplam zayiat hakknda kesin bir bilgiye sahip olmadn, ancak zayiatn 10.000 ile 20.000 olduu ynnde haberler bulunduunu ifade etmitir. Bu tr zc hadiselerin sava artlar nedeniyle ortaya kan gvenlik zafiyetlerinden kaynaklandn, ancak zikredilen zayiat raporlarnn, duyumlardan ibaret olmas nedeniyle, fazlaca abartld kanaatindeyiz. Konuya ilikin olarak bkz. Hikmet zdemir, a.g.e., s. 8082. 51 Trabzonda gerekleen Ermeni sevkyatyla ilgili yarglamalar, 26 Mart10Kasm 1919 tarihleri arasnda gereklemitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Feridun Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yay., Ankara 2005, s. 146156. 52 BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 63, 8 Mart 1335 (21 Mart 1919); Nevzat Artu, a.g.e., s. 310. Ermeni iddialarnn nde gelen savunucularndan Lord Bryce, stanbuldan gelen emirler dorultusunda Trabzonda teknelere doldurulan 810 bin Ermeninin Karadenize boaltldn iddia etmitir. Buradaki elikili ifadelerden hareketle Cemal Azmi Beye yneltilen bu sulamalarn sistemli bir propagandann rn olduunu rahatlkla iddia edebiliriz. Nitekim Trabzon Alman Konsolosu Bergfeld sz konusu iddialarla ilgili olarak Hkmetine gndermi olduu, 25 Temmuz 1915 tarihli raporunda Trabzonda Ermeni kym oluyor eklindeki iddialarn tamamen mesnetsiz olduunu ifade etmitir. Lord Bryce ve Bergfeldden aktaran: Hikmet zdemir, a.g.e., s. 7879 ve 89. 53 Dr. Bahaddin akir Bey hakknda yaplan bir almada onun Ermenilere kar zel bir dmanlnn bulunmad hatta ailesinin di hekimliini bile bir Ermeni hekimin yapt iddia edilmitir. Hikmet iek, Dr. Bahaddin akir, Kaynak Yay., stanbul 2004, s. 148. 54 Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler iin Hariciye Nezaretince hazrlanm olan iade dosyasnda; Adliye Nezaretinin, 8 Mays 1335 tarih ve 29/25596 numaral tezkeresinde ad geen ttihatlarn Ermenilere ynelik uygunsuz faaliyetlerde bulunduklar, bu suun Ceza Kanunnamesinin 45, 170 ve 252. maddelerine temas ettii, bu sebeple kanuni ilemlerin yerine getirilmesi iin Almanya ile 11 Ocak 1917de yaplm olan iade anlamasnn 5. maddesi gereince iade taleplerinin bir an evvel yerine getirilmesi istenmitir. BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 32,
47

N. Artu / G Sos. Bil. D. 7(1):54-65 (2008)

62

gerekletii iddia edilen bu zc hadiselerin varln kabul etsek bile, bunlar Ermenilere ynelik bir etnik temizlik uygulamas olarak deil, sava artlar nedeniyle yeterli gvenlik nlemlerinin alnmam olmasndan kaynaklanm mnferit olaylar olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim ttihat liderlerin Almanyadan iadelerinin istenmesinde55 ve 27 Nisan 1919da gyaben balayan yarglanmalar srasnda, Ermeni sevkyatyla ilgili planl ve kastl olarak imha eylemlerinde bulunma suu telaffuz dahi edilmemi olup, bunun yerine sevkyat srasnda ilenen sular ibaresi kullanlm56, bu konuda Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler dndaki ttihat liderler iin her hangi bir ceza sz konusu olmamtr57. 4) Sevk ve skan Kanununa Kar Ermenilerin Tepkisi Ermenilerin sevkyat olayna kar ilk tepkisi, 1916 ylnda gerekleen II. Kanal Seferi srasnda olmutur. Dnemin Roma Sefiri Galip Bey tarafndan IV. Ordu Kumandan Cemal Paaya gnderilen, 23 ubat ve 18 Nisan 1916 tarihli istihbarat raporlarnda, Msrda bulunan ngiliz Ordusunda yaklak olarak 15.00020.000 civarnda gnll Ermeni ve Yahudi birliklerinin bulunduundan bahsedilmitir58. Sz konusu raporlarda Ermeni gnlllerinin says ve nereden geldikleri hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, Cenevredeki Milletler Cemiyeti Arivinde bulunan bir ksm belgede sava yllarnda Trkiyeden kaarak eitli yollardan Msrn Svey Kanalnn balangcnda yer alan Port Said kentinde bir mlteci kampnda toplanm olan Ermenilerden bahsedilmektedir. Sz konusu belgeler arasnda Port Saiddeki Ermeni kamplarn ziyaret eden Marshall N. Foxun bir mektubu da yer almaktadr. Bu ilgin mektupta Fox, 19161918 yllar arasnda Port Said Ermeni kamplarn ziyareti srasnda kampta yalnzca kadn ve ocuklarn bulunduunu, erkeklerin ise Legion dOrientda silh altnda bulunduunu ifade etmitir59. Yukardaki iddiamz destekleyen bu ifadelerden de anlalaca zere, sevkyat srasnda lke dna kamay baarabilmi olan Ermeniler, byk bir olaslkla, 1915te yaanan sevkyat olayna kar bir tepki olarak II. Kanal Seferi srasnda ngiliz Ordusunda gnll olarak grev almlardr. Ermeniler bu tepkinin yan sra, 1915te gerekleen sevkyat olayn, Trkiye zerinde eitli emelleri bulunan byk
32/1, 8 Haziran 1335 (8 Haziran 1919). Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler hakknda gerekli evrak, 19 Nisan 1919 tarih ve 11/14353, 16/15143 numaral iki kta tahriratla birlikte Bern Sefareti vastasyla svire Hkmetine de gnderilmitir. BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 6/1, 6/2, 8 Haziran 1335 (8 Haziran 1919). 55 Hariciye Nezareti, Alman elisini artarak lkelerinde bulunduu ne srlen ttihatlarn, 11 Ocak 1917de iki lke arasnda imzalanan ve sulularn iadesini ieren anlama gereince iadelerini talep etmitir. Gotthard Jaeschkeye gre Berlin Bykelisi Rfat Paa, Mondros Mtarekesinin 23. maddesi gereince, 11 Kasm 1918 tarihli szl notayla Alman yetkili makamlarna bavurmutu. Notadaki ilgin nokta ttihatlarn yanlarnda bol miktarda devlet parasn gtrm olmalar ve Ermeni davasndan da sorumlu olduklarnn belirtilmi olmasyd. Buna karlk Almanya Hkmeti, 11 Ocak 1917 tarihli sulularn iadesi anlamasnda belirtilmi olan hkmlerinin yerine getirilmesi halinde sz konusu notay kabul edeceini bildirmitir. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1991, s. 172. Ancak, iade talepleriyle ilgili Adliye Nezareti tarafndan hazrlanlm olan tezkere suretlerinde Jaeschkenin iddia ettii Ermeni davasyla ilgili hususlar btn ttihatlar iin deil, Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler iin sz konusu olmutur. Konuya ilikin olarak bkz. BOA, HR. HMO. O., 108/2, lef. 36, 36/1, 11/2, 2, 13, 3 Haziran 1335 (3 Haziran 1919), 11 Austos 1335 (11 Austos 1919), 21 Kanun- evvel 1335 (21 Aralk 1919), 26 Temmuz 1335 (26 Temmuz 1919). 56 Konuya ilikin olarak bkz. BOA, DH. EUM, 5/279, Kasm 1919; BOA, HR. HM.O, 108/2, lef. 62, 63, 8 Mart 1335 (21 Mart 1919); BOA, DH.HM, 6-2/12-30, lef. 1, 3 Kanun- evvel 1334 (3 Aralk 1918). 57 lk duruma sonucunda Enver, Talat ve Cemal Paalar, yalnzca Bb- li Baskn gereke gsterilerek idam cezasna arptrlmlardr. Sz konusu mahkemede, 1915 Ermeni sevkyat hakknda hibir bilgiye sahip olmayan Bahriye Nazr Cemal Paaya, Maarif Nazr Dr. Nazm ve Maliye Nazr Cavid Beylere Trabzon, Yozgat ve Boazlyanda meydana gelen zc olaylara engel olmamlar, olaylar rendikten sonra da olaylara sebebiyet verenleri cezalandrmamlardr eklinde anlamsz sulamalar yneltilmitir. Sonuta yalnzca Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler iin Ermeni meselesiyle ilgili ayr bir dava almasna karar verilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Talat Paann Anlar, s. 134136; Nevzat Artu, a.g.e., s. 305309. 58 Konuya ilikin olarak bkz. ATASE Arivi, Klasr: 532, Dosya: 2080, F. 7, 7-1, 10 ubat 1331/7 Nisan 1332 (23 ubat/18 Nisan 1916). Ayrca bkz. Nevzat Artu, a.g.e., s. 224. 59 Aktaran: Hikmet zdemir, a.g.e., s. 104105.

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

63

devletlerin tevik ve kkrtmalar, zellikle Amerikada bulunan Ermeni lobilerinin desteiyle adeta bir kan davas haline getirmilerdir. Bu yzden sevkyat kararnn balca sorumlusu olarak grdkleri ttihat ve Terakkinin lider kadrosunu hedef almlar ve bu hedef dorultusunda, sevkyat esnasnda hayatlarn kaybeden Ermeni vatandalarn intikamn almak amacyla Talat Paa ile balayp, Abbas Halim Paa, Said Halim Paa60, Cemal Paa61, Dr. Bahaddin akir62 ve Cemal Azmi Beylerin ldrlmesiyle devam eden suikastlar silsilesini gerekletirmilerdir63. Nitekim ttihatlara yaknlyla bilinen Drzi Lider ekip Arslan Bey, Talat Paann vurulmasndan yaklak alt gn sonra, Berlinden Enver Paaya yazm olduu, 21 Mart 1921 tarihli mektubunda Ermeni fedailerinin Enver, Talat ve Cemal Paalar ldrmek iin Fransz askeri klna girerek yaklak bir sene ncesinden Berline geldiklerini sylemitir64. Arslann bu mektubu Ermenilerin suikast zincirleriyle ilgili nemli bir ipucu niteliindedir. Bunun yan sra, Trk nklp Tarihi Enstits Arivinde bulunan ve ilk kez tarafmzca ortaya kartlm olan, 21 Nisan 1922 tarihli bir dier belgede, ttihat liderlere ynelik Ermeni suikastlaryla ilgili nemli iddialar bulunmaktadr. Bu iddialara gre Amerikadaki bir Ermeni Cemiyeti, Talat ve Abbas Halim Paalar ehit eden Ermeni katillerini mkfatlandrd gibi, Mustafa Kemal ve Enver Paalar da grdkleri yerde ldrmeleri iin tayin etmi olduklar katilleri Amerikadan yola karmlard65. Sz konusu belgede Enver Paann yan sra sevkyat olay ile en ufak bir ilgisi olmayan Milli Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paann bulunmas, Ermenilerin konuyla ilgili btn iddialarnn nedenlerini daha iyi aklamaktadr. Zira, Mustafa Kemal Paann ldrlmesiyle Milli Mcadele byk darbe alacak, Ermeniler bu belirsizlik ortamndan istifadeyle Birinci Dnya Sava srasnda gerekletirmeye frsat bulamadklar Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti ryasn hayata geirmi olacaklard. Nitekim ABD Washington Ermeni Ortadoks Kilisesi Papaz Vertanes Kalayjiann Nisan 2005te, 1915 Ermeni olaylaryla ilgili yapm olduu konumasnda; Kemal (Mustafa Kemal ATATRK) de bir kasaptr eklindeki szleri66, yukarda zikretmi olduumuz tarihi belgeyi daha da anlaml hale getirmektedir. SONU almamzn sonucunda elde etmi olduumuz bulgular u ekilde sralayabiliriz: 1- 1915te alnan Ermeni sevkyat karar, olas isyan hazrlklarna kar alnm bir tedbir deildir. Aksine, Ermenilerin isyan etmeleri ve Ruslarla ibirlii yapp Osmanl ordularna kar bizzat savaa girmeleri nedeniyle i gvenlii salamaya ynelik alnm bir karardr. 2- Sevkyat karar balangta cephe gerisi blgeler iin dnlm, ancak sava artlar ve muhtemel bir i sava felaketinin nne geebilmek amacyla Anadolunun dier blgelerinde de uygulanmtr.

Said Halim Paann Ermeni komitaclar tarafndan deil, aile ii hesaplama sonucu ldrld ve Ermeni komitaclarnn da bu cinayeti stlendii eklinde iddialar da bulunmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Cemal Kutay, Sadrazam Sait Halim Paay Kimler ldrd?, Tarih Konuuyor, C. I, Sa. 1, ubat 1964, s. 4853. 61 Cemal Paa suikastyla ilgili farkl iddia bulunmaktadr. Sz konusu iddialar iin bkz. Nevzat Artu, a.g.e., s. 351-355; Abdlvahap Kara, Yetmibe Yllk Tarihi faat!, Tarih ve Dnce, Say 58, Mays 2005, s. 1623. 62 Dr. Bahaddin akir suikast ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Hikmet iek, a.g.e., s. 189196. 63 Masayuki Yamauchi, The Green Crescent Under The Red Star Enver Pahsa in Soviet Russia (19191922) , Tokyo 1991, s. 69. 64 ekip Arslan Beyden Enver Paaya, 21 Mart 1922. Trk Tarih Kurumu Enver Paa Arivi, Nr. 1200. 65 TTE Arivi, Kutu No: 52, 57, Belge No: 131, 139, 18/21 Nisan 1922; Nevzat Artu, a.g.e., s. 364-365. 66 Kalayjiyann bu yakksz szleri Trkiye Ermenileri Patriklii tarafndan knanmtr. Trk Ermenileri Ermeni Papaz Knad, Gzc, 16 Nisan 2005, s. 112. Bu durum, Trkiye Ermenileri ile diaspora Ermenileri arasnda byk dnce farkllklar bulunduunu gsterdii gibi, etnik imha iddialarnn d kaynakl olduu hakknda nemli bir ipucu niteliindedir.

60

N. Artu / G Sos. Bil. D. 7(1):54-65 (2008)

64

3- Sevkyat karar, herhangi bir yabanc devletin basks veya teviki sonucunda deil, tamamen ttihat ve Terakki ynetiminin kendi tasarrufuyla alnmtr. 4- Sevkyat srasnda Ermenilerin can, mal ve namus gvenliklerinin salanmas iin bata Dhiliye Nazr Talat Bey olmak zere, ttihat ve Terakki ynetimi tarafndan azami lde aba harcanmtr. Ancak, sava artlar dolaysyla gvenlik nlemlerinin yetersiz kald durumlarda baz tatsz olaylar yaanmtr. Bu olaylarla ilikili olarak Ermeni vatandalarmzn bir ksm salgn hastalklardan, bir ksm da ekya saldrlar sonucunda hayatlarn kaybetmilerdir. Ancak, ttihat ve Terakki Hkmeti bu konuda planl ve kastl bir imha eyleminin ierisinde olmam, aksine zc olaylar karsnda gerekli hassasiyeti gstermi, byk devlet olma geleneinin etkisiyle grevini ihmal eden veya ktye kullanan kamu grevlilerini en ar biimde cezalandrmtr. 5- 1915 ortalarnda alnm olan sevkyat kararyla, Ermenileri imha etmek gibi bir ama gdlmemitir. 6- Bata Cemal ve Talat Paalar olmak zere, ttihat ve Terakkinin lider kadrosu sevk edilen Ermenilere kar olduka iyi davranmlar ve ellerinden geldii lde onlara yardmc olmaya almlardr. 7- 1915 Ermeni sevkyat, ttihat liderlerin lkeyi terk etmesinin ardndan tilaf Devletlerinin glgesi altnda kurulmu ttihat aleyhtar hkmetler tarafndan tekrar gndeme getirilmi ve yargya havale edilmitir. ttihat ve Terakkinin lider kadrosunun ounun yurt dnda olmas sebebiyle gyaben balayan yarglama srecinde sevkyat olayn sonradan haber alm olan Cemal Paaya, Dr. Nazm ve Cavid Beylere bile su isnat ettirilmeye allm ancak ispat edilememitir. Buna karn Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler hakknda olduka ciddi sulamalarda bulunulmutur. 8- Yine ttihat liderler iin Almanya ve svire Hkmetlerine yaplan iade bavurularnda ve gyabi yarglamalar srasnda (Dr. Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler dnda) Ermeni sevkyat olay ile ilgili herhangi bir sulamada bulunulmam, dolaysyla bu konuda herhangi bir ceza da sz konusu olmamtr. 9- Yurt dnda yaayan Ermeniler sevkyat olayna byk tepki gstermiler, yardm ad altnda lke ierisine szarak propaganda faaliyetlerinde bulunmak istemilerdir. Ancak bu zararl faaliyetler Osmanl yetkili makamlarnca engellenmitir. 10- Sevkyat olaynn balamas zerine lke dna kamay baarabilen Ermeniler, ttihat ve Terakki ynetiminin alm olduu sevkyat kararna bir tepki olarak, 1916da gerekleen kinci Kanal Seferi srasnda gnll olarak ngiliz ordusunda grev almlardr. 11- Meselenin bu kadar dallanp budaklanmasnda yurt dndaki Ermeni lobileri ile bu lobilerin yurt iindeki uzantlarnn nemli rol olmutur. Ermeni lobileri ierisinde en aktif durumda olduu anlalan ABD Ermeni lobisi, sevkyat kararnn intikamn almak amacyla ttihat liderlere ynelik suikastlar organize etmi, katilleri dllendirmi ve bununla da yetinmeyerek sevkyat olay ile hibir ilgisi bulunmayan Trk Milli Mcadelesinin lideri Mustafa Kemal Paay bile ldrmeyi planlamtr. KAYNAKA Advar, H. E. (1926). dip, Memories of Halide Edip, London. Artu, N. (2005). Ahmed Cemal Paa (18721922) Askeri ve Siyasi Hayat, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Isparta. Atay, F. R. (1981). Zeytinda, stanbul. Ata, F. (2005). gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yay., Ankara. Babacan, H. (2005). Mehmet Talat Paa (1874-1921) Siyasi Hayat ve craat, TTK Yay., Ankara.

1915 Ermeni olaylarna farkl bir bak

65

Bayburt, Y. H. (1991). Trk nklb Tarihi, C. III/3, TTK Basmevi, Ankara. Cemal, P. (2001). Hatralar, (Yayna Haz. Alpay Kabacal), Trkiye Bankas Yay., stanbul. avdar, T. (1995). Talat Paa Bir rgt Ustasnn Yaam yks, Ankara. iek, H. (2004). Dr. Bahaddin akir, Kaynak Yay., stanbul. Dabayan, .L. P. (2001). Sultan Abdlhamit ve Ermeni Meselesi, stanbul. Erden, A. F. (1954). Birinci Dnya Harbinde Suriye Hatralar, stanbul. Halaolu, Y. (2001). Ermeni Tehciri ve Gerekler (19141918), Ankara. Halka, D. (1913). Sa. 28, 17 Terin-i evvel 1329 (30 Ekim 1913). Jaeschke, G. (1991). Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara. Kara, A. (2005). Yetmibe Yllk Tarihi faat!. Tarih ve Dnce, 58:1623. Kl, S. (2003). Ermeni Sorunu ve Almanya, Kaynak Yay., stanbul. Kutay, C. (1964). Sadrazam Sait Halim Paay Kimler ldrd?. Tarih Konuuyor, I(1):4853. Mahmut evket Paann Gnl. (2001). Derleyen: Adem Sargl, IQ Yay., stanbul. Ortayl, . (2005). Soykrm Olmad Yaananlar Mukatele. Hrriyet, 6 Nisan 2005, s. 20. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920). (1995). Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara. ke, M. K. (1996). Ermeni Sorunu, stanbul. zdemir, H. (2004). Ermeniler: Srgn ve G, TTK Basmevi, Ankara. zdemir, H. (2005). Salgn Hastalklardan lmler (1914-1918), TTK Yay., Ankara. Ssl, A. (1990). Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van. Talat Paann Anlar. (2003). Yayna Haz. Alpay Kabacal, Trkye Bankas Yay., stanbul. Talat Paann Hatralar. (1946). Yayna Haz. Enver Bolayr, stanbul. The Illustrated London News. (1915). Sa. 361, 18 September, s. 502-503. Tunaya, T. Z. (1998). Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, letiim Yay., stanbul. Trk Ermenileri Ermeni Papaz Knad. Gzc, 16 Nisan 2005, s. 112. Yamauchi, Masayuki. (1991). The Green Crescent Under The Red Star Enver Pahsa in Soviet Russia (19191922) , Tokyo. ARV BELGELER ATASE Arivi, Klasr: 532, Dosya: 2080, F. 7, 7-1. BOA, DH.FR, 54/9, 54/10, 54/270-1, 54/411, 54-A/167, 55/292, 55-A/14, 56/186, 56/236, 57/105, 57/155, 57/157-158, 57/313, 58/124, 58/141, 59/19, 60/10, 60/35, 62/276, 63/136, 63/145 a, 145 b, 63/307, 64/293, 66/192, 67/28, 67/130, 69/71, 72/66, 72/224, 74/275, 74/281, 76/147, 80/86, 82/72, 82/98. BOA, DH.HM, 6-2/12-30. BOA, HR.HM.O, 108/2, Lef. 2, 6/1, 6/2, 11/2, 13, 32, 36, 36/1, 62, 63. BOA, DH.EUM, 5/279. TTE Arivi, Kutu No: 52, 57, Belge No: 131, 139. Trk Tarih Kurumu Enver Paa Arivi, Nr. 1200.