1

4. DSTLASYON
(Ref. e_makaleleri)
Distilasyon ilemi iki yntemle yaplabilir. Birincisinde sv karm kaynatlr, buhar haline dntrlr; buhar ayrlr ve younlatrlr. kinci yntemde, kondensatn bir ksm, oluan buharla temas edecek koullarda geri dndrlr. ki ynteme de srekli veya kesikli ilem uygulanabilir.
YD kondensere giden buhar, f mol e

XF besleme, 1 mol a

g XB sv, (1-f ) mol

ekil-25: Basit bir distilasyon sisteminin ematik grnm

1. Basit Distilasyon
Basit distilasyon, kan buhar kalan svyla dengede olacak ekilde, svnn belirli bir kesrini buharlatrarak ayrmak ve younlatrmaktr. ekil-5.25de basit bir distilasyon sisteminin ksmlar grlmektedir. Sv a pompasyla b stcsna beslenir, c vanasndan geerken basnc drlr. Buhar ve sv karm d buhar ayrcsna girer; burada buhar ile sv ksmlarn ayrlabilmesi iin yeterli bir sre bekletilir. Ayrlan akmlar denge halindedir. Buhar e hattyla, sv g hattyla sistemi terk eder.

kili Karmlarn Basit Distilasyonu

ki-bileenli bir karmdan 1 mol, ekil-5.25deki sisteme beslensin. Karmdaki uucu bileenin konsantrasyonu XF (F = feed), buhar olarak ekilen ksmn molal kesri f dir; 1 f = sv halde kalan ksmdr. Buhar konsantrasyonu YD, sv XB ise, XD = f YD + (1 f) XB (24)

Madde dengesi yazlr. Eitlikteki XB ve YD bilinmeyenlerdir. Denklemin zlebilmesi iin bilinmeyenleri ieren ikinci bir bantya gerek vardr. Byle bir bant, bir noktasnn koordinatlar YD ve XB olan denge erisiyle salanr. XB ve YD yerine X ve Y kullanlarak Denklem(24) aadaki gibi yazlabilir. 1f XF Y = X + f f (25)

Bu eitlik, eim = (1 f) / f olan bir doruyu gsterir (ekil-26). Doru ile denge erisinin kesitii noktann koordinatlar X = XB ve Y = YD dir. Bu madde dengesi hatt ve X = Y kegeni bir noktada kesiir. Bu nokta problemlerin zmnde kullanlr. Denklem(25)de X = XF konularak, 1f XF Y = XF + f f bants yazlr. Kesime noktasnda X = Y olduunda, Y = XF = X dir. Madde dengesi hatt, f nin tm deerleri iin kegeni X = XD de keser.

RNEK:
%50 Mol benzen ve %50 mol toluen karm, P = 1 atm basnta basit distilasyonla ayrlmaktadr. (a) Ayrcdaki scakl, (b) ayrcy terk eden svnn bileimini, (c) ayrcy terk eden buharn bileimini diyagramla gsterin (tm deerler f nin fonksiyonudur). zm: Diyagramn izilebilmesi iin nce f nin birka deeri iin, eimi veren - (1 - f) / f ifadesi hesaplanr. Bu deerler eim olarak kullanlarak ekil-5.4de grlen benzen-toluen sisteminin denge erisi zerinde, herbiri (XF, XF) noktasndan geen bir dizi doru hat izilir. Bu hatlar (ekil-5.26 da grlmektedir) denge erisini XB ve YD deerlerinde keser; eri zerinden XB ve YD deerleri okunur. Her buharlamann karl olan scaklk ekil-5.3deki diyagramdan bulunur. Sonular

3 aadaki tabloda toplanmtr. Bu verilere gre sorulan (a), (b), (c) erileri ekil5.27de izilmitir. Eriler, hemen hemen dz birer doru eklindedir. %0 ve %100 buharlamadaki snrlar, "kabarcklama" ve "ilenme" noktalarn gsterir.

1.0 f = 0.4 f = 0.6 f = 0.8 f = 1.0

f = 0.2 f=0

0.8

0.6 Y

0.4

ekil-26: rnek problemin grafii.

0.2

0.2

0.4 X

0.6

0.8

1.0

XB YD
0.8

scaklk benzenin buhardaki konsantrasyonu

96 92

0.6

scaklk, 0C 1.0

0.4

0.2

benzenin svdaki konsantrasyonu

ekil-27: rnek problemin sonular.

0.2 0.4 0.6 0.8 f, mol buhar / mol besleme

4 Buharlaan kesir, f 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 4 1.5 0.67 0.25 0 Eim, (1 f) / f Konsantrasyon, C6H6 mol kesri Sv, XB 0.50 0.455 0.41 0.365 0.325 0.29 Buhar, YD 0.71 0.67 0.63 0.585 0.54 0.50 Scaklk, T 0C 92.2 93.7 95.0 96.5 97.7 99.0

Entalpi-Konsantrasyon Yntemi
ki-bileenli karmlarn basit distilasyon problemleri, ekil-5.11 ve ekil-5.28 deki entalpi- konsantrasyon diyagramlarndan yararlanlarak zlr. ekil-5.28, ekil5.11 deki diyagramn basitletirilmi halidir: Bileimi XF ve entalpisi HF olan sv bir besleme, bir stcya mF lb / sa hzla aktnda, q Btu / sa s alr ve ksmen buharlar. Istcy terk ettikten sonra sv ve buhar adyabatik olarak birbirinden ayrlr. Sv ve buhar akmlarnn bileimleri ve relatif ak hzlar, birbirleriyle dengede olduklar kabul edilerek saptanabilir.

doygun buhar HD H HF D dm hatt doygun sv F B q / mF F XF YD

HB HF

XB

X, Y

ekil-5.28: Sv beslemenin ksmen buharlamas ve adyabatik olarak ayrlmas

RNEK:
nceki problemi entalpi-konsantrasyon yntemiyle zn. Benzen ve toluenin fiziksel baz zellikleri aada verilmitir. M.A. Benzen Toluen zm: nce 0 0C'a gre entalpi-konsantrasyon diyagram izilir. Sv benzenin normal kaynama noktasndaki entalpisi (cal / g mol): Hbenzen = (80 0) x 0.423 x 78.11 = 2643.2 cal / g mol Htoluen = (110.6 0) x 0.435 x 92.13 = 4432.5 cal / g mol Bu noktalar HX diyagramnda, X=1.0 ve X=0 da iaretlenir ve dz bir doru ile birletirilir. Benzen-toluen gibi ideale ok yakn sistemler iin doygun sv hattna ok yaklaan bir doru elde edilir. Hbenzen = 2643.2 cal / g mol , X = 1 Htoluen = 4432.5 cal / g mol , X = 0 Molal buharlama slar: benzen: 94.14 x 78.11 = 7353.2 cal / g mol toluen : 86.80 x 92.13 = 7996.9 cal / g mol Buna gre doygun benzen ve toluen buharlarnn entalpileri: Hbenzen buhar = 2643.2 + 7353.2 = 9996.4 cal / g mol Htoluen buhar = 4432.5 + 7996.9 = 12429.4 cal / g mol Bu iki deer, X = 1 ve X = 0 da HX diyagramna konulur ve noktalar birletirilerek dz bir izgi eklindeki doygun-buhar hatt elde edilir. Hbenzen buhar = 9996.4 cal / g mol, X = 1 Htoluen buhar = 12429.4 cal / g mol, X = 0 78.11 92.13 Kaynama noktas, 0C 80 110.6 Buharlama ss, cal / g 94.14 86.80 z s, 0 0Cde, cal / g 0C 0.423 0.435

6 Dm hatlarn izmek iin gerekli olan yardmc hat, benzen-toluen karmnn kaynama-noktas diyagram denge verilerinden yararlanlarak (ekil-5.3n tablosu) izilir. Bylece ekil-5.29da grlen HX diyagram elde edilir. stenilen bileimi bulmak iin, diyagram zerinde X = XF = 0.50 noktasndan absis eksenine dik bir doru izilir ve bununla doygun-sv hattnn kesitii noktadan geen dm hatt saptanr.

doygun buhar 20000 H, Btu / lb.mol 16000 12000 8000 4000 0 0 0.20 yardmc hat

f=0 f = 0.2 f = 0.4 f = 0.6 f = 0.8 f = 1.0 D

11100 8880 6660 4440 H, kalori / gram

doygun sv B XF 0.40 0.60 0.80 X veya Y, C6H6 mol kesri 1.0

2220 0

ekil-5.29: rnek problemin entalpi-konsantrasyon diyagram.

Bu dm hattnn iki ucu, sv ve buharn bileimlerini gsterir; sv buharlamas olmad ve f = 0 olduu hali tanmlar. f = 0, f = 1, XB = 0.50, XB = 0.29, YD = 0.71 YD = 0.50 benzer ekilde,

Svnn ksmen buharlat haldeki denge bileimleri denemeyle saptanr. rnein, f = 0.2 iin BD nin izilmesi gerekir. Dm hattnn X = 0.50 den izilen dik doru ile kesitii nokta F' de BF' = f = 0.2 BD BD = 5 BF'

7 Bu hattn tanmlad bileim: XB =0.455 YD = 0.67 dr.

Ayn ilem f = 0.4, f = 0.6, f = 0.8 iin yaplarak ekil-5.29daki dm hatlar izilir. Bu yntemle elde edilen sonular, bir nceki rnekte verilen tablodaki ve ekil5.2deki sonularla ayndr. Entalpi-Konsantrasyon yntemi, basit distilasyon problemlerinin zmnde XY diyagramna kyasla daha az uygulanr. Avantaj gerekli snn kolayca bulunabilmesidir.

ok Bileenli Karmlarn Basit Distilasyonu

r bileen ieren bir sistemin basit distilasyonunda, her bileen iin madde dengesi, 1f XFA YDA = XBA + f f 1f XFB YDB = XBB + f f ........ .................. .......... 1-f XFr YDr = XBr + f f r Bileenli bir sistem iin, r-1 bamsz eitlik yazlabilir. Sv ve buharn denge bileimleri aadaki gibi hesaplanr: Besleme bileimi ve f nin bilindii varsaylr; bilinen denge ilikilerinden YD ve XB deneme yntemiyle saptanr.
i=r

(26)

YDi = XBi = 1
i=A i=A

i=r

(27)

Distillenen sisteme EK-19a ve 19b deki K erileri uygulanabiliyorsa, sistem basitleir. Herhangi bir i bileeni iin Denklem(26) aadaki gibi dzenlenir. YDi 1 XFi = ( + f 1) XBi f XBi (28)

Ayrcy terk eden sv ve buhar dengede olduundan YDi / XBi = Ki dir. Bu deer Denklem(28) de yerine konularak XBi zlr.

8 XFi XBi = 1 + f (Ki 1)

(29)

RNEK:
%30 mol n-heksan, %45 mol n-heptan ve %25 mol n-oktan ieren bir karma atmosfer basncnda basit distilasyon uygulanmaktadr. Beslemenin 0.60 buharlatnda, a. Ayrcnn scakl, ( b. Ayrcy terk eden sv ve buharn bileimleri nedir?
zm:

A = n-heksan, B = n-heptan, C = n-oktan olsun. Denklem(29) ve Ek-19(b) kullanlarak scaklk ve XB ( XB = 1.0) deerleri bulunabilir. Scaklk 210 0F (98.9 0C) olsun; basn 14.69 lb / in2 (1 atm) iin K deerleri: KA = 2.18, KB = 0.99, KC = 0.46 Denklem(29) dan,

0.30 XBA = = 0.176 1 + 0.60 (2.18 1) 0.45 XBB = = 0.454 1 + 0.60 (0.99 1) 0.25 XBC = = 0.370 1 + 0.60 (0.46 1) YDi = Ki Xi olduundan, YDA = 2.18 x 0.176 = 0.384, YDC = 0.46 x 0.370 = 0.170 Bu deerlerin Denklem(27)yi karlayp karlamad kontrol edilir: YDB = 0.99 x 0.454 = 0.449,

XBi= 0.176 + 0.454 + 0.370 = 1.000 YDi = 0.384 + 0.449 + 0.170 = 1.003 (1.000 e ok yakn)
Bu toplamlar 1.0 deerini vermeseydi, baka bir scaklk seilerek hesaplarn tekrarlanmas gerekirdi. Bu durumda sonular: a. T = 210 0F

9 b. Sv: %17.6 n-heksan, %45.4 n-heptan, %37.0 n-oktan; Buhar: %38.4 nheksan, %44.9 n-heptan, %17.0 n-oktan karmdr.

2. Srekli Distilasyon; Zenginletirmeli

Basit distilasyon, kaynama noktalar birbirinden olduka farkl bileenlerin bulunduu karmlara uygulanr. Uuculuklar yakn olan bileenler bu yntemle birbirinden ayrlamaz; bu durumda 2.ada tanmlanan fraksiyonlu srekli distilasyon kullanlr.

deal Tepsilerde Zenginletirme

Bir kolonda tek bir tepsiyi veya ideal tepsiler kaskatn ele alalm. Tepsiler yukardan balayarak numaralandna gre, ekil-30 da grlen n inci tepsiyi inceleyelim. Bunun hemen stndeki (n-1) inci, altndaki (n+1) inci tepsilerdir. n Tepsisine iki akm girer ve iki akm kar. (n-1) den Ln-1 mol / sa hzla sv, (n+1) den Vn+1 mol / sa hzla buhar akm gelir ve n de birbiriyle etkileirler. Vn mol / sa lk bir buhar akm (n-1) tepsisine ykselirken, Ln mol / sa lik bir sv akm (n+1) tepsine iner. Buhar akmlar V faznda olduundan konsantrasyonlar Y ile, sv akmlar L faznda olduundan X ile tanmlanr. Buna gre n inci tepsiye giren ve kan akmlarn konsantrasyonlar ekil-30 da gsterilmitir. Distillenen karmn kaynama noktas diyagram ekil-31 de grlmektedir; ekil30 daki drt konsantrasyon bu eriler zerinde iaretlenmitir. deal tepsi tanmna gre, n inci tepsiyi terk eden buhar ve sv dengededir; dolaysyla Xn ve Yn denge konsantrasyonlarn gsterir. Her iki fazdaki konsantrasyon kolonun ykseklii arttka artacandan, Xn-1 > Xn ve Yn > Yn+1 dir. Bu yorum ekil-31 de grlmektedir. (n+1) tepsisinden gelen buhar ve (n-1) tepsisinden gelen sv birbiriyle etkiletiinde, konsantrasyonlar bir denge haline doru kayar (ekil-31 de okla gsterilen ynlerde). Daha uucu bileenin (A) bir ksm svdan buharlarken, sv konsantrasyonu (Xn-1) den Xn e der. Keza buhardan, daha az uucu bileenin (B) bir ksm younlaacandan, buhar konsantrasyonu Yn+1 den Yn e ykselir. Sv akmlar kabarcklama noktalarnda ve buhar akmlar da ilenme noktalarnda bulunduklarndan, A bileenini buharlatrmak iin gerekli s, B bileeninin younlamasyla aa kan syla salanmak zorundadr.

10
a Ln-2 Xn-2 Ln-1 Xn-1 Vn-1 Yn-1 tepsi n+1 Vn Yn tepsi n+1 Ln Xn Ln+1 Xn+1 Vn+1 Yn+1 tepsi n+1 Vn+2 Yn+2 0A 100 B Xn-1 Xn
konsantrasyon, A nn mol kesri B nin mol kesri

Scaklk, T

Yn+1 Yn

100 A 0B

ekil-30: n. tepsi iin madde dengesi.

ekil-31: deal tepside zenginlemeyi gsteren kaynama noktas diyagram.

Kaskadtaki herbir tepside A bileeni buhar akmna, B sv akmna transfer olur. Sv ve buhardaki konsantrasyon kolon ykseklii ile arttndan scaklk der; n tepsisinin scakl (n-1) den yksek, (n+1) den dktr.Zenginletirme ve Syrma Ksm(2.1) de anlatlan sistemde, besleme kazana verilmektedir; kazandaki svda zenginletirme ilemi yaplmadndan saf bir dip rn alnamaz. Bu snrlama beslenmenin, kolonun merkezi ksmndan yaplmasyla nlenir. Byle bir durumda sv besleme kolondan aa kazana akar; bu tip kazan sistemine "geri-kaynatma (reboiler)" denir. Sv akm reboilerdan ykselen buharla zenginletirme ilemine girer. Reboilera ulaan svnn A bileeni syrldndan, dip rn hemen hemen saf B bileenidir.

3. Tepsili Kolonlarn Dizayn ve alma zellikleri

Tepsili kolonlarn dizayn ve almasndaki nemli faktrler, istenilen ayrmay yapabilecek tepsi says, kolon ap, reboilera giren ve kondenserden kan s, tepsiler arasndaki mesafe, tepsi tipinin seimi ve tepsilerin yerletirmesindeki detaylardr. Genel ilkelere uygun olarak, tepsili kolonlarn performans analizleri madde ve enerji dengelerine dayanr.

11

ki-Bileenli Sistemler in Tm Madde Dengeleri

ekil-32 de, tipik bir srekli distilasyon sisteminin madde dengesi diyagram grlmektedir. Kolona XF konsantrasyonunda F mol / sa besleme yaplmakta, ve XD konsantrasyonunda D mol / sa tepe rnyle XB konsantrasyonunda B mol / sa dip rn alnmaktadr. ki adet bamsz tm madde dengesi yazlabilir. Toplam madde dengesi: F=D+B A bileeni dengesi: F XF = D XD + B XB Bu eitliklerden, B nin yerine konulmasyla aadaki Denklem(30), D nin yerine konulmasyla Denklem(31) elde edilir. D XF XB = F XD XB B XD XF = F XD XB (30) (31)

Denklem(30) ve (31), kolonun iindeki buhar ve svnn tm deerleri iin dorudur.

Net ak Hzlar
D deeri, kolona tepeden giren ve kolonun tepesinden kan akmlarn ak hzlar arasndaki farktr. ekil-32 de kondenser dolayndaki madde dengesi D = Va La (32)

dr. Kolonun st blgesinde herhangi bir yerde buhar ve svnn ak hzlar arasndaki fark da D ye eittir. (I kontrol yzeyi olarak tanmlanan ksmda). Bu yzeyde kondenser ve (n+1) tepsisinin stnde kalan tm tepsiler bulunur. Bu kontrol yzeyi dolayndaki toplam madde dengesi aadaki eitlikle verilir. D = Vn+1 Ln (33)

D, kolonun st blgesinde yukarya doru kan maddenin "net ak hz" dr. V ve L deiik olabilir, fakat farklar sabittir ve D ye eittir.

12

kontrol yzeyi (I)

Va Ya

s k, - qc kondenser

Ln Xn
Besleme F, XF

n Vn+1 Yn+1

tepe rn D, XD refluks

La Xa

m Vm+1 Ym+1 Vb Yb
reboiler

kontrol yzeyi (I)I

s girii, qr

Lb , Xb
dip rn, B, XB

ekil-32: Srekli fraksiyonlama kolonu iin madde dengesi diyagram.

13 A bileeni iin benzer madde dengeleri yazlabilir. D XD = Va Ya La Xa = Vn+1 Yn+1 Ln Xn (34)

D XD, kolonun st blgesinde yukarya akan A bileeninin net ak hzdr ve sistemin bu blgesi boyunca sabittir. Kolonun alt blgesindeki net ak hzlar da sabittir, fakat ynleri aa dorudur. Toplam maddenin net ak hz B, A bileenininki B XB dir. Syrma blgesinde genel bir tepsi, n yerine m alt indisle gsterildiinde aadaki madde dengeleri yazlr. B = Lb Vb = Lm Vm+1 B XB = Lb Xb Vb Yb = Lm Xm Vm+1 Ym+1 (35) (36)

alma Hatlar
Kolonda iki blge olduundan iki de alma hatt bulunur; birisi zenginleme, dieri syrma blgesi iin. a. Zenginleme Blgesi: Bu blgede alma hatt Denklem(17) ile verilmiti. Ln Va Ya La Xa Yn+1 = Xn + Vn+1 Vn+1 Denklem(34) ten, (Va Ya La Xa) yerine deeri konulur. Ln D XD Yn+1 = Xn + Vn+1 Vn+1 Bu eitliin tanmlad dorunun eimi, sv akmn ak hznn buhar akmnn ak hzna oranna eittir. Denklem(33) den yararlanlarak eitlikteki Vn+1 yok edilir. Ln D XD Yn+1 = Xn + Ln + D Ln + D (37)

b. Syrma Blgesi in: Besleme tepsisinin altndaki kolon blgesinde Denklem(17) aadaki ekilde yazlr. Lm Vb Yb Lb Xb Ym+1 = Xm + Vm+1 Vm+1 Denklem(36) da grld gibi

14 Vb Yb Lb Xb = B XB olduundan,

Lm B XB Ym+1 = Xm Vm+1 Vm+1 Bu eitlik syrma blgesindeki alma hattn tanmlar; eimi, sv ak hznn buhar ak hzna oranna eittir. Denklem(35) ten yararlanlarak V<MV>m+1<D> yok edilir ve Denklem(38) elde edilir. B XB Lm Ym+1 = Xm Lm B Lm B (38)

4. Fraksiyon Kolonlarnn Analizi

Fraksiyon kolonlar McCabe-Thiele yntemi ve entalpi-konsantrasyon yntemiyle analiz edilebilir.

McCabe-Thiele Yntemi
Denklem(37) ve (38) ile tanmlanan alma hatlar ve denge erisi xy eksenine geirildiinde, basamak-basamak yapdaki McCabe-Thiele diyagram elde edilir. Bu diyagram, zenginletirme veya syrma blgesinde, belirli bir konsantrasyon farkn salamak iin gerekli "ideal" tepsi saysn hesaplamada kullanlr. Denklem(37) ve (38) den grld gibi Ln ve Lm sabit olmadka, alma hatlar eri eklindedir ve sadece bu refluks akmlarn konsantrasyonla deiimi biliniyorsa izilebilir. Ancak, Ln ve Lm, pek ok durumda nemli derecede deimez ve sabit kabul edilebilir. McCabe-Thiele diyagramn izmeden nce baz kavramlarn tanmlanmas uygun olacaktr.

Sabit Molal Takan:

Kolon besleme tepsisi dnda, herhangi bir tepsi n ile gsterilirse, Vn = Vn+1 (39)

eitlii bulunur; zenginletirme veya syrma blgelerinde, herhangi bir tepsiye ykselen buharn mol, o tepsiden ykselen buharn molne eittir (besleme tepsisi hari). Buhar ak hz sabitse, Denklem(33) teki net ak hznn (D) sabit olmas nedeniyle, sv ak hz da sabittir.

15 Ln-1 = Ln Benzer ekilde, Lm-1 = Lm dir Denklem(39) "sabit molal buharlama", Denklem(40)" sabit molal takan" olarak tanmlanr. Sabit molal takanda, sabit sv ve buhar ak-hzlar iin zenginletirme blgesinde L ve V, syrma blgesinde L ve V harfleri kullanlr. Bir kolonun herhangi bir blgesinde buharlama ve takan sabitse o blgenin alma hatt bir doru eklindedir ve iki noktann veya bir nokta ile eimin bilinmesi halinde kolaylkla izilebilir. (40)

Refluks Oran:
Fraksiyonlama kolonlarnn analizinde "geri-ak (refluks) oran" denilen bir deer kullanlr; iki refluks oran vardr: biri tepe rne, dieri buhara ait olan refluks oranlardr. Her iki oran da zenginletirme kolonundaki deerlerle tanmlanr. L VD L L RD = = ve RV = = D D V L+D (41)

Denklem(37) nin sa tarafndaki pay ve payda D ile blnerek, sabit molal takan iin Denklem(42) ifadesi bulunur. RD XD Yn+1 = Xn + RD+1 RD+1 (42)

Kondenser ve Tepe Tepsisi

Denklem(37), sabit molal takan iin yazlr ve alt indisler kaldrlrsa aadaki ekli alr. L D XD Y = X + L+D L+D (43)

Bu eitlikle tanmlanan alma hattnn ve X=Y denklemiyle gsterilen diyagonali kestii nokta bulunabilir. X = Y olduunda, L D XD X = X + L+D L+D X = XD

16 bulunur. Zenginletirme kolonu iin alma hatt diyagonali (XD, XD) noktasnda keser. Tepe tepsisi iin McCabe-Thiele diyagram, kondenserin alma ekline baldr. ekil-33 te st tepsi ve kondenserdeki madde dengeleri gsterilmitir. Y1 = st tepsiden kan buharn, X1 = st tepsiye gelen refluksn konsantrasyonlardr. alma hattnn genel zelliklerine uygun olarak hattn st ucu, (Xc, Y1) noktasndadr. Refluks ve sv rnn elde edilmesi iin en basit dzen, ekil-33(b) de grlen tek toplam kondenser sistemidir; kolondan gelen tm buhar younlatrr ve refluks ve rn verir. Byle bir sistem kullanldnda st tepsiden kan buharn, st tepsiye gelen refluksn ve tepe rnnn konsantrasyonlar eittir; XD ile gsterilir. alma hattnn ucu, bu hattn diyagonali kestii (XD, XD) noktasdr. ekil-34(a) daki abc geni st tepsiyi gsterir. Ksm bir kondenser (veya tasfiye edici) kullanldnda, sv refluksn konsantrasyonu tepe rn ile ayn olmaz; Xc XD. Bazan seri bal iki kondenser kullanlr; biri ksmi (refluks iin), dieri son (sv rn iin) kondenserdir. Byle bir dzen, ekil-33(c) de grlmektedir. Ksmi kondenseri terk eden buharn bileimi Y' dir ve Y' = XD dir. Bu koullarda elde edilen diyagram ekil-34(b) deki gibidir. alma hatt, diyagonal stndeki (XD, XD) noktasndan (a) geer. Oysa kolonun st tepsisi a'b'c' geni ile tanmlanr. Bir ksmi kondenseri terk eden buhar, sv kondensat ile dengede olduundan buharn bileimi (Y') denge erisinin ordinatdr; apsis Xc dir. Ksm kondenser (aba'), distilasyon sisteminde ilave bir teorik basamaa edeerdir.

17

V1 Y1

V1 Y1

buhar

V1 Y1

buhar

buhar Y

LC XC L X1 V Y2

sv LC XD XC = XD = Y1

sv LC XC sv D XD

ksmi kondenser

(b) Toplam Kondenser

(a) Tepe Tepsisi

son kondenser

(c) Ksmi ve Son Kondenserler

ekil-33: st tepsi ve kondenserler iin madde dengesi diyagramlar.

Y1 = XD

b c

a Y1

Y = XD b'

b a'

c' XD (a) Toplam Konderserli XC XD

(b) Ksmi ve Son Kondenserli

ekil-34: Tepe tepsisinin grafikle tanmlanmas.

18

Dip Tepsi ve Reboiler:

Kolonun dibindeki davran, tepesindekine benzer. Denklem(38), sabit molal takan iin yazlr ve X=Y eitlii iin basitletirilirse, X = XB bulunur.
L B XB Y = X LB LB

X = Y olduunda

X = XB

Syrma kolonunda alma hatt, diyagonali (XB, XB) noktasnda keser. Dip tepsi ve reboilerin madde dengesi ekil-35 te verilmitir. alma hattnn ucu (Xb, Yr) noktasdr; Xb = dip tepsiden gelen svnn, Yr = reboilerden gelen buharn konsantrasyonlardr. Reboileri terk eden buhar sv dip rnle dengededir; denge erisi zerindeki bir noktann koordinatlar (XB,Yr) dir ve reboiler, ideal bir tepsi gibi alr. ekil-36 da reboiler (cde) ve dip tepsi (abc) iin grafik tanmlar grlmektedir.

b tepsisi L V X b Yr reboiler buharlar buhar Yr kondensat kolon dipleri L, Xb Y dip rnler B, XB e d Yb

denge erisi b a

alma hatt

x=y c

sv seviyesi

XB

Xb

Xb-1

ekil-35: Dip tepsi ve reboiler iin madde dengesi diyagram.

ekil-36: Dip tepsi ve reboiler iin grafiksel tanmlama; cde: reboiler, abc: dip tepsi

19

Besleme Tepsisi:
Beslemenin debisinin artrlmas, syrma kolonunda refluks, zenginletirme kolonunda buhar veya her ikisini birden artrr. Zenginletirme kolonunda buhar ak hz, sv ak hzndan daha byktr. Syrma kolonunda ise sv ak hz, buhar ak hzndan daha fazladr. Bunun sonucu olarak, syrma kolonundaki alma hattnn eimi 1 den byk, zenginletirme kolonundaki alma hattnn eimi 1 den kktr. Besleme deiik koullarda yaplabilir; souk sv, doygun sv (kabarcklama noktasnda), sv ve buhar karm, doygun buhar (ilenme noktasnda), ar snm buhar olabilir. ekil-37 de farkl beslemeler gsterilmitir. ekil-37a, souk sv haldeki beslemedir. Tm besleme akm, syrma kolonunda refluksn bir ksmn oluturur. Keza, beslemenin kabarcklama noktasna snmasyla bir miktar buhar younlar ve bu kondensat L nin bir ksmn oluturur. L, (1) zenginletirme kolonundan gelen refluks, (2) besleme, (3) kondensattan meydana gelir. Zenginletirme kolonuna giden buhar, syrma kolonundakinden younlaan ksm kadar daha azdr. ekil-37(b) deki besleme kabarcklama noktasnda bulunan svy gsterir. Beslemeyi stmak iin younlamaya gereksinim yoktur, dolaysyla, V = V ve L = F + L dir. Besleme ksmen buhar halindeyse (ekil-37c), sv ksm L nin, buhar ksm V nin birer blmn oluturur. Beslemenin doygun buhar olmas durumunda (ekil-37a), tamam V nin bir blmdr, L = L ve V = F + V Besleme asr snm ise (ekil-37e), zenginletirme kolonundan gelen svnn bir ksm buharlaarak beslemeyi soutur ve doygun buhar haline dntrr. Bu durumda zenginletirme kolonundaki buhar, (1) syrma kolonundan gelen buhar, (2) besleme, (3) buharlamadan oluur. Syrma kolonuna refluks, zenginletirme kolonundan buharlaan ksm kadar daha az olur. Bu be deiik kouldaki besleme tipi tek bir faktrle (f) tarif edilebilir; f=giren herbir mol besleme iin, zenginletirme blgesindeki buhar ak miktar (mol) dr. Deiik koullardaki beslemeler iin aadaki tanmlar yaplabilir: souk besleme, doygun sv besleme (kabarcklama noktasnda), f<0 f=0

20 ksmen buhar besleme, doygun buhar besleme (ilenme noktasnda), kzgn buhar besleme, 0<f<1 f=1 f>1

Besleme sv-buhar karm ise, buharn mol kesri=f, svnn mol kesri = (1 - f) dir. Tm beslemenin V ye katks f F olacandan, V=V+fF ve V V = f F dir (44)

L F

V L F

L F

(a) souk Sv V

(b) Doygun Sv V

(c) Ksmen Buhar

L F

L F

(d) Doygun Buhar

(e) Kzgn Buhar

ekil-37: Deiik koullardaki beslemelerin, besleme tepsisinden ak.

Benzer ekilde, tm beslemenin L ye katks F(1-f) olacandan, syrma kolonuna toplam refluks L ve F (1 - f) nin toplamna eittir, veya,
L = L + (1 - f) F ve L L = (1 - f) F

(45)

Denklem(45), besleme tepsisi etrafnda toplam madde dengesi yazlarak da karlabilir. Buna gre: f+V+L=V+L

21 Denklem(44) ten V alnarak, F+V+L=V+fF+L

V = L + (1 - f) F

Besleme Hatt (q Dorusu)

Denklem(44) ve (45), madde dengeleriyle beraber, tm alma hatlar kesim noktalarnn bulunduu doru denkleminin karlmasnda kullanlr. Bu doruya "besleme hatt (q dorusu)" dorusu denir ve aadaki eitlikle tanmlanr. 1f XF Y = X + f f (46)

Tm alma hatlarnn kesim noktas bu doru zerindedir. Dorunun konumu, sadece XF ve f ye baldr; eimi (1 - f) / f dir ve Denklem(46) da Y=X konulduunda, diyagonali kestii noktada X = XF olduu grlr. Souk besleme iin f sfrdan kk bir deer, kzgn (ar snm) buhar iin birden byk bir deerdir. Souk sv ve kzgn buhar iin f eitlikleri aada verilmitir. Souk sv: cPL (Tb TF) f = Kzgn buhar: cPV (TF Td) f =1 + (48) (47)

cPL = svnn z ss (Btu / lb.0F), cPV = buharn z ss (Btu / lb. 0F), TF = beslemenin scakl (0F), Tb = beslemenin kabarcklama noktas (0F), Td = beslemenin ilenme noktas (0F), = buharlama ss (Btu / Lb.) dr.

alma Hatlarnn izilmesi:

alma hatlarn izmenin en basit yntemi (1) besleme hattnn yerletirilmesi, (2) Y ekseni ile zenginletirme hattnn XD / (RD+1) kesime noktasnn hesaplanmas ve zenginletirme hattnn bu nokta ile (XD, XD) noktasndan geirilmesi, (3) syrma hattnn, (XB, XB) noktasndan ve besleme hattyla zenginletirme hattnn

22 kesitii noktalardan geirilmesi. Bu yntemlerle izilen alma hatlar ekil-38 de grlmektedir. XF. XB, XD, L, D sabit kabul edilmitir. Besleme souk bir sv ise besleme hattnn eimi yukar ve saa doru, doygun bir sv ise dikey, sv ve buhar karmysa yukar ve sola doru, doygun buhar ise yatay, kzgn buhar ise aa ve sola doru konumlardadr.

Y, daha uucu bileenin buhar fazndaki molkesri

1.0

besleme dorusu denge erisi b a zenginletirme hatt

0.8

0.6 e 0.4 d

c r

XD (RD + 1)

0.2

syrma hatt 0 XB 0.2 0.4 XF 0.6 0.8 1.0 XD

0.0

X, daha uucu bileenin sv fazdaki molkesri

ekil-38: Besleme dorusuna besleme koullarnn etkisi.

Besleme Tepsisinin Yeri:

alma hatlar izildikten sonra, ekil-39 da grld gibi, adm-adm izilerek ideal tepsi says bulunur. izime ya syrma hattnn altndan (alt alma hatt) veya zenginletirme hattnn stnden (st alma hatt) balanr. Burada stten baland ve bir toplam kondenser olduu kabul edilmitir. alma hatlarnn kesim noktalar birbirlerine yaknlarken admlarn, ne zaman st alma hattndan alt alma hattna geeceine karar vermek gerekir. Bunun iin her tepside

23 azami zenginlemenin gereklemesi ve tepsi saysnn mmkn olduu kadar az olmas istenir. Bu ilke, X in deerinin, iki alma hattnn kesitii koordinattaki X deerinin altna dt anda geiin yaplmasyla salanr. Besleme tepsisi, daima bir genle gsterilir; genin bir kesi st alma hatt, biri alt alma hatt zerindedir. Optimum konumda olduunda genin iki kenar, alma hatlarnn kesim noktasnda birlemi durumdadr; bu gen, besleme tepsisini gsterir.

denge erisi
a q Y

st alma hatt

XD (RD + 1)

alt alma hatt

XB

XF

XD

ekil-39: Besleme tepsisinin yeri.

Bir alma hattndan dierine gei, a ve b noktalar arasnda bulunan herhangi bir konumda olabilir, fakat besleme tepsisi optimum noktadan baka bir yere konulduunda gereinden fazla tepsi says kar. Alt alma hattna gei b noktasna kadar geciktirilebilir. Denge ve alma hatlar arasndaki genler gittike klr; bunlar zenginletirme blgesinde gerek-

24 siz ok sayda tepsiyi gsterir. Benzer ekilde geiin a noktasna yakn bir yerde yaplmas durumunda, syrma kolonunda gereksiz kolonlar bulunmas sonucu doar.

Isnma ve Souma Gereksinimleri

Tepsiler adyabatik bir sistemdir ve dardan s al-veri olay kondenser ve reboilerle ilgilidir. Molal gizli s sabit ise, reboilere ilave edilen s qr = V , kondenserde uzaklatrlan s qc = V dr. (Btu / sa veya cal / sa) (sisteme s verildiinde s etkileri pozitif, s alndnda negatif olur; dolaysyla qc, negatiftir). Istma ortam doygun buhar olduunda, reboiler iin gereken buhar,
V mS = S

(49)

dir. mS = harcanan buhar (lb / sa), V =reboilerden kan buhar (lb mol / sa), S = buharn i ss (Btu / lb) dr. Soutma ortam su olduunda, kondenser in gerekli su, V V mc = = T2 T1 T2 T1 (50)

mc = harcanan su (lb / sa), (T2 T1) = soutma suyunun scaklk ykselmesi (0F).

RNEK
%40 Benzen ve %60 toluen ieren bir karm, fraksiyonlu bir kolonda srekli distilasyonla ayrlacaktr. Karm kolona 30 000 g / sa hzla verilmektedir. Tepe rnnn %97 benzen, dip rnn %98 toluen olmas istenmektedir (% ler arlkadr). Refluks oran 3.5 mol / 1 mol rn alnmtr. Benzen ve toluenin molal i ss 7675 cal / g.mol, molekl arlklar, Mbenzen = 78, Mtoluen = 92 dir. a. Tepeden ve dipten alnan rn, mol / sa olarak hesaplaynz. b. deal tepsi saysn ve besleme tepsisinin konumunu bulunuz: (1) besleme sv ise ve kaynama noktasndaysa; (2) besleme sv ise ve 20 0C de ise (z ss = 0,44 Btu / lb 0F); (3) besleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 sv ise. c. Istma ileminde 20 lb / in2 basnl buhar kullanldnda, (1), (2), (3) halleri iin saatte ne kadar buhar gerekir? (s kayplar olmad ve refluksin doygun sv olduu kabul ediliyor.)

25 d. Soutma suyu kondensere 80 0F da giriyor ve 150 0F da kyorsa, saatte ka litre soutma suyu gerekir?
zm

a. Besleme, tepe ve dip rnlerinin konsantrasyonlar (benzenin mol kesri cinsinden): 40 / 78 XF = = 0.440 40 / 78 + 60 / 92 97 / 78 XD = = 0.974 97 / 78 + 3 / 92 2 / 78 XB = = 0.0235 2 / 78 + 98 / 92 Beslemenin ortalama molekl arl: 100 Mort. = = 85.8 40 / 78 + 60 / 92 30 000 F = = 350 mol / saat 85.8 Denklem(30) kullanlarak tm benzen dengesi yazlr. D XF XB = F XD XB XF XB D = F XD XB

0.44 0.0235 D = 350 = 153.4 mol / sa 0.974 0.0235 B = 350 153.4 = 196.6 mol / sa

b. (1). Besleme svdr ve kaynama noktas scaklndadr. deal tepsi says =?, besleme tepsisinin konumu =? Bunun iin denge diyagram izilir. Diyagramda, XD, XF, XB noktalarndan klan dik dorularn diyagonali kestii noktalar saptanr (ekil-40).

26
2 1

3 4 5 6 7

Y
9 10 0.216 11

besleme hatt

XB

XF

XD 1.0

ekil-40: rnek problem, b(1).

Besleme hattnn izilmesi: f = 0 olduundan X = XF dorusunun uzatlmasyla besleme hatt izilir. alma hatlarnn izilmesi: Denklem(42) den, zenginletirme hattnn y eksenindeki kesim noktas bulunur. XD RD Yn+1 = Xn + RD+1 RD+1 XD 0.974 = = 0.216 3.5 + 1 RD+1 X = 0, Y = 0.216 koordinatlar y eksenine yerletirilir ve zenginletirme hatt izilir; bu hat ve besleme hattnn kesitii nokta ile, X = 0.0235, Y = 0.0235 koordinatlar birletirilerek syrma hatt elde edilir. Son aamada iki alma hatt ve denge erisi arasnda dik al basamaklar izilir. Elde edilen diyagramdan istenilen veriler okunur: deal tepsi says = 11 tepsi besleme tepsisinin konumu = 7. tepsi (42)

27 b.(2) Besleme svdr ve 20 0C scaklktadr. deal tepsi says =?, besleme tepsisinin konumu = ? (beslemenin z ss, cPL = 0.44 Btu / lb. dir). zm b(1) dekine benzer; fark besleme hattdr. ekil-3 teki kaynama noktas diyagramndan beslemenin kabarcklama noktas bulunur. XF = 0.440 olduundan, beslemenin kabarcklanma noktas = 95.3 0C cPL = 0.44 Btu / lb 0F (0.44 cal / g 0C) Beslemenin buharlama gizli ss, , 7675 = = 89.45 cal / g 85.8 cPL (Tb TF) f = 0.44 (95.3 - 20) f = = 0.370 89.45 Denklem(46) dan, besleme hattnn denklemi yazlr. 1f XF Y = X + f f 1f (1 + 0.370) eim = = = 3.70 f 0.370 Bu deer kullanlarak besleme hatt ve sonra da basamaklar izilerek ekil-41 deki diyagram elde edilir. Diyagrama gre, deal tepsi says = 10 tepsi besleme tepsisinin konumu = 5. tepsi (46) (47)

b.(3). Besleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 sv karmdr. deal tepsi says =?, besleme tepsisinin konumu =? zm b(1) dekine benzer; fark, besleme hattnn eimidir. F = 2 / 3 olduundan Denklem(46) dan besleme hattnn eimi bulunur.

28
2 besleme hatt 5 6 Y 8 0.216 9 10 XB 0 XF XD 1.0 7 3 4 1

ekil-41: rnek problem, b(2).

2 3 4 besleme hatt 6 Y 8 9 0.216 10 11 12 XB XF XD 1.0 7 5 1

ekil-42: rnek problem, b(3).

29 1f (1 - 2 / 3) eim = = = - 0.5 f 2/3 Bu deerle izilen besleme hatt ve b(1) deki dier alma hatlar ekil-42 deki diyagram verir. Diyagrama gre: deal tepsi says = 12 tepsi besleme tepsisinin konumu = 7. tepsi c. Istmada kullanlan buharn basnc 1.4 kg / cm2 dir. b(1), b(2), b(3) hallerinde gerekli buhar = ? Zenginletirme kolonundaki V buhar ak hz, V = (3.5 + 1) x 153.4 = 690 mol / sa Bu miktar kondenserde younlamaldr. Denklem(44) den V ekilir. V=V+fF
V = V f F = 690 - 350 f

Doygun buhar ve suyun zelliklerini gsteren tablolardan PA = 1.5 kg / cm2 basnl buharn s deeri bulunur; S = 939 Btu. Bu durumda gerekli s Denklem(49) dan hesaplanr.
V mS = = S

7675 x 1.8 mS = (690-350 f) lb / sa 939 Besleme svdr ve kaynama noktas scaklndadr: f =0 13815 mS = (690 - 0) = 10150 lb / sa 939 13815 mS = (690 + 350 x 0.37) = 12 080 lb / sa 939 13815

Besleme svdr ve 20 0C scaklktadr: f=- 0.370

Beleme 2 / 3 buhar ve 1 / 3 svdr.

30 f = 0.667 mS = (690 - 350 x 0.667) = 6720 lb / sa 939

d. Kondens suyun giri scakl, 80 0F, k scakl 150 0F; mC =? Llb / saattir? Gerekli soutma suyu miktar, Denklem(50) den hesaplanr. V V mC = = T2 T1 T2 T1 13815 x 690 mC = = 136 300 lb / sa 150 80

Kolon Verimi, Tepe Verimi

Endstriyel uygulamalar asndan kolon tepsileri birer teorik denge kademesi deillerdir. Tepsilerde teorik dengenin kurulmas uygulamadaki gaz veya sv ak hzlarnda mmkn olmaz. Teorik dengenin olumas ancak zel hallerde ve zel durumlarda mmkndr. Distilasyon konusu incelenirken distilasyon kolonunun her tepsisinde teorik dengeye ulald varsaylmtr. Oysa kolon toplam veriminin (veya distilasyon verimi) hesaplanmas istendiinde, gerek ve teorik tepsi saylar dikkate alnr. Toplam verim E0 (efficiency), teorik tepsi saysnn, gerek tepsi saysna oran olarak tanmlanr: NT E0 = NG NT = teorik tepsi says, TG = gerek tepsi says Toplam tepsi verimini etkileyen eitli etkenler vardr; rnein, akkann viskozitesi, buhar ve sv fazlarn ak hzlar gibi hidrodinamikler ve ktle transfer zellikleri yannda, tepsilerin tipleri ve yaplar da nemli faktrlerdir. Asl sorun, tm etkenlerin dikkate alnarak toplam verimin nasl hesaplanacandadr. Sz konusu verim (E0), sadece kolon iindeki tepsilerde kaynaklanan verimdir. Sistemde bulunabilecek ksmi kondenser ve ksmi reboiler de ayr birer denge kademesi gibi almalarna karn toplam verim olarak tanmlanan E0 kapsamnda dnlemez; byle hallerde, dier farkl faktrlerin de dikkate alnmas gerekir ki bu tr hesaplamalar ok karmak ve gtr. Bu nedenle, uygulamalarda genellikle tepsi veriminin kullanlmas tercih edilir.

31 Tepsi veriminin hesaplanmasnda deiik yntemler kullanlr; Murphree, Walter ve Sherwood, Gillard, OConnel, Geddes metotlar, gibi. Bunlardan en yaygn olarak kullanlan Murphree metodudur. Ym Ym+1 EMV = Ym* Ym+1 Xn Xn-1 EMV = Xn* Xn-1 buhar ortam iin sv ortam iin

Y* ve X*, teorik dengenin olutuu koullardaki x ve y deerleridir. Ym, Ym+1, Xn, Xn-1, gerekte ulalan mol kesirleridir (ekil-43). Gerek konsantrasyon noktalarn birletirilmesiyle sanal (pseudo) denge erisi oluturulur. Mc.Cabe Thiele diyagramnda tepsiler sanal-denge erisi zerinden oluturulur. Bu durumda geek tepsi says, teorik tepsi saysna gre tepsi veriminin deerine bal olarak daha fazla bulunur. Distilasyon kolonlarnn zenginletirici (rectifier) blgesi iin EML eitliinin, syrc (stripper) blgesi iin de EMV eitliinin kullanlmas nerilir. EML ve EMV eitlikleri kolondaki n. ve n+1 nci tepsilere ait eitliklerdir;

Entalpi-Konsantrasyon Yntemi
Ponchon-Savarit yntemi olarak tanman analizde, entalpi-konsantrasyon diyagram kullanlr. Entalpi-konsantrasyon diyagram i slar, karma slarn ve hissedilir slar ierir. Diyagramda, ayn zamanda, denge verileri de bulunur. (Burada detaya girilmeyecektir.)

32

1.0

q hatt (besleme) teorik denge kademeleri Xn* Ym* Ym

X

Xn Xn-1
ha tt

sanal denge erisi gerek kademeler alma hatt; zenginletirme

Y, daha uucu bileenin buhar (vapor) fazndaki mol kesri

denge erisi

Ym+1

XD: distilat (tepe rn) bileimi XF: besleme bileimi

0 0 XB

alma hatt; syrma XF XD 1.0

XB: dip rn bileimi

X, daha uucu bileenin sv fazdaki mol kesri

ekil-43: Mc.Cabe Thiele diyagram