Roma imparatorluu 1543 ylna kadar var olmu ise de Roma Hukuku MS. 565 ylna kadar srmtr.

MS. 527 ylnda imparator Iustinianus Roma hukukunu yeniden canlandrabilmek iin nemli admlar atmtr. Bu balamda en nemli eser olan Corpus Luris Civilis adndaki hukuk klliyatn ortaya karmtr. Bu klliyat o gnden nceki hukuk kurallarn toplamak ve ihtiyalara uygun olarak yeni kurallar ilave etmek iin oluturulmutur. Bu klliyat modern hukukun da kayna olmutur. Roma Hukukunun nemi Trkiye, Cumhuriyetle birlikte iktibas yoluyla kanunlamaya gitmitir. Bat Hukuku rnek alnarak onlarn kanunlar tercme edilip ufak deiiklikler ile kabul edilmitir. Bat Hukukunun ise kayna Roma Hukukudur. Bu nedenle lkemizdeki hukuk roma hukuku ile ilintilidir. Bununla birlikte hukuk kurallarnn nasl sonular douraca kanun koyucu tarafndan kestirilemez. Kanunkoyucu bunu hukuk tarihi ile ksmen de olsa kestirmeyi umar. Bu nedenle en nemli hukuk tarihi Roma hukukudur. Bundan baka hukuk kurallarnn yorumlanmas iin de Roma Hukukunu bilmek gerekir. nk hukuk kurallarn tarihte en iyi yorumlayan Roma Hukukulardr. Roma Toplumunun Yaps Roma Devleti, gens ad verilen topluluklarn birlemesinden olumutur. Genslerin temeli de aileydi. Ancak aile bugnk aile kavramndan epey farklyd. Aile banda Poter familias (baba) vard. Poter familias olma hakk yalnzca erkekte idi. Poter familiasn hakimiyetinde ise filius familias (aile evlatlar) vard. Bunlar babann evlatlar, eleri, torunlar, hizmeti ve kleleri idi. Poter familiasn (baba) filius familias (aile evlatlar) zerinde snrsz ve sorumsuz bir ok hakk vard. lm cezas verme gibi. te bu aileler zamanla birleerek gens leri oluturdular. Her gensin kendine ait arazisi, dini ve snrl siyasi messesesi vard. Gens lerin banda Dux yada Princeps ad verilen ve askeri, dini ve yargsal nderlik yapan kiiler bulunmaktayd. Gens ler birleerek curia y, curia lar birleerek tribs u ve tribus lar ise birleerek CVTAS oluturdu. ALE-GENS-CURA-TRBUS-CVTAS Her ne kadar birleme yoluyla CVTAS olunmu ise de gensler yaplarn koruyarak birlemiler toplumsal alanda pek deiiklik yapmamlardr. Civitasn ortaya kmasndan sonra kayna belirlenemeyen pek ok yabanc halk Roma ve evresine yerleti. Pleb ad verilen ve genslere mensup olan petriciilerin sahip olduklar haklarn hibirine sahip olmayan yeni sosyal snf ortaya kt. Patriiciler ve pleblerin igc ve askeri gcne ihtiya olduu iin zamanla civitas tarafndan imtiyaz verilmitir. Daha sonra zamanla Etrskler blgeye hakim oldu. Etrskler siyasi bir birlik oluturup devlet olmann temellerini attlar. Bu devlet krallk ile idare edildi. Krallk ad verilen dnemden sonra ayaklanma kt ve Kral devrildi. Etrsklerin hkimiyeti bitti. Bundan sonra bugnk Cumhuriyete tam olarak benzememekle birlikte, Cumhuriyet denilen bir kral yerine iki consln 1 yl sre ile magistralk yapt yeni dnem olutu. Cumhuriyet dnemi, devletin glendii ve Romann snrlarnn nemli lde geniledii bir dnemdir. Cumhuriyet dneminde Roma olduka fazla genilemi ve genilemenin sosyolojik ve ekonomik sorunlar ba gstermitir. Bu sorunlarla uramak Cumhuriyet messeselerini ypratmtr. Zamanla consuller diktatrlk ilan etmilerdir. Cesar (consul) yava yava cumhuriyet rejimini devirmeye almtr. Kendi yetkisini arttrrken cumhuriyet kurumlarnn yetkilerini snrlamtr. Cesar suikatte uraynca iktidar mcadelesi balamt. Sonra Octourus geldi. Bir bar dnemi balad. Bu dnem Roma Hukukunun gelimesine ve kklemesini salad. Daha sonra zaten Roma Dou ve bat olarak ikiye ayrld. Bat Roma ksa zamanda Kavimler Gnn etkisiyle yok olurken Dou Roma uzunca bir sre daha tarih sahnesinde kalrken Fatih tarafndan ortadan kaldrlmtr. Roma devletinin Tarihi dnemleri ve Roma Hukukun Geliimi 4 dnemde incelemek gerekir. 1-Krallk 2-Cumhuriyet 3-lk mparatorluk 4-Son imparatorluk

Her dnemde magistra, halk meclisi ve senatus gibi kurumlar vard. Ancak her dnemde bu kurumlarn yetkileri deimitir. Krallk dneminde yetkiler kral ad verilen (rex) magistradayd. Cumhuriyet dneminde Senatus glenmitir. Son mparatorluk dneminde ise magistra senatus ve halk meclisinin tm yetkilerini almtr. 1. KRALLIK DNEM : krallk dneminde devlete magistra, Halk meclisi ve Senatus hakim olmutur. a)Krallk Dnemi Magistra: Rex ad verilen ve btn yetkileri elinde toplayan bir magistrann bulunmasyd. D ilikilerde kral devleti temsil ederdi. Ordunun, yargnn ve dinin ba kabul ediliyordu. Sorumluluu yoktu. Kimseye hesap vermezdi. Kraln seimi rivayetlere dayanr. Kimilerine gre babadan ola geer. Kimilerine gre lmeden kral kendi yerine geecek kiiyi kendisi seer. Eer seemeden lrse Senatus baa geerdi. Baka bir gre gre ise kral halk meclisi yeleri seerdi. Kral her ne kadar snrsz ve denetimsiz bir yetkiye sahip olsa da halk karsna almamak adna halk ilgilendiren konularda halk meclisi ve senatus ile istiarede bulunurdu. b) Krallk Dnemi Comitio Curiato (Halk Meclisi): Curia denilen birliklerin meclisidir. Gens (300) Curia(30)-Tribus (3) bu formuludr. 300 gens bir curia eder. 10 curia ise 1 tribus eder. Her curiann bir meclis yesi vardr. Yani 30 meclis yesi olmaktadr. Curialar oy okluu ile karar alrlard. Her curia kendi iinde bir oylama yapar ounluun gr o curiann oyunu olutururdu. Karar iin ise on alt curiann oyu artt. Bu dnemde halk meclislerinin yetkileri snrlyd. Kanun yapamazlard. c)Krallk dnemi Senatus: genslerin temsilcileridir. Ancak gensler kendi senatuslarn kendileri semezlerdi. Kral her gensin senatusunu seerdi. Seilen kii nde gelen saygn bir kii olurdu. lene kadar grev yapard. Senatus kraln danma organyd. Kraln isteiyle toplanrlar balayc olmayan gr beyan ederlerdi. Krallk Dneminde Roma Hukukunun zellikleri Bu dnemde zel hukuk alannda Ius Civile# geerliydi. (vatandalar hukuku) Bu hukuk Roma vatandalarna uygulanan Romal olmayanlara uygulanmayan bir hukuktu. Ius Civile son derece sert hkmler ieren ekilci bir kanundu. Szl ekil geerliydi. erefli bir vatandan sehadeti, tahrifi mmkn bir vesikadan daha iyidir. Ius Civilede ngrlen yaptrmlar da olduka ard. Ius Civile balangta yazszd. Din=hukuk olduu iin Ius Civileyi en iyi bilenler ve uygulayanlar rahiplerdi. 2. CUMHURYET DNEM: uzun bir dnemdir. Magistrann yetkisi kstlanm, cumhuriyete geilmitir. Cumhuriyet dneminde devlete hakim olan organlar Magistra, halk meclisi ve Senatustur. Fakat magistrann yetkileri kstlanm, halk meclisi ve senatusun yetkileri arttrlmtr. a) Cumhuriyet Dnemi Magistra: Romallar bu dnemde magistra saysn arttrarak tek magistrann sahip olduu yetkileri snrlam magistralarn birbirlerini denetlemelerini istemitir. Magistralarn grev sresi de snrsz olmaktan km 1 yllk sreye tabi olmaya balamtr. Magistralarn seimi de halk meclisi tarafndan yaplmaya balanmt. Devleti idare etmek iin iki magistra vard. Zamanla oalmtr. aa) Consulluk ve Dictatrlk: Krallk dneminde Rex ad verilen tek magistra vard. Cumhuriyet dneminde consul(ler) ad verilen iki magistra kurumu oluturuldu. Consuller birbirlerine kar veto haklar olduu iin ou kez uzlama yoluna gitmekteydiler. Bu dnemde halk meclisi kanun yapmaktayd. Ancak kanun tasarlar consuller tarafndan hazrlanmaktayd. Consuller grevde kaldklar srece sorumsuz ve yarglanamazlard. Ancak grev sreleri bitince yarglanabilirlerdi. Baz olaan st durumlarda yetkilerin tek conslde toplanmas gerektii fikrinden hareketle dictatrlk kurumu gelitirildi. Acil hallerde senats tarafndan o anda grevli consllerden biri diktatr ilan edilirdi. Dictatr de snrsz yetkilere tpk kral gibi sahipti. Ancak bu yetkiler grev sresi boyunca geerliydi. Dictrn grev sresi en ok 6 ayd. bb)Praetorluk ve Praetorlarn sahip olduklar Himaye Vastalar: Cumhuriyet dneminde balangta iki magistra vard. Bunlar ordunun idaresi, din idaresi, yarglama yapma ii gibi her trl grevi yapyorlard. Roma da yarglama iki aamadan oluuyordu. Birinci aamada taraflar magistrann nne geliyorlar eer magistra uyumazlk karrsa hakem seilir ve yarglama balard. Bu nedenle yarglama yapmak iin bir magistraya srekli ihtiya vard. Bu amala praetorluk kuruldu. Yarglama yapan magistraya praetor, savaa gidene consul denilmeye baland. Ancak bu iki magistra arasnda hibir fark yoktu. Byle bir i blm de yoktu. Her biri dierinin yetkilerine sahipti. ehirde oturan ve Roma vatandalarnn birbirleriyle ilikilerinden doan ihtilaflara bakan bir praetor vard. Daha sonra Romallarn dier yabanc kavimler ile olan ilikilerinin artmas nedeniyle buradan doacak ihtilaflara bakmak zere yeni praetorlara ihtiya duyuldu. Daha sonra yabanclar ile Romallar arasnda 2

doacak ihtilaflara bakmak zere yeni bir praetor seildi. Romann genilemesi ile praetorlerin says da epey artt. Praetorlar bir kimseye dava hakk verip vermemekte tamamen serbest braklmlardr. Praetorlarn yaptklar en nemli ilerin banda Edictum (beyanname) yaynlamalar olmutur. Greve gelen praetorlar adli ileri yrtrken hangi prensiplere uyacaklarn, hangi ihtilaflara dava hakk tanyacaklarn, hukuk kurallarn nasl yorumlayacaklarn beyanname ile halka duyururlard. Her gelen praetor kendi beyannamesini yaynlard. Zamanla her praetorun kabul ettii hukuk ilkeleri ortaya kt. Praetorlarn koyduklar beyannameler kanun deildi. Ancak emretme yetkilerine dayanlarak koyduklar kurallar uyguluyorlard. Praetorlar kat, sert ve ekilci olan Ius Civileyi yumuatmlardr. Zamanla Ius Civilenin yannda Praetor Hukuku ortaya kt. PRAETOR DAVALARI Praetorlar, Ius Cvilenin ngrd bir davay dava amak isteyen kiiye vermek zorunda olmad iin ou kez himaye etmedii kiilerin dava haklarn engellediler. Keza Ius Civilenin ngrmedii davalar amak isteyen himayesindeki kiilere de izin vererek Praetor davalarna neden oldular. Praetorlarn usul hukukuna katklar aadaki kurallarn ortaya karmalar ile olmutur. DEF HAKKI (EXCEPTO) Defi, davalya tannan savunma vastasdr. Daval, davacnn iddiasn kabul etmekle birlikte mahkum olmamasn gerektiren yeni bir iddiay ortaya atabilirdi. te Praetorlar bu defileri tanmak suretiyle, hakkaniyete uygun kararlar verilmesini saladlar. Hukuka bu kavram kazandrdlar. ESK HALN ADES (IN INTEGRUM RESTTUTO) Bu yolla dava almas beklenmeksizin zarar gren kiiye yaplan ilemi iptal ettirme imkan saland. Bu amala, zarar gren kii praetora mracaat etmekte, herhangi bir davaya gerek olmakszn praetor, eski halin iadesine karar vermekteydi. Bylece ilem sanki hi yaplmam gibi olmakta ve o hukuki ilemin yaplmasndan nceki hukuki durum yeniden salanmaktayd. INTERDCTUM (zorla yaptrma) Praetorlarn, emir vermek suretiyle bir ii zorla yaptrmasna denilirdi. ou kez bavurulurdu. rnein bir maln zilyetliini haksz olarak elinde bulunduran kiiye emir vererek, zilyetliin iade edilmesini salanrd. PRAETOR STPULATOLARI Pratetorlar yeni hukuk kurallar koyma yetkisine sahip olmadklar iin pek ok olayda, imperium (emretme) yetkilerine dayanarak, bir taraf dier taraf lehine stipulatio( borlanma) altna sokuyorlard. Bylece yeni bor ilikileri tesis ediyorlard. ZLYETLN TEMN Mallar ile Sorumluluk (MSSO IN POSSESSONEM) Praetorlar bir kimseye ait mallarn tamamnn yada bir ksmnn zilyetliini bir bakasna verebilmekteydi. nceleri roma hukukunda ahsn sorumluluu vard. ahsn sorumluunda borcunu demeyen kiinin ahs alacaklnn olurdu. O istei gibi kullanr hatta ldrebilirdi. Genellikle kle yapard. Ancak praetor hukuku sayesinde Roma hukukunun gelimesi salamtr. ahsn sorumluluunun kaldrlmas bunun rneidir.Praetorlar sayesinde ahsn mallar ile sorumluu getirildi. CUMHURYET DNEMNDE BUNDAN BAKA MAGSTRALIKLAR DA ORTAYA IKTI QUESTORLUK: Praetorluun kurulmasndan nce ortaya kmtr. Consullere yardmc olarak seilen ve onlar tarafndan tayin edilen kimselerdi. Daha sonra ise yeni magistralk haline getirildi. Daha ok mali ve cezai ilere bakarlard. Devlet hazinesi ile megul olurlard. CENSORLUK: Nfus ileri ve halkn mallarnn kymet takdiri Consullerden alnarak censor lara verildi. Nfus saym yapmas ve halk zelliklerine gre snflandrmas bu magistral nemli hale getirdi. Saymlarda kiilerin zelliklerini belirleniyor ve bunlar keyfi olabiliyordu. Sicili kt olanlar hibir greve gelemiyordu. Zamanla senatus yesi olabilecek kiilerin listesini hazrlama yetkisini dahi aldlar. AEDLS CURULSLK: ar ve Pazaryerlerinde denetimler yapar ve bir eit zabta grevi ifa ederlerdi. Emir verme yetkileri vard. Kle ve hayvan satlarn kontrol etmeye baladlar. Bunlarn koyduklar kurallar bugn Trk ve svire Borlar kanunun temelini oluturmaktadr. TRBUNUS PLEBSLK: Btn magistralarn patriciilerden olmasna kar kan plebler uzun mcadeleler sonrasnda kendi magistralklarnn kurulmasn saladlar. Dier tm magistralar herkesi balayc ilem yaparken Tribunus plebislik sadece pleb leri balayan ilem yapabiliyordu. TRBUNUS MLTUMLUK: Yine patricii-pleb mcadelesinden domutur. b) Cumhuriyet Dnemi Halk Meclisleri: Cumhuriyet dneminde halk meclislerinin hem nemi ve hem de 3

says artmtr. Krallk dneminde sadece patriciilerin kurduu Comitia Curiata vard. Cumhuriyet dneminde ise hem pleb hem de patriciilerin kurduu Comitia Centuriata kuruldu. Cumhuriyet dneminde halk meclislerinin 3 nemli grevi vard. Bunlar magistarann seimi, yarglama alannda faaliyet yrtmek ve kanun yapmakt. Halk meclisi kanunu tek bana yapamyordu. Magistann birisi kanun tasars hazrlamal meclisi toplantya armalyd. Magistrann hazrlad kanun tasars Forum (Roma da meydan) ilan edilir ve halka oy verecekler duyurulurdu. Oy verme gn forumda toplanr, tasar halkn grne sunulurdu. Oy verme gn tekrar tartma olmazd. Bu dnemde halk meclisi tarafndan karlan en nemli kanun On iki levha kanunudur. Bu kanun patricii-pleb mcadelesi rndr. Uzun mcadele vererek kendileri iin magistralklar elde eden ve halk meclisine giren plebler kendilerine uygulanacak hukukun yazya geirilmesini istediler. Daha yazl deil magistarin keyfine bal idi.

c) Cumhuriyet Dnemi Senatus: Cumhuriyet dneminde Senatus danma organ niteliindeydi. Kararlar balayc deildi. Senatus saygn kiilerden oluuyordu. zellikle grevi biten magistralar senatus yesi oluyordu. Bu nedenle balayc kararlar alamasa da magistra zerinde etkisi byk oluyordu. Senats yeleri balangta consuller atyordu. Sonralar ise magistra atamaya balad. Dnem sonunda hem senatus hem de consullk aristokratik bir zmrenin vesayetine girdi. Halk meclisine sunulan kanun tasars magistrann gibi olsa da aslen senatusundur. Halk meclisi tasary kabul edince senatusun onaylamas artt. Eer senatus onaylamazsa kanunlama olmazd. Cumhuriyet Dneminde Roma Hukukun zellikleri Cumhuriyet dnemi ortalarnda Roma Hukuku ok gelimeye balamtr. Ius Civile dnem ortalarna kadar yrrlkte kalmtr. Cumhuriyet Dneminde roma hukukun geliimini salayan en nemli faktr praetor ve magistralard. Cumhuriyet dneminde Roma da yazl kanun yapma yasa balad. lk olarak on iki levha idi. Bu dnemde sadece Romallara uygulanan Ius Civile yetersiz kald. Romallarn baka millet tccarlaryla sk iliki iinde olmalar nedeniyle praetorlar yeni kurallar koyarak bir praetorlar hukuku oluturmaya ve zamanla bu hukuk da yabanclar hukuku olarak adlandrlan Ius Gentium ad verilir. Bu dnemde Ius Cvile (vatandalar hukuku) yannda Ius Gentium (yabanclar hukuku) ve Ius Praetorium (praetorlar hukuku) gelimeye balad. Ius Cvilede yumuamalar oldu. Bu dnemde Ius Civile gelimeye ve olgunlamaya balad. 3. PRCPATUS (LK MPARATORLUK DNEM) Bu dnemde devlet organlar yine magistra, senatus ve halk meclisidir. Bu dnemde halk meclisi g kaybetti. Senatus ise g kazand. Ancak asl gc magistra kazand. lk imparatorluk dnemini balatan Agustos, yeni bir siyasi rejimin temellerini atmakla beraber, Cumhuriyet messeselerine dokunmad. lk mparatorluk (Pricipatus) Dnemi Magistra: Consullk bata olmak zere btn magistralklar muhafaza edilmekle birlikte, dier magistralarn sahip olduklar tm yetkilere sahip bir magistralk oluturuldu. Buna da princeps denildi. Princepsler sahip olduklar haklar gn getike arttrdlar ve Senatus ile halk meclislerinin yetkilerini ele geirdiler. Princepsler asker topluyor, orduyu idare ediyor, sava ve bara karar veriyor, yarglama yapyor, istedii davaya mdahil oluyordu. Kanun koyma yetkisi yoktu. Ancak beyanname yaynlayabiliyordu. Bu beyannameler zamanla kanun gibi oldu. Bu dnemde devletin iki hazinesi oldu. Aa) AERORUM: Senatus ve halka ait idi. Bb) ASCUS:Princeps e aittir ve devlet ilerinde diledii gibi kullanabilir. Princepsler mr boyu grevde kalrd. Princepsleri senatus seiyordu. Princepslerin yannda cumhuriyet dnemi magistralar da vard. Ancak bunlar consul olarak grev yapyordu. Bu dnemde proetorluk ilevini korudu. Roma hukuku gelimeye devam etti. Zamanla princepslerin davalar kendi memurlarna gndermesi ve beyanname yaymlamay durdurmas proetorluu da bitirdi. Her preotor kendi beyannamesini yaymlarken zamanla yaynlanan beyannameler birbirlerinin ayns olmaya balad. Bu nedenle beyannamelerdeki temel ilkeler ve kurallar tespit edilerek dondurulmu beyanname edictum Repetum olarak yaynland ve greve gelen her preator bunu yaynlamak zorunda kald.
1. 2.

lk mparatorluk (Pricipatus) Dnemi Halk Meclisleri: Grevleri azalmtr. Roma Devleti iinde

yaayan herkese vatandalk verilmesiyle toplanamaz hale gelmitir.

lk mparatorluk (Pricipatus) Dnemi Senatus: Halk meclisi zayflaynca senatus glendi. Magistray seme ve kanun yama grevlerini ald. Zamanla magistralarn glenmesi Senatusun nemini yitirmesine yol at. Princepsler glenince senatus un hazinesini de kendilerine aldlar. Kanun yapmak da artk tasar sunan magistrann oldu. LK MPARATORLUK (PRNCPATUS) Dnemi Roma Hukukunun zellikleri Ius Civile ihtiyalara uygun olarak deimeye devam etmitir. Praetorlar hakkaniyete uygun kararlar vermeye devam ettiler. Ius Gentium gelimeye devam etti. lk imparatorluk dnemine klasik hukuk dnemi denir. Klasik dnem Roma Hukukunda gelimelerin dorua ulat dnemdir. Bu dnemde ok hukuku yetimitir ve ok sayda eser ortaya koymulardr. ki tane hukuk okulu ortaya da kmtr. Lobeonun kurduu Proculiani ve Capitonun kurduu Sabinieni Dnemin en mehur hukukusu Gaiustur ve eseri Institutionesdir. Bu eser ile Roma Hukuku kklemitir. 4. SON MPARATORLUK DNEM (DOMNATUS )
3.

Bu dnem Romada tam anlamyla teokrasinin ve mutlakiyetin hkm srd bir dnem oldu. Princeps yerine imparator vard. mparatorlar gcn Senatus ve halktan aldklarndan k glendiler. Yasama, yrtme ve yarg erklerini tmn kendi grevlerine aldlar. Artk hukukun tek kayna imparator oldu. Bu dnemde magistra, halk meclisi ve senatus nemini yitirdi. Son mparatorluk (Dominatus) dnemi Roma Hukuku zellikleri lk imparatorluk dnemi sonunda yozlamaya ve gerilemeye balayan Roma hukuku burada da geriledi ve yozlat. Klasik sonras Hukuk dnemi olarak anld. Kraln tm yetkileri elinde toplamas hukukun ve hukukularn nemini yitirmesine neden oldu. Roma hukukun gerilemesine yol aan en nemli nedenlerden biri de Caracalla tarafndan Roma Devleti iinde yaayan herkese Roma vatandalnn verilmesi olmutur. Herkese Roma vatandalnn verilmesi yabanclar hukukunu (Ius Gentium) ortadan kaldrm ve herkese milli olan Roma llara zel olan Ius Civile yi uygulamay ngrmtr. Milli karakterde olduu iin yabanclara uygulanmas ou kez imkansz hale gelmitir. Bu nedenle d hukuk ve kltrleri uygulamak ve bunlardan etkilenmek zorunda kalmtr. a) Son imparatorluk dnemi ierisinde Iustinianus Dnemi ve zellikleri mparator Iustinianus tahta ktnda Roma Devleti her bakmdan zayflam ve g kaybetmiti. Iustinianus ise devleti toparlamaya alt. stanbul daki Ayasofya bu dnemin rndr. Iustinianus din ve hukuk birliini salamaya almtr. Ortadoksluu devletin ortak dini olarak halka benimsetmeye kiliseyi ise gdmne almaya almtr. Hukuk alannda da reform yaparak, eski roma hukukunu yeniden canlandrmak istemitir. Bu maksatla Corpus Iuris Civilis adndaki eseri hazrlatmtr. Klasik dnem Roma hukuku hakkndaki bilgilerin ou Corpus Iuris Civilis e dayanmaktadr. Corpus Iuris Civilis Bu bir derleme faaliyetidir. Daha nce de buna benzer derlemeler yaplm ancak ilk kez bu kadar geni apl ve byk bir alma yaplmtr. mparator Iustinianus hazrlatmtr. Corpus uris Civilis 3 ana 1 tali blmden olumaktadr. A1) Institutiones: Hukuk renimi iin hazrlanm ders kitab gibidir. Uygulanan hukuk hakknda sistematik bir biimde bilgiler verilmitir. Bata Gaiusin nstitutionesi olmak zere, baz klasik hukukularn ayn nitelikteki rnek eserleri alnarak hazrlanmtr. A2) Digesta (Pandectoe): Klasik hukukularn eserleri topland. Digestray nstitutionesden ayran en nemli zellik, Digestraya alnan paralarn hangi hukukularn olduunun bilinmesidir. Digestra imparator iradesini yanstt iin kanun gcndeydi. Ancak kanun olarak uygulanmas yaps itibariyle ok zordu. A3) Codex : mparator emirnamelerinin topland blmdr. Baz emirnameler ihtiyalara cevap veremedii iin kaldrlm ve yenileri konulmutur. Codex Corpus Iuris Civilisin 3 blm olmakla beraber ilk hazrlanan blmdr. nk mevcut ihtiyalarn bir an nce zme kavuturulmas gerekmekteydi. A4) Novellae: Iustinianusun lmnden ok sonra Corpus Iuris Civilise ilave edildi. (16 yy). imparator hayattayken ok sayda emirname yaynlam ancak hi biri Corpus Iuris Civilise eklenmemiti. Daha sonra tm bunlar derlenip Novellae olarak eklendi. Interpolatio: Corpus Iuris Civilis de zaman iinde deiiklikler yaplmtr. te bu deiikliklere verilen isimdir. Glossa: Hukuk rencilerinin kitaplarn satr aralarna, kenarlarna yazdklar notlarn asl kanunlar ile karm 5

halidir. ZET 1
Roma devleti tarihi adan drt dneme ayrlmaktadr. Bunlar; Krallk, cumhuriyet, ilk imparatorluk ve Son imparatorluktur. Romada devlete hakim olan organ vard. Bu organlar magistra, halk meclisleri ve Senatusdur. Krallk dneminde tek magistra krald. Krala da rex ad veriliyordu. Cumhuriyet Dneminde kraln yerini consuller ald. Artk magistra olarak iki consul bulunuyordu. Kraldan farkl olarak grev sreleri bir yl ve yetkileri de snrlyd. Bu dnemde praetorluk, censorluk, aedilis curulis lik gibi yeni magistralklar da ihdas edildi. lk imparatorluk dneminde bu magistralklarn pek ou balangta muhafaza edildi. Fakat en nemli magistra princepsti. Princepsler, consullerden farkl olarak mr boyu grev yapyordu. Yetkileri de daha geniti. Bu yetkilerin zaman iinde daha da arttran princepsler, giderek devlete hakim olan tek organ haline geldiler. mparatorluk dnemine gelindiinde en yetkili magistra imparatordu. Diger magistralklarn bir ksm kaybolmu bir ksm da yalnzca ismen vard. Fakat hibir yetkileri kalmamt. Senatus; krallk dneminde kraln bir danma organ niteliindeydi. Cumhuriyet dneminde bir danma kurulu gibi alt. Kararlar balayc deildi. lk imparatorluk dnemine gelindiinde, halk meclisleri zayflad. Onlarn baz yetkileri Senatusa devredildi. Bu durum Senatusun glenmesine sebep oldu. Bir dnem Senatusun kanun yapma yetkisine de sahip oldu. Fakat bu durum uzun srmedi. Glerini giderek arttran Princepsler kanun gcnde emirnameler yaynlamaya baladlar. Son imparatorluk dnemine gelindiinde Senatus, hibir yetkisi olmayan, ii bo bir kuruma dnt. Senatus yelii de bir eref konumuna geldi. Romada devlete hakim olan bir dier organ halk meclisleriydi. Krallk Dneminde kanun yapma yetkisi olmayan halk meclisleri, sadece toplumu ilgilendiren baz nemli konularda kararlar alabiliyorlard. Fakat Cumhuriyetle birlikte glendiler ve kanun yapma yetkisine sahip oldular. Bu yetkilerini ilk imparatorluk dneminde bir sre srdrdler. Fakat Roma vatandalarnn saysnn artmas, halk meclislerini toplanamaz hale getirdi. Bylece halk meclisleri zayflamaya balad. Bu nedenle yetkilerinin nemli bir ksm, ilk imparatorluk dneminde Senatusa devredildi. Son imparatorluk dneminde ise tamamen kayboldular. Btn bu gelimelerden Roma Hukuku da etkilendi. Fakat Roma zel hukukunu etkileyen en nemli gelimeler Roma toplumunun giderek genilemesi, ticari ilikilerin artmas ve ihtiyalarn da ayn dorultuda oalmas oldu. Artan ihtiyalar hukuku da deimeye ve gelimeye zorlad. Bylece Roma Hukuku, zellikle praetorlarn ve klasik dnem hukukularnn faaliyetleri sonucunda giderek geliti. Fakat belli bir dnemden sonra Helen Kltr ve hukukun etkisiyle bozulmaya balad. mparator Iustinianus tahta ktnda Roma Hukuku, aslndan bir hayli uzaklamt. Iustinianus, gerek Roma hukukunu yeniden hayata geirebilmek iin kollar svad. Bu amala, klasik dnem hukukunu derledi ve Corpus Iuris Civilis ad verilen eseri meydana getirdi. Bu dnem, roma hukuku asndan bir canlanma dnemiydi. Fakat bu da uzun srmedi. Iustinianusun lmyle birlikte tekrar bir bozulma ve yozlama balad. Roma hukuku iki ekilde tasnif edilmitir. lki 5 blme ayrlmtr. Bunlar eski hukuk, klasik ncesi hukuk, klasik hukuk, klasik sonras hukuk ve iustinianus dnemi hukukudur. kincisi ise 4 ksmdadr. Krallk dnemi,

Cumhuriyet dnemi, ilk imparatorluk ve son imparatorluktur. Biz ilk tasnife gre konular inceliyoruz. Roma Hukukunun Iustinianustan Sonraki Geliimi ve Modern Hukuklara Etkisi Iustinianustan sonra Roma Hukuku tekrar bir gerileme dnemine girmitir. Daha sonra ise canlandrlmaya allmtr. Bunun nedeni ticari ilikilerin gelimesi ve mahalli hukuklarn bu gelimelerden doan ihtiyalara cevap verememesidir. Helen Kltrnn etkisi ile yozlaan roma hukuku ortaya kan yeni ihtiyalara cevap veremez nitelie gelmeye balamt. Ortaya kan yeni ihtiyalar Avrupa memleketlerinin tekrar Roma Hukukuna ynelmesine neden olmutur. I. Skolastik Doktrin: alma metodlarnn skolastik metot, yani Ortaa metodu olmas nedeniyle bu isimle anlr. Bu doktrin en nemli zellii baz eserleri ve doktrinleri tartlmaz bir dogma olarak kabul etmesidir. Felsefe alannda Aristo, Hukuk alannda Corpus Iuris Civilis ve ilahiyat alannda Tevrat ile ncil tartlmaz bir biimde kabul temel eser olarak grlmtr. a) GLOSSATORLAR: Glossatorlar, Corpus Iuris Civilisi bir dogma olarak kabul ettikleri iin sadece teorik aklamalar yapyorlard. Bu dnemde Roma Hukuku alannda aratrmalar yapan ve dersler veren hukuk hocalarnn metodu, Corpus Iuris Civilise glossalar (erhler) yazmak eklindeydi. Bu erhler metin kenarlarna ya da satr aralarna yazlyor ve bu yolla Corpuss Iuris Cviliste geen her kavram tek tek aklanyordu. 13. yzylda yle bir noktaya gelindi ki artk aklanacak konu kalmad iin yaplan tm almalar bir kitapta (Glossa Ordinaria) topland. b)POSTGLOSSATORLAR (COMMENTATORLAR): alma metodlar glossatorlar ile ayn idi. fakat aralarndaki en nemli fark teorik almalar ile yetinmeyip uygulamaya da arlk vermeleri idi. Mevcut 6

ihtiyalar karlayacak ekilde erh verirken rf ve adet hukukunu da gz nne aldlar. Postglossatorlar Roma hukuku kendi dnemlerinde uygulanabilir klmaya altlar. Glossatorlar ve Postglossatorlar tm faaliyetlerini Bologna ehrinde (talya) yrttkleri iin bu ehir cazibe merkezi haline gelmitir. Roma Hukukun Mterek Hukuk olarak Kabul ve Kanunlatrma Hareketlerine Etkisi 13. yzyldan itibaren Roma Hukuku, bata talya olmak zere, Fransa, spanya, Hollanda ve birok Avrupa lkesinde benimsenmeye balad. yle ki hakim nne gelen bir olayda kendi lkesinin rf ve adetlerinden yada milli kanunlarndan yararlanyor eer hkm bulamyorsa mterek hukuk olarak kabul gren Roma Hukuku uygulanyordu. Roma Hukukunun bu ekilde Avrupa memleketleri tarafndan benimsenip uygulamaya konulmasna Roma Hukukunun iktibas denir. Almanya Roma hukuku en ge iktibas eden ve fakat en hzl benimseyen lkedir. nk Alman krallar kendilerini Roma Krallarnn varisi olarak grmekte ve bu nedenle de Roma Hukuku uygulamay gnlde istemekteydiler. ROMA HUKUKUN KAYNAKLARI a)Yaratc Kaynaklar: Hukuk kural koyan makamlardr. Misal TBMM gibi b)Yrrlk Kayna: kurallarn brnd ekildir. Misal kanunlar gibi. c)Bilgi Kayna: Belli dnemde, belli topluma uygulanan hukuk hakknda bilgi veren kaynaktr. Her dnem iin ayr ayr deerlendirilmesi uygundur. 1-Krallk Dnemi Yaratc kaynak 1: Yrrlk Kaynak 1: KRAL KANUN Yaratc Kaynak 2: HALK Yaratc Kaynak 3: Rahip Hukuk Yrrlk Kaynak 2: RF-ADET Yrrlk Kaynak 3: Emir-Yorum-Cevap

Bu dnemde salt olarak kanun yapma yetkisi kraldadr. Dolaysyla yaratc kaynak ilk olarak kraldr. Bunun yannda Rahipler de yorum, cevap ve emirleri ile hukuk kural koymaktayd. Bu nedenle rahipler yaratc kaynak, onlarn yrrlk kayna ise emir yorum ve cevaplardr. 2-Cumhuriyet Dnemi Yaratc kaynak 1: Yrrlk Kaynak 1: Halk Meclisi KANUN Yaratc Kaynak 2: Praetorlar Yrrlk Kaynak 2: Edictum

En nemli yaratc kaynak halk meclisleriydi. nk kanun yapma yetkisi bu dnemde Halk meclislerine verilmiti ve fakat preetorlarn yaynladklar (edictum)lar da hukuk kuraldr ve bunlar da yaratc kaynak olarak deerlendirilir. 3-lk imparatorluk Dnemi Yaratc kaynak 1: Yrrlk Kaynak 1: Halk Meclisi KANUN Yaratc Kaynak 2: SENATUS Yaratc Kaynak 3: Pirinceps Yrrlk Kaynak 2: Consultum Yrrlk Kayna 3: Emirnameler

4-Son mparatorluk Dnemi Kanun yapma yetkisi salt olarak imparatordadr. Bu nedenle yaratc kaynak imparatordur. Yrrlk kayna da imparatorun emirnameleridir. 7

Roma Hukukun Bilgi Kaynaklar Iustinianustan nceki bilgi kaynaklar ok azdr. Gaiusun Institutiones adl eseri en nemlileridir. En geni bilgiye ise Iustinionusun Corpus Iuris Civilis adl eseri vermektedir. Romallarn Hukuk Anlay Btn eski devlet ve toplumlarda olduu gibi Roma da da hukuk ile din kurallar i ie domutur. Ancak Romallar zamanla mmkn olduu srece hukuk kurallar ile din kurallarn ayrmaya almlardr. Hristiyanln kabul edilmesi ile birlikte bile din kurallar salt olarak hukuk kural olarak uygulanmamtr. Roma Hukukun Tasnifi Gnmze kadar ulaan en nemli tasnif zel hukuk-Kamu hukuku ayrmdr. Bunun yannda farkl alardan da tasniflerden yararlanlmtr. IUS PUBLICUM (Kamu hukuku)-IUS PRVATUM (zel Hukuk) AYRIMI lk defa Romallar tarafndan ortaya karlan bu ayrm, gnmzde bile geerliliini korumaktadr. Ancak ayrm kstaslar yeterince ak deildir. Genel olarak kamu hukuku devlet yapsn, ileyiini, devletin stn gcn dzenleyen kurallar btndr. zel Hukuk ise daha ok kiilerin birbirleriyle olan ilikilerini, eitlik ilkesi uyarnca dzenleyen kurallardr. Byle olmakla birlikte gnmzde artk ou hukuk dal her ikisine birden girmekte ve bu nedenle pratik de artk karma hukuk olutuundan bahsedilmektedir. Ancak bu gnmz iin geerli olup, ilkel artlarda bulunan Roma iin geerli deil o dnemki ihtiyalara bu ayrm fazlasyla cevap vermekteydi. IUS CVLE IUS GENTUM Vatanda hukuku - Yabanc Hukuk Ius Civile yalnzca Romallara uygulanan hukuktu. Ius Gentium ise yabanclar hukukuydu. Ancak bu hukuk yabanclarn birbirleriyle olan ilikilerini deil de Roma vatandalar ile olan ilikilerini dzenlemekteydi. Ancak tm yabanclar Ius Gentiumdan yararlanamyordu. Pereginus ad verilen yabanclar yararlanmaktayd. IUS CVLE-IUS PRAETORIUM Ius civile kanun yapmaya yetkili makamlar tarafndan konulmu hukuk kurallardr. Oysa Ius Praetorum lar praetor ad verilen magistralklarn koymu olduklar kurallardan olumaktadr. IUS CVLE-IUS HONORARUM Romada praetorlarn dnda, teki magistralklarda kendi faaliyet alanlar ile ilgili kurallar koymulardr. te, bata praetorlar olmak zere tm magistralklarn koyduklar kurallardan oluan hukuka genel olarak Ius Honorarum denir. Ius praetorirum ise sadece praetor adndaki magistralklarn koyduklar kurallardr. Yani Honorarium her eyi iine alr.

IUS CVLE-IUS NATURALE Mevzu hukuk-Tabi Hukuk Ius Civile yrrlkte bulunan hukuk iken Ius Naturale ise vaad edilmi hukuktur. Romallar tabi hukuku kabul etmiler ve buna gre mevzu hukuklarn buna yaklatrmaya almlardr. Tabi hukukun ne olduu belli deildir. Ancak mevzuu hukuka ulamaya alr. HUKUKUN KAVRAMLARI Ius (Hak-Hukuk): Hak hukuk dzeni tarafndan korunan menfaattir. (Jhering), Hak hukuk dzeninin kiilere tand irade yada irade kudretidir. (Windscheld), Hak bireyin hukuk dzenince korunan menfaatlerinin korunmasna, gelitirilmesine ilikin irade kudretidir. (Karma) Hangi gr kabul edilirse edilsin bir hakkn varlndan sz edebilmek iin bu hakkn hukuk dzenince tannmas gerekir. Hak kavramnn subjektif(enfusi) ve objektif (afaki) iki anlam vardr. Subjektif olarak hak kavramnn anlam; bir kimsenin kanunen baz eyleri yapabilme yada baz yetkileri kullanabilmesi demektir. Subjektif haklar tarif eden, himaye eden kurallar objektif hak yani hukuk adn alr. Subjektif hak : hak, objektif hak : hukuk Trkede her iki kavram farkl isimlendirilmitir. Oysa Avrupa lkelerinde ve tarihte Romada balarna objektif ve subjektif kavram getirilerek hak ve hukuk olarak nitelendirilmilerdir. Hak eitleri Haklar ok deiik alardan snflandrlabilir. Romallar haklar ayni-ahsi hak olarak snflandrmlar ve bu 8

yaptklar ayrm gnmze kadar geerliliini korumutur. Ancak gnmzde mutlak hak-nisbi hak olarak adlandrlmlardr. 1-Mutlak Haklar: Herkese kar ileri srlebilen, herkese ihlal edilebilen, hak hak sahibine hakka konu olan varlk zerinde dorudan doruya hakimiyet kurma yetkisi veren haklara mutlak haklar denir. Mutlak haklar uyuyan haklardr. Kiiler tarafndan ihlal edilmedii srece ileri srlemez. Mutlak haklarn en nemlisi ayni hak, ayni haklarn en nemlisi de mlkiyet hakkdr. Ayni haklar maddi mallar ve maddi olmayan mallar zerinde ileri srelebilir. Mlkiyet hakk mal zerinde en geni yetkiler veren ayni haktr. Hak sahibine mal zerinde yararlanma, tasarruf salama gibi yetkiler verir. Mutlak haklarda numerus clauses (snrl say) ilkesi geerlidir. Yani mutlak haklar snrldr. Taraflar diledikleri gibi mutlak hak tesis edemezler. Roma hukukunda ayni hak kavram bilinmekle birlikte mutlak hak kavramna ulalamamtr. 2-Nisbi Haklar: Belli bir ahsa ileri srlebilen ve ancak bu ahs tarafndan ihlal edilebilen haklara Roma Hukukunda ahsi hak denilmitir. Gnmzde ahsiyet haklar ile kart iin nisbi hak kavram tercih edilmitir. Nisbi haklar yalnzca hukuki ilikinin taraflar arasnda (interpartes) hkm ve sonu dourur. Mutlak haklar herkese kar ileri srlebilirken ve herkes tarafndan ihlal edilebilen nisbi haklar yalnzca szleme taraflar tarafndan ihlal edilebilirler. Bu nedenle 3. kiilere kar ileri srlemezler. Bugnk hukukta (numerus clausus) yani snrl nisbi hak geerli deildir. Szleme serbestisi kural uyarnca taraflar yeni nisbi haklar yaratabilirler. Ancak Romada durum farkldr. Taraflar Ius Cvilenin kabul ettii szlemeleri yapabiliyorlard. Dolaysyla snrlydlar. Ius Civilenin ngrmedii szlemeler ancak praetorlar tarafndan kabul edilirse yeni nisbi haklar oluurdu. ACTIO (DAVA) Bir kimsenin hakkn adli makamlar nnde talep edebilme yetkisine denir. Hak ile dava arasnda sk ba vardr. nk haklar dava yolu ile koruruz. Gnmzde kii hakkn ancak dava ile elde edebilir. Keza ihkak hak yasaktr. Hakk ihlal edildiini dnen mahkemeye dileke vererek dava aacaktr. Ancak Roma hukukunda bu husus farkl idi. yle ki; Her hak iin ayr dava ngrlmtr. Bu nedenle hak korunmaya ynelik bir dava yoksa hakta yoktur. Hakkn varl, davaya baldr. Bu nedenle Roma hukukunda hak ile dava daha sk birbirine baldr. Bunun yannda Roma Hukukunda dava ama yetkisi praetorlar tarafndan tannmas gerekli idi. Kii hakknn ihlal edildiini dnyorsa dava etmek iin praetorlara bavuruyor ve o dava hakk tanrsa dava sz konusu oluyordu ve dolaysyla da hak sz konusu oluyordu. Praetor dava yetkisi vermekte tamamen serbestti. Dilerse verir dilerse vermezdi. Praetor dava hakk tanrsa, mracaat eden kii actor (davac), kar taraf (reus) daval olurdu. Roma hukuku actio(davalar) sistemi olarak gelimitir. nk dava varsa hak vardr ve dava aabilmek iin praetorlarn izni gerekli idi. HAKLARIN KAZANILMASI VE KAYBEDLMES Hakkn belli bir kiiye balanmasna hakkn iktisab kazanlmas denir. Haklarn kazanlmas 3 yolla olur. Haklarn Kazanlmas 1-Aslen ktisap: Eer hak sahibi hakk bir bakas ile herhangi bir hukuki iliki iine girmeden, dorudan doruya kazanyorsa aslen iktisap etmi olur. Aslen iktisapta da ou zaman mal zerinde daha nce kurulmu bir hak mevcut deildir. Bazen de mal zerinde daha nceden tesis edilmi bir mlkiyet hakk mevcuttur. Fakat bu hak sona ermi ve mal sahipsiz mal haline gelmitir. (Res nullius) Bu tr mallar, bulan kiinin mlkiyetine dahil olurlar. Tanr ise ihraz, tanmaz ise igal yolu ile aslen iktisap edilirler. Kazandrc zamanam (usucapuio) yolu ile kazanlan haklar da aslen kazanlm saylr. 2-Devren ktisap: Bakasna ait olan bir hakk, herhangi bir hukuki sebebe dayanarak hak sahibi ile kurulan bir hukuki iliki sonucunda devren kazanmaya denir. Hakk devreden selef (auctor), devralan kii halef ise (successor) denir. Aralarndaki halefiyet ilikisine ise (successio) denir. Halefiyet klli ve czi olmak zere iki trldr. Klli halefiyet, tek bir hukuki ilem ile bir malvarln tamamnn geiidir. Roma hukukunda adrogatio denen evlat edinme ilemi bu ekildedir. Czi halefiyet ise, bir hukuki ilem ile tek bir hakkn devredilmesi halinde sz konusu olur. Misal satm szlemesi ile bir mlkiyet hakknn bir bakasna gemesi gibi. Devren iktisap nakledici ve inai devren iktisap olarak ikiye ayrlr. Hak bulunduu ekliyle hibir deiiklie uramakszn devralana intikal ederse nakledilmi olur. Bir hakka dayanlarak yeni bir hak tesis edilirse inai devren iktisabdan bahsedilir. 3-Miras Yoluyla ktisap: Bir hakkn yada mamelekin muristen miraslara intikal etmesine miras yoluyla iktisap denir. Miras yoluyla iktisap genellikle klli halefiyet eklinde ortaya kar. Roma hukukunda miras yolu 9

ile iktisap, devren iktisabn bir tr olarak nitelendirilmitir. Haklarn Kaybedilmesi Bir hakkn hak sahibinden ayrlmasna haklarn kaybedilmesi denir. 1-Devir: hak sahibi hakkn bir bakasna devredebilir. Bu durumda hak eski sahibinden ayrlr yeni sahibine geer. rnein satlan maln mlkiyetinin devredilmesi gibi. 2-Yok Olma: Hakka konu olan ey yok olabilir. Kitabn yaklmas, tanmazn afet sonucu yok olmas gibi. 3-Terk: Hak sahibi hakkn, bir bakasna devretmeksizin kendi iradesiyle sona erdirmek isteyebilir. Bu da terktir. rnein okunan bir gazetenin pe atlmas gibi. 4-Terkin ve Kamulatrma: Tanmazlar zerinde mlkiyet hakk kural olarak tescille kazanlr, terkinle sona erer. Kamulatrma da tanmaz mlkiyetini sona erdirir. 5-Kazandrc Zamanam: Hakkn kayb sonucunu douran bir dier hal de kazandrc zamanam yoluyla iktisaptr. Malikin iradesine gerek olmakszn artlar oluursa mlkiyet hakkn kazanmaktadr. 6-yiniyetle ktisap: Eer mal malikin elinden rzas ile km ve mal elinde bulunduran kii onu iyiniyetli olarak 3. kiiye devretmise, 3. kii malik olur. eski malik mlkiyet hakkn kaybeder. HUKUK LEM KAVRAMI Hukuk dzeninin ngrd snrlar iinde, gerektiinde dier ek kurucu unsurlarla beraber, hukuki sonular dourmaya ynelmi, bir yada daha fazla kiinin irade aklamalarndan oluan hukuki bir olgudur. Hukuki ilemin kurulabilmesi iin gerekli olan unsurlara kurucu unsurlar denir. Kurucu unsurlar irade aklamas ve irade aklamasnn kabul (hukuki sonu)tur. Eer bir hukuki ilemin kurucu unsurlarndan biri eksikse o ilem yoktur. Hukuki ilemin kurulmu olmas yetmez, ayn zamanda geerli ve hkmlerini dourmas gerekir. te Hukuki ilemin geerli olarak kurulmasn salayan unsurlara geerlilik unsurlar denir. Bu unsurlar, hukuki ilemin hukuka, ahlaka, kamu dzenine, ekil artlarna, ehliyet artna baklarak bulunur. Geerlilik unsurlarndan biri eksik olan bir hukuki ilem kurulmu saylr ve fakat geerli deildir. l domutur. Bu nedenle hibir hkm ve sonu dourmaz. Sonradan geerli hale gelemez. Kurucu ve geerlilik unsurlar tam olan, hukuki ilemin hkm ve sonu dourmas iin daha baka artlarn gereklemesi de gerekebilir. Geerli olan hukuki ilemin hkm ve sonu dourabilmesi iin aranan bu artlara ve unsurlara etkinlik unsuru denir. rnein, kn tek bana yapt ilemin hkm ve sonu dourmas iin velisinin onay (icazeti) aranr. Eer icazet varsa hkm ve sonu dourur. Burada hukuki ilem geerli olarak kurulmutur ve fakat hkm ve sonu dourmas etkinlik unsurunun gereklemesine baldr. Bir hukuki ilemin geerli bir biimde kurulabilmesi iin en baka irade beyan ve kabul (icap+kabul) gerekir. Roma da hukuki ilem kavramna bu ekilde rastlanmamaktadr. Kaynaklarda nogotium kavram bulunmakta ancak bu kavram hukuki ilemden ok, i ve faaliyet alannda kullanlmaktadr. Romal hukukular, bir hukuki ilem teorisi gelitirip sistemletirmedikleri halde tek tek hukuki ilemlerin neler olduunu ve bunlarn geerlilik artlarn tespit etmilerdir. Bu durum, Romal hukukularn teoriden ok pratik hukuka nem vermelerinden kaynaklanmaktadr. HUKUK LEM ETLER A) RADE BEYANININ EKL BAKIMINDAN HUKUK LEMLER ekle tabi olan ve ekle tabi olmayan hukuki ilemler olarak iki grupta toplanrlar. Bugnk hukukumuzda ilke ekil serbestisi, istisna ise ekil mecburiyetidir. Kural olarak bir hukuki ilemin geerli olabilmesi iin iradenin belli bir ekilde beyan edilme mecburiyeti yoktur. Taraflar diledikleri gibi iradelerini ortaya koyabilirler. Ancak baz hukuki ilemler iin ekil mecburiyeti kanun koyucu tarafndan ngrlmtr. Tanmaz satm resmi ekle tabidir. Roma hukukunda ise ekil mecburiyeti ilkesi geerlidir. Ius Civileye gre bir hukuki ilemin geerli olabilmesi iin mutlaka belli ekillerde yaplmas gerekiyordu. Romallar, zellikle szl ekle byk nem vermilerdir. Kalplam baz szlerin hukuki ilem kurulurken sylenmesi artt. Yanl sylenir, unutulursa hukuki ilem bambaka bir boyut kazanabilirdi. Roma Hukukunda ekle bal olmayan hukuki ilemler ok azd. Praetorlar, Ius Civileyi yumuattklar iin baz ilemler ekle tabi olmaktan zamanla kabilmitir. B) VAZLI OLUP OLMAMASINA GRE HUKUK LEMLER Hukuki ilemler karlkl olup olmamasna gre ivazl (karlkl)- ivazsz (karlksz) hukuki ilemler olarak ayrlrlar. Gnmzde hukuki ilemlerin pek ou ivazldr. Hukuki ilem bir kar edim mukabilinde yaplyorsa ivazl hukuki ilemden sz edilir. Misal satm, kira, hizmet szlemeleri gibi. Hukuki ilem yaplrken kar edim gzetilmiyorsa ivazsz (karlksz) hukuki ilemden sz edilir. Misal 10

balama szlemesinde yalnzca mallarn balayan kiinin bir edimi var ve fakat kar taraftan herhangi bir edim gzetmemektedir. C) HKM VE SONU DOURMAYA BALADIKLARI ANA GRE HUKUK LEMLER Salararas hukuki ilemler ve lme bal hukuki tasarruflar olarak ikiye ayrlrlar. Hukuki ilemler eer kiinin salnda yaplp hkm ve sonularn da salnda douruyorsa salar aras hukuki ilemden sz edilir. Yaplan bir ok hukuki ilem bu eittedir. Ancak birde kiinin salnda geerli olarak doan ve fakat hkm ve sonularn kii ldkten sonra douran hukuki ilemler vardr ki bunlara lme bal tasarruf denir. Vasiyetname ve miras szlemesidir buna rnektir. lme bal tasarruflar iin snrl say (numerus clausus) ilkesi geerlidir. Roma hukukunda hukuki ilemlerin pek ou salararas hukuki ilemlerdi. Fakat lme bal tasarruflarda bilinmekteydi. Romallar zellikle miras nasb, kle azat etme, vasi tayini gibi konularda vasiyetname yapma yoluna gitmilerdir. D)KATILANLARIN SAYISINA GRE HUKUK LEMLER Tek tarafl ve ok tarafl olmak zere ikiye ayrlrlar. Bir hukuki ilemin kurulabilmesi iin bir kiinin iradesi yeterliyse tek tarafl hukuki ilemden bahsedilir. rnein, vasiyetname, fesih, iptal, szlemeden dnme, igal, ihraz, mirasn reddi tek tarafl hukuki ilemdir. Tek tarafl hukuki ilemlerden bazlarnn kar tarafa yneltilmesi yani bildirilmesi gerekir. Yneltilen bu hukuki ilemin kar tarafa ulama an ile gereklemi saylr. ptal, takas, mirasn reddi, fesih kar tarafa iletilmesi gereken tek tarafl hukuki ilemlerdir. hraz, igal ve terk ise kar tarafa yneltilmesi gerekmeyen tek tarafl hukuk ilemlerdir. Bir hukuki ilemin kurulabilmesi iin karlkl iki irade beyannn varl artsa, o halde bu ilem ok tarafl hukuki ilemdir. Roma hukukunda szlemeye contractus denir. Karlkl ve birbirine uygun iki irade beyanna ihtiya vardr. Szlemeler tek tarafa bor ykleyebilecei gibi iki tarafa bor da ykleyebilir. Tek tarafa bor ykleyen szlemeler tek tarafl hukuki ilemlerden farkldr. Tek tarafa bor ykleyen szlemeler (ok tarafl hukuki ilemlerdir.) Tek tarafl hukuki ilemlerde kar tarafn irade beyanna ihtiyac yoktur. Oysa tek tarafa bor ykleyen hukuki ilemlerde en az iki irade beyanna ihtiya vardr. Tipik rnek balama szlemesidir. ki tarafa bor ykleyen szlemeler karlkl (ivazl) dr. Edimler aras karlk (synnallagma) ilikisi vardr. Satm, kira, hizmet, istisna, vekalet trampa gibi szlemelerdir. E) MALVARLIINA YAPTIKLARI ETKYE GRE HUKUK LEMLER Bir kimsenin para ile llebilen hukuki adan btnlk arzeden tm haklar, alacaklar ve borlarndan oluan deerler toplamna malvarl (mamelek) ad verilir. Roma da buna patrimonium denmektedir. Malvarlnda yapt etkiye gre hukuki ilemler kazandrc, bortan kurtarc, borlandrc ve tasarruf ilemleri olarak drde ayrlr. Bir kimsenin malvarlnn aktif ksmn artran ilemler kazandrc ilemlerdir. Bir kimseye bir mal balanmsa, kabul edilen ba ile balanan asndan kazandrc ilem olur. nk mal varlnn aktifi artar. lemi yapan kiinin malvarlnn pasif ksmnda (borlarnda) azalma olmusa bu hukuki ilem bortan kurtarc niteliktedir. rnein alacakls ile ibra szlemesi yapan borlunun pasifi azalmtr. nk bir borcu bitmitir. Hukuki ilemi yapan kiinin malvarlnn pasif ksmn arttran ilemlere borlandrc ilemler denir. Borlandrc ilemler, borlu ile alacakl arasnda bir bor ilikisi kuran ilemlerdir. Fakat borlandrc ilemin yaplmasyla borcun konusunu oluturan hak, kar tarafa gemez. Hakkn alacaklya gemesi iin, tasarruf ileminin de yaplmas gerekir. Ayn konuda birden fazla borlandrc ilem yaplabilir. Bu durumda tasarruf ilemi hangisine yaplrsa o geerli olur. Dier ilem sahibi ancak tazminat isteyebilir. Bir hakka ya da hukuki ilikiye dorudan doruya etki eden, onu kar tarafa geiren, muhtevasna deitiren, snrlayan yada ortadan kaldran ilemlere tasarruf ilemi denir. Malvarlnn aktif ksmn azaltmaktadr. Tasarruf ilemi ile ya malvarlnn aktifler hanesindeki bir deer bakasna geer yada bir haktan vazgeilir. Tasarruf ilemleri iin numerus clausus snrl say ilkesi geerlidir. Taraflar ancak kanunun kabul ettii tasarruf ilemlerini yapabilirler. F)SEBEBE BALI OLUP OLMAMALARINA GRE HUKUK LEMLER Eer bir hukuki ilemin geerlilii, temelinde yatan bir sebebin varl ve geerliliine bal ise, sebebe bal hukuki ilemden sz edilir. Fakat hukuki ilemin geerlilii iin byle bir sebebe ihtiya bulunmuyorsa, o ilem sebebe bal olmayan (soyut) hukuki ilemdir. 11

Roma Hukukunda trl sebep kabul edilmitir. Bunlar alacak sebebi causa credendi ifa sebebi causa solvendi ve balama sebebi causa donandi. Bugnk hukukta ise bu sebep kabul edilmekle birlikte teminat sebebi de eklenmitir. Kazandrc ilemler asndan hukuki ilemlerin sebebe ball nem arz eder. Eer bir kimse lehine kazandrc ilem yaplmsa, bu kazandrmann bir sebebi olmaldr. Aksi halde sebepsiz zenginleme davas ile kazanlan ey geri istenebilir. Hukuki ilemin sebebe bal olup olmamasnn en nemli sonucu, alacak davada kendini gsterir. Eer ilem sebebe bal ve sebep de geerli deilse, geersiz sebebe dayanlarak yaplan kazandrc ilem de geersiz olacandan, hak kar tarafa intikal etmez. Hakk devreden kii hak sahibi olmaya devam eder. Bu durumda, verdii eyleri geri alabilmek iin genellikle bir istihkak davas alr. stihkak davas re vindicatio maln zilyetliini kaybetmi olan malik tarafndan, mlkiyeti kazanamam olmakla beraber, zilyet olan kii aleyhine alan davadr. Roma hukukunda stipulatio olan soyut ve szl olan bir akit vardr. Bu sebebe bal olmayan hukuki ilemler iin kabul edilmitir. HUKUK LEMLERN GENEL ARTLARI Bir hukuki ilemin kurulabilmesi ve geerli olabilmesi iin belli artlarn olumu olmas gerekir. Ehliyet: bir kimsenin geerli bir biimde hukuki ilem yapabilmesi iin ncelikle ehliyet sahibi olmas gerekir. Hak ehliyeti, kiinin hak sahibi olabilmesi ve bor altna girebilmesi demektir. Hak ehliyetine sahip olanlar hukuk dilinde kii olarak anlr. Bugnk hukukumuzda herkes, tam ve sa domak artyla hak ehliyetine sahiptir. Hak ehliyeti olmas hukuki ilem iin yeterli deildir. Hukuki ilem ehliyeti, kiinin kendi fiil ve iradesiyle geerli bir biimde hukuki ilemler yapabilmesi, haklar edinebilmesi ve bor altna girebilmesi demektir. Bunun iin de kiinin, kural olarak belli bir ya tamamlamas, ayrt etme gcne sahip olmas, ve kstl olmamas gerekir. 2. Hukuki lem Yapma radesi: Hukuki ilemin kurucu unsuru irade aklamasdr. rade aklamas yoksa hukuki ilem yoktur. rade aklamas kiinin i dnyasndaki duygu ve dnceleridir. Bunlarn aa vurulmas gerekir. Sarih (ak) ve zmni (kapal) olarak irade aklamas hukuki ilemi balatabilir. Hukuki ilemin geerli olabilmesi iin aklanan irade beyan salkl bir biimde olumaldr. 3. rade ile Beyann Birbirine Uygun olmas ve radede bozukluk olmamas: Hukuki ilemin geerli olabilmesi iin gerekli olan artlardan biri de irade ile beyann birbirine uygun olmasdr. ayet bir kimse televizyon satn almak isterken buzdolab almsa bu hukuki ilem geerli olacak mdr sorusu tartmaldr. C1- rade ile Beyan Arasnda Bilerek Meydana Getirilen Uygunsuzluklar Hukuki ilemin taraflarndan sadece bir tanesi, iradesiyle beyan arasnda bilerek ve isteyerek uygunsuzlua sebep olursa tek tarafl uygunsuzluktan bahsedilir. Tek tarafl uygunsuzluklar, latife(aka) beyan ve zihni kayttan ibarettir. Latife (aka beyan): Latife beyannda beyanda bulunan kiinin beyan ciddi deildir. aka olsun diye, vnmek, elenmek gibi amalarla sylenmitir. rnein bir rencinin baka bir renciye snfta elimi persen lene kadar sana her gn 1 tl vereceim demesi gibi. aka beyannda beyan sahibi, yapm olduu beyann muhatap tarafndan aka beyan olarak anlalabilecei dncesiyle hareket etmektedir. Byle bir beyann balayc olup olmadn tespit edebilmek iin muhatabn durumuna baklr. Eer muhatap bu beyann aka beyan olduunu biliyor ya da bilmesi muhtemel ise, beyan sahibi beyanyla bal deildir. Ancak eer aka olduunu bilmiyor ve aka beyan olduu anlalmyorsa ite o zaman hukuki ilem geerli olarak kurulmutur. Ancak beyan sahibi bunu hata hkmlerine mracaat ederek zer. Roma hukukunda balangta kiilerin beyan ettikleri iradelerine baklyor, gerek irade nemsenmiyordu. Bu nedenle aka beyan kavram yoktu. Ancak praetorlar bu kavram hem Romaya hem de Dnya hukukuna armaan etmilerdir. Zihni Kayt reservatio mentalis: beyan sahibinin iradesi ile beyan birbirine uygun deildir. Beyan sahibi bilerek ve isteyerek gerek iradesinden farkl bir beyanda bulunmutur. aka beyanndan fark ise burada ki beyan sahibi ciddi bir ekilde beyanda bulunmaktadr. Fakat byle bir ilemi zihninde yapmak istememektedir. Zihni kayt halinde de latife beyanndaki kurallar uygulanr. Eer muhatap, beyan sahibinin balanmak niyetinde olmadn biliyor yada bilmesi muhtemel ise hukuki ilem kurulmu olmaz. Ancak kii kendinden beklenen zen ve dikkati yerine getirmesine ramen karsndakinin balanmak niyetinde olmadn
1.

12

anlayamyor yada anlayamaz halde ise ite o zaman hukuki ilem geerli olarak kurulmu olur. # Zihni kaytla ilgili aklamalar hem bugn ve hem de Roma Hukukunda geerli idi. Hukuki ilemin taraflarndan her ikisinin de iradeleri ile beyanlar arasnda bilerek ve isteyerek uygunsuzluk var ise iki tarafl uygunsuzluktan bahsedilir. (muvazaa) Taraflar aralarnda anlaarak 3. ahslar aldatmak maksadyla, gerekte yapmak istemedikleri bir hukuki ilemi yapyormu gibi hareket etmelerine similatio muvazaa denir. Muvazaa; mutlak ve nisbi olarak iki trldr. Mutlak muvazaa: taraflar aslnda hibir ilem yapmak istemedikleri halde srf 3. kiileri aldatmak amacyla hukuki ilem yapyormu gibi hareket ederlerse sz konusu olur. rnein, mallarnn haciz edilmesinden korkan borlunun alacakldan mal karmak amacyla, bir arkada ile anlaarak gstermelik bir satm szlemesi yapmas hali gibi Mutlak muvazaa ile yaplan szlemeler geerli deildir. nk taraf iradeleri arasnda tamamen bir uygunsuzluk vardr. Nispi muvazaa; taraflar, aslnda bir hukuki ilem yapmak istemekte fakat bu ilemin 3. kiiler tarafndan farkl bir ekilde anlalmasn arzu etmektedirler. Bu iki trldr. Bunlardan ilki taraflar aslnda gerekte yapmak istedikleri fakat 3. kiilerden gizledikleri ilemlerdir ki buna gizli ilem denir. kincisi ise 3. kiileri aldatmak amacyla yapyormu gibi grndkleri grnrdeki ilemlerdir. rnein byk oluna tarla balamak isteyen bir babann, dier ocuklarnn tepkisinden ekindii iin, byk olu ile anlaarak sanki bir satm szlemesi yapm gibi hareket etmesi halinde. Aslnda ba szlemesi yaplmak isteniyor ancak 3. kiileri aldatmak iin satm szlemesi olarak gsteriliyor. Nispi muvazaada grnrdeki ilem taraflarn gerek iradelerine uygun olmad iin geerli deildir. Yani yok hkmndedir. Nispi muvazaada gizli ilem geerli gibi gzkmektedir. nk burada taraflarn iradeleri birbirlerine uyumaktadr. Hukukumuzda hukuki ilemin kurucu unsuru taraf iradelerinin uyumasdr. Gizli ilemi yapan taraflarn da iradeleri karlkl ve birbirine uygundur. Byle olmakla beraber gizli ilem iin belli bir geerlilik art (ekil) varsa o da yerine getirildii takdirde geerli olur. Yukardaki misalde gizli ilem olan ba szlemesi geersiz olacaktr. nk tanmazn balamas tapu ktnde resmi olarak yaplmasyla olur. Ancak 3.kiileri aldatma niyetinde olan baba ile oul tapuda sat szlemesi gibi gstereceinden geersizdir. ayet rnekte tanmaz mal yerine, tanr olan bir kol saati sz konusu olsayd burada gizli ilem geerli olacakt. Grnrdeki ilem olan satm szlemesi geersiz olmakla birlikte gizli ilem olan ba szlemesi tanr maln teslimi ile geerli olacaktr. C2- rade ile Beyan Arasnda Bilmeden Meydana gelen Uygunsuzluklar = Hata rade ile beyan arasnda bilmeden, istemeden uygunsuzluk meydana gelmesi halidir. Bu tr uygunsuzluklar genellikle dalgnlktan, dil srmesinden, yabanc telaffuzdan, istemeden kaynaklanmaktadr. Hata halinde irade salkl bir biimde olumutur fakat d dnyaya bildirimi aklanrken hataya dlmtr. Hataya denin mi muhatabn m korunaca hususu menfaatlerin dengesi ilkesi ile zm bulur. Roma hukukunda balangta gerek iradeye nem verilmemi taraflarn beyanna nem verilmi idi. Ancak rzai szleme kavram kabul edildikten sonra (consensus) yani rzalarn uyumas aranmaya baladktan sonra menfaatlerin dengesi ilkesi uygulanmtr. Bugnk hukukumuzda da menfaatler dengesine uygun bir zme ulaabilmek iin deiik hata trleri birbirinden ayrlmtr. ncelikle, esasl hata-esasl olmayan hata trleri birbirinden ayrlmtr. Esasl hata halinde hataya denin szlemeyi iptal edebilecei kabul edilmitir. Esasl olmayan hata hallerinde ise hataya dene akdi iptal yetkisi tannmamtr. Esasl hata; subjektif gre gre, hata eden kiinin gerek durumu bilseydi yapmayaca hatadr. Objektif gre gre; hata eden kiinin dnceleri nem tamaz. O i evresindeki anlaylar ve uygulamalar dikkate alnarak makul bir deerlendirme yaplmal ve buna gre hatann esasl olup olmad tespit edilmelidir.Pratik ve teorik olarak her iki grn birlikte uygulanmas doru olacaktr. Hukuki lemin Mahiyetinde (niteliinde) Hata error in negotio: Bu hata esasl hata saylr. Belli bir hukuki ilem iin irade beyan yaplacakken yanllkla baka bir hukuki ilem iin irade beyannda bulunulmutur. Satm szlemesi yapmak isterken balama yaplmas gibi. Trk hukukunda hukuki ilemin mahiyetinde hata her zaman esasl hata saylm ve hataya denin hukuki ilemi iptal edecei kabul edilmitir. Hukuki lemin Konusunda (eyann aynnda) Hata error in corpere : Hataya den kiinin gerekte istedii eyden baka bir ey iin irade beyannda bulunmusa, hukuki ilemin konusunda hataya dmtr. Televizyon almak isteyen kiinin kilim almas gibi. Her zaman esasl hata saylm ve hataya denin hukuki ilemi iptal edecei kabul edilmitir. Kar Tarafn ahsnda (kimliinde) Hata eror in persona: Beyanda bulunan kii muhatabn kimliinde yanlgya dmse kar tarafn ahsnda hata saylr. rnein Aya kiraya vermek isteyen K, 13

yanllkla A sand Bye kiraya vermise durum byledir. ahsta hata her zaman esasl hata olmaz. Kar tarafn kimlii nem tayorsa bu hata esasl hatadr. Misal gvene dayanan szlemeler. Yine balama ve dn szlemelerinde kar tarafn kimlii nem tar. Buna karlk kar tarafn kimlii nem arz etmiyorsa bu hata esasl hata deildir. Kar tarafn niteliinde hataya dlmse bu vasfl hata saylr. Edim Yada Kar Edimin Miktarnda Dlen Hata error in quantitate: Hataya den kiinin borland edim miktar dndnden nemli lde ok yada kar tarafn edimi nemli lde az ise hata esasl hata saylr. Aradaki farkn ok yada az oluuna somut olayn zelliklerine gre hakim karar verir. Vasfta Hata error in qualitate-error in subsantantia: Bir kimseyi belli bir davranta bulunmaya sevk eden temel dncelere saik ad verilir. Kiiler hukuki ilem yaparken deiik Saiklerin etkisiyle hareket ederler. Kar etmek, gsteri yapmak, ihtiyacn gidermek gibi. Hukuk dzeni, hukuki ilemin saikini dikkate almaz. Saik hatas kural olarak dikkate alnmam olmakla birlikte eer hata eden bir temel hatasna dmse, bu hatann esasl olmas halinde hata edene szlemeyi iptal etme hakk tannmtr. Temel hatas, hukuki ilemin konusunu oluturan eyin temel niteliklerinde, znde, temel vasflarnda dlen hatadr. rnein, el dokumas hal almak yerine fabrika hals alan kii vasfl hataya dmtr. Vasfl hata halinde aslnda irade ile beyan birbirine uygundur fakat iradenin oluumunda bozukluk vardr. Kii hukuki ilemin konusunu oluturan eyin temel niteliklerinde yanlgya dm, bu yzden iradesi salkl bir biimde olumam ve bu bozuk iradenin etkisi altnda hukuki ilem yapmtr. te hukuk dzeni, bu tr hatalar hakkaniyet gerei bazen esasl hata saym ve hata edenin hukuki ilemi iptal edebileceini kabul etmitir. rnekler, Bekar sanlarak alnan kadnn evli olmas, bin yllk sanlarak alnan halnn bir yllk kmas, otel ruhsat verilecei dncesiyle alnan binaya ruhsat verilmemesi halleri temel hatadr.

radenin Oluumunda Bozukluk Olmamas Baz hallerde irade ile beyan arasnda herhangi bir uygunsuzluk bulunmaz fakat irade aklanrken sakatlanabilir. Bu durumda aslnda beyan iradeye uygundur ve fakat beyan edilen irade eitli sebeplerle sakatlanm, fesada uramtr. Bunlar hile, ikrah ve gabindir. a)Hile dolus: Bir kimsenin zihninde yanl kanaatler oluturarak gerek durumu bilseydi yapmayaca bir hukuki ilemi yapmasn salamaktr. Hile halinde irade ile beyan birbirine uygundur. Fakat beyan sahibi yanltlm, iradesi fesada uramtr. Beyan ettii irade de bozuk olan iradedir. Hileden sz etmek iin aldatma fiilinin olmas gerekir. Aldatma olumlu yada olumsuz olabilir.# Hilenin ikinci unsuru aldatma kastdr. Hile yapan kiinin kast aldatma olmaldr. Aldatma ile hukuki ilemin kurulmas arasnda illiyet ba olmaldr. Hile halinde aslnda kii hataya dm olmakla beraber hata esasl saylmamakta ama hileye maruz kalana szlemeyi iptal etme hakk vermektedir. Borlar Kanununa gre hileye maruz kalan taraf, hileyi rendii andan itibaren 1 yl iinde szlemeyi iptal edebilir. Roma hukukunda balangta sadece irade beyanna itibar edildii iin hileli de olsa bir irade beyan olduunda geerli saylmtr. Ancak praetorlar hakkaniyete aykr bu duruma mdahale etmilerdir. Praetor hukuku hile davas olarak anlan actio doli kurumunu Roma hukukuna kazandrmlardr. Actio doli hileyi yapan kii aleyhine alan bir ceza davasdr. Bu dava yaplan hukuki ilemin iptaline ynelik deildir. Bu ilem dolaysyla verilen eylerin iadesine ve uranlan zararlarn tazminine ynelik bir davadr. Bu davann sonunda kiinin erefsizliine hkmediliyordu. erefsizlik roma hukukunda hak ehliyetinin kstlanmasna yol aan nedendir. Praetorlar tarafndan hileye maruz kalan kiiye tannan ikinci imkan ise defi exceptio doli idi. Hileli ilem sebebiyle bor altna girmi olan kii, henz borcunu demeden evvel, kendisi aleyhine, hile yapan kii tarafndan bir ifa davas alrsa, bu defiyi ileri srebilirdi. Bu defiyi ispat ederse borcu demekten kurtulurdu. Hile davas ile hile defi arasndaki en nemli fark hile definin sreye bal olmamasyd. Hile yapan kii hileye maruz kalan aleyhine ne zaman dava aarsa o zaman bu defi ileri srlebilirdi. Fakat hile definin ileri srlebilmesi iin hile yapan alacaklnn alacan talep etmesi gerekiyordu. Praetorlar tarafndan tannan bir imkan da, in integrum restitutio imkanyd. ( eski halin iadesi) Buna gre hileye maruz kalan kii edimi ifa etmise, praetora bavurarak ilemin hileli olduuna karar verilerek eski halin iadesini talep edebilirdi. b)krah: metus: ikrah, bir kimseye zorla hukuki ilem yaptrlmasdr. kraha cebir de denir. Maddi ve 14

manevi yn bulunur. Maddi cebirde bir kimseye maddi bir bask uygulanr. Silah dayayp szleme imzalatma gibi. Manevi cebir ise kiinin zihninde bir korku uyandrarak ilem yaplmasdr. krahtan sz edebilmek iin belli artlarn bir arada bulunmas gerekir. rade beyannda bulunan kiinin kendisine yada yaknlarna ynelmi ar ve yakn bur tehlike olmaldr. Tehlike# kii yada malvarlna ynelik olabilir. Ancak ciddi ve yakn bir tarihte gerekleebilecek nitelikte olmaldr. krah ile hukuki ilemin yaplmas arasnda illiyet ba bulunmaldr. Roma hukukunda ilk dnemlerde ikrah, hukuki ilemi geersiz hale getiren bir sebep deildi. nk her ey irade beyanna dayanmaktayd. Fakat hilede olduu gibi ikrah halinde de praetorlar, ikraha maruz kalan kiiyi korumaya ynelik baz tedbirler gelitirdiler. Bu tedbirler ikrah davas actio metus, ikrah defi exceptio metus ve eski halin iadesi in integrum restitutio imkandr. actio metus, ikraha maruz kalan kiiye tannm bir ceza davasdr. Bu dava tehditten itibaren 1 yl iinde alr ve ikraha maruz kalan kiinin urad zararn 4 kat talep edilebilir. exceptio metus, praetorlar tarafndan tannan ikinci imkndr. Eer ikraha maruz kalan kii bu yzden bir bor altna girmi ve borcunu ifa etmesi iin aleyhine alm bir dava varsa ikrah defini ileri srerek mahkm olmaktan kurtulabiliyordu. in integrum restitutio hilede olduu gibi ikrahta da, ikhara maruz kalan kii praetora mracaat ederek eski halin iadesini talep edebilirdi. c. Gabin Gabin iki tarafa bor ykleyen szlemelerde sz konusudur. Bu tr szlemelerde taraflar arasnda denklik sz konusu olmaldr. Bu denkliin tam olmas gerekmez. Ancak baz hallerde bu denklik ar bozulabilir. te bu hallerde hukuki ilem iptal edilebilir. yle ki kan kaybetmekte olan bir yaknn hastaneye yetitirmek iin ara bulamayan ve tek bir taksiyi grp ona bindiren ancak taksiciye normalin on kat cret deyen kii gabin (smr ) altndadr. Gabinde iradeler aras uyum sz konusudur. Ancak aklanan iradelerin oluumunda bozukluk vardr. Kiinin tecrbesizlii, karlatrma yapamamas veya zor durumda kalmas gibi nedenler sonucunda gabin oluur. Gabin halinde 1 yl iinde szleme iptal edilebilir. Roma hukukunda gabin balangta yoktu. nstinianus dneminde ise fahi gabin prensibi laesio enormis veya laesio ultra dimidium ad verilen bir prensip kabul edildi. Buna gre tanmazn gerek deerinin yarsndan daha dk bir fiyata satan kimse szlemeyi bozabilir ve mal geri alabilirdi. Orta ada bu prensib mal gerek deerinin iki katndan daha fazla satn alan alc iin uygulanmtr. HUKUK LEMLERN YOKLUU ve GEERSZL Geerli bir hukuki ilemin kurulabilmesi iin yukardaki artlarn tam olmas gerekir. Yani hukuki ilemi yapan kiinin ehliyetli olmas, hukuki ilemi yapma iradesi bulunmal ve bu irade aklanmal, irade ile beyan arasnda uygunsuzluk bulunmamal ve aklad irade fesada uramam olmaldr. Bu genel artlarn yannda her hukuk dzeni kendi artlarn da ngrebilir. B. K. 20 ve 21 e gre Trk Hukukunda hukuki ilemlerin geerli olabilmesi iin ahlaka, adaba, kamu dzenine aykr olmamas gerekir. Eer artlar salamaz ve anlan nedenlere de dayanrsa hukuki ilem geersiz olur. Geersizlik eitlidir. A-YOKLUK Hukuki ilemin kurucu unsurlarndan biri yada birkann eksik olmas halinde hukuki ilem yok hkmndedir. Yokluk halinde hukuki ilem hi domamtr. Hukuki ilemin yok olduunun yolu tespit davas ile olur. Yokluk roma hukukunda bilinir. in iure cessio ilemi yoklukdur. B- GEERSZLK Kurucu unsurlar tam olmakla birlikte etkinlik ve geerlilik unsurlarn da aramaktadr. Hukuki ilemin etkinlik unsurunda eksiklik varsa eksiklik meyyidesine tabi olur. Geerlilik unsurlarndan birinin eksik olmas halinde ise butlan yada iptal meyyidesi sz konusu olur. u halde Geersizlik kavram, eksiklik, butlan ve iptali iine alan bir st kavramdr. 1. Eksiklik Eksiklik haline hukuki ilem kurulmutur. Fakat hkm ve sonu dourabilmesi iin gerekli olan baz unsurlar mevcut deildir. Buna etkinlik unsurlar denir. Etkinlik unsuru olmayan bir hukuki ilem hkm sonu dourmaz. Yani hukuki ilem nedeniyle alacakl olan taraf alacan talep edemez. Eksik olan unsurlar daha sonra tamamlanarak ilem hkm ve sonu dourmaya balayabilir. Kn yapt ileme veli yada vasinin izni ile geerli olmasdr. Roma hukukunda ayr bir geersizlik tr olarak eksiklik yer almamakla beraber baz 15

eksik unsurlarn tamamlanncaya kadar geerli olmayaca kabul edilmitir. Bulua ermi ( Yan tamamlamam ama akl yeten) yaptklar hukuki ilemler balangta geerli saylmamakta idi. Dnem ilerledike bu ilemelere kanuni temsilcilerin onay verilirse geerli olmaya balad. 2-Butlan Geersizlik trlerinden en ar olan butlandr. Butlan hukuki ilemin, geerlilik unsurlarndaki eksiklikler sebebiyle l domasdr. Hukuki ilem, kurucu unsurlarnda tam olduu iin kurulmutur. Fakat batan itibaren hibir hkm ve sonu dourmaz. Adeta l domutur. Butlan sebebi daha sonra ortadan kalksa bile batl olan hukuki ilemin geerli hale gelmesi mmkn deildir. Butlan sebepleri genellikle kamu yarar dncesi ile konulur. Menfaati olan herkes ileri srebilir, hakim resen inceleyebilir, yarglamann her safhasnda ileri srlebilir. Roma hukukunda, hukuken aranlan unsurlarda eksiklik olmas halinde hukuki ilem batl saylmtr. Tpk bugn olduu gibi batl hukuki ilem hibir sonu ve hkm dourmayacaktr. Ayrca roma hukukunda da bu husus resen ex officio nazara alnmaktadr. Roma hukukunda ki butlan sebepleri: irade uyumazl, temyiz ehliyeti olmay, ahlaka aykrlr. yiniyete ve ekle aykrlk. 3- ptal Geerli olarak kurulmu bir hukuki ilemi, iptal hakk olan tarafn bu hakkn kullanarak gemie etkili bir biimde ortadan kaldrmasna denir. ptal halinde hukuki ilem iptal edilinceye kadar geerli gibi hkm ve sonu dourur. ptal hakk tek tarafl bir irade beyanyla kullanlabilir ve yalnzca bu hakka sahip olan yani ileri srebilecek kii kullanabilir. Butlandaki gibi menfaati olan herkes iptali ne sremez. ptalin nemli bir zellii de, bu hakkn ancak belli bir sre iinde kullanlmasdr. Bu ynyle de butlandan ayrlr. Butlan sreye tabi deildir. Ancak iptal hakk kanunun ngrd sre iinde ileri srlmelidir. Aksi halde artk ileri srlemez. ptal hakk kullanlnca hukuki ilem gemie etkili olarak ortadan kalkar. Hukuki ilemin iptaline yol aan sebepler genellikle hata, hile, ikrah ve gabin gibi hallerdir. Roma hukukunda ise balangta iptal bilinmiyordu. Praetorlar tarafndan hata, hile, ikrah gibi hallerde Ius Cvile ye uysa bile hukuki ilem iptal edilmesi gerektii benimsendi. Geri praetorlar akca iptal hakk tanmadlar. Fakat imkanlarn kullanlmas, hukuki ilemin ortadan kalkmas ve verilenlerin iadesi sonucunu dourduundan, iptalin sonular dolayl da salanm oluyordu. ZET II Hukuki ilem ksaca, hukuki sonular dourmaya ynelmi irade aklamasdr. Bir hukuki ilemin kurulabilmesi iin en az bir kiinin irade aklamasna ihtiya vardr. Hukuki ilemin unsurlar, kurucu unsurlar, geerlilik unsurlar ve etkinlik unsurlar olmak zere tanedir. Kurucu unsurlarn banda irade beyan gelir. Kurucu unsurlar eksik olan ilem yok hkmndedir. Hukuki ilemin geerli olabilmesi iin gerekli olan unsurlara geerlilik unsurlar ad verilir. Yaplan ilemin hukuka ve ahlaka uygun olmas gibi. Etkinlik unsurlar ise, ilemin hkm ve sonu dourmaya balamasyla ilgili unsurlardr. rnein, arta bal ilemlerde artn gereklemesi yada vasiyetinin lmesi gibi. Geerli bir hukuki ilemin yaplabilmesi ve bu ilemin sonu dourabilmesi iin saylan bu unsurlarn tam olmas gerekir. Ayrca, ilemi yapan kii ehliyetli olmal, iradesi ile beyan arasnda uygunsuzluk bulunmamal ve iradesi fesada uramam olmaldr. rade ile beyan arasndaki uygunsuzluk bilerek meydana getirilebilecei gibi, bilmeden, istemeden de ortaya kabilir. Bilerek meydana getirilen uygunsuzluk halleri, latife beyan, zihni kayt ve muvazaadr. Byle durumlarda ou kez yaplan ilem geersizdir. Bilmeden meydana getirilen uygunsuzluk ise hatadr. Hata halinde, eer hata esasl ise, hataya den yaplan ilemi iptal edebilir. rade fesad halleri ise, hile, ikrah ve gabinden ibarettir. Bu hallerde de iradesi fesada urayan kimselere szlemeyi iptal etme yetkisi tannmtr. Roma hukukunda ise iptal bilinmedii iin, praetorlarn gelitirdikleri farkl koruma imkanlar ile zarar gren kiilerin korunmas cihetine gidilmitir. Hukuki ilemin kurucu unsurlarndan biri eksikse, o ilem yok hkmndedir. Byle bir ilem hi kurulmamtr. Dolaysyla ortadan kaldrlabilmesi iin bir dava amaya da gerek yoktur. Geersizlik ise, eksiklik, butlan ve iptali iine alan bir st kavramdr. Eksiklik halinde, hukuki ilemin etkinlik unsurlar tam deildir. rnein, arta bal ilemlerde artn henz gereklememi olmas gibi. Byle durumlarda, etkinlik unsurlarndaki eksiklik tamamlannca, hukuki ilem hkm ve sonu dourmaya balar. Butlanda ilem l domutur. Bu nedenle batl bir ilemin daha sonra geerli hale gelmesi mmkn deildir. Butlan sebebi sonradan ortadan kalksa bile, yaplan ilem kendiliinden geerli hale gelmez. 16

ptalde ise, hukuki ilem hkm ve sonu dourmaya balamtr. Fakat iptale hakk olan taraf bu hakkn kullanrsa, yaplan ilem, kural olarak yapld andan itibaren gemie de etkili olacak ekilde ortadan kalkar. HUKUK LEMLERN STSNA UNSURLARI ( ART, VADE VE TEMSL) 1- ART CONDCO: Bir hukuki ilemin hkm ve sonular, gelecekte gereklemesi objektif olarak pheli bir olayn gerekleip gereklememesi olgusuna balanmsa arta bal hukuki ilemden sz edilir. Hukuki ilemin baland sonuca ise art condicio denir. arta bal hukuki ilemlerden sz edebilmek iin art olarak ngrlen olayn objektif olarak pheli olmas gerekir. Yani gereklemesi herkes iin pheli olmaldr. Misal A, lrse gibi bir art olamaz. nk A er yada ge mutlaka lecektir. Harman zaman gelince gibi bir art da geersizdir. nk her yl mutlaka harman zaman gelecektir. Olayn gerekleecei tarih belli olmasa da gnn birinde mutlaka gerekleecei kesin ise arta bal hukuki ilemden sz edilemez. art gelecee ilikin bir olay olmaldr. Bir olayn art olarak geerli olabilmesi iin imkansz olmamas gerekir. Ahlaka, adaba ve hukuka aykr art olamaz. Pek ok ilem arta bal olabilir ancak hukukumuzda evlenme, nianlanma ve evlilik d ocuu tanma, tescil gibi ilemler arta bal olamaz. Roma Hukukunda da actus legitimi ad verilen ilemleri arta bal olarak yapmak mmkn deildir. Yine mlkiyetin devrine ynelik mancipatio ve in iure cessio ; genellikle bir aile evladnn baba hakimiyetinden karlmas iin yaplan mancipatio, ibra, vasi tayini, evlat edinme gibi ilemleri de sayabiliriz. 1. artn eitleri art ok eitli adan tasnif edilebilir. ncelikle, art olarak ngrlen olayn olumlu bir davran olup olmamasna gre mspet (olumlu) ve menfi (olumsuz) art olarak ikiye ayrlr. Yamur yamas olumlu art, yamamas olumsuz art, art olarak ngrlen olayn taraf iradelerine bal olup olmamasna gre, iradi art, tesadfi art, karma art olarak e ayrlr. Eer artn gereklemesi taraflardan birinin iradesine bal ise iradi art vardr. A dan zr dilersen seni tekrar ie alrm art da A nn zr dileyip tekrar ie girmesi kendi iradesindedir. artn gereklemesi taraflarn iradesinde deil, tamamen tesadflere yada 3. kiilerin iradelerine dayanyorsa tesadfi arttan bahsedilir. rnein gemi limana sa salim ularsa, yarn yamur yamazsa gibi. Gereklemesi hem taraflarn hemde 3. kiilerin iradesine yada tesadflere bal olan artlara ise karma art denir. A ile evlenirsen gibi bir art. Hem A nn iradesi hemde art koulan kiinin iradesi gerekir. Hukuki ileme yapt etkiye gre art, taliki (erteleyici) art ve infisahi (bozucu) art olarak ikiye ayrlmaktadr. Hukuki ilemin hkm ve sonu dourmaya balamas art olarak ngrlen olayn gereklemesi olgusuna balanmsa, taliki art condicio suspensiva dan sz edilir. Bu halde hukuki ilem kurulmu fakat hkm ve sonu dourmamaktadr. leride hkm ve sonu douracaktr. rnein davay kazanrsan seni balayacam gibi. Batan itibaren hukuki sonularn dourmaya balam olan hukuki ilemin ortadan kalkmas, art olarak ngrlen olayn gereklemesi olgusuna balanmsa infisahi art condicio resulutiva sz konusu olur. snfta kalrsan burs szlemesi iptal edilir gibi. nfisahi arta bal hukuki ilem, sanki artsz gibi batan itibaren hkm ve sonu dourmaya balar. Fakat artn gereklemesiyle ortadan kalkar. Roma hukukunda taliki arta bal hukuki ilemler bilinmekte ve fakat infisahi arta bal hukuki ilemler bilinmemekteydi. 2. artn Hkm ve Sonular ki safha vardr. Belirsizlik ve pheli durumun sona erdii aama. - Belirsizlik Aamas: artn gereklemesinden yada gereklemeyeceinin kesin olarak anlalmasndan nceki aamaya belirsizlik aamas denir. Belirsizlik aamasnda artn gerekleip gereklemeyecei yani hukuki ilemin akbetinin ne olaca belli deildir. Belirsizlik aamasnda, taliki arta hukuki ilemin hkm ve sonular askdadr. Bu dnemde alacal alacan talep edemez. nfisahi artta ise, belirsizlik aamasnda hukuki ilem hkm ve sonu dourmaya devam etmektedir. - pheli Durumun Sona Erdii Aama: arta bal hukuki ilemlerde pheli durum iki ekilde sona erer. Ya art gerekleir, yada artn gereklemeyecei kesin olarak anlalr. art gereklememise taliki arta bal hukuki ilem kesin olarak hkm ve sonu dourmaya balar. Alacakl alacan talep edebilir, borluda borcunu ifa etmek zorunda kalr. 17

nfisahi artta ise artn gereklemesiyle hukuki ilem ortadan kalkar. Bura da artn gereklemesi gemie etkili sonular dourmaz. Hukuki ilem art gerekleinceye kadar geerlidir. artn gerekletii andan itibaren gelecee etkili olarak ortadan kalkar. Belirsizlik aamas artn gereklememesi ya da gereklemeyeceinin kesin olarak anlalmasyla da sona erebilir. 2- VADE DES: Hukuki ilemin hkm ve sonular, gelecekte gereklemesi kesin olan bir olayn gereklemesine yada bir tarihin gelmesine balanmsa, vade (ecel)den bahsedilir. Vadede arttan farkl olarak hukuki ilemin sonular, gereklemesi pheli bir olaya balanmamtr. Ya bir tarih konulmu ya da kesin bir olay zikredilmitir. Bu nedenle artta belirsizlik varken vade de kesinlik vardr. Vadede de taliki ve infisahi olarak iki trldr. Taliki vadeye balama vadesi, infisahi vadeye ise bitme vadesi denilmektedir. Romallar infisahi art bilmedikleri gibi infisahi vadeyi de bilmiyorlard. 3-TEMSL: Hukuk dzeni, bir kimsenin kendisini ilgilendiren hukuki ilemleri bakasna yaptrmasna izin vermitir. Bu durumda hukuki ilemi yapan kii, kendisi deil, bakas iin ilem yapmaktadr. te temsil, bir kimsenin bakas iin hukuki ilem yapmasdr. Temsil bir yetkidir. Temsil ilikisi l bir ilikidir. Kendisi iin hukuki ilem yaptrmak isteyen kiiye temsil edilen ad verilir. Bu amala kendisine yetki veren kii temsilci yada mmessil, temsilcinin temsil edilen iin hukuki ilem yapt kii ise nc kiidir. Temsilde, temsilcinin beyan ettii irade temsil edilenin iradesi deil kendi iradesidir. Temsil ilikisinin olabilmesi iin, bir temsil yetkisine ihtiya vardr. Gnlk hayatta temsil yetkisi genellikle bir temel ilikiye dayanarak verilmektedir. Hizmet szlemesi ile maazada alan iiye, ayn zamanda sat yapma ve alacalar tahsil etme yetkisi verilmesinde olduu gibi. Vekalet ile Temsil arasndaki Farklar 1. Her eyden nce vekalet bir szlemedir. Bu nedenle karlkl ve birbirine uygun irade beyanlaryla kurulur. Oysa temsil ilikisinin kurulabilmesi iin temsilcinin kabul beyanna ihtiya yoktur. Temsil edilenin tek tarafl ve varmas gerekli irade beyanyla temsil yetkisi verilebilri. 2. Vekalet szlemesiyle vekil bor altna girer. Kendisine tevdi edilen ileri yapmak ve sonularn vekalet verene devretmek zorundadr. Oysa temsil de temsilci bor altna girmez. 3. Vekalet ile temsil yetkisi arasndaki en nemli fark hukuki ilemin konusunda kendini gsterir. Vekalet szlemesi, hem maddi ilerin grlmesini hem de hukuki ilemlerin yaplmasn konu alabilir. rnein; hekimin hastay tedavi etmesi, hukuki ilem deil maddi bir fiildir ve vekalet szlemesine konu olur. Oysa temsil, hukuki ilemlerde sz konusu olur. Maddi ilerin grlmesi konusunda temsil yetkisi verilemez. Gnmzde birok ilem temsilci vastasyla yaplabilmektedirler. Ancak nianlanma, evlenme, evlat edinme gibi ilemler temsilci araclyla yaplamamaktadr. TEMSLN ETLER 1. Kanuni Temsil radi Temsil: Temsil yetkisi kanundan doabilecei gibi iradi olarak da doabilir. Temsilci yetkisini dorudan doruya yasadan alyorsa buna kanuni temsil denir. Ya kkl, akl hastal, kstllk gibi hallerde kanuni temsilci sz konusu olur. Kii kendi iradesi ile bir bakasna temsil hakk verirse bu iradi temsildir. 2. Dorudan Temsil- Dolayl Temsil Temsilcinin temsil edilen ad ve hesabna ilem yapt temsil trne dorudan temsil denir. Bu temsil trnde temsilci 3. kii ile hukuki ilem yaparken kendi adna deil, temsil edilen adna ve hesabna hukuki ilem yapar. Yaplan hukuki ilemin sonular dorudan doruya temsil edilen zerinde doar. Dolayl temsil de ise temsilci, kendi adna temsil edilen hesabna hukuki ilem yapar. Bu nedenle 3. kii, hukuki ilemin kar taraf olarak temsilciyi bilir. Hukuki ilemden doan hak ve borlarda hukuki ilemden dolay kendisi alacakl ve borlu olur. Gnmzde yaygn olan temsil tr dorudan temsildir. Dolayl temsilin uyguland en nemli alanlardan biri komisyonculuktur. Roma hukukunda ise dorudan temsil bilinmemekteydi. Bunun sebebi, bir kimsenin bir bakasnn iradesiyle bor altna girebileceinin kabul edilmemesiydi. TEMSL YETKS: Temsil ilikisinin kurulabilmesi iin, temsil edilen tarafndan temsilciye temsil yetkinsini verilmesi gerekir. Temsilcinin temsil edilen ad ve hesabna hukuki ilem yapma yetkisine temsil yetkisi denir. Bu yetki, temsil edilen tarafndan varmas gerekli tek tarafl bir irade beyanyla verilir. rade beyannn temsilciye ulamasyla temsil ilikisi kurulmu olur. Temsilcinin kabul beyanna yada temsil yetkisinin 3. kiilere bildirilmesine gerek 18

yoktur. Temsil edilen tek bana yapamayaca hukuki ilemleri temsilci araclyla da yapamaz. Bu nedenle temsil edilenin ehliyetli olmas gerekir. Fakat douradn temsilde temsilci yapt hukuki ilem ile kendisi bor altna girmeyecei iin tam ehliyetli olmas art deildir. Mmeyyiz olmas yeterlidir. Temsil edilen temsil yetkisini snrlandrabilir. Temsil yetkisi zaman, yer, kii ve konu bakmndan snrlanabilir. Temsilci, temsil yetkisini belli ilemlerle snrlandrabilir. rnein satm szlemesi yaplmas hususunda temsil yetkisi verilmise temsilci, ba szlemesi yapamaz. Roma Hukukunda bugn bizim genel temsil yoluyla ulatmz sonulara procuratio messesesi ile ulalmtr. Procuratio bir eit veklettir. Fakat vekalet szlemesinden fark tek tarafl bir yetkilendirme oluudur. Bu ynyle daha ok bugnk temsile benzemektedir. Temsil ilikisi, temsil edilen yada temsilci tarafndan kolayca sona erdirilebilen bir ilikidir. Temsil edilen geri alma temsilci ise istifa yoluyla bu ilikiyi her zaman ortadan kaldrabilir. Temsil ilikisini sona erdiren baka sebeplerde vardr. Taraflardan birinin lm, fiil ehliyetini kaybetmesi, gaiplii, iflas, hkmi sahsiyetin sona ermesi, yetki verilen srenin veya iin bitmesi yetkisini sona erdiren hallerin nde gelenleridir. ZET III Baz hukuki ilemlerde bir takm istisnai unsurlara yer verilebilir. rnein hukuki ilem arta yada vadeye balanabilir veya bir temsilci aracyla yaplabilir. artn sz konusu olduu hallerde hukuki ilemin sonular, gelecekte gereklemesi objektif olarak pheli bir olayn varlna balanmtr. Bu olay gerekleirse hukuki ilem hkm ve sonu dourmaya balar yada hkmlerini dourmaya balayan hukuki ilem ortadan kalkar. Eer hukuki ilemin hkm ve sonu dourmaya balamas art olarak ngrlen olayn gereklemesi olgusuna balanmsa taliki arttan, ortadan kalkmas byle bir olaya balanmsa infisahi arttan sz edilir. Vadede ise hukuki ilemin sonular belli bir tarihin gelmesine yada gereklemesi kesin olan bir olayn gereklemesine baldr. Vade de, taliki vade ve infisahi vade olmak zere iki trldr. Romallar, infisahi art ve infisahi vadeyi bilmiyorlard. Bu sonucu, tali arta yada vadeye baladklar bir fesih anlamas ile ulayorlard. Hukuki ilemlerde karlalan bir dier istisnai unsur ise temsildir. Temsil, bir kimsenin bakas iin hukuki ilem yapmasdr. Eer temsilci, temsil edilen adna ve hesabna hukuki ilem yapyorsa dorudan temsil, kendi adna, temsil edilen hesabna ilem yapyorsa dolayl temsil vardr. Roma hukukunda geerli olan temsil tr dolayl temsildir. Dorudan temsil Romallar tarafndan bilinmemekteydi.

EYA HUKUKU ZET Eya zerindeki fiili hakimiyete zilyetlik denir. Zilyetlikten sz edebilmek iin kural olarak iki unsurun bir arada bulunmas gerekir. Bu unsurlar corpus (fiili hakimiyet), anismus (zilyetlik iradesidir). Zilyetliin bir hak m yoksa fiili durum mu olduu hususu doktrinde tartmaldr. Fakat hakim olan gr, zilyetliin bir fiili durum olduudur. Zilyetliin konusu, ayni haklara konu olabilen eylerdir. Bunlar menkul olabilecei gibi gayrimenkul de olabilir. Zilyetlik, haklarn kazanlmas, korunmas ve devri bakmndan nemlidir. Tanrlar zerindeki ayni haklar kural olarak zilyetliin kazanlmas ile kazanlr, kaybedilmesi ile ortadan kalkar. Tanmazlarn devri, zilyetliin devri suretiyle gerekleir. Ayrca zilyetlik, bir hakka dayanmasa bile korunmaktadr. Bu koruma, dolayl olarak zilyetliin arkasnda gizli olan hakkn da korunmas sonucunu dourmaktadr. Baz hallerde zilyedin zilyetliini kuvvet kullanarak korumasna izin verilmitir. Fakat bu istisnai bir durumdur. Bunun dnda zilyetlik, kural olarak zilyetlik davalar ve Roma Hukukunda interdictumlar ile korunmaktadr. Ayrca, bugnk hukukumuzda tanmaz zilyetliinin idari yollardan korunmas da mmkndr. ZET 19

Mlkiyet hakk sahibine en geni yetkileri salayan bir ayni haktr. Salad yetkiler, mal kullanma, semerelerinden yararlanma ve zerinde tasarruf etme yetkileridir. Bunlara mspet yetkiler ( yada aktif unsurlar da) denir. Bir de mlkiyet hakknn sahibine tand pasif yetkiler (menfi unsurlar) vardr. Buna gre malik, mlkiyet hakkndan doan yetkilerinin bakalar tarafndan kullanlmasna engel olabilir. Bu amala malikin aabilecei iki nemli dava vardr. Bu davalar istihkak davas ve mdahalenin meni davasdr. Roma hukukunda bir de praetorlarn tanm olduu actio pupliciana in rem vard. Mlkiyet hakk aslen ya da devren ya da miras yoluyla kazanlabilir. Uygulamada daha ok devren kazanma yaygndr. Bugnk hukukumuzda tanrlarn mlkiyeti zilyetliin devri, tanmazlarn mlkiyeti ise kural olarak tescille kazanlr. Roma hukukunda ise en nemli devren kazanma yollar mal res mancipi ise mancipatio ve in iure cessio yok eer mal res nec mancipi ise tradito idi. ZET Snrl ayn haklar, sahibine, eya zerinde snrl bir hakimiyet kurma yetkisi veren haklardr. Bu haklar, irtifak haklar, rehin haklar ve tanmaz yknden ibarettir. Rehin haklar, hak sahibine, alacan elde edemedii zaman rehine konu olan eyi satma ve alacana bu yolla kavuma imkan veren haklardr. Bir tanmaz malikini, yalnz o tanmazla sorumlu olmak zere dier bir kimseye kar bir ey vermek ya da yapmakla ykml klan snrl ayni hakka ise tanmak yk denir. Roma hukukunda pek bilinmeyen tanmaz yk bugnk hukukumuzda da yaygn bir kullanm alan bulamamaktadr. rtifak haklar ise sahibine baz snrl yetkiler verirken, maliki de katlanma mkellifiyeti yklenmektedir. Bu haklar kurulurken malik, mlkiyet hakkndan doan baz yetkileri, (mal ksmen yada tamamen kullanma veya semerelerinden yararlanma gibi) ayrarak irtifak hakk sahibine tahsis etmektedir. Sahibine en geni yetkiler baheden irtifak hakk, intifadr. ntifa hakk hak sahibine, mal kullanma ve semerelerinden yararlanma yetkisi vermektedir. Malike ise plak mlkiyet kalmaktadr. rtifak haklar bir tanmaz lehine tesis edilebilecei gibi, bir ahs lehine de tesis edilebilmektedir. Bunlardan birincisine Roma Hukukunda arzi irtifaklar, ikincisi de de ahsi irtifaklar ad verilir. ahsi irtifaklar bir ahsa bal olduu iin devredilemez ve miras yoluyla intikal etmezdi. ZET Hususi mahkemeler nizamnda dava iki aamada cerayan ediyordu. Birincisi magistra nndeki aama, ikincisi ise hakem nndeki aamayd. Buna gre taraflar nce magistrann nne giderdi. Bu aamada davaya hakem olarak kimin bakaca ve hangi esaslara gre karar verecei tespit edilirdi. Bu aama litis contestatio davann tespiti ile sona ererdi. kinci aamada taraflar hakem nne giderler ve iddialarn ispat etmeye alrlard. Hakemi ikna edebilen davay kazanrd. Hususi mahkemeler nizamnda nceleri legis actiolar usul ad verilen bir usul uygulanyordu. Bu usulde davac, kanun tarafndan belirlenmi davalardan birini seiyor ve magistrann kendisine bu davann verilmesini talep ediyordu. Davann in ius aamas seilen legis actio ya gre farkl oluyordu. kinci aamada yine hakem nne gidiliyordu. Legis actiolar usul, baz sakncalarndan dolay zamanla terk edilmeye baland ve onun yerine Formula usul geti. Bu usulde magistra, her olay iin ayr bir forml veriyordu. Hakem olay bu formle gre yrtyordu. Mahkumiyet kararna ramen borlu borcunu ifa etmezse, icra aamasna geiliyordu. Her iki usulde de, kararn icrasn salayabilmek iin ayr bir davann almas gerekiyordu. Bu davann sonucunda borlunun mahkumiyet kararna ramen borcunu demedii anlalrsa, alacakl belli ilemleri gerekletirdikten sonra, borluyu kle olarak satma veya bor deyinceye kadar kendi iinde altrma yada ldrme yetkisine sahipti. Fakat bu olduka ar bir meyyide idi. Bu nedenle Formula usulnn uyguland dnemlerde yava yava, borlunun ahsna el koyma yerine mallarn toptan satmak suretiyle alacakly tatmin etme yolu benimsenmeye baland.

20