ERMENLERN YAPTIKLARI KATLMLAR

MACCOBbIE YBMMCTBA C O B E P l U E H H b l E APMflHAMM

LES MASSACRES COMMIS PAR LES ARMENIENS

A. . TRK INKLP TARIHI ENSTITS YAYNLAR NO.

NEDEN?

1. Fotoraf: Ermeni eteleri tarafndan 25 Nisan 1918'de Subatan kynde karnlar yarlp ocuklar karlan kadnlar ve ocuklar. 2. Fotoraf: Mu ve Bitlis'te kurulup Rus ordusuna nclk eden ve Trklere kar giritikleri mezalimle tannan Ermeni etelerinden bir grup (Ermeni ml ve Harekt- Ihtilliyyesi-Tesvr ve Vesik. Osmanlca, Almanca, ingilizce ve Franszca aklamal Albm, nu. 2, s. 58,...).

Yazma Adresi: A.. Trk nkiip Tarihi Enstits Tel : 22 5815 Beevier/ANKARA

A N K A R A N V E R S T E S B A S I M E V / A N K A R A 1986

NDEKLER
Sayfa

NSZ GR SOMMAIRE ERMENLER M. Cambon'un raporlarndan pasajlar M. Cambon'un dier iki raporu KOMTELER . Sasun olaylar Zeytun olaylar 1896 Haziran aynda Van'da meydana gelen olaylar Osmanl Bankas baskn Hnak etesi ve dierleri Ermeni isyanclarnn on yllk almalarnn sonucu KATOLK ERMENLER Airetlerin durumu Trklerle Ermeniler arasndaki mnasebetler

3 5 7 10 16 18 20 28 32 42 52 54 66 70 78 80

 N S Z Yllarca Trklerle birlikte yaayp sosyal, asker, dini, iktisadi her trl lak ve hrriyetten ve birok imtiyaz ve ihsandan yararlanm olan Ermenilerin "sdk teb'a"Iktan bir isyanc hline gelmelerini Rus Generali Mayevvski balca sebebe balamtr: Ermenilerin siyasette ileri gitmeleri; aralarnda milliyet, hrriyet ve bamszlk fikirlerinin gelimesi ve bu fikirlerin batl devletler tarafndan tahrik edilerek papazlarn telkin ve gayretleriyle yaylmas. Bu isyankr tutumun aksiyon hline dnmesini ise, yine batllarn maddi ve manevi desteiyle, komiteler, dernekler yapm ve cemaatlerini felaketten felakete srklemilerdir. Osmanl hogrs, sabr ve byk devlet gelenei istismar edilmeye allarak giriilen bu faaliyetlerde, hristiyan taassubu da krklenmek suretiyle, isyanlarn, cinayetlerin, katlimlarn bedeli hep Trklere fatura edilmeye allm ve propagandayla basn bu ekilde ynlendirilmitir. Ancak tahrif edilmek istenen gerekler, er ya da ge ortaya km ve yerli ve yabanc yazarlar, tahkik heyetleri ve insaf sahibi kimseler tarafndan yanstlmtr. te bunlardan biri de Rus Generali Mayevvski'dir. nce Van, sonra da Erzurum'da Bakonsolos olarak grev yapan Mayewski, eserini Rus Genelkurmayna rapor olarak sunmutur. Petersburg Askeri Matbaasnda kitap hline getirilen bu rapor hizmete zel olarak az sayda bastrlmtr. "Van ve Bitlis Vilayetleri statistii" adl bu kitap,

Ruscadan Karargl- Umum stihbarat ubesi memurlarndan Svari Binbas Mehmed Sdk tarafndan Osmanl Trkesine tercme edilmi ve 1330 (1914) ylnda Matbaa- Askeriye'de bastrlmtr. Ermenilerle dorudan ilgili ksmlar, Rsca asl ve Les Massacres d'Armnie-Statistique des Provinces de Van et de Bitlis" adl Franszcasyla ayr bir kitap hlinde 1916 ylnda neredilmi ve birka yl nce de Dileri Bakanl tarafndan tpkbasm yaplmtr. Franszcasndan tercme ettiimiz eserin Ruscasyla karlatrlmasn, her zaman takdirle andmz yardmlarn esirgemeyen deerli Hocam Prof. Dr. Mustafa KAFALI yapmak lutfunda bulunmulardr. Kendilerine burada teekkrlerimi arzederim. Dn olduu gibi bugn de canlln koruyan eserin yabanc, tarafsz bir gzle kaleme alnm ve Rus Genelkurmayna sunulmu resm bir rapordan teekkl etmi olmas onun gerekliliini ve inandrcln ortaya koymu ve yllardan beri yanl tantlmaya allan olaylara k tutmutur.

Do. Dr. Azmi SSL

G R Son derece nemli tarihi bir belgeyi ihtiva eden bu inceleme, General Mayewski tarafndan yaplp Rus Genelkurmayna sunulmu olan Van ve Bitlis vilayetlerinin asker bir istatistiidir. Yazar, alt yldan fazla bir sre Van, daha sonra da Erzurum'da Rusya'nn Bakonsolosluunu yapmtr. Bu eser, genel olarak, corafi durumu, tabii kaynaklar, ulam yollarn, tek kelimeyle, bir genelkurmaya faydal olabilecek her trl istihbarat deerlendirmitir. Eserini daha kapsaml hle getirebilmek amacyla yazar, kendilerini meydana getiren eitli unsurlara, zellikle blge halkyla Ermeniler arasndaki mnasebetlere ve dolaysyla temas ettii bu iki vilyet halknn istatistiine zel bir blm ayrmtr. Sadece Ermeni isyanclarn incelediinde ise, hkm data ok onlar mahkum eder niteliktedir. Gelecek sayfalar okunduka grlecektir ki, General Mayevvski, Trkiye Ermenilerinin tatmak zorunda kaldklar esef verici olaylarn her trl mesuliyetini kesin olarak nce siyas komitelere mensup isyanclara, sonra da onlar tahrik eden ngiltere'ye atfetmitir. Zikrettii birok belgeden Yazar, zellikle ngiliz "Blue Book" ve Fransz "Livre Jaune"una atfta bulunmaktadr. Eserini halka deil de, lkesinin Genelkurmayna takdim ettii iin Generalin verdii bilgiler tarafgirlikle itham edilemez. Yazar, bilinli olarak, ok nadir grlen bir tarafszlkla ve tamamen bamsz olarak dorudan doruya yerlerinde yapt incelemelerle kanaatini ortaya koymutur.

Apesaae roposase cocraB. a IOTB rjaBHbiM ToproBu Bjaccb HacejeeH B > T ropoax'b,
rfl Hfcrb H T AOCTO0HUX1> COUepHHKOBI TpeX> BOB'b. ApMHue npoMun^euHBBH h peMecjeiHH-

K C C e O O H aO C TaBJKe HCBJIIOlHTeJIbHO H O pA T ^ B t T H B > ropoAax'B. KAKT> T T&KI> W flpyrie opaayon BAtcb

BO3MOJBHO H3BCTHMH

KopnopanH, e t ji-ibio

jtynaro 8KcnayarHpoBaHia cBoero

npoMbicja. B-b xapaKTepft ropoACBHx,L apMHHt cafc-

Ayerb O M T T HKOTopbiH lepru, nflBHBiniacr T ' Hb & B b HHXT, BaatCTCH, JIHIHb Cb B6Cblia HJ^&BBFIRO " BpeMeUH. ApMSHHH'b r p Ha H T > COUpilBOCHyB0 0 tH H E , nHCfl CB-Boe BaBHMb 06pa80Baueu>, nponeftnift XOTH 6u uaqajbHyro npnxoACByto iKO.y, npioSp'BTaeTTb BI Bucne CTeneHH Bbicosoe Mu'&uie o n0JiHTHqecB0M,b suarenin apMHHCBon
Hailin, BOOqe; y aero HBJiaeTca 3aM-&qaTeabHoe
Tu;ec.aBe, sauociBBufi TOHT>, ojibiuoe caMO-

Basan TO oco6aa yB-fepeBHOCTb h TOMX, ITO ecjiH apMHue BI> HacTOHLu. e BPMA H HE e hrparorb oJibioii NO^HTHGECSOFI POJN, TO ToabBO DOTOMY, QT0 HAXOAHTCFL OAT aroMi. Typj; HO BI> GYAYMEARB APMBHCBAA Hau,ia HenpeM-FEHHO BoapoAHTca a saMerb uoAOaomee una Hea OJIHTH16CB06 OOJIOBteHe. J[a.rfce, cpeflH ropoflCBHX-b apMaa-b, a B , T
MH^HIE H

oco6eHHOOTH cpeftH MoaoAeH, Hejbsa He aaat-

THTb ojjbiuoro ncja JnoHTeJie saHHMaTbCH

BCHBO NOJIHTHBOM,

BOOme,

OXOTHO

mero-ia to-

SOMMAIRE

Ce travail, qui forme un document histoTque de la plus haute importance est une statistique militaire des Provinces de Van et de Bitlis, dressee par le General Mayewski et destinee a l'Etat-Major Russe. Son auteur fut, durant plus de six ans, Consul General de Russie a Van, puis Erzeroum. Cet ouvrage traite, en grande partie, de la situation geographique, des ressources naturelles, des voies de communication, en un mot, de tout ce qui pourrait etre utile a un Etat-Major. Pour rendre plus complet son ouvrage, l'auteur consacre un chapitre special la statistique de la population de ces deux provinces o il parle incidemment des relations entre les diffrents elements qui la composent et notamment des rapports entre les Kurdes et les Armeniens. Quand il prend partie les revolutionnaires armeniens, son verdict pour les condamner est des plus affirmatifs. Comme on se rendra compte de la lecture des pages qui suivent, le General Mayewski attribue, d'une faon peremptoire, toute la responsabilite des evenements regrettables dont les Armeniens de Turquie eurent souffrir, en premier lieu aux revolutionnaires affilies aux comites politiques et en second lieu l'Angleterre qui les a encourages.

Parmi les nombreux temoignages qu'il ite, l'auteur se rapporte principalement au Blue Book anglais et au Livre Jaune franais. On ne pourrait taxer de partialite les affirmations du General puisqu'il a adresse son ouvrage non au grand public, mais a l'Etat-Major de son pays. U y a developpe, consciencieusement et avec une franchise rare, et en toute liberte sa conviction basee sur des constatations faites sur les lieux memes.

9
3 inMXl> CBOHMT, HKOlJ TOHKHMT nOHUMHeMT

BC6B03M0HHHX'L nOJIHTHleCEHXTb KOMHHaijfij...

H3T Koro COCTOHJH aHflU peBOJiouioHepoBi>? H3t joAei, 3a^mn;aK)m;HXT. HHTepecH CBoeS POAHHBI, CBOH ce&eHue oaTH, CBOH pejiHrio3HKia B'fepoBaHH?. HHCKO.II>KO!
B'B 6OABINHHCTB^ C^YQAEBT 9TO BURB CPOFIH MOJIOACHIH, C6HTOH ROPOACKOH HEAOYIHBUEIICA

Ch TOJiny BocnajatomHMH ptaMH rjaBHtx-B arHTaTopoBt, BT, omean,, jnoAeHfcecbMa ueAaJGKHX'I> H HenOHMMaK)mHX'b A^lte T npOCTOt O 8em, ITO H % A'bHTejibHOCTL cnocoHa uja X He yjyqnHTb no-iOHteH Type;Kwx'f> apMam, a HanpoTHB-B orox0JbK0 yxyAinrn> }Kajo6u Ha yrHeTeHHe noaOHteaio apMart BT. Typ\i HHKOMM'B OPAAOMT He MOryrb 6IJTI OTHeceHU Ha ao-O apMfiHi. ropoHsaHi., BcerAa n0Jb30BaBuxxcH A0CTaT04H0 cienerbio CBOOAu, 6e30nacTH0CTH h ^aronojiy OGmeciBeuuoe no^oateHie MXI, B Bcfex'I> OTuomeHfl^t, O 6uao Gojibue m ban. yAOB.eTBopHTejibHoe. H-fiCKOJIbKO Bt HHbIXT> yCJOBHX1> HaXOATC5I apMHHe - cejib^aHe. KaKt yate ujio cKa3ano paHtrae, rjaBaaa nx> A^aTeJibHOCTt cocpeAOTOi H B a e T c a Ha aeMJieA'K.H. B j a r o A a p a A^BIIO y c T a -

HOBHBmeca Bb Kpai, npaBH.ibao& CHCTel; opoueaia noae, aaHfrrie xat60uaAneciB0Mb npHHOCHTB AFLICT xopomH AOXOAT> H OE3UEHHBAETI> BHOJIH'6 6E3IAHOE cymecTBOBaHe. Car6;o MOJKHO* yTBepatAftTta i t q Typemte apaaHe cejb^aae sce-

ERMENLER Bir sreden beri ehirli Ermenilerin karakterierinde baz deiiklikler grlmeye balanmtr. lkokul tahsili olan her Ermeni, milletin tamam tarafndan takibedilen siyaset hakknda geni bilgiye sahip olmutur. hrete sahibolmak, kendisini nemli gstermek, asl hakknda yksek bilgiye sahibolmak, btn bunlar bu snf iindeki her Ermenide aym derecede grlen ruh hlidir. Bunun yamsra Ermeniler, bugn dnya siyasetinde nemli bir mevkiye sahip olmamalarm, sadece Trk tbiiyetinde bulunmalarna balamakta olup, "Ermeni milletinin" muhakkak surette yeniden doacam ve hakk olan siyas stnle'kavuacan iddia etmektedirler. ehirli Ermeniler, zellikle genler, her trl siyas meselelerle megul olmakta ve siyasetin btn incelikleri zerinde bilgi sahibi olduklarn isbat etmek hastalna kaplm bulunmaktadrlar. ou kez ciddi hibir ey renmeyen ve mehur ihtillcilerin tekerlemelerini tekrar etmekten kendilerini alamayan ehirli gen Ermeniler, gerekte hareketleriyle vatandalanm selmetten ok felkete gtrdklerinin bile farkna varamayan ciz, chil takmm tekil etmektedirler.

11

rflaujiH oeaneeHhi 3naqnTe.ibhbiM'b A C a K M > O TT O T poAOBOJibCTBeHh uxt> cpeftCTB*b, h MaTepiajibHoe nx> JiarococTonHe 6IJJIO Burae JiarococTOaia, XOTH 6u PYCCKHXTB KPECTFEHUT B > cpeAHeii noT JO f PoCCM. Ho npH 3T0MT. H j H yCTaHOBHTb l Ce yR O TOrfc 4 a T > 4to Bce cejt.cKoe acejeHe AaiaT>K T , C O TypmH, He HCK/ionaa H MycyjbMat, He K
(JUJIO B"B AOCRATOMHOM CTENEHH CRPAJRAEHO OTB

eaMoyopaBCTa naatcr Haro qneja 6yHbixTb ajeMeHTOBi KypActaro Hacejeia, cpe^H BOToparo y^aiHoe BPOBCTBO, rpaetet, yroHT. cKOia 3o, OAnatn. eme ne uosBO^aen. CAA3ATB, ITO5IJ npmc e.r>'iane Bce B e H HSH^H NOAI> pM yrpoaoii typACKao orpOMa. tlpu HajiHiHOM'b cymecTBOBaH i!Oao6hux,b HeBui0CHMbix'b AJ>a ;KH3IIM yc.OBi, apacKoe nace.eHe TyppH, HeMHHyeMO A AK O bTJIO 6BL tAHTb, BHMHOH paib M, iKoueu'b, MOJKTI. 6uTb, Aaase coBepneHH MCie3HyTb O ... BCJ-FEACTBIE c;a6aro pa3BHTa BT. CTPAH"& rpaacAAUCTBEIHOCTH, MOJKHO 6UJIO YSA3ATB HA CJYAH, KORAA HFEBOTOPUN PPMNHEBIA

ceJieHa LYBCTBOBO IH

ce6a C O -e K pfe

BT SABHCHMOCTH OTT> BFLHTEJIBHBLX'B

BYPACKHXT 6eeBT>,

uenteJi

o-RB 6JIHJKAURIHXB TV-

PEUEHXTE. 1HHOBHHXTOBTB..

Co3AaBaTb MeKAy sypAaMH H apMHHaMH Ty BpaatAy, aoTopaa HcayccTBemo 6uaa BU3Baa B > T uepioAi 1 8 9 5 1 8 9 6 ROAOBT, 3HAMO A6HBATBCA Tasoro nojOHteea, npH KOTOPOARB HNAABI/I pe-topvj HO Morjn 6u O6E3NEIHTB rapnoe COJKH-

12

Trkiye'deki Ermenilerin durumlarnn dayaulnaz olduuna dair ikyetler, ehirlerde oturan Ermeniler iin pek geerli deildir; zira bunlar her zaman her trl hrriyetten istifade etmiler ve imtiyaza sahip olmulardr. Kyllere gelince, iftilii ve sun'i sulamacl iyi bildiklerinden durumlar, merkezi Rusya'daki kyllerinkinden ok daha iyidir.

Blge kylerine nazaran Ermeni kyleri, getikleri kyleri yamalayp srleri alp gtren gerlerin saldrlarna kar Hkmet tarafndan az korunmaktadrlar.

Bununla birlikte, Ermenilerin devaml olarak bunlarn saldrlarna maruz kaldklarna da inanmamak gerekir. Zira, gerek byle olsayd, hibir Ermeni ky bulunmazd. Halbuki her devirde Ermeni kyleri blge kylerinden daha zengin ve daha mreffeh olmulardr.

Mahalli idare bu blgelerde yeterince gl olmadndan baz Ermeni kyleri, Trk idarecileri tarafndan hibir kt muameleye maruz kalmakszn, airet reislerinden az ok ac ekmilerdir.

13

TejBCTBO o6Mxb Hap0AH0CTefi. Boa4e noflpouaa pteib o ceMb Bcepe^n. CaHty H'JCIf03LK0 CJIOBb 06"b &pMHHCKOMt AyxoBeHCTB,fe. Pejnri3Haa A^aTGatHOCTb ero BecbMa He3HaMHTe.bna; HO, aarb 6u B3aMHT. ea, O O Bcer^a ycepAHO TpyAHJOCB H H A UOAAepataHa iiau,ioajibHHX'b HAe. y apMaut, itaat m y uptfMHxrf> xpucTaHcKHX'f. nap0AH0CTeit BoCTKa, ah aan.iHajbHOCTH, Bt Tefeme coTem. .a-fe-n, KHJH noAt ceHbio yeA0HeHHUxrb, H MHOO rO^HCJieHHHIb MOHaCTbipe. 3a^CI. AyXOBHHO IiaCTHpH TpyAHJIHCb H0 CTOJIbKO HAATB npooB'feAto cJiOBa Bobaro", CKOJibKO HaAt noAAepKaHeMTb HauOHajIbHOM p03HH XpHCTaH'b H MycyjbMai'b. HepKOBHHH IHKOJIU u nao.u, BOO6ME, A^aTejibHO NOMORAAA BA 9TOMTJ nonpam/fr AyxoBeHCTBy. xpcTaHe BCTOKa, B006m,e, JiHiiH;iHCb no3Hauia B-b OCHOBi raaBHMXb xpncTaHcanxrb npn,uoBb u ITO,M'6CTO pejmrH y h h t i 3aHHJio CJIHUIKOMK pasBHTOe ayacTBo Han,iouajtnocTH-. sa3i.tBaTb ce6a uuopnnKaMW qeJOB'feiecKHX'f. paB-b m 3aK0im0CTH-, BoomeA^aTe^bHO cyeTUTfcca ajih Toro, I T O 6 U ao6htbch HtKoroparo upecTHHta CBoero rojoea Ha BOCTOK II ec.au 6u apMae, r UOAb rmiH030Mb nUUJIIUX b C06^a3HHTeJIbHUXb p-fee, BUIOJH 6u C O a ua nyTB peeojouK5 HB

16

Ermeni ayaklanmas aadaki sebepten ileri gelmitir: 1. Ermenilerin siyasetteki bilinen ilerlemeleri; 2. Ermeni kamuoyunda milliyetilik, hrriyet ve bamszlk fikirlerinin gelimesi; 3. Bu fikirlerin batl hkmetler tarafndan tahrik edilmesi ve Ermeni papazlarnn gayretleri ve telkinleriyle bunlarn yaylmas. Bu konudaki en gzel belge, 1893-1897 yllarnda San Kitap'ta yaynlanan belgeler arasndaki Fransa'nn stanbul Bykelisi B. Cambon'un raporudur:

M. Cambon'un raporundan pasajlar:

"Ermeniler, Londra'da ok iyi kabul grdler. Gladstone Kabinesi, memnun olmayanlar ard, onlar gruplandrd, nizama soktu ve desteklemeye sz verdi. Bundan byle de ilham kayna olacak olan Londra'ya propaganda komitesi yerlemi oldu. Ermeni halk arasnda ise, iki basit fikri gerekiyordu: milliyetilik ve hrriyet fikirleri. benimsetmek

Komiteler bunlar yaymakla kendilerini grevli saydlar... ve bylece birka yl iinde propaganda vesilesiyle Trk idaresinin eksik ve hatalarn isti.~mar edip, Ermenilerle meskun

* Livre Jaune, Documents Diplomatiques, Affaires armeniennes. Paris, 1893-1897, s. 11.

17

24

HW

npouaraHAU YTBEPHH.CA BT. JIOHAon-fe, H noay^ajt SA^ca cooTa^TCTByomia BHyueuia. B t aaccy apMHHcaaro Hacejeuia Heo6xoAMMO 6bi;o BuiJApmi. ab BecbMa nnocTua MACH: HAEO NAU,IA^BBOCTM H iAeo CBOOAU". TaKHMt 06paB0MTb, Bt TeyeHe H^cKOJtKHXt JI'&Tt, TalHIJH OIIjeCTBa paCUpOCTpaHHIOTCH uo Bce ApMeHa: uponarauAnpyrcH uopoKH H HeAOcaTKH -rypeuKOM aAMHHHCTpauin, a Bt apMHHCKOM". napcA^ npoyjRAaOTca MAea nauio. aa.ibuocT H ae3aBHCMM0CTH.
KOMHTERL

98

29

KaaSont Baojt OTier^HBO roBopat, qToap>nHCKe aoMH-rem npHHHjiH ua ce6a 3aAa>y BHfcApuTb Bt Maccy apMfiHcaaro Hace^eia HAGH HaMi0ia.ibH0CTM,CB060AUH H63aBMcaM0CTH, K a a t AO^Kia 6u.ua orocntCH Typeuaaa aAMHHHCTpaa;ia a t riOAOiOM AiTe.|n>ocrH aj>MiicKixt araTOTOpOBt? Kt A^aTeJbHOCTH, HaupaB.eHHofi Kt pa3pyucnuo rocyAapcTBeaiJxt ocHoat Typuia? KO^bKO pa3t 3a noc.-feAiee AecfiTH.f.Te, no nacronio EBponei1CKHxt AepataBt, OHa ocBo6o>KAa^a uf>.a C T H OJHTHOH qecKHXt arHTaopoBb, Koropue eMeA^enn0-)K0 noc.t> oBoero ocBooatAeHa coBa BCTyna,w Bt
PFLAU PEBOJIK),IOHHBLXT AHA'B

38

M3t poajaMaua, Bbmymewxt apfojiHCKMMt KOMMTeOMt /J,auiHaaMCToab Bt aBrycT-fc 1896 roAa. llocj-I ABbuaAnam naparpa<>OBt. Bt KOTopuxt Ap&eHH Tpeyeca Bce, ITO yOAuo. Ro cBooAbi eaTM BKdwauejibo, upoKJia

18
blgelerde mill uyan ve bamszlk gizli rgtler kurulmu oldu" (Livre fikirlerini yayacak olan

Jaune, Affaires arm6-

niennes. s.l 1 12)... B. Cambon aka itiraf ediyor ki, Ermeni isyanclar, kyllere milliyetilik, hrriyet ve muhtariyet fikirlerini kabul ettirmek iini kendileri iin bir grev saymlardr. ... Bu durumda Trk Hkmetinin Ermeni komitelerinin faaliyetleri karsndaki tutumu ne olacakt? Kendisini mahvetmekten baka bir gayesi olmayan bu tr faaliyetleri tasvip edebilir miydi? M. Cambon'un dier iki raporu:
"stanbul, 27 Mart 1894 Geen pazar, Sn. Aikiyan, yini yaptktan sonra, Patrikhaneye gitmek zere Kumkap Kilisesini terkedecei srada 18 yalarndaki gen bir Ermeni tabancasyla kendisine nian ald ve zerine birka el ate etti... Zaptiyeler tarafndan karakola gtrlp, cinayet teebbsnn sebepleri zerine sorguya ekilince, Ermeni, Sn. Aikiyan'n Ermenilerin dman olduunu; onlar Hkmete ihbar etmekten geri kalmadn ve Ermenilerin de kendisinden cemaatlerini kurtarmaya anditiini belirtti..."

"stanbul, 3 Haziran

1894

Son gnlerde stanbul Ermeni cemaati yelerinden birine kar bir suikast dzenlendi.. Maksud Bey, uzun sureden beri dindalar arasnda Trklere satlm bir kii ve cemaatin bir dman olarak iln edilmiti.

19 uauH 3aKanMMBaeTCH
MU 9T0

Tas *)

.Mu

vMpewb!

3uaeMT>!... Ho AYX> peBoaonm, npoHMsaBUiiS apuHHCKyto uauio A M03ra ea KOO

creB, ue
v

nepecraHeTt

yrpoaaTb

Tpony

Cya-

rata AO bx> opTb, noaa MU He npiop'feTeM'b qe.i0B,feecKHX'b upaB-b m DOKU BT> JKHBUXT> OClauercH xoTb AHH'B apMaHMut!" 3AT'BMT UOADHCB: I,eHTpa4bHuwfoHCTaiTHHOuojibCKii K O MMTen eAepauH apMancKHxt peBo.nouionepoBi /^auHaKuynoH-b
H a M ' b M3-

b^CTHO

HeMajo HapoAnu\-b repoeBT> Ba^aaHCKaro noayocTpoBa. A cabiuiHO JH 4TO-un6yAi I r o HapoAHUx b repoax> apManij? Ta^ Hsena UX. 6opuoBi. 3a cBOOAy? Hxb HTI. IloMeMy? IIoTOMy, TO 6opuW 9 T H M r p a ^ H p J b CKOp'lie H M e H -

HO najae cBoero HapoAa, a ue ero OCBOOAMTE^EH. APMAHCKIH AHABI BBI3UBAJIH OIJHHO-

BeuHO CMyu, p-fcamo, a 3aTMJb HaxoAameeca BT> HXI>

40 pyKaxt npHKpuTH

cBpuBajncb.

opyasie c.yatH-

CBoero O T C T y u j e u i a , a 6e30pyjRHbia Maccu apMaub AOJIJBHU 6UJIH 3aHMT. AJIH

TIJMrb PACNJAMIBATBCA CBoeo BpoBbH) H CBOHMT. AOCTOAHIEMI, 3a UOABHTH CBOHXT. BoopyjRennuxb

coSpaTbeet. B"b JIOHAOH^ ua cen yAymHOCTH apMHHCHaro Bonpoca HMiacb, no Bcefi B-fepOaTHOCTH, O Hf JlHnib o6mia coopaA -e euia; BT 3aBUCHM0CTM OTT Bcero xoAa aparnaCBaro ABH'KeuH, omaro ero ycu$xa, upeAnoja-

20
Geen yl Sultan Abdlmecid tarafndan Ermenilere ihsan edilmi olan Nizmnmenin hatrasn canlandrmak amacyla yaplacak olan kutlama trenini yasaklam ve Maksud Bey de, bu yasan kalkmas iin giriimde bulunmay reddetmiti. Bu tarihten itibaren de Ermeni cemaatinin faal unsurlarnn nefretini zerine ekmiti. Onu ldrme hamallar idi... teebbsnde bulunan iki kii ise, Ermeni

... Hi phe yok yz.

ki, siyas

bir cinayetle

kar

karya-

Ktillerin stnde Ermeni komitelerinden gelen evrak vc mektuplar bulundu ve Leon adl kimse tarafndan kiralanm olduklarn itiraf ettiler.

Bu durumda onlar silahlandrm olan komiteler, Patrik'e kar giriilmi olan suikastten sonra, Trkler nezdinde milli davalarna ihanet etmekle suladklar Ermeni cemaatinin st snflarna yeni bir ihtar vermek istemilerdir" (Lvre

Jauc, Affaires armeniennes, 1893 1897).

KOMTELER ...On yl boyunca ok sayda ihtillci, Avrupa'nn mdahalesi zerine serbest braklmtr. Serbest braklr braklmaz da zaman kaybetmeksizin ekiya etelerine katlmlardr. ... 1896 Austosunda Danakclarn yaynladklar beyanattaki oniki maddelik program, basn hrriyetine kadar her trl iddiay ihtiva ediyor ve u cmleler-

21

Faaocb o Kasan,
AEPHKY.

H COCTB^TCTB yromy IO MY IIOA-

PaHtoe Bcero ue05x0AHM0 6HJIO HMfrrb

ua .iHn,o CMyTu, CMyTbi cepbesHua, npoAOJUKHTeJb-

HUH, BpoBaBBifl. KaBOBa ae6uja Hxt n0Ar0T0BKa? S y me cnasaj., TO KI. Baaay 1890 roAOB*B, r HOITH BO BC'fexi KpynHUX'b HacejeuHtx. uytBTax> AaiaTCBOH Typn,H, r/ni oate HJIH MeHE6 cocpeAOTOiHBaeTca apMKB' K d HacejeHe, O
nOilBHJHCb J6HU peBOJHOU,OHHHXT OmeCTBT

XnHiaKa, /(arnuaRa H ApMeuiu, npHunBmieca

ycepAao
NPONARABAHPOBATB CBOH N^EU H UOATO-

TOBJIHTb HaC6J6Be B pA T U m M KpOBaBUlfb T eCO H T

cobiTaMt.'

, apMHHCKIB UIKOJIBI, HAIHHAA OTI BUCMHXI H KOH-

aa caMbiMH eaeMeHTapHUMH, CTaan noJieM'B

KHUyie A'HTeJlbUOCTH, Ha3JieKTpH30BaHHIJXl

BT. CTOJHuax EBponu, apMHHCBHX,b arHTaio POBTB. llaTpioTH^ecBH OAU H U-BCHH, IAKIA ca* Tapu H acHH, HT cpeAtJ yiHTJiBCKaro epco8
Haja 3aaaAa.iH BT> UUJKIH aaKHraa BT HHXt qyBCTBa
AYN

UOAPOCTKOBT, SJIO6u kti NEHABHCT-

sony rocnoACTBy MycyatMaH-B HR'fejyro cepio

1>aUTaCTH'I6CBHX'b HJIJII03I H KOMy H Bi O O H fA M H '

yAymnocTH. TaaHM-b 06pa30Mi>, B> Teeme caT

Maro KopoTKaro BpeMeHH (TpextqeTupext X6TI>) HapoAHjacb yHaa, CTpouTHBaa MOJIO-

Aeat, T T B a Ha KpoBaBbie noABnrH. B> aanaOOa I

Ty c03AaHHUx. ew HJ.O3H. B-B KOHUII ceHTHpa 1890. rAa, Ha rpaH*

22
"leceiz, bunu iyi biliyoruz, fakat Ermenilerin iliklerine kadar ilemi olan isyan duygusu gsteriyor ki, ahsi haklarmz elde edinceye kadar tek bir Ermeni sa kalsa bile Sultan'n tahtn tehdit etmekten geri durmayacaz. "

le son buluyordu:

Balkanlar'da almalaryla, fedekrlklanyla ve cesaretleriyle hret bulmu olanlar grlr, ancak Ermeniler iinde tek bir benzerini bulmak mmkn m? Hayr. Neden? nk bunlar fakir kyllerin srtndan yaamay meslek edinmi ve cellat rol oynayan babo kimselerdir. Bunlar kurtarc olarak adlandrlabilirler mi? Hayr, nk ellerindeki silahlar sadece zayflara kar kullanlmtr.

Silahsz Kyl Ermeniler ise, kanlan pahasna, silahl isyanclara yardm etmek zorunda braklmlardr.

Ermeniler, Londra'da bilinen bir yerde bu konuyu grmek zere toplanmlardr. Burada, hereyden nce karklklar karmak, kan dkmek ve dnyann dikkatlerini ekmek gerektii kararlatrlmtr. htillci komite rgte ayrlmtr: Danak, Hnak ve Ermenistan. Bunlar, kylleri tahrik etmek iin her tarafa yaylmlardr.

23

Ufc'TypEH, 6jiH3ri> KarusMana, ycaojib3aa ora

HAA30PA AHTEJEHO KABKA3CROW UOJIHUh h

uorpaHHaHiJXB Boaca-b, cocpeAOToyaBaeca naftaa apaa-b, leJiOBfeBb 8090, noAt KOMaH^ofl cTyAeHTa eTepyprcaaro yHHBepcaTea Capaa

ca KysyHbaHa. Macih OTO SaiAu Ghi.a HaBep oBaHa cpeA ysameca uomurnun UeTepypra ocTa^&Hue AOpoBOJJbijKi copaHu Bb npeA"feJiax'b
KaBaasa. ITo Bcea BtpoaTHOCTU, hh npeABOAH-

Tejib ea
HU&II

HHETO

H3b ero

CUOABHJRHHBOBI IIC

HHfcaaoro npeACTaBJieHa o TOM'b, no Taaoe Typjia, aanb oxpaHaerca ea rocyAapcTBeH

aaa rpaHHua, ITO Taaoe SYPAU, KaaoBa BOOue T0n0rpaia MJCTHOCTH norpaaaiHaro paaoHa M
rfc ycjtOBa, Bb a iTopMx,b npaAeTca oyiHibca

ueaeAJieaHO ITC.T6 nepexoAa norpaHHiHOft epTu?

floAOaua cBtA^aia CIHTAAACB DOBHAHMOMY ae ocoeano BamauMK Bet uaa saaaTU a OAy-

neBrieubi aca^ifoaaTejibHO Jiant O H M C LO A OO U M coBepnHTb Ha TeppHTOpin TypuH O BOSMO"

BOCTH

ojibie

apoBaBuxb

noABaroBb

.....

Ho paacfeaTca Ta ast e HesaMfrrao, Haat h copaTbca, uaftate He yAajocb h 43 leaoBfr aa vb nx r b npeABOAHTejeM-b KyayHbHHOM'b, noer

A-6 A B J H npoAOJiiRHTejbHofi nepeCTpfiJiKH, H O Oi O b

He6oabraHX'b noropb e t HaraeB cropoau *), 6uJIH 8AXBAAEHU H NPENPOBOATAEHU BT, Kapccaya) TKpbMy. t *) Bt M opesa 6 m* cTapmu aAiOTaamn 89-oS O J U U f A B 3H i . . . . . C T O 1 H : t
Hain-

24

retmenlerle ie balanm ve onlar araclyla da genlere, Mslmanlara kar dmanlk ve nefret duygular alanmtr. Bylece 3 4 yllk ksa bir sre iinde birok uursuz gen kendilerini lme adamlardr. Yukardaki komitelerin programlar sadece isyan etmek ve kan dkmek konusunda birlemilerdir... 1890 yl Eyll ay sonlarna doru... 80 90 kiilik bir ete Petersburg niversitesi rencisi olan Serkis Gogonian bakanlnda tekiltlanmtr. Rus polisini ve snr muhafzlarn atlatan bu ete, Kazman yaknlarndan Trk snrna szmak iin harekete gemilerdir. etenin yars Petersburg'un gen Ermeni rencilerinden, dier yans da gney Kafkasya'da oturan gnlllerden meydana gelmitir. Bunlarn hibirisi de Trkiye'yi, bir snrn nasl korunduunu, bir Trk'n kim olduunu, blgenin topografyasn bilmiyorlard. Bunlar hakknda hibir bilgileri yoktu. Fakat bu nemli deildi; esas gayeleri Trkiye'ye gemek ve orada bol miktarda kan dkmekti.

Gogonian bakanlndaki 43 ekiya, Rus mfrezeleriyle* karlamlar, birka kayp verdikten sonra durdurulmu ve Kars cezaevine gtrlmlerdir.

* Bu dnemde blgede incelemelerde bulunan kii, 30. Piyade Tmen Komutannn Yaveridir.

25

57

aaa e t 1892 roAa OHB H36BPAKVRB nnn ce6a XOTH H KpyaHyto, HO, -RFEMT HE MEHTE, oa'fie HaAeatHyK) Aopory gepest Ilepcio, , e t TeeHeMt BpeMeua, oCpaaoBajiH H-SITO BT> poA"& BTANOBTO T A ^ B B U B napTa apMaHCKHXt peBoaKmioHepoBt coapajiHCb 06BiKH0BeHb0 BbBaao&rb HayAt cejeuia, CjasaaneMt ri> Typeuaoa rpanHi.'fe, H 8ARTMT, HOMbH), npa BOMOIBB npoBOAHHKOB-B, AOCTHrJH 6an35aaixri apMaHcaaxt cejem, JEANJ,HX,B YA?E BT> UPEA'6JIAX'B Typu,ia. 3A^CB OHH HAXOAHJLH BPEMEHHBI NPIKJTT M 3arfeMi, no HoqaMT> cji'feAOBajiH Aa-a^e, noaaAaa yat e BB cebeni. [JeaaabHa 6uja yqacTt BTBXTB cejenia, Kaa-b a Boome Bcero Toro, TO 8ar6BajH apMaHcaie peB0.iK)u0Hepu. riepaoe aat HMXI> tarypHpoBajo BB HIJCROJIBKaxrB AoaeceHax,B aHraificKaro Baue aoucy.a Bb Bant*) a, HA no.araTB, arpaao asBiCTaya), aO AOBO.ibHO NpoAOJiASaTejBHyM) pOJB H nyTa apA MFIHCAAXB ARHTBTOPOB'B H3"B llepcia BT. Typjio. ( Dlui! K o . Tkej. 189i ti 226.1896 X 291, 301, < 5 , 170. ok 12 bb* Bb r BHAax b ate npecfcema Aa^bitauaro uyra apM H R M npaueabuaMb, le.aoB'&Kb oao.o 30 HCH ' b aypAOBb, HKOBI cj^Aya no uyxa B-B COC&AHB amiipert aypAOBb .Myaypja", noaBajaca Bt caMOMb ceaeaia Bora3aecaub a ocTauoBajacb 8A"fecb noAt npeAJioroMt spaTBBpeueHHaro OTABIMHCTO APMAHCHHXT

58

noaocy

59

m gibi kendilerini davet etmiler ve kuzu yemek iin kk gruplar hlinde oturmulardr.

Kurnazln farkna varan Ermeni isyanclar, bu gruplara grnmeden yaklamlar ve Trkleri yayln ateine tutmulardr. Ancak ldrlen atlarnn arkasna gizlendikleri iin isabet almamlar ve mfrezenin gelmesini bekleyerek daa snmay baarmlardr.

Olayn etkisinden kurtulan Trkler bilhare, Boazkesen ve Azaryan kylerine saldrarak rvanlarn almakta gecikmemilerdir.

Belirtmek gerekir ki, ngiliz Mavi Kitab (Blue Book)'nda bu olayla ilgili tek bir Kelime bile yer almamtr. Bu demektir ki, ngiliz Konsoloslarnn bulunabilecekleri olaylardan bu Kitapta hi sz edilmemitir; halbuki bu tr dier olaylara ayrntl yer verilmitir.

Sasun Olaylar ... Blgeae Trkler ve Ermeniler beraberce ve asrlarca dostne yaamlardr... Bir yl sonra da Boyaciyan adl biri onun yerini almtr... Bu iki

HM<aKHXb dOHeccHi arJiicKaro B u KOKCyja B> BHc C. M; He T af H iltt:r<)' a, yccpjMo coouaBiuaro o B H H T HHHTOH<HHXT> Meji0' ax>. C K K. < Mo JH o> ponycTiiTt At.jo Eora3Kec>ma h A3apwta? HecoMI tmoHtn,. Bt, BHiy 3Toro, n03B0Jia cet 3aKJionTi>, MTO ero (H C C M C A O H e c e H i e bt. ne^aTH 6UAO E H n y m e H O , k3kt, AOITPC O Kymchtt, Moryuiii oJimHTb caMoe 6jm3Koe omeHe apMflHCKHX P<bo ouHoepoBT, C , npcAcraBHTe^xtH aHrjiftcKOti IIOJIHTHKH. ilpyT roro o^cHeiH cTO/ib enoHjrnaro nponycKanoAucKarb He,t3H.

*) O T H O B H a , <T B , B ei K Pre O HHrUffctT. I C O H H MHH >O T C Hf n if *

ApMnHe 9TOM oJiacTH Bcer^a OTkpuro H0CH.1H opymie HapaBHt c t sypAaMH, OT^CTH
HaXOAHJIHCI>? MOHteTb tJTb, BT. H^BOTOpOH 3aBHCHMOCTH

OTB 9THX. nocji'feAHH*'!., HO Bt ofmeM-b

7RU.1M BOJIH'fe ApyatHO, a uaET. paTbfl SeMJIH H

BOAM" * U,

1893 TOAy 3ncb noaBjmeTCH H-IEM ^aMaAtaHt;

B-b 1894 roAy ero &t6CTO 3aHHMaerb BoHAataH-b, upiHHBinift 3a CHM-b H H MypaAa. H NOC.A'6ABYX'b M 44li, npouaraaA'J TaKnx-b AfcaTejeS MeatAy KypAaMH h apMHHaMH, B-b npeA r 6aax'b C a c y H a , B03-

HlIKaerb E^JIUH p^T OTA'fc.lIbHMX'b CTOJIBHOBeHft;aBi aBrycrfe 1894 roAa BpaiKAeGHbia OTHOineHa o6-6HXTb cTopoH-b nepex0Aarb BT> tvfejyo cepio HacToamHXTE, cpaateHSj . . . .

ll-ro ioja, Aau yAOBJiei'BopaTb TpeoBaHo AepstaB'b M cAuaTb p'&uiHTejibHbifi i n a n . Ha ty-H upaMHpeHa c-b peBOJiouioHHbiMH apyatBaMH apMHHb, o'bHBAHerca Bceonaa aMHUci'ia apeci'OBaHHbiMb 3a nojumecBa npecTyujeia Ha ApyroH Aeub no Bcet lMnepH OTBpuBaOTca
Bepa HoroqHCJeHHbix,b TiopeMt H Ha cB-fcrb
BOJBH BUUYCKAHM U-FE-NUA COTHH HPUXT. n o -

jiHTHqecBHx b arHTaTopoBT *)
,

44

2'yi 3 Hazirana balayan gece yars, Van sokaklarndan birinde nbet tutan bir devriye saldrya uramtr. Subay ve bir er ar ekilde yaralanmtr. * Bu olaylar karsnda Mslmanlarn sabr son haddine varmtr.

ler halkrda bu ahmak ve rezil Ermeniler (aynen tercme edilmitir) olayn msebbipleridirler. ocuka hareketlerinin hibir fayda salayamayacan kendilerine defalarca izah ettim Bunlara son vermelerini bildirdim. Hatla kendilerine rica bile eltim. Dinlemediler. Zannediyorum ki, imdi de hi mitleri kalmad "

Bunlar, saygdeer VVilliams'm verdii cevaplarn tamamen aynsdr. Fakat, onun raporunda deiik ifadeler kullanlmas pheleri cezbetmektedir.

Bu olayla ilgili olarak basnda genellikle doru driist hibir aklamaya rastlanmamtr. Zaten Ermenilerle ilgili olarak yazlanlarn hepsi de yalanlarla doludur.

* Blue Book, nu. 8, yl 1896, s. 207.

29
*) OCTOHHO B H a , K O BT, CBHeft KHHrfe* O HHXl l l t n . H MHl T NHKAKNX'B AOHeccHi ar-iiiicKaro Biue KOKcyja BT, Ban-fc C. M: ' H iltt.n a, yccpao coomaBiaro o BCSKHXT> H H H T O K H U K I , Meji0'taxT.. M o JIH OIIT ponycTiiTb A+.JIO Bora3Kecaua H A3apjwa? HecoNTMOHTN. BT, Biay 3Tro, n03B0Jini0 ce"b 3aKJH0iHTi, M O , T
cro HTcpecHoe aoHeceme BT. ea 6UJIO BHnymeHO, Kam AOroro omcHeiH cTOJib enoH(maro nponycKanoAucKatb He.t3j.

KyMCHTt, Moryufi oJimiTb ca>oe 6jiH3Koe oncHe apsiflHCKHXT. p<BO IIOUHOepOBT. Cb npCACTaBHTeJHMH HTJlftCKOH IIOJIHTHKH. .Apy"

ApMHHe 9 O oJiacTK Bcer/ca OTspiJTO TM UOCHJIH opyasie H p B " c t aypAaMH, OTaacrn aa H& H x A JH I , M J e b BTB, BT. HfK T p 3BHa O H I C> OKT -e O O Ot C M C H OTt 9THXt n Cre H K H Bt OUjeMt H OT O JfA H T O J 1 . H B O I ApyCHO, .KaKt paTBH 3 M 1 H K 11 JHJ 6 JH BA " * OM *
tft

1893 rOAy B - C noHBjaeTCH H6 ^aMaABaHt; AS B - KH Bt 1894 roAy ero MIJCTO aaHHMaert BoaAataHt, upHHHBinifi 3a CHMt H a MypaAa. H nocjrfeAByxt M .-fe-t nponaraaAbi Taaaxt A^aTejea MeAy aypAAMH H APMAHAMH, Bt npeA-6aaxt CacyHa, B03Hiaaert IJIMBIH paAt OTA'fiJiBHHxt cojiEHOBeHI;aBt aBrycr6 1894 roAa BpaatAeHBia OTBOmeia o6iHxt cTopoat nepexoAaTt Bt v&jyo cepia> HacTOamHxt cpajKeaifii
HIO

11-ro ioaa, Aau yA0BJieTB0pHTb TpeoBaAepaaBt M cA'kJiaTb p-feuiHiejiBBBifi n a r t

ua yi'H upHMHpeHa c t peBCJitouioHHBiMH apyatBaMH apMHHt, otaBJiaerca Bceomaa aMHHcria a peci'O B H H BI M t 3a nojmTHiecaia npecTynaeHa* A

Ha Apyroa

AHB

no Bce HanepH iKpuBaOTca

Bepa iMHoroqHCJieHHBixt aajpeMt a Ha cB-feTt Boatia Bbiuycearot IV&JIBIH orun a p u x t nojHTHqecBHxt arHTaTopost *)

30

Kiinin ardsra ksa srede iki toplum arasnda birok kavga kmtr.

"Ermeni meselesinin lesi"

d grn ve Avrupa'nn

mdaha-

paragrafnda u satrlara yer verilmitir.

1895 yl 15 Hazirannda isyanclarla tamamen barkln belirtmek iin bu meselelere karm olan siyasi tutuklulara genel bir af iln edilmitir. Ertesi gn, mparatorluun btn hapishnelerinin kaplan alm ve yzlerce isyanc lkede serbest braklmtr.

18 Eyll 1895 ylnda stanbul'da meydana gelmi olan olaylan yansttktan sonra, Mavi Kitap, aynen unlan vermitir:

"Trklere atfedilen barbarlk iddialarnn nemi ne olursa olsun, belirtmek gerekir ki, Ermeniler her yerde olaylarn tek sorumlusudurlar. Yine, Trabzon'da sokak ortasnda Bahri ve Hamdi Paalarn ahslarna yaplm olan yaralama olaylar da, blgede meydana gelen katlimn tek sebebini tekil etmitir.

31
*) B t Koant foja BH-fc cjysaHO nt'nm.oui nonaCTb Bt BappascKa MOHacTupb, 6JU31 Bana, naat paat uucuo BJ. STO BpeBfl copaiHct npa3AH0Baxb csoe ocBooatAeuie utcOJbKO ACCBTKOBI Tann, 3at.oeiHux. B Teeme 3i acoBi a Ha* 6jAaj, Kas D O A I TtBb paaBtcucTaro Aya o ub oi CTpyeii j Hf J B J O C B poaoooe BaacKoe B H U O H OKOJIO COTUB A P X H I , uyma* uooepeAno CBOox opaTopos, ropji'io anjoAU|iosa.iH BMI., -feju na-

T T I C U otcuu B r A p O T 3a U J C b Ap BHi i pO BC K j O AB C b t a BO T, a O a lyU CyjTaBOMl, BDAHBO, r T B J f MCPC31 utB^UVApyrO CHOB& BCiyO O UHb DBTb Bt pjfAu peBOjouiouuuxt irmem.. uc nouBMa uxt u n a , HO eceMiiByTuuc B3puBt a n J O A B C N C U T O B T u KpK ypa CBUATeJbii
CTBOBaiH o T O M I , I T O oiKie opaTopu bacaaucb cabuxt l o p u s u n copout apHCKaro sonpoca. ic/ua cnycT, ojibmaa nojosEua U X T cuoBa paatcKUBajacb BH K i flojuie. aCO

Katt. 6bi HE OGBHHHAH TypOKb B BCHKHXb TaM"b 3BtpCTBaXt, H CKSO O

r
aty OAHO: Bce YTO MH-6 MSBICTHO JIHIHO n o uo-

BOAy CTOJKHOBeHH apMHHTj H MycyjIbMaH'b Bb pa3JHqHex,b ropoftax,b Typuia, npHBOAHrb MeHH BT. TOMY Y'FEKAEHIK), I T O tpoBaBbia FL-JA BeBft'B baiHHaancb no HHHiji^THB'B MMCHHO caMHxrb ate apMaH-b Tasb Haajacb Tpaue30iiACKaa ptBHH, nocji'B TOTO naa-b HA YJMNAX7, 9ioro ropofla 6biJin pauetibiflBa Typen,Kwxrb reepajaBarpa-nana H XaMflH-naua *)
ECJIH BTB HACTOAU^EE BPEMA o 6 t APMHICKHXT> A'FEJAX,B HOITH

HHiero HE CJIUHIHO M apuae HTHBYT'B ojrbe HJIH MeH-fee, JtarouojytHO, TO peOpMM BA^Cb H UpHieM'b TaM'b rfl-fe apMHHH CKe 8anpaBJU upeKparHJiH CBOK) AHAPXHte cayo fl'FEATEABHOCTBCUOROHCTBI BOflBopHaocb. ECJIH 8ABTPA OHH CHOBA B03BMYTCA 3a capoe
^FLCTBIA APUAHT. BO36HOBHTC>I.

12 OBTHPH, nofli npeflBOflHTeJlbCTBOM"b MO.HGflMX'b JitOfleB, npHOieflUIHX'b M3rb EBpOUbJ, O H IlOflHaJIH KpacHbifi <x>Jiarb Bt H AOJiHH'Ii IaaaHjuKa

32
Bununla birlikte isyanclarn uzak durduklar yerlerdeki Ermeniler rahat etmilerdir. Komiteciler bugn tekrar faaliyete gemi olsalar, Ermeniler yine eskisi gibi sefalete deceklerdir".

Zeytun Olaylar ...Avrupa'dan gelmi olan Ermeni genleri Kazanlk vadisinde kzl bayraklarla gsteriler yapmlardr.

"Ermeni

Meselesindeki

ngiliz

Siyasetinin

Deimesi"

bal altnda u satrlar yer almtr:

1895 yl Kasn ay sonlannda ngilizlerin Ermeni meselesindeki siyasetleri tamamen deiik bir yn alntr... Bu mesele tamamen rafa kaldrlmtr. Trkiye Asyas'daki ngiliz konsoloslarnn birounun deitirilmesi gerekmitir. Zira balangta bunlar, Ermeni meselesine kartklann varsayacak ekilde kendilerini tarafgir ve faal gstermilerdir.

ngiliz konsoloslarnn bizzat Ermeni isyanlarna karm olabilecekleri iddia edilmese bile, btn bu temsilciler isyanclarn elebalanyla samimi ilikiler

33

floBOporb

AHMIRCKOR (IOIMTHKH B > &PMHHCKOMI> T

Bonpocfe

Y s e Brh BOHU^ HonCpH 1895 roa Bt JTOHAurb xopoo nouaAH, ITO apMHHCBa ftija H B Moryr BUBCTH Poccio ua nonpanje UOBOB
BOHIIH CT TYPETIE, H BT, AARAIMCBOS NOJHTHKFE

uo apMaacBOMy Bonpocy coBcpuaeca apyoa

UBpT O OO B
T a a t a a a t npoAOaateaie CMyrt Ha
BOCTO-

KB Moatao 6faiJio aaara Bt noAroTOBJieHHOMt yrne KpHTCKOMt BOSCTauia, a aaTMtBt aM-btomeaca yine at nepcnesTBB'b rpeao-TypejKCM BOH'b, TO apMBHt ptneao 6uao 6pocat HJIH, no Bpaaea M-bp-b, Bt BHAaxt cpeapameia nanpacaaro apoBoapojiHTa, XOTS HtecHOJibEO ycuoK H b 3xo norpeSoBajo neperacoBaa a CMbu O T. Bt AsiaTCBoft Typaia ojibmea qacTa Koucy^OBt Mt, BOHeiHO, Hy O H 6bi.no ocTaBatca Ha eA O CTapuxt M"bcTaxt, u0T0My qxo axt AjaTejtraocTb, npaqacxHaa HiB0T0pbiMt 0pa30Mt B O Bceay Toay, ITO cosepaajocb wbcb AO aoa;a
1895 roAa, Aoaatua 6bua tiTfc cosepneHuo bb-

MtHeHa H BOBce He atejao cBa3aib, q O aHT r^iiicBe aoHcyja ABJIAJACB HBO 6 U PYKOBOABTE,a\IH ap.YinHCBaro ABBJRCHH Ho BO BCHBOMT
cjyqa,b 9TaMt npeACTaBHieJiHMt Ahoih. scerAa 6BIJA JIHMHO a xopomo HSBCTHU Bcb apMnHCBe araaTopu. AHIVUMCKH BOHCYJIBCRBA aaflaaHCb
UyHBTaMH, B t H0T0pblXb apMHHCBe peB0^K)a0He-

pu, s a a t Bt xopouefi cnpaBOMHOM BOH-rop-b, MOiva qepnaib CBA^HH O xoA'b axt A"bJi B t a

34

iine girmiler ve komite idarecilerinin aralanndaki ve Trkiye'nin eitli yerlerindeki haberleme ileri de onlar sayesinde mkemmel bir ekilde yaplmtr.

1896 yl sonlarna doru ise herey deimitir. Yeni konsoloslar gnderilmi ve ngiliz Konsolos Vekili Williams, Van'a Ermenilerin dostu olan B. Alvart'n yerini almaya gelmitir. Bu sonuncu, "Ermenilerin akllarn yatrmak iin geldiini" aka iln ederek dnce tarzn ve tutumunu belirtmitir.

Bu durum isyanclar dnmeye sevketmise de, sonuca fazla tesir etmemitir.

syan fikrini akllarna koyan Van'daki Ermeni genleri, deniz an dostlarnn yardmlar olmadan da faaliyete balayabileceklerini isbat etmilerdir.

Giriken karakteri ve yorulmaz enejisi gzlerinden okunabilen saygdeer Binba YVilliams, alt aydan fazla bir sre son derece deerli dncesini gerekletirmek iin almtr. Ermeni isyanclarn fikirlerinden caydrabilmek iin takdire ayan btn imknlarn kullanmsa da, Van olaylarn alt ay geciktirmekten baka bir ey yapamamtr.

35

89

apyrnxT> qacTHXT> Typuin

98

H BOTT, Ki Koauy 1895 ro^a Bce cpaay M3M>nfleTca. B^aOTca HOBue KOHcyaa. NPHIJBIUH 26 HHBapa B b Bam, HBIJ aur.iMcKfl fiane-KOHcyjiTj Maiop-b Bnjibaac'h carfenaerb aoaMua apMau-L M C e a A^bBapra H upaMO c> M Tp M^CTa OTKptlTO 3aHBJiaeTb, 4 O O T UpHbUI'b CB T H, U-6/ibk) pour abaisser Tesprit des armenens. TaKoro pofla aaaBJieHe H Majo oaaflaiHii) BOC , onajeuHBix B arHTaTopOBt, no ho nocjyjRHJio PAHAKO HH KT. eny H BaHCKaa Mo^oseatb, BHBeAeHHaa ua nyTb peBo.ou,H, npoAO-iHtaja TaTTOBOI 6e3T> D A e J K O Ap K H C O X 3aM0pCKHX'B BHT Apyae, TaKi. cKasaTB, no HHepuia JI BHA'feJit 6oj,fee 4-feMb no^yroAOByro pa6o y noiTeHHaro Maiopa BnjibaMca, le^oBifeKa 8aM'fenaejbHH 9HeprH, cKB03MBineii B Bcefi oro O aarypfc, a BT> oco6emocrn BT, ero BUPA3HTEJIBMUXT>, NOMTH roBopamHX'b rja3axB, ouapyjKHBABLU^B npHCyTCTBe BT. IieMT. HEUOKOJH6HMOM feojiH. IL BHA^"I> ero capania noHH3HTb Ayx*B
BANCKHX,B BOJKAKOBTB, HO eMy n e YAAJOCB H3M'-

omaro acTpoeHa, a T ^ K AMIUB Ob O OTcpoiHTb na HC O i K M'fecjneB'b rfc co6bnia, K Jb O KOTOPUA PA3PA3MJJUCB naflT BaHOM' BT. HAAJ- b
N M B HXTE ITOHH 1 8 9 6 ROAA.

KaKt ceMaeb HOMHIO KONERB 3HMU H HaQAJO BecHU 1896 ROAA. IIOMHIO STOTT uepioAi
nCTOHHHbix , b AOM-FE Ai^NYOB-b H C0B"tu,aHH, TO BT.

aMepHKaHCKHXT. MHCCOHepOBb, T B , AOM- O T

36

1896 Haziran aynda mehur Van ayaklanmas balamtr. K geip bahar gelince, meseleyi tartmak amacyla Ermeni isyanclarnn bazen Amerikan misyonerlerinde, bazen de ngiliz Konsolosunda toplandklar grlmtr.

Karakteri msait olmayan ve yksek seviyede karkla ve Ermeni isyanna ilgi gstermi olarak grnmek istemeyen Konsolos, bu toplantlara katlmaktan vazgemitir.

1895'te Van isyanclar, Ermeni meselesi zerine Avrupa'nn dikkatlerini ekmek amacyla almlardr... Para istemek iin lmle tehdit edecekleri Ermeni zenginlerine mektuplar gndermilerdir. Bu zaman zarfnda Van isyanc komitesi tarafndan birka siyasi cinayet ilenmitir. Bu cinayetlerin en nemlisi de 6 Ocakta, yani en byk Ermeni bayramnda, dini grevini ifa etmek iin kiliseye gittii srada Papaz Bogos'un ahsna kar ilenmitir. Zavall ihtiyar, baz isyanclarn di hareketlerine cesaratle kar kt iin lme mahkum edilmitir.

37

90

arjicKaro Koacy.a. aa HHX-B HE npacyTCTBOBaj, CTopoiHCb Bcaaaro odmeia er, apMHUCKHMH A-FEATEJIFLMH, BEAYMHMH ca&yo r.ynlmyo urpy BT. peBOJiouia).

Hanano 1898 rofla w nepioAi, npeAiuecTByrou.H iOKbC H t C l l b 1896 T A Bt BH H M. BM/iaeTfe. KM O b f TM Oa aCO jmnemue Ye BT. BOHIV& 1 8 9 5 roAa uoAAepwKH H8T JIoHAOia, Baacaie araraT T A A I , TOPU ae YHHMAJIHCT, AIATEJII.NO ROTOBACB BT, COUTHMTB,

Koropua AOJUKHU SbiJiH eu^e p3 E aT > lipHBJieib H apMHHT. B H a Bce EBpouu U H MHG
JIIOAB

ojie cocoa-

91

Tejn.iMe ucaya-iH - uHcbMeuibin TpeSoBania Ha H3B'fccTHyo cyMMy, IIOAI yrpo3o CMepru 3a ea eBieccie. BB Teeie 9ioro we BpeMeHa 6u^o eoBepmeo RCBO.IBKO OJIMTAECANM-B yiacTBt. Co-rhe Ba?Kioe HSB UHX,B HM'MO MCTO 6-ro HH uapfi, T. e. BT, AIIB eaMaro Sojbuoro apMHHcaaro upaaA'iMKa. Uo upr0B0py BaHCEax,B peBOJK)UoepoBb, Ha pascBTfe BToro A H } BIJIT. CMepTEJIBIO paueHi. eacEOm. Boras, BT. TO BpeMa, KorAa O - c^tAOBaat paHO yTpoMi BB u,epaoBb HB ua 6orocjyeie. lloiTenHOMy CTapn,y npumjocB
IlOCTpaABTB J1HIIJB a TO, TO 0111 HM-fejlT. My-

atecTBO 0TBpwT0 opanaTb yatt CJHUJBOM'B p3Ba AfiCTBa H'feEOTOpb]XRB peB0.H0i;I0HHBX1. EpyajEOB-B.

38

18951896 yl k boyunca Ermeni genleri, devriye, hatta mfreze faaliyetlerine giriip, bazen de galeyana gelerek at talimleri yaptklar Rus Konsolosluu (Van) yaknndaki evlerin byk odalarnda toplanmlardr.

Van'daki Amerikan misyoner faaliyetleri de genilemeye balamtr, zira gizlice toplanan ve ngiliz Konsolosluu vastasyla Londra'dan alnan paralar, Van'a getirilmekte oradan da, szde fakirlerin korunmas iin kurulmu derneklerle kamufle edilerek ilgililere datlmaktadr. 1895 yl sonlarndan itibaren de ayn bahanelerle Van'a birok Ermeni gelmitir.

Bununla birlikte, ngilizler Ermenilere maddi destek salamaya gayret ederken, Ermeniler de, ngilizlerin Ermeni kann, Van saman gibi, ok ucuza satn aldklarn aka iln etmilerdir.

Ermeniler arasnda Van'a yardm almak ve gerekten de yiyecek ekmek temin etmek iin gelenlerin de bulunmasna ramen, bir sre sonra Hkmet, eski

39
TAK-B

naupHM'bp't, BT. TeeHe Bcefl sumu 18951896 roAOB'B JI acTO cjnauajrb cpeAH MepTsofi THUIHHU BaHcko U04H OTA^j>uue pyateHHbie uucTpfau Bt TO laCTH apMHHCKHXl. BBapraJIOBT, BOTOpue ro PHAERTAA KI. SA^UEMY ACAAY KOBCYJIBCKAAOMB.

y e e t Kouua AeRa6pa 1895 roAa Bt Ba-fe uaua^a eoepeAOToqwBaTtca uacca upnu.iMxt apMaHf., uoAt upe&oroMt uojyeui IIOMOU^h OTT. aMepHKaUCBMXrb M C Hp B BjiarOTHOpMH CO e O T T6JIbHa>l A'feaTe^LHCTh 8THX'b UOOJrfeAIIUXt A'hCTBHTe^bHO paCUlMpHjaCb llOTOMy, TO Bt UX'b pyBH 0Ta.nn OUAAATB BCS KAUHTA^U, uojyaeMue
H3T JLOHAOHA ANRJUCKHMT> BOHCYAOUT a NPEAHA

3Ha<acMue BT> Touy, ITOU xm CKOJBBO HHYAB yrfcUIHTb pa30peHHUXT> CeJLbiaHt H B 'e T Ct MfC ' tMt AOKaaaTb apMHHaut, Boome, <no aurjalane BCOTasu hmt caMuaTM3HpyK)Tt. MaaepHa 6bi.a DTa noMomb n Bbi3UBa^a y H$B0T0puxt pe3pHT&nbHbia 3aMt'iaHa,iT0 auraaaHe oujaIHBatOTt < > iT > apMHHCBOfl BpOBH Aeu6BJl X yl T hmt. yHTT> Baiicsaro caMany" CpeAH upH0LJBUiHXT> apMUHt, HeCOMHHHO, HaXOAHJIOCb Mlioro TaBHXt, BOTOpbie A C B} " T ITEJIBUO HYA&JITTCB BT. AHGBHOMT. H

uponiTain-

Ho BUOJHt AOCTOB^pHO TaBHte

T OCTOHTejlbO CTBO, ITO CPEAH HCKABIUHX'B naAaauia MOJBHO 6u.no oHapyatHTb jnoflei, HapnHtaBinHxca 8 J T JIOXMOTbH JIHUb, AO L UpHKpblTa CBOe 4H1H0CTH. <F

40

elbiseler iinde gerek kimliklerini gizleyen bazlaryla ilgilenmi, bu da, Ermenilerin bu toplantlarnn muhakkak surette kararl bir harektn hazrlklar olduu kanaatini uyandrmtr. ubat ve Mart aylarnda Ermenilerin toplantlar oalmaya balaynca tehlike ile artmaya balamtr. Bahar geldiinde ise, dardan gelen Ermenilerin kylere yerletirilmeleri iin gereken yaplmtr. Bundan baka, hayrsever dernekler olarak faaliyet gstermek isteyen Amerikan misyonerlerine, para datmlarnn sadece Van'a hasredilmesiin ve zellikle gerekten ihtiyac olan kylere verilmesinin daha doru olaca anlatlmtr.

Van'da 3 4 kuru yevmiye ile alan ve gerektiinde isyana itirak edebilecek komite idarecilerinden ve baz kimselerden baka kimse Kalmamtr.

Her konuda olduu gibi, lkbaharda isyan faaliyetlerinin hazrlklar da hzlanmtr. Hatta, ehrin yaknlarndaki birka Trk'n katledildii vevcutlannn para para dorand gibi baz cinayetlerden bile sz edildii duyulmaya balanmtr. zellikle bu tr cinayetlerin soruturulmadm gren isyanclar gnden gne cesaretlenmilerdir. Buna Karlk Mslman-

41

Bce

9TO

uo teMHory

BBIBCBH.HO

BaacKimt BJia-

CTHMt, TO peBOAlOIJlOHepM, BH^RMO, KejiaiOTt oocpeAorouTb Bt Barfi aoamomaoe oibuee *cJO ca0Hxt ajeTOit M roroBUTca at tetty T pfcO UIHTejIfcHOMy
FEME

eBpaja. M

Bt TEMapTa uaceaeHe Bana npoAOJiHta-

JIO B03paCTai'B, a BMJCTfl Ct T T M t B03paCTaJI0 a ouaceaie, ITO, TaRHMt 06pa30Mt, Bt BaHf Moraert cocpeAOToaatca BOBce neHtejaTeatnoe IHCJIO upHimaro apMHHcaaro Haceaeaia, BecBMa COMHH-

feABHoa jaroaaAeatHOCTH. TIoaTOMy, ct HacTynjeHeMt Becfiu, BaHcaie BJiacTH Haa-ia npaHHMaTb Mipu, AJIT BLi^eaeHa npnuuiBnct apMaat Ha upeKHa M-fccTa a x t atHTeJibCTBa. AMepr BaucRHMt MHCcioHepaMt 0KMO pe^JiOHteHO ocTeaeHHO coBpamaTB CBOH) aaroTBopHTejtHy 10 AHTOJIBHOCTB Bt CaMOMt BaH H UepeHOCHTb

ee neuocpeACTBeHHO Bt rfe cejeHa, KOTopBia 6ojibiue Bcero HyjKAajmcB Bt DOMOIOH

a t ropoAi ocTajacb T6, aoTopBie Ba
ujary apM>ncaaxt BaacaaOBt Bt 3 4 niacTpa Bt cyTKH (HO Bipujt a 9THM'B pa3caa3at, H O

OTOMt apmiiJiocB y^AHitca Bt HXt lipaBAHBOCTM), 3anacajacB BB PHABI 6YAYMAXT apuHHC H ' OHIJtOBt. KX B
OJ naaja Becuu AiaTejiBHOcTB peBO^roaioepOBt npHHiija Goj-fce aaTHBu u xapaaept;

BcKOp BHt KypAOBt

H6 TOJBKO

16J0 IIOII.liaTH.II H.CB C Ot B eO

HTCBOJBKO

42

larn sabr ve tahammlleri de Ermenilerin cretleri karsnda azalmtr.

1896 Haziran Aynda Van'da Meydana Gelen Olaylar

Ermenilerle Mslmanlar arasndaki kanl olaylar anlatmadan nce sz edilen ehrin ngiltere Konsolosunun aadaki raporunu olduu gibi tercme etmekte yarar gryoruz:

"15 Mays

1896

Ekselanslarn haberder etmekten eref duyarm ki, bu blgenin durumu arzu edildii ekilde deildir. Son sekiz gn iinde Ermeni isyanclar iki defa Mslmanlara saldrmlardr; birincisinde Trk ldrlm, iki kii yaralanm; ikincisinde ise iki- kii ldrlmtr. Her iki olayda da vcutlar vahice paralanmtr. Bundan baka, ngiliz Konsolosluu karsnda oturan zengin bir Ermeniye kar da bir suikast dzenlenmitir. Dn leden sonra, en tannm isyanclardan biri ehirdeki bir evde ldrlmtr. Bu cinayet, muhakkak Trkler tarafndan ilenmi olmaldr. Zira bu isyanc geen sonbaharda ran'dan gelen etecilerden biridir. Mensup olduu ete geen yl burada apulculuk yapmtr.

43

g^

97

H3Ht>to, uo HaAt rpyuaMH HXT> 6H,IH coBepueBW pa3Uhia uopyraHa. POIIOTT, cpeAH MycyjifcMam. ycHJHBajrca, a peBOJiouiomibie A'^aTejK', 6-iaroflapH UO.IHOH 6E3HABA3AHHOCTH HXT> noeRYUBOBI, CTauoBHJiMCb ece CM-BATE H carfejise IO b n cobirm 1896 r/ja Bb r. BaH r HCl ^a6u noBa3aTb, Bt BaKOM-b HacTpoeHH Ha*OAHJINCB BaHCKe ARHTATOPU H MYCYJBMAHE, NEpeAi UAAJOMTE> nponcmeAinaro BA'bcb BpoBonpo* aHTBaro CTOJIEHOBCHB, ciHTao Bcero JIYMHM-B opHBecTH 8A*fecb nepeBOAt panopa do BTMy DOBOAY uaiopa Bambaaca OTI 15-ro Man 1896 roAa *) OH BHMt(o tecTt RpHecm, 9o CCi fl e stoft oJFact B BCBROIII CAY^AT BEYROBJETBO^TEJFCHE. Brt feeuie O nocjtnufcfi efltjiH apHHHCBe peBO.wouiOBepM A B pa3a B aaROBflJiH itypAOBi. B nepBOMi cijqt Tpg Kypaa 6HJB YBTT H pa paueuu, B B G < pa, BE%-IJTT) O T p W> Aatoe, Tpn YBTT KOBDATHPOBANO, ^TO BT 6OHXI> caylaas Tpynu 6ujh ctauBO HaypoflOBfiHij. 3arfcn> ueaaiB TOTO se omecTB UJIO CA&NAUO noRyneuie aa yificTBO, BSBtcTBaro 8tcfc aSKRpa (apauBua , SBBJ maro B , AM flanpojiBi aarjificaro KOHoyjtcTBa. Bnepa, T O% nocat noayAfid, e _ ropoACRott qe,pofl yH T ESBtcTauB a 6 T> SAtdb, BectMa BHAaMmificd peBOJiiouioBep. Do Bcefl Bt* ptfliBoCTB, OTOfltjo RypAOBi ooovy, I O ynnA npBT .naMeMTi vb 6a ha t, npBmeAcnefl cAa nponuoB oceatf)
*) CUBJM BURAH 6. 1896 r. cip. 32i.

93

HeptiB *). FLTHBIA STOB FIAUNU nocjysBiH Haaaorfc npOBMorojHBi 8Rtcb rpaearefl.
M

44

2'yi J Hazirana balayan gece yars, Van sokaklarndan birinde n<>bel lutan bir devriye saldrya uramtr. Subay ve bir er ar ekilde yaralanmtr. * Bu olaylar karsnda Mslmanlarn sabr son haddine varmtr.

Her halkrda bu ahmak ve rezil Ermeniler (aynen tercme etlilmilir) olayn msebbipleridirler. ocuka hareketlerinin hibir fayda salayamayacan kendilerine defalarca izah ettim Bunlara son vermelerini bildirdim. Hatta kendilerine rica bile ettim. Dinlemediler. Zannediyorum ki, imdi de hi mitleri kalmad. "

Bunlar, saygdeer VVillians'n verdii cevaplarn tamamen aynsdr. Fakat, onun raporunda deiik ifadeler kullanlmas pheleri cezbetmektedir.

Bu olayla ilgili olarak basnda genellikle doru drst hibir aklamaya rastlanmamtr. Zaten Ermenilerle ilgili olarak yazlanlarn hepsi de yalanlarla doludur.

* Blue Book, nu. 8, yl 1896, s. 207.

45

gg

ct 2-o H 3-e itoua. Ifropof a H3i yam ropoRS Raua, OKOJIO no.yncnH, tj aaKoB3hx MHuepcKfl naTpjjb, npn seMt oaaep, 0 ORHUI H3i aaunxT. IBHOBL t^H TaaseJio paHcua. Htiero a roBopHTb, I O nocT
tRDflfl Bepcia no.ny'jBJia n a O rpasaaciBa a spocTb aypB

eyjtnaucKaro uaceaeia ROCTara Kpaflaaro npefltaa

JQI HJIII ITO A A ' I A J - T y PKH

apMHue? Hy, Eonemo, BceMy BHHOBATO oto Aypam>e (ces imbecciles). . . Kana.ibH 9TaEe! CKOJU,KO pa3i A UPEAYNPEK.NAJ'B HXT>, POCHAT. ne NOA'UIMATB HMI:ar.uxb ucTopia, ecja XOTHTQ TO A.aKe yrpona.Tb! C OT B pa3b AOKa3bJBa.ii, K JO qTO H3i> MXB peSa^ccKofi peao.iK)uk Hauero BuiiA0Tt! H i n , , ae uoe.iyuia.iHCb! IIv a Teepb, 102 santeTca, yiAHJiHCb!, Tbcpao noMHio 3Ty Eopo TeuLuyo pbib uoneauaro BHjibfiMca 11 ocau B > T 0<i'Mn,iaj[bii0M'b ero Aoneccuia a BCTpfcao u i t o poTHuaoe, T mu ocTaorca jihui, iAoyM'fiO Baxb naAt DTHMb M'bcTOMi. ero pauopra, TaaHte Kaat h aaAi> MioniMi ApyraMu Coome, Mory
CK03ATB, ITO BT> EMAM MI-FI

103 104

HHicorAa ne nouaAa.ocb CEOJibKO HnyAB AopocoaitCTHoe onacaHe vmyBinaro apMancuaro ABHatenifi. Tatba, nancamibia uo 9T0My u0B0Ay, OUAAOBEUHO UOJIHU <T>ajn>UN 11 JIKH . . . . . . . . . Eme pS3i> CBB^TCJIT CTB y 10, I T O apMaece.lbaane Buecau na ce6k BCIO TIHCCTL apaancaaro ABHJKCMH, a ropomane toujaTn.NCB ae UHOrilM'b. I\pObOUpOJHTHIJH CTOJIEMOBCHa B'b ro-

Liderleri Rus silahlar tayorlard. Silahlarn, yerli Ermeniler tarafndan balanan paralarla alndn ve ran yoluyla sokulduunu belirtiyorlard. Ayr komitelere mensup olanlar deiik niformalar tayordu. Btn bu teferruat, isyanclarn elerini ve ocuklarn korumak maksadyla deil, kesin olarak isyan hazrlamak maksadyla yaptklarn gstermek iin veriyoruz. Silahsz, savunmasz ve isyanclarn mstahkem mevkilerine bilmeksizin yaklam olan birok Mslmann ldrl ekillerini yanstan elimizde belgeler vardr.

B. VVilliams'm raporunun son ksmnda ise yle denilmitir:

" .. zlerek belirtmek gerekir ki. arsz isyanclarn tebriklerine kaplanlarn hepsi de ehirli delikanllardr... Himayemiz altndaki Ermeni mahallesinin bir ksm. Hkmetin yardmlar sayesinde kurlarlabilitir. "

Bununla birlikte, isyanclarn byk bir ksmnn Van bahelerini terketmedikleri, fakat sadece bujuva elbiselerini giymek iin sava niformalarn kardklar birok kimse tarafndan bilinmekteydi.

Komitelerce reva grlen zdiraplarn meydana getirdii bask, Rus ve ngiliz Konsolosluklarna

HO

WKH, PAMAMABMHMH CBOHII

astn,

opoco 'jtfiTesHiKatH. V

M BL EF

anpocoa ecTb HaiHiHUH ROEaaaH RTETT,

Ta C Bt toro, RAR. OUH xaannoKpoBflo yiBaaH aparn eh T f HeBopyacHHUi, 6e3o6Hjtux HycyabjaHi, Korp nocjtR HoT p aH npaiHaajiHct ki hxi> yKptneuHUMi He e c o o t
nosHitiaa. *

126

Ct contEmiHto floaseHt caasaTb, ITO 9T0 B O M0JI0AU6 JlfOflff, yBJteeaHue HXt C

NO^JLUMH BOFFIAFLMH."

^acn. apMBHCRaro BBapTa-ia, aoTopUMt a aaBtAUBajt, M 1 yftajocb, Jiaro. Bj Kapa cOAiScTBH) BaacTa, cnacTE QTt rpaeata u noatapa"
ttHCTo Aepataaocb Toro yG-fiRflena, i t o ocjitf H BJ T O 1HCAO apMBHCRHXt pOBOJIlOIjOHepOBt B fC B O

127

H noaaayjio Baacftle caAU, T de Meuie aaa^ O iHTeabuaH qacTfa HXt ocTaaac& aa MCT, nepMH B E JHHDI& CBofi oeBo aapaAi sa H C K. 6 i HT> OT)
MU Mpauxt rpaatAau

cay^eHHoe ot AOMaxt, npHjeraK)mHxt at aBr-ifiC O y h pyccBOMy aoucyjibCTBaMt, apMaaoaoe KM acejeHe, TOMameeca Bt oataAaHn cauxt poBOBuxrb A^a cetf nocjiACTBS sa repoficaie
NOABURN HCE3HYBINHXT AIFLTFI-NA APMHHCBOH

peB04M)i;
128

. .*
K T TMY 7Re n ca-

M aAMHHHCTpapa lyBCTBOBaja cea Bt ojrfee a q$Mt uejlOBBOMt nojoneHH. J{xn Bcfcxt 6u-

snm olan binlerce Ermenini akllarm balarndan almtr.

Zaten Hiikmet bu konuda ok g durumda bulunuyordu. Ksmen bile olsa isyanclar tutuklayamamt. Bunlarn hibir cezaya arptrlmadan kamalar ise Vanllarn yetkililere kar itibarn sarsmt. Bununla birlikte Van'daki Ermenilerin katledilmelerine de Hkmetin tutumu mani olmutur...

Bu kitapta akladmz ayrntlarla, matbuatta katlimlar" balyla kan her trl yeni haberleri karlatrmak suretiyle. Kk Asya'nn eitli yerlerinde meydana gelmi olan olaylar hakknda rahatlkla doru bir fikre sahip olunulabilecektir.
"Van'daki

Haziran aynn ilk onbeinde Van'da meydana gelen olaylar incelendiinde ise, bu blgenin tamamen acnacak bir halde olduu grlecektir... Trklerin koruyuculuunda bulunan kyler daha az ac ekmilerdir. Mesela Mukes kazasnda nfuslu bir airet reisinin varl, btn Van olaylar srasnda burada hibir

cftlu&ja noTra POBHO HH^ero RJI 8AXBATA uy XOT 6U HIJKOTOPOH laCTH a M H K X > a>eAaH"... OHH yiHJIH BHOJ* p HCHT Ht 6esHaEa3aHHO H npeAOCTaBHJiK BaHCKHMt TypaaMt co3epuaTb nojiH'fcfinee eacnjie n x t B^ACTEN BT. 6opt6l e t a M H K M maKaMHp HCH H M ec.iH apuHHCKoe Hacejeuie BaHa H36trji aA'fecb HacTOamaro .massacr a", TO 3TO MOHUIO UOCTABHTB jiHuib BT. 8aejyry BaHCKOH aAMHHHCTpamH, *
JIO HCHO, ^TO He.

oua

IIoApoHoe B a O fT O e t Tan HK Mc B Ha3UBaeMUMH B H B M .massacr'aMH* A8101"1 a CH H

B03M0H0CTb KaHAOMy COCTBBHTb C064 IipHJlH-

8HTejibHoe noHHTe o TOMT, BK B 6u.it xapaaa OT , T e p t AHAJIORHQHUX B COUTH Bt npoaxt MHoro* iHCjeHHUxt nyHBTaxt AaiaTCBofi TypuH. Bt BaHt (1516 H)HH), Bt ouaAaBnaxcfl M - apMHHCBHxt cejeHHXt,H HeBCTptH6
MAJT HH MA^ , 6MHX R B NPHSHABOBT &CH8HH; OHJ

He 6uaa paapyueHU, HO HMTJH CTpaHHUf, yHUau BHAt * * Bt ocTajbHUXT> pa HOHAXT> B00pyeHH0ft 6opb6u HOITH
ITO HO

He

6UJIO;

ne

6UJIO H

cepTHUxt noTepbj

8a TO rpaeattuie.it ,BO BCIO'. MeHfce ApyrxT nocTpaAa^H rfe cejeHa, BOTopua HanuQ noKpoBHTejefi cpeAH BypAOBt. Ho, Bt 06meMt, yn.-feji'fejiH HeMHorie patOHU. Ha30By Ba" 8y MoBioct, TAI, JiaroAapa npHcyrcTBo H3p^CTHaro 8fl1}Cb BypAa MyTraaa-ea, Becb C yiv M

olayn kmamasn salamtr. Aiilcevaz kazasndaki Ermenilerin koruyucusu Haydaranl Hseyin Paa; Norduz kynde de Hac Aa olmutur...

Osmanl Bankas Baskn 14 Austos 1896'da leyin, Daaksutyun Komitesinden 25 kii stanbul'da Os:nanl Bankasn basmlardr. Sadece mavzer silahlar deil, ayn zamanda bombalarla teciliz edilmi olan Ermeniler, Avrupa'ya son derece kstaha bir teklifte bulunmulardr: ayet Avrupa Ermenilerle meskun yerlerdeki slahat derhal ve kalc olarak yapmayacak olur ve ihtiyalarm yerine getirmeyecek olursa, iindekilerle birlikte Osmanl Bankasn hemen havaya uuracaklard.

... Ermeni meselesini ynetenler, btn milletin kalkndrlmas iin altklarn tekrar etmekten geri kalmamlardr... Banka basknnn sebebi de bu olmutur.

lk bombann patlamasndan sonra stanbul Ermenilerinin hangi durumda olduklarn tarif etmeye gerek yoktur. Danaklarn isyanndan baka bir sonu alnabilir miydi?... stanbul'daki Rus Bykelilii Batercman Bay \laximoffla ksa bir grmeden sonra, bir sre iin Bankaya hkim olmu olan isyanc-

130 Hu unh BaHa nepioAt nponejn> 6.narono;y<j131 HO. B > Baai AAHjibAeBa3t uosposuTejeM'i apT MHHT HBHJICH NPACTABHTE.IB aunpeTa TENAEpaH.u-rycceHUT>-naua, a BT> Haxi HopAy3TXaAJRH-ara | 132 14-ro aBrycTa 1 8 9 6 roAa, OBOJIO nojyAHa,
25 lejOB'feK'B apMHHt omecTBa /JaujHa-KuyT > T " BHe8aaH0 OBJiaA'feBaOT'b noMtmeHeMB KH> OrTOMaHCKaro aHsa B > KoHCTaHTHHono;rfe H, T

opaTHBt ero Bi> Ma^eabayo nHTaAe.ib, 8au,nmaeMyo AepateHMt

HO TOJBKO

MayaepoBCBHMH nyjiHMH uo p-fel 0T6.IbHO

BO

H A H M T bM M a H o6pau;aK)TCH C'b H a H H i B O M ,
BHLBOBOMT>

Bce

EBpont. noAi yrpo8o BaopBaTb 3AaHe 6anua, C B t H H X Ai H H H B> HeMt nH O T M O CM a O fm M C T H CH H H AoayMCHTaMH, OHB TpeSyOTt O T eBponeT>
CBnxt nocaoBt HeMeA-ieHuaro aaunBuaro

133

naTe.ibCTBa B > A^ a M H > H caaaro BHepT p aT rH^Haro npoBeAeHa TaaHxt p< > p T , BOTopua exoM > OTB-feajH 6m A'feficTBHTe^bHtiMi HyatAaMt no paoneHaro apMaHCBaro HapoA*. - .. A fw T H e b O A C O H. C J a Tc I noo"e C B Ta H O T H 1 O K J fHl My, U O A C H X T U p b H Ja I H H I'M'b MUJM'b, T O OT B i JC H BaKi. epTBO rfex'b ero yMOOMpaeHHbiz'i. py"
BOBOAHIE.'IERI, BOTOPUE CTBOM B HMCHHO CBOH&TB PYBOBOA-

nory6ujiH HE OAHY TBICHIY CBOHXrb co6paibeBt a AocTnrHyjiH He yaynema coniaiBuaro uo.oatebia ap.MHHCBon Hanin, a naupoTna& ToronocTaBH.iH ee BCIO BI> caMoe OTyanHaoe H, nomajyft, 6e3BbixoAHoe no.ojseuie.

larm, btn Ermenilerce mukaddes saylan (!) hayatlar balanmak artyla teslim olacaklar kararlatrlmtr.

ngiltere Bykelisi Sir Edgard'n yatna gtrlen bu kimseler, bir-iki gn sonra kendilerini Marsilya'ya, hrriyet ehrine, gtrecek olan bir fransz gemisine bindirilmilerdir. Bu ehirde de bir hapishanede gzaltna alnmlardr. Belirli bir sre sonra bunlarn salverildiklerinden K i m s e n i n phesi olmamaldr. stanbul'daki fiilleriyle hemcinslerinden yzlercesinin akan kanndan hi vicdan azab duymayan bu kimseler, imdi istedikleri gibi sokaklarda dolamadadrlar.

Hncak etesi Ve Dierleri 1 2 - 1 3 Eyll 1896'da bir Hnak etesi ortaya kmtr... Bu ete Van ehrine Ovannis kynden saldrmtr. Getikleri her yeri tahrip etmi olan bu eteciler, Ermeni mahallesinin bahelerine kadar ilerlemiler; savunma iin son derece elverili olan bir evi igal etmiler ve Trk askerleriyle savaa hazrlanmlardr. Ertesi gn... B. VVilliams'n yanndan geerken... bana, bugnden itibaren yeniden trajik olaylarn beklendiini sylemi... ve etabalarn Rus milliyetinden olduklarn ilve etmitir...

133

KT

QEMY

NOCJIYIKHJIT

9<T>EKTHU

9BB30A'&

134

arasa TTOMaHCKaro aHKa?

OniicuBaTt ee ae crany. ^pyrwxt nocatACTBtt ci. nort cuiHaTejtHol ORB^RA rocuoAt AatnH K C O ' n e 6u^o. a H T Bt Iloc.lll AODOJIR.HO lipOA04JRHTejlbHMXt peper080puur>, Aparoaay l'yccaaro IIocoatcTBa vb KocTauriHOiOJib MaacaMOBy yaa.aoc, HaaoHeut, cK.ouurb Bpeeifjxt BAAA'&Te.AEI O T T O Maucaaro Gataa a t cftab, no^t ycjOBeat coxpaueuiu u x t Aoporo croKJme, Bcero apMicBaro aapoAa, JKH3UH. Ona 6bua apeapoHOJKAeav cepBa aa aarjiScayo aiTy Capa r-)Ara[>Aa; a 3aTf.an>, HtcH0JibB0 AH coycTa, oepeMhmeubi aa paHay3caoe cyAao .^KapOHAy", aoropoe a AOcraBH.10 a x t Ha jnaepajibayK) oiBy tf>paauin-Bt Mapceab 3A^Cb HMt npeACTOHJO 3aBJioqeuie BT Baaoi TO TK)pbMt. (Io Bceu BfipoaTuocTH, ojbiuaa acTb a x t Tenepb ryaaeTt r * HHyAt Ha CBO6oa4 h HacaojibKO A& H caymaeTca TfeMt, ITO a x t X0Ay*fcH0e re@ POACTBO NPEJRAE ecero CTOBJIO JKB3HB COTHHHT axt BecqacTHbixt coopaTbeBt, a 3arMt, Bt omeMt IOA^ apMHucaaro Boopoca, oaoHiaejibH ycTaHOBBJO noBopoTuu nyHRTt ue Bt oo.ibay O apMSHt. 135 Mlscaji Cnycra, ne Mea'fee AofaecTHaa rnaana H0Bbixt TepoeBt (ec-sa ae oan6aK)CB, H R cei pa3tXBHqaKHCTOBt), noaBHJiacb Bt npeA^Jiaxt Toro ate ropoAa BaHa

Aralksz silah sesleri iitilmi tir. Bunun yansra, bir emre itaat eder gibi Ermeniler, Rus konsolosluunun bahesinde toplanmlardr. Ksa bir sre sonra da, bahe girileri Ermeni ileleri ve eyalaryla dolmutr. Daha yarm saat gemeden, Saadettin Paa'nn gnderdii bir subay yanma gelerek, asayii salamak iin en sk tedbirlerin alnm olduunu ve olaylara karmayan halkn hibir ekilde madur olmayacan belirtmitir.

35 etecinin bulunduu yerin sekiz blk tarafndan kuatlmas sadece Ermenileri deil, ayn zamanda Trkleri de rahat durmaya mecbur etmitir... Gece olunca Ermeni isyanclarnn mevzilendikleri evden siyah bir duman ykselmi ve bina tamamen yanmtr. Kuatlanlarn gelecei konusunda ise deiik grler yaylmtr... Her halkrda gerek u ki, eteciler kamlardr. Ertesi gn... top sesleri iitilnitir. Top ateleri kesilince de Ermenilerin arklar iitilmitir. Ermeniler, krmz Van araDm ierken drt bir tarafa ate ederek elenmilerdir... nceki

Ona BCTy[iacT"b B > ropoflt co T CTopoHt ce.. BaHca H, GOIK cj-fcAyn, MHMO naaaAao;nxcn E uo Aopork OTAf>JibHi>x> co;iAaTf>7 0'I>HNEP0BI> H 'IHHOBTJ HOJIHUM, nanpaB.aeTca Ki> oaAaM'f. apMfincKMxrt KBapTa.OBt. Sa^cf. OHa aaiHMaeTT. OAHHT, H3~b ojfee YAO6NUX , B FL.A oopou AOMOBT, H UPHR0T0B4NETCN BLIAEPJKATI. eAnoopcTBO e t TypeuKHMH TaopaMH. C-tAya j M o anviiicEaro BOncyjibCTBa, 8at3ao E T Maiopy BmiLnMcy e t rfeMt, itou cKa3aib eMy A CBHAania"-!IIy, narpacHO Toponutecb", O nepe6n.Tb MCHH na nepBoi ase ^past MOK C O I 'lemuM Bojjera .. Ba.ub pHAeTea ocTaTbca iOTOMy. no m K ceroAia e oyACit cbhaitI ii Mh onaro Aj)aMaTiccKaro atTa, h Ha ceB p a a t BMT.ci'fi C-L BRMH." BcJit.A'b 3a CHMT> OHT> pa3CKa3aJlt Milli O6'1. 3<I>eKTll0MT> BCTyHJieilH II pHUBJEI r
AauHue.

AIA"

apMat, npeAyupeKAaa,

NO

B , qiie.il; ea pyiEOBOAme/eH ecTb pyccKO-UGA-

uon.a yiKe ecMOJiKaeMan pyateiuaj TpeeKOTia. OAnospeMeno, KaKt-u uo CHrnajy, unaKa erkim, orpaAaomia MO caflT,
GJ.H AAKOBAHU MH APUAHAMH, TPEBOJRUO ATAABTN-

Haia.ua opbu. ne y e n t a t era;e CHTH Bnn3b, KaKb a M M b raa3axt Bbipocaa, TOMUO OX H3b UOAI 3eM.iH, Macca apona, TOponHBUiaroea, C CB0HMH na CKOpO 3aXBaieuHbIMH AOMamilH.Mll O uoHiHTiaMH, 3aiHTb M'lca HO AOpoHKa^t ca^a

gnk gibi bu akam da kaln bir duman tabakas, atmann sona erdiini iln etmek iin ykselmitir. Ermeniler bu defa da esrarl bir ekilde kaybolmulardr.

... gn sonra dr yolunda 400 Ermeninin katld bir yolculuk yaplmtr. syanclar blge halkm yle g durumda brakm, taciz etmilerdir ki, baarabilenlerin hepsi Rusya'ya g etmek zorunda kalmlardr... 15 Austos ve 12 Eyll gnleri... Ermenilerin maksatlar asndan uursuz olmutur.

22 Temmuz 1897 gndznde, bir ete grubu Bakale'nin dousunda bulunan Selmas yaknndaki bir yerden snr gemi ve Merzegilerin reisi eref Beyin bulunduu kye saldrarak Onu yaralam, ayn zamanda her iki rktan da 150 kii helak olmutur.

Ayn yln Austos sonlarna doru, Rus uyruklu Haraaz etesi de ortaya kmtr. 30 kiiden oluan bu ete, hibir olay kmadan hemen yakalanmtr. Bu olaylardan sonra Ermeni meselesi Van ehrinde son

136

m nop,t> flepeBbflMH

He o c o 6 e H i o 6 o . t m o r o

paona,

oxbat'HHaro crfenaMu aoHcyjibCTBa

l

Iepe3b

uojib

aca

Bb

aon

cy.utciBO

npM6u;rb

oa>nn,ep'b

CaaAeAHUb-uam UTO u p m a T u ca-

c> n o p y e a i o M b e o o 6 m , H T b , vna CTpoaftaia

M l i p u , A- c o x p a u e u a

oma-

ro cnoaocTBa 147
a OH

11 MTO a a p o M y HACEJEIO u H a a -

oaacHOCTH He yrpcKae-rb Jlfi a CTBHTejibHO DpaeyTCTBe AOCTaToanaro iHCJia HajiHiHbu-b,

uaHKH (Bcero OBOJIO 3 5 lejOB-fca.) a , HaEOHeu,b

BOCK ( 8 T a 6 0 p 0 B b rfcxoTbi), H e 3 H a i H T e . i b H o e T b

TmaTeJibaaa ^oaajiH3aain 6opb6u, orpanHieiHOii TfeCHUMb pa0H0Mb, npMjeraKJmHMt BT> a a a o BaaaoMy AOMy, B c e 9TO He 3aneAJiHJio He m i b a o a a apMaHb, noBJiiaTb HO H a ycnoKuHTe^bHO

TypoKi. Be3HJ0AHaa nepecTp^jaa np0A0JiKajacb AO a e e p a . Cb 3axoAOM b co.uaa B c e CTMXJIO, a 3arbMb, uoAaaBuieca H a A b ApapKOMb rycTbie K J Y U lepuaro, KepocHHOBaro A M oaoBtcTHJiH W & O TOiTB, TO Bb AOM&, 3ilHHT0Mb apMHHCKO iaftKO, He ocTeuocb HHEoro! KyAa ate, oAHaao, Af>Ba^HCb ero 3amHTHHBH? OOb 9T0Wb H A CHXb O opb xoAaTb paajHiHbie BapiaHTt.
138

Ha

CJ'FEAYOMI

AeHb,

Bb Haajrb Btoporo aca uocjkAOBaaa uepBbia ayuemt BbicTplMb; Ue CMorpa Ha aora aeapepuBUbia AByxacoB oroHb Cb o&f>ux'b CTopoHb, noepa biJia He O BCJHEH. Bb Sarajio l oaa3ajocb ABoe paHeHbixb OAnHi. yHTbia, aa CTopoH- peBoatouioHepoBb

bulmutur. Fakat bir sre sonra Sasun tarafndan Bitlis ve Mu ehirlerinde yeniden alevlenmitir.

18981899 yllarnda Serop isimli birinin etesi mehur olmutur. Bu Ermeni, milliyetilik iin harekete geen tek etaba olmutur... Blgede de ad ok duyulmutur.

1898'deki Ermeni hareketi Bitlis ehrine mnhasr kalmtr.

... "Ermenistan

in"adl brorde, mezalim olarak

dnlebilecek her zulm mbalaal olarak hikye edilmitir... Ermeni yazarlar, gerekten son derece uzak durmaktadrlar. Esas gayeleri hayali mezalimler uydurmak ve yazmak olmutur. Bu yolla Ermenilere menfaat ve sempati salamak yerine, nefret ekmekten ileri gidememilerdir.

... 1901 ylnn k banda, Mu yaknlarnda Antranik etesi tremitir. 20 Aralkta bu ete, Surp Arakel Manastr (Mu'un 5 6 verst* dousunda)'n ele geirmi ve onu kk bir karakol hline getirmitir. ..Surp Arakel manastrnda Antranik etesinden baka papazlar ve kyller, hatta kadnlar ve ocuklar

* 1.067 metre uzunluundaki bir Rus ls.

138 ABoe yttTus-b. Bt KopoTBnxT> uay3axb 6oa, CKB03S OTKpUTUH OKHa aTaKOBaHHarO AOMa, KaKT roBopaTt, C.1UUIHU uan Bece/ua ubcHh apM H B X > yAajibnOBT,, paCUHBaBUIHXT> P030B09 HCHT 139 BaHCKOe BHHO h Kast 6bi uyTa OTCTp-fcjiHBaK)n;ixcfi HA BC& LETBIPE CTOPOUT. A 3ai &Mr, BaKf. H HaKaHyH'ft, noAHHBuiKca HaAT. 9ioi lagTbio BaHCKHx. eaAOBT. CTOJIT. yepHaro AfJMa B03B FECTH.NJ O TOM'b, ITO C0CTfl3ane KOH16HO. ApMHH6 CHOBa H60HHTH0 HCie3JIH; HO Ha BTOTT pa3b oh oyTHjiHCb ye 3a npeA'fe.naMH ropoACKofi epTbi, OTCTynHBi. Ha orb, bt. ropaMT. JIIaTaxa. PoTa cojiAati. uua BbicJiaHa ajw HXT upec-ul;AOBaHa. *) Cuycra Tpn ahh, h ujrb y e uo uyTH K b Hl^bipio; MH COll pOBOffiAa JJO 400 apMAH-b, 6H Buce^flBinHxcH H3T. BaHa. /I^aTejibHocTb apMHHCBHXT armaTopoB'b co3Aa.a SA'fecb Tauia TarOCTHUH A H 3RH3HH yC.lOBH, TO ecdH 6bl ^ TOJIbBO UpeACTaBJfl.lOCb B03M0KHUMT., BT. PoCCK) yu^H-bi B BaHcaie apMaue n0r0Ji0BH0 C /^HH 14 aBrycTa H 12 ceHiaGpa BecbMa xapaKiepHbi AJIH oepaa A'kaTejifaHOCTH apuaHr CKHX> arHiaTapoBT 140 Ho Bce orpaHHIH.lOCb JIHIIIb TM., TO 2 2 1IOHH, BT. BOCTO141 sy O T BamKa.abi, Ha rpatumli Ca.iMaca (JlepT. CHACKau upoBMHi;ia), Kanan T aHAa apMant O npHcoeAHHH.fiacb BT. uepcHACBHM-b BypAajMT, H

ta.o aaBOAUTb S A ^ c b B a s i a HHyAi A^ja B T BpeMH, KorAa Typeu,Baa aAMiuuT O CTpauia H 6631. Toro OABeprajacb ycH^euuoMy roueuio DO A0B0AY MABEAOHCKMXT> cMyre IIpHuiJOCb orpaiHiHTbca JHiab 6ji0KaA0i0 Oacyna, A A 6 U , uo BOSMOIKHOCTK, AATPYAHHTB uepoXOAT. orryAa peBoaouioHHbix'L maerb Ha paBHHuy Myua
M'fecTHO

Ayn gazetenin 65. saysnda ise: "ayet biraderlerimiz zamannda bize yardma gelmezlerse, koyunlar gibi boazlanacaz. Her zaman Avrupa'nn mdahalesine gvenemeyiz. Kendimizi savunmamz iin herkesten nce kendi z kardelerimize gvenmeliyiz. Gslerimizi dman mermilerine kar siper ettiimiz zaman, biraderlerimiz ve kzkardelerimizin bize yardma geleceklerini mid ediyoruz."

66
ve Ermeniler) zerinde bulunan klelik zincirleri ksa zamanda, mid ederiz, krlacak ve bask altndaki iki tarafn kardeleri tamamen kurtulmu olacaklardr. Yaasn Ermenistan, yaasn Makedonya!"

Ermeni syanclarnn On Yllk almalarnn Sonucu

Durumlar ynnden elde edilen sonular acnacak hlde olmutur. yileecei yerde, hissedilir derecede ktlemitir. Sadece Trkiye'de deil, ayn zamanda Kafkasya'da da ayn ekilde olmutur.

...Ermeni ileri gelenleri, Ermenilere liberal bir rejim fikrinin isyanclarca alanmas yolunu takibetmek suretiyle binlerce hemcinslerinin felketine sebep olduklarn anlamlar ve isyanclarn faaliyetlerine son vermelerini zntyle beklemilerdir.

...Osmanl Hkmetinin en kk polisiye veya askeri tedbir almay hibir zaman dnmedii Rumlar bu yerleim yerlerinde mutlu ve son derece uyum iinde yaamaktadrlar. Buna karlk, kendi milli propagandalarn ok gizli olarak yapmaktadrlar. Hibir ekilde grlt-patrt yapmamakta ve her yerde vergilerini muntazaman demeKtedirler.

61 138 A B O e y6TUXb. Bb K0p0TKnxT> uay3ax> 6oa,

CKB03B OTHpUTUH OBHa aTaKOBaHHHrO AOMa, KaKT>

roBopaTi, C.uiHtj SujiM Be;e.ibia bcHH apMBHCBHXrb yAajIbUOBT., paCUHBaBUJHX'b P030B08

139

BAHCHOE BHHO H KAST

6u uyTa
CTOPOHU.

OTCTPT JI H BA K D

maxca Ha Bcfe yeTupe

A aarbiii, BaBB h HaKayafe, noAHHBuiflca HAAB BTO laeTto BaacaHxrb ca^oa CTJIT HepHaro A*JMa B03BBCTHAT O TOM'b, TO C0CTH3ane B 0 H 1 6 H 0 . ApMBH6 CHOBA HENOHATBO HCE3JI; HO HA Torb pa3 b

OHH OiyTHJIHCb yJK6 3a IipeA'fejlBMH rOpOACKOM epTU, OTCTynHBb Ha orb, kts> ropaMb IIIaTaxa.

PoTa coJiAaT'b 6ua BucjaHa AJia 11x1. npec^tAOBaHa. *) Cuycra Tpa Ana, a Gua. yate to uym B'b Hr^bipo; MeHH coupoBOJRAaJio 400 apMaub, Buce^HBinHxca H3b BaHa. /I/fenTejibHocTb apMnHCBHXb araraTpoB'b C03Aa.a 3^Cb TaKa TarocTnua a-IH JKH3hh yc.OBa, ITO ec^H 6 u T Jb O UpeACTaBJH.lOCb B03M0HEHUMb, Bb PocOI K cio ymjiH-6u BC Baucaie apMHHe noro^OBHO /^hh 14 aBrycTa h 12 ceHTn6pa BecbMa xapaKrepHbi AJi" oepBa A'ba'i'ejibHOCTH apMHHr'
C H X'B arHTaapoB'B K -

140

Ho Bce orpaHHia.ocb aaib rfeMb, I T O 2 2 HOHH, a-b BOCTO141 ay OTb BauiKa.ibi, Ha rpaHjvfc Ca.iMaca (llepCHACaaa npoBMHia), Kauaa T aHAa apuaHT O npHcoeAHHH.acb a. uepcHAcaHM'b BypAaja-b H

62

bile bulunuyordu... Askerler manastrn etrafn kt atmlard. 29 Aralk gecesi bir kar frtnas etraf ka sp kavurduundan manastn savunanlar hibir i: brakmadan kaybolmulardr.

... 1902'de... Makedonya meselesi ortaya kt iin Sasun hareketi hliyle ertelenmitir. Makedonya isyan zerine Osmanl Hkmetine yaplan d bask yeterli grlnce, bu blgelerde yeni bir mesele karmak istenmemitir.

Bununla birlikte Hkmet Sasun'u kuatarak etelerin Mu ovasna yaylmalarn nlemitir...

Ermenilerin propaganda organ olan "Pro-Armenia" gazetesi, 1903 yl, 66. saysnda u satrlar yaynlamtr. "Avrupa'nn resmen mdahale etmemesi hlinde
Ermeni isyanclar hem kendilerinin, hem de cemaatlerinin boubouna mahvedilmesine raz olmayacaktr. Sasun'da olsun, dier yerlerde olsun, nerede Ermeniler tehlikedeyse, komite yardmlarna koacaktr."

141

opo&BBeaa BH63aaH0e uanaAeHe Ha jareps npeACTftBHTaa aypACKaro amapeTa Mep3eKHLUepa<?>t-6eH. Bo Bpea aTaKH 6bijn paHem Ule-1

pat-6eu

y HO T

paHeHO

OKOJIO

50 qe.no-

BRt Ty p6IJKHXt BypAOBtMymHHt, HteHmaat b A^TeB

aBryca Toro e ROAA 5.IH3T> Baaa noHB^neTCH imtina pyccBonOAAaHiaro <DapaBT. BOHUI WA3A JIO E e YAAIHO BAXBATHBATOTT AF.JIHKOMT (OKO-

3 ye^OB'&BI.) esb BCBKHXT> OC.NOJKHAK>MHXT akTi. apecoaaHB HHUHAHTOBT. Ifoca-b eroro aHapxHMecBaa A^HTeabBOCTB ap&ifiHt Bt BaHCBOM'L BHJiaerb 3aTHxaerB, H Ha caeny HCHOABO.ib H A I H H A E .
B U C T Y A A T BHTJIHCCBH BHJIAERB

e t ero o^acTiiMM CacyHOMt H Mymeat, Bt 189899 roAaxt ocoyo CJiaBy npioGp^TaeTt 8/feCB uaBaa Cepona
142 H Taat, Mory K H cTaTHpoBat^ n o c t HaO qa.a 1898 roAa aHapxHqecKaa A^HTeasHOCTB

apMMut orpaHHiHBaeca, rjaBHUMt 06pa30M&, BH^aeTOMt BuTHCt

146 CUOBOITB a t , 8 T y AJIANOBATY-K) MA3HTO BTH-

cuyTO Bce,
147

I T O TOJIBKU

MoaseTt cosAat caMoe

pft8Hy8AaHH0e BoopaaeHe.
- HCTHHU H'feT'B nOTOMy, qTO apMHHCBe aBTopbi Tinae^bHo ea HstraKm Y HHXT> Bce uocTpoeHO na paaAyBaHn anTOBi. Bca a x t A^aTe^bHOCTb ocuoBaHa ua C08AauH HeBUHIJt, BOTOpBIH M T1 6bl BblBBaTbO JH

CHMaaTHBt a M H M . H aHTHUaTH B-B Typp Ha T

64

Ayn gazetenin 65. saysnda ise: "ayet biraderlerimiz zamannda bize yardma gelmezlerse, koyunlar gibi boazlanacaz. Her zaman Avrupa'nn mdahalesine gvenemeyiz. Kendimizi savunmamz iin herkesten nce kendi z kardelerimize gvenmeliyiz. Gslerimizi dman mermilerine kar siper ettiimiz zaman, biraderlerimiz ve kzkardelerimizin bize yardma geleceklerini mid ediyoruz."

Btn bunlardan anlalyor ki, Ermeni hareketinin banda bulunanlar. Makedonya meselesinin ortaya kmas zerine, bir Ermeni efsanesi ortaya karmay ve bylece de Avrupa'y her iki meseleyi de beraberce zmlemee itmei tasarlamlardr.

ite, nl Makedon eteba Sarafoff'un Ermenilere ars, ad geen gazete, numaras 76:

"Ermeni kardeler! sonbaharn geliinin kardelik balarmz glendireceinden emin olalm. Berlin Antlamasnn 3 ve 61. maddelerinin altna imzasn koyarak Trkiye'de insanla sayg ilkesini garanti etmi olan Avrupa, bizim mterek protestolarmz karsnda, bu meselede ciddi giriimlerde bulunmak zorunda kalacaktr. Asrlardr bu iki halkn (Bulgar

65

Kast. Ct aapioiHiecKO

TOIKH

3pfcuia laaaa

AfcaTe.ubHOCTb, MOMteTt UTb, Bio.iH'fe uoxaaj>ua. B/lOHaAa ua K A i a H a 11 H f a 19 1 r. j H HpH K Ol p Bt

UAAAFC 3HMU

1901

ROAA, 6.IH3T>

Myua

nofiiB^aeTca apMaucaaa maaaa ufcBoero Anpaaaaa*), 20 Hoaopa

oaa 8axBaTUBaeTt MOHacrupb Cypat-Apaae.it (BepcTaxt Bt 5 6 at B C O y ort Myua) OTK H o6pau,aet ero Bt Maaeabayo apinoet. Bt MoaacTupl Cypat-ApaKe^i, Btcrfc c t
lIiaHBOH AHTpaHHBa, GbJJIH MeAy OpOHHMtMO-

uaxa a ce.ibiaae, Bt Tout niceli eamaabi H

A^TH

Bt HOIL na 9-e Aeaapa, Bt BpeMB ca.ibuoi Maeja, samanman Moua. CTbipa cKpbi.acb 6e3Cj*Ao Ho pa3ropaBiueeca BoscTaHe Bt MaaeAoaH aBHjocb 4>aKT0p0Mt, N pe A BTCTB y K>MA M T Buuoaaeuio
npeAnoJIaraeMbixt aacueAHHH Bt CacyHt Hey-

Micrao 6 u .i o aaBOAHTb SA^Cb Baaia HHyAt

A-feja Bt T BpeMH, BorAa Typeuaaa aAMHiuO CTpauia H 6eat Toro uoABeprajacb ycHJieHuoMy roaeaio DO N 0 B 0 A Y MaKeAOHCKixt CMyt

Ilpaujocb orpaiHMUTbca janb GjoaaAOio CacyHa, AABI, uo BOSMOJBHOCTH, AATPYAHHTB uepexoAt orryAa peBOJK)uiuHHUxt uaeat ua paB-

uaay Myua

...

66
ve Ermeniler) zerinde bulunan klelik zincirleri ksa zamanda, mid ederiz, krlacak ve bask altndaki iki tarafn kardeleri tamamen kurtulmu olacaklardr. Yaasn Ermenistan, yaasn Makedonya!"

Ermeni isyanclarnn On Yllk almalarnn Sonucu

Durumlar ynnden elde edilen sonular acnacak hlde olmutur. yileecei yerde, hissedilir derecede ktlemitir. Sadece Trkiye'de deil, ayn zamanda Kafkasya'da da ayn ekilde olmutur.

... Ermeni ileri gelenleri, Ermenilere liberal bir rejim fikrinin isyanclarca alanmas yolunu takibetmek suretiyle binlerce hemcinslerinin felketine sebep olduklarn anlamlar ve isyanclarn faaliyetlerine son vermelerini zntyle beKeinilerdir.

... Osmanl Hkmetinin en kk polisiye veya askeri tedbir almay hibir zaman dnmedii Rumlar bu yerleim yerlerinde mutlu ve son derece uyum iinde yaamaktadrlar. Buna karlk, kendi milli propagandalarn ok gizli olarak yapmaktadrlar. Hibir ekilde grlt-patrt yapmamakta ve her yerde vergilerini muntazaman demeKtedirler.

67

155

Ca*AYKHJJIA CTPOKH TOH KO ra3eru ,,Pio Armenia (VNs 66 1903 v.) npauo roBoparb, qro apsnHe HMHOTT. Bb CacyH-fe H3B^CTHO6 IHCJIO 6oeBTXT CK4'H, BU04H' R0T0BMXT> KI. HAAJY SopbM. .ECJIH oo>Hn;ia^[bHaa EBpona ae Hcnojnaerb C O X B.I6M6HTapHUXT> 06il3aHHCCTeH, T BHI O
dau* He n03B0JiHrb
R

6e3Haaa3aHH0

sasyunTb

copaTbeBi. 1I3IJ Cacyna HJIH YJRI o AYAA 6 w ra>ib ne 6U.o, OHH ABHTCH Ty^a, r^t yAeTi. yrpoaarb ouacHOcrb'.. . SarfcM s, BI. 2 65 H be ren Hbro Bb poN M A'b upH3iJBa uoBuxb A0p0B0.ibi;eBb ,ECJIH 156 BT. JiHffianeM'b 6yAymeilr*> uam copaTba ue aBai'ca Kb HaMb Ha Bupyaay, M yAeMb nepeU pf3au, aaab 6apaaw... MH ne MOneMb nocTOHHHO paciHTHBaTb... aa BMbmaTejibCTBO E B poau. Mu AOJIKHU HaA"feTca, aaab na CBott IH,HTT, NPEATAE Bcero HA caMHXT ce5u.. .* . B T TOTT. AEN>, KORAA MU NOCTABHMB C OO RPYAB B Kb HenpinTeJibCEHMb nyjaMb, M . oyBCTByF I eMb H oabHHMT. Maxepia.ibiyo w MopajibHyo noMomb uanaxb parbeBb cecrepb." Bcfe upHBeAeunua MJAOPKKH CBHA'bTG.ibCTBylOTbOTOMb, ITO coBpeMeuaii HAII ap>aucaaxT.
HXT> 6E33AMHTHUX F>

BOaaKOBbycyryHTb Taite.ou uo.uateuie Typ-

a npaSaBHTt ub qeuyxf. MaaeAOHCKH>:bAbJn ocjoaiHeHa BT. IypAHCTauo-ApMeni, Moaceri uoayniTb ocymeci'BJieine Bb JmaameMb yAymeMb. OuyJiaaoBaHe Bb 76 ra3eru Pro ArN
Uh

68

Byle hareket ederek unu ifade etmek istiyorlar: stediiniz kadar vergi aln, fakat bizi iinde bulundumuz durumda tamamen serbest brakn...

69

156

nenia* B033Bain Cap.>OBA vacnTT O6T> BTOMB TaKt:.. apMine! ByftOMB HaA^fiTbcn, TO CT, HacTynjeHeMi. BecHbi, nama paTcsaa COJIECAapHOCTb B0CT0pKecTByeTi. Ham. NOC.TFCAG coeAHHeHHblH npOTeCTT nO.IOJKHTT> EOHeil.'b THpaHH H 3aCTBHTT> Eflpony BFJnO.IHHTb Ty leaOB'feKOjo6iByo MHCCK), KOTopyo ona B3saa Ha ce6a, noAUHcaBuiH 3 h 61 CTaTbH BepjiHHCBaroTparraTa. By^eMi HaAkaTbca, I T O 9TOTT noc.i'feAHH nopblBT. Hami. K > C O O nOpBTT, liaKOHeHT,, T BA ' MyiHTe^bHua jtaH, .eamia Ha Aayxt Hauif^Tb BT. Te'eHe AOJiroro paAa BIIKOBT>. /^a 3Ap&BCTBy6Ti ApjeHa!... /Ja 3ApaBCTByen> MaKeAOHa!... Pe3y/ibTat AecflTH/tTHeji Atare/ibHOOTH aM H K x p H C M > arMTaopoBbl IIeqa.ibHU 9TH pe3y.ubTaTLJ. Omee couiajibnoe HoaoateH e apMam. He yjyquiH^ocb, a Hao6opoTT> -3NAQMTEJIBH0 yxyAinH.ocb, H NE TO.IBKO B'b Typn,in, HO h BB upeA6^AXT CABKA3A.

157

158

Heero

H TOBO-

piTb, aatT. Bce 9TO cuibHO NOAPUBAETTB omee 6.ar0c0CT0HHe Bceft Hau,H. H TpeBoatHoe uaconu;ee OTHK)/r, He r o B o p n r b B t u o J b 3 y Toro, ITO apMHie Bb 6.iHawneM'b 6yAyueMT> H36aBHTca
OTT T H e i a HXT> C06CTBCHHbIX'b BOJKaKBl.

159

HaUona.ibHbiH H 6 rpetOBi ayyTb He c.afee AH TaKOBiJxT> e HAe y apMat. A, weAy tmt itaKT. BEAYTTB ce6a rpeaa BT> opeAfeJiax,b Typuiw

KATOLK ERMENLER Katolik Ermeniler her zaman kendilerini ayr bir cemaat olarak grmlerdir. Zaten katolik mezhebi milli propagandaya msait deildir. Bu bakmdan katolik Ermenilerde milliyetilik duygular geliememektedir.

...Trkler, sadece Mslman halkn deil, ayn zamanda btn KK Asya'nn en nemli unsurunu tekil ederler. Rus ve Avrupa basnnn her zaman kendilerine yaktrmaya altklar kt isnatlara asla lyk deildirler.

Dou Hristiyanlarmn elde etmee altklar hrriyet, hem Mslmanlar, hem de Hristiyanlar tarafndan kanla denmitir... Douda meydana gelmi ve zaman zaman Avrupa'y da alarma geirmi olan isyanlarn hatas her zaman Trklere ve ksmen de Osmanl Hkmetine yklenmitir. Osmanl Hkmetini sulu veya masum bulmak konusu ise, Avrupa'nn takip ettii politikaya gre deimektedir. Fakat bu tr isyanlarn Hkmetin basksndan deil de, daha ok onun din ve milliyet konusunda uygulad ar hr tutumdan kaynakland gereini Avrupa'ya kabul ettirme imkn var mdr?

71

159

Boone? Mui H3BficTHbi,Teuepb AOBOJIBHO (j 0 l I > uia oJiacTH co c^ou HU MI. rpeecaHMi! Hace jeyieMt, oaacTM, B > KToptlxt, Katt 9TO ne T CTpaHHO, He^b3il BCTpTHTb un OA0rO 3aUTH, HH OJIHUEHO&aro, HM OANORO TypeuKaro mosHHKa. TPEKH fltHByTt cefrfe SA^cb THXO, Mnpno, ApyatHO. . H Typemtai AAMHU HCT pa H H HOMTH HXT> :e aacaerca UoMy? UoroMy I T O OHH BEAYTI ce6a BNOAH'FE 6.aropa3yMHO: OHH CHOKOKHO XOJMRB CI>OH APOAHUA HAEA, HE nyMHrt MMH,
H MYTATT, M CTPAHHO, N Y I B JJH HE 3 a ROAT BNEPEAT,

npaiHiaominca c> HHXI> NOAAA H NOBHNAOCTH, AEPATACB TOH uporpaMMbi^ r ITO . . HA BOT-B, MOAT, BO3BMH nce, ITO rpe6yeuib, no mibao ocraBb nac BT HO^HOM-B HO" KOB, H npeAOcraBb HaMt asn ib TaKt, aaab M U XOTHMT>, noaa 9TA 3eM.a HO caHeTb aorAa HHyAb BnojiH'h Hauei." 11 KaKAUH rpeaT. HeupecTano ytOBaerb a TO, I T O CTOJiaua Cyjnana bi YAYMEARB CHoaa CTaHert rpeecaaMi. U,apbrpaAOM..
BC6

naaaTt

A P M FL H E

KATO/IHKH.
OHH AEPJAATCA OTB CBOHXT H AAATE HE x o -

COPATBEBT. BUOJIH'b OCOGHHKOMI THTT. NPH3HASATB

ce6a

APMBHAMH,

Boome.

161

Typaajymnaa acTb HE TOJIBKO MycyjtMaHcaaro, H H poaro uacejeHa A3. Typum. O O H H BEBCE HE BACJYATHBA.IOT'B TOH peuyTan,in, aoTopaa co3AaeTca H - H3BbcTHOK) lacTBio pycMB CKOI H HHOCTPAHHO ueaTH. Ta CBOOAA, KOTO-

72

Trkler, hibir zaman hkim olduklar K a v i m l e rin dini ve milli meselelerine mdahale etmemilerdir. Hristiyan okullar hibir ekilde kontrole tbi tutulmamtr. Bu idare ekli ise, Trklerin hkimiyeti altndaki kavimlerin milli ve dini duygularnn gereinden fazla gelimesine yol amtr. Zira belirli bir noktaya kadar gelien bu milliyetilik fikirleri, ister istemez isyana yol amlardr.

Her ne pahasna olursa olsun Avrupa'nn mdahalesini ekmek iin karklklar karmak fikri Trkiye Hristiyanlarnn zihinlerini asla terketemitir. Onlarn

bu fikirleri sabittir ve kendilerine doru gelmektedir; zira gzlerinin nnde Yunanllarn, Rumenlerin, Srplarn ve Bulgarlarn durumu vardr.

Bu isyanlar tevik edenler, Trkleri Hristiyanlarn ktilleri olarak gstermek kadar, isyanlar karmak iin de aba sarfediyorlar. Hristiyan isyanclarn isyanlar Mslmanlar mitsizlie drmek iin yaptklarn sadece Trkler biliyor.

Sadece zeki hafzalarn kavrayabilecei lde bilinen, uursuz fiillerin uursuzca ilenilerine yol aan balca sebepler, gnlK gazetelerin telkinlerinden hazrlanp kasten halka datlm olan tasvirlere de baldr.

73

15i

poft KOHJIHCB H FLOHBATOTCN xpHCTai!CKa apo^HOCTH Bocrota, ouyaaeTca 3A$Cb TaKHMH ate U T K M KpOBH ^.la TypoaT. H Mycy.ibMaH'b, OO a H aaB*h k AJia apHCTau'b aHapxHqecKoe cocToaHe pa3JiHqHUXT> lacTeM Typuur, nepioAHqecBn nopaaBinee 9TO rocyA&pcTBo, EBpona BCCV6JO OTHOCH^a Ha BHHy TypoR-b, B006me, H TypejBOfi aAMHHHCtpauH - B > qacTHOCTH..... T XpHCTaHCRfl HLROJBL UOQTH
HHBORFTA HE UO/^HHHJIHCE HHBAROMY AOHTPOJUO.

162

Taaofi peatHM'i Typoa cnococTBOBaaT. noAAepHtaHM) H paBBUTH) CpeA JCpHCTaH'b H 1 HaX> u0Hajm.HuxTE. M O H, EorAa H nocjtAHa AOAH T r CTHraJIH H8B-feCTH0H 3pfcJlOCTH, HaCTyna^H CMyTHue nepioAM- Bt OCHOB& HXI> xpHCTaue BocTOKa BcerAa Hjajif OAHy HAeto co3AaHe aHapxi, Basf. upeAJiora, A-IH Bvr&naTeabCTBa HHOCTpaHHbix. Aepwaub. HAea, uecoMHtHHO npaBH.ibHaa. /JOCTHJKEUIE CBO5OAM rpeaaMH, pyMHNAMH, cepaH H o.rapaMH cayHHTt ceMy HarviHAH IJMT> A0Ka3aTeJBCiB0Mt. Heero H r0B0pHTb, qT JIFOAH, paooaBUiie naA'*> c03AauieMt TO anapxiw, NE MEHFCE TpyAHJiHCb H HaAt TiMt, qro6bi H3O6PA3HTB -ypoat BT. POAH uaaaqefi; xpHCTaHCBaro Hacejeuia. O TOMB, aaBa 3B$p163 O B TBOPMIHCB X H TA C H H A U A O A A , TA P CIHK M R T T P J H A-ia B36yjRAeHa MycyjibMaH'b, ana.IH .mib OAHH MOjmajiHBue xypRH. /J-fcaHa ace 9x0x1. nocA^A-

74

te bu tr propagandalarla "liirk ve genellikle Mslman barbarl" fikri yaylmtr. Trklerin 5 10 vl dinlendikten sonra, birdenbire fkeyle hep birden ayaa kalktklar; nerede Hristiyan varsa onlar katletmek, srmek gerektiine inandklar ve bu yzden de hibir sebep yokken Hristiyalarm stne yrdkleri fikri saf Hristiyanlarn kafalarna sokulmaya allmtr.

... Btn Dou llristiyanlarmn anlay bundan ibarettir. ayet Trkler de gazete muhabirlerinin zihniyetinde olsalard ve Trkiye Hristiyanlarnn durumlar bunlarn gstermeye altklar gibi olsayd, Trkiye'de bugne kadar Hristiyan kalr myd?

Sefalet iinde binlerce Ermeninin grnmesine karlk, srarla sz edilen "Trk barbarl"na hibir yerde rastlanmamtr. Gerekte byle bir "Trk barbarl" mevcut deildir, bu bilimsel olarak icat edilmi politik bir masaldr.

... Gerei olduu gibi sylemek gerekirse, itiraf etmek gerekir ki, Douda barbar olanlar Mslmanlar deil, bilakis Hristiyanlardr. Dou'dan btn ktlklerini yapanlar ve sonra da bunlar korumasz Mslmanlarn stne atanlar hep Hristiyanlardr. Trkiye'de dikkatleri ekmesi gereken mesele, zaman zaman pat-

75

163

N F P S O T M , K T P H M M N TO-IBEO C S A B O L OA C H H O O U O E OA T caMaa nu-isaa oamasia, HBJia^HCt AOOTOHHeMt He TOJBKO ejKefluefiHoS neaTH, HO H 'AYOIHO RHBOHHCH, BCer^a TaKT> CHJIbHO H H60Tpa3HM0 A'FEFICTByomeft H HAPPAHUNBACCU. Orcofla - T JOJRA O Hoe MH-feHe, ITO TYPKH H, Boonje, MYCYABMAHE .SB^pH", C O O H i HCE.HO'HTe.TLHO Ha CaMblH U C be B03MyTHxeJibHbia A'SsiHa; TO TypBH jRHByrb 5 1 0 JIJTT NOAT pai^T. MHpHO, enOBOHHO, THXO, a 8aTKMT., Ha HHXT> UAUAAAOTT saBe TO JiaxopaAOiHue NPHDAAEH H OHH . BApyr t, HH C > Toro un T c t cero, POBHO BC6CHTCH H .. 3A0P0B0 atHBeuib, Aaea ptsaTt HeeaTHUxt xpHCTaHT>! TasoBa noAB-aABa TOH CBOOAU, fioTopo AO5HJHC(> yate MHoria xpHCTaHCBa HAPOAOOCTH BocTOEa. ECJIH 6 U Typsw 6UJIH TBEHMH, BaaHM HXt J BOCnpOH3BOAHTT> BCHB6 EOppeCDOHAeHTH H ua cTpaHimaxT. raaert a 5EypHaaoBT>, ecaH 6u ycjOBa J H H xpHCTaat t Typuin 6UJIH K3H AtCTBHTeabHO TaET THJKBH, BaKt 06t TOMt CBHA'feTeJIBCTBylOTt XpHTaHCBe arHTaTOpU, TO B03M0H5H0 JIH 6uao-6u eymecTBOBame 9THXt pHCTauT. B > HacToamee Bpena? T 'BHA^J'B TUCH1H apMHHT, HaXOABIHHXCH Bt CaMO.'CI 61ACTB6HHOMt HOJIOJReHH . . . H CTOJIf O a H3BeTlIUXT> BTy peiJBHXt 8B"6pCTBt H6 BCTp-fcia.it HHrA^j JI HeoAuospaTHO 3&AaBa.t ce6i soapoct: HBJiHiOCb JH H, Bt AaHI iiOMt cayat, H86paHHiiB0Mt cyA*6u, maAamei

165

76

lak veren isyanlardan daha ziyade uzun sre hkini olan gvenlik devresidir. Bask, sknt ve devaml isyann kanlmaz olarak bagsterdii byle bir lkede, sadece isyanclarn yerlerinden uzaklatrlmalar her trl karkla mani olmu, hatta son vermitir. Ermeni isyan, sanki hi meydana gelmemi gibi dnlebilecek bir duruma dnmtr.

1895-96'da Trabzon ve Sivas vilyetleri hangi durumdaydlar ve birka yl iinde ne hle geldiler? Son derece kanl isyanlarn yerini sulh ve skun almtr.

... ite sebebi: 1900-1903 yllarnda sulh ve skun srerken bu blgeler gerekten ilgi ekiciydiler. Trabzon vilyetine komu olan Kafkasya'da, ar askerlik greviyle de takviye edilmi olan her trl baskya ramen, insanlar gpegndz ldrlmekte, katledilmektedirler. Hemen hergn ayn olaylar devam etmekte iken, otuz-krk sade jandarmann bulunduu Trabzon'da aksine tam anlamyla emniyet hkm srmektedir. Bu durum, Osmanl idaresinin deerini ve

77
165 MEHH

O C TaJBeJibixt T>

BAEATJRUIB HJIH E

Ty-

Boo6u;e, HM-FETORB caople MHeHieGKS, aereHAapHuft xapaBTept. A BT. Hacroamee Bpeaa a Aepatycb Toro
PEUKIN ABFCPCTBA", 166 YIJJKAEHIA, qro KB 3B6PCTBAHI CUOCOSHBI ae

Typaa, a caop^e
KB, 9THX"B SBIPCTB^

HMGHHO

xpacxiaHe
HBA'

BOCTO-

KOTOpbie H30mpHK)TCH

H3MUU.'ieneMRB

M BAJIAT'B 0 X 1 . SaT'FEMT. HA r o -

aoBy TypoK-b
167 BTO

Bce
npHBOAHTt
K-B

TOMy,

ITO BT

TYPAIH

BCB-

Baro le-iOB^aa aojdbhbi nopaaaTB He 6e3nopaABH, nepioABiecBH noHBaaomieca B pa3JHiHUx. T qacTHx> HMnepia, a T6

acojrOTaar
He TOMy,

nofioa,

npoMeatyaH aoTopBie cj-fcAyon. sa

A^HHHBI6 YAHBJMTBCA

AHAPXHQECBHMH UEPIOAAMH. H y H O ITO BT.

Typuin NPOHCXOAHTT CMYTBI, a TOMy, ITO 3A"6CB BT. Teaeaie HAORAA jtjaro PAAA atTi. HHaaaHX'B CMyTt He np0BCX0AHT,B. Ita3aaOCfc-BI, TO n p a CJiaOH aAMHHHCTpaaH TyTT

AoaHO 6BJO-6B cymecTBOBaTB uapcTBo H C O OTauHaro np0H3B0Jia H aacHJiia; a MeatAy T^MI 1 HA CM M . A'feJ ^, M I B A M a O T B H H B HIILTO HH06 CTOBTC T JB O nOJIHTHieCRHM'B arHTaTOpaM-B, OI B B'B B3B4CTH0 OJiaCTH, HCie3HyTB, H BC CMyTBIBaBi. pyaoH CHH.HO! B3AMISHT> xaoca HacTyuaeT-B THINB H r<naAB. TpyAao BfipHTb Bt cyMECTBOBAHIE TAKHXT BOUTpacTOBt! Ho O H aa H JBI^O. 4TO H3o6paataja co6oa XOTH-6U B JA T I HI E B 168 TpaneaoHAa H CaBaca B 18951896 roAaxt T

78

halkn idareye kar gsterdii itaatin rnek ahlkn inkar gtrmeyecek bir ekilde ifade eden en ak bir delildir. Bu halk yle bir ekillendirilmitir ki, Trk Hkmeti, en zor zamanlarda bile, ona tamamen gvenebilir.

Airetlerin Durumu

Karciganl Musa Bey herkese tannmtr. KuliHan Bey, Geval Teli Bey, atak kazal akir Aa ve dierleri airet reisleriyle karlatrlamamakla birlikte, yerli airetler arasnda mehur kimseler olarak bilinmektedirler. Ermeni isyanlar srasnda bu aalar nemli grevler yapmlardr. Onlardan bazlarnn nfuzu sayesinde Ermeniler korunmu ve ihtiyalar temin edilmeye allmtr. Mesela Musa Bey, Kuli Han Bey, Ermenileri korumak ve yardm etmek iin btn adamlaryla komulardr. Aalarla airetlerin himayelerine snm olan Ermeni kyleri her trl tehlikeden korunmulardr. Korunmam olan komu ky harabeye evrildii halde, bunlar hi kimse taciz etmemitir.

79

cocTOHHe?. HOBOOH cyMypt 8&M$HHJIEC& NEBOAMYTHMOFI THUIHHOH H noaoeM'B. Ho sa npuTia? fl 6epy ABa HaaBaHBtt BHjaea noTOMy, TO H Ha^OAaJi'b BA^ct MHpHyo R&rt HHXB anoxy 19001903 roAOBt; H BB Teeme Bcero BToro BpeaeHH nopaatajCH cymecTByo
HXT>

x TSAKOBO TenepenHee paBHMHfi 8A"6CI> xaocB

iHHMt BA'fec MapHtJMb TeemeMi omecTBeH

H H 5KH8HH. Cm^UIHO CBa3aTb Hy p B O HHO OH

noro ne pnxoAHTCH cjunarb, Aaate o npocTOMt B O p O B C T B t CTaUOBHinbCB BTyUHB'B, BORAA 8 C U 0 MHuaenb H^BOTopuH 6jHaBuH,jK. T^aueaoH-

Ay oJiacTB faBBaaa, ruh ecTb H aeMcaaa <yrpa ATA., H nojmia, H BOMCBB, H aHAapMepia, a qoro-ero T Jb O utrb, a-kh oxpaHU omecTBeuOi K HOM 6e30nacH0CTH; a MEATAY TFEM'B, JI IOAM bfo-RB
TBM'B H P-FCAYTT CPEAH TAARO Ah, YRB JIH

Be efcneAHeBuo. 3A^cb ate BpoMi HlcBO.>ibKHXT,

ACCHTBOB'B

BecacTHbix,b aauTeB-b, B00pyaceH-

HUX R B AONOTONUBIMU PYATBHMH, HHIERO APYRORO

H Bce OCTOHTT MHpuo, THXO, GjaronoayiHO Cjumubia B O HB.UH! .. BJieHa, T B&cjyjRHBaonH casaro noApoHaro auajn3a h
U&RB

Bii^cr e t TM. cBHA'hTejibCTByomia aaBt O6T

H8BCTHbIXrb AOCTOHHCTBaxt TypeUBOH a M H A MM CTpajiif, Taa-b paaHO h O AOpoKaecTBeHHoerrt

KopeBHoro
CJIOB, CJIOH

HacejeHa

TYPOBT. 3TO

lasoft

Ha BOTopaS Typeuaaa aAMHHHCTpania Muaserb ynepeTbca uaAeatHO h npoiHO, Aaace

DpH CaMUX, HOBHAHMOMy, HeB03M0HtHIJXt no-

lkelerdekilerden hi te kt deildir.

... Ermeni isyanclarnn apulculuk ve kati olarak yaygaray bastklar olaylar, byk apta Kafkasya'da cereyan etmektedir. Hayvan srlerinin karlmas meselesi ise, Rusya'nn her yerinde sk sk yaplan sr hrszlklarndan baka bir ey deildir. Hayat ve mal gvenliklerine gelince, Osmanl Hkmetinin hkim olduu her yerde bunlar Elisabetopol kazasndakinden ok daha iyi korunmaktadrlar.

1895 ve 1896 yllarnda, Trkler, phesiz Ermenilerin dman durumundaydlar. Fakat bu, iki topluluk arasnda daimi bir dmanlk bulunduu anlamna gelmez. Bu tahrik, Ermeni isyanclarnn tasavvur edip sahneye koyduklar bir komediden baka bir ey deildir.

Yllardan beri ekiyalk ve soygunculukla itham edilen airet reislerinin olaylarn en kritik zamanlarnda bile himayeleri altna muhta Ermenileri aldklar grlmtr. Ermenilerin, "yol kesici ekiya" olarak nitelendirdikleri Trklerle son derece dostne yaadk-

79

KasoBo TenepenHee nxt cocTOHHe?. HesooP&BHMM 8A"&Cb XaOCB H CyMypb B&M'lHH.lKCb

H8B0AMYTHM0II THUIHBOH A NOKOE&RB. HTO aa

npuTia? fl 6epy ABa HasBaHHbUCB BHJiaea noTOMy, TO H Ha6jnoAajn. s ^ c b MHpHyo hah Hixb 9noxy 19001903 roAOBb;h Bt Teeme scero BToro BpeMeHH nopaaajca cymecTByio IHHMb BA'feCB MHpHblirb T616HeMb OmCTBeHH M 3KH8Hif. CMIIJHO CKa3aTbHy pOBHO HHO

qoro ne uphxoahtch cjumaTb, naae o npocTOMt BOpOBCTBt. CTaHOBHinbCa BTyHKb, aor/ja B U CO Mauaeuib HtKOTOpua 6.iHRanH,jK,'b T^auesoaAy oJiacTB laBaaaa, r & ecib M BeMcaaa crpaA ata, h nojmu,ia, h Boacaa, H saHAapMepia, a loro-ero T Jb O utrb, a*H oxpaHu omecTBeOi K Bofi 6e3onacaocTH; a MEAY tIim-b, AAE brort TaMb H p-feayrb cpeA fuaro yTb A H ae eiveAHeBao. A^cb e apoM Hl>cBOJbBHX'b
AecaTKOBb Bec4acTHbixb aamietb,
r

B00pyaeH-

ujx b AonoTonabiMH pyataMH, HHiero Apyroro urb H Bce OCTOHTB MHpao, THXO, jaronoayao CjumHua B O HB^eHa!.. .HBaerna, T 8&cjyJKHsaK)mia caMaro noAponaro aueua3a u BM^crh c t T'feMt cBHA'bejibCTByoxu,ia aaab 061
H3tCTHbIXb AOCTOHHCTBaxi> lypeUKOH aAMMBH-

crpanja, Taab p a B a o u o AopoaaecTBeHaocTif KopeHHoro oaoa aaceaeHa Typoab. 3TO laaoft CJOH, Ha KOTopiH Typetaaa aAMHHKCTpatf MOHterb yaepeTbca uaAeatHO h npomo, Aaate upn CaMUXt, U B A M M , HeB03M0HtHbfXt DOOHH O y

80

Trklerle Ermeniler Arasndaki Mnasebetler

... Muharrirlerin istisnasz olarak ortaya attklar Trklerin Ermenileri imha etmeye almas iddias tamamen yersizdir. Eer byle olsayd, kendilerininkinden baka hibir cemaat Trklerin arasnda yaayamaz ve onlarla birlikte olan dier airetlerin, ya bir lokma ekmek bulabilmek iin muhta durumda bulunmalar, ya tamamen klelii kabul etmeleri, ya da toplu hlde g etmeleri gerekirdi. Halbuki bu durumlarn hibirini grmek mmkn deildir. Aksine, dou vilyetlerini yakinen bilen herkes kabul eder ki, bu blgelerde Hristiyanlarn oturduu kyler, her ynden Trklerinkinden daha zengin ve daha mreffehtir... Daha prensipli alabilen hristiyan kylerinin, yani Ermeni halknn, Trklere nazaran daha rahat bir hayatlar vardr. ayet Avrupallarn iddia ettikleri gibi Trkler ekiya ve hrsz olsalard, Ermeniler 1896'ya kadar devam eden mreffeh hayatlarna asla sahip olmazlard. Bu bakmdan 1895'e kadar Ermenilerin maruz kald ne srlen skntlar, son derece mbalaayla uydurulmu bir efsaneden baka bir ey deildir. Gerekte Trkiye'deki Ermenilerin durumu dier

81
JIOKOHfirfc H yfIOBflXt.

Bt Ba3'b KAP^aaHt Befe&t xopomo H3BtCTeu. BypAt Mycca-e; Bt taBaut Ky.n-xaHTb H Tejn-5ew; Bt aaat IHaTaxtLHattHpt ara H upo. BCFC STH H HMTE, UOA 1 H JIHIHOCTH, X T He MOryTt UTb cpaBO JU OH HHBaebl C'fa Ua'tU.UjllHKelMll OTA^JIbHUX'b aoH peout,

9TO nocjrfeAuee HeptAKO nfcjruMH C HH H npuStrao Bt H &e M O MOUJH noAo6Hbixt Mycca-eeBt, KyjiH-xauoBt H ApyrHxt Jittat, npoca y uaxt uoapoBHTeJbCTBa H 3aiUHTH, .
^aroAapa coAfcfiCTBK) B a B o r o HHYAB IIIaBHpa H.IH MYCTA^U,

c a a c a j o c b OTT npec^-feAOBaHa, o T A a s u e e c a HOAT

a x t noBpobBTejibCTBO eejeHe, Bt T BpeMH, O aor^a BC6 oapecTHbia ceaeHa BOAsepraancb uovt nJirtoMy pa3opeHH). OTouueHia aypAOBb Hb apMHHaMb. HaaaBoe TpyAOJiK>6ie caMO no ceS-h HUaorAa ue MOMO 6u o6e3neiHTb apMHHaMt- cejibgaHaMtToro Maepba.ibHaro JarococToaHa, B O TopuMt OHH O6.IAAA.IH AO 1895 ROAA, ECJH 6u T Jb O HaBonjneMbie H H A C a B noAepraOi B M O TT H jiHCb HOCTOHHHOH onacTHOOTH pa3rpajenia. B T BHAy O OO BC pa3CKa3M O 6'feACTBeHHOMt uoTr, jioeHH apMHHt Bt Typnitf (AO 1895 ROAA)
u y a t H O CIHTATB JIHUIEOVT NPEYBE^HIE HUM H

82

lkelerdekilerden hi te kt deildir.

... Ermeni isyanclarnn apulculuk ve kati olarak yaygaray bastklar olaylar, byk apta Kafkasya'da cereyan etmektedir. Hayvan srlerinin karlmas meselesi ise, Rusya'nn her yerinde sk sk yaplan sr hrszlklarndan baka bir ey deildir. Hayat ve mal gvenliklerine gelince, Osmanl Hkmetinin hkim olduu her yerde bunlar Elisabetopol kazasndakinden ok daha iyi korunmaktadrlar.

1895 ve 1896 yllarnda, Trkler, phesiz Ermenilerin dman durumundaydlar. Fakat bu, iki topluluk arasnda daimi bir dmanlk bulunduu anlamna gelmez. Bu tahrik, Ermeni isyanclarnn tasavvur edip sahneye koyduklar bir komediden baka bir ey deildir.

Yllardan beri ekiyalk ve soygunculukla itham edilen airet reislerinin olaylarn en kritik zamanlarnda bile himayeleri altna muhta Ermenileri aldklar grlmtr. Ermenilerin, "yol kesici ekiya" olarak nitelendirdikleri Trklerle son derece dostne yaadk-

83

185

1 8 6

pa3flyTHMM. Hmt. JBHJiocb 3Acb He xy*e, m^m % B ApyraxT MbcTax. Tpa6ewH H pa3on, o T KOTOpuxT CTOJKO KPH^ajiH apMfiHcaie arHTa. Topu, NPARTHKOBAJIHCB zn'bcb BT ropa3o MenbUIBX%> pa3Mipaxb, qfcnb Ha IaBKaal. YroHb CBOT& 6u.l h TaKHMb Hte HBJi HeM b, KaK-b H K e O HOKpaACI'bo Bb po3JiHMHbixb paBoHaxb PoCCH. A JimHaa h MMyuecTBeuHaa 6e30uacrnocTb Bb r 6 x b o6jacTHXb, r^b aBTopHTerb TypenKoii a^MHHicpauH ajt AOCTBTOIHO CHJieHb, 6bi.a o6e3ie4ea Aae bt> 6o.ibineR CTenea, -feMh XOTP 6ta BB cocbAue cb Typuien EjncaBer uoJibCKOfi ry6epuH. B t noxy 1895 - 1 8 9 6 r0A0Bt KypAu, 6e3b BCHK&rO CMH-FEHIH, HBHJIHCb HieMb apMBHCKaTO
uacejteha,
BYPAAMH H HO OTHIOAB HE

n0T0My, q-ro
6U

MEATAY

APMHHAUA

BBO

B'feiHaa BpaAA. B b
CTBO

9TOTT

cymecTBOBa.a nepioAi aa upaKTH-

K'b 6UJI0 HCByCCTBeHHO C03AaH0 HMeHHO TO uap-

eanpaBa KOTopoe H3b o6.aacTH a>anTa3a

A'I&HCTBH9TOI

apMHHCKUXT> arHTaTopoBb nepeuuo Bt

TejibHOCTb. TfcMt He MeHte, Aame B BpeM O

Bceo6mea aHapxirt H MaccoBaro ABHaeHH KypAOBb npOTHBb apMHHT, MOJKHO yi(a3aTb Ha npa rfipu, CBHA'bTejibCTByomie o ryMaHHOMb OTHOueBH Kb 6fACTByoneMy apMHHCKOMy aace^e-

TBBIIXb KJ p C H T arajiapOBb, KOTOpue A K X> BcerAa n0Jib30Ba.iHCb peyTauiea caMhixb oT^aaHHIM)

u u x b rpa6HTe.ten

H ueroAaeBb

UpiM'fcpu 9TH

MOryTb CJiy>KHTb Har.lHAHblMb A0Ka3aTeJIbCTB0Mb

84

lann isbat edebilecek bundan daha salam bir delil yoktur.

Gerekten de 1897 ylnda, Adilcevaz kazasn geerken, ayn ismi tayan gln dou yakasnda olduka byk bir Ermeni ky olan Aren'de geceyi geirmek zorunda kalmtk. Yolculuumuz srasnda rehberlik yapan kii bize gelerek kahya (kyn ileri geleni) ve papazn ayin hlinde baz isteklerini dile getirmek istediklerini haber verdiler. Resmen hibir teebbste bulunmak istemediimiz iin konu hakknda bilgi sahibi olmas ve bize iletmesi iin tercman grevlendirdik. Mesele u idi: Van olaylar srasnda Haydaranl Emin Paa, Adilcevaz kazasnn Ermenilerle meskun kylerinde yama yapaca zaman otuz kadar ky, yine Haydaranl aalarndan olan Hseyin Paa'dan yardm istemi; O da, maiyetine airetinden 69 atl verdii Sultan Bey isimli birine bu kylerin muhafazasn havale etmitir. Ancak bu otuz kyden sadece drd, zamannda yetiilenilemediinden hasar grrken, dierleri hibir zarara uramamlardr.

imdi de Hseyin Paa'nn uzaklatrlmas istenmektedir; hatta baz konsoloslar bunu salamak iin epey uramlardr. Halbuki onu uzaklatrmaktan ok herhangi bir ekilde taltif etmek gerekir, zira onun

85

186

Toro, n o BO MHorxt paoaxt apjfflie HJIIT ta pnay Aame et K p aM pa36oi1nnKa\iH He y ^. M TOJLBKO COCHO, 110 BU0.1HII AP>HECKH. IIpHBeAy no. 9T0MY N0B0AY KOC Banin afJAepJKKH H3t M H t KOHCyjIbCKI!Xt AOHeceHf. OX BT Haya^FT anpfc.a 1897 roAa, npo-ftaaan epe3t Ba3y AAH.ibAffleBast, mh-6 upHuuocb 0CTai0BHTi.cfl na H04.crt Bt AOBO.II.HO 6o.IBrnoMt apMHHCBOit ce.eH A pet, jeraaneMt Ha BOCTOIHOMT 6epery 03epa Toro TRO HaHMenoBaHa. BeepoMt conpoBOJKAabiuirt &ea epo BOA^MEt coonaeTt Mirt, *JTO ce^bMane, BO raBc ct MyxapoMt ce.enia H CBameHHHKOMt, f ct BaBofi TO npocbjjii. He }Ke.aa 0iHuiajibH0 npaiHMat HHKaKixt npocbt,a upHKa3a.1t uepeBOAiHKy JIHIHO ot cea yanatBt et A^-io IIoSecfeAOBaBt ct ce.ibianaMH HaeAHHf,, 0Ht epeAa.t mt 3ai5Mt pfeib Hxt npeACTauHie.a Bt c.tAyomeMt BIIA"fe. Bo Bpewa uorpOMa BaucKHX7> ceaeiiH B t xoTTt o6paTHTi.cn BO MH1

187

OBTap'b 1893 roAa, 9iHb-naua retAOpaHCKaro aunpea eo6pa.it CB0xt BypAOt ct TbMt, ITOU orpaHTb apMancKfi ce.eHa AAH.ibAeBa3CK0M Ka3M. Haue ce-eHe H eme Apyria opaTH.ncb 3a noMonbio tt rycceiHt-nanf& (ApyroMy npeACTaBHTejuo T O ro-ae aunpera) [IocaliAHH neMeAJeuHO K O MauAHpoBaat Bt Hat Cyjnat-6eKa ct 50 60 KypAaMH ra&iHAe. O H pa3MtcTH.iHCb o H 2 3 MEAOBTKA Bt KAATAOMT cejeuin 6^aro-

86

bu blgeleri terketmesi hlinde, Ermenilerle meskun birok ky korumasz kalacaktr.

Bu durumda Ermenilerin yalvarmalar, mmkn olduunca bu yer deitirmeye mani olmaktan ibaret kalmtr.

Ertesi gn bizzat kyller isteklerini tekrar etmeye gelmiler ve ricalarnn kabul edilmesini bir kere daha istemilerdir.

... 16 Ekim 1898 tarihinde, Norduz nahiyesi (atak'a bal)'nin Skince kynde geceyi geirirken, sayg gsterilen bir insan olan ky muhtar ve kyn ileri gelen birka kiisi bizi ziyaret ettiler.

Kyllerin yava yava g etmesi zerine bir sre sonra hibir Ermeni ky kalmyacan akladktan sonra, 1895 96 yllarnn felaketli hatralarn dile getirmi; komular idanl airetine mensup olan kiilerin tutumundan ikayet etmiler ve eer, olaylar srasnda evrede bulunmayan idanl aireti reisi Hac Aa bu yaz Musul civarndan Norduz nahiyesine gelecek olursa, bu civarda hibir Ermeninin sa kalmayacan ilve etmilerdir:

idanl

".... 1896 Van olaylar evrede yaylmaya balaynca, airetinden kama areleri aramaya baladk; hamimiz

87

AP AN

aamHT'fe M noiTa HHiero He noTeU PIJIH. 1 3 T , 3 0 CEAEHI AHj>AeBa3CK0H aasu UJIO O P E O M B O 4, A H RE UONH 6UTI RA A H UK F cnaceHu, ecjiHu Cy.TraHb-6eKT> npaueaib HIJCKO.ILKHMH 'jaca.\n paHbie. Teuepb M cjunaU JIH, ITO rycceiiHi.-uamy BucejHKjrb H3b IlaTuca (*). ECJIM 9TO Taat, TO M jamaeMca H a U rnero NOKPOBHTEAA. ITO CTAHEN Tenept 8amuar> ac. Mu npocHMi KOHcyaa uoxjonoTaT6 ae Tojbao o B03Bpau^euiH rycceHa-nauiH, ao
HXT> *) B 18951897 roAa** o BHCHJR a flatuoca l'ycceiu*-' nama nptuesuo xjonora utKOTOpuu ycepAuue U 3U6OTJB*U cponeficKe Koucya.

TaBHte h o HOHta^OBaHH 6My Kaaoft HHyflb HarpaAu! Ha c.i'bAyomiii Aent, nepeAt MOKMI orbfeSAOM'b, aecMOTpa H M H upoTecTu, cHosa A O
BBHAHCb CBHmeHHHBt H MyXTapb, Bb COnpOBOHtA6HIH H>cKOJibKHXb cejibuaH'b, H HA cea paab,

ue erfecHaHCb HH FEMI, CBMH JIH^HO A0BT0PHJIH CBOO lipocby. flpHBeA6HHUH 9OH30Ab CJyHtHT MeatAy npoiHM-b xoponeH MjatocTpauie Torot uaRb rpyAHO Bb cyMypfc apMBHCKHXi>
AOHTbCa HCTHHU.

Eme HHTepecHte cjr&AyonjiB npHMtpb i6-ro Hoapa 1898 roAa, Ha oqjerfc Bl> cejeHH CyBHHHCb (HopAyscaoa Haxia, Basu IIaTaxb) aBJiaeTca KOMB^, cb BHAy BecbMa no*rreHHUH, CTBpiHHa CeJieHH, Bb COapOBOHAeuH H-

caojibKHXb He MeH-be noiTeHHUx'b ce-nbiaHT PaBcaaauBaa o CBoeMb ataibb uibb H o TOBTB,

88
Musullu Hac Aa otlaklara gelmediinden, kendisine snmak iin biz onun bulunduu yere gitmeye karar verdik. 700 kiilik bir kafile hlinde, iki gnlk bir yolculuktan sonra Hac Aa'nn ilerleyen kervanlaryla karlatk, nc gn bizzat Hac Aa'nn misafiri olduk. Bu sre zarfnda adrlarnda kaldk ve hibir cret demedik. Daha sonra, bizi korumak iin adamlarndan yeterli sayda kiiyi bize refakat ettirdi. Bylece mahslmz hasad etmeye muvaffak olduk. "

Bunlar, olaya karm olan Ermenilerin kendi azlarndan iitilmi olan gereklerdir. Halbuki Hac Aa Musul ve Bitlis evresindeki ekiyanm en mehurlarndan biridir.

1896'da Van'da cereyan etmi olan olaylar srasnda, kyller arasndaki rivayete gre Musa Bey, davranlarnda rnek olmu ve denildiine gre byk bir Ermeni grubu onun yanna snmlardr. Hatta bu snanlarn iinde Avusturya-Macaristan asll iki Ermeni kzkarde bulunmakta olup, olaylar

89

188

ITO apMHHe HasH H o p l a t eaeroAHO Buce jaOTca Bb Apyria Eaau Biaaera, T&KT, ITO, CO BpeMeHeMT>, SA'fccb He ocTaeTca, uornaayft, uw o^Horo apMHCKaro cejeifi, O H nepexoA<ITT H aaT-feM K > CBOHMT. BOCUOMHHaHHMT O THHtOJIOM'b T ]\,A HHXT> UEPIOA'I 1 8 9 5 1 8 9 6 ROAOBT. Bo.ibme ECEM AOcaasAaOTT. HaM*. Hamn coc&An BypAU LLEHFLAHALI" KAJIOBAJCA CTapunna" ECJIH-6LI

T0.ibK0 He Hamt noKpoBHTejib XaAH-ara (HaiManaM'b raMHAe, aunpea KoyepoBbBOieBbix>

KYPAOBT., UPHXOAAMHXT. HA jhro BT. HOPAYAT

co CTopoHbi Moccyaa),
189

TO

no Bceii Haue naxin

AanHO He ocrajocb-6bi hh oAfioro apMHHtma. 0^wpT>-ara (arajap-b [HeAancEaro anHpeTa) ncixrb uacT. ec.iH 6u H 3apl>3a.n., TO, B B H O O C_ E M cayyaJ, ycTHJit 6u no Mipy. itoi'Aa Bb . T O HOII'IB 1 8 9 6 roAa SACL era-uo H3BIJCTHO O BaCKHXT> 6e3aopnAKaxb, TO ujbuaii lacib HopAy3CKHX'b apMHHT. pbaja CMGA'ieHio acKarr cnacenia BT. 6brcrBt. ItanAuft Tac. MOIMIH narpayrb sypAU liicwAan.(ij HosyAa A'hBaTbca?Ilaurb iiCKpoBHTeab X;IAHTW-ara eme ne upn6bi;i'b H3I Moccyja Mu p-femuiH kataib ET. H6MY HA BCTpty. Copajocb Hacb OBOJO 700 ye^OB-bE. IlepeAOBua uaprH XaA'KH-arn MU BCTP^MJ^H BT. A3yxT. AHHX'b nyTH OTClOAa, a eme epe3rb AeHb

R caMoro XaAJKM-ary.

OHT> NPHUHJIT.

OTEN,T. NPHHHMAETT. CBOHXT A'BI'E.

ac., BOKT Bcfex'b nac.

ceacx ae aaopMiMH. ^JIH nepBoro pasa aapi3ajiH 3 0 apanoBt, CBapu^H HJIOBT.; H aa-

90

yatnca, Rus bykelisinin emriyle Rusya konsolosluunun himayesine alnmtr. Bir-iki gn sonra ise, ellerindeki Karcigan kyllerinden alacaklarn gsteren birok evrakla konsolosa mracaat etmilerdir.

Btn Rus konsoloslar, Trkiye'deki Rus uyruundan olanlann korunmalarnn pek te kolay olmadn belirtmilerdir.

Trkiye'de bulunan Rus uyruklularn durumu, sadece yolsuzluklar, entrikalar ve her eit karanlk ileri rtbas etmek iin bir vasta olarak grlmtr. Bu iki kzkarde bir buuk yl kadar nce stanbul'dan geerek beraberlerindeki 2 3000 lirayla kylerine gelmiler ve tefecilie balamlardr. Borlular kendiliklerinden veya daha ziyade imkanszlklardan borlarn deyemediklerinden, Rus konsolosluu alacaklarn tahsiliyle grevlendirilmitir. Makbuz karlnda alacaklarn tahsili uzun zaman almtr. Kzkardeler, yanndayken, hitsiz, imzasz olarak Musa Beye 15 lira dn verdiklerini de beyan etmilerdir. Ayn ekilde ancak bu dn verme srasnda, kendilerinin de itiraf ettikleri gibi, hibir hit bulunmamtr.

91

189

TfeMi, BT. eqeuH nbjaro M-bcaaa, MU 6U^H Haxa'b6HHKaMH XaAH-ara, npoaajiH BT. ero
AAATBAXT> H HE SANJATHJIH EMY HH OAHOH n a -

jpa". (*) DOTOMT. OHT Aajr aaMt CBOHXT> aypA B BT. B Ab K H O , UOft'h K O H e MC B Mb O T, M' OBa O p B TJ . T O ' BOToparo MU copaja uauH UOC6BU. W II HBBorAa ae pbaajca-u pHBOABTT. noAO6HUXT> NPHMTPOBI., ecja 6u OBH ae 6BUA AOCJIOBBUMT nepeBOAOMi> pascaaaoBb caMaxT> ae
APMHHT., PA8CKA30BT., NEPEAABAUXT> BT. MOEMT.

ae npHcyTCTB. KT. nocjfcAHeMy npaMbpy mo*) npa-V iacrpi; niscTp oce* Kortesi.

190

191

ry AOBBHTT, ITO XaAaa-ara CPEA* pacejeHa Moccyjibcaaro a BnTjmccKaro BUJiaeTOBT. nojibayerca caanoft cavoro oTaaauHaro pa36ofiuMaa. Bo BpeMs BaHcaaro nooama (ioab l896r) B > BAB-B KapyaaHb, eyA Jio aapoAHofi MOJIBB, T OCO6HHO OTJAA^ca ua aonpamb rpaeaa BecbMa nonyjapuuH SA'bcb aypAT Mycca-6e. TOBOpocyAH no HapoAHO MOJiBb, h6O oeus xopomo 3Hao, n o y Toro ae caMoro Mycca 6ea HaxoAu<nH HaAeaHoe ybJKame u samtiTy yb apMaae, aoropue CAMH OTAABA.acb IIOAT ero Ban^HTy. Bt. qHCJrb xaKHx> ucBaBaiBXT> y6baama apMaat, y Hero oqyrajiHCb, MeAy npoqnMT>, ABi cecTptapMaaaa, aBCTpiiicao-noAAaBHta. Ilocat OBOHqaua BaaeKMx. 6e3ii0pjiAK0BT., oafe UEPECEJHJMCB BL Bant, rA'b BCKopb, no npaaasaaH) OCOJBCTBA BT, KoucTauTioao.rb, 6u.AU

92

Bu iki kzkardein belirttikleri gibi senetsiz, hitsiz verilmi bir paranm demesini Musa Bey gibi karakter sahibi bir kiiden istemek ve hakl kmak mmkn myd? Van Mutasarrfna bu iki kiinin yaptklar bavuru zerine, Musa Bey konsoloslua davet edilmi ve iki kzkardeten yal olanla birlikte kendisiyle yaplan grmede, 15 liralk bor meselesi konuulmu, Musa Bey borlu olduunu kabul etmi ve zerinde o kadar para bulunmad iin hemen bir makbuz imzalamay kabul etmi; ancak bu makbuzu kadnn adna deil de konsolosluun tercmannm adna yazlmasn istemitir, tki hafta sonra da, paray gnderip makbuzu aldrtmtr.

te bu "ekiyalar" la Ermeniler arasnda meydana gelen kk olaylar bunlardr.

Sadece meselelerin d grnne bakarak 1895 96 yllarnda Trklerin Ermenilere kar bir kin ve dmanlk besledikleri hkmne varmak doru deildir. Ayn dine mensup kimseler arasda kan gtme adetinin yaygn olduu bir evrede, byle bir topluluk iinde Mslmanlarn kann aktm olan Hristiyanlardan nasl intikam almacaktr?

Ermenilerin katlettikleri Mslman cesetleri zerinde iledikleri (mesela baz uzuvlarn kesme ve azlarna koymak gibi) ahlakszca fiillerin nereye kadar fke ve intikam krkleyeceini dnmek gerekir.

93

191

nepe^aHH BfcAt.o pyccKaro BOHcyjibCTBa. FIo OTHOUieillO H T MHi npHIHJIOCb UpHHHTblia ce X> r OAy H3'bT IiX,b HenpnTHMX'b06H3aHH0CTe]H,C'b K O Topo xopouo SHaKOMM BcfcpyccKeK0Hcyja,K0rFTAOHH HBJIHIOTCH B > UOJIOHGHM 3ANJHTHHK0BRB p y e T

K0-u0flAaiHbix'b BT. Typnin, M .in MHAE roBopa, IN nojioateHH samHTHHKOBb aKoro copTa J O HAe, BOTopbiM'b pyccKoe OAAancTBO HyatHO JIHLIIB JUH Toro, ITOU jere NPHBPUBATB CBOH n^yTHH, HHipar H Bcauaro poAa TeMHMH A E ' F JIHHIKH. EABa ycubJiH KAPIKAHCBIA apsausH
NO^YIHTB YB-FEAOMJEHIE o HPHHHTH HXT> HOAT>

nkpobhejibCTBO pyccuaro Bnue - BOicyabCTBa,

NABT. n a 2-I H.IH 3-H AEUB OH6 HB.IHIOTCH BO

Mti'fe caMH JiH'iHO, upeACiaB.aK)Tca, peKOMeHAyIOTCJI H Tyrb ate BpyaKvrb MHI vfejyo naBy KaBUXT> TO paCHHCOBT>, H B T p M OH-FE O O OU T AOJiKiiH nojyiHTb AHbrH C> pa3.nqHbix'b T AOJUBtiHBOBT. CeJIbMaii'b KapiKaHCBO Ka3bl. OBa3biBajocb, mo sth ab^ uoiTeHiibix,b ceCTpu, roAa ojnopa TOMy Ha3aA'b, npnbiaH HT KOHCTaHTHHOHOJIU B'b C O cejeme, IipH3> Be BeaiH cb coofi COTHH ABt>Tpn ypeuKHxt .pt H sarfeMT aaUMCb cneByjanie OT192 AaiH i aKOBbix> Ha npoueuTbi (*) P y c c H O i i y BOHCyjlbCTBy UpHXOAHJ10Cb, TaKHM'b 0pa30M r b B b i p y a T b po3AauHbu cyMMU c b r6x-b AO-IKHII
KOBT), KOTOpue AOpOBOJlbHO ue XOT'TJLH, LJLH

MorjiH y u j a i H T b , noayHeHUbjAT n e paeiHCKaM'k ACHer-b Ho aoro GUJO Majo. lioupoci'o HO

94

1895 ylnda, Musul'a geldiimiz sralarda, Ermenilerle Trkler arasndaki mnasebetler son derece iyiydi. Trkiye'nin birok yerleim yerinde bu iki topluluk hep dost olarak yaamlardr. 1895 ylnn sonlarnda bu mnasebetler birdenbire deiik bir mahiyet almtr. Komitecilerin faaliyetleriyle kkrtlm olan Ermenilere kar Trklerin tahrik edilmesi tesirlerini gstermeye balamtr. Bununla birlikte 1897 ylnda Trkleri tahrik eden komitecileri Ermenilerin kovmalar zerine, Ermenilerle Trkler arasndaki mnasebetler eski grnmn alm ve dzelmitir. Hkmeti hep g duruma sokan Ermeni olaylar, isyanclarn bulunduu her yerde ortaya kmaya devam etmitir. Bundan byle Ermeni olaylarn ynetenler ksmen de olsa Trkleri kazanmak zorunda kalacaklardr, bu da, Ermeni meselesinin yeterince aydnla kavumam olan bir ynn tekil etmektedir.

95

jtyat AeHbrH uo BEKCE.AMI. MOJKHO BIJIO scerAa, XOTH 6u CT. ojibjjofi AP0B0JI0QK0H BPEMEHH. Bt iHCJrfe nOAauHux JB MH^ npocbt u.a OAH$ H3t CaMIJXt BaBep3HU-XT. CeCTpbl 8aHBR.HI M * , ITO, HAXOAFIC. y Mycca-6ea, OH6 Aaan ey Hb B3aiMM 15 japt, ua aoopua OHt h6 BbiAa-at H ' H KR H paCUHCHH. T-Mt H6 MOH'fie, npa Mb H a O G Ak C BK pyccaaro BOHcyjibCTBa OH HaA'feO 'H T ocfl nojyyarb H H AOHbra. Ha M B U T O Opoct6bum JIH, no KpaanbR Mbpb, xora KaBe HHyAb CBHAbTeja apa aepeAab 9Taxt Aeuera no.yvaK) OTpHaamibHbii OTBbTt. TorAa KObeiHO, Taaate OTpHuarejibio aaato roJIOBOH, 3aaBaaa, ITO 9Toro AbJia a Aawe a noAuMaib He CTaHy. Hh pacuacaa, a CBaArrejea... AI aoayqeHa Aoaert c t Taaoro qejo-H arbaa, aaat Mycca-efi, aoToparo out caMa
*) Tyn>, KCTaTBnajeHKfi niTpaz. B Tanofl CcaTiokofloofl cTpat, KaKoii onBCUBanra Typuio, A1 ue3ayxuHx cecTpu, npiop teuiH ueOoiimoR kanHTajeu, 3a6upanTc BI Tpymou nasor o - T o ttapiKaua u aAic npecnoaobo HaiBuaOTi aauanaTi.c/ pocroBM B I E C T B A M , UUCKOJIKO ne CMynaacb T M I , I T O ux oupyaaoTt coBCtz C T O P U H I pajoiiuBKB hypAu. He cjyvuTi J B 3 T O T I aeu>KS C A K T TJ TO I T L , HO BBJ yze ue T S CTpaI T O AAEF B M O Y T OC A A mea KypAi, Kan ero ajBKJT'b. EesaamHTuu cecTpu teCOMBtbHO zopomo 3BajB C B K p A U B He yOffJBCfc npoMtbflTl O OHy yjBitu KoHCTaHTHionojH ua pBTUHU KypACKBx> pasCoflumoBi, rA B I I NAAIBIAJIIflOABepra-icj DOCTOBUUOS onacmoca paca,meaia. aTrecTyOTt MOKCHO Kaat ortaBJieHHaro HeroAa; B03-

aa npa NOAOHUXT ycjOBaxt AAACE noMbiuiJiaTb o aaaHxt HHyAt maacaxt ua ycn,bxt? flp.a nepBaro pasa cecTpu ocoeHuo
OH'b HAAHHAORT

HE HACTAABAKNT. H o SAT^MT

ycHJieHHO nocf.maTb KOHcyjibCTBO a npaMO TSBH

96

M H 0caJKAai0Ti>, yCiatAaa CAhJiat XTB aaGH 193 ayo HHoyAB nonMTRy, RJIH nojyema noTepauH "hmh cyMMU. /I,a6M OTBa3aTtcff, naKOHeuT., O OTI HasOM.HBUxb nocfeTHTeJibH Hirb, npony BaiCKaro Ba.n susBaTb Myocu-Gea. Mepeat HtKOTopoe epesin HOc/-fcAHH HB^aeTca B> BOHI cyjLCTBo. UpK3WBato crapuyo HT cecept s 3> peflJiarao Mycca-6eo eperosopuTb CT. Heft r HaeAirh Bx coct.AHe BOMuar o A'feJi', BOTO> poe .H8B.CTUO T Jb O H T H H K M OJ'fee. Ol K M. HO y ifa. MgeMy yAHB^eHK), neperoBOpu oeHb caopo 3aKamHBai0TCfl. Mycca-en 3anB^aeTb, ITO 15 jiHp'b y Hero ceMacb He HMieca, noaroMy OHT> BbflaHHyo MHiyTy npeAJiaraeT'b Bu^aTb Ha HHXrb T Jb O BeBCe^b; O TaB"b BaB-b C'b 9TO Ol K H H Mll'fi H O H H HMTb KaKOe 6bl TO H Gbl.lO aO pTBO H A'fejo, TO A BUAAMT. TpeyeMyo pacnncay HA HMH AparOMaa BOHcy^bcTBa" BTHMT. B03paateHeMT> TOJIBBO H orpaiHMH.ca ero NPOTECTT. HEA'LIH Mepe3b AB"6 Aeubrn 6UJIH AOCTAB.aeubi H, upa no.yeHH HXT>, capuaa cecpa HMT..a ayQA AOBOJIBHO HCHO a M e n y T b BJJA npaBa, BT. HA TO, ITO OHA COAIIRICTBIH,

poca Mea o roub

H AOBU.lbHO AO.ITO EII

B T p M O OO T

OTKa3bIBajn. 194

TaBOBH /MajeibKia AeTajm, pncyomifi pa3OHHKOBT. Kyp^OBT., H BT. H'bKOTOpbIXT CJiyian x , b OTHOMEHIN HXT K I APMAHAMT

AuTHapMHHCBoe ABHHteie KypAOBT 1895 1896 roAOBT., BT. leeHe aoero nocji'fcAHe BUKAAA^H CBOH 3BtpCKH HAK.10HH0CTH, HeJIb3H p a 3 -

97

CMaTpHBTB T0JILK0 Ct O H H TaRt CRaSaTb. AO, napyasHfi ci'opoibi. HyjKuo IIOMIIHTI>, MTO ec.f MycyjibMaiHit ^iHTaeTt ce6a on3aHuu;t n.arHTf. Mycy.n.Manny KpoBbio 3a cMepn. C O Bero ynaro poCTBeH H aa, TO KAKOBA e AOJINNA 6 U T B MECTT AYPAOBT M MYCYJIBMAHT, NO-

0011*6, Tt. KpOnaBMfl JKepTBU, BOTOpbin n.pbiBaJia y iM.vfa MyrnuiecH xpncri'iae? M saIF.M'B, aa.o Toro ITO Bijpi.iua.iw. HO N3FLT.BA.IUCB MIAT 9THMH HTEPTBAMH, o6e3o6paatiBaa xt rpyu caMUMf. B03MytuTejbhmmt> opoaoMt. HonBobKitjMT cjtflCTBeMT> TaKoro nopyro.uia n a30HJIIBOI fl'FEHTE^BHOCTH apMacBHxt arw/aTpoBt, Boome, w iBHjoeb Mineme CTopmeo. Ha 0CH0BaHH jnmihixt Ha.ifOACniii, H M O ry <> p y.npoBat cBoe MH-feue o6t oTiomet oM llaXT> EypAOBTb K'b apMaiiaMt Bt TaKHXT. U O JIOiKei!HX'b IIpHblBT B Bailt Bt lOJlt MfilUt T 1895 rofla, a 8acTa.t 3TH OTHOueia ne TOJI*K Bno.iHt yA0B.ieTB0pHTC.ii.HLj.MH, aflaae Co.te O TroBt utK0T0puxt panonaxt TypuM apMaHe H KypAbl HH.1H B OI ApyKHO. Bt B HV U .HS O I& 1895 roAa uojoKeie pt3K0 H3MtHHJiocb. TpyAbi apMaHCKHXt B0a;aK0Bt Ha nonpamt pa3ApaaeHa MycyjibMaHt npoTHBt apMHHt HMIJIU Bt pe3y^BTATT TO aHTHapMaucaoe ABHEOHIO KypAOBt, o RoopoMt I ynte ue pa3t yuo&mHfut ua HpeAUAymnxt cTpaunuaxt Hamsaa c t 1897 roAa, TaMt ta'6 ap&aHe BypAOBt ao pacnajflioTt, coBM-fiCTHaa a?H3Hb o6fcaxt Ha-

98
po/;HOCTeft KOJIGH) HCNOKBOJI O M N A BTS. CBOTO 06BMNYM> a t e , TFLT AHAPXHQECKAA A^ATEAB195 TAM-B

C B apMHHCKHX'B BOHtaKOB-B npOAO.UKaeTCa, T 3.o6Hoe acTpoeuie aypAOB-B He yTHxaeT'f>, yrpojaaa TypeuKoi aAMHaacTpaniH Bcaaro poAa, 1 0 apMnUCKU&TB A'bJiaM'B, HOBJMH OCJIOKHHUMH. X HaKOueuTb, B > HacToaunee BPEMH MOH{HO oHaT
pyKHTb HiKOTopua
HOBBIH AAHHBIA,

yKa3BiBaro-

uia Ha Ke.aHe apMHHCKHXT> A'kaTeJleH n P H " n.eab ua CBOIO CT0p0Hy XOTH 6BI AABIJCTAYIO qacTB aypAOBT; 9TO c0BepueHH0 HOBBI < > 3 C J aH B a x t A'taeJiBHOCTH, eme Ma^o o6pncOBaBiniica. B a i H i O H i e il p C M T nneMHl OTHOiJienih 3 H bH T OaHf yA K X > ypAOBb K rypejKO a M H C puH B A M M Ta BpaKAa aypAcaaxrB njeMeH-BCJIHIHKOMI. oMAeHfitiH a T TpyAHO aaihH A a coDK B & cfiAHM^ h anapea, aoTopue jrhjih 6hr MeAy
CCOH BB UOJIHOMT .NAAY. OAUOK) H3'& RAABIRLIO UHX'B

upaiHHl) 6e3KOHeqHBlXT> aypACKHXT>

M6JU-

AoycoDnuT, a nepeApar-b eayaiHT'B GbiKHOeHiiO Pa3po8HeHHocTB aypACBHX'b meMeHi h nojHoe OTcyrcTBe epe ah HHX'& co.nHAapnocTW 3iaTHTEJBHO ocjaGjaon; Ty pojiB, aTOpyo N Y P A U MOIMH GM arpaTb B-B JKUSHH Typeaaaro roeyAapcTBa, a, BMtcrb CB rfeMTb, o6.erqaorB Typeu,Koa aAMHHacTpauia aocTeneHHoe uoA^HHeuie oBoeMy BtA^Bo Bcero liypAHCTaHa H Mory aoBTopHTB EME pa3"B, ito apaacBe arHTatopBi, BO BCHKOMB c.yqa1i, CA^

jg^

212

99
AJH

Bce B03B40fflU0e, H H C03Aaaa HeBOOpaSHA

M aaapxin, aaKT peAJiora A-IH BMkaTeaiO

CTBBflepstaBT. Pa8BHxie

sce aHTHapMaacaaro ABHftteHa aypAOBT. npL'AcaBjao CECB BT. rnaoMi,

BH^-FE.

BT. aoatitj ceaTapa 1895 ro;a,

BT.

T-

tr&CTay a noxoJKAeHa apMaHcaxT> naerc., A Y P A U pa8rpa6aaa RFC apMtucaia ce.eHa, BT. R0T0pux> ueuu 9TMX,B maes-B 6bi,a onapy5K6HbI, H BT. KOTOpUXT, BOOme, HMI3.1H OCBO-

saHe apeAaojaraTB Hxt npHcyrcTBe