Y.Do.Dr.

Celalettin Ergun

MALZEME BLM MAL201

4.Hafta: Metallerin Mekanik zellikleri

Metaller ve metal alamlar mekanik tasarmda en ok tercih edilen malzeme grubundandr. Metallerler zellikle kuvvet tayan elemanlarda yaygn olarak kullanlrlar. Bu nedenle malzemelerin mekanik zelliklerini bilmek byk nem tar. Malzemelerin mekanik zellikleri u balklarda incelenecektir: ekme/basma (tensile /compression) Sertlik (hardness) Darbe (impact) Krlma (fracture) Yorulma (fatigue) Srnme (creep)

1. EKME ZELLKLER: Tasarmda en ok nemsenen zellikler, malzemelerin ne kadar dayankl olduklar ve ne lde ekil deitirebilme kabiliyetine sahip olduklardr. Malzemelerin dayanm ve ekil deitirme zelliklerini belirlemede kullanlan en yaygn test; EKME DENEY dir. ekme deneyi, bu ama iin hazrlanan bir test numunesinin (ekme numunesi) ekme makinesine balanarak ekme kuvvetine maruz braklmasdr. Etki eden kuvvet numune koparlana kadar arttrlr. Bu esnada, etki eden kuvvet ve test numunesinde meydana gelen uzama sistem tarafnda srekli olarak kaydedilir.

40 1

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun Bu verilerin, mhendislik olarak daha anlaml olabilmesi iin geometrinin etkisinin giderilmesi gerekir. Bu nedenle kuvvet-uzama (F - l) diyagramnn gerilme - birim ekil deitirme ( - ) diyagramna dntrmek gerekir. Gerilme = ekme kuvveti / Kuvvete dik kesit alan

F Ao

Birim ekil deiimi = Uzama miktar / lk l boyu

l l lo = lo lo

Bu ekilde nokta nokta saptanan deerlerlerden gerilme birim ekil deitirme diyagramna geilir.

ekme deneyi srasnda para, nce ELASTK ekil deiimine daha sonrada PLASTK ekil deiimine maruz kalr. Daha sonra para krlarak kopar. (a) Elastik ekil Deiimi: Elastik ekil deiimi, - diyagramnn dorusal olarak deitii ilk blmnde gereklemektedir ( a). Burada uygulanan gerilme ve bu gerilmenin meydana getirdii elastik birim ekil deiimi arasnda Hooke kanunu geerlidir ( = E.). Elastik ekil deiiminde etkin olan malzeme zellii (parametresi), ELASTKLK MODL, E, dir.

41 2

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Bir malzeme zellii olan, dier bir deile malzemeden malzemeye farkl deer alan Elastiklik modl, atomlar aras balarn kuvvet altnda esnemelerinden kaynaklanr (daha nceki notlarda aklanmt). Ba kuvveti atomlar aras mesafe diyagramnda F=0 civarnda teetin eimi elastiklik modln belirlemektedir. Dolaysyla, dik eime sahip malzemelerin elastiklik modl deerleri de byk olacaktr. Bu malzemeler kuvvet altnda daha az elastik ekil deitirecek ve daha rijit davranacaklardr. Malzemelerin elastiklik modl, iki parametreden ok etkilenir: (a) Kimyasal bileim, (b) Ortam scakl. Dier bir deile atomsal aras balar etkileyen etmenler elastiklik modln de etkiler. te yandan ayn malzeme iin malzeme dayanm dier bir deile sl ilem elastiklik modln etkilemez. rnein, sertletirilmi ayn bileime sahip eliin sert ve yumuak halleri ayn elastiklik modl deerini gsterir.

3 42

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Malzemelerin elastik zelliklerini belirleyen dier bir parametrede poisson oran dr. ekmeye veya basmaya maruz kalan bir malzemenin elastik ekil deitirmesi srasnda, atomlarnn birbirine yaklamas veya uzaklamas sz konusu olduu iin hacminde de genleme veya skma eklinde bir deiiklik sz konusu olacaktr. Bu ekilde hacim deiikliine urayan bir malzemenin, zorlanma ynne dik ynde uzanan dorultulardaki boyutsal deiimi poisson oran () ile hesaplanabilir. Bu deer hemen hemen tm metaller iin 0.28-0.32 arasnda bulunmakla beraber bir ok uygulamada genelde 0.3 deeri ald kabul edilir. Dier yandan, plastik ekil deiimine maruz kalan bir malzemenin kafesinde genleme veya skma meydana gelmez, hacim ekil deiimi ncesi veya sonras ayn deerdedir, dier bir deile plastik ekil deiimi srasnda hacim sabit kalr. Bu durumda, poisson oran 0.5 deeri alr (ekil deiiminin yars x, dier yars da y ynnde gerekleir). (b) Plastik ekil Deiimi: Malzemelerin AKMA DAYANIM deerinin zerinde gerilme uygulanmas durumunda plastik yani kalc (geri dnmsz) ekil deiimi balam olur. Bu durumda kayma mekanizmas alr dier bir deile dislokasyonlar hareket etmeye balar ve plastik ekil deiimi gereklemeye balar. Ortam scaklk deerinin, plastik ekil deiimini mekanizmalar zerinde ok byk etkisi vardr. Scaklk seviyelerine bal olarak plastik ekil deiimi (a) souk plastik ekil deiimi, (b) lk 4 43

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun plastik ekil deiimi, (c) scak plastik ekil deiimi eklinde olur. Bu iki mekanizmadan hangisinin etkin olduu, TB, BENZE SICAKLIK (Homologous temperature) kavram ile belirlenir. Benze scaklk deerine gre, ekil deiim tipleri; 0 < TB < 0.25 Souk ekil deiimi Ilk ekil deiimi Scak ekil deiimi 0.25 < TB < 0.5 0.5 < TB < 1

TB =

T TG

TE = Malzemenin erime scakl (oK) T = Malzemenin alt scaklk (oK)

Benze scaklnn da tanmndan anlalaca zere herhangi bir alma scakl, o metalin erime scaklna bal olarak souk ekil deitirme veya scak ekil deitirme olabilir. rnein oda scakl, Fe, Al, Cu gibi birok metal iin souk ekil deitirme blgesinde kalr. Dier yandan, Pb, Sn gibi dk erime scaklna sahip metaller iin oda scakl scak ekil deiimi blgesindedir.

Souk ve Scak ekil Deiiminde Etkin olan Mekanizmalar: 1. Souk ekil Deiimi (Cold deformation): Souk ekil deitirme, normal bir - erisinin plastik ekil deitirme ksm kullanlarak kolaylkla aklanabilir. Normal olarak iki eit souk ekil deitirme mekanizmas mevcuttur. Bunlar; (a) kayma, (b) ikizlemedir.

44 5

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Souk ekil deiiminde en etkin deformasyon mekanizmas KAYMA (Slip)dr. Kristal yap ierisinde, dislokasyonlarn kaymas ile plastik ekil deiimi gerekleir. Kayma ile hareket eden dislokasyonlar, yeni dislokasyonlar olumasna sebep olurlar. Bylece, dislokasyon younluu artar. Dier yandan, younluu artan dislokasyonlarn hareketi, gerek dier dislokasyonlar gerekse boluk, arayer, yeralan, kelti, tane snr gibi dier engeller tarafndan engellenmeye balanr. Baka bir deile dislokasyonlarn hareketlerini srdrebilmeleri iin gereken gerilme deeri gittike artar. Bu duruma DEFORMASYON SERTLEMES (strain hardening, work hardening, strain aging, etc.) veya PEKLEME ad verilir. Bu nedenle, - diyagramnn plastik blgesinde artan ekil deitirme ile gereken gerilme srekli artma gsterir. Bu plastik ekil deiimi srasnda boyu srekli artan deney parasnda hacmi sabit kalacak ekilde kesiti srekli olarak azalma gsterir. Bu blgede, kesitin azalmas ( = F / A) forml gerei ayn gerilmeyi salamak iin gereken kuvvet deerinin srekli azalmas anlamna gelir. te yandan, pekleme mekanizmas ise ekil deiimini srdrebilmek iin gereken kuvvetin srekli artmasn gerektirir. Peklemenin etkisinin baskn olmas durumunda, ihtiya duyulan kuvvet srekli artmaya devam edecektir. Ne var ki, plastik ekil deiimi devam ettike pekleme etkisi dominantln kaybeder. - diyagramnda yle bir nokta vardr ki (bu nokta max. noktadr), burada peklemenin etkisi kesit daralmasnn etkisi ile birbirini dengeler. Bu noktadan sonra kesit daralmasnn etkisi peklemenin etkisine gre daha baskn hale gelir ve ekil deiimi iin gereken gerilme srekli olarak azalr ve para boyun vermeye (plastik kararszlk) balar, diyagram aa doru ynlenir. Diyagram kopmann meydana geldii noktada son bulur. Boyun vermenin balad bu noktada, yani maximum noktadaki gerilme deeri EKME DAYANIMI

6 45

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun olarak adlandrlr. Kopmann gerekletii noktadaki gerilme deerini, KOPMA DAYANIMI ad verilir. Souk ekil deiiminde kaymann gerekleemedii noktalarda, KZLEME mekanizmas da aktif hale gelebilir. Fakat bu mekanizmann plastik ekil deiimine katks olduka snrldr. EKME DYAGRAMINDAN ELDE EDLEN VERLER:

Malzemeler,

akma

noktasndaki

davranlarna gre iki ekilde ele alnabilir; (a) belirgin akma gsteren malzemeler, (b) belirgin akma gstermeyen malzemeler.

Belirgin akma

(a) Belirgin akma gstermeyen malzemeler: Bu malzemelerde % 0.2 kalc (plastik) ekil deiimine sebep olan gerilme deeri AKMA DAYANIMI (yield strength) olarak adlandrlr ve 0.2 olarak simgelendirilir. (Baz zel durumlarda kalc (plastik) ekil deiim snr % 0.2 yerine % 0.1 veya % 0.05 alnabilir. Fakat bu durumlarn belirtilmesi gerekir. Belirtilmiyorsa snr % 0.2 dir). Diyagramda en byk gerilme, EKME DAYANIMI (ultimate tensile strength) olarak adlandrlr ve olarak simgelendirilir. Diyagramn elastik blgesindeki lineer ksmn eimi, ELASTKLK MODLN (modulus of elasticity) verir ve bu deer E olarak simgelendirilir. Malzemenin snekliini, , KOPMA UZAMASI (percent elongation) ve , KEST DARALMASI (reduction of area) deerleri belirler. Kesit daralmas deerini diyagramdan elde edebilme imkn yoktur. Deney sonrasnda krk kesitin alan llr ve balang alan ile krk kesit alan farknn, balang alanna blnmesi ile elde edilir. Kopma uzamas deeri, diyagramdan elde edilebilecei gibi kopan paralarn tekrar bir araya getirilip l boyunun son uzunluunu belirlenmesi ve daha sonra bu deer ile ilk l boyu arasndaki farkn ilk boya blnmesi eklinde elde edilebilir.

lk lo lo

lk = lo =

Kopma annda l boyu lk l boyu

46 7

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

A Ak = o Ao

Ak = Kopmadan sonra llen kesit alan Ao = lk kesit alan

Maksimum gerilmenin olutuu, kalc birim ekil deiimine (o noktadaki toplam ekil deiiminden elastik ksm karlmal) niform uzama ad verilir ve n eklinde simgelenir. Deney srasnda krlana kadar malzemenin harcad deformasyon enerjisi STATK TOKLUK (toughness) olarak adlandrlr ve Up ile gsterilir. Bu deer, - diyagramnn altnda kalan alana eittir. Malzemenin sadece elastik blgesinde akmaya kadar gerektirdii enerji REZLYANS olarak adlandrlr. Bu deer ise, - diyagramnda elastik blgenin altnda kalan alana eittir.

2. Scak ekil Deiimi (Hot deformation): Malzemenin maruz kald deformasyonun scak olarak snflandrlan blgede gereklemesi durumudur. Bu durumda deformasyon mekanizmalarnda baz deiiklikler sz konusu olur. Artan scaklk, baz noktasal kusurlarda yaynma mekanizmasnn almas iin gereken sl aktivasyonu salayabilir, bylece hareketleri srasnda baz engellere taklan dislokasyonlarn (pekleme) bu engellerden kurtulmalar mmkn hale gelir. rnein, kenar dislolasyonlar, TIRMANMA mekanizmas ile, vida dislokasyonlar APRAZ KAYMA mekanizmas ile

47 8

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun kayma dzlemlerini deitirebilirler. Bylece pekleme mekanizmas ilemez hale gelmeye balar.

Yine salanan sl aktivasyon ile pozitif ve negatif kenar dislokasyonlar yan yana ve alt alta dizilerek enerjilerinin minimize etmeye alrlar. ki ters iaretli dislokasyonun bir araya gelmesi ile eksik olan dzlem tamamlanm olacandan dislokasyonlar yok olur ve bu ekilde dislokasyon younluu azalr. Dier bir deile, scak deformasyon srasnda dislokasyon olumas ve yok olmas ayn anda gelitii iin dislokasyon younluunda art olmaz. Dolaysyla bu etkinin de pekleme olayna bir katks sz konusu deildir. Scak ekil deitirmede scakln artmas ile malzemenin elastiklik modl azalr, dier yandan tokluu artar, krlma daha ge gerekleir. Bunun nedeni, dislokasyonlarn belli engellerde ylmalarnn ve bylece mikroatlak oluumlarnn glemesidir. Yksek scaklklarda aktif hale gelen dier bir mekanizmada TANE SINIRI KAYMASI (grain boundary sliding) dr. Artan scaklkla taneleri bir arada tutan kuvvet azalr ve etki eden gerilmelerin etkisi ile tanelerin birbirleri zerinde kaymalar mmkn hale gelir (bu mekanizma srnme de etkindir). GEREK - DYAGRAMI: u ana kadar anlatlan gerilme ve birim ekil deitirme deerleri mhendislik deerler olarak nitelendirilir. Mhendislik deerlerin hesaplanmas, deney parasnn deney ncesi boyutlar dikkate alnarak yaplmtr. Ancak plastik deformasyonla birlikte parann boyunda srekli bir uzama gerekleir ve buna bal olarak plastik ekil deitirmede hacim sabitlii prensibine dayanarak kesitinde azalma gerekleir. Bu ller esas alnarak elde edilen gerilme birim ekil deitirme deerleri, gerek deerler olarak nitelendirilir (g, g). Tasarmda, kk miktarlarda ekil deitirmeler sz konusu olduu iin mhendislik deerleri kullanmak yeterli olur. Ne var ki, imalatta byk miktarlarda ekil deiimleri sz konusu olduu iin mutlaka gerek deerleri kullanmak gerekir. 48 9

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

BRM EKL DETRME: Mhendislik birim ekil deiimi:

L Lo L = 1 L Lo

L = +1 Lo
Gerek birim ekil deiimi:

d g =

dL L dL L = ln L Lo
dL = Boydaki art miktar L = O andaki boy

g =

Lo

o = ln(1 + )
GERLME: Mhendislik Gerilme: PD de hacim sabitliinden:

F Ao

Ao .Lo = A.L A = Ao Lo L

49 10

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun Gerek Gerilme:

g =

F F .L = A Ao Lo

g = (1 + )
elde edilir. Eer mhendislik deerler biliniyorsa yukardaki dnm uygulanarak gerek gerilme gerek birim ekil deiimi deerleri saptanabilir. Gerek deerlerle izilen gerilme birim ekil deiimi (g - g) erisine akma erisi (flow curve) ad verilir. Metallerin akma erileri, HOLLOMAN BAINTISI ile ifade edilir: K, n; malzeme sabitleri K = Dayanm sabiti n = pekleme steli Bu bantnn her iki tarafnn logaritmas alnrsa:

g = K .

ln g = ln K + n ln g

Bu bant logaritmik skalada bir doru denklemi verir (y = a.x + b). Not: Max noktada birim ekil deiim deeri

u = n

Dorunun eimi n, pekleme steline eittir. Gerek birim ekil deiimini 1 yapan gerilme deeri de dayanm sabiti olarak adlandrlr. Metalik malzemelerde pekleme steli, 0 < n < 0.4 arasnda deiir. Pekleme steli, n, malzemenin deformasyon sertlemesine urama ve deformasyonla dayanmn arttrma kabiliyetini belirlemektedir. Pekleememe durumunda (scak deformasyon) n deeri sfra yaklar. Birok mhendislik malzemesi iin n; 0.15 ile 0.25 arasnda deerler alr. Dayanm sabiti ise dorudan malzemenin dayanm hakknda fikir vermektedir. Dier bir deile K deeri yksek olan malzemelerin dayanmlar da yksektir.

11 50

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

BELRGN

AKMA

DAVRANIINA

SAHP

OLAN

MALZEMELERN

DYAGRAMLARI; Baz metalik malzemeler elastik ekil deiiminden plastik ekil deiimine geerken akma olayn belirgin bir ekilde gerekletirirler. Bu malzeme gurubuna en iyi rnek yumuak durumdaki (herhangi bir sertletirme ilemi uygulanmam) basit ve ounlukla dk karbonlu eliklerdir. Demir d metaller ve yksek scaklklarda metallerin hibiri belirgin akma zellii gstermezler.

Bu olay arayer atomlarnn mevcudiyeti ile aklanmaktadr. rnein, karbon ve azot (nitrogen)tan arndrlan eliklerde belirgin akma grlmemeye balar. Bu arayer atomlarnn dislokasyonlarn altndaki boluklara yerleerek dislokasyonlar kilitledikleri dnlmektedir. Bu atom gruplarna COTTRELL ATMOSFER ad verilmektedir. Grafikte grlen st akma noktas, bu atmosferin dislokasyonlar kilitleme etkisinin krld gerilme deerini ifade 51 12 etmektedir. lk akmann meydana geldii kayma bandnda bu atmosfer tarafndan pekleme meydana getirilmesi ile kayma

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun durur. Dier bir blgede akma olay balar. st akma noktasndan sonra gelien testere dii grnmndeki blge kesit boyunca tm kayma bantlarnda akmann gerekletiini gsterir. Oluan bu bantlara LDERS BANTLARI ad verilir.

Bu olay tamamlannca malzeme kesit boyunca homojen peklemeye urar. Bu gerilmenin en yksek olduu noktaya kadar homojen ekil deitirme srer (malzemenin boyu arttka kesit alan boylamasnda her noktada eit daralr). Tepe noktasndan itibaren ise heterojen ekil deiimi balar, dier bir deile malzeme boyun vermeye balar, bu boyun daralr ve en sonunda malzeme kesiti etki eden kuvveti tayamayacak hale gelince kopma gerekleir. Homojen PD blgesine kadar zorlanm daha ileri zorlamalara maruz kalmam malzemelerde ikinci bir akma olay gzlenebilir. Bu ikinci akmann oluabilmesi iin yukardan da anlalaca gibi Cottrell atmosferinin etkin rol oynamas gerekir. Bu ise sl aktivasyon gerektirir. yle ki, souk plastik ekil deitirmeye maruz kalm, belirgin akma gsteren bir malzeme, gereken sl aktivasyonu salamak amacyla belli bir scakla kadar stlp (100-200oC) soutulduktan sonra tekrar plastik ekil deiimine maruz braklrsa, daha yksek gerilme deerlerinde belirgin akma olay bir kez daha gerekleir. Bu olaya DEFORMASYON YALANMASI (Strain aging) ad verilir. (a) (b) (a): Test durduluktan hemen sonra tekrar yklseme yaplp teste devam ediliyor. (b): Test durduluktan hemen sonra 100-200o de sllp soutulduktan sonra teste devam ediliyor.

52 41

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun STATK TOKLUK VE REZLYANS: Malzemelerin ekme diyagramlarnn altnda kalan alan STATK TOKLUK olarak isimlendirilir. Bu deer, malzemenin plastik ekil deitirme srasnda ne kadar enerji yutacan gstermektedir. Bu deer birim hacim bana mekanik ekil deitirme iine edeerdir:

Tokluk : U p = .d
- erisinde, elastik blge altnda kalan alana REZLYANS ad verilir. Malzemenin elastik davran srasnda depolad enerjiyi ifade eder.

Rezilyans : U p = .d =
0

e . e
2

Bir de dinamik tokluk kavaram vardr. Bu kavram darbe zellikleri konusunda grlecektir.

SNEKLK / GEVREKLK/TOKLUK Sneklik: Bir malzemenin plastik ekil deitirme kabiliyetini ifade eder. Bu deerin bymesi, malzeme kopana kadar daha byk plastik ekil deitirme gerekletirebiliyor anlamna gelir. Kopma uzamas ve alan daralmas parametreleri ile ifade edilebilir. Gevreklik: Plastik ekil deitirme kabiliyetinin olmamas durumunu ifade eder. Eri bazen elastik snrda bazen de elastik snra ok yakn bir noktada son bulur. Tokluk: Malzemenin kopana dek absorbe ettii toplam enerjiyi ifade eder. Snek malzemelerin tokluunun daha yksek, gevrek malzemelerin tokluunun da dk olduu anlam karlabilir.

53 42

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

SERTLK VE SERTLK LM YNTEMLER: Bir malzemenin yzeyine batrlan sert bir cisme kar gsterdii direntir. Sertlik deerleri direk olarak malzemelerin dayanmlar ile alakal olduu iin byk nem tar ve dolaysyla malzemelerin dayanmlar ile ilgili bal deerler verir. Malzemelerin sertlik deerleri sertlik testleri ile saptanr. olanlar: Brinell sertlik lme metodu Vickers sertlik lme metodu Bu sertlik deneyleri; batc ucun geometrisine ve uygulanan kuvvet byklne gre eitli isimler alr. Bunlardan en yaygn

54 43

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun Rockwell sertlik lme metodudur

Brinell sertlik lme metodu: Yzeyi dzgn bir ekilde hazrlanan malzemenin yzeyine sert bir bilye (batc u) belli bir kuvvetle bastrlr ve oluan iz llr. Standart Brinell testinde, 10mm apl sert bilye ve 3000kgf yk kullanlr. Fakat oluan iz byk ve uygulanan kuvvet de nispeten yksek olduu iin pratikte daha kk yk/ap kombinasyonlar kullanlmaktadr. Bu yntemin en byk dezavantaj, malzemeye gre deien yk/ap oranlar seme gereinden kaynaklanr.

Malzeme Demir / elik

A 30

Cu / Pirin / Bronz 10 Al / Pb vb. 5

Bu deneyde uygulanacak yk u formlle hesaplanr. F(kgf) = A.D2 (mm2). A malzemenin trne baldr ve aadaki tablodan seilebilir. rnein; 2.5mm bilye ile elik llyorsa, 187.5 kgf, Al llyorsa 31.25kgf yk gerekir. Batc u olarak sertletirilmi elik bilye kullanlmas durumunda 400BSD ne kadar, sinterlenmi karbr bilye kullanlmas durumunda ise 550BSD ne kadar lm yaplabilir. Bu metot daha byk sertliklere sahip malzemeleri test etmek iin uygun deildir. nk, sert malzeme ile kuvvet arasnda kalan bilye ezilmeye balar bu ise yanl lmler yaplmasna neden olur. Brinell sertlik lmnden sonra aadaki eitlik kullanlarak sertlik deeri bulunabilir.

BSD =

2F

D[ D D 2 d 2 ]

BSD D F d

= = = =

Birinell sertlik deeri Bilya ap Uygulanan kuvvet izin ap.

55 44

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun
TSE de gsterimi

340 BSD/187.5/2,5/30
Uygulanan Kuvvet Bilya ap Uygulama sresi

Brinell sertlii llen bir malzemenin sertlik deeri Trk standartlarna gre aadaki ekilde verilebilir. Metallerde BSD ile arasnda 400BSD ye kadar dorusal iliki vardr. Aadaki eitlik kullanlarak sertlik deerinde mukavemet deerine geilebilir.

BSD(kgf / mm 2 ) (kgf / mm ) 3
2

BSD(kgf / mm 2 ) ( MPa) 10 3
Vikers sertlik lme metodu: Bu yntemde, batc u olarak tepe as 136o olan elmas piramit kullanlr. Elmasn bilinen en sert malzeme olmas nedeniyle, bu yntem tm malzemelere uygulanabilir. Kuvvet seiminde malzeme kriteri yoktur. ok kk yklerde dahi (5grf) sertlik lm yaplabilir. Elmas piramit belli bir kuvvetle para yzeyine bastrldktan sonra yzeyde oluan kare eklindeki izin kegenleri mikroskopla llr. Bu nedenle bu yntemde mikrosertlik testi ad da verilir. Daha sonra ortalama kegen boyu hesaplanr ve aada verilen eitlik kullanlarak Vikers sertlik deeri hesaplanr.

d ort =

d1 + d 2 2

VSD =

1.72 F d ort 2

VSD = F = = dort

Birinell sertlik deeri Uygulanan kuvvet izin kegen ortalamas.

Vikers sertlii llen bir malzemenin sertlik deeri Trk standartlarna gre aadaki ekilde verilebilir.

56 45

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun
TSE de gsterimi

255 VSD/100/30
Uygulanan Kuvvet Uygulama sresi

Bu yntem, BSD deeri gibi ekme dayanmnn tespitinde kullanlabilir. Rockwell sertlik lme metodu: nceki iki metottan farkl olarak bu metotta, batc ucun yzeyden ieri doru batt derinlik dikkate alnr. lm srasnda, cihaz batma derinliini otomatik olarak lebilecek ekipmanlara sahiptir. Batma derinlii, sertlik deerine cihazn kadrannda evrilir. Dolaysyla kadrandan okunan deer, sertlik deeri olur. Bu yntemde, sertlii llen malzemeye gre deiik u/yk kombinasyonu seilebilir. Cihaz, bu ekilde plastik malzemelerden metallere kadar birok malzeme eidinin lm iin farkl skalalara sahiptir. En ok C ve B skalalar kullanlr. C skalas; sert metaller iin kullanlr. Bu skala, 150kgf yk ve tepe as 120o olan elmas koni u iin dzenlenmitir. B skalas yumuak metallerin lmne uygundur. Bu skala, 100kgf yk ve 1/16 apnda sert bilye iin dzenlenmitir. Bu yntemde, dier yntemlerde olduu gibi lm yzeyleri temiz olmaldr. Deney paras yeterli kalnlkta olmal, kenara yakn ve birbirine yakn lmler yaplmamaldr. Salkl sonu iin en az 3 lm yaplmal ve bunlarn ortalamas alnmaldr. DARBE ZELLKLER: Normal artlarda snek malzemeler, baz artlar altnda gevrek davran gsterebilir. Bu artlar; eksenli ykleme hali (entik bulunmas) Dk scaklkta zorlama Kuvvetin ani uygulanmas (darbe)

Bu artlardan biri veya bir ka gereklemise malzeme gevrek davranabilir. Gevrek davran eiliminin balca sebebi malzemelerin plastik ekil deiimine imkan

57 46

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun bulamamalardr. Snek malzemelerin gevrek krlmaya olan eilimlerini lmek amacyla Charpy ( noktadan eme) veya Izod (ankastre eme) darbe deneyleri gerekletirilir. Charpy deneyinde, belli bir potansiyel enerjiye sahip ktle V-entik alm numuneye ani olarak arptrlr. Numunenin krlmas iin gereken enerji Darbe Enerjisi - Ek (J veya Nm) saptanr.

Ek = mg (h h' )

Darbe enerjisine etki eden faktrler: a) Dayanm b) Kristal yap, c) Scaklk d) Kimyasal bileim Dayanm: Darbe deneylerin dinamik tokluu belirlemektedir. Dier yandan, statik toklukla (- grafiinin altndaki alan) arasnda iliki vardr. Dayanm yksek ve sneklii dk malzemelerin darbeye kar direncinin zayf, dk dayanml fakat yksek sneklie sahip malzemelerin darbe direnlerinin yksek olabileceklerini sylemek yanl olmaz. Kristal yapnn etkisi: entik darbe tokluu, malzemelerin kristal yaplarndan nemli lde etkilenir. YMK; snek ve tok, SDH; gevrek, HMK; baz artlarda gevrek bazlarnda tok

davranmaktadr.

58 47

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun Belirli bir scaklk altnda HMK tokluunu yitirerek gevrek davran gstermeye balar. Bu scakla Snek-gevrek gei scakl ad verilir (ductile-brittle transition tempera ture). HMK metallerde ani darbe enerjisi azalmalar ara yer atomlarnn kafeste sebebiyet verdikleri dk dislokasyon hzna balanmaktadr. Artan scaklk ile birlikte dislokasyonlarn engellerden kurtulmalar mmkn hale geldii iin daha tok davran sergilemeye balarlar. Kimyasal yapnn etkisi: HMK yapl metallerin gei scaklnda kimyasal bileenin de nemli bir etkisi vardr. rnein, eliin karbon miktar arttrlrsa gei scaklnda artma gstermektedir. Ayn zamanda darbe enerjisi de azalma gstermektedir. Mn veya Ni eklendiinde ise darbe enerjisi artmakta, gei scakl azalmaktadr. Dolaysyla dk scaklklarda eliin tokluunu korumak iin Mn ve Ni gibi alam elementleri kullanmak ok akllca olacaktr.

Tasarmda, elik malzemelerin kullanmnda gei scaklklarnn dikkate alnmas byk nem arz eder. En nemli tasarm kriterlerinden biri, seilen malzemenin snek gevrek gei scaklnn kullanm scaklklarna tekabl etmemesi, bu scakln mmkn olduu kadar dk olmasdr. Bylece, souk havalarda, ani zorlamalar altnda malzeme beklenmedik gevrek krlma gstermeyecektir. Bu tasarm kriterlerine bir rnek; gemi gvdelerinde kullanlan sacn, 20oC de en az 70J lk darbe enerjisine sahip olmas gerekliliidir. Bu deer farkl uygulamalarda deiebilir.

59 48