Ahmed Cevdet Paşa Ve Mecelle

AHMED CEVDET PAA ve MECELLE
Ahmet imirgil
Ekrem Bura Ekinci
istanbul 2 0 0 8
KTB Yaynlan: 3 Aratrma nceleme: 3
AHMED CEVDET PAA vc M E C E L L E Prof. Dr. Ahmet MRGL - Prof. Dr Ekrem Bura EKNC www. ahmetsimsirgil. cem Yayn Koordinatr: Abdulkerim AMAZ Editr: Gker NAN Kapak Tasarm: Emine KARABULUT Sayfa Tasarm: Hatice DNLER Yayn Haklar; Adem Eitim Kltr vc Sosyal Hizmetler Dernei ktisadi letmesine Aittir kinci Bask; Kasm 2009 ISBN: 978-9944-5257-2-5 Adem Eitim Kltjr ve Sosyal Hizrr di letmesi Glbahar Mahal > Tel: O (2 Caddesi ( VSTANB' ^^-^m:
la,
Dernei Sokak No: 13 9 64 34
.o _ E-posta: info@ademderorg Bask ve Cilt hlas Gazetecilik A.. Tel: O (212) 454 35 06
NDEKLER
Birinci ksm AHMED CEVDET PAA Lofca'da balayan hayat lim merkezi stanbul Ah o talebelik gnleri Hizmet yllar Premedi kads Maarif sahasnda Paa rtbesinde Nifak etmiler amma... Yldz'da Sultan Abdlhamid Han ile Asrmzn bn-i Kemal'i ahsiyeti Byk devlet adam Tarihi ve sosyolog Kltr adam Edip ve dil limi Aile reisi Eserieri 32 34 37 40 43 45 18 20 24 27 28 30 8 10 16
kinci ksm MECELLE- AHKM-IADLYYE slm hukuku Mecelle'ye giden yol 49 50
Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle
Mecelle heyeti Mecelle'nin hususiyetleri Mecelleyi tatbik eden lkeler Mecelle erhleri Mecelle'ye yneltilen tenkitler Mecelle'ye vgler
52 55 59 60 61 66
nc ksm M E C E L L E NN KLL KADELER KU kaidenin tarifi Kll kaidelerin esas KU kaidelerin mahiyeti lk yz m a d d e Toplu halde Mecelle'nin ilk yz maddesi Aklamal olarak Mecelle'nin ilk yz maddesi Bibliyografya Dipnotlar ndeks 76 85 164 167 171 71 72 73
Takdim Osmanl hukukusu denince Batllarn hemen aklna gelen iki kiiden biri eyhlislm Ebussuud Efendi ise, dieri de Ahmed Cevdet Paa'dr Bu ikisi, yalnz Batda deil, lkemizde de hakl bir hret kazanmtr Ebussuud Efendi, zamann padiahnn Kanun unvann almasnda hakl bir rol oynad gibi, Cevdet Paa da memleketimizde hukuk ilminin inkiafna ve Tanzirtiat slahatnn meru zeminde tatbikine ok hizmet etmitir Ahmed Cevdet Paa eitli meziyetleri uhdesinde toplam bir ahsiyettir. Tarihi, dilci, idare adam, hukuku, edebiyat ve din adamdr. Her sahada eser vermitir O zamana kadar cri bulunan er' hukukun mhim bir ksmn ilk defa kanunlatrmak suretiyle slm tarihinde bir ilki gerekletirmitir. Son devir Osmanl limlerinin en byklerinden ve ok ynl slm limlerinin son zamanda yetimi tipik bir tem silcisidir Bu bakmdan Cevdet Paa'y tanmak, yakn tarihimizi de eitli ynleriyle renmeye yardmc olacaktr Osmanl meden kanunu olan Mecelle ise, yalnz bizde deil, dnya hukuk tarihi bakmndan da bide bir eserdir Hele bunun ilk yz maddesi birer hukuk vecizesi olmak itibariyle ilim irfan sahibi herkesin istifade edecei temel prensiplerdir. Bu giriten de anlald zere elinizdeki kitap ksmdan teekkl etmektedir. Ahmed Cevdet Paa'nn eitli ynleriyle tantld birinci ksm, deerli dostumuz Prof. Dr. Ahmet imirgil* kaleme ald. Bana da okutmak ltfunu gsterdi. Kitabn ikinci ksm, dnya hukuk tarihinin aheserlerinden saylan Mecelle ile alkal umum bilgiler ihtiva ediyor. nc ksmda ise kU kaideler de denilen Mecelle'nin ilk yz maddesi ve bunlarn akla malar yer alyor. Mecelle'nin kU kideleriyle tanmam hukuk fakltesinin birin ci snfndaki bir meden hukuk dersinde olmutu. Her biri vecize hviyetindeki bu maddeler adet beni bylemi; hemen bir Mecelle bulup bunlarn tamamn okumaya davranmtm. Osmanl Hukuku'nun usuz bucaksz bir derya olduunu da o zaman anladm. Bundan birka sene nce, baz avukat arkadalar
* Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
Mecelle'nin ilk yz maddesi zerinde seminer vermemi istediler. Ben de aczime bakmayarak kabul ettim. Bir k boyunca merakl bir topluluk huzurunda yz maddenin izahn yapmak imkn hsl oldu. Bu sefer orada anlatlanlarn kitap hline getirilmesi teklif edildi. nce bunu lzumsuz buldum. Fakat bugn Osmanlca Mecelle erhlerini okuyup anlayacak kimseler hayli azald iin, bakalarna da faydal olablir dncesiyle kabul ettim. ok uzun olmasn istemediim iin seminerlerde anlattklarm zetleyip yeniden tanzim ettim. Bylece elinizdeki kitap dodu. imdi de baslmas myesser oldu. Mecelle'nin bu yz maddesi zerine almalarmn olduunu iiten deerli dostumuz Ahmet imirgil, bunlarn baslmas hususunda srarl tekliflerde bulundu. Kendisi de byle bir kitapta mutlaka bulunmas gereken merhum Cevdet Paa'nn hayatn yazma iini zerine ald. Neticede elinizdeki kitap meydana geldi. Kendisine mteekkirim. Bu eseri adaletin tecellisine hizmet etmi Osmanl limlerinin, bilhassa bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere Mecelle cemiyeti azalan ile Mecelle zerinde alanlarn aziz ruhlarna ithaf etmeyi bir minnet borcu sayyoruz. Mecelle'yi anlamak ve izah etmek, hele bugnki insanlar iin, dorusu pek de kolay deildir. Bu bakmdan okuyucularmzdan hat ve noksanlarmz, niyetimizin hlisliine balamalann dileriz. Meraklsna faydal olursa ne mutlu bize! Byle bir eserin yazlmas iin bizleri devaml tevik eden deerli mtefekkir ve vakf insan merhum Mustafa KIBRISLI'ya kranlarmzla rahmet dileriz. Eseri titizlikle yayna hazrlayan editr Gker nan'a, kapak tasarmn yapan Emine Karabulut'a, kitabn hazrlanmasnda emei geen ems brhimhakkolu'na ve tm Erk Ajans alanlarna teekkrlerimle... Ekrem Bura Ekinci"" stanbul 2 0 0 8
' Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi ve islm Hukuku Krss
Birinci Ksm
AHMED CEVDET PAA
Ben devletin hizmetkrlanndanm ve kk rtbede bir adamm. Vkelnn ihtilfna karmak bana yakmaz. Ben herkesle barm. Behemehal bir bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezid meydannda bir bayrak ap yalnzca altnda otururum. Ahmed Cevdet P a a
@(^^^^
Lofca'da balayan hayat Ahmed Cevdet Paa, 1 8 2 3 ylmm 26/27 Mart Sah'y aramba'ya balayan gece (Hicr 13-14 Receb 1238) Osmanl Devleti'nin Tuna eyleti kasabalarndan, imdi Bulgaristan hududu dahilindeki Lofca'da dnyaya geldi. Asl ad Ahmed olup, Cevdet mahlasn -o zamanlar det olduu zere- stanbul'da renim grd srada ir Sleyman Fehim Efendi kendisine vermiti (1843). Babas Lofa ileri gelenlerinden ve meclis-i idare zasn dan Hac smail Aa, annesi yine Lofa'l Topuzolu hanedanndan Aye Smbl Hanmdr Bykbabas Hac Ali Efendi de Lofa ayanlarnn ktipliini ve khyaln yapm mnevver bir zatt. Hac Ali Efendinin babas Ahmed Aa, Lofa mfts smail Efendi'nin olu idi. smail Efendi de, 1711 tarihli Prut muharebesi srasnda Krklareli'nden Lofa'ya gen Yularkranzde Ahmed Aa'nm oludur Hac Ali Efendi, torunu Ahmed'in pariak ve gele cek vaat eden zeksn daha o gnlerde sezmi olmaldr ki, bu sebepten onu, ilmiye mesleinde yetitirebilmek iin Lofa'nn en mehur limlerini seferber etti. Ahmed (Cevdet) Efendi, dedesinin teviki ve desteiyle Lofa mfts Hafz mer Efendi'den Arapa okuyarak tahsil hayatna balad. Ksa zamanda slm ilimlerle ilgili kitaplar okuyacak derecede ilerieme gsterdi. Ardndan kd naibi Hac Eref Efendi ve mft Hafz Mehmed Efendi'den eitli dersler ald. Haleb'nin Mltek kitab gibi fkh ilminin en mhim eserlerini tedris etmesi, onun Lofca'da ald tahsilin seviyesini gstermektedir2 Hatta Hafz Mehmed Efendi'den dersler alrken, mft msevvidlii vazifesini de yapmaa balamt. Fetvalarn ilk msveddelerinin kaleme alnmas ii olan fetva tesvidi, yalnz fkh bilmeyi deil, iyi bir mni olmay, yani yaz yazma sanatnda da mahir olmay icap ettirir Zira fetvay msvedde hlinde tanzim edip hazrlayabilmek iin fazla szden saknmak; meseleyi, nazara alnmas icab eden btn fkh kaytlarn ihtiva eder surette tasvir ve tahrir edebilmek arttr Bu da, Ahmed (Cevdet) Efendi'nin gen yata ulat ilm dereceyi gstermektedir^ Bykbabas ftraten zeki ve kabiliyetli grd torununun almasndan ve gayretinden ok memnundu. Muhtemelen
Lofa'daki hocalarnn da arzusu zerine Ahmed'i, tahsilini daha da ileri seviyeye gtrmesi iin 1839 (hicri 1255) yl balarnda stanbul'a gnderdi. Ahmed (Cevdet) Efendi, son be asrn bu en byk ilim ve irfan merkezinden zm derecede istifde etmeye hazrd. Eline geirdii frsat en iyi bir ekilde deerlendirecekti. stanbul'a gelir gelmez Fatih aramba pazarnda bulunan Papasolu Medresesinde bir hcreye yerleti ve derhal Fatih Camiinde ilim tahsiline balad. Ahmed Cevdet Efendi o gnlerini yle anlatmaktadr: "stanbul'a geldikten bir ka ay sonra. Sultan 11. Mahmud Han hazretleri hirete irtihl eyledi. Yerine olu Sultan Abdlmecid Han hazretleri geti. Ksa bir mddet sonra Tanzimat Ferman iln olundu. Yeni kanunlardan byk pederim aleyhte, pederim ise lehte etkilenmiti. Alem bu ya, hangi rzgr esse, nhdlarn kimine muvafk olur; kimine muhalif der. Artk byk pederim evvelki kadar ake gnderemez olduu cihetle, pederimin ianesine mecbur kalmtm.4 Nitekim ok geme den btn ihtiyacm pederimin gnderdii akelere bal kald. Fakat medreseler kanaat yuvas olup, talebe pek az masrafla geimini temin eder olduundan, ben dierlerine nisbetle beyler gibi idim. Dima talebeden biri yemek piirir ve sair hizmetleri grrd. Ben yalnz masrafn verirdim ve vakitlerimi mtla ile geirirdim. Medreselerde dima byle boaz tokluuna hizmetkr bulunur ve insan pek az masrafla idare edebilirdi. Ahmet Cevdet Efendi, stanbul'un ilm muhitlerinde ksa mddet zarfnda kendini gsterdi. Devrin mehur limleri Hafz Seyyid Efendi, Doyranl Mehmed Efendi, Vidinli Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi ve Birgiv Hoca kir Efendi'nin derslerine devam etti. Ayrca Miralay Nuri Bey ve Mneccimba Osman Sabit Efendi'den hesap, cebir, hendese gibi dersler grd. Bu arada ilm ve edeb cemiyetlere de girdi. Devam ettii stanbul aramba'daki Murad Molla Tekkesi'nin eyhi Mehmed Murad Efendi'den Mesnev okuyarak Farsa bilgisini derinletirdi ve kendisine mesnev-hnlk icazeti verildi. Ayrca yukarda ismi geen ir Sleyman Fehim Efendi'nin Karagmrk'teki konana devam edip ondan evket ve
@(^^^^
rf divanlarn okudu. Sm ve Nef'yi taklid ederek iire, Veys ve Okuzde'yi rnek alarak inya heves etti. Lofca'da iken yazdan izin aldnda Vehb mahlasn kullanmaa balamt. Hocas Fehim efendi, seleflerinden Vehb mahlsl iki byk irin bulunmas dolaysyla, onlarn eserleri arasnda nam ve hreti zayi olur endiesiyle kendisine Cevdet mahlasn verdi. O, bu tarihten sonra Ahmed Cevdet diye mehur olmutur O devirde brokrat, ulem ve airlerin isimlerinden baka bir de mahlas almalar ve bununla tannmalar detti. Ahmed Cevdet Efendi, okuyup yazabilecek seviyede Arapa ve Farsa, anlayabilecek lde Franszca ve Bulgarca renmiti. Onun byk bir ilim ve fikir adam olarak yetimesinde husus gayretlerinin mhim tesiri vardr Ahmed Cevdet Efendi'nin tahsili hakknda bilgiler verirken, kendisinin yetime tarz, gayret ve almas yannda; devrinin ilim zihniyeti, limleri ve bunlarn derecelerine dair malumat vermek de gerekir lim m e r k e z i s t a n b u l Sultan II. Mahmud'un son zamanlarna tesadf eden bu gnlerde ulem drt tabaka olarak zikredilir Birinci tabakada bulunanlarn en mehurlar Akehirli mer Efendi, mamzde Esad Efendi, Antakyal Said Efendi ve Denizlili Yahya Efendi idi. Ahmed Cevdet Efendi'nin stanbul'da ilk ders ald hoca Doyranl Mehmed Efendi'dir Bu zat drdnc tabaka limlerinden idi. Sabah derslerine devam ettii Doyranl'dan fazla istifde edemeyeceini ve mkil meselelerin halline zm bulamayacan anlaynca baka hocalarn derslerine de devama balad. Akehirli mer Efendi bu sralarda mtekid mderrislerdendi. Ders vekili (eyhlislm muavini) ve hce-i sultan (padiah hocas) olmak itibar ile ders okutmaa da vakti yoktu. Sultan II. Mahmud'un iki olu Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz bu zttan ders almlardr Ztna bir hrmet olmak zere payesini kazanmad Rumeli kazaskerliinin nianyla taltif edilmitir 1851 senesinde vefat etmi olup skdar'da medfundur^ mamzde Esad Efendi iki defa talebelere icazet verdikten sonra,
10.
O srada nc defa ders okutuyordu. ehzade Camii erfi civanndaki ibrahim Paa Cmii'nde akid erhini okuturken Cevdet Efendi de bir mddet bu dersi takip etmitir. Bir zamanlar ok makbul bir ilmihal olarak halk arasnda tutulan fkhtan Drr-i Yekta erhi bu ztndr Ayrca matbu olarak mirastan Sirciyye erhi, fkhtan Haleb erhi (Hilyet'n-Nc), ayrca Feth-i Kostantiniyye risalesi gibi eserleri vardr Hak sz sylemekten ekinmez, gzel konuan bir ztt. Son payesi Rumeli kazaskerlii olup vefat 1851 senesindedir. Sleymaniye'de medfundur^ Antakyal Said Efendi bu tarihte Sleymaniye Cmii'nde Sadeddin Teftzn'nin Arab edebiyat ve buradaki sanatlar konu alan belagata dair Mutavvel adl mehur eserini okutuyordu. Cevdet Efendi bu derse muntazaman devam etmitir, imtihanlar Mutavvel'den yapld iin bu feyizli staddan okumak frsatn karmak istememitir Hads ve tefsirde mtehasss olan Said Efendi Anadolu kazaskerliine kadar ykselmitir 1 8 5 4 senesinde vefat etmi olup Haydarpaa'da medfundur. Denizlili Yahya Efendi, 1827 senesinde saray hocas ve sonra ders vekili olmu ; Drlmuallimn (muallim mektebi) bamuallimliinde ve Encmen-i Dni (ilimler akademisi) zlgnda da bulun mutur. Ahmed Cevdet Efendi'nin talebelik yllarnda tekade ayrlm bulunuyordu. Ayn tabakada bulunduu lim arkadalarnn vefatndan sonra bir ka yl daha yaamas sebebiyle ilim ve feyzini yaymaa devam etme imkn bulmutur Ahmed Cevdet Efendi, sk sk grt ve ilminden istifade ettii bu zt hakknda yle nakletmitir : "Ara sra Hoca Yahya Efendi'ye gidip sohbetile teerrf ve telezzz ederdim (ereflenir ve lezzet alrdm). Bir gn usl-i fkhdan phe ettiim baz meseleleri halletmek zere kendisine arzettim. Dedi ki: ihtiyarlk vaktinde Aris okutmu Ayakl Ktphane'nin (Antalya'l Mehmed Emin Efendi) derslerine bizim Hoca Emin Efendi ile Musannif Efendi dahi drt ay kadar devam etmiler Bir gn ikisi birlikte mshabet (sohbet) ederken. Emin Efendi ol dersi tezkr ile (hatrlayarak). Musannif Efendi'ye hitaben 'Usl-i fkh lykyla tahsil edemedikse de, hi olmazsa bu fenni bilir yle bir zta mlk olduk, kavutuk ve usl-i fkh ne demek olduunu
11
@ | ^ ^
<^05
anladk' demitir. u hle nazaran usl-i fkh stanbul'dan Ayakl Ktphane (Mehmed Emin Efendi) ile gitmi. Ben bu ilmi hakkyla bilir bir zta mlki olmadm ve bu ilim eslfmzdan bize tevars etmedi (ncekilerden miras kalmad). Vaka usl-i fkhdan hayli kitaplar okuyup okuttuk. Lkin bu ilimde meleke ve tasarrufa nail olamadk. Sen de urama, yorulursun olum, demitir^ mrn okumak, okutmak ve ibadet etmekle geiren Yahya Efendi 21 Austos 1858 tarihinde seksen yana yakn olduu halde hirete gmtr Sleymaniye Camii haziresinde medfundur"^ kinci tabaka ulemsndan en mehurlar Vidinli Hoca, ehr Hafz Efendi, Giritli Sleyman Hoca ve Hakim Hamid Efendi idi. Vidinli Mustafa Efendi, zamann en ok talebe yetitiren hocasyd. Ders verirken talebenin kabiliyet bakmndan bulunduk lar dereceleri nazar dikkate alr ve hepsinin istifadesini temin edecek bir surette anlatrd. Eskizaral erif Efendi, Amasyal Kara Halil Efendi ve Nasuh Efendi en gzide talebelerinden idi. Talebelerini, drdnc derecedeki hocalardan yksek ve olgun bulurlard. stanbul ruus (stanbul mderrislii) imtihann kazan abilmek iin Mutavvel dersine btn talebeler husus bir ehemmiyet verirdi. Ahmed Cevdet Efendi de bu dersi bir de Vidinli Hoca'dan dinlemei uygun bulduundan, ikindileri onun dersine devam etmitir Naklettiine gre o zaman yzden fazla talebe Fatih Cmii'nde bu dersi takip ediyordu. Ders esnasnda pek hararetli mzkere ve mcvebeler (sual-cevap tarz mnazaralar) oluyordu. nde gelen muarzlarnn (itirazclarn) pek ounu susturmaya ve azn kapatmaya muvaffak oldu. Ahmed Cevdet Efendi de dhil, mcvebe ve muhataba eden bir ka kii kalmt. Byle bahse gir ienler Hoca Efendi'nin yannda ve karsnda yer bulurdu. Pek azametli ve ve sert bir kimse olan Vidinli Hoca'ya kar bir gn Ahmed Cevdet Efendi mbhasede srarl bir tavr gstermiti. Bu hal Vidinli Hoca Efendi'nin cann skm ve talebesini iyice azariamt. Ahmed Cevdet Efendi bu tekdirden can skldndan bir mddet bahse girimekten ekinerek sessiz kalmt. Daha sonra Vidinli Hoca ihtilafl mevzuya dn yaparak meseleyi bir kez daha gzelce izah ettikten sonra "Hak, Lofalnn imi" (yani Ahmed Cevdet Efendi hakl imi) diyerek Cevdet Efendinin gnln alm
12.
ve aradaki soukluu gidermitir Bu takdirden fevkalde memnun olan ve bunu byk bir iftihar vesilesi sayan Ahmed Cevdet Efendi'nin Vidinli Hoca Efendi'ye kar duyduu hrmet daha da artm ve uzunca bir mddet daha derslerine devam etmitir Bilhassa ikindi ve tatil derslerinde ondan ok faydalanmtr. Ahmed Cevdet Efendi'yi Burhan- Gelenbev'yi okutmaya tevik edenler arasnda Vidinli Hoca da bulunmaktadr lo Burhan- Gelenbev, XVIII. asr ulemsndan mehur matematiki Gelenbev smail Efendi'nin mantka dair mehur eseridir Vidinli Hoca Efendi ayn zamanda Ramazan aynda padiah huzurunda yaplan huzur ders lerinin mukarrirlerinden idi. 1 8 6 0 senesinde vefat etmitir. Edirnekap'da medfundur. n Ahmed Cevdet Efendi'ye yakn alka gsteren limlerden birisi Hakm Hamid Efendi'dir Bu zt, Ftih Cmii'nde ders okuttuu sralarda, tababet (tb) ilmi ile de megul olurdu. Bu itibaria derse bakmaya, hatta talebe ile ilgilenmeye fazla vakit bulamazd. Son derece kuvvetli zeksyla mtla etmeksizin ders verirdi. Hasta talebeyi cretsiz olarak tedavi eder; brelerin yardmlarna koard. Ahmed Cevdet Efendi de bir zaman Gelenbev'nin Burhan'n okuttuu sralarda tatil gnleri de dhil gece gndz demeden alrd. Hatta geceleri yataa yatmaz, kitap mtla ederken bir miktar uyuklar, sonra yine kitaba sarlrd. Bu suretle almaktan vcudu zayf dm ve hastalanmt. Hamid Efendi bu hli haber alnca, fena halde can sklm ve kendisini bu mertebe almaktan men eylemitir Shhati korumak konusunda kendisine ders verir gibi uzun sohbetler yapm, tatil gnlerinde biraz gezinerek elenmesini ve dinlenmesini tavsiye etmitir Ahmed Cevdet Efendi, hocasnn bu tavsiyesine riayet etmeye almtr 12 Asrnn byk alimlerinden olan Giritli Sleyman Hoca, mder rislik mesleine girmemi olup katar eyhi, yani seltin camilerin Cuma vaizlerinden idi. ehzade, Valide Sultan, Laleli, Sultan Selim ve Eyp Sultan camilerinde vaaz verirdi. Ayrca Fatih Cmii'nde Mutavvel okuturdu. Nitekim Ahmed Cevdet Efendi zaman zaman kendisinin Ftih camiindeki Mutavvel dersine itirak ile ok istifade etmitir Bu devirde nc tabaka ulems arasnda Hafz Seyyid Efendi
13,
Ahmed
Cevdet Fba ve Mecelle
le Birgiv kir Efendi ok mehur idi. Hafz Seyyid Efendi, let ilimlerinde, yani tefsir, hads, akid, fkh gibi yksek slm ilimleri renmede yardmc olan lisan, gramer ve mantk gibi ilimlerde ihtisas ile mehurdu. Ahmed Cevdet Efendi bu hocasn da yle anlatyor: "aramba pazarn da smail Efendi Medresesi'nde mnzevi (yalnz) olup kimse ile grmezdi. Akam sabah ders verir; dier vakitlerde odasna kapanr ve dima mtla ile megul olurdu. Tatil gnleri demeyip talebe mevcud olduka derse devam eylerdi. Ancak aylann yak lamas ile birlikte derslerin kesilmesi zerine tatil derslerine balard. aban- erfin gelmesi ile birlikte artk talebe hep taraya knca, okutacak adam bulamazd. Ben de ondan baka hoca bulamazdm. Binenaleyh yalnz bama ondan ta bayram akam na kadar ders okurdum. Bence tatil gnleri sadece bayram gnlerinden ibarettir Btn tahsil hayatm boyunca yalnzca bir Ramazan aynda memleketime gitmitim. Bu itibaria stanbul'da tahsil eylediim malmatn ou, Hafz Seyyid Efendi'den olmutur Gayet zek, mklleri zen byk bir limdi. Lakin takriri (ders anlatmas) ok sr'atli olduundan, mbtedler, yani derse yeni balayanlar, ondan hi bir istifde edemezlerdi. Dersi mntehilere, yani ilimde ileriemi olanlara mahsustu."13 Birgiv kir Efendi, hikmette ve bilhassa mantk ilminde tam meleke sahibi bir zt olup. Huzur Dersleri muhataplna tayin olunmutu. Ahmed Cevdet Efendi akl ilimlere'de heves ettii cihetle, Doyranl Hoca'nn derslerinden sonra icazet iin bu hocay semitir Bu durumu kendisi yle anlatyor: "Evvelce mantk okumusam da, Birgiv kir Efendi'nin mantk ilminde mahareti, kyaslarn tertibinde melekesi olduundan bir kez de ondan mantk dersleri aldm. Sabahleyin onun dersine katlr; ikindide Vidinli Hoca'dan Mutavvel okurdum". Adb ve aruz ilminde Arnavud Ali Efendi'den ders alp, ikml- nsah ettikten, yani okumas gereken btn kitaplar bitirdikten sonra Birgiv kir Efendi, Ahmed Cevdet Efendi'ye 1844 (hicri 1260) senesinde icazet vermitir Bu devirde zek ve alkan talebelerden ilm mbhase (karlk l tartma) ve mnazaray sevenlere ehl-i kyam denirdi. Bunlar
14,
dersine itirak ettikleri hocalar mkil sualleriyle terletirlerdi. Hatta baz hocalar krsy bile terketmek zorunda kalrd. Ahmed Cevdet Efendi ilimde mbhase ve mnazaray severdi. Zamann mehur ulemsndan Amasyal Kara Halil Efendi, Ftih Cmii'nde samddin sferaini'nin Vaz'iyye-i Isam isimli eserini okutmaya balaynca, ehl-i kyam ile beraber Ahmed Cevdet Efendi kendisiyle mbhaseye giriti ise de. Kara Halil Efendi bu talebe ile hakkyla ba ederek byk bir hret kazand. Kara Halil Efendi daha icazet almadan drdnc tabakada bulunan alimleri malup etmiti. Fkh ilminde olduka ihtisas vard. Sonradan eyhlislmla kadar kan Kara Halil Efendi, ho bir tesadftr ki, Mecelle'nin hazrianmasnda da Ahmed Cevdet Paa ile terik-i mesade (i birlii) bulunmutur Ahmed Cevdet Paa kendisine ok hrmet ederdi. 1880 senesinde vefat etti. Darbecilerin emriyle Sultan Abdlaziz'in hal' fetvasn yazm olmas byk bir talihsizliktir aramba yaknnda Murad Molla tekkesi postnni Mehmed Murad Efendi, sabahtan akama kadar muayyen dersler verir ve belli vakitlerde de Mesnev-i erif okuturdu. Tekkesi adet bir darlfnun (niversite) idi. Burada her nevi ilim ve maarif tahsil olunurdu. Kendisinin en nde gelen talebelerinden olan HfzTevfik Efendi burada hcrenn (sakin) olup, mracaat edenlere Fris dersleri verirdi. Bu dergha uzaktan yakndan, kk byk nice kimseler gelir ve istifade ederlerdi. Ahmed Cevdet Efendi de bo vakitlerini burada maarif tahsiline sarfederdi. Mehmed Murad Efendi kendisi servet sahibi olduu gibi, tekkesinin de gelirleri ok idi. Hayrsever bir zt olup, eline geen paralar hep hayr ilerine sarfederdi. Bu cihetle tekkesi civarnda bir Dr'l-Mesnev in eyledi. 9 Muharrem 1260 (29 Ocak 1844) gn alna teberrken Sultan Abdlmecid Han hazretleri de terif buyurmutu. O gn eyh Efendi, eski talebelerinin yan sra, Ahmed Cevdet Efendi'ye de Mesnev-i erf okuma icazeti ile birlikte Kasde-i Br'e ve Hizb'l-Bahr okumaya dahi izin vermitir.^ Halvetiyye tarikatnn abniyye yolu byklerinden Kuadal brahim Efendi, Ahmed Cevdet Efendi'nin mracaat ettii limler den biri idi. Ahmed Cevdet Efendi onun hakknda yle der: "Kuadal brahim Efendi, devrinin en derin din limi idi. Zahir ve
15.
btn ma'mur, vakarl ve heybetli idi. Vezirierden ve devlet ricalinden pek ok zevat konana gelip, huzuruna girmek zere sofada nbet beklerlerdi. Tasavvuf mesleine bal olmadmz halde, biz de komuluk hasebiyle gidip grrdk. En byk hoca efendilerin halledemedii meselelerin hallini onda bulurduk. Din ilimlerinden ve bilhassa da tefsirden hangi bahis alsa, fevkalde tedkik eyler ve hatra gelmedik ince zarif ma'nl szler sylerdi. Murad Molla tekkesi eyhi, talebeleri iinden cidd ve ok gayretli bir zt ktnda, bu bizim iimiz deildir, diyerek Hafz Tevfik Efendi vastasyla onu Kuadal'ya gnderirdi."16 Ahmed Cevdet Efendi bir yandan tefsir, hads, kelm, fkh gibi nakli ilimlerle megul olurken, akl ilimleri de ihmal etmemitir O zamanlar Hendesehne-i Berriyye'de (kara mhendis mektebi) riyaziye (matematik) muallimi Miralay Nuri Bey idi. Ahmed Cevdet Efendi kendisiyle bir anlama yaparak, ondan hesap, cebir, logaritma, usl-i hendese (geometri) dersleri alp, Mecmuat'lMhendisn, Oktant Risalesi ve Hoca shak Efendi'nin Ulm- Riyziyye gibi eserlerini okudu. Karlnda kendisine Arapa edebiyattan meni ve hikmet-i tabiiyyeden (fizikten) Kazmir (Kdmir) okuttu. Bu tenlerle uzun mddet megul olan Ahmed Cevdet Efendi, hallemedii riyz mkiUerini Mneccimba Osman Sib Efendiyle grerek hallederdi. Osman Sib Efendi Drlmuallimn'de (muallim mektebinde) riyaziye (matematik) hocal ve Tulumbacba konanda alan Mekteb-i Tbbiye'de muallimlik yapm; 1 8 6 4 senesinde vefat etmitir Nuri Bey'in vefat ise 1861 senesindedir Ah o talebelik gnleri! Ahmed Cevdet Efendi medreselerde bir taraftan dersleri takip ederken, dier taraftan okuduu mevzulara dair kitaplar kaleme alyordu. Talebe arasnda kitaplarn hutbe ve dibacelerine dair cerayan eden bahislerie alkal Trke yazlarn Beyn'l-nvn; stanbul'da ilk yerletii Papasolu medresesinde bni Hcib'in fiyesini okuturken yazd ta'lktn (erhi) Gyet'l-Beyn ismiyle hemen birer eser hline getirmitir yle ki, hangi mevzuyu ele alrsa, mteakiben ona dair bir eser yazma kendisine iar
16.
edinmiti. Bir yandan da ders vermeye balamtr lk olarak yukarda da getii zere Gelenbev'nin Burhan kitab zerine Ftih Cmii'nde ders vermi; Dlgerzde Cmii'nde de hikmetten Kzmir okutmutur Bu da Ahmed Cevdet Paa'nn mantk ile akl ilimlere yaknlk duyduu kadar, szkonusu ilimlerde yksek bir meleke sahibi olduunu da gstermektedir Nitekim fen ve tarih ilimlerindeki mahareti de sonraki yllarda kaleme ald eserlerinden anlalmaktadr Ahmed Cevdet Efendi, talebelik gnlerinin baz hatralarndan da yle bahsetmektedir: "O devirierde ne gzel gnler grdm! Ne tatl mr srdm! Her dem gnl ferahl vu i huzuru bana hem-dem (yolda) idi. O lem ne gzel lem idi! Dima talebeden biri, bir veya iki trl yemek piirip birlikte yedikten sonra kendi odamda tenha kalp tatl tatl mtlaa-y te'lft ile megul olurdum. Bazan tabiatmn cmertliine tesadf ederek iir yazardm veya mniyne bir ey kaleme alrdm. Ulem ve debdan ahbb u yaranm ok idi. Gece medreseye varmasam arayp soranm yok idi. Akam st ehibbdan birine rast gelip de baka mahalleye gidecek olsam, medrese arkadam bunu canna minnet bilirdi. Zira hazrlad yemek kendisine kalrd. Murad Molla Dergh'na tam bal olmadm hasebiyle hangi tekkeye varsam ikblle karlanrdm. Bilhassa Mesnevhn olduum cihetle Mevlevi derghlarnda byk hrmet grrdm. Bazan geceleri dahi Galata Mevlevihnesi'nde kalrdm. iir ve inya yatknlm olduundan, kalem erbab ve baz rical kibar ile dostluk ve lfet peydh etmi idim. Bu cihetle bazan stanbul'un k gecelerini ediblerin sohbet meclislerinde geirirdim. Yazn dahi bu vesle ile Boazii'ne giderdim. Velhsl gayet rahat ve gelecek endiesinden zde olarak her gn istediim yerde gezerdim. Hdiseler deryas ne kadar dalgalansa, ben su zerine saman gibi yzerdim. Buna ramen genlikte gurbetzedelik insana tesir ediyor Binenaleyh ara sra hasret ile yanar ve bu yolda hlime mnsip iirler sylerdim. Vatan ak beni bylece Rumeli tarafna ekerdi. stanbul'dan ayrlmak ise pek mkildi. ki mknats arasna dm saman
17,
parasna benzerdim. Halbuki devaml olarak pederden para getirterek stanbul'da kalmak ve ihtiyalarm grmek mmkn deildi. Artk stanbul'da medresede geinecek kadar bir maa edinmenin aresini bulmam gerekiyordu."i'' Ancak ok gemeden Osmanl medreselerindeki bu aratrmac, tartmal serbest ilim ve fikir ortam giderek kaybolacaktr zellikle Tanzimatn medreselerden fen derslerini kaldrmas bu gerilemeyi tetikleyen nemli faktrlerden biri olacaktr Ahmed Cevdet Paa ok sonralar bu bozulmay u szlerle ifade edecektir: "Medresede okuyan talebenin maa bakmndan skntlar var idi ise de cmlesi siyasi hayata kaplmadan serbest bir hayat srerdi. Zeyd ve Amr'm mcadelesi onlar incitmez, ilgilendirmez, zamann havadisi onlarn fikirlerini perian etmez, kulaklar ilm bahislerden baka birey iitmezdi. Medreselerin bu hali 1260 (1845) ylna kadar devam etti. Bundan sonra medreselerde de byk deiiklikler grld. Eitim usul ve tekilat bozulmaya yz tutdu. O vakte kadar medreselerde tatil gecelerinde tertip olunan sohbet meclislerinde ilmi bahislerden ve tartmalardan baka sz iitilmezdi. Ondan sonra her ne vakit bu meclislere gittim ise baya sohbet ve muhabbetlere tesadf ederek ilmi bir mevzu duymadm, bir daha da bu ilim meclislerine devam etmedim."18 Bu durum Tanzimatn ilanndan be on sene sonra medreselerin bir atalet ve bozulma srecine girdiini gstermektedir
H i z m e t yllar Premedi kads Ahmed Cevdet Efendi stanbul'a geldikten drt sene sonra 1843'de sahibine oda, maa, ayn yardm temin eden ve hocalar arasnda gbta olunan Hamidiyye medresesi imtihann kazanmt. Ama takip ettii derslerden mahrum dmemek iin Sirkeci'deki bu medrese yerine, Ftih'te Papasolu Medresesi'nde kalmaya devam etmiti. Fakat ok gemeden Papasolu Medresesi'nden, Ftih klliyesindeki Sahn- semn medreselerinden Akdeniz tarafndaki Ba-Kurunlu medresesine geti. Kald yer cami avlusuna nazr ve
18,
vaktiyle Mutavvel'e haiye yazm Hasan elebi'ye ait bir oda olup ancak baarl ve sevilen bir talebeye tahsis olunabilirdi. Bu muvaf fakiyet nn at ve 1 8 4 4 senesinde henz yirmi iki yandayken anad rtbesiyle Rumeli Kazaskerliine bal Premedi kazas kads oldu.i5 Maamafih bu, o zamanki usule gre, bir rtbe olup, bilfiil kadlk deildi ve Ahmed Cevdet Efendi stanbul'dan ayrlmamt. Buradan ald maa, dk de olsa mal vaziyetini rahatlatmt. Ertesi sene stanbul mderrislii ruusunu ald. Bylece t kk yalardan beri arzu ettii, urunda geceyi gndze katarak alt tedris hayatna balayabilecekti. Bu mazhariyete o kadar sevinmiti ki, tutumlu bir zt olmasna ramen, o zamanlar ruus erefine verilmesi det olan gnlk ziyafeti emsallerine gre ok stn derecede yapt. O gne dek tasarruf ettii btn paralar harcad gibi, bin beyz kuru da borca girmiti.20 Ahmed Cevdet Efendi'nin bir hkmet adam olmak bakmndan ikbal yldz da bu tarihten itibaren parlamaa balad. Bu srada Mustafa Reid Paa sadrzam olup, yeni kanunlarn tertip ve tanzimi ile uramaktayd. cap ettike hdiselere temas eden er' hkmlerden malmat almak iin Mehat (eyhlislm lk) makamndan mnevver fikirli, vaktin icaplarn anlar bir limin gnderilmesini istemiti. Mehat makamnn setii kii, gen ilim adam Ahmed Cevdet Efendi olmutu.21 O gnden sonra Reid Paa dairesine devama balam ve ekser akamlarn onun konanda geirmeye balamtr. Paa'nn takdirini kazand cihetle, ocuklannn tlimine de memur edilmi ve bu vesle ile sadrzamn ayrca ikram ve iltifatlarn grmtr Ahmed Cevdet Efendi'nin Reid Paa'ya takdim edilii srasnda orada bulunan eyhlislm Sahip Molla Bey, daha sonra bu hdiseyi muharrir Ahmed Midhat Efendi'ye naklederken: "Cevdet Paay o ilk grm hi hatrmdan kmaz. yle mhim mesele iin gnderilmi olan bir efendinin, pek gen olduunu grnce hayret etmi idik. Amma hl gzmn nnden gitmeyen parlak mavi gzlerinden salan zek kvlcmlar bize meseleyi anlatm idi" demitir 22 Ahmed Cevdet Efendi'nin Mustafa Reid Paa'nn yannda al mas bilhassa siyas ilimler ile meguliyetine, Ali ve Fuat Paalar ile
19,
^ ^ ^ ^
de tanmasna vesle olmutur. Siyas hdiseleri yakndan takip etmesi, ecnebi bir lisan renmek lzumunu kendisine gstermi ve bir miktar zerinde alt Franszcasn ilerletmee balamtr Ancak Arapa ve Farsay ana lisan gibi konuup yazmasna ramen, Franszcas yaz yazacak derecede olamamtr 1848'de Memleketeyn'de (Eflk ve Bodan) kan bir karklk zerine Bkre'e gitmi bulunan Fuad Paa'ya Mustafa Reid Paa'nn ifah bir tlmtm gtrmek zere vazifelendirildi. Bir ay kald Bkre'ten Fuad Paa'nn cevabn alarak stanbul'a dnd. 10 Nisan 1849'da ilmiye rtbelerinden olan hareket-i hri rtbesini ald. Bu arada kaplca tedavisi iin Bursa'ya gittii ve orada kald ksa mddet zarfnda bo durmayarak Kavid-i Osmniyye (Osmanlca dilbilgisi) adl kitab ve Boazii'nde vapur iletmek zere kurulan irket-i Hayriyye adl ilk Trk anonim irke tinin kurulu nizmnmesini hazriad.23 1 8 5 0 ylnda Meclis-i Maarif-i Umumiye zl ve Drlmuallimn mddne tayin edildi. Drlmuallimn, 1846'da vefat eden eyhlislm Mekkzde Asm Efendi'nin brakt para ile rdiyye mekteplerine hoca yetitirmek zere kurulmutu. Bylece kendisini tamamen maarif ilerine verdi. Drlmuallimn iin hazdad nizmnmeyi yrrle koydurup, zm bir gayretle iine sarld. Herkesi okur-yazar hle getirebilmek iin lisann sadeletirilmesi gerektiine inanyordu. Bu sebeple tumturakl ve seci'li yazlarn yalnz takrirlerde kullanlmasn, dier yazlarn ise ak bir Trke ile yazlmasn istiyordu. O, Trke lisan ile en g ilm bahislerin dahi yazlabileceini belirterek, bu konuda kaleme ald yazlar da emsal olarak gstermitir Gerekten de bu yazlar edebiyatta sadelik ve gzellik numuneleridir Bu arada rdiyelerde din derslerinde okutulmak zere Ma'lmt- Nfia (Fideli Bilgiler) adl risaleyi kaleme ald. Maarif sahasnda Ahmed Cevdet Efendi 21 Temmuz 1846'da toplanan Meclis-i Maarif-i Umumiyye'de, Fransz limler Akademisine benzer biimde kurulmas karariatrlan akademi fikrini her vesle ile yaymaa alyor ve gereklemesi iin faaliyette bulunuyordu.
20.
@(
Bu akademinin gayesi, tahsil, terbiye ve kltr sahasmda gerekli almalar yapmak, Bat'daki ilm almalar ve yenilikleri takip etmek, kurulacak olan Darlfnun (niversite) iin kitap hazrla mak, Trke lisannda ilim ve tenlere dair lzumlu kitaplar te'lif veya tercme ederek ilmin memlekete yaylmasn ve vatandalann bundan istifadesini salayarak umum kltr seviyesini ykseltmek ti. Nihayet Ahmed Cevdet Efendi, bu messesenin gayesi ile temin edecei faydalan ihtiva eden bir mazbata kaleme alarak Sultan Abdlmecid Han'a arzetti. Padiahn tasvibi zerine mazbataya uygun olarak hazrlanan bir beyanname 1 Haziran 1851 tarihli Takvim-i Vekyi'de nerolundu. Ahmed Cevdet Efendi de Encmen-i Dni denilen bu messesenin azalar arasnda yerini alm oldu. Sultan Abdlmecid Han, al merasimi gnnde, encmenin tekilinde byk emei geen ve ilk eser olarak Kavid-i Osmniyye'yi kendisine takdim eden Ahmed Cevdet Efendi'yi taltif etmekten geri durmad. Mustafa Reid Paa'ya hitaben: "Cevdet Efendi, payesi terfi ile taltif olunsun. Fakat bu terfi kendisinin sahhan memnun olaca surette olmaldr. Orasn artk eyhlislm efendi ile mzkere ediniz" buyurdu. Bunun zerine rtbesi hareket-i altmlya karld.24 Encmen-i Dni'in z-y hriciyyesi krk ve z-y dhiliyyesi otuz kii idi. Hatta mehur Avusturyal tarihi Hammer de haric azalardand. Her biri fazilet ve irfan sahibi bu azalardan, bakaca memuriyet ve meguliyetleri sebebiyle fazla istifade edilemedi. 1853 senesinde encmende bir Osmanl tarihi kaleme alnmas karariatrlm; bu tarihin Kaynarca muahedesinden Vak'a-y Hayriyye'ye kadar olan devresi (1774-1826) Ahmed Cevdet Efendi kendisine verilen vazifeyi tamamlad ve oniki cildlik Tarih-i Cevdet nmyla bilinen eserinin ilk cildini bir sene iinde kaleme alp 1854 senesinde padiaha takdim etti. Bunun zerine Msila-i Sleymaniye payesi ile taltif edildi. 1855 senesinde vak'anvislik vazifesine getirildi. Bu vazifesi srasnda bir yandan tarihinin devamn yazarken, bir yandan da gelenee uyarak zamannn siyas hdiselerini anlatan Tezkir-i Cevdet adl eseri kaleme ald. Vak'anvislik vazifesini 1 8 6 5 ylna kadar srdrd. Tarih-i
21
@(^|^^
Ahmed Cevdet Paa ue Mecelle
Cevdet'in son cildi 1886 tarihinde tamamlanarak tab olunmutur Ahmed Cevdet Efendi buna ilveten alt cildlik bir de Kss- Enbiy kaleme almtr ki Trke mkemmel bir peygamberler tarihidir Bu eserden ok memnun kalan Sultan Abdlaziz'in annesi Pertevniyl Valide Sultan'n iltifat ve himayesini kazanmtr Cevdet Efendi ders vermeyi ok sevdii iin, bir ara bu ilerden syrlp mderrislie dnmek istediini eyhlislm Arif Hikmet Beyefendi'ye arzettiyse de, artlar elvermedi. Maamafih siyas hayata atldktan sonra da baz zevata ders vermekten geri durmad. Bunlar arasnda en mehuru sadrzam Ali Paa'dr Cevdet Efendi yle anlatr: "Ali Paa'nn Arabde kuvveti yoktu. Bu kere (1268/1852) sadretten ayrlnda bo kald, Arab tahsiline heveskr oldu, ekseri gn ve geceler gidip kendisine ders vermeye baladm. Nahvden (Arapa dilbilgisinden) Birgiv'nin Avmil'ini ve mantktan da sagoc okuttum. Pek zek bir zt olduundan az vakit zarfnda ok ilerleme kaydetti. Fakat birka ay sonra zmir valisi oldu ve tahsili eksik kald."25 1852'de Msr'da vali ailesi arasna kan miras ihtilhn halletmek ve Tanzimat Fermn'n burada da kabul ettirmek zere Khire'ye giden sadret mstear Fuad Efendi'ye ulemdan bir ztn refakati istendi ve Ahmed Cevdet Efendi bu i iin uygun grld. Bu seyahat bile almasn aksatmad ve dnnde tari hinin nc cildini tamamlayp takdime muvaffak oldu. Mkfat olarak kendisine Sleymaniye payesi verildi. Bylece Ahmed Cevdet Efendi kibr- mderrisin denilen yksek mderrisler snf na girmi oldu (1854). 1856 senesinde de mevleviyet derecesinde ki Galata kadlna getirildi. Bylece otuz yandayken bilfiil kd olabildi. Ayn yln sonunda Mekke-i Mkerreme kadlna tayin olundu. Ayn yl kanunlatrma almalarnda hizmetinden istifade edilmek zere Meclis-i Al-i Tanzimat zlna getirildi. 1858 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmyunu, Arazi Kanunnmesi ve Tapu Nizamnmesi'nin hazrlanmasnda mhim hizmeti geti. Yine bu meclis nezdinde Metn-i Metin adyla Hanef mezhebine gre meden kanun projesi hazrlamak zere bir cemiyet-i ilmiyye kurul du. Bu cemiyetin ktibi bulunan Ahmed Cevdet Paa burada fkh kitaplar mtalaasyla megul olduysa da, proje tamamlanamadan
Ahmed
Cevdet Paa ve Mecelle
cemiyet dald. Fakat bu almalarnn mkfat olarak I S l ' d e stanbul kadl payesini ald. Bu esnada devletin resm gazetesi olan Takvim-i Vekyi'in slah iin kurulan bir encmenin de zas idi. Byk slm tarihisi ve sosyolog bni Haldun'un mehur Mukaddime'sinin tercmesini de o gnlerde tamamlanmt. 18 mays 1861 tarihinde Rumeli teftiine kan sadrzam Kbrsl Mehmed Paa'ya refakat etti. Ayn yl Meclis-i Al-i Tanzimat, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyye ile birietirilerek Meclis-i Ahkm- Adliyye adn ald. Kanunlar hazrlamak ve yksek memurlarn muhakemesi ile megul olacak bu meclisin nizmnmesini de ayn zamanda meclis zas bulunan Ahmed Cevdet Efendi hazrlad. ok gemeden kodra'da meydana gelen isyan bastarmak zere memuriyet-i fevkalde ile grevlendirildi. ki ay gibi ksa bir mddet iinde havalide sulh ve sknu temin edip stanbul'a dnd. 2 4 Haziran 1863 tarihinde Anadolu kazaskerlii payesine ulat. Ayn yl Bosna vilyetinin teftii ile vazifelendirildi. Bir buuk yl ierisinde Bosna'da lzm gelen slhat muvaffakiyetle yerine getir di. Ayrca masraf blge halk tarafndan karlanmak zere iki alay asker tanzimine de muvaffak oldu. Halbuki yllardr havalide asayiin bozulmas sebebiyle asker olmaktan ekinen Bonaklar arasnda asker slahatta bulunmak neredeyse imknsz hle gelmiti. Neticede askeriii kabul iin Bosna eyleti dna karlma mak art koulmutu. Ahmed Cevdet Efendi, bunu da dhiyane bir bulula hkmsz hle getirdi. Asker elbiseler iinde o zamanlar en cazibi Talia alaylarnn kyafeti idi. aaal, ihtiaml yeil eritlerle ssl olan bu elbise ile boylu poslu Bonak delikanllar daha cazip, daha yakkl ve daha heybetli grnyoriard. Cevdet Efendi, camideki merasim srasndaki nutkunda bir vesle getirerek elbisedeki yeil eridin remzettigi mny izah etti ve: "Bu remzi tamak, cb- hlinde Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere'yi mdafaa gibi kuds bir vazife urunda fedalie iarettir. Bu uurda can feda edemeyecek olanlar, imdiden ayrlsnlar", deyince camide bulunan fakat askere yazl mam olan Bonak delikanllar da: "cap edince biz de Mekke'yi, Medine'yi mdfaa ederiz. Bizi bu fedalik ve kahramanlk erefinden mahrum brakrpaynz, ne olur
23,
g^^^
^^0^
bizi de kaydediniz" diyerek yalvarmaa balamlard. Evvelce asker olmaktan kaanlarn imdi ak ve gayretle ne frlamalar oradaki devlet byklerini tasvir edilemeyecek derecede hayret ve aknlk ierisinde brakmt. Halbuki o gn Bosna ileri gelenleri asker yazmakta srar yznden byk bir ihtillin kopacan tahmin ediyor ve kim vurduya gitmesinler diye yaplan davete bile icabetten ekiniyordu. Ahmed Cevdet Efendi bu al malar sebebiyle daha nce hibir ilmiye mensubuna verilmemi olan ikinci rtbeden "Nin- Osmn" ile mkfatlandrld.26 Ahmed Cevdet Efendi Bosna'da iken Sultan Abdlaziz kendisini eyhlislmla getirmek istediyse de, asker dzenleme gibi mhim bir ile megul olduu gerekesiyle bu arzusu yerine getirilememiti. 1 8 6 4 senesinde slahat vazifesiyle Kozan tarafna gnderildi. Drdnc ordu miri Lofal Dervi Paa ile birlikte Frka-i Islahiyye'yi oluturup Cebelibereket (Osmaniye), ukurova ve Kozan dalarn dolat. Alt ay ierisinde gerekli slhat yaparak havalide huzur ve emniyeti salad. Halkn devlete itimadn pekitirdi. Dnnde Sultan Abdlaziz Han kendisini kabul ederek fevkalde taltif etti ve bir murassa mahfaza verdi.27 Ancak bu muvaffakiyetleri merkezde muarzlarnn harekete gemesine neden oldu. eyhlislmla getirilmesi beklenirken ilmiye snfndan mlkiye snfna nakline karar karld. 1866'da Meclis-i Hazin zlna tayin edilirken, kazaskerlik payesi de vezrete evrildi. Zaten Osmanl terifatnda ilmiye snfnn kazaskerlik (sadr) rtbesinin mlkiyedeki karl vezirlik ve askeriyedeki karl da paalk idi. Veziriere de paa denirdi. Maamafih Efendi'likten alnp Paa'la geirilmesinin kendisini gcendirdii anlalmaktadr28 Paa rtbesinde Ahmed Cevdet Paa bundan sonra Mara, Urfa, Zor sancaklar ve Adana vilyetinin birletirilmesiyle tekil olunan Haleb valiliine tayin edildi. ki yl sren bu vazifesi srasnda yeni valiliin tekilt lanmasn tamamlad. Burada Frat adnda yars Trke ve yars Arapa haftalk bir gazete kartt. Bu mecmua Suriye'nin kaybna kadar bu isimle kmaya devam etti. Daha sonra Haleb adn ald.
24,
1868'de Meclis-i Ahkm- Adliyye'nin ikiye ayrlmasyla tekil edilen ve temyiz mahkemesi vazifesi yapacak olan Divan- Ahkm- Adliye reisliine getirildi. tekisi kanunlar hazrlamak ve yksek memurlarn muhakemesiyle megul olmakla vazifeli r-y Devlet idi. Divan- Ahkm- Adliye'nin nezrete evrilmesinden sonra Divan- Ahkm- Adliye nzn oldu ve bu devirde nizamiye mahkemeleri tekiltn kurarak bununla alkal mevzuat hazrlad. Divan- Ahkm- Adliye'nin heyet-i umumsinde, XV. asrda yaam Akkoyunlular devri slm hukukusu Celleddin Devni'nin Divan- Def'-i Mezlim adl Farsa risalesini Trkeye evirip okuduktan sonra, er' mahkemelerin yannda nizam mahkemeler kurulmasnn meruluunu buna balam; dinleyenleri tatmine muvaffak olmutur29 Ahmed Cevdet Paa zaman zaman yaanan skntlar sebebiyle Hanef fkhn esas alan bir meden kanun kitabnn hazrlanmas gerektii konusunda gr ve dncelerini belirtiyordu. Onun bu dncesi uygun grlerek 1869'da Babli'de Mecelle-i Ahkam- Adliyye Cemiyeti tekil olunduunda reisliine de kendisi getirildi. Devrin nde gelen fkh limlerinin de yer ald bu cemiyet, Mecelle'nin ilk drt kitabn yaynlamaya muvaffak oldu. Beinci kitabn hazrl biterken Cevdet Paa reislikten azledilerek Bursa valiliine tayin olundu. Ancak birka gn sonra bu vazifesinden de alnd (1870). Mecelle cemiyetinin muvaffakiyeti, Cevdet Paa muarzlarnn kskanln arttrm; eyhlislm Hasan Fehmi Efendi ise Mecelle Cemiyeti'nin Mehat'te deil de, Babli bnye sine toplanmasn teden beri tasvip etmemiti. Maamafih Mecelle'nin her kitab, nerolunmadan evvel eyhlislmla gn derilerek mtlas alnrd. Bu arada Mehat'e nakledilen Mecelle Cemiyeti'nin bana Gerdankran mer Efendi getirilmiti. Cemiyetin Kitab'l-Vedia adyla kard altnc kitap lisan ve slp bozukluu, lzumsuz tekrarlar, kullanlan garip tabirler, bb ve fasl larn karkl gibi sebeplerle byk tenkitlere urad. Bunun zerine 1871'de Cevdet Paa, yeniden Mecelle-i Ahkm- Adliyye Cemiyeti ile ura-y Devlet Tanzimat Dairesi reisliklerine getirildi. Kitab'l-Vedia nshalan toplanp yerine Kitab'l-Emnt neredildi. Mecelle'nin sekizinci kitab hazrlanrken Mara valiliine tayin
25
(^^^
^^0^
edildi ise de bu memuriyeti sekiz gn srd. Tekrar Babli'ye alnan Mecelle Cemiyeti'nin reislii ve buna ilveten Divan- Ahkm- Adliyye zl vazifesi ile merkeze alnd (1872). Mecelle Cemiyeti de tekrar Babli'ye nakledildi. Bu devrede Cevdet Paa, devlet ilerinin her hususunda kendisine istiare edilen bir merci durumu na geldi. Ksa bir mddet sonra r-y Devlet zas; ardndan da Evkaf Nzn oldu (1872). 1874 senesinde Maarif Nzriina getiril di. Nazrl zamannda ilk tahsilden yksek tahsile kadar her seviyede ders programlar yapld. Nuruosmaniye Camii avlusunda ibtidiyye adyla modern usullere gre tedrisat yapan bir ilkmektep ald. Drlmuallimn tekilat ibtid (sbyan), rdiye (orta mek tep) ve idadi (lise) olmak zere dereceye ayrlarak yeniden dzenlendi. Bu arada mekteplerde okutulmak zere Trke dilbil gisi olarak Kavid-i Trk, mantktan Mi'yr- Sedad, edebiyattan Adb- Sedad adl eserlerini yazd. (Sedad, Cevdet Paa'nn olu nun ismidir) Ksas- Enbiy adl peygamberier tarihi kitabn da bu devrede kaleme alp bastrmta. Bu ara Mecelle almalar biraz gevemiti. Cevdet Paa, ry Devlet reisi Yusuf Kmil Paa'nn rahatszl sebebiyle 1874'de r-y Devlet reis muavinliine getirildi ve bylece Maarif Nzrl'ndan ayrld ise de az sonra Yanya valilii ile Mecelle Cemiyeti'nden ve merkezden de uzaklatrld. Bu arada Mecelle'nin on ikinci kitabn hazrlatmt. Bununla beraber Yanya'da iken cemiyetin yeni reisi Ahmed Hilmi Efendi ile mektuplamas, onun cemiyet ile alkasn gayrresm de olsa devam ettirdiini gsterir Yanya'da yedi buuk ay kaldktan sonra 1874'de tekrar Maarif-i Umumiyye Nzriina; birka ay sonra da Adliye Nazrlna getiril di. Bu vazifesi srasnda Ticaret Nezreti bnyesindeki ticaret mahkemelerini Adliye Nezretine balad. Ecnebilerin bu mahkemelerdeki dvalar, tercman ve kendi tbiyetlerinden zlar huzurunda grld iin Cevdet Paa'nn bu icraat, ecnebi imtiyazlaryla mcdele bakmndan fevkalde ehemmiyetlidir Ayrca nizamiye mahkemelerinin ilmlannn yaynlanaca ve mahkeme ilmlarnn hazrlanmasnda hkimlere yardmc olmak zere Ceride-i Mehkim'i 1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir Osmanl kanunlarnn topland Dstur da ilk defa Cevdet
26,
^^J^S
Paa'nn gayretleriyle neredilmitir Nifak e t m i l e r a m m a . . . Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesiyle Cevdet Paa hamisiz kald ve 1876 ylnda Bulgaristan'da isyan belirtilerinin bagstermesi zerine Rumeli tefriiyle Sofya ve Filibe'ye gnderildi. Bulgarca bilmesi itibariyle burada ok muvaffak oldu. Dndnde Adliye Nzn, hemen ardndan da Maarif Nzn oldu. Bu srada on altnc kitab da bastrarak 1876'da Mecelle'yi tamamlad. 1877 sen esinde sadrzam olan Mahmud Nedim Paa'nn gadrine urayarak Suriye valiliine tayin edilmise de, Nedim Paa'nn sadretten dmesi zerine daha am'a gitmeden Maarif Nazrlna getir ilmitir Be ay sonra tekrar Adliye Nzn olmu; drt ay sonra da brahim Edhem Paa kabinesinde Dhiliye Nzn olmutur. Bu vaz ifede iken mlkiye memurlarnn hl tercmelerinin kaydedildii SiciU-i Ahvl Defteri'ni tanzim ettirdi. Ayn yl iinde Evkaf Nazrlna getirildi. ay sonra bavekil (Kanun- Esas gerei artk sadrzamlara bavekil deniyordu) Ahmed Vefik Paa'nn hmna urayarak 1878'de ikinci defa Suriye valiliine gnderildi. Bu srada Osmanl Devleti Rusya ile harb halindeydi. 93 Harbi ad verilen bu harb byk bir felketle neticelenmi ve Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. Ahmed Cevdet Paa bu harb hakkndaki kanaatini belirtirken; "Rusya imparatoru muharebe kapsnn almasn istemezdi. Midhat Paa onu iln- harbe mecbur etti. Mslman ahliyi heyecan ve velveleye salarak harbe hrs landran odur. Sanki tfengi o doldurdu. Dmd Mahmud Paa st tetie kard. Redif Paa ate etti. Bu kii devletin ban bu felkete uratt. am- erif valilii mbarek bir memuriyet imi ki, gzm stanbul nlerinde Rusyalular grmedi." dedikten sonra u msra sylemekten de kendini alamamtr. Nifak etmiler amma manev himmet buyurmular.3 Cevdet Paa am'da iken Kozanoglu Ahmed Paa'nn Kozan'da kard isyan bastrmakla vazifelendirilmiti. O isyan bastrd srada am valiliine Midhat Paa'nn tayini zerine stanbul'a dnd ve Ticaret ve Ziraat Nzriina getirildi.Ticaret Nezareti Dairesini yeniden ubelere taksm ve tanzim ile megul oldu.
27,
@(|^^^^
Sadrzam Hayreddin Paa'nn istifas zerine 1879 tarihli bir irade-i seniyye gerei bir hafta kadar Heyet-i Vkel'ya reislik etti. Haftada bir gn de tekrar Mehat'te toplanan Mecelle Cemiyeti'ne devam ederek cemiyete havale olunan ilerle megul olurdu. Bu arada Mecelle'nin tatbikine dair baz ilve kanunlar hazriayp neretmeye muvaffak oldu. Bunlardan en mhimi nizmiyye mahkemelerindeki muhakeme usullerini tanzim eden Usl-i Muhakeme-i Hukukiyye kanunudur (1879). Nizamiye mahkemelerinin yeniden tekilatlandrlmas da bu devreye rastlar Mecelle Cemiyeti ise artk bir faaliyeti kalmad iin, icabnda tekrar toplanmak zere 1888 senesinde lavedilmitir Said Paa'nn bavekil olmas ile Cevdet Paa bir kez daha Adliye Nzriina getirildi. Bu vazifede iken 1880'de alan Mekteb-i Hukuk'ta usl-i muhakeme-i hukukiyye, belgt- Osmaniye ve talim-i hitabet derslerini verdi. Daha evvel nizamiye mahkemelerine hkim yetitirmek zere 1869 ylnda Galatasaray Sultansi'nde bir hukuk ubesi kurulmu ve bu ube 1874'de lise seviyesine getirilmi ancak 1878'de tatil edilmiti. Cevdet Paa'nn gayretleriyle hukuk mektebi 1880 ylnda tekrar alm, 1900 yln da da Darlfnuna balanmtr Sultan Abdlaziz'in hal' ve katliyle alkal grlen baz devlet adamlar I S S l ' d e tekil olunan bir mahkemede muhakeme olun mulardr Bu mahkemede Adliye Nzn sfatyla Cevdet Paa da hazr bulunmu idi. Mahkeme, itham olunanlar mahkm ederek eitli cezalara arptrd. Mahkeme-i temyiz de bu cezalar tasdik etti. Mahkmlarn mevkileri itibariyle sarayda sorguya ekilmeleri ve mahkemenin saray yaknndaki bir bahede kurulan byk adriarda grlmesi dedikoduyu mucip oldu. ngiliz sefiri araya girip bu dedikodular ne srerek idama arptrlan Midhat Paa'nn afvn istedi. Padiah mahkmlarn idam cezalarn mebbed hapse evirdi. Yldz'da S u l t a n A b d l h a m i d H a n ile Cevdet Paa 1882 tarihinde drdnc defa Adliye Nzriindan ayrld ve buuk yl resm memuriyetlerden uzak kald. Bu srada yarm kalan eserierini tamamlamakla megul oldu. 1886 tarihinde
28.
beinci defa Adliye Nzriina getirildi. Ahmed Cevdet Paa bu sra da byk bir mazhariyete nail oldu. 1839 senesi ilk gnlerinde tah silini ikml iin stanbul'a gelen Lofal Ahmed Cevdet Efendi, 1887 senesinin ilk gnlerinde geliinin ellinci yl ierisinde bulunuyordu. Sultan II. Abdlhamid Han sene-i devriyelere (yldnmlerine) bil hassa ehemmiyet verirdi. Yllardr devlete faydal hizmetlerde bulunmu olan bu byk devlet adamnn stanbul'a geliinin ellinci yln da karmamt. Saltanat arabasn gndererek Cevdet Paa'y Yldz Saray'na davet etti. Gerisini Ahmed Cevdet Paa'dan dinleyelim: "4 Safer 1305 (21 Ekim 1887) Cuma gn saltanat arabasyla ve muhtasar alayla Yldz Saray Hmyunu'na celbolunduk. Cuma namazndan sonra mbeyn diresinde tertib olunan Divan- Al'de huzr- hmyuna kabul olunduk. Zt- hne fakire nin- imtiyaz ihsan buyurdu. Kyam zere bulunduklar halde nin- hmyunu ellerine alarak; 'Pederime ve amcama gzel hizmet ettin. Benim zamanmda da hsn-i hizmetin grld. Adliye ilerinde ok eserlerin var Bunlar takdiren bu nian kendi elimle sana ta'lk ediyorum' diyerek nin- hmyunu bizzat ta'lk buyurdu. Fakir dahi cevaben dedim ki; "Pederiniz cennetmekn Sultan Abdlmecid Han hazretlerine keml-i sdk ve ihls ile hizmet eyledim. Hsn-i tevecchn kazandm. Lakin mkfatn efendimizden aldm. Amcanz Abdlaziz Han zamannda pek mhim ve byk ilerde bulundum. Anlarn mkfatn da efendimizden grdm. Efendimize deerli bir hizmet edemedim. Halbuki mtevliyen env- avf ve eltf- hmyununuza (pepee ltuf ve ihsanlarnza) mazhar olup gidiyorum. Bu babda nine-i tevecch-i l olan bu nin- hmyunun teekkr iin ise ne diyeceimi bilemem. Lisanen olsun vazife-i teekkr if edecek elfz- teekkr (kran szleri) bulamam." Sultan kinci Abdlhamid Han, u nutk- hmyun ile muka belede bulundular: "Estafurullah, senin hizmetini takdir ettiim iin bu nian ta'lk ettim." Cevaben: "Efendimizden nail olduum ltf- inayetin binde birinin krn ifya muktedir deilim. Fakat kii acz ve kusurunu bilmek de bir nevi krgzrlktr Kullarnn da sermye-i
29.
@|^|^^
^J^^)
teekkr bundan ibarettir Cenb- Haktan dilerim ki hir vaktimde velinimet efendimize az ok hizmete bu kullarm muvaffak buyur sun. Ve eeri lutf ve atafet-i hmyununuza gre hizmet edemez isem de, hi olmazsa tarih nazarnda gerei gibi hizmet edemedi ise de ifa-y vazifeye alt, abalad, hizmet yolunda bulundu, dedirsin. Hemen Cenb- Hak mr ve evket-i hmyunlarn efzn (uzun) ve bilcmle dmanlarn mdemmer ve serngun buyur sun." (perian ve ba aa eylesin) Daha sonra yine saltanat arabasyla ve alayla Bebek'teki shilhnemize getirildik." Ahmed Cevdet Paa, "Bu sralarda sadrzam ve dier baz vkel aleyhimizde alyorlard. Onlarn almalarna, bu terifat- seniyye gzel bir cevap oldu" diyerek ayrca memnuniyetini de izhr etmitir^ Cevdet Paa'nn bu beinci defaki Adliye Nazrl drt sene kadar srd ve bu mddet iinde vazifeyi byk bir dirayetle ifa etti. Ancak Sadrzam Mehmed Kmil Paa ile aralarnda kan anlama zlk sebebiyle bir sre sonra ayrlmak zorunda kald (1890). Cevdet Paa'nn sadrzamla anlamazlndan sz ederken bahsettii u hdise dikkat ekicidir: "Krt mersndan Mulu Musa Bey aley hinde Ermeni patrikhanesinin ikyeti zerine ngiliz sefareti ken disinin cezalandrlmasn istemiti. Musa Bey'in bir suu sabit olmad halde patrikhane ve sefaret her nasl olursa olsun Musa Bey mahkum edilsin, diyerek trl entrikalara teebbs ettiler Daima ngiliz politikasnn hadimi olan Sadrzam Kmil Paa dahi ngiliz elisinden ziyade ngiliz olduundan, bizi de bu yola hadim etmek istedi. Fakir ise onun zddna gittik. Binenaleyh birka aydan beri azlime alyor, are bulamyordu." Kmil Paa, ok gemeden Alman elisi ile de kan bir anlamazl frsat bile cek ve Cevdet Paa'nn bu vazifeden alnmasna muvaffak olacaktr A s r m z n bn-i K e m a l i Sultan II. Abdlhamid Han onu, ayn gn meclis-i lye memur nzriia (devlet bakanlna) tayin etti. Cevdet Paa o gnn akam iftar iin mbeyn-i hmyundayd. Teravih namazndan sonra huzr- hmyuna kabul edildi. Padiahn fevkalde iltifatna mazhar oldu. Vkella mahsus otuz bin kuru maatan fazla
30.
^ ^ ^ ) Q
olarak ceyb-i hmyundan (padiahn husus hazinesinden) ikiyz altn tahss buyuruldu. Cevdet Paa bundan sonraki hayatn ilm almalarna ve ocuklarna ayrd. Ksa bir hastalktan sonra 27 Mays 1895 (3 Zilhicce 1312) gecesi Bebek'teki yalsnda vefat etti ve Fatih Sultan Mehmed Han trbesi hazresine defnedildi. Son msra ebced hesabyla merhumun lm tarihi olan 1312'yi gsteren mezar tandaki beyitler yledir Asnmzn bn-i Kemli idi, Hayf ki terk-i hayt eyledi. Edb idi, hayli eser brakd, Tezyn-i zt u sfat eyledi. Takdire edb rzsn izhr, Allah deyu azmi cennt eyledi. Trihini yazan kalem krlsn, Ahmed Cevdet Paa vefat eyledi. Ahmet Cevdet Paa'nn 1856 senesinde Rabia Adviyye Hanmla olan evliliinden ocuklar olmutur Bunlar olu Ali Sedad Bey ile kzlan Fatma Aliye ve Emine Semiyye hanmlar idi. Ei Rabia Adviyye Hanm, Cevdet Paa'nn vefatndan iki sene sonra 1897 senesinde hayata gzlerini yummutur Oullar Ali Sedad Bey de ebeveyninin irtihlinden sonra fazla yaamam ve gen yasta 1900 ylnda vefat etmitir Yazd mantk kitaplaryla hret yapan Ali Sedad Beyin de biri erkek, ocuu bulunuyordu. Kzlarndan Azime Hanm'm torununda Cevdet Paa'nn ismi devam ettirilmitir Cevdet Paann kzlarndan Fatma Aliye Hanm, ilk Trk kadn romanc olarak edebiyat tarihimize gemitir Yaver Faik Paa ile evlenen Fatma Aliye Hanm'n bu evlilikten drt kz olmutur Emine Semiyye Hanm ise iki evlilik yapmtr lk ei Mustafa Paa'dan bir olu ve bir kz; ikinci ei Serez mutasarrfl ve Rumeli beylerbeyilii grevlerinde bulunan Reid Paa'dan ise bir olu olmutur
31.
^^0Q
ahsiyeti Byk devlet a d a m Ahmed Cevdet Paa byk bir devlet adam olduu kadar ayn zamanda tarihi, hukuku, mtefekkir, edip, eitimci, ve sosyolog dur Daha talebelik yllarnda pariak zeks, alkanl, bilgisi ve isabetli tahliUeriyle hocalarnn dikkatini ekmiti. Zaman zaman onlarla ilm meselelerde mnazaralara girerek bu ynn ortaya koymutur Gen yata slm ilimlerie biriikte Arapa ve Farsay mkem mel renmiti. Reid Paa dairesine devam etmee baladktan sonra. Emin Efendi adnda bir zttan Franszca okumutu. Franszca'y gayet gzel anlar; ancak yazamazd.32 Bulgarca'ya da vkft. Cevdet Paa Evkaf, Maarif, Adliye ve Ticaret nzriklar devrinde kkl yeniliklere imza atmtr Bilhassa maarif nazrl srasnda Osmanl ilimler akademisi hviyetindeki Encmen-i Dni'in tekilinde byk rol olmu; Drlmuallimn (muallim mektebi) nizmnmesi onun mdrl zamannda hazrianmtr Trkenin ilim lisan hline getirilmesi iin almalar balatmtr Mekteplerde okutulmak zere modern metodlara gre Trke gramer ve ders kitaplar hazriamtr Tanzimat devrinde Osmanl cemiyetinin srklenmee balad kr krne Frenk taklitiliine ve maddeci felsefeye iddetle kar kan Cevdet Paa, Avrupa kanunlarnn ve messeselerinin, olduu gibi alnmasn mdfaa eden Ali ve Fuad Paa gibi devlet adamlarna kar, Osmanl medreselerinden yetimi mmtaz ve ileri grl bir devlet adam olarak mcdele etmitir O, Bat'nn fen dallarnda, teknik ve ynetim alanlarndaki stnln kabul ederek, bu sahalaria alkal Osmanl messeselerinin Bat tarznda slhn savunmutur Bu erevede bata li Paa olmak zere baz devlet adamlarnn Fransz kanunlarnn tercme ve iktibas edilme si ynndeki teebbslerini haysiyet krc bularak bunlara sed ek meye muvaffak olmu, slm fkhna gre Mecelle adl kanunun hazrianmasmda en mhim rol oynamtr33 O devir, ngiliz yanls Mustafa Reid Paa ile Fransz yanls
32,
^^J^fe
Ali ve Fuad Paa gruplar arasndaki mcdelenin kzt; hkmete birinin gelip dierinin gittii bir devir idi. Dolaysyla Ahmed Cevdet Paa'y herkes kendi tarafna ekebilmek iin mcdele ierisine girmiti. Geri Cevdet Paa, devlet idaresinde Mustafa Reid Paa yetitirmesi olduu halde, icraatlarnda mstak il davranr; sadece hayrl grd istikamette hareket ederdi. Bu itibaria hi kimse onu dorudan kendi tarafnda grmezdi. Nitekim Reid Paa grubuna yakn olduu halde, ayn gruptan birisi gelerek Cevdet Paa'ya: "Ya bizim tarafa gel; ya te tarafa git! ki bayraktan birine yazl! Zira buraya gelip getiin iin heyet-i hzra senden emin olamaz. Yarn biz meydana karsak, ilk iimiz seni ezmektir" demiti. Cevdet Paa ise cevaben: "Ben devletin hizmetkrlanndanm ve kk rtbede bir adamm. Vkelnn ihtilftna karmak bana yakmaz. Ben herkesle barm. Behemehal bir bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezid meydannda bir bayrak ap yalnzca altnda oturu rum" demitir.34 Cevdet Paa, Kanun- Esas ve Mertiyet devirlerinde zaman zaman devlet adamlar ile ihtilflar yaamtr Nitekim Kanun- Esas mzkere edildii srada (1876), Cevdet Paa bunun baz hkmlerine itiraz ettii zaman Midhat Paa: "Senin Avrupa kanun larna akln ermez" diyerek tahkir edici bir tarzda hitapta bulunmu tu. Bunun zerine Ahmed Cevdet Paa prhiddet: "Sizin akl ve fazileti ayracak lnz, ancak on-onbe kelime Franszca bilmee mnhasrdr" diyerek Midhat Paay mahcub etmi; Mtercim Rt Paa araya girerek iki taraf teskin etmee muvaffak olmutu. Cevdet Paa farkl fikirlerin hz kazand; bilhassa Tanzimat ile beraber dine kar bir kaytszlk iine girildii devirde, an'aneci Islm-Trk kltr ile yeniliki Bat arasnda sentez tekil etmeye alan bir devlet adamdr Ona gre slm dini herkese hak ettii hrriyeti verdii iin, slm dnyasnda Bat'daki gibi bir hrriyet mcdelesi vuku bulmamtr Buna mukabil adaletin tesisi gayret leri n plana kmtr lke ierisinde bir fitne, fesat ve zulm varsa, bu ancak slmiyete uymamaktan kaynaklanr Cevdet Paa, Fransz ihtillinden sonra bulac bir hastalk gibi Avrupa'da yaylmaya balayan kavmiyetiliin (o bunu milliyetilik
33.
Ahmed Cevdet Pa ve Mecelle
yerine kullanr), devlet iin byk bir tehlike getireceinin farkn dadr Bu itibaria slm geleneine uygun olarak Mslman millet lerin biriik ve btnln muhafaza edebilmenin yolu, Osmanllk fikrine sarlmaktan gemektedir Onun millet anlaynn ne kadar isabetli olduu, lmnden bir ka sene gemeden, ttihat ve Terakki Frkasnn ataca yanl admlaria ok ak bir ekilde ortaya kacaktr Tarihi v c sosyolog Cevdet Paa, klasik Osmanl tarihiliine yeni bir bak as getirmi; tarihilik, tarih felsefesi ve metodolojisi bakmndan da eski vak'a-nvis tarihlerinden farkl yeni bir telkkinin yolunu amtr Osmanl tarihiliinin klasik geleneine eklen bal grnmek ve slm tarihiliinin "ilm tarihilik" ekoln takip etmekle biriikte, bunun belagata nem veren ran tarz edeb tarihilikle ahenkli bir terkibini gerekletirmitir Cevdet Paa, tarih felsefesi ve metodolojisinde geni lde, bir ksmnn tercmesini yapt bn Haldun'un Mukaddime'sinin tesirinde kalmtr Eserlerinde tenkid hissi kuvvetlidir Gerektii vakit de hdiseleri bir btn olarak ele alr Sebep-netice mnasebetlerini aklamaa alr Yeri gelir, bozulan messeselerin slh iin zmler retir Btn bu halleriyle geleneki Osmanl tarihiliinden ada tarihilie geite bir merhale tekil eder Tezkir ve Ma'rzt, Trk tarihiliinde bu ynyle son derece kymetli eserierdir Devrin hdiseleri ak ve gizli taraflaryla ortaya konularak hazrlanmtr Her iki eser, Tanzimat ve Sultan II. Abdlhamid devirierinin siyas, iktisad ve itima tarihini aydnlatan ana kaynak vasfn hizdir Cevdet Paa yeri geldike Avrupa devletleriyle Osmanllar arasndaki uygulamalarn ve anlaylarn mukayesesini yapmaktan da geri durmaz. Avrupa'y kr krne taklidin gelecekte onulmaz yaralar aacan dile getirir Gayret-i diniye ile gayret-i vataniye kavramlan bunlardan biridir Paa'ya gre Avrupa'da gayret-i diniyye yerine gayret-i vataniyye yeriemitir Lakin bu da feodalite asrlarnn son bulmas ile ortaya km ve Avrupallarn ocuklan pek ok zamandan beri vatan szn iiterek bymlerdir Neticede nice yUann sonunda "vatan uruna" kelm askerier
34^
@(^|^^
^^0
arasnda yer etmitir. Osmanl devletinde ise durum tamamen fark ldr Biz de vatan denilirse askerin kylerindeki meydanlar hatriarna gelir Biz imdi vatan szn ortaya koyacak olsak zaman ierisinde halkn ierisinde yer ederek Avrupa'daki deerini bulacak olsa bile gayret-i diniye kadar kuvvetli olamaz. Onun yerini tutamaz. O hale gelmesi ise uzun bir zaman alr. O vakte kadar da ordularmz ruhsuz kalr36 Zira Osmanl devleti askeri bir devlettir. Din, yani slmiyet, Devlet-i Aliyye iin variinn devamn kendisine borlu olduu bir hakikattir Osmanllar da yeryznde din-i slmn hmisi olan yegne devlettir. Cevdet Paa, 1774-1826 vak'alarn tasvir eden mehur tari hinde ise, selefi olan vak'a-nvislerin eserlerine geni lde dayan mak ve vak'a-nvislik ananesini ksmen takip etmekle beraber, a da dier telifleri ve kaynak malzemesi ile yetiebildii devrin ricalinden dinledikleri haberieri de kullanmtr. Bylece yalnz hdiselerin cereyan eklini tasvirle yetinmeyip, vak'alar arasndaki irtibatlar kurmaya alm ve zikredilen devreye ait vak'a-nvis teliflerinin kymetli bir tahlil ve tenkidini ortaya koymutur Bu vasfyla gsterdii kudret sebebiyle, aratnclar, ok defa onun eseriyle iktifa edip kaynaklarna mracaat gereksiz grmlerdir37 Ksas- Enbiy isimli eserinin her cildi tamamlandka, bir nshasn gzelce cildletip Pertevniyal Valide Sultan'a takdim eder di. Valide Sultan, bu takdimelerden pek mtehassis kalarak, kymetli hediyelerie mukabelede bulunurdu. li, Fuat ve Midhat Paa gibi azl hasmlarnn hcumlarnda veya nemsiz grevlere getirmek istemelerinde muhakkak ki kendisini ok takdir eden Valide Sultan'm himyesi imdadna yetiirdi. Evkaf Nzriina tayininde de onun dahli olduu anlalmaktadr. Nitekim Sultan Abdlaziz'in hal'i zerine Pertevniyal Valide Sultan da kudret sah nesinden ekildii iin, Cevdet Paa hamisiz kalmt. te byle bir zamanda, Midhat Paa onu Divan- Ahkm- Adliye zlma getir miti. Tesis ettii ve senelerce nazrln (reisliini) yapt bir divana kdemsiz bir z sfatyla vazifelendirilmesi, phesiz ki kendisini aalamak mnsn tayordu.
35.
Belki de devlet ierisinde yllarca sren bu yalnzl sebebiyle Cevdet Paa'nn medrese hocal yapma ak hi snmemitir Tezkir adl eserinde bu husustan bahsederken: "Alemin bu hal lerinden mteneffir olarak (nefret ederek) eskiden beri emelim olduu zere Fatih'teki medrese odasnn demesini yenilemek yahut Hamidiye medresesine yerlemek zere lzm olan tedrikleri grmee teebbs eyledim" demektedir Hatta bu demlerinde: Yrin vefas yok dil-i ayar knec Cevdet azimet etmeli uzlet diyarna demitir38 [Dostlarn vefas kalmam hasmlar ise c almaya almakta. Bu durumda Cevdet'e uzlet kesine ekilmek dyor] Ve yine: Lafz- vefay yazsa da bilmez mealini, Kimse gvenmesin bu zemne kibarna beyti onundur [Vef kelimesi yazl olsa da mealini (akla masn) kimse bilmez. Hi kimse bu zamann ileri gelenlerine gven mesin.] Ancak zaman neler gsterir bilinmez demiler ok gemeden Midhat Paa Sultan II. Abdlhamid Han tarafndan sadretten alnd. Bir mddet darda kalan Midhat Paa nce Suriye, sonra Aydn valiliine getirildi. te bu sralarda padiah, amcas Sultan Abdlaziz Han'n tahttan indirilmesi ve lm ile alkal tahkikat atrmt. Midhat Paa da hakknda tevkif emri ktn renir renmez 18 Mays 1881'de Fransz konsolosluuna snd. Eski bir sadnzam ve hlen bir vilyetin valisi olan ahsn byle bir hareketi, yakn tarihin en talihsiz vak'alanndan saylmtr te Fransz konsolosluundaki Midhat Paa'ya Adliye nzn Ahmed Cevdet Paa u mektubu gnderecektir: "zmir'de Fransa devleti bakonsoloshnesine firar eylediiniz hakknda resm tebli vuku' bulmam olsayd, kat'iyyen inan mazdm. Hele bana stanbul'a ancak bir ecnebi gemisiyle gidebile ceiniz ve stanbul'da da ancak bykelilerin taahhd altnda bir mahkemede muhakeme edilmeyi kabul ettiiniz hakknda
36.
g^^^^
yolladnz haber, inanlacak gibi deildir Baka tedbirlere hacet brakmadan derhal karak teslim olmanz rica ederim."39 Zaten Sultan II. Abdlhamid Han'n Fransa bykelisini tehdid etmesi de semeresini vermi ve Midhat Paa konsoloshaneden al narak stanbul vapuruna gtrlmtr Burada Cevdet Paa da vardr Cevdet Paa, ilk medrese arkadal yaptklar Midhat Paa'ya beraberce stanbul'a gideceklerini, orada mahkemeye ka can, fakat vapur limanda iken kendisinin ve mdde-i umum (savc) Latif Bey'in hazrlk sorgusunu yapacan, istedii gibi cevap verebileceini sylemitir Midhat Paa iine dt vaziyetin ve Franszlara snmakla yapt byk hatann farkna varacak ve daha sonra hatralarnda "Yalnz bana deil, evlatlarma da kalacak hayatmn lekesidir" diyerek itirafda bulunacaktr Yllarca aleyhinde alt Cevdet Paa'nn nezretinde geliini nasl karladn ve ayrca ezildiini de tahmin etmek g olmasa gerektir Kltr a d a m Cevdet Paa'nn kltr tarihimiz iinde nemli bir yeri vardr zellikle onun dnce sisteminin odak noktasn anlamak iin medeniyet ve medeniyetilik anlayn bilmek gerekir Cevdet Paa vaktiyle Avrupa'dan ilim ve fende stn olan slm leminin onaltnc yzyl sonlarndan balayarak geri kaldn kabul etmekte dir "Biz geri gittike, Avrupa ilim ve maarifte fevkalde bir surette terakki ede ede akllara hayret verecek dereceye gelmitir Bu iler lemeden mutlaka yararlanmak gerekmektedir" der Ancak o taklitilie, kanun ve messeselerin olduu gibi alnmasna kar olup, islm geleneklerin korunmasndan yanadr Ayrca gittii ve gezdii yerierde idar faaliyetlerinin yansra, cemiyet hayatn da takip etmekte ve buna dair tahlillerde bulun maktadr Nitekim bir ay kald Bkre'te aile hayat, kadn-erkek mnasebetleri konusunda ok menfi intibalar edinmi ve bunu yle ifade etmitir: "Orada galiba hamiyyet ve rz u namus sz lerini kimesne b v ecdadndan [baba ve dedelerinden] iit memi. Kar ve koca birbirini kskanmak det olmam. Herkesin beendii ile mu'eretine [grmesine] mni' mzhim [engel ve zorluk] yok. Bir kadn sevgilisi ile grr iken kocas odaya
37.
(glj^l^^
girmiyor. Mu'eret-i nisa [kadmlarla grmek] bir di i hkmne girmi ve bu hususta kendilerince hrs u tehalk [istek] kalmam." Cevdet Paa bu kabil durumlarn dier Avrupa lkelerinde nasl olduunu aratrmaktan ve ifade edilenleri yazmaktan da geri dur maz. yle ki: "Orada bir Franszdan sordum ve dedim ki: Fransa'da dahi mu'eret-i nisa [kadnlarla grmek] bu mertebe serbest midir? Dedi ki: Ne mnasebet! Bizde de vaka kadnlar serbesttir Amma bir takm rsm- rz u edep [namus gsterileri] perdesi arkasnda mesturedirler [sakldriar]. Burada vaktiyle perde yrlm. Her ey meydana kmtr."^2 Dier taraftan Cevdet Paa yeni Mslman olan bir Hristiyann mektubuna cevap olarak evlilik hakknda u bilgileri verecektir: "Nefsini haramdan vikaye [korumak] ve ocuk tevlid terbiye etmek niyyetiyle nikh, nevafil-i ibdtdan [nafile ibdetlerden] efdaldir ve snnet-i mekkededir. Gryoruz ki Hristiyanlar iinde pek ok bekr adamlar bulunuyor. Pek ok kzlar kocasz kalyor Amma ehl-i slm iinde bekr az bulunur Kz irkin ve fakir de olsa ekseriya kendisine bir koca bulur. Ahlisi srf ehl-i slm olan beldelerde meyhane ve kumarhane olmad gibi, kerhane dahi olmaz ve sanki cemiyet-i beeriyenin ihtiyct- tabiyyesinden [insan cemiyetinin tabi ihtiyalarndan] imi gibi fuhiyyt iin tekilt ve tertibat yapmak htra gelmez ve fuhiyytdan mtevellid ilel-i sriye hadis olmaz [fuhutan doan salgn hastalklar kmaz]. Zevcesi kendi malndan diledii gibi tasarruf eder, alr, satar Zevci ona mdahale edemez. Zev ise zevcesi iin lzm olan skn ve me'klt ve melbst [ev, yiyecek ve giyecek gibi nafakay] tedrike mecburdur. Hatta diyr- badeye [uzak diyariara] gidecek olsa, biriikte gitmek zere zevcesine cebr edemez [zorlayamaz]. Bununla beraber zevcesinin nafakasn kat' edemez [kesemez]."43 Cevdet Paa devlet adaml ve tarihiliinin yansra ayn zamanda devrinin hukuk slhatn da gerekletiren bir hukuk adamdr Zamannda hazrianan kanunlarn ve kurulan mess eselerin nemli bir ksm Onun elinden kmtr. Bu itibarla Bernard Lewis onun hakknda "dh hukuk adam" tabirini kullanr O hukuk meselelerde, her zaman, ekilde Bat'y taklit ederken, zde
38.
er' prensiplere bal kalmay iar edinmitir Kuvvetli fkh bilgisi, hizmetlerinde gz doldurmas, kanun ve nizmnme kaleme alma da tecrbe ve meleke kazanmas hasebiyle henz otuzbe yanda iken Meclis-i Ali-i Tanzimat zlna getirilmitir O dnemde mecliste hazrlanan kanun ve nizmnmeler, hep Cevdet Paa'nn kaleminden kmtr 1 8 5 8 tarihli ceza ve arazi kanunnameleri ile 1864 tarihli tapu nizmnmesinin hazrianmasmda byk emei gemitir 1868'de bugnk Yargtay'n ilk ekli olan Divan- Ahkm- Adliye'nin kurulmasnda byk katks oldu ve ilk reislie de kendisi getirildi. Divan- Ahkm- Adliye'nin dahil nizmnmesini de hazr layan Cevdet Paa, biri temyiz, dieri istinaf olmak zere iki mahkeme hlinde tekilatlandrd Divan'n salam hukuk esaslar zerine kurulmas iin gayret sarfederken, dier yandan Divan zalarnn bilgili ve dirayetli hukukular arasndan seilmesi iin alt. Dier taraftan bugnk hukuk fakltelerinin nvesi sayla bilecek Mekteb-i Hukuk da onun Adliye Nzrii devrinde alacak tr Mahkeme ilmlarnn yaynlanaca ve hkmlerin yazlmasnda hkimlere yardmc olmak zere Ceride-i Mehkim'i 1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir Bugn Adalet Dergisi adyla hl neredilmektedir Osmanl kanunlarnn topland Dstur da ilk defa Cevdet Paa'nn gayretleriyle neredilmitir ki bugn de kanunlar bu Dsturiarda toplanmaktadr Cevdet Paa'nn bir hukuk adam olarak slm ve Osmanl hukukuna kazandrd en mhim eseri ise Mecelle-i Ahkm- Adliyyedir Mecelle, btn mslman devlet lerinde er' hukuk sahasnda hazrlanan ilk kanun olma hususiyetine sahiptir Cevdet Paa'nn bu kanunun ortaya kmasmdaki rol, Mecelle'yi hazriayan heyetin bakan sfatyla sadece kanunun hazrlanmasndan ibaret deildir Zira bu sralarda Osmanl meden kanununun mill karakterde mi olaca, yoksa ticaret kanunu gibi Avrupa'dan m alnaca konusunda devlet adamlar arasnda id detli bir mcadele yaplmaktayd. O srada messir mevkide bulu nan li, Midhat ve Kabul paalar 1 8 0 4 tarihli Fransz meden kanununun tercme edilip kabul olunmas taraftan idiler Fransa da
39,
bykelisi Msy de Bouree vastasyla meden kanunlarnn kabul konusunda Osmanl devletine bask yapmaktan geri dur muyordu. Ancak Cevdet Paa'nn dirayetle meseleye sahip kmas sonunda Mecelle'nin hazrlanmasna karar verilmitir Mecelle'nin yllar alan hazrianmas dneminde de bu almay akamete uratacak veya Cevdet Paa'y yldracak gayret ve mcadelenin eksiksiz srdrld grlecektir44 E d i p v e dil l i m i Dier taraftan Cevdet Paa, Trkenin sadelemesi, Trk edebiyatnn kendi iinde olgunlamas hareketlerine yeni bir cid diyet kazandrm, byk bir edib ve dil limidir.45 Kuvvetli slbu ile iirier de sylemitir Ancak bu vadide bir iddias olmadndan, byk irler arasnda yer bulmaz. Sultan II. Abdlhamid'in istei zerine iirierini bir divanede toplamtr Divane-i E'ar adl bu divandaki iirierinin ou gazel tarznda olup, ilerinde ark, rub, tarih ve mfredler de bulunmaktadr Cevdet Paa'nn iirleri, kuvvetli bir dil, ilim ve geni bir kltrn besledii pariak bir zeknn mahsuldr. Padiaha sunduu arzada bu hususlar yle ifade etmitir: "Emr fermn- hmyun zere, dank ve dzensiz beyitlerimi bir araya toplayarak bu nshay meydana getirdim. Ancak otuz sene den beri iir yazmaktan uzak durduum iin harabelerde antika arayanlar gibi eski evrak- perakende iinde perian iirlerimi arayp taradm. Bulduum ciz ve niz iirlerimi bir divane tarznda tertib eyledim. Kullarnn iir meydanna at srmesi zayf ve kuvvet siz bir at ile yar atlar arasna karmak gibidir "46 Cevdet Paa hazrlam olduu divanesini, sonuna padiaha bir kaside ve bir tarih drmek suretiyle arz eylemitir. Cevdet Paa'ya gre iir, insann tabiatndan meydana gelen eseri gibidir irkin dahi olsa gzne gzel grnr Kolaylkla kusu runu grmez. Bu itibaria ir, kendi iirine bigne nazaryla bak maldr Bakasna ve hususen anlayanlara gsterdiinde onun tenkitlerini kabul etmelidir "Sz buketleri, itiraz tara ile ne kadar taranrsa o kadar dzelir" ve o vehile ediplerin takdirine mazhar hale gelir O, bu fikrini ifade etmek iin u msra sylemitir:
40.
g^^^^
ane-i zlf-i suhandr i'tiraz.*^? [tiraz sz zlfnn taradr.] Cevdet Paa, iirlerini, umumiyetle karlat bir vaka veya zamann kendisine hazrlad sevin ve elem karsnda duygu land anlarda yazmtr Nitekim Fuad Paa ile Msr'a gittii bir srada henz ilkbahar zaman iken dahi scaklardan bunalmt. O gnleri anlatrken: "Scaklk glgede otuz be gnete krk be dere celerine vard. Gece yatak odasnda dahi yirmi yedi derece hararet olup, ben ise bu kadar scak hamamda bile duramam. Bu scaklar dan muztarib olduk. Yol arkadalarmzn ve hizmetilerimizin ou hasta oldu. Byle alk olmadm derecede scaklardan b-uur olduum halde can sknts ile sylediim gazellerden biri yle idi: Anlsn yr elinden cm- mey n ettiim demler Net- vasi ile dehr ferm ettiim demler Anlsn bri imdi bezm-i yrn- Sitanbul'da Boazii'nde bezmi mey gibi c ettiim demler Bana zindan olur Msr'n saray yda geldike O Ysuf-hsn hasretle der-g ettiim demler Aceb glende olsun htr- ahbaba gelmez mi Hezn h u feryadmla hm ettiim demler Tararken turresin ydna gelsin bri canann O sevda ile aklm hne-berd ettiim demler Meer sermye-i d imi ky- dilrda Sirikim nakdini hk ile mau ettiim demler Anp stanbul'u feryadm ile eylerim heng Burada d u kaanun perdesin g ettiim demler Gelince yda Cevdet alarm sadr keremkrn Der-i ltfunda ekdr ferm ettiim demler48
41 ,
Fehim Efendi'nin bir gazelini tahmis etmitir ki matla' u ek ildedir: Seherde bd- sab mjde-i hezre gider Hezr zr ile blbl de gonce-zre gider Birer hayl ile herkes birer kenre gider Ale's-sabh cihan halk kr u bre gider Bel-ke-n muhabbet de ky- yre gider49 Medrese hocal beklerken memuriyet hizmetine getirilmesi ve bunda srarl davranlmas zerine mecbur kalp vazifeyi kabul ettiinde u beyti sylemitir: Hbn- bvef gibi dehri desise bz Nz ehline niyaz eder ehli niyaza nz.50 [Bu hileci dnya, vefasz gzeller gibi peinden koana naz eder; nazlanan ve kendinden kaan ise kovalar.] Yakmaz ehl-i kemal vekre fart- mizah gibi airin hviyetine yakr arbal ifadelerinin yan sra Zannetme hemn ehr-i zerdimde eser var Hicran eleminden dil-i zarmda neler var Takrir edemen s- dil derd-i dernum Syletme beni htr- zarmda keder var Yok halimi arz eylemee tab u tvnm Cevdet ser-i srumda bu dem derd-i sefer var gibi sade, tabi ve yapmacksz manzumeleri de dikkati ekmektedir.51
42,
Cevdet Paa'nn glsn redifti mehur ve erbabnca beenilen bir gazeli de yledir: Eden vuslat deminde fikr-i hicran alasn glsn Dkenler ek-i d byle her an alasn glsn Gelb bezme yine bin nz ile aa gelmezsin Bu hle skya em'i ebistn alasn glsn Gli mrn hazn kesret zre hande etmektir Glp gller aldka hezrn alasn glsn Hadengi gamzen ile cn vermek cana minnettir Bu irin merk ile rh- ehidn alasn glsn Lebi can tazeler bmar em-i can alur Cevdet O uha dil-veren dilhasta her an alasn glsn.52 Aile reisi Ahmed Cevdet Paa'nn youn devlet hizmetlerinin yan sra ei ve ocuklar ile de alkadar oluu, iyi bir aile reisi olduunu gster mektedir Tara memuriyetleri srasnda zevcesi Adviye hanma aksatmadan mektuplar gndermi ve ihtiyalarn temin etmeye almtr Bosna-Hersek teftii srasnda zevcesi nc ocuuna hmiledir Cevdet Paa uzak yerlerde bu endie ierisinde gn derdii mektuplarda eve bakacak bir kadn ayarlamasn ve tembellik etmeyip her gn bir miktar gezinmesini sylemesi onu ne denli dndn gstermektedir Paa'nn Bosna-Hersek'teki vazifesinin birka ay uzamas dedikodular beraberinde getirmi ve orada yeniden evlendii ayialar kmtr Bu yzden Adviye Hanm mektuplarnda srarla kendisini oraya aldrmasn Paadan rica eder Cevdet Paa btn bu srarl talepler karsnda: "Yine evlenme lakrdlar yazmsn. Artk bu szleri istemem. Halkn azna niin bakyorsun? Ben evlenecek olduum vakit bamdan bir nikh gemek niyetiyle
43.
^^j^^
evlendim ve Allah teldan yle istedim. imdiye kadar baka suret hatrma gelmedi ve Allah gstermesin" diyerek sadakatini izhar eder Cevdet Paa'nn dedikodular hakknda verdii cevap kadar, onu karanlar hakkndaki dnceleri de gnmz insan larna da ibretlik dersler sunar: "Halkn dedikodusu bitmez ve niin sylyorlar deyu gcenmek iktiz etmez."^3 Cevdet Paa yine stanbul dnda olduu zamanlarda aile veya ev ile alkal meselelerde karar ekseriya zevcesine brakrd. Fakat baz ikaz ve nasihatlerde bulunma da ihmal etmezdi. Adviye Hanm da dima zevcinin fikrine mracaat ederdi. Paa, iyice dnp tanmasn ve ondan sonra karar vermesini istedii veya bir yol gsterdii hususlardan sonra; "Meramm size kolaylk olsun iindir Yoksa nasl kolaynza gelirse yle ediniz efendim" diyerek zevcesine sz brakr, ayn zamanda ona ne kadar gvendiini de gstermi olurdu. Cevdet Paa, maa yksek olmas yannda tefti vazifesiyle k t ekstra hizmetlerde de ayrca tahsisatlar alm, fakat hi bir zaman servet sahibi olamamtr. Adviye Hanm'n eli. Paaya gre epeyce aktr Bu itibarla zaman zaman para konusunda eini ikaz etmek durumunda kalmtr "Benim gibi sen de parann kadrini bilip de arttrm olsaydn, epeyce paramz birikir idi. Ben bu kadar kalabal idare ettikten sonra size gndermek iin para dahi arttryorum" der Ancak belki bu szlerin onu gcendirebileceini dnerek sonunda: "Bu szm latifedir Yoksa zahmet ekmenizi hi kabul etmem, bilirsin iki gzm efendim" demekten de kendisini alamaz. Bazen da ellerine geen parann ok iyi olduunu belirterek kymetini bilmek gerektiini ve byle zamanlarda tasarruf ta bulunmak lzm geldiini belirttikten sonra "Daima sonunu d nenler zahmet ekmezler Bunlar size nasihat ve ihtar olarak yazyorum efendim, bundan gcenmemenizi rica ederim", diyerek tatl ikazlarda bulunur^4 Cevdet Paa ocuklarnn tahsili ile de yakndan alkadar olmu tur Onlara husus hocalardan ders aldrarak mkemmel surette yetimelerini temin etmitir Sadece kendi ocuklar iin deil, konakta bulunanlarn ocuklar, hizmetkr ve cariyelerin tahsiliyle de megul olmak zere bir hoca tutmutur Olu Ali Sedad alt
44.
yanda Kur'an- kermi hatm ederken, kz Fatma liye de be yanda Kur'an- kerm okumaya balamt. Ali Sedad'n Kur'an- kermi hatmetmesine ok sevinen Cevdet Paa, kendisine u mek tubu gndermiti. "Cier-kem olum Ali Sedad, Bu hafta postasyla iki kt'a mektubun geldi. Pek hazzettim. Hele hatm etmisin, bundan dolay ne kadar memnun olduumu kalem ile beyan edemem, ibrahim efendiye dahi teekkr ve dualar eylerim. nallah'l-kerm ben de yaknda stanbul'a varrm. Fakat imdi Boazii'nin en gzel vaktidir Orada bulunamadma ben dahi teessf ediyorum. Hele sizleri pek zledim. Gece gndz aklmdan ktnz yoktur Cenab- Hak pek yakn vakitde hayr lsyla mlakatmz myesser eyleye. Amin bi-hrmeti seyyid'lmrseln."55 Ahmed Cevdet Paa gittii yerlerde eine ve oullarna her zaman hediyeler alp gndermeyi de ihmal etmeyen mfik bir aile reisi olarak da karmza kmaktadr Reyhaniye'den bir kilim ile bir seccade; Bosna'dan eine bir som dervi ka, oluna srmal bir kalem; einin arabas iin Avusturya'dan aldrtt bir ift cins bey gir; oluna aldrd cins gzel tay bunlar arasndadr Paa'nn btn bu hareket ve tavrlarnn huzurlu bir aile. ortamnn tesis edilmesinde muhakkak ki nemli bir yeri olmutur Eserleri Tarih-i Cevdet: Osmanl tarihinin 1 7 7 4 Kk Kaynarca Antlamasndan, 1826'da Yenieri Oca'nn kaldrlmasna kadar olan devresini ihtiva etmektedir Tenkiti ve tahlilci bir tarih anlay ile hdiselerin gerek sebep ve illetlerini aratrmtr On iki cilt olarak, otuz ylda tamamlanan eserin eitli tertip ve basklar vardr Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef: On iki ksmdr Cevdet Paa'nn en tannm eseridir Hazret-i Adem'den itibaren bir ok peygamberin, slm halfelerinin. Sultan II. Murad'a kadar Osmanl padiahlarnn tarihinden bahseder Eserinde yer yer slp aheseri denilebilecek rnekler ortaya koymutur Eserin ilk alt cz' Cevdet Paa'nn salnda baslmtr Kz Fatma liye Hanm, 1915'de on iki cz halinde tam olarak bastrmtr Eserin daha sonra da
45,
sadeletirilmi basklar yaplmtr. Tezkir: Vak'a-nvislii zamannda (1855-1865) bizzat ken disinin de iinde bulunduu hdiselere dair tuttuu notlardan teekkl eden eseridir Devrinin siyas, itima, ahlk cephesini anlatmtr. Devlet ve saray adamlarnn birbirleriyle olan ekimeleri, tri menfeat atmalar ve stanbul'un o zamanki durumuna dair sade ve samim bir ifade ile ok gzel bilgiler verilmitir Eser yeni yazyla Cavid Baysun tarafndan drt cilt halinde neredilmitir Ma'rzt: Sultan II. Abdlhamid'e 1839-1876 yllar arasndaki tarih ve siyas hdiseleri takdim etmek iin hazrianmtr Tezkir'le ayn zamanlara ait olmasna ramen, gayesi ve muhtevas bakmn dan mhim farkllklar tar Bu itibarla her iki eser birbirini tamam lar mahiyettedir Yeni yazyla Yusuf Halaolu tarafndan yaymlan mtr. Krm ve Kafkas Tarihesi: Kafkasya'nn tarih corafyas ile buralarda yaayan topluluklann etnografyasnn kaleme alnd kk bir eseridir Halim Giray'n Glbn-i Hnn'ndan istifde edilerek yazlmtr. Franszca'ya da evrilen eser, 1918'de Yeni Mecmua'nn 4 8 . saysnda yaymlanmtr. Mukaddime-i bn Haldun: bn Haldun'un el-ber adl Arapa tarihinin birinci cild altnc faslnn tercmesidir Divane-i Cevdet: Genliinde yazd iirleri. Sultan kinci Abdlhamid'in emriyle bu kitapta toplamtr Kavid-i Osmaniyye: Fuad Paa ile birlikte yazd Osmanlca dil bilgisi kitabdr. Belgat- Osmaniyye: Mekteb-i Hukuk'ta okuttuu edebiyat dersi notlarndan meydana gelmitir. Klasik slm belagat anlayna gre dzenlenmi edebiyat kaidelerini pek ok misallarie ortaya koymutur Bu sahada yazlm ilk Trke eser durumundadr Medhal-i Kavid: lk mektep talebelerini ileri derecede Osmanl dil bilimine hazrlamak zere kaleme alnm eseridir Kavid-i Trk: Medhal-i Kavid isimli eserin basitletirilmi eklidir Sbyan mektepleri iin kaleme alnmtr Takvim'l-Edvr: ems-Hicr tarih esaslarn anlatan eseridir.
46.
Mi'yr-1 Sedd: Sade bir dille yazlm ilk Trke mantk kitabdr Olu Ali Sedad iin yazmtr dbu S e d d fi-lmi'I-db: Mi'yr- Sedad isimli eserin bir eki gibidir Mnazara usl ve kaidelerini aklamaktadr Hlsat'l-Beyn f Tc'lfi'I-Kur'an: Kuran Kermin toplan mas ve te'lfini anlatan eseridir Asar- Ahd-i Hamidi: lk mektepler iin kaleme ald bir ilmi hal kitabdr Hilye-i Sedet: Hazret-i Peygamberin mbarek vasflarn ve gzelliklerini anlatan bir eserdir Ma'lmt- Nfia: Rdiye mekteplerindeki din derslerinde okutulmak zere hazrlad muhtasar bir eserdir Halk arasnda da tutulmutur 1279 tarihinde stanbul'da baslan nshas, sonradan Latin harflerine de evrilerek Fideli Bilgiler adyla baslmtr Mecmua-i Aliye: Kz Fatma liye Hanma okuttuu hikmet, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve eitii slm ilimlere dair dersleri bir araya toplad eseridir^6
47.
kinci ksm
MECELLE-I AHKAM-I ADLYYE
Ahmed Cevdet Paa, Mecelle'nin hazrlanmasmda nayak olmakla yalnz slm hukukuna deil, dnya hukuk hayatna da byk bir hizmette bulunmu, hem kendi adn hem de hazrlad bu mkemmel eserin adn ebedletirmidir
Bernard Lewis
48.
g(^^J^^
slm hukuku Mecelle veya tam ismiyle Mecelle-i Ahkm- Adliyye, Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda tatbik edilmi bulunan meden kanun dur Mecelle, bir takm fikirleri, mesele ve mevzular toplayan kk hacimde bir kitap, mecmua veya dergi demektir^? Mecelle-i Ahkm- Adliyye tabiri ise adl hkmler topluluu gibi bir manya gelmektedir Tarih boyu, slm dinine mensup btn memleketlerde hkm icra eden slm hukuk sistemi, Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerden, mctehid denilen ve baz husus vasf ve melekeleri hiz lim hukukular tarafndan karlan kaidelerden teekkl etmektedir Bu kaideler, fkh kitaplar vastasyla nesilden nesile intikal etmitir Bu kitaplardan Hanef mezhebinde yazlm olan Kenz, Mecma, Kudr, Muhtar, Hidye ve Vikaye adndaki alt tanesi ok mehur ve muteberdir Kad ve mftler hep bu kitaplara gre hkm ver milerdir slm hukukunun tamamen hkim olduu Osmanllarda da bu kabil eserler yazlmtr. Bunlarn banda, senelerce medreselerde ders kitab olarak okutulan ve mahkemelerde kadlarn balca mracaat kayna olan eyhlislm Molla Hsrev'in (vefat 1480) Drer isimli kitab gelir Bu kitap onbeinci asrdan onyedinci asra kadar bu hkimiyetini srdrmtr Fatih mderrislerinden Haleb ibrahim Efendi (vefat 1549) tarafndan Hanef mezhebinin yukarda isimleri geen en mu'teber alt temel eserinden istifde ile Arapa olarak yazlan Mltek ise, XVII. asr da Sultan brahim'in fermnyla Mevkft Mehmed Efendi tarafn dan Mevkft adyla Osmanl Trkesine de tercme olundu. Bylece adet mahkemelerde resm hukuk kodu hline geldi. Mevkft, Osmanl meden kanunu, aile kanunu, miras kanunu, borlar kanunu, vergi kanunu, muhakeme usl kanunu, ksmen ceza kanunu mesabesindedir Bu hal XIX. asrn son yansna kadar devam etti. slm hukukunda fkh kitaplar kanun demek olduundan, ayr ca kanun ismiyle metinler hazriayp iln etmeye esasen gerek grlmemitir Hindistan'daki Mslman Trk hkmdarlarndan dindar bir sultan olan lemgir, ok masraf ederek, 1664-1672 tarihleri arasnda, geni bir hukuku ulem heyetine Hanef mezhe49.
^ ^ ^ ^
binin kaidelerini Fetv-y Hindiyye adyla bir araya getirtmiti. Bir kanun teebbs denilebilecek bu ok kymetli metin Hindistan'da ngiliz hkimiyetine kadar mahkemelerin balca mracaat kayna olmusa da, hkmdarn fermnyla ilan edilmedii iin bugnki mnda bir kanun olarak grlmemitir. Osmanl Devleti'nde Tanzimat Ferman ile beraber hukuk hayatnda da yenilikler yaplmas esas benimsenmi ve yeni kanun lar hazriamak zere komisyonlar tekil edilmitir Bu komisyonlar dan birisi de Mecelle'yi hazrlamtr. M e c e l l e ' y e g i d e n yol Mecelle'nin ilnn hazriayan muhtelif sebepler, kanunun maz batasnda, bir baka deyile giri ksmnda zikrolunmutur Bir defa, memlekette eskiden beri varolagelen tek hakimli ve tek dereceli (yani hukuk ihtilfn ilk ve son hal mercii) er'iyye mahkemelerinin yannda zamann ihtiyalar ve ecneb devletlerin basksyla daha ok Fransz rneine gre nizmiyye mahkemeleri kurulmutu. Bu mahkemelerin hkimleri, verecekleri hkmlerde hukuk bilgileri kfi gelmedii iin eski fkh kitaplarn taramakta veya ou zaman mftlere mracaat etmekteydiler. Bu sebeple muntazam ve kolayca anlalr bir hukuk metnine ihtiya domu tur. te yandan zaman ileriedike eskisi gibi bilgili ve ehliyetli hkimler yetimez olmutur. Ayrca Osmanl Devleti'nde ayr dinlere mensup ok sayda gayrimslim yaamaktayd. Bunlar din ve ailev hususlarda kendi dinlerinin hukuklarna, ancak bunun hricinde kalan szgelii ukbat (ceza hukuku), muamelat (borlar ve ticaret hukuku) gibi sahalarda slm hukukuna tbi idiler Son zamanlarda bu aznlk larn hmisi rolndeki ecneb devletler, bilhassa ngiltere, Fransa ve Rusya, Osmanl Devleti'ne muayyen bir hukuk metnini kanun olarak kabul ve bylece hukuk istikrar ve aleniyeti tekil etmesi hususunda tazyikte bulunuyorlard. Zaten Tanzimat hareketini mey dana getiren kimseler modern batl zihniyetin tesiri altnda idiler Hatta Ali Paa gibi, Napolyon'un hazrlatt Fransz meden kanununun kabul edilmesi fikrini mdfaa edenler bile vard. Yine slm hukuku kaynaklarnn farkl tefsirlerini tekil eden mezhepler
50.
^^)^)
arasndaki ikm farkllklar da tatbikatta bir takm mkilat dourmaktayd. Nihayet zamann ilerlemesi ile sosyal, iktisad ve hukuk hayattaki deimeler de byle bir kanun hazrlanmasn mecbur klmtir^s Mecelle'nin hazrianmas hususunda kurulan ilk ilm heyet bir takm almalar yaptktan sonra dalm, bu arada Ali Paa'nn Fransz meden kanununun tercme ve iktibas edilmesine dir teebbslerine,^? bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere baz hukukular ve devlet adamlar kar karak yeni bir mill kanun hazrlanmasn mdfaa etmilerdir Neticede bunlar mcadeleyi kazanmlar ve bylece Mecelle Cemiyeti adyla yeni bir ilm heyet tekil olunmutur Zamann ok kymetli slm hukukularnn yer ald ve balarnda byk hukuku ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa'nn bulunduu bu heyet, 1869-1876 seneleri arasnda faslal ve maceral, yaklak yedi senelik bir alma neticesinde Mecelle-i Ahkm- Adliyye adndaki ilk Osmanl meden kanununu tamamla maya muvaffak olmutur Mecelle heyeti belli gnlerde toplanr, yazlacak mevzularn ter tip ve tahriri grlerek, kaleme alnmak zere ilerinden birine havale olunurdu. Karar yazldktan sonra da tekrar ksm ksm mad deler zerinde bir daha grlr, sonra kabul olunan ekilde tesbit olunur ve her madde yazl bakmndan, reis Cevdet Paa'nn tashihinden geerdi. Her kitap hazriandka esbb- mucibe mazbatasyla (gereke tutanayla) meclis-i vkelya (bakanlar kuruluna) takdim olunur, meclis-i vkel da iyice mzkereden sonra bz mhim maddelerin esbb- mcibesi gsterilerek arz tezkeresiyle (yazsyla) hilfet makamna (padiaha) takdim edilirdi. "Mucibince (gereince) amel oluna" irdesi ktiktan sonra mbeyn-i hmyn (saray) ba ktipliinden kan irde, sadrazamlk makamna tebli edilirdi. Kanunun her bir kitab, almann sonu beklenmeden, tamam landka zamann padiah Sultan Abdlaziz'in fermnyla ilan olun mutur
51.
Mecelle heyeti Mecelle'yi tertip eden heyette Ahmed Cevdet Paa'dan baka u limler bulunuyordu.60 Ahmed Hilmi Efendi: Mecelle'nin btn kitaplannm hazrlanma itirak etmitir Kastamonulu olup, tahsilini stanbul'da yap mtr. Mekke-i Mkerreme payesini aldktan sonra Mecelle Cemiyeti'ne girmitir Anadolu kazaskeriii payesini de aldktan sonra 1888'de malulen tekade ayrlan Ahmed Hilmi Efendi, ilim ve fazilet sahibi olup, fkhtaki ihtisasyla hret kazanm gzide bir ahsiyettir Nitekim Ahmed Cevdet Paa da tezkerelerinde her frsat dtke Ahmed Hilmi efendinin fkhtaki ihtisas ve melekesinden hrmet ile bahsetmitir Cevdet Paa Yanya valiliinde bulunduu srada Mecelle ileri iin hep onunla yazmalarda bulunurdu. 1888 ylnda vefat etmi olup, Ftih trbesi hazresinde medfundur Seyfeddin smail Efendi: Mecelle cemiyeti almalarnn tamamnda bulunmutur Harputludur Ahmed Cevdet Paa'nn ders arkada idi. Mderrislik yapt. Anadolu ve Rumeli kazaskeri oldu. r-y Devlet zlna getirildi. Cevdet Paa'nn bulun mad zamanlarda Mecelle Cemiyeti reislii yapard. Hak yolunda szn esirgemeyen gzide bir limdi. 1882'de stanbul'da vefat etti. Kabri Haydarpaa'dadr Filibeli Halil Fevzi Efendi: Mecelle'nin birinci ve ikinci kitaplarnda Evkaf- Hmyun mfettii; be, alt ve yedinci kitaplarnda ise vekl'd-ders (eyhlislmn ders vekili) unvan ile imzas vardr. Ailesi aslen Bursa'l olup, sonradan g ettikleri Filibe'de 1805 ylnda dodu. Babas Ayakl Ktphane diye hret olan Mustafa Efendi'dir 1824'te stanbul'a gelip srasyla mderris, huzur derslerinde muhatap ve mukarrir olmutur Muhataplarnn ittifakla hazrladklar derin suallere kar huzurdaki parlak muvaffakiyeti dikkati ekmi ve bu durumu hocalar arasnda devaml dile getirilen bir husus olmutur. Sultan Abdlmecid Han devrinde saray hocal da yapmtr 1862'de Medine mollas, 1863'de fetva emini, 1866'da ders vekili olan Halil Efendi, 1880'de bilfiil Anadolu kazaskeri olmutur Bilahare Rumeli kazaskeriii payesini de alan bu byk lim, talebesinin icazet veriini grmek mazhariyetine de erimitir Mderrislii, kendisine teklif edilen ey52,
( ^ ^ ^ ^
hlislmlk vazifesine tercih etmitir 1882 veya 1884 tarihinde sek sen veya seksen iki yamda Tif de vefat etmi; Abdullah ibni Abbas hazretlerinin trbesine defnolunmutur irvnzde Ahmed Hulusi Efendi: Alt ve sekizinci kitaplar hari Mecelle'nin btn almalarnda bulunmu, on nc kitabnn hazrlanmasnda ise byk emei gemitir Amasya'da doan Ahmed Hulusi Efendi, irvn smail Efendi'nin ve Sadrzam irvnzde Rdi Paa'nn biraderidir Galata kadl yapt. Anadolu kazaskeriii payesini ald. 1889'da Amasya'da vefat etti. Orada medfundur Kara Halil Efendi: Mecelle'nin yedi il onbir ve on il onaltnc kitaplarnda fetva emini unvanyla, on ikinci kitabnda ise unvansz imzas vardr 1804 ylnda o zaman Amasya'ya bal Mecidz kazasnda dodu. lk tahsilini Amasya'da yaptktan sonra Konya'da mehur Vidinli Mustafa Efendi ile Abdurrahman Efendi'nin derslerinde bulunarak icazet ald. Ahmed Cevdet Paa'nn da hocalarndandr Paa'nn kz Fatma liye Hanm, Cevdet Paa ve Zaman adl eserinde. Kara Halil Efendi'den bahsederken: "Kara Halil Efendi bizim eve geldiinde, selmlk dairesinde bulunduum zamanlar, pederimin herkese yapmad surette istikbal ve teyi'lerini grdmde, ocukluk hlimle bakmrken, aalardan bazlar 'Paann hocasdr' derlerdi. Yine Halil Efendi bizim eve iftara gelecei zamanlarda, harem dairesinde dahi 'Paann hocas gelecekmi' diye ziyade itina ve hazdklar yapldn grrdm, demitir Usl ve fr- fkhta gayet mahirdi. Fetva eminlii yapt. nce stanbul kadl, sonra da Anadolu kazaskerlii payesini kazand. Osmanl Devleti'nin 114'nc ve Sultan II. Abdlhamid Han devrinin ilk eyhlislm idi. 1880'de stanbul'da vefat etti. Ftih Camii avlusunda medfundur Ahmed Hlid Efendi: stanbul'da dodu. Babas kazasker Yusuf Efendi'dir stanbul kads oldu. Anadolu kazaskeri payesini kazand. Divan- Ahkm- Adliyye zas iken hazrlanmasna itirak ettii Mecelle'nin dokuz kitabnda imzas vardr 1882'de vefat etti. Ftih Camii avlusunda medfundur Y z on yedinci eyhlislm Mehmed Cemleddin Efendi'nin babasdr
53
Ahmed Cevdet Ra ve Mecelle
Aladdn Efendi (bni bidnzde): Hanef mezhebinde byk fkh limi Seyyid bni bidn hazretlerinin oludur am'da dodu. Tahsilini orada tamamlayp, stanbul'a geldi. 1868 sen esinde Mecelle Cemiyeti zlna tayin edildi. Mecelle'nin ilk be kitabnn tedvnine itirak etti. lmi, fazl ve fkhtaki tam ve kmil ihtisas ile mehur olmu gzide limlerdendi. Arab olmak itibariyle Trkeye vukufu azd. Ancak cemiyet, ondan fkhtaki melekesin den dolay, Mecelle'yi hazrlamakta mehaz olan nakilleri bulmakta ok istifade etmitir 1888'de am'da vefat etmi ve Bbssagr kabristannda babasnn yannda defnedilmitir m e r Hilmi Efendi: stanbul'da 1 8 4 5 ylnda dodu. Karinbdl Hoca Abdurrahman Efendi'nin oludur. Mehur Tikveli Yusuf Efendi'den icazet alan mer Hilmi Efendi, son asrn byk fakihlerindendir Mderrislikten sonra fetva eminlii, evkaf mfettilii ve defterhne senedt memuriuu yapmtr eitli ilm rtbeleri kazanarak, hukuk mekteblerinde Mecelle ve slm hukuku ile alkal dersler verdi. Temyiz mahkemesi reisi iken 1889'da stanbul'da vefat etti. mer Hilmi Efendi, Mecelle'nin son drt kitabnn hazrianmasnda emei gemi ve kendisinden ok istifde edilmitir. Muhammed Emin Efendi (Baddl): Badd'da dodu. Tahsilini Badd'da tamamlad ve orada mft oldu. 1867'de stanbul'a tyin olundu. Mecelle Cemiyeti zlna seildi. Mecelle'nin ilk drt kitabnn hazrlanmasnda vazife grd. Heyet-i Ayn'a seildi. 1891'de stanbul'da vefat etti. mer Hulusi Efendi (Gerdankranzde): Gmhnelidir Tahsilini ikmalden sonra bahriye mftl ve mderrislik yap. ehzadelere ders verdi. stanbul kads oldu. Anadolu ve Rumeli kazaskerlii payelerini kazand. Mecelle Cemiyeti'ne seildi. Mecelle'nin beinci kitabndan itibaren drt kitabn meydana getirilmesinde bilfiil alt. Bir ara Cevdet Paa reislikten uzak latrldnda, cemiyete reislik etmitir 1875 tarihinde vefat etti. Ynus Vehbi Efendi: 1832 ylnda stanbul'da dodu. Tahsilini tamamladktan sonra, sparta kads oldu. Kd yetitirmek zere kurulan Mekteb-i Nvvb'n mdr iken Mecelle Cemiyeti'ne seil di. 1 9 0 4 tarihinde vefat etti.
54.
^^Jf^fe
Abdssettr Efendi: Krmldr. Mderris olarak tedris hayat na atld. Mekteb-i Hukuk'ta mderrislik yapt. Mahkeme-i Temyiz zas idi. Fkh sahasnda derin bilgisi vard. Mecelle'nin ondrt ve onaltnc kitaplarnda mhr vardr Mekke-i Mkerreme kads iken 1887'de vefat etti. Baslm eserieri vardr AbdUatif kri Efendi: Mecelle'nin alt, yedi ve sekizinci kitaplarnn hazrianmasmda hizmet etti. Is Ruh Efendi: irvan'da dodu. Mderris oldu. Mekke payesini hiz idi. Meclis-i Tedkkt- er'iyye zlna tayin olundu. Mecelle cemiyetinde vazife alarak Mecelle'nin beinci kitab olan Kitb-r-Rehin'in hazrlanmasnda hizmeti geti. 188rde stanbul'da vefat etti. 1885 trihinden itibaren, fetva emini Mehmed Nr Efendi, Meclis-i Marif reisi Ali Haydar Efendi, Meclis-i Tahkikat- er'iyye zasndan Hac Mehmed Efendi, Sadreyn Mstear Abdullah kir Efendi de yeni z olarak cemiyetin almalarna itirak etmilerdir Grlyor ki, Mecelle bir limler heyetinin mterek almasdr. Ama hazrianmasmda Ahmed Cevdet Paa'nn rol ve emei herkesten fazladr Bu sebeple ok kimse Mecelle'yi Cevdet Paa'nn eserieri arasnda saymaktadr Mecelle'nin hususiyetleri Muhtevas itibaryla Mecelle, tamamen slm hukuku kaidelerinin yer ald bir kanundur Ahvl-i ahsiyye (personal status) denilen ahs, aile ve miras hukukuna dir hkmleri ihtiva etmez. Zira Mecelle, daha ziyde nizmiyye mahkemelerinde tatbik edilmek zere hazrianmt. Ahvl-i ahsiyye meseleleri ise er'iyye mahkemelerinin vazife sahasna giriyordu. Ayrca Mecelle, gayrimslim Osmanl vatandatan (zmmler) hakknda da cri olup, bunlar slm hukukunun kendilerine tand hak gerei, ahvl-i ahsiyye bakmndan zaten kendi cemaat hukuklarna ve ruhan mahkemelerine tbi idiler Maamafih Mecelle, getirdii kll kaideler denilen hukukun umum prensipleri ve muhakeme uslne dir hkmleri itibaryla ahvl-i ahsiyye bakmndan da ehem miyet arzeden bir kanun olmutur Ayrca Mecelle'de ceza, vergi, arazi hukukuna ait hkmler de
55,
bulunmamaktadr.6i Bunlar kendi husus kanunlaryla tanzim olun mutur Nitekim bu tarihlerde yine Ahmed Cevdet Paa'nn gayret leriyle ceza ve arazi kanunnmeleri karlmtr Mecelle'nin kitaplar muhtelif trihlerde, ayr ayr neredilerek yrrle konmutur Mukaddime ile bey' ve ir (al-veri) mevzu unu ihtiva eden ilk kitab 1869'da, on altnc ve sonuncusu olan kaz kitab da 1876'da neredilmitir On alt kitabn isimleri ve ierisindeki madde says yledir: Kitbu'I-By': Al-verile alkal hkmler Bir mukaddime ile yedi bbdan teekkl eder Yzbirden drtyz nc maddeye kadardr Kitbu'l-cre: Kira ve hizmet akdi ile alkal hkmler Bu mukaddime ile sekiz bb ihtiva eder Drtyz drtten altyz onbirinci maddeye kadardr Kitbu'l-Kefle: Kefalet ile alkal hkmler Bir mukaddime ile bbdan meydana gelir Alt yz yetmi ikinci maddeye kadardr Kitbu'l-Havle: Havale ile alkal hkmler Bir mukaddime ile iki bbtr Yedi yznc maddeye kadardr Kitb'r-Rehin ve Kitb'l-'Vcda: Rehin ve veda ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile drt bbtr Yedi yz altmbirinci maddeye kadardr Kitb'l-Emnt: Emnet ile alkal hkmler Bir mukad dime ile bbtr Sekiz yz otuzikinci maddeye kadardr Kitb'l-Hibe: Balama ile alkal hkmler Bir mukaddime ile iki bbtr Sekizyz seksen ikinci maddeye kadardr Kitb'l-Gasb ve'l-tlf: Bakasnn maln gasbetmek veya telef etmekle alkal hkmler Bir mukaddime ile iki bb'a taksm olunmutur Dokuz yz krknc maddeye kadardr Kitbu'l-Hacr vel-ikrh ve'-ufa: Tasarrufdan men, zorlama ve uf a ile alkal hkmler Bir mukaddime ile bab ihtiva eder Bin krk drdnc maddeye kadardr Kitb'-irkct: Ortaklklaria alkal hkmler Bir mukad dime ile sekiz bbtr Bindrt yz krk sekizinci maddeye kadardr, Kitb'l-Vekle: Vekletle alkal hkmler. Bin be yz
otuzuncu maddeye kadardr. Kitb's-Sulh vel-Ibr: Sulh ve ibra ile alkal hkmler Bin be yz yetmi birinci maddeye kadardr Kitb'l-krr: krria ilgili alkal hkmler Dier kitaplarda mevcd olan mukaddime ksm bu kitapta yoktur Drt bb zerine tedvin edilmitir Bin alt yz on ikinci maddeye kadardr Kitb'd-Da'v: Dva ama ve dvalarn grlmesi ile alkal hkmler Bir mukaddime ve iki bbtr Bin alt yz yetmi beinci maddeye kadardr Kitbu'l-Beyyint ve't-Tahlf: Deliller ve yeminle alkal hkmler Bir mukaddime ile drt bbtr Bin yedi yz seksen nc maddeye kadardr Kitb'l-Kaz: Hkm verme ile alkal hkmler Bir mukad dime ile drt bab ihtiva eder Bin sekiz yz elli birinci maddeye kadardr 62 Grld gibi Mecelle'de mevzular, kitap bal altnda toplan mtr Her kitap ile alkal stlahlar (tabirier) o kitabn mukaddime si (girii) olarak verilmi; sonra bu kitaplar, mevzular ierisindeki farkllklara gre bblara, bblar da fasllara ayrlmtr Bir kitapta yeri geldike irtibatndan dolay baka kitabn mevzundan bahsedilmitir Bu, tertip bakmndan bir kusur deildir Nitekim fkh kitaplarnda ve bugnk kanun mevzuatta da durum byledir Kitaplardaki hkmler maddeler hlinde sralanm; baz maddeler, fetva kitaplarndan misal olarak alman meselelerle izah edilmitir Mecelle'nin ilk yz maddesi ise kavid-i klliye, yani klli kaideler denilen umum hukuk prensipleridir Hukuk kaidelerinin slm hukuku kaynaklarndan nasl karldn bildiren klli kaideler, ayn zamanda slm hukuk mant ile hkimlere usl ve tefsir ynnden takip edecekleri yollar gstermektedir Bunlar, olmas gereken, hukuka uygun ve modern hukukun pek ok mcdeleden sonra varabildii hkmlerdir Ebu Tahir Debbas, Debus, bn Nceym ve Muhammedi Hadimi gibi Hanef mezhe binden byk slm hukukularnn tesbit ederek kitaplarna aldklan ve eski hukukularn neredeyse ezbere bildikleri bu yz madde, bugn dahi hukuk mant ve tefsir bakmndan gnmz hukukulanna kymetli bir kaynak tekil etmektedir Grlyor ki Mecelle'yi
57.
^^^^
^^'"^^^^"^^^^"^^^'^^^^^ ^^!)^)9
ok fazla maddeden mteekkil olduu iin tenkit etmek pek yerinde deildir. nki Mecelle, neredeyse birka kanunun muhtevasma sahiptir Mecelle, umumu itibaryla Hanef mezhebinin kuvvetli kavillerine gre hazrlanm olup zamann artlar ve insanlarn ihtiyalar nispetinde (nsa erfak ve maslahat- asra evfak) bu mezhebin kuvvetli olmayan kavillerine de yer verildii olmutur. Bu husus, yani hkmlerin icb- hle gre tercihi, slm hukukunun hkmdariara tand bir salhiyettir Mecelle Cemiyeti, on altnc kitaptan sonra, Mecelle'nin ikmli ve lzumlu kanunlarn hazrianmas hususuna almalar yapmtr Mahkeme ilmlar ile senedlerin delil tutulmas hakkna 1879 tarih li nizmnme, 1 8 8 2 tarihli icreteynli vakflar hakknda bir mzekkere, 1876 tarihli kasame meselesi zerine tezkire bunlarn en mehuriardr Mecelle Cemiyeti bir de muhakemesi uslne dir yz bir maddelik kanun lyihas hazriad ve r-y Devlet'e takdm etti. r-y devlet, mzkere srasnda, Fransa ve dier Avrupa muhakeme kanunlarndan istifade ile baz deiiklikler yapt ve Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanunu adyla 1879 tarihinde neredildi. Bu arada Mecelle cemiyetinin almalar yavalad ve 1888 ylnda, ihtiya hsl olduunda tekrar toplanmak zere tatil olundu. 1 9 1 6 ve 1923 yllarnda Mecelle'yi tdil etmek zere birer komisyon kuruldu ve almalarna balad ise de, teklif edilen mad deler kanunlaamad.63 Komisyonun teklif ettii maddeler arasnda; "cb ve kabul, telefon ve telgrafla dahi olur" gibi yeni maddeler vard. 1926'da bz deiikliklerle tamamen tercme ettirilen svire meden kanunu ile bu knun iinde yer alan borlar hukuku kabul edilip, yrde girdi. Bylece elli yedi seneden beri tatbik edilen Mecelle, tatbikat kanununun; "Kanun- medenye ve borlar kanununa muhalif olan ahkm ile Mecelle mlgadr" diyen 43. maddesiyle mer'iyyetten kaldrlm oldu. Bununla yalnz Mecelle deil, slm hukukunun da kaldrld iln edilmi oluyordu.
58,
g^]^^^
Mecelle'yi t a t b i k e d e n l k e l e r Mecelle ilk kitabnn mer'iyyete giri senesi olan 1869'dan tibaren o tarihte Osmanl Devleti'ne bal Hicaz, Suriye, rdn, Lbnan, Yemen, Arnavutluk, Bosna, Kbrs ve Filistin'de tatbik olun maya balad. Osmanl milletlerinin lisanlar olan Arapa, Bulgarca, Rumca ve Ermeniceye, ayrca Franszca ve ngilizce'ye tercme olundu. Msr, o tarihlerde i ilerinde mstakil bir vilyet olduundan Mecelle burada tatbik olunamad. Ancak burada Adliye Nzn olan Muhammed Kadri Paa (1821-1888) adnda bir hukuku, Cevdet Paa'nn yaptn yapmak istedi ve Hanef fkhna dayanan gzel bir meden kanun projesi hazrlad ise de bu teebbs muvaffak ola mad. nki Mrid'l-Hayrn adndaki proje Msr'daki modernistlerin basklar sebebiyle kanunlaamad. Msr'da, Fransz meden kanunundan mlhem meden kanunlar hazrland. Bulgaristan emareti (prenslii) teekkl ederken Mecelle'yi kendi lisanlarna tercme ederek kanunlarna esas kabul etmilerdir Bosna'da tatbik olunan Mecelle,64 sonralar hazrlanan Srbistan ve Karada meden kanunlarna mhim tesirierde bulunmutur yle ki Srbistan ve Karada meden kanunlanna, bilhassa vedia, muhayyerlik, uf'a, rehin, irtifak haklar gibi hkmler hep Mecelle'den alnmtr Mecelle, Kuzey Yemen'de 1918; Arnavutluk'ta 1928; Kbrs'ta 1946 ylma kadar tatbik olundu. rdn'de, 1928'de yaplan bz tadilta ramen Mecelle hkmleri son yllara kadar mer'iyyette (yrdkte) kald. Mecelle, Suriye'de 1949, Irakta 1951, rdn'de 1976, Gney Yemen'de de 1992 ylnda yrrlkten kaldrlmasna ramen, bu lkelerde yeni tedvin edilen meden kanunlarda Mecelle'nin izlerini grmek mmkndr Lbnan'da 1934'de Mecelle'nin ekseri maddeleri yrrlkten kaldrlm olmakla beraber, hkimler Lbnan mevzuatnda zm bulamadklar mese lelerde Mecelle'ye bakmakla mkellef klnmtr^5 Filistin'de Mecelle'nin tatbikat Osmanl hkimiyetinde iken balam, 1922 senesine kadar devam etmitir Daha sonra ngilizler buray igal etmiler, fakat Mecelle'yi yrrlkteki kendi hukuk mevzuatlan ile kark olarak tatbike devam etmilerdir Hatta srail
59.
@(^^^
kurulduktan sonra da Mecelle'yi yrdkten kaldrmamtr srail vatanda mslmanlara er' mahkemelerde Mecelle tatbik olunur Bugn Mecelle'nin tesiri Mslman devletlerden daha ok, srail'de grlr Bugn srail hukukularnn Osmanl hukuk sistemini, bil hassa Mecelle'yi iyi bilmeleri gerektii ve bunlann bir ok dva ve meselelerde mracaat kayna olduu kanaati hkimdir Ayrca srail ayn haklar kanununun pek ok hkmlerinin de Mecelle ahkmn ihtiva ettii bilinmektedir ^6 Mecelle erhleri Mecelle'ye eitli lisanlarda muhtasar (zl) ve mufassal (geni) erhler yazlmtr Bunlardan bazlan unlardr: Drer'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm: Bu erh, Osmanl temyiz mahkemesi reisi, fetva emini, stanbul Hukuk Fakltesi Mecelle hocas ve adliye vekili Ali Haydar Efendi tarafn dan yazlmr Mecelle erhleri iinde en mehuru ve en geniidir Drt cild olan eser, 1330 ylnda stanbul'da baslm bilahare Arapa'ya da tercme edilmitir. Ruh'l-Mecelle: Musul valisi Hac Red Paa'nn sekiz cild olarak, 1326-1328 tarihinde stanbul'da baslm kymetli bir er hidir Mir'at- Mecelle: Kayseri mftsi Mesd Efendi tarafndan Arapa olarak yazlmtr Bilhassa Mecelle'nin hangi fkh kitaplarn dan hazrlandn gsteren mkemmel bir eserdir. 1302'de baslmtr erhu'l-Mecelle: Osmanl ur-y Devlet zlanndan Lbnanl Selim Rstem Baz tarafndan Arapa olarak te'lif edilmitir Mecelle-i Ahkm- Adliyye erhi: Trkzde Ziyaeddn efen di tarafndan yazlm geni bir erhtir 1312'de baslmtr Mecelle-i Ahkm- Adliyye erhi: Evkf- Hmyn dare Meclisi reisi Kuyucaklzade Mehmed Atf Bey tarafndan balanlan Mecelle erhi, sarihinin vefat zerine tamamlanamam ve Kitb'-irket'te kalmtr Tamamlanmam olmasna ramen Mecelle erhleri iinde mehurdur Kavid-i klliye erhi 1327, kitb'l-by' erhi 1330'da baslmtr Ayrca am Hukuk Mektebi hocalanndan Muhammed Said el60.
^^0%
Mehsin ve Muhammed Said el-Gazz, Humus Mftsi Muhammed Hlid el-Atts, Badad Hukuk Mektebi Mdr Mnir el-Kd de Mecelle'yi Arapa olarak mkemmel bir ekilde erhetmilerdir G. Snapian ise, Mecelle'yi Franszcaya evirerek Fransz meden kanunu ile mukayeseli bir ekilde erhetmitir^? Devletin en st kademesinde yer alan ve Fransz kanunlarnn iktibas edilmesini isteyen bir gruba kar verilen mcadele ile 18691876 yllar arasnda yedi senelik bir zaman zarfnda hazrianan Mecelle'nin leh ve aleyhindeki grler sonraki yllarda da devam etmitir^s Bilhassa Avrupa hukukuna taraftar baz ilim adamlar Mecelle'yi kk gstermek gayretine dmlerdir Mecelle'ye yneltilen tenkitler Mecelle-i Ahkm- Adliyye, hazrland zamanlarda tenkitlere urad gibi, gnmzde de tenkit edilmektedir ncelikle sylen melidir ki bu tenkitlerden bazlar ilm ve objektif olmaktan ok uzaktr Dnyann neresinde olursa olsun, insanlarn hazriad kanunlarda eksiklikler ve hatalar bulunabilir Hukuk, ilm bakmdan tekml eder. Zamanla bu eksikler tamamlanabilir; hatlar giderilebilir Avrupa'nn en mkemmel kanunlarndan saylan Alman meden kanunu (BGB) karld 1900 ylndan itibaren ok tenkit edilmi ve defalarca tadilata uramtr Nitekim artlar msait olsayd, Mecelle'yi hazrlayan cemiyet Mecelle iin gereken ikmalleri ve dzeltmeleri yapabilirdi. Mecelle'nin ilgs eksikliklerinden dolay deil, milletin tercihi deitii iindir Burada, Mecelle'ye yneltilen baz tenkitler ile bunlara verilebile cek cevaplar ksaca belirtmek yerinde olacaktr^9 1Her kitabn banda, orada geen kelime ve stlahlar tarif edilmitir Kitabn mukaddimesinde de ifade edildii zere Mecelle ncelik le nizamiye mahkemelerinde tatbik olunmak zere hazrianmtr Burada hukuk tahsili olmayan gayrimslim yeler de bulunmaktay d. Hkimlerin hukuk nosyonu da eskiye nazaran zayf idi. Bunlara yol gstermek zere klasik hukuk tabirlerini izah etmek yerinde ve gerekli grlmtr Bu bir kusur deil, stnlktr Bylece yanl anlalmalann da nne geilmitir
61
2Baz maddelerin yazlmtr.
altna aklayc mahiyette misaller
Kanun maddeleri fkh kaidelerine dayand ve bunlarn bazlar da hayli mphem olduu iin misaller vererek izaha allmtr Bu da yukarda getii zere yeni hkimlerin zayf hukuk nosyonuyla aklanabilir 3Drt mezhebden ierisinde kalnmtr. sadece Hanef mezhebi hudutlar
slm hukuk tarihinde Abbasilerden itibaren hkmetler drt mezhebden biriyle hkm verilmesini hukuk birlii asndan lzumlu grmlerdi. Osmanl Devleti de Rumeli ve Anadolu'da yaygn bulunan Hanef mezhebini Kanuni Sultan Sleyman devrinden itibaren resm mezheb olarak benimsemitir. Hkimler bu mezhebin sahih kavillerine gre hkmetmekle kaytlandrlmt. Nitekim ihtilafl meselelerde hkmdar hangi ictihd/mezheb ile hkmedilmesini isterse onunla hkmetmek gereklidir. Ayrca kadlar padiahn vekilleri olduundan ve vekil mvekkilin emriyle hareket edeceinden bu usul merudur Aksi takdirde lkenin birbirine yakn iki mahkemesinde unsurlar ayn iki dvada farkl hkmlerin verilmesi kanlmaz olacakt. 4Menkul maln kabzndan evvel bey'ine cevaz verilmemitir Bu husus, stanbul'daki Rus sefareti batercman hukuku Andre Mandelstam'n Mecelle'ye ynelttii tenkitler cmlesindendir ncelikle ifade edilmelidir ki, mellifin tenkit ettii bu ve benzeri hkmler Hanef fkhna gre sevkedilmitir Dier mezheblerde zamann ihtiyalarna elverili baka ictihdlar vard. Nitekim menkul maln kabzdan evvel satlmas Mlik mezhebinde caizdir Ancak hem hukuk birliini zedelemek, hem de Hanef fkhna bal yetien ulemnn reaksiyonunu ekmek endiesi bu yolun izlen mesinde mil olmutur. Kald ki Hanef mezhebinde byle bir sat btl deil, fsiddir Fsid satta ise kabz mlkiyeti ifade edecein den sat hkmsz olmaz. Mandelstam'n tenkit ettii dier husus larda, mesel mebiin kabzdan evvel bayi elinde telef olmas hususunda, Mecelle'nin dzenlemesi, ngiliz, Alman, Avusturya hukuku ile paraleldir Ryet muhayyeriii gibi hususlarda da fkhn baka ictihdlaryla tenkide ileri srlen mahzurlar bertaraf
62.
4 #
edilebilmektedir. 5- Btn fer' meselelerde tatbik edilecek umum maddeleri yok tur slm hukukunun ana kaynaklan, delilleri kitap, snnet, icma ve kyastr Bu kaynaklardan, mctehid hukukular, usl-i fkh (hukuk metodolojisi) denilen ilim yardmyla, hkmler kartm ve bunlar mesele mesele kitaplara geirmilerdir Bylece slm hukuku meseleci, yani kazuistik bir ekil almtr Her hukuk mesele ve messese ayr ayr ele alnarak hkme balanm, biribirine ben zeyen hukuk meselelerde ortak esaslarn tesbitine gidilmemitir Mesel, satm, kira, kefalet akidlerinin artlar ve neticeleri bir birinden ayr ayr tanzim olunmutur Bunun bir sebebi de, her mesele iin Kur'an veya snnetten ayr delillerin bulunmasdr ou zaman da birbirine benzer messeseler iin mterek esaslar koy mak ok zor, hatta imknsz olmaktadr Geni ve tekrarlarla dolu olmakla beraber meseleci usl daha ince ve adaletli zm yollar getirmeye elverili grenler vardr Bu bakmdan slm hukuku ile ngiliz hukuku arasnda bir benzedik bahis mevzuudur slm hukuku meseleci bir hukuk sistemi olmakla beraber; her hukuk messese iin mterek esaslar belirlemeye elverisiz de deildir Nitekim ekserisi Hanefi mezhebinden olan bir ksm hukukular, hukuk hkmler iin mterek baz hususlar tesbit etmiler ve meseleci metoda mukabil, mcerred veya karma metodlara da meyletmilerdir Bu umum prensiplere, kavid-i klliyye ad verilmitir Hukuk hayatnn en nemli esaslarn ifade eden bu kaideler, Osmanl meden kanunu olan Mecelle'nin ilk yz maddesini tekil eder ve her biri birer hukuk darbmeseli olarak bugn bile dilden dile dolamaktadr 6Mukaddimedeki kll kaidelerin tatbik kabiliyeti azdr Kll kaideler mnhasran tatbik edilmek iin konulmamtr Bunlar hkm kayna deil, edille-i erbaa denilen drt delile isti naden verilmi hkmn, hid ve destei olarak grlebilir Ayrca fkh meselelerinin anlalmasnda umum faydalar bulunduun dan, bu kll kaideleri bilenler, fkh meselelerini delilleriyle ren mi olur ve muamelelerini dine uygun yapma imkn buluriar Kll kaideler, hukukuda hukuk nosyonunu meydana getirmeye ve
63.
A/med Cevdet Paa ve Mecelle
^ ^ ^ ^
kuvvetlendirmeye yardmc olmak maksadyla sevkedilmitir 7- Muasr meden hukukun ahs, aile, miras hukuku ve ayn haklar gibi taksmi, Mecelle'de mevcud deildir Bu dorudur Fakat farkl kltriere ait messeseleri birbiriyle mukayese etmek mantkl bir yaklam deildir slm hukuku ve Osmanl messeselerini de, tarih ve kltr bakmndan ok uzak olduu Avrupa bak asyla izah ve tasnife kalkmak yanl neticeler dourmaktan te bir ie yaramaz. Nitekim Mecelle mn hasran bir meden kanun deildir O zamanlar Osmanl Devletinde esas itibariyle er'iye ve nizamiye olmak zere iki normal mahkeme vard. er'iye mahkemeleri Mslmanlarn evlenme, boanma, miras gibi ahval-i ahsiye dvalarna bakard. Bunun gayrimslim vatandalar iin muadili patrikhane ve hahamhanelerdeki ruhani mahkemelerdi. Nizamiye mahkemelerinde ise bunlarn dnda kalan dvalara baklrd. Dolaysyla Mecelle'nin tatbik mercii nce likle nizamiye mahkemeleri idi. Buralarda ahs, aile ve miras davalarna baklmyordu ki Mecelle bunlar da dzenlesin. Vaka artlar ayn kalsayd ve Mecelle Cemiyeti variin devam ettirebilseydi, ahs, aile ve miras hususunda da kanunlar hazriamas muhtemeldi. Nitekim o devirde muhtar bir vilyet olan Msr'da Cevdet Paa'nn paralelinde alan Kadri Paa bunlar da kanun projesi hline getirmiti.''" Osmanl Devleti'nin son zaman larnda slm aile hukuku kanunlatnlm idi. Ayn haklar ise Mecelle'de dzenlenmitir 8Onalt kitap arasnda bir insicam yoktur
Bunun sebebini slm hukukunun hususiyetlerinde aramak gerekir. slm hukukunun kayna Kur'an- Kerm ve hads-i erifler olduu iin, her messese, bu hususta vrid olan yet ve hadslerle bunlara uygun icm ve ictihdlarla tesbit olunmutu. Bu sebeple her biri farkl bir kitap hlinde dzenlenen messeselerin arasnda insicam aramak yersizdir Bununla beraber bey', kira, kefalet gibi akidlerin dzenleniinde, olmas gerektii gibi bir btnlk mevcut tur Hukuk ilminin iyice geliip geniledii gnmzde, modern hukukun branlar arasnda da bir insicamdan sz etmek mmkn deildir
64,
9-
Muhtelif meseleler bir kitapta toplanmtr
Klasik fkh kitaplarnda da mstakil bir bahis altnda ele alna mayan hususlar, mesil-i ett adyla dzenlenmitir Yine slm hukukunun hususiyetinden kaynaklanan bu durumu anlayla karlamak gerekir Modern kanunlarda da durum farkl deildir Kanundaki fasllara dhil edilemeyen hkmler, mteferrik maddeler hlinde dzenlenir 10- Kanun tanziminde tutulmas mutad olan yoldan ziyade fkh kitaplar tasnifine gre tanzim edilmitir Bunun sebebi Osmanl hukukunun esas itibariyle er' hukuka dayanmasdr Modern hukuka paralel domu modern kanun tekniinin birebir uygulanmasnn ne derece mahzuriu olaca izahtan uzaktr stelik Mecelle'yi hazriayanlar Avrupal deil, yk sek medrese tahsili grm Osmanl hukukinaslar idi. Bunlarn farkl bir yol izlemelerini beklemek abes olurdu. Gene de Mecelle'nin kanun teknii o devir iin byk bir deiiklik arzeder 11- Son drt kitap meden hukuktan ok, hukuk usul mahkemelerine ait hkmleri ihtiva etmektedir Mecelle'nin mnhasran bir meden kanun olmak iddiasnda bulunmad aktr Nizamiye mahkemesi hkimlerine yol gster mek ve Osmanl mercilerine gitmek zorunda olan ecnebiler bakmndan da hukukun aleniliini salamak gibi pratik maksatlar la hazrlanmtr Ayrca muhakeme usulleri de fkh kitaplarnda dier akid ve messeselerle beraber ele alnmtr Gnmzde de muhakeme usullerinin meden hukuktan ayr saylamayaca yaygn bir anlaytr Muhakeme hukuku ilmi, meden hukuk ve ticaret hukuku ile yakndan irtibatldr Dolaysyla Mecelle'de de muhakeme usullerinin kanunlatrlmas son derece makuldr 12- Bugnk iktisad ve ticar mnasebetlere hkim olan esaslar yerine, muayyen bir ahlk kaidesine ba vurmakla iktifa edilmektedir Mecelle bir ticaret kanunu deildir ktisat manifestosu ise hi deildir Osmanl Devleti'nde cri olan sistem kontroll liberal ikti sattr Ticar hkmler, Tanzimat'tan sonraki gelimelere paralel olarak, byk lde Fransz mevzuatndan mlhem ve muktebes ticaret kanunlarnda dzenlenmitir Dolaysyla bugnk iktisad ve
65.
ticar mnasebetlere hkim olan esaslar, Mecelle'de aramak yer sizdir. 13- Garp meden kanunlarnda akidlerin umum nazariyesi mahiyetindeki hkmler, her akidde tekrar edilmedii halde, Mecelle'nin kitaplarnda bahis mevzuu edilen akdin yaplna, teekkl ve irade unsuruna ait hususlar tekrar edilmektedir Borlar hukukuna dair bahisler, fkhn muamelat bal altnda tedkik edilmitir Her akid ve gasp, itlaf gibi her hukuk messese, ayn birer bahis olarak ele alnmtr Modern hukukta olduu gibi borlar hukuku iin mterek hkmler tesbit edilmi deildir. er' hukukun dier bahisleri de byledir. Bunun sebebi fkhn kay nann Kur'an- Kerm ve Snnet-i peygamber olmasdr Her akid ve her messese, birbirinden farkl esaslara istinad etmektedir 14- Bir meden kanun olmak itibariyle ok fazla maddesi vardr Mecelle mnhasran bir meden kanun deildir. Bin sekiz yz elli bir maddenin ilk yz maddesi kll kaidelerdir Drt yz ksur mad desi muhakeme usullerine, ki yz tanesi ticaret hukuku bahislerine ait olup, bin yz civarnda madde eya ve borlar hukukunu dzen lemektedir. 1792 tarihli Prusya meden kanunu on dokuz bin maddeyi aknd. 1 8 0 4 tarihli Code ivile Napoleon (Fransz meden kanunu) bin iki yz seksen bir; 1866 tarihli talyan meden kanunu iki bin yz krk yedi madde; 1 9 0 0 tarihi Alman meden kanunu iki bin yz seksen be madde; 1907 tarihli svire medeni kanunu bin iki yz yirmi sekiz madde idi. 1926 tarihli Trk kanun- medensi dokuz yz otuz yedi maddeden mteekkildi. Bu bakm dan Mecelle'yi madde saysnn fazlal ile itham etmek olacak i deildir Mecelle'ye vgler Mecelle'yi tenkit edenlerin yannda, yerii ve yabanc bilim adamlan arasnda onu eitli bakmlardan bir hukuk abidesi olarak gsterenler de pek oktur. eitli eserlerde ortak olarak belirtilen ve methedilen hususiyetleri, ayn zamanda yukarda belirtilen baz tenkitlere de cevap niteliindedir Bu vgler yle sralanabilir:^! slm hukukunun kanun hline getirilebileceini gsterdii iin
66.
@(^^^
^^0^
slm aleminde byk bir hrmet ve sevgi uyandrmtr slm hukukularnn rey ve ictihdlarnn bir araya toplanmas iin yaplan ilk teebbstr Garp hukukunun, celb-i menfiin def-i mefside stnlne dayanan ve menfeati ne alan kymet stnlne kar, def-i mefsidin celb-i menfiden evl olduu dncesi ile ahlk n planda tutmaktadr [30. maddeye baknz.] Koyduu hkmlerde dima bir muvazene kurmak ve haksz bir menfeat teminine yer vermemek temylndedir [87 ve 8 8 . madd eye baknz]. Her mesele en ince detayna kadar tanzim edilmi; bu sayede ihtilflarn zmnde ind ve keyf takdiriere yer braklmamtr Birbirine zt hibir hkm tamaz. Zamanna gre benzerinin vcuda getirilmesi g bir eserdir Cevdet Paa'ya ait mill bir tertibi ve sehl-i mmteni (kolay ve sade grnen fakat sylenmesi ve taklidi olduka zor olan sz) denecek kadar pariak bir slubu vardr Maddeleri son derece veciz ve ak yazldndan tatbikat rahat olmutur Mecelle'nin slup ve hkmlerindeki vuzuh ve kat'iyet, ona mevzuat arasnda mstesna bir yer vermitir slm hukukuna ve onun sadece Hanef mezhebine dayal, hukuk tarihi bakmndan son derece mhim bir kanundur Garp hukuk kanunlaryla orijin olarak dorudan doruya bir alkas yok tur slm hukukunda borlar ve meden kanun olarak ve olduka sistemli bir ekilde tanzim edilmi ilk dzenlemedir ok esasl ve kuvvetli bir muhteviyat vardr Bu itibaria Osmanl Devleti'nin hukuk ihtiyacn kolaylkla karlamtr Her kitabn evveline o kitaba ait stlah ve tabirierin konmas hkmleri anlamay kolaylatrm ve ihtilfa mahal burakmamtr Mecelle'nin misalleri bol ve tarifleri ok bir ekilde hazrianm olmas byk bir boluu doldurmu ve mkemmel hizmetler gr mtr Zira byk slm hukukulannn yazd ciltler dolusu ve ou Arapa olan hukuk kitaplarndaki asl hkmleri okuyup
67,
^ ^ ^ ^
1^^^^
renmek Arapa bilmeyen nizamiye mahkemelerindeki hukuku lar iin ok daha zordu. Mecelle hakkmda, ncelikle hazrlanmasmda byk emei geen Ahmed Cevdet Paa, u yorumda bulunmaktadr: "Avrupa kt'asnda en ibtid tedvin olunan kanunnme. Roma kanunnmesidir ki, ehr-i Kostantiniyye'de (stanbul) bir cemiyet-i ilmiyye tarafndan tertib ve tedvin olunmu idi. Avrupa kanunnmelerinin essdr ve her tarafda mehur ve muteberdir Fakat Mecelle-i Ahkm-i Adliyye'ye benzemez. Beynlerinde (aralarnda) pek ok fark vardr nki o, be-alt kanuninas ztn marifetiyle yaplm. Bu ise, be-al fakih ztn marifetiyle vaz'- ilah olan (Allah tarafn dan konulan) eriat- garrdan ahz ve iltikat edilmitir (alnmtr). Avrupa kanuninaslarndan olup bu kere Mecelle'yi mtla ve Roma kanunnmesiyle mukayese eden ve her ikisine dahi mcerred eser-i beer (sadece birer insan eseri) nazaryla bakan bir zt dedi ki: 'Alemde, cemiyyet-i ilmiyye vastasyla iki defa kanun yapld. kisi de stanbul'da oldu. kincisi, tertibi ve intizam ve mesailinin (iindeki meselelerin) hsn-i tensik ve irtibat (gzel tertibi) hasebi ile evvelkiye ok mreccahtr ve fikdir (stn ve yedir). Beynlerindeki fark dahi insann o asrdan bu asra kadar lem-i medeniyette ka adm atm olduuna bir mikyastr (ldr)." Avrupal yazariar da Mecelle hakknda takdirierini ifde etmek ten geri durmamlardr Nitekim Bernard Levvis der ki: "On dokuzuncu yzyln belki en nemli hukuk reformu. Mecelle diye tannan ve ilk blm 1870'te yaymlanan yeni bir medeni kanunun ilanyd. Mecelle pek geni lde zamannn entellektel hayatnda nde gelen bir sima olan bilim adam, tarihi ve dahi hukuku Ahmed Cevdet Paa'nn (1822-1895) eseriydi. er' hukukun bir kanunundan ok kanunlar klliyat olan onun bu eseri, Trk hukukunun byk basanlarndan biri srasnda yer almaldr 1926'da Cumhuriyet tarafndan kaldrlncaya kadar Trkiye'de yrrlkte kald. Hl da Asya'da Osmanl vrisi devletlerin bir ounun hukuk sistemlerine temel tekil etmektedir. "'^2 Ahmed Cevdet Paa, Mecelle'nin hazrlanmasnda nayak olmakla yalnz slm hukukuna deil, dnya hukuk hayatna da
68,
@(^^^^
^^^0%
byk bir hizmette bulunmu, hem kendi adm hem de hazrlad bu mkemmel eserin adn ebedletirmidir nsan eseri olmak itibariyle elbette Mecelle de hatdan ri deildir, ama bu, onun hretine glge drmemi; bilakis oniki asrik slm hukukundan zamann ihtiyalarna uygun kanunlatrmalar yaplabileceine bir delil ve kvlcm tekil etmitir ^3
69.
nc Ksm
MECELLENIN KLLI KAIDELERI

(islm Hukuku'nun Umum Prensipleri)
Kavid-i fkhiyye ile bir adam mumeltm mehm emken er'a tevfk ve takrb edebilir [Fkh kaidelerle bir adam ilerini mmkn mertebe er'-i erife uygun yapabilir]
Mecelle'nin esbb- mucibe mazbatas (gerekesi)
70,.
KU k a i d e n i n tarifi Osmanl hukukunun esasn slm hukuku tekil eder. Bu hukukun kaynaklar da srasyla Kur'an- Kerm, Hazret-i Peygamber'in snneti, slm limlerinin icma' ve kyaslardr. Btn slm hukukularnn zerinde ittifak ettii bu kaynaklara asl deliller denir Bunun yannda rf, istihsan, maslahat gibi ikinci derecede kaynaklar da vardr Bunlara da fer' deliller denir te btn bu kay naklardan slm hukukuna it hkmleri kartma iine ictihd denir Bunu yapabilecek olan hukukuya da mctehid ad verilir slm hukuku, ilah temele dayanan ve mctehid hukukular tarafndan sistematize edilen hkmlerden teekkl eder Hukuku, nne gelen bir meselenin zmnde srasyla bu kaynaklara mracaat ederek, ictihdda bulunur ve hkm verir te her mcte hid hukukunun ictihd ederek vard hkmlerin tamamna mezheb denir Hukuku eer mctehid deilse bir mctehid hukukunun ictihdlarna gre hareket eder slm hukukunun kaynaklanndan hkm kartrken takib edile cek metodlar, usl-i fkh denilen ilim gstermektedir Bugn buna hukuk metodolojisi ad veriliyor Hukukular bu ilim yardmyla kaynaklardan hkm kartmlar ve bunlar meseleler hlinde kitaplara geirmilerdir. Bu hkmlere de fru- fkh ad verilir ki, bugn fkh denince bu anlalr Bylece slm hukuku meseleci (kazuistik) bir hususiyet arzetmitir Burada her hukuk mesele ayr ayr ele alnp zme kavuturulmutur Bir baka deyile, mesel bey' (satm) akdinin artlar ve neticeleri ayr, icre (kira ve hizmet) akdinin ayr, kefalet akdinin ayr, ksaca btn akidlerin art ve neticeleri birbirinden ayr ele alnmtr Bunun bir sebebi de slm hukukunun kaynann ilah oluudur nki her mesele iin Kur'an- Kerm ve snnet-i nebevide ayr deliller vardr Bylece ou zaman birbirine benzer messeseler iin mterek esaslar koy mak ok zor, hatta imknszdr Bu meseleci usl, belki ok geni ve tekrariaria dolu olmakla beraber, daha ince ve adaletli hkmler getirmeyi elverilidir slm hukuku meseleci bir hususiyet tamakla beraber, her hukuk messese iin mterek esaslar belirienmemi deildir. Nitekim ou Hanefi mezhebinden olan bir ksm hukukular bu
71 .
hkmler iin mterek olan kaideleri tesbit etmilerdir Hukukun umum prensipleri de denilebilecek ve hukuk hayatmm en mhim esaslarm gsteren bu kaideler, Mecelle'nin ilk yz maddesini tekil eder Kll kaideler, fru- fkh sahasn tekil eden onbinlerce mese le tedkik olunup, birbirine benzeyenlerin ayn balk altnda toplan mas suretiyle meydana getirilmitir Bunu gerekletiren slm lim lerinin yorucu almalar ve derin vukuflar takdire ayandr Kll k a i d e l e r i n e s a s Kll kaidelerin bazlan hads-i eriflerden alnmtr Bazlan Sahbe-i kiramn szlerine dayanr Tabin ulemsna ulaan kll kaideler de vardr Hanef mezhebinin kurucularndan mam Muhammed'in kitaplarnda da ok sayda kll kaideye rastlamak mmkndr Mesel "cret ile daman (tazminat) mctemi' olmaz (bir arada bulunmaz)" mealindeki Mecelle kaidesi (madde 86) mam Muhammed'in eserlerinden alnmtr Mstakil olarak bu sahada ilk eser veren, III. hicr asrda yaam Hanef hukukusu Eb Tbir ed-Debbs'tr Debbs, hukukun umum prensiplerini on yedi madde hlinde zetlemi ve baz hukuk meseleleri bu prensiplere indirgemitir Debbs'n tesbit ettii kaidelerden bazlar unlardr: ek ile yakn zail olmaz; Meakkat te\;sm celbeder; Zarar izle olunur; det muhakkerrdir; Bir iten maksat neyse hkm ona gredir; Kelmn i'mli ihmlinden evldr vs. Debbs'dan sonra Kerh, Debbs, bn Nceym, Hdim gibi Hanef; Hirev, Cveyn, zzeddin bin Abdisselm, Syt gibi afi; Karf gibi Mliki ve bn Receb gibi Hanbel mezhebinden hukukular bu sahada alm ve eser vermilerdir Bazs doru dan bir hads-i erife dayal olan bu kaidelerin pek ou Molla Hsrev'in Mir'at, bn Nceym'in Ebh, Kdhn'n Hniyye, Hamza Efendi'nin Fevid, Hdim'nin Mecmi' adl kitaplarndan Mecelle'ye alnmtr Bu kll kaideler, umumiyetle slm hukukunun tli, yani ikinci derecede kaynaklar iinde mtla edilir Ancak bunlarn tamamn her mezheb ayn ekilde kabul etmez. Yukarda geen alt madde zerinde hemen hi ihtilf yoktur Bunlar btn mezhebler kabul eder htilf, bunlarn nasl tatbik edileceindedir Bunlarn dnda
72.
@(^^|^
^^0^
kalan maddelerin bazsmda ihtilf vardr Bunlardan bazsn bir mezheb kabul eder, bazsn baka bir mezheb kabul eder Zaten mezhebler, slm hukukunun kaynaklarn tefsir metodlarnn fark llndan domutur Mesel, "Al-hilfi'l-kyas sabit olan ey, ire maks'n-aleyh olmaz" kaidesi, Haneflere gre makbul ise de, dier mezheblere gre makbul deildir nki bunlara gre zaten kyasa ramen hibir ey sabit olmaz. Bu kll kaidelerden ancak yz tanesi Mecelle'ye alnmtr slm Hukukunun kll kaidelerinin bunlardan ibaret olduu sylenemez. Bu maddeler dnda da kll kaideler vardr. "Hkm iin balangcna izafe olunur", "Hkm zahire gre verilir", "Rzya ilm, hrmeti nefy eder", "art- vkf nass- sri' gibidir", "Kesret-i ilel ile tercih vki' olmaz", "Cem'-i mleffak btldr" gibi baka ok kll kaide bulunmaktadr Ama Mecelle'de yz tanesinin tedvniyle yetinilmitir Bunlardan farkl mahiyetteki birincisi saylmazsa, geride doksan dokuz madde kalr ki, Mecelle'yi hazrlayan heyetin, esm- hsn (Allah'n isimleri) says olan doksan dokuz ile teberrk ettiini, yani bereketlenmek istediini sylemek mmkndr Mecelle'nin geri kalan bin yedi yz elli bir maddesi slm borlar, ticaret, eya ve muhakeme hukukuna dir muhtelif bahislerine dair hkmler ihtiva eder Bu almada Mecelle'nin ilk yz maddesini tekil eden kll kaideler ele alnmtr. Vaktiyle gnlk ilerde hukuka, adalete uygun davranabilmek iin hukukular, hatta sradan insanlar, bu yz maddeyi ezberleyip iyice anlamay zarur sayarlard. Her biri birer darbmesel hlini alm olan kll kaideler, slm hukukunun yalnzca muamelatla alkal meseleleri iin deil, ibdet, ceza ve dier sahalarnda da muteberdir Kll k a i d e l e r i n m a h i y e t i Mecelle'nin esbb- mucibe mazbatasnda da (gerekesinde) yazd zere, hkimler, fkh kitaplarnda veya Mecelle'nin dier maddelerinde bir nakl-i sarh (ak bir hkm) bulunmadka yalnz bu kll kaidelerle hkmedemez. Bir baka deyile muteber bir kitapta, herhangi bir meselenin bu kaidelerden birinin hkm altna girdii hususunda husus bir sarahata (akla) rastlanmadka, o
73,
meselenin hallinde szkonusu kll kaide tek basma tatbik olunarak hkm verilemez. Bir meselenin hkm mutlaka kitap, snnet, icma ve kyastan bir delile dayanmaldr Bu sebeple kll kaideler hkm kayna deil, edille-i erbaa denilen bu drt delile istinaden verilmi hkmn hid ve destei olarak grlebilir Ayrca fkh meselelerinin anlalmasnda umum faydalar bulunduundan, bu kll kaideleri bilenler, fkh meselelerini delilleriyle renmi olur ve muamelelerini dine uygun yapma imkn bulurlar Bir baka mhim husus da, kll kaidelerin neredeyse hepsinin istisnalarnn bulunmasdr Bu sebeple kll kaidelerin her hal ve artta muteber olduunu sylemek mmkn deildir Bir bakasn ldrmek zere lmle tehdid edilen kimse, "Zaruretler yasaklan mubah klar" kaidesine istinaden o kimseyi ldremez. aka ile nikh, talk veya kle azadnda bulunan kimse, sonradan "Bir iten maksat neyse hkm ona gredir" kaidesine dayanarak bu tasarruflarndan vazgeemez. nki bunlar o kaidenin istisnsdr Mecelle'nin ilk yz maddesinden ilki dierlerinden tamamen farkl olup, burada fkh ilmi tarif edilmektedir Dier doksan dokuz maddeden her biri yekdieriyle yakndan alkaldr Bazlar bir maddenin eitli unsurlar gibidir Bazlar ise birbirinin istisnsdr Bazlar neredeyse birbirinin aynsdr Fakat aralarnda nanslar vardr Bu sebeple her birka kaide ayn balk altnda ele alnabilir Nitekim kll kaideler zerinde alan muasr hukukulardan Suriyeli Mustafa Ahmed Zerk bu maddeleri kendine gre tasnif ederek aralarndaki irtibatlara dikkat ekmitir Zerk, ana kaidelerin krk tane ve dier elli dokuz tanesinin bunlara bal yan kaideler olduunu syler Zerk'nn tesbit ettii ana kaidelerin yan kaideleri parantez iinde gsterilmitir: 2, (3); 4, (5, 10, 9, 8, 11, 13, 67, 74, 73, 72, 3 8 ) ; 19, (31,20, 25, 27, 2 9 , 2 8 , 26, 3 0 , 46, 6, 7); 17, (18, 2 1 , 22, 3 3 , 32); 3 6 , (37, 4 1 , 42, 40,69,70,43,45,44,39); 60, (12, 61,64,63, 65,66,62); 2 4 , (23); 3 4 , (35); 56, (55); 47, (49, 48, 54, 5 0 , 8 0 , 52); 82, (84); 9 6 , (95, 97); 75, (78); 77, (76). Bunun dnda kalan kaideler, yan kaidesi olmayan mstakil kaidelerdir Yeri geldike btn bu hususiyetlerine iaret edilmitir Elinizdeki kitapta, szkonusu maddeler nce olduu gibi yazlp, hemen arkasndan ksaca rneklerle aklanmaya allmtr Bu i
74.
yaplrken de bilhassa Ali Haydar Efendi, tf Bey, Hac Reid Paa, Abdssettar Efendi gibi byk Osmanl hukukularnn Mecelle'ye yapt erhler, ayrca bn Nceym'in Ebh ve Hdim'nin Mecmi adl eserleri esas alnmtr Bunlardan baka bata bn bidn'in Redd'l-Muhtr adl eseri olmak zere fkh kitaplanndan istifde edilmitir Baz maddelerin kendi metni iinde aklamas bulunmakta ve ou zaman bir rnek verilmektedir Bu kitapta maddelerin izah metnin altnda keli parantez iinde yaplmr Her madde siyah yazyla ifade edilmi, maddenin kendi metnindeki izah hemen bunun altnda yer almtr Aynca her bir maddenin alnd Arapa usul kaidesi de parantez iinde gsterilmitir Bundan sonra maddede geen ve bugn ok kimsenin in olmad kelimelerin mnlar verilmitir. Bunun da altna maddeler izah edilerek mevzu nun iyi anlalmas iin eitli misaller verilmeye allmtr.
75.
@(^^^
^^0^
lk y z m a d d e Toplu halde Mecelle'nin ilk yz maddesi MAKLE- L Ilm-i fkhm tarif ve taksimi beyanmdadr MADDE bilmekdir. 1. lm-i fkh mesiI-i er'iyye-i ameliyyeyi
Mesil-i fkhiyye ya emr-i hirete teallk eder ki ahkm- ibdtdr veyhud emr-i dnyya teallk eder ki mnkehat ve muamelt ve ukbt ksmlarna taksim olunur yle ki Cenb- Hakk, bu nizm- lemin vakt-i mukaddere dek beksn irde edib, bu ise nev'-i innn bekasna ve nev'in bekas tenasl ve tevld in zkr ve insn izdivacna mentdur Ve bir de nev'in bekas ehasn adem-i inkt'yladr nn ise i'tidl-i mi'zc hasebiyle bekada gda ve libs ve meskence umr- sn'iyyeye muhtc olur Bu dahi efrad beyninde te'vn ve itirak husulne tevakkuf eder Elhsl inn medeniyy't-tab' olduundan, sair hayvant gibi mnferiden yaamayb, bast- bist- medeniyyet ile yekdiere mu'venet ve marekete muhtcdr Hlbuki her ahs, kendye mlayim olan eyi taleb ve mzhim olan eye gazb eder olduundan, beynlerinde adi nizmn halelden mahfuz kalmas iin, gerek izdi v a ve gerek m-bihi't-temeddn olan te'vn ve itirak hususlarn da bir takm kavnn-i meyyide-i er'iyyeye muhtc olur ki evvelkisi fkhn mnkehat ksm ve ikincisi muamelt ksmdr ve emr-i temeddnn bu minval zre payidar olmas iin ahkm- ceza tertibi lzm gelib, bu dahi fkhn ukbt ksmdr bu muamelt ksmnn kesr'l-vuku' olan mesaili, ktb-i mu'tebereden cem' ile kitblara ve kitblar bblara ve bblar fasUara taksim olunmak zere bu Mecelle'nin te'lfine ibtidr olunmudur te mehkimde ma'mln bih olacak mesil-i fer'iyye bervech-i ti ebvb ve fuslde zikrolunacak mesildir Ancak muhakkkn-i fukah, mesil-i fkhyyeyi bir takm kavid-i klliyyeye irca etmilerdir ki her biri nice mesaili muhit ve mtemil olarak ktb-i fkhiyyede msellemtdan olmak zre bu mesilin isbt iin delil
76.
ttihz olunur. Ve evvel-i emde bu kavidin tefehhm mesile istinas hsl eder ve mesilin zihnlerde tekarrrne vesle olur Binen al zlik, doksan dokuz kide-i fkhiyye cem' ile maksda r'dan mukaddem, bervech-i ti makle-i saniye olmak zere rd olunur ve eeri bunlardan ba'zs mnferiden ahzolundukda ba'z mstesneyt bulunur ise de, yekdierini tahss ve takyd etdiklerinden, min-hays-il-mecm' klliyyet ve ummiyyetlerine halel gelmez. MAKLE- S A N Y E Kavaid-i Fkhiyye Beyanndadr. MADDE 2 . Bir iden m a k s a d ne ise, hkm n a gredir. Yan bir i zerine terettb edecek hkm, ol iten maksat ne ise ona gre olur. MADDE 3 . Ukdda i'tibr maksd ve meniyedir; elfz ve mebniye deildir. Binen al zlik bey' bi'l-vefda rehin hkm cereyan eder MADDE 4 . ek ile yakn zail olmaz. MADDE 5 . Bir eyin bulunduu hl zre kalmas asidir. MADDE 6 . Kadm kdemi zre terkolunur. MADDE 7. Zarar kadm olmaz MADDE 8 . Beret-i zimmet asidir. Binen al zlik bir kimse birinin mln telef edib de, mikdnnda ihtilf etseler, sz mtlifin olub, ml sahibi iddia etdii ziydeyi isbta muhtc olur MADDE 9 . Sfat- rizada asi olan ademdir. Mesel irket-i mudrebede kr olup olmadnda ihtilf olunsa, ademi asi olduuna binen, sz mdribin olub, shib-i sermye kr olduunu isbta muhtc olur MADDE 1 0 . B i r z e m n d a sabit olan eyin, hilfna delil olmadka, bekasyla hkmolunur. Binen al zlik, bir zemnda bir ey bir kimsenin mlk olduu sabit olsa, mlkiyeti izle eden bir hl olmadka, mlkiyetin bekasyla hkmolunur.
77.
^^^^^
^^0^
MADDE 1 1 . Br emr-i hadisin akreb-i evktna izafeti asldr. Ya'n hadis olan bir iin sebeb ve zemn- vuku'unda ihtilf olun sa, zemn- bade nisbeti isbt olunmadka, hle akreb olan zemna nisbet olunur MADDE 1 2 . Kelmda asi olan ma'n-y hakikdir. MADDE 1 3 . Tasrh mukabelesinde dellete l'tibr yokdur. MADDE 1 4 . Mevrid-i nassda itihada mes yokdur. MADDE 1 5 . Al-hilfl'l-kys sabit olan ey, ire maksn-aleyh olmaz. MADDE 1 6 . ctihd ile ictihd nakzolunmaz. MADDE 1 7 . Meakkat teysri celbeder. Ya'n subet sebeb-i teysr olur ve darik vaktinde vs'at gs terilmek lzm gelir Karz ve havale ve hacr gibi pek ok ahkm- fkhiyye bu asla mteferri'dir ve fukahnn ahkm- er'iyyede gs terdikleri ruhas ve tahfft hep bu kaideden istihra olunmudur MADDE 1 8 . Bir i zyk oldukda mttesi' olur. Ya'n bir ide meakkat grlnce ruhsat ve vs'at gsterilir MADDE 1 9 . Zarar ve mukabele bi'z-zarar yokdur. MADDE 2 0 . Zarar izle olunur. MADDE 2 1 . Zaruretler memnu' olan eyleri mbh klar. MADDE 2 2 . Zaruretler kendi mikdarlarnca takdir olunur. MADDE 2 3 . Bir zr iin caiz olan ey, ol zrn zevliyle btl olur. MADDE 2 4 . Mni zail oldukda memnu' avdet eder. MADDE 2 5 . Bir zarar kendi misliyle izle olunamaz. MADDE 2 6 . Zarar- nm def iin zarar- hs ihtiyar olunur. Tabb-i chili men' etmek bu asidan teferru' eder MADDE 2 7 . Zarar- eedd zarar- ehaff ile izle olunur.
78.
(g^^l^
^^^
MADDE 2 8 . ki fesd tearuz etdikde, ehaffi irtikb ile, a'zmnn resine baklr. MADDE 2 9 . Ehven-i erreyn ihtiyar olunur. MADDE 3 0 . Def-i mefsid celb-i menfiden evldr. MADDE 3 1 . Zarar bi-kaderi'l-imkn def olunur. MADDE 3 2 . H a c e t umm olsun, huss olsun, zaruret menzilesine tenzil olunur. Bey' bi'l-vefnn tecvzi bu kabildendir, ki Buhr ahlisinde bor tekessr etdikde, grlen ihtiy zerine bu muamele meriyy'l-icr olmudur MADDE 3 3 . Iztrr gayrn hakkn ibtl etmez. Binen al zlik bir adam a kalb da, birinin ekmeini yese, ba'dehu kymetini vermesi lzm gelir MADDE 3 4 . Almas memnu' olan eyin, vermesi dahi memnu' olur. MADDE 3 5 . lenmesi memnu' olan eyin, dahi memnu' olur. MADDE 3 6 . det muhakkemdir. istenmesi
Yani hkm-i er'yi isbat iin rf ve det hakem klnr; gerek mm olsun ve gerek hs olsun. MADDE 3 7 . Nsn isti'mli bir hccetdir ki nnla amel vcib olur. MADDE 3 8 . deten mmteni' gibidir. mmteni' olan ey hakkaten
MADDE 3 9 . Ezmnn tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz. MADDE 4 0 . detin delaletiyle olunur. ma'n-y hakk terk
MADDE 4 1 . det a n c a k muttarid yahut glib oldukda mu'teber olur. MADDE 4 2 . 'tibr glib-i ayiadr, ndire deildir. MADDE 4 3 . rfen ma'rf olan ey, art klnm gibidir. MADDE 4 4 . Beyne't-tccr ma'rf olan ey, beynlerinde merut gibidir.
79.
MADDE 4 5 . Orf ile ta'yn, nass ile t a y i n gibidir. MADDE 4 6 . Mni' ve muktazi tearuz etdikde mni' takdim olunur. Binen al zlik bir adam borlusu yedinde merhn olan mhn hara satamaz. MADDE 4 7 . Vcdda bir eye tbi' olan, hkmde dahi ona tbi' olur. Binen al zlik bir gebe hayvan satldkda, karnmdaki yavrusu dahi tebe'an satlm olur MADDE 4 8 . Tbi' olan eye ayrca hkm verilemez. Mesel bir hayvann karnndaki yavrusu ayrca satlamaz. MADDE 4 9 . Bir eye mlik olan kimse zarriyytndan olan eye dahi mlik olur. ol eyin
Mesel bir haneyi satn alan kimse ona msil olan tarka dahi mlik olur MADDE 5 0 . Asl sakt oldukda fer' dahi sakt olur. MADDE 5 1 . Sakt olan ey avdet etmez. Yani giden geri gelmez. MADDE 5 2 . Bir ey btl oldukda onun zmnndaki ey dahi btl olur. MADDE 5 3 . Asln ifs kabil olmad halde bedeli if olunur. MADDE 5 4 . Bizzat tecviz olunmayan ey bi't-teba' tecviz olunabilir. Mesel mteri, meb'i kabz iin byi'i tevkil etse caiz olmaz. Amma itira eyledii zahireyi lb koymak iin byi'a uval verib, o dahi zahireyi uvala vaz' edicek, zmnen ve tebe'an kabz bulunur MADDE 5 5 . Ibtiden tecviz olunmayan ey, beken tecviz olunabilir. Mesel hisse-i ayiay hibe etmek sahih deildir Amma bir ml- mevhbun bir hisse-i ayiasna bir mstehk kb da zabtetse, hibe btl olmayb, hisse-i bakiye mevhbun lehin ml olur MADDE 5 6 . B e k ihtidadan esheldir.
80.
^ ^ ^ S
MADDE 5 7 . Teberru' a n c a k kabz ile t e m a m olur. Mesel bir adam birine bir ey hibe etse, kable'l-kabz hibe temam olmaz. MADDE 5 8 . Ra'iyye, yani teb'a zerine tasarruf masla hata mentdur. MADDE 5 9 . Velyet-i hssa, velyet-i mmeden akvdr. Mesel, mtevell-i vakfm velayeti, kadmm akvdr velayetinden
MADDE 6 0 . Kelmn i'mli ihmlinden evldr. Ya'n bir kelmn bir ma'nya hamli mmkin olduka ihml, ya'n mnsz i'tibr olunmamaldr MADDE 6 1 . Ma'n-y hakik mteazzir oldukda m e c a z a gidilir. MADDE 6 2 . Bir kelmn i'mli mmkin olmaz ise ihml olunur. Yani bir kelmn hakk ve mecaz bir ma'nya hamli mmkin olmaz ise o hlde mhmel, ya'n mnsz braklr. MADDE 6 3 . Mtecezzi olmayan bir eyin ba'dn zikret mek klln zikr gibidir. MADDE 6 4 . Mutlak tlk zere cri olur. Eer nassen yhud delleten takyd delili bulunmaz ise. MADDE 6 5 . Hzrdaki vasf lav ve gibdeki vasf mu'teberdir. Mesel, bayi' meclis-i bey'de hzr olan bir kr at satacak olduu hlde "u yaz at u kadar bin kurua satdm" dese, icb mu'teber olub, yaz ta'bri lav olur Amma meydnda olmayan bir kr at, yaz deyu satsa, vasf mu'teber olmakla bey' mn'akid olmaz. MADDE 6 6 . S'l cevbda iade olunmu addolunur. Ya'n tasdik olunan bir s'lde ne denilmi ise, mucb onu sylemi hkmndedir MADDE 6 7 . Skite br sz isnd olunmaz. Lkin ma'rz- hacette skt beyndr MADDE 6 8 . Bir eyin umr- b a t m a d a delili, ol eyin makamna kim olur. Ya'n hakikatine ttla mteassir olan umr- btnada dell-i
81.
^^0
zahiresi ile hkm olunur MADDE 6 9 . Mktebe m u h a t a b a gibidir. MADDE gibidir. MADDE olunur. MADDE MADDE yokdur. 7 0 . Dilsizin iret-i m a b u d e s i lisn ile beyn 7 1 . Tercmann kavli her hussda kabul 7 2 . Hats zahir olan zanna itibr yokdur. 7 3 . Senede mstenid olan ihtiml ile h c c e t
Mesel bir kimse veresesinden birine u kadar kuru borcu olduunu ikrar ettii takdirde, eer maraz- mevtinde ise, dier verese tasdik etmedike bu ikrar hccet deildir Zira dier vereseden mal karmak ihtimali maraz- mevte msteniddir Amma hl-i shhatde ise ikrar muteber olur ve ol halde olan ihtimal mcerred bir nev'i tevehhm olduundan ikrarn hcciyyetine mni olmaz. MADDE 7 4 . Tevehhme itibr yokdur. MADDE 7 5 . Burhan le sabit olan ey, lynen sabit gibidir. MADDE 7 6 . Beyyine mdde iin ve yemin mnkir zer inedir. MADDE 7 7 . Beyyine hilf- zahiri isbt iin ve yemin asl ibk iindir. MADDE 7 8 . Beyyine hccet-i mteaddiye vc ikrar hccet-i hasradr. MADDE 7 9 . Kii ikraryla muaheze olunur. MADDE 8 0 . Tenakuz ile h c c e t k a l m a z , lkin mtenkzn aleyhine olan hkme halel gelmez. Mesel, hidler ahadetlerinden rcu' ile tenakuz etdiklerinde ahadetleri hccet olmaz. Lkin evvelki ahadetleri zerine kd hkmetmi ise bu hkm dahi bozulmayb, mahkmun bihi hidlerin tazmin etmesi lzm gelir MADDE 8 1 . Asi sabit olmad hlde ferin sabit olduu vriddir. Mesel bir kimse filann filana u kadar kuru deyni vardr, ben
82,
dahi ona kefilim dese ve aslin inkr zerine dyin iddia etse, mebl- mezbru kefilin vermesi lzm gelir MADDE 8 2 . artn sbtu indinde ona muallak olan eyin sbtu lzm olur. MADDE 8 3 . Bi-kaderi'l-imkn arta mrat olunmak lzm gelir. MADDE 8 4 . Va'dler sret-i taliki iktis ile lzm olur. Mesel "sen bu mal filan adama sat eer akesini vermez ise ben veririm" dese ve mal alan akeyi vermese bu va'di eden kim senin akeyi vermesi lzm gelir. MADDE 8 5 . Bir eyin nef i daman mukbelesindedir. Ya'n bir ey telef olduu takdirde hasan kime id ise onun damnnda demek olub, ol kimsenin bu vehile daman ol ey ile intif'a mukabil olur Mesel hyar- ayb ile reddolunan bir hayvan mteri kullanm olmasndan dolay bayi' cret alamaz. Zr kable'r-red telef olayd hasan mteriye id olacakd. MADDE 8 6 . cret ile daman mctemi' olmaz. MADDE 8 7 . Mazarrat menfeat mukbelesindedir. Ya'n bir eyin menfeatine nail olan, onun mazarratna mte hammil olur MADDE 8 8 . Klfet n i m e t e ve n i m e t klfete gredir. MADDE 8 9 . Bir fiilin hkm failine muzf klnr ve mcbir olmadka mirine muzf klnmaz. MADDE 9 0 . Mbair, ya'n bizzat fail ile, mtesebbib mctemi' oldukda, hkm ol faile muzf klnr. Mesel, birinin tark- mda kazm olduu kuyuya dieri birinin hayvann ilk ile itlaf etse o zmin olup kuyuyu hafr eden kimseye daman lzm gelmez. MADDE 9 1 . Cevz- er' d a m a n a mnfi olur. Mesel, bir adamn kendi mlknde kazm olduu kuyuya birinin hayvan dp telef olsa daman lzm gelmez. MADDE 9 2 . Mbair mteammid o l m a s a da zmin olur. MADDE 9 3 . Mtesebbib mteammid olmadka zmin olmaz.
83,
MADDE 9 4 . Hayvantn kendiliinden olarak cinayet ve mazarrat hederdir. MADDE 9 5 . Gayrn mlknde tasarrufla emretmek btldr. MADDE 9 6 . Bir kimsenin mlknde onun izni olmak szn her bir kimsenin tasarruf etmesi caiz deildir. MADDE 9 7 . Bil-sebeb-i meru birinin mln bir kim senin ahz eylemesi caiz olmaz. MADDE 9 8 . Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl, ol eyin tebeddl makamna kimdir. MADDE 9 9 . Kim ki bir eyi vaktinden evvel isti'cl eyler ise mahrmiyetiyle mu'teb olur. MADDE 1 0 0 . Her kim ki kendi tarafndan t e m a m olan eyi nakzetmeye sa'y ederse, sa'yi merdddur.
84.
A k l a m a l o l a r a k M e c e l l e ' n i n ilk y z m a d d e s i BRNC MAKALE Ilm-i fkhn tarif ve taksmi beyanndadr. MADDE bilmekdir. 1. lm-i fkh mesil-i er'iyye-i ameliyyeyi
(el-fkhu el-ilm bi'l-ahkmi'l-er'K;i!eti'l-ameli;{;e) Mesil-i fkhiyye ya emr-i hirete teallk eder ki ahkm- ibdtdr veyhud emr-i dnyya teallk eder ki mnkehat ve muamelt ve ukbt ksmlarna taksm olunur yle ki Cenb- Hakk, bu nizm- lemin vakt-i mukaddere dek beksn irde edib, bu ise nev'-i innn bekasna ve nev'in bekas tenasl ve tevld in zkr ve insn izdivacna mentdur. Ve bir de nev'in bekas ehasn adem-i inkt'yladr nn ise i'tidl-i mi'zc hasebiyle b e k a d a gda ve libs ve meskence umr- sn'iyyeye muhtc olur Bu dahi efrad beyninde te'vn ve itirak husulne tevakkuf eder Elhsl inn medeniyy't-tab' olduundan, ir hayvant gibi mnferiden yaamayb, bast- bist- medeniyyet ile yekdiere mu'venet ve marekete muhtcdr Hlbuki her ahs, kendye mlayim olan eyi taleb ve mzhim olan eye gazb eder olduundan, beynlerinde adi nizmn halelden mahfuz kalmas iin, gerek izdi va ve gerek m-bihi't-temeddn olan te'vn ve itirak hususlarn da bir takm kavnn-i meyyide-i er'iyyeye muhtc olur ki evvelkisi fkhn mnkehat ksm ve ikincisi muamelt ksmdr ve emr-i temeddnn bu minval zre payidar olmas iin ahkm- ceza tertibi lzm gelib, bu dahi fkhn ukbt ksmdr. bu muamelt ksmnn kesr'l-vuku' olan mesaili, ktb-i mu'tebereden cem' ile kitblara ve kitblar bblara ve bblar fasllara taksm olunmak zere bu Mecelle'nin te'lfine ibtidr olunmudur te mehkimde ma'mln bih olacak mesil-i fer'iyye bervech-i ti ebvb ve fuslde zikrolunacak mesildir. Ancak muhakkkn-i fukah, mesil-i fkhyyeyi bir takm kavid-i klliyyeye irca etmilerdir ki her biri nice mesaili muhit ve mtemil olarak ktb-i fkhiyyede msellemtdan olmak zre bu mesilin isbt iin delil ittihz olunur Ve evvel-i emde bu kavidin tefehhm mesile
stinas ils! eder ve mesilin zihnlerde tekarrrne vesle olur Binen al zlik, doksan dokuz kide-i fkhiyye cem' ile maksda r'dan mukaddem, bervech-i ti makle-i saniye olmak zere rd olunur ve eeri bunlardan ba'zs mnferiden ahzolundukda ba'z mstesneyt bulunur ise de, yekdierini tahsis ve takyd etdiklerinden, min-hays-il-mecm' kUiyyet ve ummiyyetlerine halel gelmez. [Maddenin sadeletirilmi ekli: Fkh ilmi, pratik er'i meseleleri bilmektir slm dininin (eriatin) emirieri, iman, amel ve ahlk olarak e ayrlr te eriatin amel denilen ksmn, yani insanlarn yapmas gereken hususlar bildiren ilim dalna fkh ilmi denir Fkh, lugatta bilmek, anlamak, stlahta ise beden ile yaplacak er' hkmleri bildiren ilim daldr mam- A'zam Eb Hanfe, fkh, kiinin lehine ve aleyhine olan eyleri bilmesidir, eklinde tarif etmektedir Daha sonra gelen fakihler bunu "fkh, eriatin, yani slmiyetin amel meselelerini bilmektir" ek linde tarif etmilerdir, ki Mecelle'nin ilk maddesinde byledir Fkh meseleler, ya hiret iine dairdir ki ibdet hkmleridir, veya dnyaya dairdir ki mnkehat (aile), muamelat (al-veri) ve ukbt (su ve ceza) ksmlarna ayrlr Cenb- hak, bu dnya dzeninin takdir edilen zamana kadar devam etmesini irade edip bu ise insan neslinin devamllna ve bu da insann reyip oal masna ve bu da evlilie baldr nsan ise mizacnn i'tidli dolaysyla, srekli gda, mesken ve elbise bakmndan sna ilere muhtatr Bu da fertler arasnda dayanma ve ortaklk dogmasna baldr zetle insan meden yaradlta olduundan dier hayvan lar gibi tek bana yaamayp medeniyet rtsnn genilemesi zerine yekdieriyle yardmlama ve ortakla muhtatr Halbuki herkes kendine uygun olan eyi ister ve zahmet veren eye kzar Bu sebeple aralarnda adalet ve dzenin bozulmadan korunmas iin gerek evlilik ve gerek medeniyet iin gerekli olan yardmlama ve ortaklk hususlarnda bir takm er' salam kanun lara ihtiya vardr ki ilki fkhn mnkehat ksm ve ikincisi muame lat ksmdr ve medenileme iinin bu ynde devaml olmas iin ceza hkmlerinin dzenlenmesi gerekir, bu da fkhn ukbt ks mdr
Ahmed
^ ^ ^ ^
te bu muamelat ksmmm oka meydana gelen meseleleri, muteber kitaplardan toplanp kitaplara ve kitaplar bblara ve bblar fasllara taksm olunmak suretiyle bu Mecelle'nin hazrianmasna balanmtr te mahkemelerde uygulanacak fer' meseleler, aadaki bblar ve fasllarda zikrolunacak meselelerdir Ancak derin hukukular fkh meseleleri bir takm klli kaidelere indirgemilerdir, ki her biri bir ok meseleleri iine alarak fkh kitaplarnda umumiyetle kabul edilmi esaslardan olmak zere bu meselelerin isbat iin delil alnrlar Ve ncelikle bu kaidelerin anlalmas meselelere ainalk hsl eder ve meselelerin zihinlerde yerlemesine vesile olur Dolaysyla doksan dokuz fkh kaide toplanarak maksada balamadan nce aada zikredilmitir Geri bunlardan bazs tek bana alndnda baz istisnlan bulunur ise de yekdierini tahss ve takyid ettik lerinden (arta balayp ve istisna getirdiklerinden) toptan klllik ve umumliklerine halel gelmez.]
IKINCI MAKALE
Kavid-i Fkhiyye Beyanndadr MADDE 2 . Bir iden m a k s a d ne ise, hkm na gredir. Ya'n bir i zerine terettb edecek hkm, ol iten maksad ne ise ona gre olur
(innemel-a'ml bi'n-niyytj ueya (el-umm bi-meksdih)

Bir ie (fiile) balanacak hkm, bu iteki maksada gredir Bu sz "Ameller niyetlere gre deerlendirilir" mealindeki hads-i erfden alnmr Szgelii, "Alyorum, satyorum" gibi mdri sgasyla (gelecek zaman kipiyle) sat yaplr, ancak imdiki hal kastedilirse akid mute ber olur Yine mesel, haten adam ldren kimseye, ldrme kasd bulunmad iin ksas yaplmaz, diyet der. Maksadn ne olduunu anlamak ancak da vuran bir fiille olur Mesel, lukatay, yani kaybedilmi bir mal yolda bulan kimsenin iln etmesi, bunu ileride sahibi karsa geri vereceine delil tekil
87,
^fj^lS
eder ve kusuru olmakszn elinden karsa demez. ln etmezse, gasb ettiine dellet eder ve her halde demesi gerekir Yalnz kasdetmekle bir i hukuk deer tamaz. Mesel, hanmn boamay, birisine bir ey hediye etmeyi, bir maln vakfetmeyi, birinin maln gasbetmeyi kasdetmekle o ii yapm saylmaz. slmiyette, zihinden geen kt fiiller affedilmitir Hased, suizan, yani bir insandaki nimetin gitmesini istemek, onun iin kt dn mek gibi gnahlar bunun dndadr Yani bunlar zihinden gemek le ilenmi saylr Bir kimse kendisine emnet braklm olan bir mal gasbedip iade etmemeyi kasdetse, bu srada mala bir zarar gelse, kusuru olmasa bile der Bir kimse bir ticaret maln kullan mak iin alsa da sonra satmay kasdetse, zekt vermez; ama ayn mal ticaret niyetiyle alsa, zektn vermesi lzm gelir Baz fiillerin hukuk netice dourmas iin kast aranmaz. Mesel, nikh, talk, bey', hibe, kira, vasiyet, tk (kle zd), veklet, d (vedia verme), iare (ariyet verme), kazf byledir Yani bu tasarruflar iin gereken lafzlar kullandnda, o kimsenin niyeti bu olmasa bile, aka, latife veya hat yapmsa dahi, hukuken hkm dourur Bir kimse "Bu malm sattm" dese, kar taraf da "Aldm" dese, son radan satc "Ben malm satmay kasdetmemitim" dese buna itibar olmaz. Sirkat (hrszlk) suunda da niyet aranmaz. Kiinin hakik maksadn bilebilmek hayli zor olduundan, hukukular neticesi iin kasda baklmayan bu gibi hkmlerin sahasn olduka geni tutmulardr yle ki bu maddenin hkm neredeyse istisna durumuna gelmitir Nitekim aka maksadyla da olsa, birinin maln almak gasptr aka ile veya rol gerei bile olsa nikh, talk, ric'at (boad kadna geri dnme), tk (kle zd), yemin ve nezr (adak) sahihtir nki "Nikh, talk ve ric'atin akas da ciddi gibidir" mealinde bir hadis-i erif vardr Ancak akadan veya yalandan talk ikrar etmekle (yani ben zevcemi boamm veya boamtm demekle yahud zevceni boadn m diye sorana evet diye cevap vermekle) talk vki olmaz. Hatta byle yapacana nceden iki hid tutarsa, mahkeme de bu talk muteber tutmaz. Akdi kurarken aka yaptn aka sylerse, mesel "akadan sattm" derse, akid hi sahih olmaz. Kfr lafzlar da bunun gibidir Bir kimse, limlerin ittifakla kfr
olduunu syledii bir sz veya bir ii, onun kfr olduunu bilerek ve isteyerek, yani zorianmakszn ve hat etmeden syler veya yaparsa, mrted olur, yani slm dininden kar Birka manya gelebilen kfr lafzlarn syler de, "Ben o many kasdetmemitim" derse, mrted olmaz. "Namaz klmam" diyen bir kimsenin bu sz ihtimal tar "nki namazm kldm" veya "Fsk olduum iin klmam" ya da "Senin emrinle klmam." Bu halde de kfr olmaz. Ama "Namaz farz deildir" diye inanyorsa, kfrdr Hat, cehl, unutma ve ikrah ile kfr vki olmaz.Yani kfr olduunu bilmeden sylerse veya yanllkla yahud birisi tarafndan tehdit edilerek sylerse mesul olmaz. bdetlerde farz olanlar ancak niyet ile sahih olur Farz olmayan ibdetler niyet aranmakszn muteberdir. Ancak vakf kurmak, Kur'an- Kerm okumak, yemek yedirmek gibi kurbet olan iler, ancak niyet ile ibdet saylr Nitekim gayrimslimler de vakf kura bilir, Kur'an- kerm okuyabilir, yemek yedirebilir Ancak bunlarn yaptklar iyi iler, slm dini asndan ibdet saylmaz. Mslman, vakf kurarken, Kur'an- kerm okurken, ibdet etmeyi, sevap kazan may niyet ederse, bu yapt ibdet olur ve sevap kazanr Hukuk tasarruflar ile kasdn farkllamas ehliyet arzalarnda grlr Hat, hezl (aka), nisyan (unutma), ikrah (zoriama) ve sarholuk gibi hallerde kast ile fiil veya sz arasnda muvafakat (uyum) olmayabilir Bu takdirde bazen fiil veya sze itibar edilir, bazen edilmez. Bunlar ayr ayr ele almak gerekir: Hat: Haten ilenen suun vasf deiir ahsa kar ilenen sularda ksas deil, diyet denir Zevcesi zannederek bakasyla beraber olsa zin saylmaz. Kendi mal zannederek bakasnn maln alsa gasb saylmaz. Akidlerde hat nazara alnmaz. Ancak bu gibi hallerde eer i mahkemeye intikal etmemise, kii ile Allah arasndaki vaziyet muteberdir Yani karsn haten boayan, mesel zevcesine hitaben "Sen bosun" kelimesini kullanan, ama "u anda iin yok" mansn kasdeden kimsenin bu boamas, kazaen mute berdir; ama diyneten muteber deildir Bu i mahkemeye intikal etse, hkim evliliin sona erdiine hkmeder Ancak mahkemeye dmeyip de, bu kimse haten boadn mftye arzettiinde, mft gerekten hat ile boamsa talkn sahih olmadna,
89.
hakikatte evliliin devam ettiine fetva verir. Kd olmayan yerlerde de byledir Kadnn yannda talk meselelerini tekrar eder yahut bir kitaptan naklederek "Karm botur" szn syler yazarsa; veya bakasnn szn hikye ederse, kendi karsn kasdetmedike asla talk vki olmaz. Kadn kocasna talk szn sylemeyi retir de erkek mansn bilmeden sylerse, talk vki olmaz. Medhu denilen ve hiddetinden ne sylediini bilmeyen kimsenin tasarruflar da geersizdir Ancak iki ahid bunu iitip sylerse, kazaen muteberdir Hezl (aka): Hezlde kast vardr; ama neticeyi istememektedir Hezl ile ilenen sular kast ile ilenmi saylr aka ile sylenen kfr lafzlan insan kfre sokar aka ile yaplan akidler de muteber saylr aka ile yaplan nikh, talk ve ric'at muteberdir limler bey' (satm), hibe, kira gibi akidleri de buna kyas etmilerdir Ancak aka ile yaptn aka sylerse veya nceden aka ile yapacana iki hid tutarsa, akid geersizdir akadan veya ikrah (zorlama) ile mesel hanmn boadn veya bir mal sattn ikrar eden kims enin bu ikrar diyneten geersizdir ki hid tutmusa, kazaen de geersizdir krah (Zorlama): krah altnda, yani birisi tarafndan tehdid edilip zorianarak yaplan satm akdi gibi akidler sonradan feshedilebilir Ancak nikh, talk, tk, ric'at, ksas af, yemin, nezr, zhr ve ilda byle deildir Hanef dndaki mezhebde ikrah ile talk muteber deildir Hanefler ikrah akaya kyas etmitir Nitekim ikrahta da kast vardr, ama neticeyi istememektedir Sekr (Sarholuk): Bilerek ve isteyerek sarho olan kimsenin btn tasarruflar muteberdir Hanbel mezhebinde sarholuk nasl meydana gelirse gelsin, sarhoun tasarruflar muteber deildir MADDE 3 . Ukdda i'tibr maksd ve menyedir; elfz ve mebnye deildir. Binen al zlik bey' bi'l-vefda rehn hkm cereyan eder
(el-i'tibaru bi'l-meksdi l bfl-elfz)

Ukd: Akidler Maksd (kaf ile): Maksadlar Men: Mnlar Elfz: Lafzlar Mebn: Mebnler Mebn: zerine bin edilen ey. Bey' bi'l-vef: Bir mal, bedelini iade ettiinde geri almak artyla
90.
^^^^
satmak. Rehn: Bor olarak, bir mal, alacaklda veya baka dil bir kimsede, emnet brakmak demektir Bor denince mal iade olunur; denmezse rehin verilen kimse bu mal alkoymaya veya gerekirse satp alacan almaya hak kazanr Akidlerde szlere ve ekillere deil, maksadlara ve mnlara itibar edilir Dolaysyla vefen, yani bir mal bedeli dendiinde geri alma artyla satta rehin hkmleri cridir nki her ne kadar "Sattm" deniyorsa da, temlik deil, alaca emniyet altna alma ve kuvvetlendirme (temin ve tevsik) maksad szkonusudur lrken "Malm falancaya hibe ettim" dese, vasiyet olarak kabul edilir nki hibe salar arasnda olur Kabz, yani balanan eyin teslim alnmas da arttr Kabz edilmeden taraflardan birisi lse, hibe btl olur Ancak len kimsenin hibesiyle vasiyeti kasdettii kabul olunur. Baz yerierde nikh akdinde "Sattm" sznn kullanlmas rf ve dettendir Burada satm akdi szkonusu olmad aikrdr. Misafire, iltifat olsun diye, "Evim senindir" dense, burada mak sad evi balamak deil; misafire kymet verildiini gstermektir Bu sz halk arasnda "Evimde kendi evin gibi rahat et!" mnsnda kullanlmas rf olmutur. stelik "Evim senindir" sz, "Hibe ettim", "Hediye ettim" gibi bir icap deil; bir eyi yalandan hikye veya ikrar etmektir Hibe ancak kabz ile tamam olacandan, "Evim senindir" diyen ev sahibinin evi teslim etmemesinden de niyetinin hibe olmad anlalr. Ama aka olarak "Evimi sana hibe ettim" deyip teslim etse ve kar taraf da kabul eylese, hibe muteberdir u kadar ki, bu madde szlere itibar etmenin mmkn olmad hallerde muteberdir Yoksa szler maksadlar ifade eden vstalar olduu iin tmyle ihmal edilemez. Bu maddenin istisnalar vardr: Szgelii, semen (sat bedeli) konuulmadan yaplan sat, hibe (balama) saylmad gibi; bir mal bedelsiz kiralama da ariyet (dn) demek deildir Bankalar kredi faizini veya kredi kart komisyonunu muamele masraf adyla tahsil etseler caiz olur nki bankann bu muamele iin masraf yapt bir gerektir Byle bir masraf szkonusu olmasayd, baka bir isim de verilse caiz olmazd. nki bu durumda maksadn faiz tahsil etmek olduu anlalrd.
91 ,
MADDE 4 . ek ile yakn zail olmaz.
(el-yakm l yezl bi'-ekk)

ekk: phe. Yakn: Kat' olarak bilinen ey. Zail: Zeval bulmu, yok olmu. Kat' olarak bilinen bir husus, phe ile bozulamaz. Abdest aldm iyi bilen bir kimse, sonradan bu abdestin bozulduunda phe etse, abdestli kabul edilir Bir kimse bir bakasm tm alacaklarmdan ibra etse, (yani mesel "Hakkm hell ettim" dese), sonra da tarihsiz olarak bu kimseden bir alaca olduunu sylese, bu talebi dinlenmez. nki ibra yakn (kesinlik), alacak ise ekk (phe) arzeder Ancak alaca ibradan sonraki bir tarihe ait ise, bunu talep edebilir Temiz olup olmad bilinmeyen su temiz kabul edilir nki suyun asl temizdir; necis olmas ise phelidir Kazancnn bir ksm gayrmeru olan kimsenin verdii maln, gayrmeru yollardan geldii yaknen bilinmedii zaman, bu maln satn almak veya yemek caizdir Belki birisinin mlkdr diye av eti yememek; belki besmelesiz kesilmitir veya ehl-i kitap olmayan birisi kesmitir diyerek kasaptan et almamak; belki sahibi lp vrisine gemitir diyerek ariyet ald evden kmak vesvesedir Bu pheleri gsterecek bir nian, bir almet olmadka, ehemmiyet vermemelidir pheli eylerden kanmakta herkesin hli bir deildir Sradan insanlarla, yksek hasletli kimselerin kanaca pheli eyler ayn deildir Nitekim, Kfe ehrinin kylerini haydutlar basp, koyunlar karmlard. mam Eb Hanfe, bu alnan koyunlar ehirde kesilip, halka satla bilir dncesi ile, o gnden beri, yedi sene, Kfe'de koyun eti alp yemedi. nki, bir koyunun, en ok yedi yl yaayacan ren miti. Yksek hasletli kimseler iin pheli olan bir eyden, sradan bir kimse kanmaya kalkarsa, buna vesvese denir Nitekim mam Gazl, hyu Ulmi'd-Din ve bunun hlsas olan Kimy-y Seadet kitaplarnda bir bahsi bu konuya tahsis etmitir pheli eylerin hkmnn ne olduu vardr: 1.0 i ne haram (yasak), ne 3.Haramdr; 4.Mevkuftur, yani hkm yaplmas yasak olmamakla beraber ho
92.
hususunda da alt gr de helldir; 2.Helldir; askdadr; 5.Mekruhtur, grlmemitir; .Veren
jj^^l^^
metruktr, yani yaplmasna ruhsat verilmi ise de, yaplmamas azimettir, iyidir Gasbedilmi kpek ile avlanmak; alnm bakla hayvan kesmek tahrimen mekruhtur Gasbedilmi balta ile odun kesmek daha hafif; cuma namaz klnrken alveri daha da hafif mekruhtur arap yapan kimseye zm satmak tenzihen; fitne karanlara silah satmak tahrimen mekruhtur Gayrimslime ii olarak almak caiz ama, uaklk yapmak mekruhtur Mslmann kilise tamirinde almas caizdir; ama tayyib (ho) bir kazan deildir Yol kesicilerden, hrszlk mal satld bilinen ar ve pazarlardan mal satn almak caiz deildir Zlimlerle, hle ve hyanet edenlerle, yemin ederek mal satanlaria, dkknnda haram mal ticareti yapanlarla alveri edilmez. Zlim olup olmad bilin meyen, ancak zlim grnndeki kimselerie, ellerindeki maln meru mal olduu bilinmedike alveri yaplmaz. Bir kimsenin tanmad, dil veya zlim olduunu bilmedii kimselerle alveri yapmas caiz ise de; bunlar aratrdktan sonra alveri yapmas ver' olur Mal hell ve haramla karm olan kimseden bir ey almak caiz ise de, almamak ver'dr. ocuk, bakkaldan, eker, meyve gibi kendisine yarar bir ey satn almak isterse; burada velsinin icazeti (izni) bulunduu pheli olduundan ona satmak caiz deildir Eer tuz, pirin gibi eyler almak isterse satlr, nki velsinin izin verdii anlalr ocuk byle eyleri kendisi iin almaz.
MADDE 5 . Bir eyin bulunduu hl zre kalmas asidir.
(el-asl beku m hne al m kne)

Bir eyin bulunduu ekilde devam ettiine hkmolunmas esastr. Bu prensip slm hukukunun tal delillerinden istishbn bir ifadesidir Hayat, evlilik, mlkiyet gibi hususlarn devamllnn kabul hep bu prensibe gredir Buna en gzel misal de mefkudun vaziyetidir lm tehlikesi iinde kaybolmu ve bulunduu yer ile hayatta olup olmad bilin meyen kimseye mefkud denir. Mefkud, lm delille (mesel iki dil hidle) isbatlanana veya mahkemece lmne hkmedilene kadar sa kabul edilir Nikh, yapt kira ve veklet gibi akidleri devam eder; mallar miraslara taksm edilmez. nki hayatta olmak asldr lm bir delille isbatlannca veya mahkeme lmne
93.
hkmedince, mal vrislerine taksim edilir Kira ve veklet akidleri sona erer Kars lm ddeti (drt ay on gn) bekledikten sonra bakas ile evlenebilir Mefkud, sonradan sa olarak kp gelirse; bu mahkeme hkm btl olaca iin, vrislerin elinde bulunan mal larn ve zevcesini geri alr Borlu, hukuken sabit olmu bulunan borcunu dediini iddia etse, alacakl da demediine dir yeminde bulunsa; alacaklnn sz kabul edilir nki burada borluluk asldr Bu maddenin de istisnalar vardr: Mesel, kendisine emnet braklm olan kimse bunu sahibine iade ettiine dair yemin etse kabul olunur Halbuki emnetin devam ettiine hkmolunmalyd. Bir hibede bulunan kimse, bu hibesinden dnmek istese, kendi sine hibede bulunulan ahs da balanan eyi tkettiini sylese, yemin aranmakszn sz geerlidir Halbuki hibe olunan eyin helaki, yani tketilmesi arz bir sfat olduundan, hibede bulunann szne itibar edilmeliydi. Ama edilmiyor MADDE 6 . Kadm kdemi zre terkolunur.
(el-kadm ytrek al kdemihi)

Kadm: Kdem sahibi, daha eski. Kdem: Eskilik, ncelik. Meru bir ekilde eskiden beri devam eden bir ey, aksine delil olmadka devam eder. Kadmin mns ve mahiyeti yine Mecelle'nin baka bir maddesinde u ekilde ifade edilmitir: "Kadm oldur ki evvelini bilr kimesne olmaya". (Madde: 166). Yani kadm, bundan nceki durumu bilen kimsenin hayatta bulunmad eydir Eskiden beri sregelen mrur (gei), mesil (su aktma), mecra (su alma) irtifaklar bu prensibe gre devam eder Yani bir yerde bir yol varsa, ve bundan nce onun yerinde ne olduunu bilen kimse de bulunmuyorsa, oras yol olarak devam eder Birisi kp da "Buras benim tarlamd" diyemez. Herkesin istifade ettii pnar ve kuyular da byledir Eskiden beri herkesin su ald bir kuyu iin birisi kp da "Mlkiyeti bana aittir" iddiasnda bulunamaz.
94.
MADDE 7. Zarar kadm olmaz.
(ed-damru l yeknu kadmen)

Zarar, mrr- zamana uramaz. Gayrmeru bir i, kadmden beri yaplagelse de, buna itibar edilmez, fahi bir zarar szkonusu ise giderilir Bu madde, bir nceki maddenin (Kadm, kdemi zre terkolunur) istisnsdr Mesel, eskiden beri umum yola akan bir pis su kanal (irkb=irkef) veya evlerden umum yola kan ahniler (cum balar) kadm olsa bile umuma zarar verdii iin izle olunur. Kadmden beri bu irkb akyordu veya kadmden beri bu cumba vard, o halde kimse dokunamaz, denilemez. Zarar, kadm de olsa, giderilir. Ancak bu irkb kadmden beri bir bakasnn arsasna akyorsa, bu arsa sahibi aktmazlk edemez. nki bu meru bir haktr. Bundan anlalyor ki, kadm bir zarar umuma dair ise bu 7. madde gerei kdeme itibar edilmemekte; ancak husus bir zarar ise 6. madde gerei kdeme itibar edilmektedir. MADDE 8 . Beret-i zimmet asidir. Binen al zlik bir kimse birinin mln telef edib de, mikdrnda ihtilf etseler, sz mtlifin olub, ml sahibi iddia etdii ziydeyi isbta muhtc olur.
(el-asl beret'z-zimme)
Beret: Ber olma, uzak olma, masum olma. Zimmet: Bir insann madd veya itibar mal varii (Herkesin sahip olduu mallar ve hak lar; demekle mkellef olduu borlar zimmetini tekil eder.) Binen al zlik: Buna binen, bundan dolay. Telef: Yok etme. Mtlif: Telef eden. Bu da yukardaki beinci maddeyle (ekk ile yakn zail olmaz) yakndan alkaldr Borsuzluk ve masumluk asldr. Dolaysyla bir kimse birinin maln telef edip mikdan belirienemese, borsuzluk esas olduundan, mal telef eden kimsenin sz esas alnr Bir kimse bir bakasndan alacak da'v etse, isbat yk kendi sine der. nk borlu olmama vaziyeti esastr ez hukukunda da byledir Bir kimsenin sulu olduu iddia
95.
edildiinde bunu isbatlamak itham edene der. Sula itham edilen kimse (zanl) bu suu ilemediini isbat etmek zorunda deildir Bir kimseye borlu veya sulu olduu iddiasyla da'v ap da "Borlu veya sulu olmadn isbat et!" demek abestir Bu prensip, ceza hukukunun en mhim kidesidir Dnya hukukuna da slm hukuku ile girmitir MADDE 9 . Sfat- rizada asi olan ademdir. Mesel irket-i mudrebede kr olup olmadnda ihtilf olunsa, ademi asi olduuna binen, sz mdribin olub, shib-i sermye kr olduunu isbta muhtc olur
(el-asl fi's-sfati'l-rizati el-adem)

rz: Sonradan olan. Adem (Ayn ile): Yokluk. Mdrebe: Emeksermye irketi. Mdrib: Emek sahibi ortak. Bu da bir nceki (Beret-i zimmet asidir) maddesiyle balan tldr Sonradan rz olan (ortaya kan, geici, arz) sfatlarda, esas olan bir eyin yokluudur Mesel, mdrebe (emek-sermaye) ir ketinde, yani sermaye bir ortaktan, emek ise dierinden olduu ir kette, kr olup olmadna dair ihtilf ktnda, yokluk asl olduundan, emek sahibinin szne itibar edilerek sermaye sahibi krn varln isbatlamak zorundadr Borsuzluk ve masumluk esastr Ancak bu da arz sfatlar iin bahis mevzuudur nki asl sfatlarda aksine vcd, yani varik esastr Nitekim shhat, bekret, hayat hep asl sfatlardr ve bunlarn var olmas prensiptir Ancak mesel irkette kr, satlan malda ayp gibi hususlar arz sfatlar olduundan, bunlarn bulunmamas esastr, varlnn isbat gerekir Bu prensibin istisnalar vardr: Mesel, hibe eden (balayan), hibesinden dnmek istese, ken disine hibe (ba) yaplan da, hibe olunan mal tkettiini iddia etse, sz yemine gerek kalmakszn kendisine hibe edilene aittir Halbuki maln helaki, yani tketilmesi arz bir sfattr (Hibeden rcu' etmek, dnmek sahihtir Ancak mal tketilmise, mesel hediye edilen mum yaklm, eker yenilmise, artk hibeden rcu' mmkn deildir)
96.
MADDE 1 0 . Bir zemnda sabit olan eyin, hilfma delil olmadka, bekasyla hkmolunur. Binen al zlik, bir zemnda bir ey bir kimsenin mlk olduu sabit olsa, mlkiyeti izle eden bir hl olmadka, mlkiyetin bekasyla hkmolunur
(m sebete bi-zemnin yhkem bi-bekihi m lem yced e\mzl)

Bek (kaf ile): Devamllk, bak olmak . Hilfna: Zddna. zle: Gidermek. Bir eyin, gemi zamanda gerekletii biliniyorsa, aksine delil bulunmadka eskisi gibi devam ettii kabul olunur Ayn ekilde bir eyin, u anda sabit olduu biliniyorsa, gemite de byle olduu, aksine bir delil bulunmadka, kabul edilir Buna tahkm'l-hl (imdiki hlin hakem klnmas) denir ve Mecelle'nin 1683. mad desinde zikredilir Bir kimsenin mlk olduu bilinen ey, mlkiyeti gideren (sat, balama gibi) bir vaziyet szkonusu olmadka mlk olarak kalmaya devam eder Bu da bir nceki maddeyle (Sfat- arzada asi olan ademdir) alkaldr Mesel, mefkudun, yani nerede bulunduu ve hayatta olup olmad bilinemeyen kimsenin, hayatta kabul edilmesi bu maddelerde tanzim olunan istishb prensibinin gereidir Ancak bir kimsenin ld gl bir delille, szgelii iki dil hid ile isbatlanrsa veya lm tehlikesi halinde kaybolduu (bindii gemi bat m veya cephede kaybolmu ya da bulunduu ev tamamen yan m) gerekesiyle mahkemece lmne hkmedilirse, artk bu mahkeme hkm mefkudun hayatta oluu vakasnn hilfna delil tekil eder. Mesel, bir baba, gib olunun maln nafaka olarak kendisine harcasa, oul sonradan gelip babasnn zengin olduu halde kendi maln nafaka olarak harcadn iddia etse ve bunu isbatlayamasa, baba u anda fakirse gemite de byle olduu, dolaysyla nafaka olarak olunun maln sarfetmeye hakk bulunduu kabul edilir (Baba ve anne, fakirse, ocuklarnn malndan yiyebilir; zenginse yiyemez, yerse tazmin eder)
97.
@(^^^
^^0^
MADDE 1 1 . Bir emr-i hadisin alcreb-i evlctna izafeti asldr. Ya'n hadis olan bir iin sebeb ve zemn- vuku'unda ihtilf olun sa, zemn- bade nisbeti isbt olunmadka, hle akreb olan zemna nisbet olunur
(el-asl izfet'l-hdisi il akrabi evktihi)

Hadis: (Hades'den) Sonradan ortaya kan. (Hads: Sz.) Akreb: (Kurb'dan) Daha yakn. Evkt: Vakitler izafet: Balamak. Sonradan ortaya kan bir iin, uzak bir zamanda meydana geldii isbatlanamazsa, imdiki hle en yakn zamanda gerekletii kabul edilir Mesel, len bir kimsenin lmnden nce yapt ikrarn zamannda ihtilf dosa, lm hastalnda yapld kabul edilir Bir kadn kocasnn kendisini maraz- mevtinde (lm hastas iken) boadn, dolaysyla ddeti iinde kocasnn vefatyla vris olduunu iddia etse, dier vrisler ise shhatte iken boadn syle seler, sz kadnndr Bu prensibe, sekizinci maddede geen "Beret-i zimmet asidir" prensibi istisna getirmektedir: Nitekim, bir mal sata vekil olan kimse, o mal azledilmeden nce satp teslim ettiini, mvekkil de azlini rendikten sonra satp teslim ettiini iddia etse, satlan mal mevcut ise mvekkilin szne, aksi takdirde vekilin szne itibar olunur MADDE 1 2 . Kelmda asi olan ma'n-y hakikdir.
(el-asl fi'l-kelmi el-hakka)

Kelm: Sz. Ma'n-y hakik: Gerek ma'n. Sz hakik, mecaz veya kinayedir "Fenerdeki mumu yak" sz hakikattir "Feneri yak!" sz mecazdr, fenerdeki mumun yaklmas kasdedilmektedir "Filann kl ba uzundur" sz, o kimsenin uzun boylu olduundan kinayedir Bir szde esas olan, hakik ma'ndr; mecaz deildir Bir ihtiya olmadka, mecaz ma'nya gidilemez. Mesel, evld sz ocuklar demektir Evld, arapa veled kelimesinin ouludur Evlda yaplm bir vakfta, vakfedenin ocuklar varsa, vakf lehdr olarak bunlar kabul edilir; torunlar
deil. Ama vakfedenin evld yoksa, ama torunlan varsa, evld sznden artk torunlar anlalr. Mesel, "u ev telanndr" denince, mlk anlalr, kira deil. MADDE 1 3 . Tasrh mukabelesinde dellete i'tibr yokdur. C/ ibrete H'd-delleti fi mukbeleti't-tasrh) Tasrh: Aklamak, sarahaten (sarh olarak, aka) sylemek. Dellet: (dal ile, delil'den) Yol gstermek (Dallet, dat ile, saptmak). Mukabele (kaf ile): Kar karya kalmak. Ak olmayan bir szden bir ma'n kyorsa, "Bu sz buna dellet ediyor" denir. Bir sz veya fiilde sarahat, aklk szkonusu olduunda, baka ma'n aranmaz. unu demek istedi, bunu demek istedi, bu szden u ma'n kar, denilmez. Sarahat (aklk) yoksa, dellete gre hareket edilir. Mesel, bir kimsenin masasnn zerindeki bardakla su imeye delleten izin vardr, krlsa demek gerekmez. Ama nceden bunu yasaklamsa artk tasrh szkonusu olduundan, demek gerekir. Mesel, bir adam bir mal baladm dediinde, balama tamamdr Artk kar tarafa "Kabz et! (al!)" demesine ihtiya kalmadan o mal teslim alnabilir stanbul'da yaplan bir satm akdinde semen Fransz altn zerine karariatmlrsa, sonradan bu ehirde revata olan Osmanl altn verilemez. nki Fransz altn olarak tasrh szkonusudur. Bu madde, bir nceki maddeyle (Kelmda asi olan ma'n-y hakikdir) alkal olduu gibi, ileride zikredilecek olan altm birinci madde de bununla alkaldr MADDE 1 4 . Mevrid-i nassda itihada mes yokdur. (l mesa li'l-ictihdi fi mevridi'n-nass) Mevrid: Vrd eden, gelen. Nass: Kur'an- kerim yetleri ve hads-i erifler Mevrid-i nass: Hakknda nass olan mesele. ctihd: Burada kyas mnsna gelir ki, nasslarda hkm bulunmayan bir meseleyi, hkm verilmi olana benzetmek demektir Mes: zin. slm hukukunun asl kaynaklar srasyla kitap, snnet, icma ve
99.
kyastr. Kitap, Kur'an- kermdir Snnet, Hazret-i Muhammed'in sz, fiil ve takrirleridir, bir ii grp kar kmamalardr Bu ikisine nass denir cm', bir asrda bulunan mctehid hukukularn, bir meselenin halli hususundaki ittifaklardr Kyas ise, hkm verilmemi bir meseleyi, nceden yet-i kerme veya hads-i erife dayanarak hkm verilmi bir meseleye benzeterek zmek demek tir Kyas, "Ey ilim sahipleri, itibar ediniz (yani, bilmedik lerinizi bildiklerinize kyas ediniz)" yet-i kermesi ile emrolunmutur Mesel, katilin, ldrd kimsenin mirasna hak kazana mayaca, hads-i erif ile sabittir Kendisine vasiyette bulunan kim seyi ldren kimse de buna kyasen vasiyete hak kazanamaz. Ancak hakknda kitap ve snnette ak hkm bulunan meselede kyasa gidilemez. Mesel, her mslman talk ve zhra ehildir Gayrimslim de talka ehildir Buna kyasen zhra da ehildir, denilemez. nki zhr keffretinde kle zd etme imkn yoksa pepee altm gn oru tutulur Halbuki gayrimslim oru tutmaya ehil deildir Bylece asln hkm fer'de deimi olacan dan burada kyas yaplamaz. (Zhr, erkein, zevcesini veya yz, ba, fere gibi bir uzvunu, mahreminin bakmas caiz olmayan yerine benzetmesidir "Senin ban anamn srt gibidir" demek gibi. Zhr yapann, oru keffreti gibi keffret yapmadka, zevcesine yakla mas yasaktr) mam Eb Hanfe, "Kyas (akl), nassa (nakle) tercih edilseydi, unutarak oru yemeyi, haten yemeye kyas eder ve orucun bozu lacan sylerdim. Ne var ki hakknda hads vrid olmutur Binenaleyh nass (naki), kyasa (akla) tercih edilir ve unutarak yemekle oru bozulmu olmaz" demitir MADDE 1 5 . Al-hilfi'l-kys maksn-aleyh olmaz. sabit olan ey, ire
(m sebete al gayri'l-kysi fe-ayruhu l yuks aleyh)

Hilaf: Zd. Al-hilfi'l-kys: Kysa zt olarak. Sabit: Sbt bul mu, kesinlemi, hkm verilmi. Maksn aleyh: Kendisine kyas edilmi. Kys uslne aykr olarak nassla sabit olmu veya zaruret icab kabul edilmi bir hkm, buna benzer baka meselelere delil olmaz.
. 100.
Nitekim mevcud olmayan bir eyi satmak caiz deildir Buna gre selem veya istisna akdi caiz olmamak gerekirdi. Selem, piyasa da misli bulunan standart bir mal, yani mesel henz yetimemi buday veya fabrikada henz imal edilmemi arabay satmaktr stisna, sanat sahibine bir eser yaptrtmak, mesel tccar terziye elbise diktirtmek demektir Madem ki mevcut olmayan bir ey satlamyor; buna kyasen selem ve istisna akdi de caiz olmamaldr. Fakat insanlarn ihtiyac (zaruret) sebebiyle Hazret-i Peygamber selem ve istisnaya izin vermitir Dolaysyla selem ve istisna akid leri, kyasa aykn olmakla beraber, nass ile sabittir Artk nasl olsa selem ve istisna caizdir, yleyse buna kyasen mevcud olmayan hereyi satmak da caiz hle gelir, denilemez. nki selem ve istisna akidleri, ihtiya sebebiyle, kyasa muhalif olarak kabul edilmitir Snnet olmasayd, kyas yaplr, ve bunlara caiz deil denirdi. uf'a hakk da kyasa aykr olarak kabul edilmitir Bir gayri menkul satldnda, bunun orta, veya komusu veya bu malda irtifak hakk bulunan kimse, sat bedelini demek artyla o mal satn alma hakkna sahiptir Buna uf a hakk denir. Snnet ile sabit tir Halbuki kyasen caiz olmamak gerekirdi. nki herkes maln istedii kimseye satabilir. Ama snnet insanlarn ihtiyac sebebiyle burada bir istisna getirmitir Vakflarda icreteyn ve muktaa usulleri de kyasa aykn olarak kabul edilmitir creteynli vakflarda, bir vakf gayrimenkul harap olsa, vakftn da tamir ettirecek paras olmasa, vakf, o gayrimenkulu, kymeti kadar para alarak birisine kiraya verir, bu para ile zerine bin yaptrr Bu bin vakfa aittir. Kirac, ayrca her sene az bir mikdar da kira der. nki vakf maln satmak caiz deildir Muktaal vakflar da, ayn ekildedir; ancak burada binay yaptran da, mli ki de kiracdr Her ikisinde de kirac mal bakasna devredebilir; lse bile tasarruf hakk vrislerine geer. Eer byle kiraya verilmese, vakf gayrmenkulleri bo kalr, vakflar harab olurdu. Bu vakf trleri, ihtiyaca binaen, kyasa aykr olarak kurulmutur nki vakflarda kira en ok yllna olur ve mirasya gemez, bakasna da devredilmezdi. Mlk gayrmenkullerde de vakflara kyasen icreteyn ve muktaa usul uygulanamaz. Bu tr vakflar da da mlk gayrmenkullere kyasen ufa hakk cereyan edemez.
.101.
^^J^fe
Halk arasndaki "Su-i misl, emsal olmaz" sz, bu kaideye ben zer Kt misal, bakalar iin misal tekil etmez demektir Birisinin gayrmeru bir i yapmas, hatta bu fiillerin cemiyette yaylmas, bakasna da bunu ileme hakkn vermez. MADDE 1 6 . ctihd ile ictihd nakzolunmaz.
(el-ictihd l yentekdu bi'l-ictihd)

ctihd: (Cehd'den) Lugatta ok uramak, stlahta Kur'an- kerm ve hads-i eriflerden hkm karabilmek. Nakz: Bozma. Bir mctehidin uslne uygun olarak yapt bir ictihd, bir baka mctehidin ayn konudaki bir baka itihadn bozmaz. Bu ictihd da hkmn devam ettirir Bir baka deyile bir mctehid itihadyla baka bir mctehidin itihadn kaldramaz. Bu prensip gereince, slm hukukunda bir hkimin uslne uygun bir ekilde verdii hkm bir baka hkime gtrlerek bozulamaz. Bir baka deyile gerekesiz olarak istinaf etmek caiz deildir Bunun istisnas sultann emridir Sultan bir davann tekrar grlmesini emretmise, bu davaya yeniden baklp, ilk hkm hukuka aykrysa bozulabilir ctihd meselelerde sultann tercih eti:ii itihada gre hkm verilir Hads-i erifte, ictihdda bulunann, itihadnda isabet eder se on, edemezse bir sevab alaca haber verilmektedir nk mak sad hakikati bulmaktr Allah katinda hakikat bir tanedir Ama usulne uygun ictihd edip de doruyu bulmakta isabet edemeyen mctehide hat izafe edilemez. Mctehidin itihadnn yet-i kerme, snnet-i nebev veya icma'ya aykr olduu ortaya karsa, bu ictihd zaten batan itibaren sahih olmadndan, kendisi veya baka mctehid tarafn dan bozulur ve onunla amel asla caiz olmaz. nki "Hats zahir olan zanna i'tibr yoktur" (Mecelle m. 72). Mctehidler, ictihd ettikten sonra, yeni bir bilgi, mesel bir hads-i erif rendikleri zaman veya insanlarn ihtiyalar, rf ve detler deitii ve zaruret olduu zaman ictihdlarn deitirebilir ler Buna tecdid-i ictihd (itihadn yenilenmesi) denir Mctehid artk nceki itihadndan rcu' etmi (dnm) saylr Bu, Kur'an- Kermdeki bir yetin neshedilmesine benzer Nitekim baz yet-i kermeler, muvakkat bir zaman iin konulmu, sonra bir baka
102.
i^^^^
yet-i kerme ile neshedilmi, yani bu yrrlk zamanmn bittii bildirilmitir. Artk nceki yete uymak caiz olmaz. Hazret-i Peygamber de benzer meselelerde, farkl zamanlarda, farkl hads-i erifler buyurmu; hatta bir hususta hkmettikten sonra, daha doru olduunu dnd baka bir ictihdla hkm verdii de olmutur. Hazret-i mer bir hususta ictihd etmi; kendisine daha evvel buna benzer bir hdisede farkl bir hkm verdii hatriatlnca, "O zaman yle ictihd etmitik; imdi byle ictihd ediyoruz" demitir mam afi de, Irak'tan Msr'a geldikten sonra, burada baka trl ictihdlarda bulunmu ve Irak'taki ictihdlarna uymak tan talebesini men etmiti. Bu takdirde o mctehidin daha nceki itihadna gre yaplan iler shhatini muhafaza eder Bunlarn yeniden yaplmas veya dzeltilmesi gerekmez. Bundan sonraki ilerde artk yeni itihada uyulmas icab eder, eskisine uyulamaz. Ancak tercih ehli olan, yani mezheb imamnn itihadnn delillerini iyi bilen limler, rf, zaruret, maslahat veya delilinin kuvveti sebe biyle mctehidin nceki itihadn tercih edebilir Mesel afi lim leri, onyedi (bir rivayette yirmiiki) kadar meselede mam afi'nin rak'taki ictihdlar ile amel edilmesini uygun grmlerdir. Bir mctehidin ayn meselede birbirinden farkl ictihdlar varsa, bunlarn hangisinin nceki ictihd olduu bilinmiyorsa veya bunlar dan birisi sonraki limler tarafndan tercih edilmemise, herhangi birine uyulabilir Ayn mezhebdeki mctehidlerin farkl ictihdlarndan herhangi birine uymak da caizdir Ancak sonra gelen mezhebde mctehidler, bu ictihdlardan birini, delilinin kuvveti veya zamann deimesi gibi bir sebeple tercih etmi ise, "fetva byledir", "rcih kavil budur", "bu kavil sahihtir", "mftabih kavil budur" gibi szler sylemiler ise, artk mukallid iin bu tercihe uymak lzm olur Bir zaruret varsa, dierine de uyulabilir MADDE 1 7 . Meakkat teysri celbeder. Ya'n subet sebeb-i teysr olur ve darlk vaktinde vs'at gsterilmek lzm gelir. Karz ve havale ve hacr gibi pek ok ahkm- fkhiyye bu asla mteferri'dir ve fukahnm ahkm- er'iyyede gsterdikleri ruhas ve tahfft hep bu kaideden istihra olunmudur
. 103.
(el-meakkat teclib't-teysr)
Meakkat: Zorluk. Teysr: (Ysr'den) Kolaylk. Subet: Zoriuk. Vs'at: Genilik. Ruhas: Ruhsatlar Tahfft: Hafifletmeler istihra: karlma. Zoriuk, kolayl getirir Yani zoriuk, kolayla sebeb olur Darik zamannda genilik gsterilir Karz (dn para alma), havale (bor cunu demek zere bir bakasna havale etme), hacr (mflisi veya sefihi, yani maln olmadk yere harcayan msrifi mahkeme karary la tasarruftan men ettirmek) gibi pekok fkh hkmler bu esasa dayanr Fakhlerin, er' hkmlerde gsterdii ruhsatlar ve hafiflet meler, hep bu kaideden karlmtr Selem akdi, gaben muhayyer lii, yani aldatlarak bir maln fahi fiyatla satlmas durumunda alcnn akdi bozabilmesi, hidlik zerine (yani birisinden iittii husus hakknda) hidlik edilebilmesi, ikrah ile yaplan bey', hibe gibi akidlerin muteber olmamas, insann hayatnda yerine getiremedii bor ve iyiliklerin yaplmas iin vasiyet edebilmesi, erkein evlenecei kadn grmeksizin nikhnn caiz olmas bu esasa dayand gibi, evlenecei kadn velev ehvetle de olsa grmesi, insann yrtemedii evlilie talk ile son verebilmesi gibi hususlar hep bu kaideye msteniddir Bu madde ve sonraki birka tanesi slm hukukunun fer' kay naklarndan istihsan messesesinin ifadesidir stihsan, bir rf, zaruret ve maslahat (umum fayda) olduu zaman, kyas buna gre yapmaya denir "Allah size kolaylk diler, zorluk dilemez" ve "Allah size kaldramayacanz yklemez" mealindeki yeti kerimeler ile "Dinde hayrl olan kolaylk gstermektir" ve "Kolaylatrnz, zorlatrmaynz; yaklatrnz, nefret ettirmeyiniz" hads-i erifleri bu prensibin delilidir Fkh ilminin hayli ksm bu esasa dayal olarak vaz edilmitir Alktan lmemek iin, dinen ve hukuken yasaklanm olan le, domuz eti yemek caiz olduu gibi, susuzluktan lmemek iin arap da iilebilir Yine bu sebeplerle bakasnn maln ondan izinsiz alp yemek ve imek de caizdir Cinayetlerde ceza verebilmek iin en az iki erkein mahkeme huzurunda hidligi gerekir Ancak erkeklerin hidlik edemeyecei hususlarda, mesel kadnlar hamamnda ilenen bir cinayet iin
.10
^^^^fe
kadnlarn hidligi de kabul edilir Ancak bir iin meakkat olduunda yaplmamas hakknda ak bir nass varsa bu i yaplamaz. Meakkat sebebiyle bakasn ldrmek caiz olmaz. Alktan lmemek iin birini ldrp yemek caiz deildir Birisini ldrmesi iin lmle tehdid edilen kimse de o kimseyi ldremez. Fakat ldrrse, tehdid edene ceza verilir. MADDE 1 8 . Bir i zyk oldukda mttesi' olur. Ya'n bir ide meakkat grlnce ruhsat ve vs'at gsterilir
(el-etnr iz dka ittese'a)

Zyk (dat ile): Darlk. Mttesi': (vs'at'ten) Ittis edilmi; geniletilmi. Bir ii yaparken, meakkat ve darik hsl olursa, genilik aranp ruhsatlar kullanlr Mesel, mal olmad iin borcunu deyemeyen kimseye mhlet verilir Bir ocuk bakasnn maln telef etse, kendi malndan denir Kendi mal yoksa, olduu zaman bundan denir Velsine detilmez. Kendi mezhebine uymakta bir meakkat hsl olursa, o ite meakkat olmayan bir baka mezheb taklid edilir MADDE 1 9 . Zarar ve mukabele bi'z-zarar yokdur.
(l darare ve l drr)
Birisine zarar vermek caiz olmad gibi, kendisine zarar verene de zararia mukabelede bulunmak caiz deildir Dolaysyla bu mad denin iki unsuru vardr Herkes hak ve hrriyetlerini diledii gibi kullanr. Mallarnda iste dii gibi tasarruf eder Ancak btn bunlarn snr, bakalarnn zarar grmesidir Dier tabirle haklarn bakalarna zarar verecek ekilde kullanamaz. Birisinden zarar gren kimse, buna zararia mukabele edemez. Bu durumda yaplacak ey, hkime bavurup zararn tazmn ettirilmesini istemektir Bu madde aynen bir hads-i eriften alnmtr Bir bakasnn maln haksz olarak ondan almak (almak, gas betmek) caiz olmad gibi; mal alman kimse, hrszn veya bakalarnn maln almaa hak kazanmaz.
.105.
Zararlar ahkm- islmiyyeye uygun olarak gidermek hkimin vazifesidir Ancak baz hallerde, kii hakkn bizzat alabilir Mesel eyalarn arabaya ykleyerek kamakta olduu anlalan kiracnn mallarn kira alaca olarak alkoymak caizdir Kocas nafaka ver meyen kadn, kocasnn malndan nafaka kadar gizlice alabilir Kendisine haksz yere tecavzde bulunan kimseye, ayn ekilde karlk vererek nefsini mdafaa etmesi de caizdir Buna meru mdafaa denir Ama evini yakan kimsenin evini yakmak; hayvann telef eden kimsenin hayvann telef etmek caiz deildir MADDE 2 0 . Zarar izle olunur.
(ed-dararu yzl)
zle: (Zevl'den) Giderme. Zarar giderilir Ancak kendi misliyle deil, usl dairesinde giderilir Yani bir kimseye zarar veren kimseye, ayn ekilde zarar vererek mukabele edilemez. Mesel maln vaziyete gre kymeti veya misli detilir Mal misli mal ise, yani bir uval buday gibi piyasada misli, benzeri bulunan standart bir mal ise, misli verilir Eer mal terzinin diktii elbise, yazma kitap gibi kyem bir mal ise, kymeti denir Adam ldrme ve uzuv kesme sularnda, kast yoksa veya madurun velsi ile anlalrsa, diyet denir Bir kimse arsasna bin yapp, komusunun yegne penceresini yaz okunamayacak derecede kapatsa, fahi zarar olup giderilir Mal olduu halde borcunu demeyen kimsenin mal satlp borcu denir Kalpazanlk edenler, bundan men olunur Karaborsaclk yapanlarn mal msadere edilip piyasa fiyatndan satlarak kendisine verilir Hacr, uf'a, lii, blerin beldeye hkim zarar giderme tazminat, gaben, ayp ve r'yet (grme) muhayyer (meru idareye ayaklananlarn) ldrlmeleri, bir tayini gibi hususlar hep bu maddeye mstenid olup, maksadyla kabul edilmitir
(Hacr, kk ocuk ve sefihin, yani maln israf eden kimsenin, hukuk tasarruflarndan mahkeme kararyla men edilmesidir uf'a, bir gayrimenkulun satlmas durumunda, o maln komusu veya ortann bu mal sat fiyatna satn alabilme hakkdr Ayp muhayyerliinde ise, bir mal satn alan kimse, sonradan o malda
. 106.
tHl^^^
bir ayp grrse mal iade edip parasn alabilir R'yet muhayyer liinde mal grmeden satn alan kimse, sonradan beenmezse iade edip sat bozabilir Gabende, fahi lde aldatlarak mal satn alan kimse bu mal iade edip sat bozabilir.Gaben-i fahi, piyasadaki fiyatlarn en ykseinden altn ve gmte % 2,5, menkullerde % 5, hayvanda % 10, gayrmenkulde ise % 2 0 nisbetinin zeridir Bu ve daha ok aldanma szkonusu ise akid feshedilebilir) MADDE 2 1 . Zaruretler memnu' olan eyleri mbh klar.
(ed-darrt tbhu'l-mahdrt)
Zaruret: Zorlayc sebep, memnu': Men edilmi, yasaklanm. Mbh: bhe edilmi, serbest braklm. Zaruretler, yasaklar mubah hale getirir Zaruret, insan bir eyi yapmaya zorlayan semav, yani insann elinde olmayan sebebe denir Tedavi edilemeyen iddetli ar veya bir uzvun yahud hayatn kaybedilme tehlikesi ve baka bir emrin yaplamamas mecburiyeti hep zarurettir te ilenmesi dinen ve hukuken yasaklanm baz eyler vardr ki bu gibi zaruretlerin varl durumunda bu yasak kalkar Mesel, muteber bir ikrah, yani tehdid ve zorlama karsnda kalan kimse bakasnn maln telef edebilir Kendisini kovalayan kimseden kaan kimse bakasnn camn krp ieri girebilir Alktan lmek durumunda kalan kimse bakasnn maln veya le yiyebilir Zaruretlerin yasaklan kaldrmalar bakmndan hl vardr: Birinci halde, zaruret yasa kaldrmaz. Nitekim bir bakasn ldrmek veya bir uzvunu kesmek zaruret olsa bile caiz olmaz. kinci halde zaruret, yasak olan fiilin ilenmesine izin verir; ancak bu fiilin ilenmesini mecbur klmaz. Mesel, zaruret karsnda kfr ve inkr mahiyetinde olan, dinden karc sz sylemek, zin etmek, bakasnn maln telef etmek caizdir; ama mecbur deildir Yani yapmayan gnaha girmez, su ilemi olmaz. nc haldeki zaruret, yasak fiilin ilenmesini hem caiz, hem de mecbur klar lmek zere olan kimsenin le yemesinde olduu
.107.
gibi. Yemeyip de lrse gnaha girer. MADDE 2 2 . Zaruretler kendi olunur. mikdarlarnca takdir
(m ubha li'd-darreti ytekadderu bi-kaderih)

Takdir: (kadr'den) Deerlendirme, lme. Mikdar: l. Zaruret hlinde yasak fiillerin ilenmesi ancak zaruret mikdarmca caiz olur Dolaysyla mesel alktan lmek zere olan bir kimse bakasnn maln ancak lmeyecek kadar yiyebilir; susuzluktan lmek zere olan kimse de bulduu bir araptan ancak lmeyecek kadar iebilir, "Nasl olsa itik, olmuken doya doya ielim veya yiyelim" diyemez. Bu madde, nceki yirminci maddeyi takyid ve tahsis etmekte, yani bu maddenin snriann gstermektedir Mesel, yanyana bulunan iki ev arasna, evin iindekileri grmeye engel olacak bir duvar yaptrtlr Ancak bu sebeple artk komu evlerin pencereleri kapattrlamaz. ki veya kyem maln, baka baka fiyatlar bildirilerek, bun lardan mteri dilediini almak veya bayi dilediini vermek zere satlmas hlinde hyr- ta'yn vardr O ey ten ok ise, caiz olmaz. nki zaruret ve ihtiyacn da bir snr vardr MADDE 2 3 . Bir zr iin caiz olan ey, ol zrn zevliyle btl olur.
(m cze bi-uzrin betale bi-zeulih)

Caiz: (cevz'dan) zin Btl: (butlan'dan) Geersiz. verilmi. Zeval: Yok olma.
Zaruret hli ortadan kalknca, yasak geri dner ve o fiil caiz olmaktan kar Mesel, kiralad eyde bir ayp ortaya kan kirac akdi feshedebilir Bunda zaruret vardr Ancak kiralayan bu ayb giderirse, artk akid feshedilemez. nki zr ortadan kalkmtr ahidin gaiplii veya hastal durumunda ahde ale'-ahde denilen hidden duyduunu beyan ederek yaplan hidlik caizdir Ancak hid ortaya kar veya iyileirse artk bu zr muteber olmaz ve ahde ale'-ahde caiz olmaktan kar ocukluk, mecnunluk (akl hastal), ma'tuhluk (bunaklk) hacr
108.
sebebidir. Bunda zaruret vardr Ancak ocuk byse, mecnun ve ma'tuh iyilese hacr kalkar, tam ehliyetli hle gelirler nki bunlarn hacr altnda olmalarn gerektiren zr ortadan kalkmtr. MADDE 2 4 . Mni zail oldukda memnu' avdet eder.
{iz zle'l-mni' de'l-memnu')

Mni': (men'den) Engel. Zail: Zeval bulan, yok olan. Memnu': (men'den) Yasak. Avdet: Geri dnmek. Engel ortadan kalknca yasak durumu geri gelir Bu madde de ncekinin benzeridir Ald malda bir ayp olduunu anlayan kimse bunu geri vere bilir Ama daha iade etmeden bunda kendisi bir ayp meydana getirirse artk iade edemez. Bu ayb giderdikten sonra mal iade hakk geri dner ocuun, sar-dilsizin ve mnn hidligi kabul edilmez. ocukluk ve mlk, hidlie mnidir Bu haller, yani ocukluk, mlk ve sar-dilsizlik sona erince; yani ocuk byse, mnn gzleri alsa, sar-dilsiz iitip konumaya balasa, artk hidlikleri kabul edilir. MADDE 2 5 . Bir zarar kendi misliyle izle olunamaz.
(ed-daram l yzl bi'd-darar)

zle: Giderme. Misi: Ayn mikdarda benzeri. Bir zarar kendi misliyle, benzer bir zarar verilmek suretiyle gider ilemez. Bu madde, on dokuzuncu maddeye benzer. Bir arda bakkal dkkan amak isteyen kimse, dierieri zarar edecek diye ticaretten men olunamaz. Deirmen, hamam gibi taksmi hak sahiplerine zarar verecek olan mterek mlkler, hkim tarafndan ortaklardan bazsnn talebi zerine zoda taksm edilemez. Satlp, paras paylalr Alktan veya susuzluktan lmek raddesinde bulunan kimse, ayn vaziyetteki baka birinin ancak kendisine yetecek taam veya suyunu zorla alarak yiyip iemez. slmiyette zaruret hlinde bir insann veya lnn organn alp bir bakasna takmak caizdir Ancak organ alman kimsenin bu
sebeple hayat tehlikeye girecekse, caiz olmaz. nki bir kimsenin hayatn kurtarmak iin dierinin hayatn tehlikeye atmak caiz deildir MADDE 2 6 . Zarar- mm def iin zarar- hs ihtiyar olunur. Tabb-i chili men' etmek bu asidan teferru' eder (ytehammel'd-dararu'l-hs H-ecH def'd-darril-m) Zarar- mm, yani umum zarar def etmek, yani gidermek iin, zarar- hs, yani husus zarar ihtiyar olunur, yani tercih edilir Chil doktoru hasta bakmaktan men etmek byledir Aksi takdirde insanlar zarara urar Sefih ve borlu kimseyi hacr altna almak, baz zarur maddelere narh koymak da buna girer Bunda sefih, borlu veya satcya zarar vardr ama, bu zarar umumun zaranna tercih edilmektedir Gda maddelerini satanlar, piyasadaki deerin iki misline satarak halka zarar veririerse, hkim piyasadaki deerine sattmr Ktlk zamannda, hkmet, ihtikr yapann, yani karabor saclarn yd gda maddelerini, uygun fiyat ile, a kalanlara sattrabilir Osmanllar zamannda yangn vukuunda yangnn baka evlere sirayetine mni olmak iin irde-i seniyye ile yanan ev yklrd. Bu evin zarar da denmek gerekmez. Umum yola yklmak zere olan (mil-i inhidam) bir duvar, umumun zararna mni olmak iin yktrlr Manifaturaclar arsnda a dkkn amak da men olunur nki yemeklerin kokusu ve atein isi, kumalara zarar verir Osmanl padiahlarnn ileride arkalarnda binlerce kiiyle ayak lanarak mslman kannn dklmesine sebep olaca belli bulu nan akrabalarn katletmeleri de (karde katli) bu prensibe dayanr Dman mslmanlarn zerine taarruz etmi ve bir takm ms lman esirieri de siper yapmsa; at yaplmad takdirde lkenin dman eline geecei kesin ise bu siper edilen gnahsz mslman esrlere at yaplr, bunda maslahat vardr Halbuki susuz bir mslmann katli caiz deildi. Ancak eer bu mslman esrler lmesin
. 110.
i^^^^^
^^0^
diye at yaplmad takdirde, bu sefer dman lkeyi igal edecek, lke halkyla beraber neticede bu esirleri de ldrecektir Ama mesel dman bir kalede bulunup bu kalede bir mslman esri siper yapsa bu kalenin alnmas zarur olmad iin o esri ldrmek kabul edilemez. Bu ve bunu takib eden birka madde slm hukukunun kay naklarndan olan maslahat prensibini ifade etmektedir. Maslahatn Osmanllarda karl nizm- lem olup, bugn amme menfeati sz kullanlmaktadr Baz hallerde husus zarar, umum zarara tercih olunur. Mesel bir nehrin st yanndaki tada sahibi, gerektiinde nehre sed yaparak tadasn sulasa, nehrin aasndaki tarla sahipleri bunu men edip, dolapla sulamasn isteyemez. nki dolap ile sulamak, sed ile sula maktan daha masrafldr MADDE 2 7 . Zarar- eedd zarar- ehaff ile izle olunur.
(ed-dararu'l-eeddi yzl bi'l-ehaff)

Eedd: Daha iddetli. Ehaff: Daha hafif. zle: Gidermek. Bir zarar, derece olarak daha hafif bir zararla giderilir. Bu da nceki madde gibidir Gasbedilmi aala yaplan ev yktrlmaz. nki burada daha byk bir zarar vardr. Aalar kymetliyse ev aa sahibine verilir bedelini der Ev kymetliyse aa sahiplerine bedelini der. Bir bakasnn incisini yutan hayvan kesilmez. nci kymetliyse hayvan inci sahibine verilip bedelini der Hayvan kymetliyse hay van sahibi incinin bedelini der Bir borluyu borcunu demeye icbar etmek, nafaka mkellefini nafaka vermesi gerekenleri infaka zodamak, alacakl, borlunun borcunun benzeri maln bulduunda rzsn aramakszn alacana karlk almas hep bu esasa dayanr.
.111.
MADDE 2 8 . iki fcsd tearuz etdikde, ehaffi irtikb ile, a'zmnn resine baklr.
(iz terada mefsedetni r'ye ekallh dararen bi-irtikbi ehaffihm)

Fesd: Ktlk. Tearuz: Kar karya gelmek. Ehaff: Daha hafif. rtikb: (Kt bir fiili) ilemek. A'zm: (azim'den) Daha byk. ki ktlk kar karya geldiinde hafif olan ilenerek byk olannn giderilmesine allr Bu da nceki iki maddeye benze mektedir lm kadnn karnndaki ceninin yaad mid ediliyorsa, kadnn karn yarlarak ocuk kartlr Ak denizde frtnaya yakalanan gemi batmasn diye fazla yk denize atlr ki fesd da birbirine eitse, mesel, deniz ortasnda yanan gemi den denize atlarsa boulacan, atlamazsa yanacan anlayan kimse serbesttir, istedii gibi hareket eder MADDE 2 9 . Ehven- erreyn ihtiyar olunur.
(iz terada mefsedetni yhtru ehvenhm)

Ehven: Daha az kt. er: Ktlk. erreyn: ki ktlk, ihtiyar: Semek. ki ktlkle kar karya kalndnda daha hafif, ehven olan seilir Bu da nceki maddenin benzeridir ki zlim kii, hkmdar olmak zere namzet olsa, bakas da bulunmasa, ikisinden daha az zlim olan seilir nki devletin basz kalmas mmkn deildir MADDE 3 0 . Def-i mefsid celb-i menfiden evldr.
(der'l-mefasidi evl min celbi'l-meslih)

Def: Gidermek, uzaklatrmak. Mefsid: Mefsedetler, fesdlar, ktlkler Celb: Elde etmek. Menfi: Menfeatler Evl: Daha iyi, ye. Ktlklerin giderilmesi, menfeatlerin elde edilmesinden daha nde gelir Bu madde de yukardaki maddelerie (26-29) alkaldr Orulular abdest alrken az ve burnu ykama srasnda
.112.
@( j ! ^ ^ ^
mazmaza ve istinak denilen snnetleri orucun bozulmas tehlikesi karsnda terkederler Mesel duman, atei, isiyle etraftaki evlere byk bir zarar veren demirci dkkn kapatlr Ancak bazen menfeat ktlkten daha byk olabilir, o zaman aksine hareket edilir Nitekim dargn olan kimseleri bartrmak iin ve harpte dmana kar yalan sylenebilir Bir kimse maln gsbdan ve bir kimseyi de zlimin ktlnden korumak maksadyla yalan syleyebilir Dr-i maslahat-miz, bih ez rst- fitne-engiz ( bitiren bir yalan, fitne karan dorudan yedir) sz mehurdur MADDE 3 1 . Zarar bi-kaderi'l-imkn def olunur.
(ed-dararu medf'n bi-kaderi'l-imkn)

Kader: Mikdar, l, kudret Bi-kaderi'l-imkn: mkn lsnde. Def: Gidermek. Zarar imkn dhilinde giderilir. Bu sebeple gasbedilen mal tketilmi ise artk misli veya kymetiyle detilir Aynn demek imknszdr Kirac kiralad evi harab ediyorsa, kiracy bundan engellemek ok zor olduundan, hkim kararyla bu kira akdi feshedilir. MADDE 3 2 . H a c e t umm olsun, huss olsun, zaruret menzilesine tenzil olunur. Bey' bi'l-vefnn tecvzi bu kabildendir, ki Buhr ahlisinde bor tekessr etdikde, grlen ihtiy zerine bu muamele meriyy'l-icr olmudur
(el-hcet tnzel menzileti'd-darreti mmeten knet ev has saten)

Hacet: htiya. Menzile: Tenzil (nzul'den): ndirmek. Aa derece, inilen yer.
htiya umum veya hususi olsun, zaruret derecesine indirilir. Vefen, yani geri alm artyla sata izin verilmesi byledir Buhr halk arasnda bor muamelelerinin artmasyla grlen ihtiya zerine bu akid kabul edilmiti. [Vefen satta, bir kimse maln, her istediinde parasn deyip geri almak artyla satar.]
.113.
Hacet, zarurette olduu gibi lm veya uzuv kayb tehlikesinin bahis konusu olmad; ancak insan skntya, meakkate sevkeden vaziyettir. Umum hacet, ihtiyacn insanlarn hepsine mil olmasn; husus hacet ise, ihtiyacn insanlardan bir zmreye ait olmasn ifade eder Bu kaideden anlalyor ki, kolaylk, sadece zaruret hllerine inhisar etmez. Zaruret olmasa da cemiyetin ihtiyalar, baz kolaylk lar getirir Bu halde kyasa aykr olarak baz cevazlara gidilir Selem, istisna, icre, bey' bi'l-vef (vefen sat) gibi akidler hep ihtiya sebebiyle kabul edilmitir Halbuki ma'dumun, yani mevcud bulunmayan bir eyin satm caiz olmadndan, selem ve istisna da caiz olmamak gerekirdi. Menfeat, mal olmadndan icre (kira) akdi caiz olmamak gerekirdi. artl sat caiz olmadndan, vefen sat da caiz olmamak gerekirdi. htiya hlinde baka bir mezheb mezheblerdeki zayf kavillerle amel olunur taklid edilir. Hatta
MADDE 3 3 . Iztrr gayrn hakkn ibtl etmez. Binen al zlik bir adam a kalb da, birinin ekmeini yese, ba'dehu kymetini vermesi lzm gelir
(el-ztrru l ybtl hakka ayrih)

Iztrr: Zaruret. Gayr: Bakas. btl: Btl klma. Zaruret, bakasnn hakkn ortadan kaldrmaz. Dolaysyla a kalp da bakasnn maln lmden kurtulacak kadar yiyen kimsenin, sonra bunun kymetini veya mislini demesi lzm olur Bu artk hakkaniyetin bir gereidir Onun a olmas, lm tehlikesinde bulunmas, baka bir kimsenin kendi mlkndeki hakknn yok olmasna sebep olamaz. Bir tehlikeden kaarken, bakasnn camn krmas merudur Ancak krlan camn bedelini demesi gerekir Muayyen mddetle kiralanan bir kayk, zaruret sebebiyle sahile .ge yanasa, bu gecikmenin bedelini mterinin demesi gerekir krah hlinde, yani cebren bakasnn maln telef etmeye zor lanan kimse, bundan dolay mesul olmaz. nki zaruret vardr Ancak ikrah eden kimse mal tazmin eder Mal telef edenin zaruret altnda olmas, mal sahibinin hakkn gidermez.
114
MADDE 3 4 . Almas memnu' olan eyin, vermesi dahi memnu' olur. (m harume ahzuhu harume i'tuhu) Almas yasaklanm olan eyin, vermesi de yasaktr Nitekim rvet almak yasak olduu gibi, rvet vermek de caiz deildir Faiz almak da, vermek de caiz deildir Falclarn, algclarn halkdan para almalar caiz olmad gibi, insanlarn da bunlara i yaptrp para vermesi caiz deildir. Yenilmesi ve giyilmesi yasak olan eylerin bakasna, szgelii ocuklara yedirilip giydirilmesi caiz deildir Yemesi haram olan le gibi yiyecek ve arap gibi iecekleri bakasna verip yedirmek ve iirmek de caiz deildir Gasb gibi haram yollardan elde ettii mal, bakasna hediye veya fakiriere sadaka veremez. Sahibine iade etmesi gerekir. Ancak sahibini bulamazsa vrislerine, bunlar da yoksa veya sahiplerini bilmiyorsa fakirlere sadaka vermesi gerekir Zaruret hli, bu prensibe istisna getirebilir: Mesel, hakkn kurtarmak zorunda kalan kimse iin yalnzca rvet vermeye izin vardr; almak yine de caiz olmaz. Drlharbde, o lkenin vatanda olan birisine bor verip ondan faiz almak caiz ise de, bor alp faiz vermek caiz deildir Nafakas olmayan kimse, karz bulamazsa, nafakasn temin edecek kadar faizle bor alabilir MADDE 3 5 . lenmesi memnu' olan eyin, istenmesi dahi memnu' olur.
(m harume fi'luhu harume talebuhu)

Rvet vermek, zulmetmek, yalan sylemek yasak olduu gibi; bir kimseden byle davranmasn istemek veya emretmek de caiz deildir Bu kaidenin istisnas vardr: Da'vcnn doru olan da'vsn inkr eden da'vlya yemin tek lifi buna istisnadr nki da'vc bilmektedir ki, kar taraf yemin ederse, bu yalan yere yemindir Ancak ola ki da'vl yeminden kanr da hakikat ortaya kar diye buna cevaz verilmitir. (slmiyette da'vc, da'vsn isbat etmekle mkelleftir sbat ede.115.
^ ^ ^ ^
mezse, kar tarafa yemin etmesini teklif edebilir Kar taraf yemin ederse, da'v der; etmezse, yeminden kanrsa, da'vcnn doru syledii anlalr) MADDE 3 6 . det tnuhakkemdir. Yani hkm-i er'yi isbat iin rf ve det hakem klnr; gerek mm olsun ve gerek hs olsun.
(el-det muhakkemn)
Bir niz bahis mevzu olduunda det hkme mesned olabilir Yani er' hkm isbatlamak zere umum olsun, husus olsun rf ve det hakem klnr rf insanlarn gzel grd, det (teaml) ise insanlarn balangc belli olmayan bir zamandr yapageldikleri eyler demek tir kisi de burada beraber ele alnmaktadr Nitekim det, rfn bir eitidir Bunlar belli artlar altnda hukukun kayna olabilir Kur'an- Kermde gerektii zaman rf ile amel edilmesi emrolunmaktadr Bir hads-i erfde "mmetimin gzel grd ey, Allah katmda da gzeldir" buyurularak rfn bir delil olarak meruluuna iaret edilmitir Hazret-i Peygamber, kendisine vahy indirilmeyen hallerde, rf ve dete uymay tercih ederdi. nsanlar arasnda hkm verirken de, mevcut rf ve deti nazara aldn bildiren hadsler pek oktur Mesel bir kadna kocasndan nafaka hkmederken, rf ve dete gre takdir etmitir rf, eitli tasniflere tbi tutulmutur: Bunlardan birincisi sahih rf-fsid rf ayrmdr Hukuka ve akla aykr olmayan rfler sahih, yani muteberdir Hukuka ve akla aykr bir ey, rf bile olsa fsiddir Muteber deildir Bu maddede esas alnan tabiatiyle sahih rfdr rfn hukuka uygun olmas gerekir Hukuka aykr (fsid) rflere dayanlarak hkm verilemez. nki hukuka aykr muameleler ne kadar yaygnlarsa yaygmlasm sahih rf olamaz. Mesel, dello, Avrupa'da olduu gibi, rf ve det hlini alsa da, hukuken meru hle gelemez ve hakly hakszdan ayrmak iin bir l olamaz. Bir ayrm da lafz rf-amel rf eklindedir Lafz rf, baz kelimelerin halk arasnda hangi ma'nda kullanldklarn ifade eder Nitekim, dirhem lafz bir arik ls olmasna ramen, halk arasnda gm paraya verilen isimdir Mesel, vakf hukukunda
. 116.
Q( ^ ^ ^ ^
^hmed
nazr kelimesi mtevelliden farkldr Mtevelli, vakf idare eden; nazr ise mtevellinin tasarruflarna nezret eden kimsedir Ancak Msr'da mtevelli ile nazr ayn ma'nda kullanlmtr Bu sebeple Msr'a it bir vakfiye incelenirken bu hususun nazara alnmas icab eder Mesel, "Et yemeyeceim!" diye yemin eden kimse, balk yese, yeminini bozmu olmaz. Her ne kadar balk et ise de, halk arasnda rfen et olarak adlandrlmaz; et denince koyun ve sr eti anlalr. Amel rf, insanlarn muayyen muameleleri yapagelmeleri neticesi teekkl eder ki det (teaml) manasnadr Mesel, nakit para vakf byledir Karz- basen verenlerin ok azalmas zerine, fakir halkn sermaye ihtiyacn karlamak maksadyla insanlar nakit para vakfetmeye balamtr Bir de umum rf-husus rf ayrm vardr Adndan da anlalaca gibi umum rf (rf-i m), muayyen bir belde ve toplu lua it olmayan rfdr Sahabe zamanndan beri sregelen ve mctehid hukukular tarafindan tesbit edilen rfler, kyasa aykr bile olsa delil saylr Mesel, insanlarn kullanacaklar suyun mikdarn ve zaman bildirmeksizin hamama girmeleri rfen mute berdir Bunda zaruret de szkonusudur Husus rf (rf-i hs) ise, muayyen bir belde veya toplulua (mesel tacirlere) it rfdr Mesel vakf ancak gaynmenkullerden olur nki vakf geici deil, ebed olarak kurulabilir. Ancak menkul vakf bir beldede rf olsa, baka yerde rf olmasa bile, rfn bulunduu belde iin mute berdir, nki husus rfdr Husus rf hi muteber saymayanlar da vardr rfe itibar edilebilmesi iin, rfn o hkm verilirken veya o i yaplrken mevcud olmas lzmdr Mesel, bir vakfiye tedkik edilirken bu vakfn yapld zamanki rfler nazara alnmaldr. Yine mesel, bir akid yaplrken mevcud olmayan ve sonradan ortaya kan bir rf delil olmaz. Hanefler rfe geni yer vermiler, ancak bu halde dorudan rfe dayandklarn aklamaktansa, buna rf sebebiyle istihsan demeyi tercih etmilerdir. stihsan, gzel grme mnsna gelir ki, rf, zaruret veya maslahat sebebiyle bir kyas brakp daha uzak baka bir kyasa gitmek yahud umum prensibe istisna getirmek demektir. Mlikler, Medine halknn rfne zel bir nem
117.
@(^^^^
^^J^)9
atfetmiler, burada yaayanlarm hareketlerinde snnete dayanma ihtimalinin yksek olduunu dnmlerdir fi'lerde de rf muteber bir delildir Nitekim mam fi' Msr'a yerietikten sonra, buradaki rfleri de nazara alarak eski ictihdlarn mhim bir nisbette deitirmi, hatta bu devirdeki ictihdlarna mezheb-i cedid (mam fi''nin yeni mezhebi), eski ictihdlarna da mezheb-i kadm (mam fi''nin eski mezhebi) denilmitir Ancak fi'ler amel rfe itibar etmezler MADDE 3 7 . Nsn isti'mli bir hccetdir ki nnla amel vcib olur.
(isti'mal'n-nsi hccettin yecib'l-amel bih)

Ns: nsanlar sti'ml: Amel etme, kullanma. Hccet: Delil. Burada yukarda akland zere dete (teamle) iaret olun maktadr nsanlarn ba belli olmayan bir zamandr yapageldikleri eye det (teaml) denir rf ile beraber ikisi bir arada slm hukukunun kaynaklarndan birini olutururlar Mesel, insanlar ayakkabcya ayaklarnn lsn vererek bir ayakkab yapmasn ister, ayakkabc da bunu yapp teslim eder stisna denilen bu akid, mevcut olmayan bir eyin sat mnsna geldii ve bunu da hukukun genel prensipleri kabul etmedii halde det olduu iin Hazret-i Peygamber tarafndan (snnet ile) cevaz verilmitir i olarak altrlan kimseye le yemei vermek det olmu tur Akid banda konuulmasa bile ii le yemeine hak kazanr Mobilya alnd zaman, bunun eve kadar naklinin mobilyay satana ait olmas gnmzde dettir MADDE 3 8 . Adeten mmteni' olan ey hakkaten mmteni' gibidir.
(el-mmteni' deten kel-mmteni' hakkaten)

det: nsanlarn bir uzun mddettir yapageldikleri ey. Mmteni': (imtina' ve men'den) men edilmi, yasaklanm. Bir eyin gereklemesi deten mmkn deilse, hakikaten de imknsz saylr
.118
Bir kimse bir bakas lehine bor ikrarnda bulunsa, akll ve bali bir kimsenin yalan yere aleyhine bor ikrar etmesi deten imknsz olduu iin hukuken muteber saylr Bir kimsenin kendisinden yaa byk birinin nesebini, yani kendi ocuu olduunu iddia etmesi de kabul edilmez, nki bu deten ve hakikaten imknszdr. MADDE 3 9 . Ezmnn tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz.
(ld ynker't-teayyrl-ahkmi bi't-teayyri'l-ezmn)

Ezmn: Zamanlar Tegayyr (gayr'den): Bakalama, deime. Ahkm: Hkmler Zamann deimesiyle, hkmlerin de deimesi inkr oluna maz. Hakknda nass, yani yet ve hads bulunmayan hkmler, yani kyasla veya rfe gre verilen hkmler zamanla deiebilir. Sonradan bir rf meydana gelmise, kyasen veya baka delillerle verilmi olan ictihdlar da deiebilir. Nitekim mam Eb Hanfe, haerta kyas ettii ipek bceinin alnp satlmasna cevaz ver memiti. Sonradan bunun rf hline geldiini gren mam Muhammed, ipek bceini mal kabul ederek alnp satlmasna izin vermitir rfe dayal hkmler de bu rfn deimesiyle deiir. Nitekim nceleri bir evin bir odasnn grlerek satn alnmasyla r'yet (grme) muhayyeriii derdi. nki ilk zamanlar evlerin btn odalar ayn ekilde ina olunurdu. Ancak sonradan bu rf deiip, bir evin her odas farkl ekilde yaplmaya balannca, mameyn (mam Eb Ysuf ve mam Muhammed), bir evin yalnz bir odasnn grlmesiyle bu muhayyerliin dmeyeceine hkmet mitir (Bir mal grmeden alan kimsenin, mal grd zaman sat bozup mal iade etme hakk vardr Buna r'yet muhayyeriii denir) Yine mesel, vakf ancak gaynmenkullerden olup, nakid para vakf da caiz deil iken, sonradan insanlarn ihtiyac sebebiyle para vakf rf hline gelmi ve buna binen limlerce caiz grlmtr. nceleri insanlarda iyi hasletler yaygn olduu iin, mam- Azam Eb Hanfe, hidlerin grnte dil olmalarn kfi saym. Sonradan yalancln yaylmas zerine mameyn artk hidlerin
.119.
dil olup olmadklarnn aratrlmas (cerh ve ta'dil, tezkiye) gerek tiine hkmetmilerdir rfn deimesiyle nassa (kitap ve snnete) dayal hkmler deimez denildi. Nitekim rfn nass- hs, yani hususi bir nass (yet veya hadis) ile tearuzu, yani grnte atmas durumunda, rf terk edilir, nass tercih olunur Nitekim faizli akidler, arap sat, gaynmslim erkekle evlenme, evld edinme, bor sebebiyle klelik rf hline gelse bile, husus nasslarla yasaklanmtr rfn nass- mm, yani umum nass ile tearuzu durumunda iki ihtimal vardr: Eer bu rf husus ve o nass geldiinde de mevcud ise nass tahsis eder rf umum ise, umum nass tahss edemez. Mesel, mevcud olmayan eyin satlmas yasaktr Bu bir umum kaidedir istisna, selem gibi rf hlini alm akidler, bu prensip konulduunda husus rf olarak mevcut olduundan, muteber kabul edilmitir Halbuki her ikisinde de mevcud olmayan bir eyin satm bahis mevzuudur Bir ksm tccar arasnda, bunlarn dnda yukardaki prensibe aykr bir rf varsa muteber deildir nki artk bu rf husus saylr rf, o nassn geliinde mevcud olmayp sonradan ortaya k msa kabul edilemez. Ancak burada istisna olarak sadece Haneflerden mam Eb Ysufun bir itihad vardr O da eer nassn kayna rf ise, sonradan ortaya kan bu rf ile nassn hkm deiebilir Mesel, bey' bi'l-vef, yani geri alm artyla sat, byle bir art rfen meru olmad iin caiz saylmamak gerekir Ama sonradan bu art rfen caiz grlmeye balannca, faizden kanmak ve borcu temin ve tevsik, yani gvence altna alp salam latrmak maksadyla yaplan byle sata da cevaz verilmitir Yine mesel altn ve gmn tart ile (veznen), hurma, buday, arpa ve tuzun ise hacim ile (keylen) alnp satlmas hads-i erf gerei iken; bu hads-i erifin kayna rf olduu iin; bulunulan yerin rfne gre bu esasn deiebilmesine, yani rfe gre mesel altn ve gmn say, dierlerinin tart ile satlabilmesine izin verilmitir Bu ise nassa muhalif rfn kabul deil, nassn te'vli (tefsiri) olarak grlmtr Osmanl Devleti'nde de ihtiya olduu zaman mam Eb Ysufun bu itihad tercih ve tatbik edilmitir Nitekim
.120.
Mecelle'nin 3 9 . maddesi bu esasa dayanmaktadr. Yoksa nass ile sabit hkmlerin deimesi mmkn deildir rfn delil olarak kabul ve rf ile sabit olan hkmlerin bu rfler deitike deimesine imkn veren bu prensip, slm hukukunun dinamizmini salayan en mhim mildir Nassa dayal hkmler zamanla deimemektedir Ancak deimeyen kll hkm olup, bu hkmn hdiselere tatbiki zamanla deiebilir Nitekim ictihd messesesinin kabul buna imkn vermektedir MADDE 4 0 . detin delaletiyle ma'n-y hakk terk olunur.
(el-hakkat ttrek bi-delle)

Dellet: (delil'den) Delil olma, yol gsterme. Ma'n-y hakk: Hakik ma'n. Hukuk ilerde kullanlan gerek ma'nlar, detin yol gsterme siyle deiebilir Nitekim "u aatan yemem" demek, bu aacn kendisiden deil, meyvesinden yemeyecei mnsna gelir B u hkm yemin ve adakta mhimdir nki bunlarda kul lanlan szler dete gre tefsir olunur "Et yemeyeceim" diye yemin eden kimse balk yese, yemini bozulmaz. nki balk iin et szn kullanmak det deildir Mesel, ta'lik arta bal ikrar geersiz olduu halde, "lrsem felana u kadar borcum vardr!" sz, vrislerin borcu inkr etmemesi maksadyla sylenmi sayldndan muteberdir arta bal ibra geerli olmad halde, "Ben lrsem sendeki alacamdan bersin (ibra edilmisin)" eklindeki bir ibra da vasiyete yorumlanarak muteber tutulur MADDE 4 1 . det a n c a k muttarid yahut glib oldukda mu'teber olur.
(innem tu'teberu'l-det iz ittamdet ev alebet)

Muttarid: (ittirad'dan) Aralksz devam eden. Glib: (galebe'den) Yaygn, ekser. rf ve detin muteber bir delil saylmas iin gereklemesi gereken artlardan biri de, bunun muttarid veya galip, yani kesinti.121.
SZ uzun bir zamandr ounluk tarafndan yaplagelmekte olmasdr Muayyen bir yerde bir ara det olmu ve sonra unutulmu veya vazgeilmi bir husus, sonradan bir zamanlar det olduu ileri srlerek tatbik edilemez. Mesel, ta'yin edilmeksizin u kadar lira karlnda bir mal satn alnnca, beldede o srada muttariden (kesintisiz) tedavl eden veya tedavl dierierine gre glib (yaygn) bulunan lira hangisi ise onu vermek gerekir Trkiye'de u kadar liraya diyerek bir mal satldn da, Suriye liras verilemez. MADDE 4 2 . l'tibr glib-i yi'adr, ndire deildir.
(el-bret H'l-libi'-yi' l h'n-ndir)

tibr: Muteber olmak. Glib: Yaygn, ekseri. ayi': (yu'dan) Yaylm. Ndir: Az rastlanan. Bu da bir nceki maddeyle ilgilidir rf ve detin muteber olmas iin bunu bir ounluun uygulayagelmesi aranr Buradaki ounluk yaygn bir ounluktur Mesel, a'zam onbe yan bitiren kimseler bali saylriar nki bu yatakilerin bali olmas rfen galip ve yaygndr Ayn ekilde doksan yandan sonra yaayan kimselerin says ok az olduundan, mefkudun, yani bulunduu yer ve hayatta olup olmad bilinmeyen kimsenin de bu ya ikmal etmi olmasyla lmne hkmedilir Mal varislerine taksim edilir; hanm bakasy la evlenebilir Ya bilinemeyen kimsenin yaad yerdeki emsallerinin hepsinin lmesi nazara alnr MADDE 4 3 . rfen ma'rf olan ey, art klnm gibidir.
(el-ma'rf urfen ke'l-merti er'anj

Halk arasnda rf olarak bilinen, yaplmas iyi grlen ey, art koulmu gibi muteberdir Dolaysyla mesel, bir beldede iiye yemek vermek rf ise, artk bunun akid esnasnda sylenmesine gerek yoktur Ancak bata bu rfe uyulmayacama dair aka anlalrsa, artk bu rf tatbik olunamaz. Nitekim rf ve detin muteber sayl masnn artlarndan biri de budur Yani bir rfn hkm ifade ede.122
bilmesi iin, o akdin ya da iin balangcmda bu rfn tatbik olun mamas art edilmemelidir Mesel ii tuttuunda, "Ben size le yemei veremem" diye art komu, ii de kabul etmise, sonradan ii, rf olduu gerekesiyle yemek talebinde bulunamaz. MADDE 4 4 . Beyne't-tccr ma'rf olan ey, beynlerinde merut gibidir.
(el-ma'rf urfen ke'l-merti er'anj

Beyn: Ara. Tccar: Tacirler Beynettccr: Tcirier arasnda. Ma'rf: (rfden) rf hline gelmi. Merut (sarftan): art koulmu. Yani tccar arasnda rf olan birey, aralarnda kararlatrlm gibidir Bu da bir nceki maddeye benzer Bu madde rfn husus ve umum olabileceini, her ikisinin de muteber tutulacan gster mektedir Pein veya veresiye demeden mal satn alnsa, pein alnm kabul edilir nki tccar arasnda byle sat yaygn bir rftr Ama bedeli bir ay sonra vermek hususunda bir rf varsa, byle der Nitekim gnmzde bir ay vde ile yaplan sat pein yaplm kabul edilmektedir. Bu, artk rf-i hs, yani zel bir rftr. Tccar arasndaki bir rftr MADDE 4 5 . rf ile ta'yn, nass ile ta'yn gibidir.
(el-mdrfu kel-mer fe-ale'l-mft bihi sreti'l-det ke'lmerti sarhan)

Nass: Ayet-i kerme ve hads-i erifler. Ta'yin (ayn'dan): Belirleme. insanlar arasnda rf hlini alm olan bir ey, yet-i kerme veya hads-i erifle emredilmi eyler gibi balaycdr. Nitekim Hazret-i Peygamber, "mmetimin gzel grd ey, Allah katmda da gzeldir" diyerek rfn nass bulunmayan yerde nass gibi hkm ifade edeceini bildirmitir Birisinden et veya st almas istendiinde, bu beldede rf olan et (koyun veya dana eti) veya st alnr. "Benim maksadm felan hayvann (mesela tavan veya geyik) eti veya flan hayvann st idi" denilemez.
.123.
^^01^
Ariyet olarak birisine verilen dkkn rfe gre kullanlr ine eya konulur veya oturulur Ancak mesel eer demirci dkkn deilse, burada demircilik yaplamaz. nki bu rfe aykrdr MADDE 4 6 . Mni' ve muktazi tearuz etdikde mni' takdim olunur. Binen al zlik bir adam borlusu yedinde merhn olan mln hara satamaz.
(iz terada'I-mni' ve'l-muktazi' fe-innehu ykaddem'l-mni')

Mni, bir iin geersizliini, muktazi ise geeriiliini gerektiren ey demektir Tearuz: Kar karya gelmek, atmak. Takdim: One almak. Binen al zlik: Buna binen, bundan dolay. Yed: El. Merhn: Rehnedilmi mal. Ahar: Bakas. Mni ile muktazi kar karya geldiinde mni ne alnr Bu sebeple bir kimse borlusunun elinde rehin olarak bulunan maln bakasna satamaz. Her ne kadar o maln sahibi ve mlik olmak da malda diledii gibi tasarrufu muktazi (gerektirir) bir vaziyet ise de, rehnedilmi olmas bu maln satlmasna mni'dir Mesel, bir da'vda hidlerin tezkiye edildii yani hidlie elverili olup olmad sorulan kimselerden bazs msbet, bazlar da menfi cevap verseler, menfi cevap, yani hidlie ehil olmadk lar beyan tercih edilir Yine, bir hkim, olu ile yabanc birisi arasnda hkm verse, olu hakknda hkm vermesi muteber olmad iin, yabanc hakknda da muteber olmaz. Bu kaidenin de baz istisnalar vardr: Mesel, cnp iken ehid den bir mslman ykanr, her ne kadar ehidlik gasle mni ise de, cnplk gasli muktazidir, yani gasledilmeyi gerektirir Mesel, bir evin mterek iki mlikinden birisi gaip olsa, dieri bu evin tamamnda oturabilir Halbuki gaiplik hli buna mni idi. MADDE 4 7 . Vcdda bir eye tbi' olan, hkmde dahi ona tbi' olur. Binen al zlik bir gebe hayvan satldkda, karnndaki yavrusu
. 124.
dahi tebe'an satlm olur.
(et-tbi'u li'-ey'i fi'l-vcdi tbi'n U-zlike'-ei/'i fi'l-hkm)

Vcd: Varik. Tbi': Bal. Binen al zlik: Buna binen, bun dan dolay. Bir eyin madde olarak parasn oluturan ey, hkmde de ona tbi'dir. Dolaysyla gebe bir hayvan satld zaman, bunun yavrusu da ona bal olarak satlm olur Gebe bir hayvan rehnedildiinde, bu hayvan rehn verilenin elinde iken yavrulasa, bu hayvan da rehne dhil kabul edilir Akidden sonra ve teslimden evvel meb'de hsl olan semereler mteriye ait olur Bir bahe satld zaman, teslimden evvel hsl olan meyveler veya bir inek satld zaman, teslimden evvel doan yavrusu mteriye aitttir MADDE 4 8 . Tbi' olan eye a y n c a hkm verilemez. Mesel bir hayvann karnndaki yavrusu ayrca satlamaz.
(et-tbi'u tbi'un l yfred bi'l-hkm)

Bu da bir nceki maddeyle benzerlik tamaktadr. Bir ey hkmde bir bakasna bal olunca, artk bunun iin ayrca hkm verilemez. Gebe bir hayvann yavrusu domadka, bir evin kap ve penceresi sklp ayrlmadka bunlardan ayr satlamaz, nki hkmde ona tbidir. Hakk- mrur (gei hakk) veya hakk- mesil (su aktma hakk) gibi araziye bal irttifak haklar tek bana satlamaz veya hibe edilemez. Ancak bu haklardan istifade eden arazi satld veya hibe edildii zaman, bu haklar da kendiliinden satlm olur Bu maddenin istisnas vardr: Bir kimse annesinin karnndaki bir cenin iin mal ikrarnda bulunsa, sa olarak domas artyla bu cenin o mala mlik olur Burada ikrar, cenin hakknda annesinden ayr olarak hkm dour maktadr Cenin, sa olarak domak artyla kendisinden evvel vefat eden bir yaknndan miras alabilir
125.
MADDE 4 9 . Bir eye mlik olan kimse zarriyytndan olan eye dahi mlik olur.
ol
eyin
Mesel bir haneyi satn alan kimse ona msil olan tarka dahi mlik olur
(men melike ey'en melike m hve min darretih)

Mlik: Mlk sahibi. Zarriyyt: Zarur balantlar Msil: Bitiik. Tark: Yol. Bir eyin mliki, artk onun zaruriyat denilen tamamlayc paralarna da mlik olur Bir evi satn alan kimse, o eve bitiik yolun da sahibi olur Bu evin altna ve stne de (bakasnn mlk deilse) sahip olur Bir kilit satldnda, sylenmese bile, bunun anahtar da satlm olur MADDE 5 0 . Asl sakt oldukda fer' dahi sakt olur.
(yeskutl-fer'u bi-sukiti'l-as})
Asi: Esas. Fer': Dal. Sakt: (sukut'tan) Den. Hukuken bir eyin asl sakt olduunda, yani geersiz hale geldiinde, fer', yani ona bal olan eyler de geersiz hale gelir Nitekim asl borlu borcundan beraat edince, kefl de beraat etmi olur Yani borlu borcunu dese veya ibra edilse, kefl de bortan kurtulmu olur (Seksen birinci madde bunun istisnsdr) MADDE 5 1 . Sakt olan ey avdet etmez. Yani giden geri gelmez.
(es-skt l yed)
Sakt: (Sukut'tan) Den. Avdet: Dnme. Bir kimse skat (drlmesi, vazgeilmesi) kabil olan bir hakkndan vazgese, b u hak der ve bir daha geri gelmez. Bir kimse alacaklsn ibra etse, "Hakkm hell ettim" dese, artk bundan geri dnemez. Bey' (satm) akdinde, semeni alncaya kadar satcnn mal elinde tutma (hapis) hakk vardr Ama bir mal satp semenini
. 126
almadan teslim eden kimsenin, artk o mal semen deninceye kadar elinde tutma, yani hapis hakk der Ancak bir kimse skat (drlmesi, vazgeilmesi) kabil olmayan bir hakkndan vazgese, bu hak dmez. Mesel bir kimsenin baka bir arazi zerinde hakk- mesil veya hakk- mruru (yani su geirme veya geit hakk) olsa, bundan vazgemesiyle bu hakk sakt olmaz. Bunlar ancak sat veya hibe gibi bir akidle devretmesi muteberdir. MADDE 5 2 . Bir ey btl oldukda onun zmnndaki ey dahi btl olur.
(iz batale'-ey' batale m fi zmnihi)

Bir eyin btl, geersiz olmas hlinde, onun zmnndaki, yani iine ald eyler de geersiz olur Dolaysyla, "Kanm sana u kadara sattm, beni ldr!" dese, ldrmesi iin verdii izin geerii deildir Bunun zmnndaki kan sat da muteber deildir ldrme olmasa da insan kan ve her uzvunun sat, hibesi, ariyeti caiz deildir Ancak zaruret olduunda diriden veya lden kan ve organ nakli caizdir Bir kimse kendisinden alacak iddia eden bir kimseyle sulh olup, her biri bir dierini her trl da'vdan ibra ettikten sonra, o kimsenin borcu olmad anlalsa, sulh ve bunun zmnndaki ibra da geersiz olur. O kimse verdii paray veya mal geri alabilir. Bu kaidenin istisnalar vardr: Nitekim, bir kimse uf'a hakkndan vazgese veya mteri ile sulh olsa, sonradan bu sat veya sulh geersiz hle gelse de, uf adan vazgemek muteberiyetini srdrr. MADDE 5 3 . Asln ifs kabil olmad halde bedeli f olunur.
(iz batale'l-asl ysru ile'l-bedel)

f, bir borcu demek, bir mkellefiyeti yerine getirmek demek tir Bir hukuk borcun aslnn yerine getirilmesi mmkn olmazsa, bedeli yerine getirilir. Gaspedilen maln kendisini aynen
.127.
iade etmek
mmkn
^^1^^
olamyorsa, mesela telef edilmise, tketilmise; bedeli (kyem mal ise kymeti, misl mal ise misli, benzeri) denir Ay ortasnda bir akid yaplp da borcun bir ay sonra denecei karariatrlrsa, asln yerine getirilmesi mmkn olmad iin, bu sre otuz gn kabul edilir slmiyette oru veya bayram, hillin grlmesine baldr Hill gzetlenip hava bulutlu ise hill grlemeyecei iin nceki ay otuza tamamlanr Bylece asl yirmi dokuz veya otuz gn olan kamer ayn bedeli olan otuz gn esas alnm olur MADDE 5 4 . Bizzat tecviz olunmayan ey bi't-teba' tecviz olunabilir. Mesel mteri, meb'i kabz iin byi'i tevkil etse caiz olmaz. Amma itira eyledii zahireyi lb koymak iin byi'a uval verib, o dahi zahireyi uvala vaz' edicek, zmnen ve tebe'an kabz bulunur
iytefir fi't-teubi' m l ytefir fi ayrih) veya (ytefir /i'-ey'i zmnen m l ytefir kasden)
Tecviz: zin vermek, caiz klmak. Bi't-teba': Tbi (bal) olarak. Mteri: Satn alan. Meb': Satlan ey. Tevkl: Vekil etmek. tira: Satn alma. Zahire: Buday ve cinsleri. Vaz': Koyma. Zmnen: rtl olarak. Tebe'an: Tbi' (bal) olarak. Kabz: Tutma, ele alma. Yaplmasna tek bana izin verilmeyen bireye, tbi olarak izin verilebilir Nitekim mteri, satlan eyi kabz etmek, yani teslim almak zere satcy vekil yapsa, muteber deildir Ama satn ald zahireyi lp koymak iin satcya uval verip o da zahireyi uvala koyarsa artk bu kabz saylr Bir gebe hayvann karnndaki yavru tek bana rehin verilemez. Ama bu hayvan rehnedilirse, karnndaki yavru da tebe'an rehnedilmi saylr Hakk- irbin, yani bir nehirden ekin ve hayvan sulamak iin su almak hakknn bir veya iki gnlnn satlmas caiz deildir Ama o arazi satlrsa, hakk- irb de ona tebe'an satlm olur
128.
Ahrrted Cevdet Paa ve Mecelle
MADDE 5 5 . btiden tecviz olunmayan ey, beken tecviz olunabilir. Mesel hisse-i ayiay hibe etmek sahh deildir. Amma bir ml- mevhbun bir hisse-i ayiasna bir mstehk kb da zabtetse, hibe btl olmayb, hisse-i bakiye mevhbun lehin ml olur
(ytefir fi'l-ibtidi m l ytefir fi'l-intih)

btid: Balang. Bek: Devamllk. Tecvz: zin verme, caiz grme. Hisse-i ayia: Mterek mlikleri bulunan bir maln ayrlm olmayan her hissesi (Miras yoluyla bir eve ortaklaa mlik olan kardelerin hissesi gibi). Mevhb: Hibe edilmi. Ml- mevhb: Hibe edilmi mal. Mstehk: stihkak (hak) sahibi. Hisse-i bakiye: Kalan hisse. Btl: Hkmsz. Mevhbun leh. Lehine hibe edilen kimse. btiden, yani balangta yaplmas tecvz edilmeyen, yani caiz olmayan bir ey; beken, yani sonradan caiz hale gelebilir Nitekim, hisse-i ayiay, yani miras yoluyla bir eve ortaklaa mlik olan kardelerin hissesi gibi bir maln ayrlm olmayan hissesini ayr madan hibe etmek (balamak) sahih deildir Ancak hibe olunan maln bir hissesine bir hak sahibi kp da zaptetse, hibe btl olmaz. Geri kalan hisse, hibe edilen kimsenin mal olur ki ocuun hidligi ile nikh muteber olmaz. Ancak byle bir nikh, bu ocuklarn bula erdikten sonra hidlik yapmalaryla muteber hle gelir Bey'e (sahsa) vekil, kendisine nceden izin verilmedike bakasn vekil yapamaz. Ama fuzl, yani vekletsiz i gren kimse, bir akid yapsa, bu akde mvekkil icazet verse, o akid muteber olur MADDE 5 6 . B e k ihtidadan esheldir.
(el-bek eshel min el-ibtid)

Bek: Devamllk. btid: Balang. Eshel: Daha kolay. Yani bir eyin devam etmesi, ilk defa meydana gelmesinden daha kolaydr Bu madde, bir nceki maddenin delili, sebebidir Mesel, nib (vekil) tayin etmeye salhiyeti bulunmayan kadnn tayin ettii nib, bir da'vy uslne uygun ekilde grp netice lendirdikten sonra, salahiyetli bir hkim bunu tasdik etse, hkm yerine getirilir. Hkm ibtiden, yani o salhiyetsiz kimse hkm
, 129,
@(^^^^
^^0^
verirken geerli deilse de, beken, yani salahiyetli hkim inceleyip tasdik edince muteber hle gelmektedir Yine bir nceki maddenin rnei aynen burada da verilebilir Nitekim ayi bir hissenin balanmas Ibtiden, yani balangta caiz deil iken, beken caiz ve bu ynden bek ihtidadan eshel, yani daha kolay oluyor MADDE 5 7 . Teberru' a n c a k kabz ile t e m a m olur. Mesel bir adam birine bir ey hibe etse, kable'l-kabz hibe t e m a m olmaz.
(et-teberru' l ytimm ill bi'l-kabz)

Teberru: Karlksz verme. Kabz: Eline alma, tutma. Kable'lkabz: Eline almadan evvel. Bu madde Hazret-i Peygamber'in bir hads-i erifine dayanr Hibe (balama, hediye) ancak teslim ile tamamlanr Bir kimse birine birey balad zaman teslim etmedike, bu balama tamamlanm saylmaz. Balanan ey, emnet olarak balanan kimsenin elinde ise ayrca kabza gerek yoktur Birinde ariyet olarak bulunan maln o kimseye hibesinde de ayrca kabza gerek yoktur nki mal, zaten hibe olunann elindedir Hkmen kabz saylr Teslim edilmedike hibe hkm dourmaz. Balanan kimse bu malda tasarruf edemez. Maln sahibi hibeden diledii zaman dnebilir Kabz gereklemeden mal bakasna hibe etse, satsa veya lse, ilk hibe geersiz olur Bu kaidenin de istisnas vardr: Bir kimsenin, kendi kk ocuuna balamasnda kabz aran maz. Baba, vel olduu iin, kendisi bizzat ocuk namna kabz etmi saylr MADDE 5 8 . Ra'iyye, yani teb'a zerine tasarruf masla hata mentdur.
(tasarruful-imami ale'r-ra'iyyeti mentn bi'l-maslaha)

Ra'iyye: Halk. Teb'a: Vatandalar Maslahat: Amme menfeati. Ment: Bal. Hkmdarn memleketi idare ederken, ncelikle slm hukuku na riayet etmesi, bu hukukun hkmlerini tatbik etmesi gerekir
.130.
^^)^)
Bu hkmleri tatbik ederken veya hakkmda hkm bulunmayan meselelerde hkm verirken maslahata uygun hareket edecek, umum menfeati gzetecektir Hkmdar, er' hukukun dzen lemedii sahalarda da keyf hareket edemez. Maslahata uymak, amme nizamm, yani ounluun menfeatini gzetmek demektir slm hukuku hkmleri be maslahattan birinin muhafazasma matuftur Bunlar dinin, akim, mahn, canm ve neslin korunmasdr Mesel, cihadn kabul dinin; ksasn kabul cann; ikinin yasak lanmas akln; hrszln yasaklanmas maln; zinann yasaklanmas neslin korunmas maksadyladr. Bunlara maslahat denir. Hkmdar da, slm hukukunda hakknda hkm olmayan meselelerdeki tasarruflannda bu maslahatlar gzetecektir Yani verdii hkmler, bu be maslahattan birinin muhafazasna matuf olacakr Mesel, umum bir yolun geniletilmesi gerektiinde, hkmetin emri ile birinin mlk, kymeti ile satn alnp, yola katlabilir Fakat, deeri denmedike, elinden zorla alnamaz. Halfenin meru, hukuka uygun her emrine itaat mutlaka lzmdr Halfe, mubahlarn yaplmasn emredebildii gibi, bunun aksini de emredebilir Bu takdirde byle emirlere itaat lzmdr Mesel, hayvan neslinin slah veya hastalklarn yaylmasna engel olmak iin sr eti yenmesini yasaklayabilir Mesel yangnlarn nn almak maksadyla ttn iilmesini men'edebilir Mesel kadn saysnn ok fazla olduu harp gibi zamanlarda nfusun artmasn salamak iin birden ok evlenilmesini emredebilir Mesel ana caddeyi geniletmek maksadyla zel bir mlkn satn alnmasna karar verebilir. Btn bunlarda maslahat prensibine uygun hareket etmi olmas gerekir, keyfine gre deil. Halfe er' hkmleri kanunnme hline getirebilir Osmanl Devleti'nde Mecelle bunun misalidir Halfe, farkl ictihd hkmlerden birini maslahat sebebiyle ter cih edebilir Mesel, Osmanl Devleti'nin resm mezhebi Hanef mezhebi idi. Kadlar hangi mezhebden olursa olsun, Hanef mezhe bine gre hkmederierdi. Baz ihtiya durumlarnda, halfe bu mezhebin de dna klarak baka fkh hkmlerin tatbikini emrederse buna riyet edilir te bu, halfenin salhiyetindedir.
.131.
^^0^
nki Mecelle'nin Esbb- Mucibe (gereke) Mazbatas'nda da getii zere "itihad cb ettiren meselelerde, mslmanlarn reisi herhangi bir kavil ile amel olunmak zere emrederse, cb ettirdii ekilde amel olunmak vcibdir". Mesel, Hanef mezhebinde bula eren kzlar, vellerinin izni aranmakszn serbest iradeleriyle evlenebilir Ancak kz karmalarn artmas zerine XVI. asrda zamann pdih, nikhta velnin iznini arayan mam Muhammed'in itihadna gre hkm verilmesini emretmi, bir baka deyile bu itihad kanunlatrm; Osmanl Devleti'nin sonuna kadar velnin izni olmadan kylan nikhlar hukuken kabul edilmemitir Halfe, slm hukukunun dzenlemedii veya dzenlenmesini halfeye brakt sahalarda hkm koymaya salahiyetlidir Bunlarn slm hukukuna aykm olmamas gerekir slm hukuku, umumiyetle dallarn anayasa, idare, ceza, vergi hukukunun tekil ettii kamu hukuku sahasnda fazla hkm getirmemi, burada zerinde dur duumuz madde gibi genel prensipler koymay tercih ve sosyal yn daha ar basan bu sahann halfe tarafndan zamana ve zem ine gre tedvinini (kanunlatrlmasn) arzu etmitir te ta'zir cezalan ve Osmanl Devleti'ndeki kanunnmelerin esasn bu pren sip tekil eder Nitekim slm hukuku rvet, hakaret, kalpazanlk gibi fiilleri su saym, ancak cezalarn belirtmemitir Bunu zamana ve zemine gre devlet bakan tesbit eder Hkmdar yeni su ve cezalar ihdas edebilir; gerekirse vergiler koyabilir MADDE 5 9 . Velyet-i hssa, velyet-i mmeden akvdr. Mesel, mtevell-i vakfn velayeti, akvdr kadnn velayetinden
(el-velyet'l-hssat aku mine'l-velyeti'l-mme)

Velayet, ister raz olsun, ister olmasn, bakas zerine sz geirmek ve onun adna yapt tasarruflarn muteber olmas demektir Akv: (Kuvvet'ten) Daha kuvvetli. Velayet ya umumdir, ya hususdir Birincisine velyet-i mme, ikincisine de velyet-i hssa ad verilir Velyet-i mme, sultann teb'as, kadnn halk, babann ocuklar zerindeki velayetidir Velyet-i hssaya misl, vakf mtevellisinin durumudur
. 13
Velyet-i hssa, husus vasfndan dolay, velyet-i mmeden daha kuvvetlidir. Nitekim vakf mtevellisinin velayeti, kadnn o vakf zerindeki velayetinden daha nde gelir. Kadlarn idarecisi bulunmayan vakflarn idaresinde salhiyeti bulunduu hatrlan maldr te bu madde gereince, vakfn mtevellisi veya nzn varken, kadnn vakf malna tasarrufu caiz deildir. Ancak mtevelli veya nazrn hyanetleri grlrse, kd bunlar azledip yerine bakasn tayin edebilir Bu maddenin istisnlan da vardr: Bir maktuln vrisi olan bir ocuun vassi, sadece diyetten az olmayan bir mikdara katille sulh olabilir; ancak kfili afvedemez; ksas da ettiremez. Ancak bu takdirde hkim katili ksas ettirebilir Bylece veliy-yi has, yani husus velayeti hiz olan vasinin kullanamad bir salhiyeti, veliy-yi m, yani umum velayeti hiz olan kd kullanabilmektedir Bu iki velayet, tasavvuf ilminde de geer Nitekim velyet-i mme, mslman olan herkesin sahip bulunduu velilik derece sidir Yani mslman olan herkes veldir. Burada vel, Allah'n dostu manasnadr Velyet-i hssa ise, tasavvufun her tarikata mahsus metodlarn, slk usullerini tatbik ederek, fenaya kavuan, yani Allah' hakkyla tanyan kimselere verilen addr. Halk arasnda kullanlan evliya tabiri ile ite bu velayet kasdedilmektedir MADDE 6 0 . Kelmn i'mli ihmlinden evldr. Ya'n bir kelmn bir ma'nya hamli mmkin olduka ihml, ya'n mnsz i'tibr olunmamaldr.
(i'mll-kelmi evl min ihmlihi)

Kelm: Sz. 'ml: Bir eye yormak. hml: Yok saymak. Evl: Daha iyi. Bir sz mmkn mertebe bir ma'nya yormaldr mnsz diy erek kesip atmamaldr. Mesel, bir vakfiyede "evld" sz geiyor ve vakfedenin de evld olmayp torunlan var ise, evld sznden torunlarn kasdedildiini dnp bu vakf geersiz saymamak lzmdr nki ocuu bulunmayan bir kimsenin bu sz ile, mecaz olarak torun larn kasdettii anlalr.
.133.
Mesel bir kimse bir bakasma sebebini zikretmeksizin u kadar kuru borcumdur diye hid gstererek sened yazp verdikten sonra, yine sebep bildirmeksizin hid gsterip yeni bir sened yazp verse, bu ikincisi ayr bir bor saylr, birinci borcu te'yid ettii sylenemez. Bu prensip bilhassa vakf ve vasiyet gibi hukuk tasarruflarda byk ehemmiyet tar Bu ve bundan sonraki birka madde, ilk maddeler gibi tefsir kidelerindendir MADDE 6 1 . Ma'n-y hakik mteazzir oldukda m e c a z a gidilir.
(l ysr ile'l-meczi ill inde teazzri'l-hakika)

Ma'n-y hakik: Gerek ma'n. Mteazzir: (zr'den) Zor Mecaz: Bir szde, hakik ma'ndan baka kasdedilen benzer ma'n. Bir sze hukuken veya rfen gerek mns verilemiyorsa mecaz mns alnr Mesel, "u aatan yemem" diyen kimsenin bu sz aacn kendisinden deil, meyvesinden yemeyecei mnsnda anlalmaldr. "Felancann evine ayak basmam' sznn hakik mns plak ayan o eve basmamak ise de insanlar bu sz o kimsenin evine gitmemek mnsnda kullandk lan iin bu ikinci ma'n tercih olunur Kfr lafzlarnda da sz mecaza yklenebiliyorsa, o kimsenin kfrne hkmedilmez. MADDE 6 2 . Bir kelmn i'mli mmkin olmaz ise ihml olunur. Yani bir kelmn hakk ve mecaz bir ma'nya hamli mmkin olmaz ise o hlde mhmel, ya'n mnsz braklr
(ve in teazzereti'l-hakikat ve'l-mecz ev kne'l-lafz mtereken bil mreccahn uhmile li-ademi'l-imkn)

Bir sze ne gerek ve ne de mecaz ma'n verilemedii takdirde artk bu sze itibar edilemez. Mesel, bir kimse kendisinden yaa byk bir kimse iin "Bu benim olumdur" dese, bu sze deer verilemez. Bu sz neseb iddias olamaz. nki bu szn ne gerek ve ne de mecaz olarak tefsir edilmesi mmkn deildir Bir kimse, bir bakasnn parman kestiini ve bundan dolay
.134.
U kadar diyet borcu olduunu ikrar etse, fakat o kimsenin btn parmaklan tamam olsa, bu ikrar i'ml olunamayaca iin ihmal edilir. Bir szde iki ma'n da mterek olup, birisine karar verilemiyor sa, ikisi de ihmal edilir Nitekim mevl kelimesi hem bir kleyi zdlayan kimseye, hem de zdlanan kleye verilen isimdir. Bir kimse mevlsna vasiyette bulunsa, kendisinin her iki mevls da bulunsa, bu takdirde o vasiyet bl olur MADDE 6 3 . Mtecezzi olmayan bir eyin ba'dm zikret mek klln zikr gibidir.
(zikrn ba'di m l yetecezz ke-zikri kUih)

Mtecezzi: Blnebilir Ba'd: Bir ksm. Kll: Tamam. Blnemeyen bir eyin baz unsuriann zikretmek, tamamn zikretmek demektir Szgelii, kasden ldrlm bir kimsenin vris leri, katilin ksasen ldrlmesini isteyebilir Katili af da edebilir Vrislerden bazs katili ksastan afvetseler, dierleri afvetmese de, ksas cezas der Mesel, bir gayrmenkulde ufa hakk sahibi, bu hakknn yarsndan vazgese, tamamndan vazgemi saylr. Bir kimse terikesinin ancak borlarndan arta kalan te birinden vasiyette bulunabilir. te birden fazla vasiyet etse, vrisler izin verirse yerine getirilir Vrislerden biri veya bir ksm kabul etse, dierleri etmese, bu fazlalk izin veren vrislere den ksmdan miras hisseleri nisbetinde yerine getirilir Ancak burada istisnalar da vardr: Nitekim, bir kimse bir bakasna "Benim yarm sana kefldir" dese, insan blnemez bir varlk olduu iin bu kefalet geersizdir MADDE 6 4 . Mutlak tlk zere cri olur. Eer nassen yhud delleten takyd delili bulunmaz ise. (el-mutlaku yecri al tlhhi) Mutlak: Umum, artsz. Itlak: Mutlak olarak yapmak, mutlak kl mak. Cri: Geerii. Nass: Ak sz. Delleten: Yol gstererek, iaret ile. Takyd: art koma.
.135.
Bir sz eer mutlak olarak, yani artsz olarak sylenmise; artk bu ekilde tefsir olunur Ancak aka veya delleten bir arta balanmsa, artk bu art ile beraber geerli olur Mesel, bir mal satmak zere artsz olarak vekil olarak grevlendirilen kimse, gaben snriarna dikkat ederek, uygun grd fiyata satar; ancak fahi miktarda ucuza satamaz. Mesel, bir at almak zere vekil edilen kimse, herhangi bir at alsa, muteberdir Ama siyah bir at istenmise artk bu arta uymas gerekir Kurban bayramndan az nce bir koyun almak zere vekil edilen kimse, bu koyunu kurban bayramndan sonra alamaz. nki bunun kurbanlk olduu delleten anlalr MADDE 6 5 . Hzrdaki vasf lav ve gibdeki vasf mu'teberdir. Mesel, bayi' meclis-i bey'de hzr olan bir kr at satacak olduu hlde "u yaz at u kadar bin kurua satdm" dese, icb mu'teber olub, yaz ta'bri lav olur Amma meydnda olmayan bir kr at, yaz deyu satsa, vasf mu'teber olmakla bey' mn'akid olmaz.
(el-vasf fi'l-hdm lavn ue'l-uasf fi'l-ibi mu'teber)

Yani ortada olup, akidde kendisine iaret bulunan eyi vasflandrmaya itibar edilmez. O mal neyse odur Mesel, bir kimse akid meclisinde hzr bulunan bir kr at "Bu yaz at u kadara sat tm" dese akid geeriidir Yaz demesi bunu etkilemez. nki mal ortadadr Ancak mesel, akid meclisinde hzr bulunmayan bir kr at, yaz at diyerek satsa akid geerli deildir D'vc, hkim huzurunda mevcud bulunan demiri gstererek "u on okka demir benimdir" diye iddia etse; halbuki demir onbe yahud sekiz okka olsa, bu iddia muteberdir Satc bir taa iaret ederek, "u elmas u kadara sana sattm" dese, ancak o ta elmas deil de sra (cam) olsa, sat btldr nki sat elmas kaydna baldr, halbuki elmas ortada yoktur MADDE 6 6 . S'l cevbda iade olunmu addolunur. Ya'n tasdik olunan bir s'lde ne denilmi ise, mucib onu
136.
sylemi hkmndedir.
(es-sual mudn bi'l-ceuab)

Sualde ne sorulmusa, ona verilen cevapta da bu hususa cevap verildii kabul edilir Mesel, bir kimse "u malm u kadara aldm" dese kar taraf da "Evet" dese akid tamamdr. Sualde zikredilen mal satt kabul edilir Verdii cevap, "Bu malm o kiiye sattm" demektir Mesel, bir kimseye "Bu maln filana vasiyet ettin mi?" diye sorulsa, o da "Evet" dese, bu vasiyet o kii hakknda geerli olur "Bu mal filana vasiyet ettim" mnsna gelir Suale asl cevap mahiyeti tamayan szler, bu hkme girmez. MADDE 6 7 . Skite bir sz isnd olunmaz. Lkin ma'rz- hacette skt beyndr.
(l ynseb li-skitin havlun es-skt f mdrad-hceti beyn)

Yani skt eden kimse iin, "u sz syledi" veya "u sz sylemek istedi" denilmez. Ancak sylenecek yerde sz sylemezse, skt sz yerine geer; bu sktu ikrar ve beyn addolunur Bir baka deyile her zaman "Skt ikrardan gelmez". Bir kimse bir bakasnn maln o kimsenin gz nnde telef etse, maln sahibi de skt etse buna raz olduu mnsna gelmez. Fuzl denilen ve vekletsiz i gren kimse iin de ayn hkm ler cridir. Mvekkil durumunda bulunan kimsenin susmas, fuzlnin onun hakknda yapt akdi kabul ettii mnsna gelmez. Bir kimse, bir bakasnn namna, ama onun vekleti olmakszn, bir akid yapsa, mesel maln satsa veya bir mal san alsa, buna fuzul denir O dieri bu akdi iittiinde kabul edip icazet (izin) verirse, akid muteberdir cazet vermezse muteber deildir Fuzlnin iini duyup da susmas, kabul ettii mnsna gelmez. Bu kaidenin istisnalar vardr: Bir kimse bir bakasna "Bu mal sana emnet brakyorum" dese, br ise hibir ey sylemese, emneti kabul etmi saylr. Nikh akdinde, bikr-i bligann (bakire kzn) susmas nikh kabul ettiini gsterir nki rf ve dete gre bakire kzlar, mahcu biyetleri sebebiyle, nikh akdinde aka kabul beyannda bulun.137.
mazlar. Ama dul kadmlar iin skt kabul ettii eklinde tefsir olu namaz. MADDE 6 8 . Bir eyin umr- btnada delili, ol eyin m a k a m n a kim olur. Ya'n hakikatine ttla mteassir olan umr- btnada dell-i zahiresi ile hkm olunur
(delil'-ey'ifl-umri'l-btmetiyekmu makmehu)
Umur: (emr oulu) ler Btna: Gizli, iyz ile alkal. Zahir: Da vuran. Dell-i zahire: Dandan grlen delil. Kim: kme olu nan, yerine geen. Ittla: renmek. Mteassir: (Usr'dan) Zor in btnn, arka plann, perdenin arkasn, iin gereini renmenin ok zor olduu durumlarda, grnteki, zahir delillere gre hareket edilir Bir kimse ald hayvann hasta kmas zerine bunu tedaviye balamsa, artk bu ayba raz olduunu gsterir nki her ne kadar ayba raz olduu btn bir durum ise de, yani dardan bilinmesi zor ise de, tedaviye balamas zahir durumu ifade eder, yani btn durumun (hayvan kabul kasdnn) da vurulmas demektir Kabul etmese, tedaviye balamazd. Bir mal elinde zilyed olarak bulunduran kimsenin, o maln sahibi olduuna hidlik geeriidir hid bunun gerekten o kim seye it olduunu bilemez. Bilmesi de aranmaz. Grnteki delile gre konuur Katilin kast ile davranp davranmad, kulland letin ldrc olup olmadndan anlalr Kasden ve teammden adam ldrmenin cezas ksastr. Bunun dndaki adam ldrme sularnn cezas ksas deildir Katilin kasd, tabanca, bak, balta gibi ldrc bir letle suu ilemesinden anlalr Krein sap ile vurmu ve adam lmse, katilde ldrme kasd deil, dvme kasd vardr, denir MADDE 6 9 . Mktebe muhataba gibidir. (el-kitb ke'l-hitb) Mktebe: (kitb'dan) Yazma.
. 138
Muhataba:
(hitb'dan)
^^^^^
'^^^'^'^d Cevdet Paa ve Mecelle
^ ^ ^ ^
Konuma. Yaz ile beyan, sz ile beyan gibidir. Dolaysyla bir kimsenin bakasna yazdrp imzalad veya mhrledii bir sened ikrar yerine geer Szl vasiyet muteber olduu gibi, elyazs vasiyet de mute berdir Bir erkek, evlenmesi caiz olan bir kadna mektup yazp evlenmek zere icapta bulunsa, kadn da iki hid huzurunda okuyup kabul ettiini bildirse, nikh sahih olur Btn akidlerde de byledir Erkek zevcesine talk verdiini mektupla bildirse, kadn bunu okuduunda evlilik sona erer. Geri yalnz yaz veya mhr ile amel olunamaz (Mecelle m.1736). nki yaz yazya benzer Ancak bu prensip szn shhati ile deil, isbat ile ilgilidir Yani byle bir yazda mevcut bor dinen ve hukuken muteber bir bortur Ama bir niz vukuunda bu borcu isbatlamak iin hid gibi deliller gerekir Mahkeme sicilleri ve tapu kaytlar byle deildir Bunlara tek balarna itimad edilir Tccar defterleri de byledir Burada yazan bilgiler iin hid ve baka delil aranmaz. MADDE 7 0 . Dilsizin iret-i ma'hdesi lisn ile beyn gibidir.
(iret minel-ahrasi mu'tebern ve kimetn makme'l-ibreti fi klli ey')

Konuamayan kimsenin iaret-i ma'hdesi (bilinen bir iareti) varsa, artk bu sz yerine geer ou zaman, kendisine sylenen bir sze karlk ban enine sallamak inkra, yukardan aa salla mak kabule dellet eder Ancak hidlik bu hkmden mstesnadr nki burada sz esastr Dilsiz, hid olamaz. Dilsiz, eer ayn zamanda da sar ise, buna ahras denir Ahras, din emirlerin oundan mstesna tutulur Hadd cezalan da buna tatbik edilmez. Namaz birey okumadan klar Dili tutulan kimse de eer bu dil tutukluu lmne dek (veya bir kavilde bir sene) uzam ve bilinen bir iareti varsa dilsiz gibi kabul edilir.
.139.
MADDE olunur.
7 1 . Tercmann
kavli her hussda kabul
(yukbel kavl'l-mterdmi fi'l-huddi ke-ayrih)

Tercman, birinin anlatt eyi, szl olarak baka bir lisana eviren kimse demektir Yazy tercme edene mtercim denir Tercman kelimesi, Arapadan dragoman olarak Rumcaya gemi; Rumcadan da Trkeye gemitir Tercmann sz her hususta, yani hukukun btn sahalarnda, akidlerde, ceza da'vlarnda, ikrarda, yeminde, asl syleyen kim senin sz olarak kabul edilir Nitekim hkimin da'v taraflarndan birinin dilini anlamamas durumunda tercmana mracaat edilir mam A'zam Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a gre tek kii tercman lk yapsa kfidir Ancak mam Muhammed tercman hid mevkiinde kabul ettii iin en az iki kii olmasn art koar Osmanllar zamannda Trk olmayan vatandalarn veya ecnebilerin da'vlarnda mutlaka tercman bulundurulurdu. MADDE 7 2 . Hats zahir olan zanna i'tibr yokdur.
(l ibrete Mz-zanni'l-beyyiri hata'uh)

Bir bilgi yzde yz ise yakn; yzde elliden fazla ise zann; yzde elliden az ise vehm denir Zahir: Ak. Bir zannda, ak bir hat varsa, artk o zanna itibar edilmez. Mesel, borcu var zannyla birine para verse; sonra borcu olmad ortaya ksa; verdii paray geri alabilir Bu madde slm hukukunda hukuka aykr mahkeme karar larnn dzeltilmesi, yani temyiz ve istinaf bakmndan da mhim bir esas tekil eder Nitekim bir hkimin verdii hkm, sonradan tekrar bu hkimin nne gelse veya bir baka hkime gtrlse, hukuka ayknlk var ise, hkm bozularak yeniden muhakeme yaplp baka bir hkm verilir Bu madde ictihd ile itihadn bozulamayacana Mecelle'nin 16. maddesinin istisnas gibidir dair
140.
MADDE 7 3 . Senede mstenid olan ihtiml ile h c c e t yokdur. Mesel bir kimse veresesinden birine u kadar kuru borcu olduunu ikrar ettii takdirde, eer maraz- mevtinde ise, dier verese tasdik etmedike bu ikrar hccet deildir Zira dier vereseden mal karmak ihtimali maraz- mevte msteniddir Amma hl-i shhatde ise ikrar muteber olur ve ol halde olan ihtimal mcerred bir nev'i tevehhm olduundan ikrarn hcciyyetine mni olmaz.
(l hccette me'a'l-ihtimli'n-n an dell)

Sened: Salam delil. Mstenid: stinad eden, dayanan. Hccet: Delil. Dayana salam olan ihtimaller, dayana daha az salam ihti mallerin delil mahiyetini kaldrr. Bir baka deyile, salam temele dayanan ve mahiyeti kesin deliller, bunlara gvenmeyi azaltan sebeplerin varl durumunda deerini kaybeder Mesel, bir kimse lm hastalnda vrislerinden birine bir mik dar bor ikrnnda bulunsa, vasiyet hkmnde kabul edilir ve vris lerinden mal karma maksadna ma'tuf addedilir Yerine getirilme si de dier vrislerin icazet vermesine baldr lm hastal (maraz- mevt), bir kimsenin lmnden geriye doru bir sene iinde tutulduu, giderek arlaan, kendisinde lm korkusu mey dana getiren ve lmne de sebeb olan hastala denir Sadece hastalk deil; hamilelik, idam sehpasna karlma, dalgalar arasn daki gemide olma, cephede atma esnasnda bulunma gibi haller de lm hastal saylr lm hastas, mallarnn ancak te birinden balama, vakf gibi karlksz muameleler yapabilir Almsatm da maln piyasa kymetinden olmaldr. Evlenebilir Ancak evlilii mehr-i misi (kadnn emsallerinin evlenirken ald mehr) zerinden sahih olur Boanabilir Ancak boad kadnn ddeti iinde lrse, kadn kendisine vris olur [Evliliin lm veya boan ma ile sona erdii hallerde zifaf veya halvet olunmu kadnn bek lemesi gereken mddete ddet denir Bu mddet, kadn hmile ise, ocuk doana kadardr lmde 4 ay 10 gn; boanmada hayz mddeti; kadn hayzdan kesilmise aydr.] Bir da'vda hidlerin beyanlar her ne kadar muteber de olsa,
.141.
bunlarn hdiseyle madd veya manev alka ve irtibatlar, birbir leriyle az biriii yapm olmalar, asker, talebe, ii gibi psikolojik etki altnda kaldklar phesi, bunlarn ahidliklerine itibar edilmesi ni imknsz klar Bu madde hkime tannan takdir serbestisine de esas tekil etmektedir Hkim, kendisine takdim edilen delilleri, kuvvet derece sine gre takdir eder ve hkmn verir MADDE 7 4 . Tevehhme i'tibr yokdur.
(l i'tibre li't-tevehhm)
Tevehhm: Vehmetme. Bir bilgi yzde yz ise yakn; yzde elli den fazla ise zann; yzde elliden az ise vehm denir oulu evham gelir Bu madde de bir nceki maddeyle alkaldr Salam delile dayanmayan ihtimaller vehimden ibaret olup bunlara itibar edilemez. Mesel, bir kimse satn ald maln satcsndan, bu maln bakasna ait olabilecei ihtimaline kar kefil gstermesini isteyemez. nki herkesin elindeki mal, onun mlk kabul edilir Bu mal alm olabilir Bakasnn emneti olabilir Bunlarn hepsi vehimdir tibar olunmaz. Bir kimse ldnde, brakt mallardan borlar denir Meyyitin baka alacaklsnn ortaya kmas hlinde mahrumiyete dmesi mevhum ise de buna itibar olunmaz. Borlarn demesi tehir olunmaz. Byle bir alacakl karsa, usul dairesinde alacan alr Bir kimse velsi olduu yetimin maln, yangnda yanma ihtim line binen satamaz. Yangn kp da o maln yanmas vehimden ibarettir MADDE 7 5 . Burhan ile sabit olan ey, lynen sabit gibidir.
(es-sbit bi'l-burhni ke's-sbiti b-tyn)

Burhan: hid, sened, ikrar gibi doruyu yanltan, hakly hak szdan ayrmaya yarayan her eit delil. lyn: Ak. Bir delil ile sabit olmu (isbatlanm) olan ey, aka sabit olmu
. 142
@(^^^^
gibidir. Artk bunda pheye mahal yoktur Mesel, borcu uslne uygun ikrar veya hidlikle ortaya kan bir akid, aka yaplm ve grlm gibi kabul edilir Her ne kadar bu akdin yapldn grmese de, delili grd zaman, bu akdi gr m gibidir Bir kimse bir bakasndan bir hakk talep etse, o kimse de bunu ikrar etse, lynen sabit olan bu ikrar, o kimse aleyhinde delil tekil eder O kimse sonradan bu ikrarn inkr etse, alacakl da bu ikrar iki hid ile isbat etse, bu ahadet, ikrnn inkr eden kimse aley hinde burhan (delil) tekil eder Bir kimse bir dierine "Felann sana olan bocuna kefilim" dese, ama borcun mikdar kefalet esnasnda aka sylenmezse, son radan felann bin kuru borcu olduu usulne uygun delillerle sabit olsa, kefl gerektiinde o mikdar demekle mkelleftir MADDE 7 6 . Beyyine mdde iin ve yemin mnl^ir zerinedir.
(el-heyyinet ale'l-mdde ue'l-yemtn al men enkere)

Beyyine: hid ve sened gibi deliller Mdde: Da'vc, iddia eden . Mnkir: Borcu, suu inkr eden. Aynen bir hads-i erfden alnan bu madde ile bunu izleyen birka madde slm muhakeme hukukunda isbat kaidelerinin esasn oluturur Bir hususu iddia edene iddiasn delillendirmek der Bu iddiay inkr eden ise kendisinden istenirse yemin eder "Filann bana u kadar borcu vardr" diye iddia eden kimse, bunu uslne uygun ekilde delillendirmelidir Yoksa kar taraf borlu olmadn isbat zorunda braklamaz. Yani "Benim alacam var" dediinde, kar taraf borlu olmadn sylese, borlu olmadn isbat etmek zorunda deildir Aacakl olduunu iddia eden, alacakl olduunu isbat edecektir Iddi sahibi iddiasn delillendiremezse, yani beyyine gsteremezse; kar tarafa bu iddiann doru olmad hususunda yeminde bulunmasn teklif edebilir nkr edenin (d'vlnn) yemin etmesi ni, da'vc (iddia eden) isteyebilir; hkim isteyemez. Da'vl, yani iddiay inkr eden, da'vcnn iddiasnn doru
143.
olmad (mesel borlu olmad) hususunda yemin ederse, da'v der. Da'vl, yani iddiay inkr eden, yeminden kanrsa, buna nkl (kaf ile) denir. Bu, artk da'vlnn aleyhine delil tekil eder Yani da'vcnn iddiasnn doru olduu anlalr Da'vl yemin eder ve da'v derse; sonradan da'vcnn (iddia edenin) eline yeni bir delil geerse, tekrar da'v aabilir MADDE 7 7 . Beyyine hilf- zahiri isbt iin ve yemin ash ibk iindir.
(el-heyyinet riat U-isbti hilfiz-zhir ve'l-yemin li-ibki'l-asi)

Beyyine: (beyn'dan) hid gibi vaziyeti beyna (akla) kavuturan delil. Hilf- zahir: Grnn aksi. bk: Baki klmak, yerinde brakmak. Delil, grnteki vaziyetin aksini isbatlamaya yarar Yemin ise, bu durumun hl muteber olduunu gsterir Bir baka deyile yemin asla dairdir Mesel, mteri bir bey' (satm) akdinin rz ile yapldn; satc ise ikrhen (zorla) yapldn iddia etse; burada mterinin szne itibar edilir Satc zoda yapldn isbatlamak zorundadr nki akidlerde rz asldr Mal gasbeden, maln telef olduunu syleyip, kendisini deil de, kymetini vermek isteyince; mal sahibi, "Telef olmad, malm ister im!" dese; gasbeden kimse, iki hid getirirse, mahkemeyi kazanr Bir kadn kocasnn kendisini boadn iddia etse; koca da boamadn sylese, evlilik asl olduundan, kadn iddiasn isbat lamak mecburiyetindedir Aksi takdirde koca yemin eder ve evlilik devam eder Koca yalan yere yemin etmi ise, gnaha girer; kadn ise gnaha girmez. Bu maddenin de istisnalar vardr: Mesel, kendisine emnet braklm olan kimse, bunu teslim ettiini veya kusuru olmakszn telef olduunu yeminle beraber beyan etse, bu sz esas alnr, kendisinden ayrca delil istenmez. Kar taraf, emneti veren, maln telef olmadn isbatlamak mecburiyetindedir Bu takdirde emaneti iade ile mesul olur
144.
MADDE 7 8 . Beyyine hccet-i mteaddiye ve ikrar hc cet-i hasradr.
(el-beyyinet hccettn mteaddiyetn ue'l-ikrru hccettn ksra)

Beyyine: hid gibi hkme esas tekil eden delil. krar: Borlu veya sulu olduunu itiraf. Kasr: Kusuriu, eksik. Mteadd: Aktif, taarruz eden. Hccet-i mteaddiye: Birinci derecede delil. Hccet-i ksra: kinci derecede delil. Mteadd, ksray ortadan kaldrabilir Beyyinenin isbat vstas oluu, objektif, umum ve mulldr, mahkemede ileri srldnde, hkimin hkmyle hukuk deer kazanr Alkadariarn hepsine tesir eder Beyyine, uslne uygun hid ve seneddir Ancak ikrar, sadece ikrarda bulunan iin hkm douran sb jektif bir delildir Bu sebeple mesel, bir kimse, nesebsiz bir ocuun kendi ocuu olduunu ikrar etse, bu ikrar ile neseb sabit olur Byle bir neseb hakknda beyyine ileri srlebilir Yani bir bakas, bu ocuun kendi ocuu olduuna dair delil ileri srebilir Yalnz ikrar kfi gelmez. nki ikrar ile ikrar ayn kuvvettedir nce ikrar edenin ikrar hkm dourur Bir bakasnn ocuunu, kendi ocuu olarak iddia etmek caiz deildir ocuk, nikhnda doduu erkein ocuu saylr Sahih nikh altnda domu ocuun nesebini kimse iddia edemez. Delil, beyyine de ileri sremez. Ancak nesebi sabit olmayan (gayrmeru) ocuun veya nesebi nikh altnda doarak deil de, ikrar ile sabit olmu bir ocuun nesebinin kendisine ait olduu hususunda beyyine ileri srlebilir Bir lnn borcu olduuna dair beyyine ileri srlse ve bu da mahkemece kabul olunsa artk vrislerin hepsi bundan etkilenir Ancak vrislerden biri, muris (kendisine miras brakan) hakknda bir bor ikrarnda bulunsa, yani murisinin birisine borlu olduunu ikrar etse, bu ikrar sadece kendi miras hissesi iin geeriidir Dier vrisleri etkilemez.
.145.
MADDE 7 9 . Kii ikraryla muaheze olunur.
(el-mer' muhazn bi-ikrrihij

krar, birisine, hukuken bir borcu veya mkellefiyeti olduunu dili ile sylemesi veya yazyla yazmas demektir. Muaheze olunmak, mes'ul tutulmak demektir Hukuken muteber ve mahkemece kabul olunmu bir ikrar, sahibi aleyhine delil vasf tar Bakaca delil aranmaz. Mesel, bir kimse birisine borcu olduunu ikrar etse, bunu demesi gerekir. krarda bulunan, sonradan bu ikrarndan dnemez. krr varsa, kar taraftan delil istenmez, hkm bu ikrara dayanarak verilir Ancak ceza davalarnda ikrar her zaman tek bana kfi gelmez. ahs haklarndan saylmayan zin, irtidd gibi sularda, ikrardan rcu' veya ikrarn inkr muteberdir. MADDE 8 0 . Tenakuz ile h c c e t k a l m a z , mtenkzn aleyhine olan hkme halel gelmez. lkin
Mesel, hidler ahadetlerinden rcu' ile tenakuz etdiklerinde ahadetleri hccet olmaz. Lkin evvelki ahadetleri zerine kd hkmetmi ise bu hkm dahi bozulmayb, mahkmun bihi hid lerin tazmn etmesi lzm gelir.
(l ynkadul-hkm bi't-tenkuz)
Tenakuz: Tezat, eliki. Hccet: Delil. Mtenkz: elien. Bir delil, sonradan hukuka uygun olarak nakzedilse (bozulsa); yani bununla tezat arzeden bir hal ortaya ksa; o delil, delil olma vasfn kaybeder. Ancak bu delili nakzedenin aleyhine nceden bir hkm verilmi ise, bu hkm bozulmaz. Mesel, hidler didliklerinden rcu' etseler (dnseler), bu rcu'lar, hidlik delilini (hc cetini) nakzeder Artk bir tenakuzdan (elikiden) szedilir Bu takdirde eski ahadetleri mahkemede delil (hccet) olmaz. Ancak hidliklerinden dnmelerinden evvel, ilk hidliklerine dayanlarak mahkemede hkm verilmise; bu hkm sonradan ahdeten rcu' etseler bile bozulmaz. Fakat hidler, da'vy kaybedenin kayplarn tazmn ederier Bunlarn hidligi ile idam cezas verilmi ise, lnn diyetini derler
Bir kimse bir borcu nce inkr etse; sonra da ikrar etse; ikrar muteberdir Ancak nce ikrar etse, sonra inkr etse, buna itibar olunmaz. nki inkrda thmet vardr nki inkr etmek, insan thmet altna sokar Bortan kurtulmak iin yalan sylemek ihtimli vardr Bu maddedeki hccet szyle hidlik kasdedilmektedir krar ise hidlik gibi deildir krarda tenakuz, yani eliki, ikrarn geerliliini etkilemez. MADDE 8 1 . Asi sabit olmad hlde fer'in sabit olduu vriddir. Mesel bir kimse filann filana u kadar kuru deyni vardr, b e n dahi ona kefilim dese ve asilin inkr zerine dyin iddia etse, mebl- mezbru kefilin vermesi lzm gelir
(kad yesbt'l-fer' me'a ademi sbti'l-asi)

Asi esas, gvde, temel; fer' ise dal demektir Bir eyin asl sabit olmad halde, bunun fer'inin, yani buna bal teferruatn sabit olduu haller vardr Bu madde yukanda geen "Asi sakt oldukda fer' dahi sakt olur" eklindeki ellinci maddeyle yakndan alkal ve onun tamamlaycsdr Bu sebeple bunun hemen arkasndan zikredilse daha yerinde olurdu. Mesel, bir kimse "Filann felana u kadar borcu vardr, ben de ona kefilim" dese, bu szde geen asl borlu, borcu inkr edip, bor hukuken sabit olmasa bile, kefilim diyen kimsenin mes'uliyeti devam eder Yani borcu demesi gerekir Halbuki ellinci maddeye gre, mesel asl borlunun ibra edilmesi, yani bortan kurtulmas, kefilin de ibras neticesini dour maktadr Aynca kefilin de ibra edilmesi gerekmez. MADDE 8 2 . artn sbtu indinde ona muallak olan eyin sbtu lzm olur.
(el-muallaku bi'-art yedb sbth inde sbtihi)

Sbt: Sabit olma. Muallak: Ta'lk edilmi, askya alnm, balanm. Hukuk tasarruflarn bir arta ta'lki (balanmas) caiz ve bu art
.147.
^ ^ ^ 1 ^
Ahmed Cevdet Fba ve Mecelle
^^0^
sabit olduunda o i de sabit olur. Bu ve bundan sonraki bir ka madde slm hukukunda artl tasarruflar konusunu esas hatlaryla ele almaktadr Mesel, bir kimse "Eer senden alacam varsa ibra ettim" dese ve gerekte alaca varsa, bu alacak ortadan kalkar slm hukukunda art ya ta'lik veya takyidi olur Bu maddede zikredilen art, ta'lk arttr "Falan ey olursa (veya olmazsa)..." diyerek yaplan akidlerde ta'lk szkonusudur Ta'lk, asmak, askya almak, balamak demektir. Muallak, askya alnm, balanm demektir Takyid ise kaytlamak, art komak demektir Ta'lk art, ya mlayim arttr, yani hukuka elverilidir Bu art akdin gereklerini te'yid eder Yahud gaynmlyimdir, hukuken elverisizdir Bunlardan mlayim art hukuken muteberdir Buna riyet lzmdr Mlayim olmayan art ise hukuken muteber olmad gibi, riyet de gerekmez. Baz tasarruflar ta'lk art koulmaya msaittir; bazlar art mlayim olsa bile ta'lk arta msait deildir Veklet, vasiyet, havale, kefalet, kefaletten ibra, ticarete izin, sattan sonra ufadan vazgeme, kaz (hkim ta'yini ve azli), emaret (vali tayini ve azli) gibi baz hukuk tasarruflar ta'lk arta elverilidir Ancak bu artn mlayim olmas lzmdr Mesel, "Filan kimse bana da'v aarsa vekilimsin" dese ve kar taraf da kabul etse veklet geeriidir Ama "Rzgr eserse (veya filan eve girersen) vekilimsin" dese veklet geersizdir Bey' (satm), icre (kira), isticar (cretle i yaptrma), iare (ariyet), hibe (balama), sadaka, akde icazet, hacr, sulh, ikrar, bortan ibra, mzraa (tarla kiralama), mskat (bahe kiralama), vakf, tahkim (hakeme gitme), ikle (akdi karlkl rz ile bozma), vekilin azli, art ve ayp muhayyeriii ile meb'i geri vermek hakknn iptali gibi baz tasarruflar asla arta ta'lke elverili deildir Hukuk muameleyi gelecek zamana balamak hususunda da icre, icreyi fesh, mzraa, mskat, mdrebe, veklet, kefalet, vas ta'yini, vasiyet, sattan nce ufadan vazgeme, kaz, emaret (emr tayini), vakf, ariyet, muhayyerlii iptal gibi muameleler elverilidir Yani bunlar gelecekteki bir zamana balanabilir Mesel, "Bu evi filan aydan itibaren u kadar paraya sana kiraladm" ek linde yaplan bir icre akdi muteberdir. Bey', bey'e icazet,
. 148.
bey'i fesih, ksmet (mterek mal taksim), irket (ortaklk), hibe, maldan sulh, bortan ibra gibi hukuk muameleler asla zamana balanamaz. Mesel, "Bu mal gelecek ayn banda u kadar paraya sana sattm" eklindeki bir akid muteber deildir MADDE 8 3 . Bi-kaderi'l-imkn arta mrat olunmak lzm gelir. (yelzim mrat'-art bi-kaderi'l-imkn) Bi: ile. Kader: G, kudret. Bikaderi'l-imkn: Mmkn mertebe. Mrat: Riayet, uymak. Mmkn mertebe akidlerde koulan artlara riayet etmek gerekir Bu madde, bir hads-i erifden alnmtr nceki maddede artn iki eitinden birincisi olan ta'lik art bildirilmiti. Bu maddede bildirilen de takyid arttr "Bu ii yapar isen bu mal sana sattm (veya aldm)" demek ve kar tarafn da kabul etmesi takyid arttr Bu da trldr: Caiz art, mfsid art veya lav art. Caiz olan art mutlaka yerine getirilir Akdin gerektirdii bir eyi, yani art edilmese de yapmas lzm veya caiz veya det olan bir eyi art etmek caizdir Maln sattan sonra mteriye it olmas veya semenin veresiye olmas yahud muhayyeriik ya da paket edilmesini istemek gibi. Lav olan art ile yaplan akid geerli ise de artn yerine getirilmesi gerekmez. Bu da akdin gerektirmedii ve taraflara bir faydas olmayan arttr Mterinin mebi (satlan eyi) bakasna satmamas, veya bakasna satmas, ya da hibe etmesi, yahud baka ehirde satmas, hediye etmemesi, ayra salmamas, kesmemesi, binmemesi, yememesi gibi artlar lavdr Byle akidler muteber olur Ancak arta uymak gerekmez. Mfsid veya fsid art ise akdin gerei olmayan ve taraflardan birine fayda salayan arttr nc bir ahsa fayda salayan artn da fsid olduuna dair ictihdlar vardr Fsid art geersiz olduu gibi, akdi de ifsad eder Kadnn kendisini nikh etmesi artyla, bir mal tekrar kendisine satmas artyla, buday un yapmak artyla, satlan mal bir sre alcya teslim etmeyip kullanmak artyla, satlan
.149.
@ ^ 5 ^ ^
^^0&
evde bir sre satcnn oturmas artyla, mterinin satcya bor veya hediye vermesi artyla yaplan satm veya kiralama gibi akidler fsid art sebebiyle geersizdir, fsiddir. Bey' (satm), ksmet (mterek maln taksmi), icre (kira), akde icazet, sulh, bortan ibra, mzraa (ekin ortakl), mskat (ba ortakl), vakf fsid arta balandnda geersiz olur Buna karlk, veklet, karz, hibe, sadaka, rehin, vas ta'yini, ikle (karlkl nz ile akdi bozma) ve mezunu hacir (kendisine izin verilmi ocuu veya sefihi muamele yapmaktan men etmek) gibi durumlarda, art fsid olsa bile akid geeriiliini srdrr Mesel, evini lnceye kadar iinde oturmak artyla satmak fsid olduu halde, bu artla hibe etmek geeriidir Akidden nce fsid art va'd edip, akid yaparken sylemezlerse akid geerli olur. Akidden sonra art koarlarsa mameyn'e (mam Ebu Yusuf ve mam Muhammed'e) gre yine byledir art konusunda Haneflerin akidlerde irade serbestisine verdik leri ehemmiyet sebebiyle ihtiyatl davranrlar Buna mukabil bir ksm Mliki hukukusu ve bilhassa Hanbeller daha geni dnr ler Akidlerde koulan ve haram olmayan her eit art muteber kabul etmektedirier MADDE 8 4 . Va'dler sret-i taliki iktis ile lzm olur. Mesel "sen bu mal filan adama sat eer akesini vermez ise ben veririm" dese ve mal alan akeyi vermese bu va'di eden kim senin akeyi vermesi lzm gelir
(l yelzimffl-va'd ill iz kne muallakan)

Va'd: Msbet bir ii yapmaya sz vermek. Ta'lik: Askya almak, bir eye balamak. Sret-i ta'lik: Bir eye balayarak. ktis: Brnmek. Va'dler ta'lik eklinde yaplrsa balayc olur Mesel, "Bu mal felana sat; eger demezse ben derim" eklinde yaplan bir va'd balaycdr Buna muallak va'd denir "demezse" diyerek borcu dememesine ta'lik yaplmtr Yani kefl olmak borlunun de memesi artna balanmtr. Ama "Senin borcunu derim" eklinde hibir arta balanmak. 150.
szn yaplan bir va'd balayc deildir Buna mcerred va'd denir Bununla kefl olmu saylmaz. sterse der, istemezse demez. Byle bir va'de uymak iukukulann ouna, b u arada Hanef, afi ve Hanbellerle Mliklerin bir ksmna gre vcib deil, mstehabdr Bir ksm Mliki hukukusuna gre ise mcerred va'di yerine getirmek vcibdir Her iki itihada gre de, muteber bir zre isti naden va'dini yerine getirmemekte mahzur yoktur Mcerred, yani arta balanmam bir va'de uymamann caiz oluuna bir istisna vardr: dedii mebl satc aynen iade ettiinde satm akdini boza cana dair bir va'dde bulunan alcnn, bu va'dini yerine getirme si art olduu gibi; alc lse bile vrisleri bunu yerine getirirler nki bu artk vefen, yani geri alm artyla sat saylr MADDE 8 5 . Bir eyin nef i daman mukbelesindedir. Ya'n bir ey telef olduu takdirde hasar kime id ise onun damnnda demek olub, ol kimsenin bu vehile daman ol ey ile intif'a mukabil olur Mesel hyr- ayb ile reddolunan bir hayvan mteri kullanm olmasndan dolay bayi' cret alamaz. Zr kable'r-red telef olayd hasar mteriye id olacakd.
(el-harec bi'd-damn)
Nef: Menfeat. Daman: Tazmn. Bir eyin menfeati, onun tazmni karlndadr Bir mal hasara uradnda bu zarar kim ekecekse, menfeati de ona aittir Bir hads-i erifden alnan bu maddeyle bundan sonraki birka tanesi slm hukukunda haksz fiiller ile alkaldr Szgelii, bir hayvann ayp muhayyerlii sebebiyle geri verilme si durumunda, mterinin bu hayvan kullanm olmasndan dolay satc cret isteyemez. nki geri verilmeden nce telef olsayd buna alc katlanacakt. Bu madde, gasbedilen maln menfeatinin tazmne konu olmadn gstermektedir Ancak yetim mal, vakf mal ve muddn li'l-istill (kiraya verilen) mallar bunun dndadr Bunlarn gasbedilmesi hlinde menfeatleri de tazmn edilir Bu hkm, Hanef mezhebine gredir Dier mezhebde menfeatler
.151.
mal sayld iin, her halde tazmn edilir MADDE 8 6 . cret ile daman mctemi' olmaz.
(el-ecru ue'd-damn l yectemi'n)

cret: cre (kiralama) akdinin semeni. Daman: Tazminat. cret ile daman bir araya gelmez. Bu madde de yukardaki madde ile alkaldr Bir kimse bir bakasnn kzlerini gasbedip kullansa ve bundan dolay kzler zayf derek deerlerinde azalma olsa o kimseye bu fark der Ayrca kullanma iin cret demez. nki menfeat mal olmad iin, gasb da menfeatler tazmn edilmez. Ama sebep farklysa cret ve tazmn bir araya gelir Nitekim bir kimse belli bir yere kadar gitmek zere bir hayvan kirlasa, buradan daha uzaa gitse ve bu sebeple hayvan telef olsa, hem creti, hem de hayvann deerini der Buradaki tazmn, mal eer misl, yani piyasada benzeri bulunan bir mal ise mislini; kyem, yani piyasada benzeri bulunmayan ve bulunsa da fiat farkl olan mal ise kymeti ni demek suretiyle yaplr Kiralanan mal, kiracnn elinde emnettir Teadd, taksir ve ken disine verilen izne muhafeleti olmakszn helak olmusa, demez. Teadd, kastla veya kendisine verilen talimatn yahud detin hilf na hareket etmek; taksir ise hakl bir sebep bulunmakszn maln muhafazasnda gsterilen kusur ve ihmaldir Mal det hricinde kullanmak teadd saylr Kiralanan maln vasfn ve kullanln mucire zarar verecek ekilde deitiremez. Mesel oturmak iin kiralanan ev, demirci dkkn olarak kullanlamaz. Hayvan binmek ve yk tamak iin; elbise giymek iin kiralanr arta uymayp, hayvan, ev ve elbise zarar grrse, kirac tazmn eder Mesel hay vana zararl ey ykleyip veya hayvan ekerek veya derek sakat ederse der MADDE 8 7 . Mazarrat menfeat mukbelesindedir. Ya'n bir eyin menfeatine nail olan, onun mazarratna mte hammil olur
(el-madarrat bi'l-menfe'a)
. 152,
@(^^^
^^0^
Bir eyden menfeatlenen kimse, o eyin zararm da yklenir Nitekim, bir vakf evde oturan kimse, bu evin tamir masrafn karlar Mesel, bir mterek maln zarur masraflarna tm mlikler katlr nki menfeatinde de ortaktrlar Fakir bir laktin, yani sokakta bulunmu kimsesiz bir ocuun nafakas beytlmlden (devlet haznesinden) verilir lnce de miras beytlmle kalr Emrin (halfe, sultan, vali) vazife ve mesuliyetlerinin karlnda halktan itaat grme, geimi iin de beytlmlden maa alma gibi haklar vardr Umum yolda bir maktul bulunup da, katili belli olmazsa, diyeti ni beytlml der Nitekim velsi olmayan maktuln diyetini de beytlml almaktadr MADDE 8 8 . Klfet ni'mete ve ni'met klfete gredir.
(el-ganem bi'l-garem)
Bu madde ma'n bakmndan bir nceki maddenin ayns olup baka bir ekilde ifade edilmi halidir Maamafih arada nanslar vardr Bir iin klfetini, skntsn kim ekiyorsa, o iten de o nimetlenir Bir iin nimetini yiyen kimse, klfetini de eker i, uyuulan ii yapmadka, crete hak kazanamaz. creti pein verilen kimse de, karlnda kendisinden beklenen ii yapacaktr Klenin diyeti hr insann diyetinin yarsdr Ama kleye hadd cezalarnda hrlere verilen cezann yars verilir tima durumlarndaki dezavantajlar karlnda, klelere baka bir takm avantajlar salanmtr Nitekim klelerin din mkellefiyetleri, hr kimselerden daha hafiftir Cemaat, cuma, bayram namaz, kurban, zekt, ftra, hac, cihad ve kadnlar tam tesettr ile mkellef deildir Zimm kle cizye demez. Cemiyet hayatnda kadnlarn din mkellefiyetleri erkeklere gre daha hafiftir Kadnlar, cemaat, Cuma ve bayram namaz ile mkellef olmad gibi, farz olsa bile yannda mahremi yoksa, hacca gitmez. Cenaze hizmetleri, cihad ve vatan mdfaas ile de mkellef
.153.
deildir. Zimm kadn cizye adyla gayrimslimlerden alnan ba ver gisini demez. Bekrsa babas ve srasyla dier mahrem akrabasn dan, evli ise kocasndan, kimsesi yoksa beytlmlden nafaka alr Zenginse, fakir akrabasna, erkein verdiinin yars kadar nafaka verir Kadn mahkemeye arlmaz; hkim veya naibi, onun evine giderek iki hid huzurunda ifadesini alr Hrbe (yol kesme) suun da aslmaz. Kadn, mrted olunca erkekten farkl olarak, lm cezasna arptrlmaz, hapsedilir Akile ve kasmeye de itirak etmez; yani erkek akrabas bir su ilediinde diyetini yklenmez; umumi yerde bulunan faili mehul maktuln diyetini de demez. Ancak kadn su iledii zaman, erkek akrabas kadnn diyetini der. Hayat bakmndan erkek ile kadn arasnda bir fark gzetilmedii iin her ikisinin mden (taammden) katlinde ksas icab etmekle beraber; mslman cemiyetinde erkekler vatan md faas ve ailelerinin maietini karlamakla mkellef klnd iin, kast d adam ldrmede erkein diyeti, kadnn diyetinin iki mis lidir Kadn, erkek kardeleri ile bir arada olduunda, erkek karde kzkardeinin bir misli kadar miras hissesi alr. nki erkek evlen memi kzkardeinin nafakas ve su ilediinde gerekirse diyeti ile mkelleftir. Kadn evlendiinde kocasndan nafaka ve mehr alarak bu eksik miras hissesini tamamlam olur
MADDE 8 9 . Bir fiilin hkm failine muzf klnr ve mcbir olmadka mirine muzf klnmaz.
(el-miru l ydman bi'l-emr)

Fail: Fiili yapan. Muzf: zafe edilmi. Mcbir: icbar eden, zor layan. Amir: Emreden. Bir ii yapan, o iten mesul olur. Bu iin yaplmasn emreden mesul deildir. nki, kimsenin hukuka, dine aykr emri yaplmaz. Mcbir kalmsa, yani icbar olunmusa, bu takdirde neticeden fail deil, icbar eden mesuldr Mesel, bir kimse bir bakasna "Felann maln telef et!" diye emretse, o da telef etse tazminle mkellef olur "Bana felanca emret ti, mesul de odur!" diyemez. Emreden tazminle mkellef olmaz. Ancak istisna olarak, bir ocuk, akll ve bali bir bakasnn emriyle birinin maln telef etse, bu maln tazmini ocuun malndan
.154
yaplr. Sonra velsi bunu o ii emredene rcu eder Yani denen mikdar bu kimseden alr Bu ve bunu izleyen birka madde slm hukukunda haksz fiiller le ilgili olup, yukanda geen 19 ve devam maddelerle de irtibatldr krah, bir insan, istemedii bir eyi yapmas iin, haksz olarak zoriamak demektir krah edilenin yapt fiillerden mesul olmamas iin drt art lzmdr Mkrihin (zoriayann), korkuttuu eyi yapa bilecek kuvvette olmas, mkrehin (zorlanann) korkutulan eyin muhakkak yaplacan bilmesi, korkutulan eyin, lm veya bir uzvun kesilmesi veya zc bir ey olmas, zorlanan eyin, yaplma mas gereken bir ey olmas lzmdr krah, mlc olan ve mlc olmayan (gayrmlc) ikrah olmak zere iki eittir Mlc ikrah, tam, ar ikrahtr nsann rzsn ve ihtiynn yok eder Ehliyetini ortadan kaldrr Bu da, lm, bir uzvun telef olmas veya bu ikisine sebep olacak hapis ve dayak veya btn maln telef edilmesidir Mlc olmayan ikrah, yalnz rzy yok eder Bu da bir gnden ziyde hapis veya iddetli dayak ile korkutulmaktr Byle ikrah da, muayyen durumlar iin ehliyeti kaldrr lim ve eref sahiplerine sert sylemek, bunlar iin ikrah olduu gibi; mahrem akrabann hapsedilmesi de ikrah saylr Sultann (hkmetin, kanunlarn) emri de ikrah demektir Mlc ikrah ile ilenen irtidd, bakasnn maln telef, hakaret, iftira, kadn iin zin ve livta, arap ime gibi sulardan dolay faile ceza verilmez; uhrev mesuliyetten de bahsedilemez. Madd zarariar mkrih (ikrah eden) der Mlc olmayan ikrah ile bakasnn mal telef edilince, telef eden der Mlc ikrah ile, birisini ldrmek, uzvunu kesmek, bunlara sebep olacak kadar hapsetmek ve dmek, erkek iin zin etmekten dolay mkrehe ceza verilmez ise de, uhrev mesuliyet szkonusudur Bu gibi hallerde mkrih ksas veya diyet ve keffret ile cezlandmlr krah altnda yaplan satm akdi gibi akidler feshedilir Ancak nikh, talk, tk (kle zd), ric'at, ksas af, yemin, nezir, zhar ve lda byle deildir
.155.
^ ^ ^ ^
Ahmed Ceudet Paa ve Mecelle
^^0S
MADDE 9 0 . Mbair, ya'n bizzat fail ile, mtesebbib mctemi' oldukda, hkm ol faile muzf khnr. Mesel, birinin tark- mda kazm olduu kuyuya dieri birinin hayvann ilk ile itlaf etse o zmin olup kuyuyu hafr eden kimseye daman lzm gelmez.
(iz icteme'a'l-mbiru ve'l-mtesebbib dfe'l-hkm li'lmbir)

Mbair: Bir ii mbereten, dorudan, vastasz olarak yapan kimse. Mtesebbib: Bir iin yaplmasna sebep olan kimse. Mctemi: tima' eden, birleen. Tark-i mm: Umum yol. lk: Atmak. Hafr: Kazmak. Zmin: Tazmn eden. Daman: Tazmn. Bir ii dorudan yapan kimse ile bu ie sebeb olan kii bir araya geldiinde, dorudan yapan mes'ul olur Nitekim bir kimse herkesin gelip getii umum bir yola (tark-i mma) bir kuyu kazm olsa, bir bakas da buraya birinin hay vann atarak telef etse, kuyuyu kazan kimse deil, hayvan oraya atan tazmn edecektir Kuyuyu kazan mtesebbibdir Hayvan kuyuya atan da mbairdir Bu maddenin istisnas vardr: Bir da'vda hkim hkm verdikten sonra, hidler sahicilik lerinden dndklerini aklasalar, kar tarafn zararn hidler der ler Halbuki hidler mtesebbibdir Yani hkimin hkmne sebep tirler Hkim ise mbairdir Yani hkm dorudan veren kimsedir Bu sebeple tazmn mkellefiyeti hkime dmeliydi. Ama hidlere der MADDE 9 1 . Cevz- er' damana mnfi olur. Mesel, bir adamn kendi mlknde kazm olduu kuyuya birinin hayvan dp telef olsa daman lzm gelmez.
(cevz-er'i /nfi'd-damn)
Cevaz: Caiz olmak. Cevz- er': Hukukun ve dinin izin verdii hususlar Daman: Tazmn. Mnfi: Aykr, ortadan kaldran. Hukukun izin vermesi, hukuka aykr bir fiilden dolay tazminde bulunmay ortadan kaldrr Bir haksz fiile hukuken, dinen ve ahlaken izin verilmi ise, artk
. 156.
orada tazmn szkonusu deildir Nitekim bir kimsenin kendi bahesinde kazd kuyuya bir bakasnn hayvan dp lse tazmn etmesi gerekmez. nki herkes kendi mlknde istedii gibi tasarruf edebilir Ancak bu kuyuyu herkesin gelip getii bir yola (tark-i mma) kazm olsayd, orada cevaz- er'den bahsedilemeyecei iin, duruma gre tazmn eder veya diyet derdi. tlaftan bahsedebilmek iin teadd bulunmas, yani fiilin haksz olmas lzmdr Fiil, hukuka uygun ise itlaf mesuliyeti yoktur Nitekim muhtesibin (hkmet grevlisinin) mslmana ait arap ielerini krmas hlinde itlaftan sz edilemez. Kangren olmu uzvu kesen doktor; lme mahkm suluyu idam eden celld diyet de mez. Bu prensibin de istisnalar vardr: Alktan lmek zere olan kimse, bakasna it bir eyi yiyebilir; ancak bedelini demesi gerekir Mecelle'nin otuz ikinci maddesinde olduu gibi. MADDE 9 2 . Mbair mteammid olmasa da zmin olur. (el-mbIru dminn ve in lem yeteammed) Mbair: Bir ii mbereten, dorudan, vastasz olarak yapan kimse. Mteammid: Taammd eden, kastl hareket eden. Zmin: Tazmn ile mkellef. Bir haksz fiilin faili, yani bu ii dorudan doruya ileyen kimse, kasd olmasa da tazminle mkelleftir Mesel bakasnn maln dorudan doruya telef eden kimse, bu ite kastl olup olmadna baklmakszn o mal demek mecburiyetindedir tlaf, bakasna ait bir mal tamamen veya ksmen telef etmek, ortadan kaldrmak demektir tlaf mbereten veya tesebbben olur Mbereten (dorudan) itlaf, bir kimsenin elbisesini yrtmak gibidir Bunu yapana fil-i mbair denir Tesebbben (dolayl) itlaf, bir eyin telef olmasna sebebiyet vermektir Bir kandilin ipini keserek kandilin yere dp krlmasna sebebiyet veren kimse ipi ve kandili tesebbben itlaf etmitir Burada da faile mtesebbib denir Mbereten itlafta faili mesul tutabilmek iin kusur mhim deildir Ama tesebbben itlafta mesuliyetten bahsedebilmek iin failde kusur aranr
.157.
MADDE 9 3 . Mtesebbib mteammid olmadka zmin olmaz.
(el-mtesebbib l yadman ill bi't-teammdj

Mtesebbib: Bir iin yaplmasna sebep olan kimse. Bir haksz fiili dorudan doruya deil de vastal olarak ileyen kimse, ancak kastlysa tazminle mkelleftir Mesel, bir kimsenin hayvan birinden rkp de kaarak kaybol sa bu kimseye tazmn gerekmez. Halbuki kasden rktseydi o zaman demesi gerekirdi. Katil, maktuln evinin adresini birisine sorsa, o da ldreceini bilmeden sylese, mes'ul deildir Ama maktuln elini kolunu tutup kfilin ldrmesine yardmc olan kimse duruma gre diyetle mkelleftir MADDE 9 4 . Hayvantn kendiliinden olarak cinayet ve mazarrat hederdir.
(cinyet'l-ecm& cebbar)
Bu hkm, Hazret-i Peygamber'in bir hads-i erifinden aln mr. Hayvanlar, kendiliklerinden birisinin lmne, yaralanmasna veya malnn helak olmasna sebep olursa, bundan dolay sahibi mes'ul olmaz. Bir hayvan, sahibinin her zaman balad bir yerden, mesel ahrdan, kendi kendine boanarak bakasnn maln telef etse sahibi demez. Merada otlayan bir srn bakasnn ekinini yemesi, bir kedinin baka birinin kuunu yemesi de -eer sahiplerinin bir mdahalesi yoksa- byledir. Hayvanlarn sebebiyet verdii lm hdiselerine cinyet'lbehim denir Mer'ada veya sahibinin mlknde otlayan bir hay vann arparak veya baka bir ekilde ldrd kimse iin bir ey lzm gelmez. Bir hayvan zerinde binicisi olduu halde birisini teperek veya arparak vs. ldrrse, binicisine diyet lzm gelir; arka ayayla arpmsa gerekmez, ipinden boanarak birisini telef eden hayvan
. 158
g^|l^^
^ ^ ^
in de diyet gerekmez. Bir hayvan rkterek birisinin lmne sebep olan kimse diyet der Bir kimse umum yerlerde babo braklmas det olmayan kpek gibi bir hayvan babo brakp o da bir kiiyi ldrrse, veya hayvan bir kimsenin zerine sevkeder de o kii lrse, hayvan sahibine diyet lzm gelir Hayvanlarn bir mal itlaf, umumiyetle tesebbben itlafa girer Burada hayvan sahibi ancak seyirci kalmak gibi kusuru varsa tazmn eder Bunun hricinde hayvanlarn telef ettii mallar sahibi demez. Ancak sahibinin zerinde bulunduu at mahmuzlayarak mal inemesi durumunda mbereten itlaf bahis mevzuudur Tehlikeli hayvanlarda da sahibi nceden ikaz edilmise mesul olur MADDE 9 5 . Gayrn mlknde tasarrufla btldr. emretmek
(el-emru bi't-tasarrufi f mlki'l-ayri btl)

Gayr: Bakas. Tasarruf: Kullanmak, sarfetmek. Btl: Asla mute ber olmayan. Bakasnn malnda sahibinin izni olmadka tasarruf edilemedii gibi; bir bakasna da yine bir bakasnn malnda tasar ruf etmesi hususunda emretmesi, bu mal kullanma hakkn vermez. nki bakasnn maldr Szgelii, bir kimse "u adamn maln al veya telef et!" dese, o da alsa veya telef etse, ikrah, yani tehdid ve zoriama szkonusu olmadka alann demesi gerekir "Bana felanca byle yap dedi!" demekle kendisini kurtaramaz. Mlk, insann mlik olduu eydir Hazret-i Peygamber "Bir m'minin mal, onun gnl rzs olmadan alnrsa hell olmaz"buyurdu. Buradan da anlalyor ki, devlet milletten meru olmayan ve meru mikdar aan bir ey alamaz. Meru olmayan vergileri de millete yklemez. Alrsa, gasb etmi, zulm etmi olur Gnl rzas olmadan, zorla ald bu mallar sahiplerine geri verme si lzm olur Devletin millet malna el koymas, gasb etmesi, sosyalist memleketlerde olur slmiyyet, sosyalist devlet sistemini kabul etmez. Hac Reid Paa, Mecelle erhinde, itirk-i emval, yani komnistliin asla caiz olmadn bildirmektedir slmiyette kapitalist bir ekonomi sistemi de yoktur Zekt farizas, her iki siste.159
^^'6^
mi de kknden bertaraf etmektedir. slmiyette sosyal adalet vardr. Herkes almasnn, aln terinin karlna kavuur. Kimsenin, bakasnn malnda gz olamaz. Devlet de, milleti smremez; hkmet adamlan, devlet haznesi olan beytlmlin parasn da kendi keyfince kullanamaz. MADDE 9 6 . Bir kimsenin mlknde onun izni olmakszm her bir kimsenin tasarruf etmesi caiz deildir. (l yecz H-ehadin her: Bakas. Herkes kendi maln serbeste kullanabilir Ancak bir bakasnn maln, onun sarih (ak) veya zmn (rtl) izni olmadka almak veya kullanmak ya da baka tasarruflarda bulunmak caiz deildir Dolaysyla, bir bakasnn evine ondan izinsiz girilmez. Arsas igal edilemez. Tarlas ekilmez. Eyas kullanlmaz. Burada hukukun tand zaruret halleri mstesnadr: Nitekim, yolculuk srasnda len bir kimsenin arkadalar bunun mallarn satarak cenaze masraflann karlar, geri kalann da vris lerine verirler. Nafakasz kalan bir kadn, kocasnn malndan nafaka kadar habersizce alabilir Bir oban, bakasna it olup otlatt hayvanlardan birinin lmek zere olmas durumunda bunu kesebilir MADDE 9 7 . Bil-sebeb-i meru birinin mln bir kim senin ahz eylemesi caiz olmaz. (l yecz li-ehadin en ye'huze mali ehadin bil-sebebin er') Bil sebeb-i meru: Meru sebep olmakszn. Ahz eylemek: Almak. Bu da bir nceki maddeyle ilgilidir. Hukuken izin verilmemi, meru olmayan bir yolla bakasnn maln almak caiz deildir Hrszlk, gasp, rvet, kumar gibi yollaria alman mallarn da iade edilmesi gerekir, nki bunlar meru yollar deildir Meru sebepler, bey' (satn alma), hibe (balama), ibhe (mubah klma), karz ve ariyet (dn alma), icre (kiralama),
160.
en yetesarrafe
j mlkil-ayri
bil-iznih)
rs (miras) gibi hallerdir Ancak bu sebeplerle bakasmm mahn almak caiz olur MADDE 9 8 . Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl, ol eyin tebeddl makamna kimdir.
(tebeddl sebebi'l-mlki kimn makme tebeddli'z-zt)

Temellk: Mlk edinme. Sebeb-i temellk: Mlk edinme sebebi. Tebeddl: (bedel'den) Deimek. Kim: kme olunan, yerine geen. Bir eyin asl deimedii halde, mlk edinme sebebi deitii zaman, o ey de deimi saylr Bir ey yolla mlk edinilebilir: 1- Bey' (satm), hibe gibi mlkiyeti geiren bir akid ile; 2Miras olarak kendisine intikal etmesi; 3hraz, yani kimsenin olmayan mubah bir eyi (yamur suyu, av hayvan, terkedilmi mal gibi) ele geirmekle. Bir kimse bakasna hibe ettii bir mal, isterse geri alabilir Yani hibesinde geri dnebilir (Bu dinen caiz ise de mekruhtur) Ancak bir kimse, kendisine balanan bir mal, bakasna satsa, artk bu mal balayan kimse hibesinden dnemez. nki artk o maln mlk edinme sebebi deimitir Kendisine mal balanan kimse ld zaman da bu mal miras yoluyla vrislerine intikal edecei iin hibe eden hibesinden dne mez. Zenginlerin zekt almas caiz deildir Ancak bir fakir ald zekt, zengine hediye etse, almas caiz olur nki artk bunun mlk edinme sebebi deimitir Zenginlerin adak hayvanndan yemesi caiz deildir Ancak bunu bir fakire verip, o da zenginlere yedirse, caiz olur Berre adndaki cariyesine gelen adak etinden Hazret-i Peygamber yemitir Halbuki Hazret-i Peygamber'in adak ve sadaka eti yemesi caiz deildi. "Bu et, Berre'ye sadakadr Bize hediyye ederse, biz de yeriz" buyur mutur
161.
MADDE 9 9 . Kim ki bir eyi vaktinden evvel isti'cl eyler ise mahrmiyetiyle mu'teb olur.
(men iste'cele'-ey'e kable vnihi kibe bihirmanih)

sti'cal: (acele'den) Acele etmek. Mu'teb: taba uram, karlanm, karlk grm. Bir eyi vaktinden nce elde etmek isteyen kimse, o eyden mahrum olur. Mesel, bir kimse murisini, yani vrisi olduu kimseyi ldrrse, vaktinden nce miras almak istedii farzedilerek mirastan mahrum edilir Lehine vasiyet edilen kimse de byledir lm hastalndaki bir kimsenin bin (tamamen ayrc boan mayla) talkla boad hanm, bu kimse ldnde kendisine vris kabul edilir. Boama ise geeriidir. Halbuki boanm kadn vris olmazd. Ancak burada karsn miraslktan drmek istedii farzedilir. MADDE 1 0 0 . Her kim ki kendi tarafmdan t e m a m olan eyi nakzetmeye sa'y ederse, sa'yi merdddur.
(men sa'af nakz m temme min cihetini fe-sa'yuhu merdd)

Nakz: Bozmak. Sa'y: almak, gayret etmek. Reddedilmi. Merdd:
Bizzat tamamlad bir eyi bozmak isteyen kimsenin bu gayret leri muteber olmaz. Dolaysyla ibr-y m ettii, yani btn hak ve alacaklarndan ibra ettii kimseden, bu ibra tarihinden ncesine it bir alacak taleb edemez. nki nceden btn borlarndan bu borluyu bizzat ibra etmiti. Bir ocuk mahkeme huzurunda bali olduunu iddia edip, grn de buna uygunsa, bu ikrar kabul edilir: Akl ve bali kimse, din ve hukuk ehliyetini kazanm demektir, ibdetle mkelleftir Muameleleri sahih olur Ancak bu ocuk, daha sonra, yapt hukuk muameleleri feshetmek maksadyla, bali olmadn iddia etse, bu iddias dinlenilmez. nki daha nce bali olduunu bizzat ikrar etmiti. Bu maddenin de istisnalar vardr: Mesel, bir kimse velsi bulunduu ocuun veya mtevellisi
.162.
bulunduu vakfn maln bizzat sattktan sonra, bu satta gaben-i fahi olduunu syleyerek feshini istese bu sat bozulabilir. nki gaben olduunu sonradan renmi olabilir. stelik burada ocuun ve vakfn menfeati vardr Bir kimse satn ald maln satan tarafndan nceden mescid veya mezarik yapldn sonradan ikrar etse bu iddias dinlenir nki burada umumun menfeati vardr
163.
Bibliyografya
Ahmed Cevdet Paa: Ma'ruzat, (haz. Y. Halacolu), stanbul 1980. ; Tezkir, 40-Tetimme, (yaymlayan C. Baysun), Ankara 1986. Ali Haydar Efendi: Drer'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, stanbul 1330. Aydm, Mehmet Akif: "Bir Hukuku Olarak Ahmed Cevdet Paa", Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1 9 8 6 s. 21-39. ; "Mecelle'nin Hazrian", Osmanl Aratrmalan-lX, stanbul 1989, s. 31-50. ; Mecelle-i Ahkam- Adliye, Diyanet slm An siklopedisi, s. 231-235. ; Mecelle'nin Yrrlkten Kaldrlan 6. Kitab, Kitab'l Vedia, slm ve Osmanl Hukuku Aratrmalar, s. 191-219, stanbul 1996. Banarl, N. Sami: Resimli Trk Edebiyata Tarihi, c. II, s. 957-960. Begovic Mehmed: Similarities Between the Mecelle and the General Proprietary Code of Montenegro, Revue, Pof., Vol. 36, Sarajevo 1987, s. 133-146. Berki, Ali Himmet: Aklamal Mecelle, Ankara 1959. Bernard Lewis: Modern Trkiye'nin Douu (ev. M.Kratl), Ankara 1984. Bilmen, mer Nasuhi: Hukuk- slmiyye ve Istlhat- Fkhiyye Kmsu, 8 Cild, stanbul 1985. Buzpmar, Tufan: Cevdet Paa ve Araplar, Ahmed Cevdet Paa, Vefanm 100. Ylna Armaan, Ankara 1997, s. 167-177. Cin, Halil-Akgndz, Ahmet: Trk Hukuk Tarihi, c. 2, Konya 1989. Ekinci, Ekrem Bura: "Hukuk Tarihimizin bide Eseri: Mecelle", Tarih ve Medeniyet, sy. 3 8 , Mays 1997, s: 54-56. ; slm Hukuku Tarihi, stanbul 2006.
164
Erdem, Sami: Trke'de Mecelle Literatr, Trkiye Ararmalar Literatr Dergisi, c.3, sy. 5, s. 673-722, stanbul 2 0 0 5 . Erk, Hasan Basri: Mehur Trk Hukukular, stanbul 195?. Fatma Aliye: Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet 1332. Guruya, Muhammad Yusuf: Islamc Jurisprudence in the Modern World, Lahor-7 (Pak.), Gr, Ahmet Refik: Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul 1993. Hac Reid Paa: Ruh'l-Mecelle, Derseadet 1327-28. Hdim, Eb Said: Menfi'd-Dekik fi erhi Mecmi'l-Hakik, Derseadet 1308. Halaolu, Yusuf-Aydm, M. Akif: Cevdet Paa, Diyanet slm Ansiklopedisi, c. 7, s. 4 4 3 - 4 5 0 . bn bidn: Redd'l-Muhtr, Bulak 1299. bn Nceym: el-Ebah ve'n-Nezir, Kahire 1387/1968. bnlemin M. Kemal: Son Asr Trk airleri, 1, s. 236-240. Kak, Osman: slm ve Osmanl Hukukunda Mecelle, stanbul 1997. Kuran, Ercment: "Trk tefekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paa'nn Yeri", Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 7 -12. ; Devlet Adam Olarak Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa, Vefatnn 100. Ylna Armaan, Ankara 1997, s. 3-7. Ktkolu, Mbahat S.: Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 199-222. Mahmud Celleddin: Mir'at- Hakikat, c. 1, stanbul 1326. Mardin, Ebulul: "Mecelle", slm Ansiklopedisi, Maarif Vekleti. Mardin, Ebulul: Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1946. Meri, mid: Cevdet Paa'nn Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1979. Okandan, Recai G.: Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiye'nin Siyasi Gelimesi), Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar, stanbul 1977.
165
Onar, Sddk Sami: "Osmanl mparatorluunda slm Hukukunun Bir Ksmnn Kodifikasyonu: Mecelle", stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas (1955), XX/l-4, s. 57-85. ztrk, Osman: Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul 1973. Said Paa: Said Paa'nn Hatrat, c. I, Dersaadet 1328. Schacht, Joseph: An Introduction to Islamic Law, 2nd edition, Oxford 1966 [slm Hukukuna Giri adyla Trke trc. Mehmet Dag-Abdlkadir ener, Ankara 1986.] Sevi, Vasfi Raid: "Fkh ve Medeni Kanun", Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi, VIII/34,1951. Tarhan, Nuri: "Ahmet Cevdet Paa", Yargtayn Yznc Yldnm Armaan, stanbul 1968. Turan, erafettin: Cevdet Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 13-20. Velidedeolu, Veldet Hfz: "Kanunlatrma Hareketleri ve Tarzimat", Tanzimat I, stanbul 1940, s. 139-209. Yavuz, Hulusi: "Mecelle'nin Tedvini ve Cevdet Paa'nn Hizmetleri", Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 41-101.
166
Sf^^^
Dipnotlar
1 Cevdet Paa, Tezkir, 40-Tetimme, (yaynlayan C. Baysun), Ankara 1986, 8.3. 2 Tezkir, 40-Tetimme, s. 4-5. 3 Ebul'ula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, Ankara 1996,s. 13 Tanzimatn ilanyla yed-i vahid usulnn yrdkten kaldrlmasnn neticelerinden biride emlakin kymetini ve buna paralel olarak varidatnn artm olmasyd. Memurlarn ise alm gc azalm ve durumlar bozul maya yz tutmutu. Bu itibaria Ahmed Cevdet Efendi'nin evvelce bir iftlii olup kt kanaat geinmekte olan babas yeni dnemde daha rahat bir hayat srmeye balarken memur olan dedesi iin ise skntl gnler balam oluyordu. Bak. Tezkir, 40-Tetimme, s. 4. 5 Tezkir, 40-Tetimme, s. 5-6. ^ Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 16-17. ' Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 17. 8 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 17-18. 9 Tezkir, 40-Tetimme, s. 292. 1 0 Tezkir, 40-Tetimme, s. 10-12. 11 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 18. 12 Tezkir, 40-Tetimme, s. 12-13; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19. 1 3 Tezkir, 40-Tetimme, s. 15-16; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19. 1 * Tezkir, 40-Tetimme, s. 8,11; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19-20. 1 5 Tezkir, 40-Tetimme, s. 16-17; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa,s. 24-25. 1^ Tezkir, 40-Tetimme, s. 15. 17 Tezkir, 40-Tetimme, s. 17-18. 1 * Tezkir, 40-Tetimme, s. 6-7. 1 9 Tezkir, 40-Tetimme, s. 18.
167
^ ^ ^ 1 ^
^ ^ ^ ^
2 0 Medeni Huicul< Cepiesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 28. 2 1 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet 1332, s. 31. 2 2 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 29. 2 3 Tezkir, 40-Tetimme, s. 27,45; Yusuf Halaolu-M.Akif Aydn, Cevdet Paa, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 7, s. 444. 2 * Tezkir, 40-Tetimme, s. 57. 2 5 Tezkir 40-Tetimme, s. 63-64. 2 6 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 54-56. 2 7 Tezkir 40-Tetimme, s. 83.; Buzpnar Tufan: Cevdet Paa ve Araplar Ahmed Cevdet Pasa, Vefatnn 100. Ylma Armaan, Ankara 1997, s. 167-177. 2 8 Halaolu-Aydn, s. 444; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 57-58. 2 9 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 60-61. 3 0 Tezkir 40-Tetimme, s. 173-174. 3 1 Tezkir 40-Tetimme, s. 245-246. 3 2 Fatma Aliye, s. 33. 3 3 Bu konuda bak. Ercment Kuran, Trk tefekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paa'nn Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler stanbul 1986, s. 7-12; Hulusi Yavuz, Mecelle'nin Tedvini ve Cevdet Paa'nn Hizmetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler stanbul 1986, s. 41-101; Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiye'nin Siyasi Gelimesi), Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar stanbul 1977, s. 101 vd.; Ercment Kuran, Devlet Adam Olarak Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa, Vefatnn 100. Ylna Armaan, Ankara 1997, s. 3-7. 3 4 Tezkir 40-Tetimme, s. 62. 3 5 Kuran, Bildiriler s. 7. 3 6 Ahmed Cevdet Paa, Ma'mzat (haz. Yusuf Halacolu), stanbul 1980, s. 114. 3 7 Cevdet Paa'nn tarihilii hakknda ayrca bak. mid Meri, Cevdet Paa'nn Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1979, s. 14-22. 3 8 Tezkir 40-Tetimme, s. 62. 3 9 Tezkir, 40-Tetimme, s. 210.
168
(^^j^
^^0^
'^^ erafettin Turan, Cevdet Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 15. 4 1 Turan, Bildiriler, s. 15. 4 2 Tezkir, 40-Tetimme, s. 28. 4 3 Tezkir, 40-Tetimmc, s. 263; Turan, Bildiriler, s. 15. 44 Geni bilgi iin bak. M. Akif Aydn, Bir hukuku olarak Ahmed Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 21-39; Yine ayn mellifin bak. Mecelle'nin Yrdkten Kaldrlan 6. Kitab, Kitab'l-Vedia, slam ve Osmanl Hukuku Aratrmalar, stanbul 1996, s. 191-195. 4 5 N. Sami Banarii, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. II, s. 957. 4 6 bnlemin, Son Asr Trk airleri, I, s. 239. 4 7 Tezkir, 40-Tetimme, s. 23. 4 8 Tezkir, 40-Tctimme, s. 59-60. 4 9 Tezkir, 40-Temme, s. 22-23. 5 0 Tezkir, 40-Tetimme, s. 40. 5 1 Banad, e. II, 960 5 2 bnlemin, s. 240. 5 3 Mbahat S. Ktkolu, Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 208-209. 5 4 Ktkolu, s. 212-213. 5 5 Ktkolu, s. 203,222. 5 6 Cevdet Paa'nn eserleri hakknda ayrca bak. Osman ztrk, Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul 1973, s.22-23; HalaoluAydn, s. 448449. 5 7 Sddk Sami Onar, "Osmanl mparatorluunda slm Hukukunun Bir Ksmnn Kodifikasyonu; Mecelle", stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas (1955), XX/l-4, s. 58. 5 8 Ali Haydar, Drer'l-hkkam, stanbul 1330,1,3-5. 5 9 Said Paa, Said Paa'nn Hatrat, I, Dersaadet 1328, s. 5-6; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 61-65; Mahmud Celleddin, Mir'at- Hakikat, c. I, stanbul 1326, s.30-31. 6 0 Ad geen alimler hakknda daha geni bilgi iin bak. ztrk, s. 23169
31; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 160-166. 6 1 A. Refik Gr, Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul 1993 s.12-14. 6 2 Mecelle'nin tamam iin bak. Ali Himmet Berki, Aklamal Mecelle, Ankara 1959. 6 3 Osman Kak, slm ve Osmanl Hukukunda Mecelle, stanbul 1997, s. 350 vd. 6 4 Mehmed Begovic, Similarities Between the Mecelle and the General Proprietary Code of Montenegro, Revue, Pof., Vol. 36, Sarajevo 1987, s. 133-135. 6 5 Bak. Ekrem Bura Ekinci: slm Hukuku Tarihi, stanbul 2006, s. 256 vd. 6 6 Ayrca bak. M. Akif Aydn, Mecelle-i Ahkam- Adliye, Diyanet slm Ansiklopedisi, s. 233-234. 6 7 Ayrca bak. Halil Cin-Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. 2, Konya 1989, s. 162; Sami Erdem, Trkede Mecelle Literatr, Trkiye Aratrmalan Literatr Dergisi, c.3, sy. 5, stanbul 2005, s. 673 vd. 6 8 Mecelle hakknda yaplan tenkit ve vgler iin bak. Yavuz, Mecelle'nin tedvni, s. 96-101. 6 9 Yavuz, Mecelle'nin tedvni, s.96-97;Sddk Sami Onar "Osmanl mparatorluunda slm Hukuku, s. 57-80. 7 0 Muhammad Yusuf Guraya, Islamic Jurisprudence in the Modern VVorld, Lahor-7 (Pak.), s. 48-49. 7 1 Yavuz, Mecelle'nin tedvni, s. 97-99. 7 2 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu (ev. M.Kratl), Ankara 1984, s. 122-123. 7 3 Mecelle'nin aklanmas, hazrlanmas, kaynaklar, blmleri, erhleri hakkndaki bu ksm, Ekrem Bura Ekinci'nin evvelce Tarih ve Medeniyet dergisinde yaymlanm bir makalesinin geniletilmi hlidir Bak. E. Bura Ekinci, Hukuk tarihimizin abide eseri: Mecelle, Tarih ve Medeniyet, say, 38, Mays 1997, s. 54-56.
170
ndeks
Kii Adlan
Arif Hikmet efendi: 2 1 Abdullah akir efendi: 5 4 Abdurrahman efendi: 5 2 Abdlaziz Han: 9,14,21,23,26-29,35,36,50 Abdilatif kri efendi: 5 4 Abdlmecid Han: 8,9,14,20,28,51 Abdssettar efendi: 5 4 Ahmed Aa, Yularkranzade: 7 Ahmed Cevdet Paa: Muhtelif sahifeler Ahmed Halid efendi: 5 2 Ahmed Hilmi efendi: 2 5 , 5 1 Ahmed Hulusi efendi, irvanizade: 5 2 Ahmed Midhat efendi: 18 Ahmed Vefik Paa: 2 6 Alaaddin efendi, bni Abidinzade: 5 3 Alemgir: 4 8 Ali efendi, Hac: 7 Ali Haydar efendi: 5 4 , 5 9 , 7 4 Ali Sedad bey: 3 0 , 3 1 , 4 4 li Paa: 19,21,32,39,49,50 Faik Paa, Yaver: 3 1 Fatma Aliye hanm: 30,31,4446,52 171 Ebu Tabir Debbas: 5 7 , 7 1 Emin efendi: 3 1 Emine Semiyye hanm: 30,31 Eref efendi, Hac: 7 Arnavud Ali efendi: 13 Aye Smbl hanm: 7 Azime hanm: 3 1
Fuat Paa: 1 9 , 3 2 , 4 0 , 4 6
G
Gelenbevi smail efendi:12,16
B
Bernard Lewis: 3 8 , 6 7
G. Snapian: 6 0
c
Cavid Baysun: 4 5
Hac Mehmed efendi: 5 4 Hafz Seyyid efendi: 8,13 HfzTevfik efendi: 1 4 , 1 5
D
Debusi: 5 7 Dervi Paa, Lofal; 2 3 Doyranl Mehmed efendi: 8 , 9 , 1 3
Halebi brahim efendi: 4 8 Halil Fevzi efendi, Filibeli: 5 1 Halim Giray: 4 5 Hamid efendi: 1 1 , 1 2 Hammer: 2 0 Hasan elebi: 1 8 Hasan Fehmi efendi: 2 4 Hayreddin Paa, sadrazam: 2 7 Hoca Emin efendi: 10 Hoca shak efendi: 1 5 Hoca akir efendi, Birgivi: 8
i
ibni Abidin, Seyyid: 5 3 bni Hacib:15 bni Haldun; 2 2 , 3 3 , 4 5 bni Nceym: 5 7 , 7 1 brahim efendi, Kuadal;15 brahim Edhem Paa: 2 6 brahim Han: 4 8 mamzde Esad efendi:9,10 Isamddin [sferaini: 14 sa Ruhi efendi: 5 4 ismail Aa, Hac: 7 smail efendi, Lofca mfts: 7
Mehmed efendi, Hafz : 7 Mehmed Emin efendi, Antalyal: 10,11 Mehmed Kamil Paa:29,30 Mehmed Murat efendi: 8,14 Mehmed Paa, Kbrsl: 2 2 Mekkizade Asm efendi: 1 9 Mesud efendi: 5 9 Mithat Paa: 2 7 , 2 8 , 3 2 - 3 6 , 3 9 Molla Hsrev: 4 8 , 7 1 Msy de Bouree: 3 9 Muhammed Hadimi: 5 7 , 7 4 Muhammed Halid el-Attasi: 60 Muhammed Said el-Gazzi: 60
O
Okuzade: 9 Osman Saib efendi: 15 Osman Sabit efendi: 8
mer efendi, Akehirli: 9 mer efendi, Hafz: 7 mer Hilmi efendi: 5 3 mer Hulusi efendi, Gerdankranzade: 5 3
Pertevniyl Valide Sultan: 21,35 Rabia Adviye Hanm; 30,42,43
K
Kadri Paa: 6 3 Kabuli Paa: 3 9 Kara Halil efendi: 8,11,14,52
Murad II: 4 5 Musa bey, Mulu: 2 9 Mustafa Ahmed Zerka: 73 Mustafa efendi: 51 Mustafa Paa:31 Mustafa Reid Paa:
R
Redif Paa; 2 7 Reid Paa, Hac: 5 9 , 7 4 Reid Paa, Serez mutasarrf: 3 1
L
Latif bey: 3 6
18,20,32 Musannif efendi: 10 Mustafa efendi, Sadedin Taftazani: 10 Sahip Molla bey; 1 8 Said efendi, Antakyal; 10 Said Paa: 27
M
Mahmud Nedim Paa: 26,27 Mehmed Atf bey, Kuyucakh: 5 9 , 7 4 Mehmed Cemleddin efendi: 5 2
Vidinli: 8 , 1 1 , 1 2 , 5 2 Mtercim Rt Paa: 3 3
N
Napolyon: 4 8 Nasuh efendi: 11 Nuri bey, Miralay: 8 , 1 5 172
Selim Rstem Baz; 5 9 Seyfeddin smail efendi: 51 Sultan II, Abdlhamid: 2 8 30,34,36,39,45,46
Sultan II. Mahmud: 8,9 Sultan IV. Mehmed: 4 8 Sleyman Fehim Efendi: 79,41 Sleyman f-loca, Giritli: 11-12
Bosna Hersek: 4 2 , 4 3 B Bulgaristan: 7 Bursa: 1 9 , 2 4 , 5 1 Bkre: 1 9 , 3 7
K
Karagmrk: 8 Kbrs: 5 8 Krklareli:7 Kozan: 2 3 , 2 7
Cebelibereket (Osmaniye): 2 3 akir efendi, Birgivi: 13 ehri Hfzefendi: 11 erif efendi, Eskizaral: 11
L
Lofca: 7 Lbnan: 5 8
aramba: 8 ukurova: 2 3
M
Mara:24,25 Medine: 2 3 Mekke: 2 2 , 2 3 , 5 4 , 5 1 Memleketeyn (EflakBodan): 19 Msr: 4 0 , 5 8 , 6 3
Tikveli Yusuf efendi: 5 3 Trkzde Ziyaeddin efendi: .59
F
Fatih: 8 , 1 8 Filibe: 5 1
V
Veysi: 9
Filistin: 5 8 Fransa: 3 7 , 4 9
H
Yahya efendi, Denizlili: 9-11 Haleb: 2 4 Harput: 5 1 Haydarpaa: 11 Premedi: 1 7 , 1 8 , 1 7 6 .
R
I^eyhaniye: 4 4 Rumeli: 17 Rusya: 4 9
Yer Adlan A
Adana: 2 4 Arnavutluk: 5 8 Avusturya: 4 4 Aydn: 3 5
Hicaz: 5 8 Hindistan: 4 8
I
Irak: 5 8
S
Srbistan: 5 8 Sirkeci: 17
ngiltere: 4 9
Sofya: 2 6 Suriye: 2 6 , 3 5 , 5 8 Sleymaniye: 10
B
Boazii: 1 9 , 4 0 , 4 4 Bosna: 2 2 , 2 3 , 4 4 , 5 8
stanbul: Muhtelif sahifeler
173
am: 2 7 , 5 3 irvan: 5 4
T
Tuna eyaleti:?
u
Urfa: 2 4
rdn: 5 8 skdar:9
Y
Yanya: 2 5 , 2 6 , 5 1 Yemen: 5 8
z
Zor: 2 4
174

Ahmed Cevdet Paşa Ve Mecelle

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmed Cevdet Paşa Ve Mecelle

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AHMED CEVDET PAA ve MECELLE

Ekrem Bura Ekinci

KTB Yaynlan: 3 Aratrma nceleme: 3

Dernei Sokak No: 13 9 64 34

kinci ksm MECELLE- AHKM-IADLYYE slm hukuku Mecelle'ye giden yol 49 50

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

AHMED CEVDET PAA

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Cevdet Fba ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ue Mecelle

Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Pa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ue Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ue Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

MECELLE-I AHKAM-I ADLYYE

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Ra ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ue Mecelle

Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle