Alaaddin Keykubadın Sosyal Devlet Anlayışı

T.C.
KAFKAS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA BLM DALI

ALEDDN KEYKUBADIN SOSYAL DEVLET ANLAYII

YKSEK LSANS TEZ

HLYA DURSUN

TEZ YNETCS
YRD. DO. DR. AL PEK

KARS-2008

T. C.
KAFKAS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Hlya DURSUNa ait Aleddin Keykubad Dneminde Sosyal Devlet Anlay
konulu alma, jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dal, Ortaa Bilim Dalnda Yksek
Lisans Tezi olarak oy birlii ile kabul edilmitir.

retim yesinin Unvan, Ad ve Soyad mza
Yrd. Do. Dr. Ali PEK .
Yrd. Do. Dr. . Cem TYSZ .
Yrd. Do. Dr. Mustafa ENEL .

Bu tezin kabul Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ../../2008 tarih ve
/ sayl karar ile onaylanmtr.

UYGUNDUR
./../.
Sosyal Bilimler Enstits Mdr

NDEKLER
Sayfa No:
ZET.....................................................................................................................................I
ABSTRACT ........................................................................................................................ II
N SZ..............................................................................................................................III
KISALTMALAR................................................................................................................ V
GR ................................................................................................................................ 1-5

BRNC BLM

I. ALEDDN KEYKUBAD DNEMNDE
SOSYAL DEVLET ANLAYIININ TEZAHRLER

1.1. I. Aleddin Keykubadn Seluklu Sultan Olmas. .......................................................... 6
1.2. I. Aleddin Keykubad Dneminde Fetih Hareketleri
Ve Anadoluda Birliin Salanmas ............................................................................. 10
1.3. Sosyal Devlet Anlaynn Fetihlerden Sonra Uygulanan skn Politikasndaki
Yeri............................................................................................................................... 20
1.4. Sosyal Devlet Anlaynn Adalet Politikasna Yansmas.............................................. 24
1.5. Sosyal Devlet Anlaynn Din Tutuma Etkisi .............................................................. 26
1.6. Mimari Eserlerin Yaplmasnda Sosyal Devlet Anlaynn Etkisi.................................. 35
1.6.1. Kervansaraylar ........................................................................................................... 36
1.6.2. Medreseler ................................................................................................................. 39
1.6.3. Hastaneler (ifahaneler-Darifalar) ......................................................................... 41
1.6.4. ehir, Kale ve Surlar .................................................................................................. 44
1.6.5. Saraylar ve Kkler .................................................................................................... 47
1.7. Sosyal Devlet Anlaynn Sosyal Hayata ve Ekonomik Politikaya Yansmas............... 49

KNC BLM

ALEDDN KEYKUBADIN SOSYAL DEVLET ANLAYIINI
ETKLEYEN FAKTRLER

2.1. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayna Sahip Olmasnda Kiiliinin
Rol.............................................................................................................................. 56
2.2. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayn Etkileyen Eserler ............................ 60
2.2.1. Nizaml-Mlkn Siyasetnamesi .............................................................................. 62
2.2.2. Keykavusun Kbus-namesi ....................................................................................... 64
2.2.3. mam Gazalinin Kimya-i Saadeti .............................................................................. 65

SONU............................................................................................................................... 67
KAYNAKLAR.................................................................................................................... 69
EKLER................................................................................................................................ 79
ZGEM......................................................................................................................... 93
I

ZET

I. Aleddin Keykubad, Anadolu Seluklu Devletine en parlak gnlerini
yaatt. lkesinin her yerini kervansaray, medrese, hastane gibi tesislerle donatt.
Sosyal devlet anlayn benimseyen Sultan I. Aleddine gre Devlet, halk iin
var olan bir kurumdu. Bu dnce, sultann btn faaliyetlerini etkiledi. Bu sayede
halk; en mesut, en refah gnlerini I. Aleddin Keykubadn saltanat srasnda yaad.
Sultan I. Aleddinin sahip olduu bu dnce Moollarn nnden kaan insanlarn
Anadoluya akn akn gelmesini salad. Seluklular dneminde bilimin ve sanatn en
nemli savunucusu olan sultan, Anadoluya gelen bu insanlara rahat bir hayat sundu.
I. Aleddinin sosyal devlet anlay sayesinde Anadolu halk huzur ve gven
ierisinde yaad.

Anahtar kelimeler: I. Aleddin Keykubad, sosyal devlet, kervansaray, medrese,
hastane.

II

ABSTRACT

Aleddin Keykubad I perpetuated Anatolian Seljuk States most glorious
days. He built many caravansaraies, madrasahs, hospital all over the country.
According to Sultan Aleddin I, who adopted the view of social state, State was an
institution for the sake of people This point of view influenced Sultans activites
greatly. Because of this, people led the most glorious and comfortable and happiest
lives during Aleddin Keykubad I reign. Due to his applications many people who
tried to getr id of the tyranny of Mongols came to Anatolia. Sultan, who was the
most leading advocate of science and art durins Seljuks period, provided more
comfortable livings for the people who came to Anatolia. Thanks to the social state
conception of Aleddin I, Anatolian people led a peaceful and secure life.

Key words: Aleddin Keykubad I, social state, caravansaray, madrasah, hospital.

III

N SZ

Anadolu Seluklu Devleti, en parlak dnemini I. Aleddin Keykubadn
saltanat srasnda yaad. 12201237 yllarnda Seluklu tahtnda bulunan I.
Aleddin, Anadoluda siyasi birlii salad gibi devletini da kar da baaryla
temsil etti. Bu sayede, ele geirdikleri yerleri yakp ykan Moollar, I. Keykubad
dneminde Anadoluya saldrma cesaretini kendilerinde bulamadlar.
Anadolu Seluklu Devletine altn devrini yaatan Sultan I. Aleddin,
lkesinin her yerini sosyal tesislerle donatt. Halkn; kendisine Allahn bir emaneti
olduunu dnen sultan, eitim-retim faaliyetlerini desteklemekten de geri
kalmad. Yaptrd kervansaraylar, hastaneler ve medreselerde halka cretsiz hizmet
verilmesini salad. Sultann bu faaliyetlerinde sahip olduu sosyal devlet anlaynn
da etkisi byk oldu.
Bu alma, Anadolu Seluklu Devletinin en gl hkmdar olan I.
Aleddin Keykubad dneminde yaanan gelimelere farkl bir bak as getirmek
dncesi ile hazrland. Sultan I. Keykubad dnemiyle ilgili pek ok aratrma
yaplmtr. Fakat bu aratrmalarda genellikle sultann askeri ve siyasi
faaliyetlerinden bahsedilmektedir. Bizim amacmz ise sultann faaliyetlerini
etkileyen sosyal devlet anlayn ortaya karmaktr.
I. Aleddin Keykubadn bilimi ve sanat desteklemesi, onun hakknda
kaynaklarda ayrntl bilgi bulmamz salad. Bu durum, bize kaynak toplama
aamasnda yardmc oldu. Fakat kaynaklarn ok olmas nedeniyle kaynaklar
inceleme konusunda daha titiz davranmak zorunda kaldk. Bu aratrmay ortaya
koyarken, o dnemde yazlan kaynaklarn yan sra, Ortaa tarihi ile ilgili olan
aratrma eserlerden de faydalandk. zellikle bn-i Bibinin El-Evamirl Aliye
Fil Umuril Aliye adl eseri ve Osman Turann Seluklular Zamannda Trkiye
adl eseri bize yol gsteren iki temel kaynak oldu. Dileimiz, yaptmz almann
beeniyle karlanmas ve daha sonraki yaplacak aratrmalara yol gsterici
olmasdr.
Lisans ve yksek lisans renimimde ok ey rendiim, tezimi hazrlarken
de bana yol gsteren Yrd. Do. Dr. Ali PEKe ve blm hocalarma sonsuz
IV
teekkrlerimi sunuyorum. Hayatm boyunca benden desteklerini esirgemeyen, bana
her trl imkn salayan aileme, kaynak toplama srasnda ellerinden gelen her trl
yardm yaparak beni misafir etmek zahmetinde bulunan yaknlarma zellikle de
kuzenim Erhan DURSUNa ve Nasrullah UZMANa ok teekkr ediyorum.
Idr, 2008
Hlya DURSUN

V

KISALTMALAR

AKM : Atatrk Kltr Merkezi
b. : Bin (olu)
Bk. : Baknz
ev. : eviren
haz. : Hazrlayan
A : slam Ansiklopedisi
T : stanbul Teknik niversitesi
MEB : Milli Eitim Bakanl
s. : Sayfa
S. : Say
TDK : Trk Dil Kurumu
TTK : Trk Tarih Kurumu
TOEM : Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas
[t. y.] : Yayn Tarihi Yok
yay. : Yaynlayan
YKY : Yap Kredi Yaynlar
YTY : Yeni Trkiye Yaynlar
[y. y.] : Yayn Yeri Yok

GR

Anadolu; corafi konumu, tabii gzelliiyle teden beri bir cazibe merkezi
olmutur. Tarih ncesi Devirlerden beri deiik kavimlere ev sahiplii yapan bu
yerleim alan, ou defa Avrupa ile Asya arasnda bir kpr grevi yapmann
yannda
1
buradan geen her kavim kltrn bu corafyaya yanstt. zellikle
Trklerin blgeye gelmesi kkl deiiklikleri de beraberinde getirdi.
Trkler M VII. yzyldan itibaren Anadoluya keif amal seferler
dzenlemeye balad. Anadoluya gelen ilk Trk boyu Avrupa Hunlar oldu. Onlar
M IV. yzylda Sibirler takip etti. Sibiryaya adn veren bu Trk topluluu, Orta
Anadoluya gelerek Ankara, Kastamonu, Nevehir, rgp ve Gremeye kadar
ilerledi. Bundan sonra Emeviler ve zellikle de Abbasiler dneminde Trkler
Anadoluya aknlarda bulundular. Bu dnemde Trkler, zaman zaman Anadoluya
iskn da edildiler.
Abbasi Halifesi Mehdi, Trklerden pek ok halk Anadoluya gnderdi.
Bunlar Misis, Tarsus, Anazarba, Adana, Mara, Hades (Gynk), Malatya, Diyar-
Bekr (Diyarbakr), Ahlt, Malazgirt, Kalkala (Erzurum) ehirlerine gnderildiler.
2

Bylece Anadolunun gneyi ve dousunda nemli bir Trk varl olumu oldu.
Geri bunlar srekli yerlemekten ziyade, snr boylarnda Bizansllara kar
gazalarda bulunmak iin buralarda bulunuyorlard. Bu srekli bir yerleme deildi.
Trkler daha ok Bizans snrnda slam dnyasn korumaya alyorlard.
Anadoluya en ok akn dzenleyenler ise Ouz Trkleri oldu. Bu srada
Seluklularn tarih sahnesine kyla Trklerin aknlar younluk kazand.
Ouzlarn Knk boyuna mensup olan Seluklular takip eden Trkmenler X ve XI.
yzyllarn ortalarnda bir insan seli halinde nce slam lkelerine girmeye balad.

1
Clemens Bosh, Tarihte Anadolu, II. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, 2025
Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 801802.
2
Mkrimin Halil Ynan, Trkiye Tarihi Seluklu Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul: Akam
Matbaas, 1934, s. 5.
2
Bu insanlar nce Buharaya sonra Gaznelilerin izniyle Nesa, Ferave ve Baverd
taraflarna yerletiler.
3

ar Bey 10161021 yllar arasnda Ouzlara yeni bir yurt bulmak
amacyla Bat Seferine kt. Dou Anadoluda Van Gl Havzasna kadar
ilerleyerek seferi baaryla tamamlayan ar Bey, kardei Turul Beye: Burada
iki byk vali var: Bunlar Harezmah Harun ile Sebk Tekinin torunu, Mahmutun
olu Sultan Mesuttur. Biz tek bamza bunlarn hakkndan gelemeyiz. Fakat
kefetmi olduum Horasan ve Arminyaya gidebiliriz. nk buralarda bize kar
gelebilecek bir kimse yoktur.
4
dedi. Horasan ve Arminya Bizansn elinde idi.
Bizans ise taht kavgalar ile kar karya idi.
1040 ylnda Turul Bey ile Gazneli Mesut arasnda yaplan Dandanakan
Savandan sonra Byk Seluklu Devleti resmen kuruldu. Yeni kurulan devlet
iin en byk sorun akn akn gelen Ouzlara yeni bir yurt bulmak idi. Turul Bey
kardei ar Beyin nerisini dikkate alarak, Ouzlar snrlardaki bey ve
komutanlarn yanna gnderdi. Bundan sonra Ouzlar Anadoluya aknlarda
bulunmaya baladlar. Bylece hem Ouzlara geim yolu salanm hem de
Bizansllar ypratlarak Anadolunun fethi kolaylatrlm oldu. Zaten Abbasilerin
hizmetine giren Trkler Seluklulardan uzun yllar nce Bizansa kar aknlar
dzenleyerek, buraya gelecek olan Seluklulara deta zemin hazrlamlard.
5

Byk Seluklu Devletinin kurulmasndan sonra Azerbaycan ve Dou
Anadolu Blgesine ynelen Seluklu aknlar, bazen bamsz Trkmen gruplar
bazen de ynetim ile aras alan gruplar tarafndan yaplyordu. 1047den sonra ise
nce Turul Bey sonra Alp Arslan ve Melikahn gnderdii dzenli ordular veya
sultanlarn kendileri Anadoluya aknlarda bulundu. Kutalm ve brahim Ynal adl
Seluklu ehzadeleri 18 Eyll 1048de
6
Pasinlerde Bizans ve Grc kuvvetlerini
ar bir yenilgiye uratt. Bizans ile yaplan bu ilk sava Seluklular kazand. Bu da
Bizansn ne kadar zayf bir durumda olduunu ortaya kard. Pasinler Zaferinden
sonra Turul Bey 1054te ordusunun banda Anadoluya gelerek buraya akn

3
Seyfullah Kara, Seluklularn Dini Serveni, Trkiyenin Dini Yapsnn Tarihsel Arka Plan,
stanbul: ema Yaynlar, 2006, s. 111.
4
Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, I, Trkeye eviren mer Rza Dorul,
3. Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 1999, s. 293.
5
Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 141.
6
Osman etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, stanbul: Marifet
Yaynlar, 1981, s. 32.
3
dzenleyen ilk Seluklu sultan oldu. Sultan, Muradiye ve Ercii ele geirdi.
Erzuruma kadar ilerledi. Malazgirti kuatt ise de alamad.
Turul Beyin vefat zerine Byk Seluklu tahtna oturan Alp Arslan da
1064te bizzat Anadolu seferine karak, Kars ve Ani kalelerini ele geirdi.
7
Daha
nce kuatlan fakat alnamayan Malazgirti ald. Alp Arslan Suriye Seferine
kt srada Bizansllar, Trkleri Anadoludan uzaklatrmak iin harekete
getiler. Durumu renen Alp Arslan Halepten geri dnd. Seluklu ve Bizans
ordusu Malazgirtte kar karya geldi. 26 Austos 1071de yaplan sava
Seluklular kazand. Bizans imparatoru Seluklulara esir dt. Alp Arslan Bizans
imparatoru Romanosun tahtn kendi taht yanna kurdurdu. Seluklular ile Bizans
arasnda bir antlama yapld. Bu antlamaya gre Bizans, Seluklulara vergi
deyecekti. Fakat Alp Arslan ile antlama imzalayan Romanos Diogenes tahttan
indirildiini rendi. Yeni Bizans mparatoru Mihael Dukas Seluklular ile
Romanos Diogenes arasnda yaplan antlamay tanmadn bildirdi. Bunun
zerine Alp Arslan komutanlarna Anadoluyu fethetme emrini verdi. Fetih
hareketlerini hzlandrmak iin de fethedilen yerin fetheden emirin mal olacan
aklad. Bu emir zerine komutanlar Anadolunun fethine balad. Bu fetihler
sonucunda Anadoluda ilk Trk beylikleri kuruldu.
Saltuklar, Danimentler, Mengckler, Artuklular ve aka Beylii olarak
bilinen ilk Trk beylikleri yerletikleri blgelere Trke isimler vererek Anadoluda
yer adlarnn Trkelemesini saladlar. Beylerin ardndan hafif silahlar, hayvan
srleri, adrlar ve aileleriyle byk Trkmen kitleleri de geldi. Bunlar
Anadoluya yerleerek dillerini, dinlerini, rf ve adetlerini, ksaca, btn kltr
birikimlerini buraya tadlar.
8
nk Trkmenlerin buraya gelme sebebi
Anadoluyu yamalamak deil, yeni bir vatan bulmakt.
Turul Bey ile balayan Alp Arslan ile devam eden Anadoluyu
Trkletirme politikas Melikah dneminde daha sistemli hale geldi. Bu devirde
Anadolu Seluklu Devleti kuruldu.
9
Pasinler Savanda Bizans yenilgiye uratan
Kutalmn olu Sleyman ah tarafndan kurulan devletin merkezi znik oldu
(1075). Bylece Anadoluya, ilk Trk beylikleri hari, gelen Trkmenler tek bir at

7
Burada bulunan Ermeni Vaspuragan Kralln ykt. Bylece tarihteki ilk Trk-Ermeni ilikisi
balad.
8
9
Halil Edhem, Dvel-i slmiyye, stanbul: Milli Matbaa, 1927, s. 210.
4
altnda birletirildi.
10
Bu andan itibaren Anadolu Seluklular bulunduklar blgeyi
hem Bizansn Trkleri Anadoludan atmak iin ard Hallara kar korudu
hem de ilk Trk beyliklerini itaat altna alarak Anadoluda Trk siyasi birliini
salad. Bu saye Sleyman ah slam dnyasnda saygnlk kazand gibi merkezi
otoriteyi de daha gl hale getirdi.
Sleyman ahn kurduu devlet, I. Klaslan zamannda Hal
saldrlaryla karlat. Hallarn zniki ele geirmesi zerine bakent Konyaya
tand. I. Mesut ve II. Klaslan dnemlerinde Hallar yenilgiye uratld.
zellikle II. Klaslan dneminde Bizans ile yaplan Miryekeflon Sava Trklerin
Anadoludan atlamayacan gsterdi (1176). Bu dnemden itibaren devlet
ykselme dnemine girdi. Anadoluda Trk siyasi birliini salama almalar
balad. 1175te Danimentlilerin elinden Malatyann alnmasyla bu beylik
ortadan kalkt. Ayrca devletin fetih hareketleri ve uygulad politikalar ticareti
gelitirmeye ynelik oldu.
II. Klaslandan sonra Seluklu sultan olan olu I. Gyaseddin Keyhsrev
tahta ktnda kardeinin isyan ile karlat. Taht kardei II. Rkneddin
Sleyman aha brakmak zorunda kald. Keyhsrev ve oullar zzeddin Keykavus
ile I. Aleddin Keykubad iin gurbet hayat balad (11961205). II. Sleyman ah
dneminde Erzurum ve evresinde bulunan Saltuklara son verildi. I. Gyaseddin
Keyhsrevin 9 yl sren gurbet hayat, II. Sleyman ahn vefat ile sona erdi.
Gyaseddin Keyhsrev ikinci defa Seluklu sultan oldu.
I. Gyaseddin Keyhsrev, babas II. Klaslan dneminde balayan ticareti
gelitirme politikasna devam etti. Samsun ve Antalyay ele geirerek Akdeniz ve
Karadeniz ticaretinde sz sahibi oldu. Onun vefat zerine Seluklu sultan olan
olu I. zzeddin Keykavus dneminde ise Sinop ele geirildi. Bylece
Karadenizdeki hkimiyet daha da glendirildi. zzeddinden sonra tahta kan I.
Aleddin Keykubad dnemi ise Anadolu Seluklularnn en parlak dnemi oldu.
I. Aleddin Keykubad zamannda Anadoluda Trk siyasi birlii kesin
olarak saland. slam dnyasn korumak iin Moollara kar tedbir alnd.
Moollarn nnden kaan pek ok insan iin Anadolu bir snma yeri oldu.
nk Anadolu dnemin en zengin, en huzurlu yeri idi. Burann herkesin refah
iinde yaayabilecei bir yer olmasnda I. Aleddin Keykubadn izledii

10
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 8. Bask, stanbul: tken Yaynlar, 2004, s.
105.
5
politikalarn, kiiliinin ve okuduu eserlerin katks byk oldu. Sahip olduu
sosyal devlet anlay ise bu gelimelerin temel sebebi idi.

6

BRNC BLM
I. ALEDDN KEYKUBAD DNEMNDE
SOSYAL DEVLET ANLAYIININ TEZAHRLER

1.1. I. Aleddin Keykubadn Seluklu Sultan Olmas
I. Aleddin Keykubad dneminde (12201237) en parlak gnlerini yaayan
Anadolu Seluklu Devletinde lke, hanedann ortak maldr. anlay vard. Bu
anlay, kardeler arasnda taht kavgalarnn yaanmasna neden oluyordu. Seluklu
melikleri, ynetimde tecrbe kazanmalar iin bir sancaa gnderilirlerdi.
Meliklerin kendi adna para bastrma ve iilerinde bamsz hareket etme yetkisi
vard. Bizansllarn Seluklu meliklerini kkrtmas zerine meliklerin yetkileri
snrlandrld.
11
Devlet kurulduu andan itibaren melikler arasnda yaanan taht
kavgalar II. Klaslan dneminde daha da artt.
II. Klaslann vefat etmeden nce lkeyi 11 olu arasnda paylatrmas
ok daha byk taht kavgalarnn yaanmasna sebep oldu. Taht ele geiren I.
Gyaseddin Keyhsrev kardeinin isyan ile karlanca taht brakarak stanbula
gitmek zorunda kald. Rkneddin Sleyman ahn taht ele geirmesi ile I.
Gyaseddin ile oullar zzeddin Keykavus ve I. Aleddin Keykubad iin gurbet
hayat balad.
Rkneddin Sleyman ahn vefat zerine tahta kk yataki olu III.
Klaslan geince beyler ve devlet erkn stanbulda bulunan I. Gyaseddin
Keyhsrevi Seluklu tahtna davet etti. nk hkmdar seiminde genellikle en
nemli rol hkmdarn etrafndaki devlet adamlar ve beyler oynuyordu.
12

Gyaseddinin tahta yeniden gemesinden bahsetmeden nce stanbula gitmesine
ksaca deinelim.

11
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, 4. bask, Ankara: TTK, 1988, s.
59.
12
Ali Merthan Dndar, Askeri ve dari Tekilatlanma Bakmndan Anadolu Seluklu
Devletindeki Orta Asya Etkileri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi,Hacettepe niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara: 1999) , s. 42.
7
Gyaseddinin, ocuklar ile birlikte Elbistanda oturmas artyla Rkneddin
taht devrald.
13
Gyaseddin ayn gn Konyay terk etti. Oullar zzeddin ve I.
Aleddin Konyada kald. Rkneddin tahta oturduktan sonra tebrikleri kabul etti.
Yeenlerini yanna artp isterlerse yannda kalabileceklerini isterlerse babalarna
gnderebileceini syledi.
14
ocuk yataki meliklerin istei zerine onlar
babalarnn yanna gnderdi. Gyaseddinin en kk olu Celaleddin Key Feridun
henz domam idi.
15

I. Gyaseddin Keyhsrev, Karaman yolundan ilerleyerek srasyla; Ermeni
Leonun yanna, Elbistana, Malatyaya, Halepe, Diyarbakra ve Ahlta geti.
16

Gittii her yerde saygyla karlanan Keyhsrev uzun sren misafirliin yannda
kald kiiye zarar vereceini dnyordu. Sonunda Bizansa gitmeye karar verdi.
Ahlttan ayrlarak Trabzona geti. Burada bir sre misafir olduktan sonra
imparatorluk gemileriyle stanbula doru yola kt.
17
Bundan sonra 1200e kadar
stanbulda kald. IV. Hal Seferinde Hallar stanbulu ele geirmeden az nce,
kaynpederi Mavrozomezin yanna gitti. Rkneddin Sleyman ahn vefat
zerine u Trkmenleri ve nl Seluklu komutan Er-Toku, Keyhsreve haber
gndererek onu tahta davet edene kadar, I. Keyhsrev kaynpederi Mavrozomezin
yannda kald.
I. Gyaseddin Keyhsrev, tahta gemesi iin ald davet zerine oullar ve
kaynpederi Mavrozomez ile yola karak znik tarafna yneldi. znikte bulunan
Laskaristen yardm almak istedi. Fakat Laskaris III. Klaslan ile ittifak yaptn
bahane ederek yardm teklifini reddetti. Hatta topraklarndan gemelerine dahi izin
vermedi. Sonunda Gyaseddin, kendisine haber getiren Zekeriya Hacip ve zzeddin
Keykavus ile I. Aleddin Keykubad Laskarise rehin brakarak Seluklu snrna
geldi. Bu o dnemde yaygn olarak uygulanan bir adetti. Keyhsrev Uluborluda
byk bir coku ile karland. Bu arada Zekeriya Hacip bir yolunu bularak I.
Keyhsrevin ocuklarn znikten karmay baard.
18
Uluborluda oullarna

13
Kerimddin Mahmud Aksaray, Msameretl-Ahbr ve Msayeretl-Ahyr, ev. Mrsel
ztrk, Ankara: TTK, 2000, s. 24.
14
Ahmet Efe, Tarih-i l-i Seluk, Anadolu Seluklu Sultanlar ve Payitaht Konya, Konya: 1998,
s. 73.
15
brahim Artuk, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, BELLETEN, XXXVI, S. 143,
Ankara: TTK, 1972, s. 266.
16
Ayrnt iin Bk. Mehmet Neri, Kitab- Cihan-nm, yaynlayanlar; Faik Reit Unat, Mehmet
Altay Kymen, Neri Tarihi, I, 3. bask, Ankara: TTK, 1995, s. 33.
17
Efe, Tarih-i l-i Seluk, s. 75.
18
8
kavuan I. Keyhsrev, Konyaya yneldi. Konya halk, daha nce Rkneddin
Sleyman ah karsnda I. Gyaseddine gsterdii ball bu defa I.
Gyaseddine kar, III. Klaslana gsterdi. Konyaya giremeyen I. Gyaseddin
bunun zerine Aksaraya yneldi. Burada byk bir sevgiyle karland. Konya
halk, Seluklu bakentinin Aksaray olacandan endielenerek I. Keyhsrevi
Konyaya davet etti. III. Klaslann canna dokunulmamas artyla Gyaseddin
ikinci defa Seluklu sultan oldu.
1205te ikinci sefer Seluklu sultan olan Gyaseddin ocuklarn Seluklu
ananesine uygun olarak birer eyalete gnderdi. zzeddin Keykavusu Malatyaya; I.
Aleddin Keykubad da Tokat ile beraber btn Daniment iline melik olarak
atad. Gen melikler, II. Klaslan dnemindeki atamalardan farkl olarak, sadece
sultan adna bir idareci olarak gnderildi. II. Klaslan dneminde meliklerin kendi
adna para bastrma ve hutbe okutma yetkileri vard. Bunlar i ilerinde bamsz
d ilerinde ise Seluklu sultanna bal idi. Fakat zzeddin ve I. Aleddin bu
yetkilere sahip deildi.
19
ki ehzade de merkeze bal bir vali konumunda idi. I.
Gyaseddin Keyhsrev, oullarnn elinden bu yetkiyi alarak merkezi otoriteyi
glendirmeye alt. Onun vefatna kadar melikler grevlendirildikleri
merkezlerde kaldlar.
I. Gyaseddin Keyhsrevin vefat zerine byk olu zzeddin Keykavus
devletin bana geti. Bu durumdan memnun olmayan I. Aleddin Keykubad
Kayseri zerine yrd.
20
Kayseride baarsz olan I. Aleddin Keykubad,
Ankaraya ekilmek zorunda kald. Ankara Kalesinde kuatlan I. Aleddin, burada
halkn sevgisini kazand. Halkn onu desteklemesi sonucunda kuatma 3 sene
srd.
21
Kuatmann sonunda iki karde arasnda anlama saland. I. Aleddin
Keykubadn hayatta kalmas artyla ehir teslim oldu. zzeddin Keykavusun
sznde duracana dair devlet meras yemin etti. Yemin edenler arasnda I.
Aleddin zamannda nemli grevlere getirilecek olan Melikl-mera

19
Buna ramen I. Aleddin daha nceki melikler gibi davranarak kendi adna para bastrd. Fakat
sultan unvann kullanmad. Bk. Artuk, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, s.
265271.
20
Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Hseyin bin Muhammed, Tevrih-i l-i Seluk, yay. M. TH.
Houtsma, Recuell De Textes Relates Lhstore Des Seldjoucdes, Vol. IV, Leide: E. J. Brll,
1902, s. 3750; Hamdullah bin Ebu Bekr bin Ahmed b. Nasr Kazvini, Tarih-i Gzide, [y.y.], [t.y.],
s. 447.
21
Ahmed Tevhid, Ankarada Ahiler Hkmeti, TOEM, S. 1324, Sene 1328, Basm yl 1329, s.
1301.
9
Hsameddin oban da vard.
22
Bundan sonra I. Aleddin Keykubad nce Malatya
yaknlarndaki Minar sonra da Kezerpirt Kalesine gnderildi.
23
zzeddin
Keykavusun vefatna kadar 7 yl kalede hapsedildi.
24

zzeddin Keykavus vefat edince anigir Seyfettin Ayaba, Pervane
erafettin Muhammet, Emir Mbarizeddin avl, Emir-i Meclis Mbarizeddin
Behramah ve Emir-i Ahur Zeyneddin Baara gibi devlet emirleri (meray devlet)
onun lmn gizledi.
25
Tahta kimin kaca konusunda grmeler yapld.
Bazlar Erzurumda bulunan Mugiseddin Turul ah, bazlar da Koyulhisarda
tutuklu
26
bulunan, Sultan zzeddinin kk kardei, Celaleddin Key Feridunu
nerdi. Mbarizeddin Behramah ve Seyfettin Ayaba, I. Aleddin Keykubadn
sultan olmasn istedi. Grmeler sonucunda Aleddinin tahta karlmasna karar
verildi. Bunun zerine Seyfettin Ayaba, I. Aleddini getirmek iin Malatyaya
doru yola kt. Aslnda devlet erkn, daha nce I. Aleddine kar zzeddinin
tarafn tuttuklar iin Aleddini tahta karmakta biraz tereddt ediyorlard.
27

Seyfettin Ayaba ve I. Aleddin Keykubad Malatyadan ayrlarak nce
Sivasa gitti. Burada kardei zzeddinin naan gren I. Keykubad, sultan ilan
edildi.
28
Eski sultann lm haberi ile yeni sultann baa getii, halka ayn anda
duyuruldu. Bu, lkede karklk kmasn nlemek iin uygulanan bir adetti.
I. Aleddin, Sivastan ayrlarak Kayseriye doru hareket etti. Getii
yerlerde sevgi ve ilgiyle karlanan sultan, birka gn Kayseride kald. Kayseriden

22
Ahmed Tevhid, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden Tevif-i Mlk,
Kastamonuda Hsameddin oban Beg Ailesi, TOEM, S. 16, Sene 1327, Basm yl 13291911,
s. 320.
23
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 348. Bu kalenin ad bn Bibi ve dier kaynaklarda
Kezerpirt Kalesi olarak geerken; Tarih-i l-i Selukta Masara Kalesi olarak gemektedir. Bk. Efe,
Tarih-i l-i Seluk, s. 112. Hamdullah Bin Ebu Bekir eserinde Alaeddinin Kale-i Hsarda
hapsedildiini kaydetmektedir. Bk. Hamdullah bin Ebu Bekir, Tarih-i Gzide Tercmesi, [y.y.],
[t.y.], s. 147. Friedrich Sarre ise I. Aleddin Keykubadn srgnde yaad stanbuldan hareket
ederek emirler tarafndan sultan ilan edildiini kaydetmektedir. Bk. Friedrich Sarre, Kkasya
Seyahati 1895 Yaz, Seluklu Sanat ve lkenin Corafyas zerine Aratrmalar, ev. Dr
olakolu, 1. bask, stanbul: 1998, s. 50. Ziya Buniyatov ise zzeddinin vefat etmeden nce
Alaeddini hapisten kararak tahta geirdiini ve ocuklarnn eitimini vasiyet ettiini
kaydetmektedir. Bk. Ziya Musa, Buniyatov, bn Al Fuvatinin Talhis Macma Al-Adb Fi Mucam
Al-Alkab Eserinde Belirtilen Konya Sultanlnn Grkemli ahslar, VIII. Trk Tarih
Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, II, 1115 Ekim 1976, Ankara: TTK, 1981, s. 591597.
24
Aksarayi, Msameretl-Ahbr, s. 25.
25
bn Bibi, El-Hseyin bin Muhammed, El-Evamirl-Aliye Fil-Umuril-Aliye (Seluk-name),
haz. Mrsel ztrk, I, Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, s. 218.
26
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 221.
27
Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, III,
Redaktr; Hakk Dursun Yldz, stanbul: a Yaynlar, 1992, s. 283.
28
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 227. bn Bibi onun sultan oluunu u dizelere aktard: ahn
gzelliinden taht, ba ile de ta sslendi. Onun kalbi talihinden mutlu oldu. Felein zerinden
zulm ve eziyet uzaklat.
10
Aksaraya geen sultan burada da halkn cokulu bekleyii ile karlat. Birka gn
Aksarayda kaldktan sonra Konyaya doru hareket etti. Konya halk, sultann
hareket ettiini renince hazrlklara balad. Konya Kalesi sslendi, halk en gzel
kyafetlerini giydi
29
ve sultan karlamak iin yola kt. Sultan Ruzbe Ovasnda
karlayan beyler atlarndan inerek onu selamlad. I. Aleddin kendisini bekleyen bu
insanlarla Konyaya girdi. Tahtna oturan sultan, yannda kalan byk emirler ve
devlet adamlaryla huzur ve mutluluk iinde halka refah ve adalet datmaya, hayr
ilerini uygulamaya, byklk ve yneticiliin gereklerini yerine getirmeye
balad.
30
nk devletin esas politikasn; millete hizmet, adalet ve dzene sayg
oluturuyordu. Milleti kle gibi grmek, onlara sadece hkmetmek, diledii gibi
hareket etmek Seluklu devlet anlaynda yoktu.
31
Bu anlay I. Aleddin
Keykubadn 17 yl sren saltanat boyunca daha bariz bir ekilde kendini gsterdi.
Sosyal devlet anlay olarak tanmlayabileceimiz bu anlayn yansmalarn
hemen her alanda grmek mmkndr.
1.2. I. Aleddin Keykubad Dneminde Fetih Hareketleri ve Anadoluda
Birliin Salanmas
Fetih hareketleriyle snrlarn geniletilmesi kendi halknn buralara
yerletirilmesi ve lke birliinin salanmas sosyal devlet politikasnn temelini
oluturur. Bu bakmdan I. Aleddin Keykubad da icraatlarn bu zeminden balatt.
Toprak btnlne bal olarak siyasi bakmdan tekilatlanm millet veya
milletler varlnn oluturduu tzel kiilie devlet denir.
32
Yani devlet insanlar
arasnda gven ve huzuru salayan, insanlar belirli kurallar etrafnda birletiren bir
kurumdur.
33
Bu nedenle devlet gl olmaldr. Bunun iin ncelikle devletin gl
bir mekanizmaya ihtiyac vardr.
I. Aleddin, gl bir mekanizma oluturmaya alt. nk I. Gyaseddin
Keyhsrevin vefatndan sonra, Seluklu ailesi arasndaki taht kavgalarnda devlet

29
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 232. Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 230
238. Ouz tresine gre enlik dzenlendi. Bu enlikteki yemekler hakknda Bk. Zeki Oral, Seluk
Devri Yemekleri II, Trk Etnografya Dergisi, Say 2den Ayr Basm, Ankara: Maarif Basmevi,
1957, s. 3.
30
31
Yaar Bedirhan-Zeki Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, Konya: Eitim
Kitapevi, 2004, s. 17.
32
Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, I, 9. bask, Ankara: TDK, 1998, s. 573.
33
Sadri Maksudi Arsal, Beeriyet Tarihinde Devlet ve Hukuk Mefhumu ve Messeselerin
nkiafnda Trk Irknn Rol, II. Trk Tarih Kongresi, Kongrenin almalar, Kongreye
Sunulan Tebliler, 2025 Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 1062.
11
adamlar etkili olmaya balad.
34
Kimin tahta geecei konusunda gren devlet
adamlar, gelenekler byk ehzadeye ncelik tand
35
iin, zzeddin Keykavusun
sultan olmasna karar verdi. Ayn ekilde I. Aleddinin tahta kna da beyler
karar verdi. Devlet adamlarnn bir tr seimle i bana getirdikleri hkmdara
kar glenmeye balamalar yani hkmdar seme yetkilerini daimi bir ekle
dntrmek istemeleri devlet adamlar ile sultann arasnn almasna sebep
oldu.
36

I. Aleddin Keykubad dneminde, sultan ile devlet adamlarnn aras o kadar
ald ki beyler sultan ortadan kaldrmak iin bir suikast plan dahi hazrlad.
Durumu renen sultan nce beyleri ekonomik olarak zayflatmann sonra da
ortadan kaldrmann yollarn arad. Konya Kalesinin etrafn surlarla evirirken
burlardan her birini bir beyin yaptrmasn istedi. Hatta yaptrdklar kapya kendi
isimlerini yazdrabileceklerini syledi. Bu sayede hem onlarn tepkisini ekmeden
beyleri ekonomik olarak zayflatt hem de kalenin etraf surlarla evrilirken devlet
fazla masrafa girmedi. Sultan bundan sonra beyleri ortadan kaldrmak iin bir
ziyafet hazrlatt. Kayseride dzenlenen ziyafette beylerin saraya silahsz girmeleri
saland. Ziyafetten sonra saraydan ayrlmak iin dar kan beyler birer birer
yakalanp hapsedildi. Srasyla Seyfettin Ayaba, Mbarizeddin Behramah,
Bahaettin Kutluca ve Zeyneddin Baara ortadan kaldrld (1223).
37
Beylerin mallar
msadere edildi yani devlet hazinesine alnd. Sultann, beyleri ortadan kaldrmas
devleti zayflatmad. Tam tersine merkezi otoriteyi glendirdi. nk askeri, siyasi
ve iktisadi alanda baarl olmann temeli gl bir devlet mekanizmasna sahip
olmaktan gemekteydi.
38
Bu olaydan sonra beylerin ve dier grevlilerin hibiri
yetki ve sorumluluklarnn dna kmad. Hatta hareketlerini dzelterek
adamlarna daha iyi davranmaya ve gnlerini yiitlikle, cmertlikle geirmeye
baladlar.
39

Merkezi otoriteyi salayan I. Aleddin Keykubad, Seluklu tahtna
ktnda; Konya, Ereli, Nide, Aksaray, Elbistan, Kayseri, Malatya, Sivas,

34
Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, s. 59.
35
Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 272.
36
M. Altay Kymen, Seluklu Ordusu, X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler,
2226 Eyll 1986, III, Ankara: TTK, 1991, s. 1062.
37
Ayrnt iin Bk. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 360363.
38
Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, Tarih
Aratrmalar Dergisi, III, S. 45, Ankara 1965, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1967, s.
23.
39
12
Tokat, Amasya, Sinop, Kastamonu, Krehir, Ankara, Akehir, Isparta ve Antalya
Anadolu Seluklularnn elinde idi. Yani Seluklular, Akdeniz ve Karadeniz
sahillerinin kk bir ksmn ele geirmilerdi.
40
Anadolunun bat ksmnda ise
Rumlar vard. I. Aleddin Keykubad izledii fetih politikas ile ksa srede
Anadoluda Trk siyasi birliini salad.
41

I. Aleddin Keykubad Seluklu tahtna kt gnlerde Ortadouda Mool
tehlikesi ortaya kt. Bu dnemde yaayan ve Mool istilasna tank olan bnl
Esir yaad gnleri eserinde u ekilde anlatmaktadr: Keke annem beni
dnyaya getirmeseydi. Keke adm sanm unutulup gitseydi de insanlarn, bilhassa
Mslmanlarn bana gelen u bela ve musibetleri grmeden lp gitseydim de
bunlar grmeseydim.
42
Moollar slam dnyasn dehete drrken ileri grl
bir insan olan I. Aleddin hem Anadoluda gl bir devlet kurmaya hem de Mool
tehlikesine kar tedbir almaya alt. Fetihlerine de bu dorultuda yn verdi. Bu
dnemde Bat Anadoluda bulunan znik Rum mparatorluu, stanbulda kurulan
Latin Krallna kar bir tampon blge grevinde idi. Ayrca znik Rumlarnn
Anadoluya ynelik bir amac da yoktu. Bu durum Aleddinin politikasna da
uygundu.
43
Sultan bu sayede Anadolunun kuzeyi, gneyi ve dousunda rahatlkla
hareket etme imknna sahipti.
I. Aleddin, tahta geince ilk nce Kbrsllarn ve Frenklerin ele
geirebilecei Kalanorosu fethetti (1221). Bu kalede bulunan Kyr Vartn kz ile
evlendi. Kyr Varta Akehir ve birka ky ikta olarak verdi. Bundan sonra sultan,
Kalanorosu yeniden ina ettirdi ve klk merkez haline getirdi. Akehir,
Seluklularn bakenti Konyaya yakn bir yerdi. Bu nedenle sultanlar iin
nemliydi. Sultanlar nemli misafirlerini burada arladklar gibi onurlandrmak
istedikleri kiilere de Akehiri ikta olarak verirlerdi.
44

I. Aleddin Keykubad, Kalanorosu fethettikten sonra Antalyaya dnerken
Alara Kalesini de ele geirdi. Bundan sonra da gnlerini yaplacak ileri dnerek
geirdi.
45
K Antalyada geirdikten sonra Kayseriye geldi. Burada iken biri

40
Herbert Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, 60.
Doum Yl Mnasebetiyle Zeki Velidi Togana Armaan, stanbul: 19501955, s. 119.
41
V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Ankara: Onur Yaynlar, [t.y.], s. 56.
42
bnl-Esir, slam Tarihi El-Kamil Fit-Tarih Tercmesi, eviren: Ahmet Araka, Abdlkerim
zaydn, XII, stanbul: Bahar Yaynlar, [t.y.], s. 462465.
43
Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, s. 119.
44
brahim Hakk Konyal, Nasreddin Hocann ehri Akehir, stanbul: Numune Matbaas, 1945, s.
44.
45
13
Ruslardan, biri Ermenilerden, biri de Antalya Rumlarndan ikyeti olan tccar
yanna geldi. Tccarlar onun adaletine sndklarn syleyerek ondan yardm
istedi. Tccarlarn zararlarnn hazineden karlanmasn syleyen sultan, sefer
hazrlklarna balad. Bu andan itibaren sultann fetihlerine ekonomik faaliyetler
yn vermeye balad.
Anadolu Seluklu sultanlarnn ticareti korumak ya da gelitirmek iin
sefere kmalar, I. Aleddin Keykubad dneminde ortaya kan bir uygulama
deildi. II. Klaslandan itibaren Anadolu Seluklular ticarete nem vermeye
balad. Anadoludaki ilk kervansaray II. Klaslan dneminde Aksaray
yaknlarnda yapld. Aleddinin babas I. Gyaseddin Keyhsrev de ticarete nem
veriyordu.
46
Keyhsrev nce Trabzon Rum mparatorluu zerine sefer
dzenleyerek Samsunu (1206); sonra da talyanlarn elinde bulunan Antalyay
(1207) ele geirdi. Bu sayede hem Karadeniz hem de Akdeniz ticaretinde
Seluklular sz sahibi oldu. I. zzeddin Keykavus da Sinopu ele geirerek (1214)
Karadenizdeki hkimiyeti glendirdi. I. Aleddin Keykubad da dedesi ile
balayan, babas ve aabeyi dneminde devam eden ticareti gelitirme politikasn
takip ederek snrlarn geniletti.
I. Aleddin, Kayseride iken Emir Komnenos Mavrozomesi ve
Mbarizeddin avly kuzeyden Ermeniler zerine gnderdi. Antalya sbas
Mbarizeddin Ertokuu da hem Ermenilere kar hem de Kbrsta bulunan
Hallarn Ermenilere yardm etmesini nlemek iin sahilden gnderdi. Ertoku
Akdeniz sahilleri boyunca ilerleyerek Manavgat, Anamur gibi kaleleri ele geirdi.
47

Seluklularn karadan saldrlar daha iddetli oldu. Ordu iki kola ayrlarak biri
Gksu dieri de Ceyhan vadisi boyunca ilerledi. Bu ilerleme sonucunda Silifkeye
kadar olan yerler ve daha nce zzeddin Keykavus dneminde alnan inin Kalesi
tekrar Seluklularn eline geti (1225). Bu sefer sonucunda Ermenilerin ve
Hallarn elinde bulunan 30 kalenin alnd rivayet edilmektedir.
48

I. Aleddin, Ermeniler ve Hallar zerine dzenledii seferden sonra
ynn douya evirdi. Merkezi Diyar- Bekr (Diyarbakr) olan Diyarbakr
Artuklularndan Melik Mesut Seluklu sultan adna hutbe okutmay brakt iin
sultan ordusunun banda sefere kt. 1226 ylnda balayan fetihler sonunda Khta,

46
47
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 365.
48
14
Hsn- Mansur (Adyaman) ve emikezek ele geirildi. Keykubad Frat
boylarndaki fetihlerden sonra Eyyub Melikesi Gaziye Hatun ile evlenerek
Eyyublerle olan dostluunu pekitirdi (1227). Doudaki fetihlerine devam etti.
I. Aleddin Keykubadn dou politikas, Celaleddin Harezmahn Dou
Anadolu snrlarna yaklamas ve Mool tehlikesi nedeniyle farkl bir boyut
kazand. ki tehlikenin de nlenmesi iin Erzincan ve Erzurumun Anadolu
Seluklularnn elinde olmas gerekliydi.
Malazgirt Savandan sonra Erzincanda kurulan Mengck oullar, II.
Klaslan dneminden itibaren Anadolu Seluklular ile dostane ilikiler kurdu.
Mengck hkmdar Fahrettin Behramah Seluklu sultanlarn metbu tanyarak
varln devam ettirdi. Fakat onun 1225te lm zerine yerine geen olu Davut
ah, Seluklulara itaatten ayrld. Emirlere saldrp bir ksmn hapsetti bir ksmn
da ldrd. Davut ahtan kaan baz emirler ise I. Aleddin Keykubadn yanna
snd. Seluklu sultan, Davut aha bir mektup yazarak emirlere iyi
davranmasn, hapiste olan emirleri serbest brakmasn istedi. Bunun zerine
Erzincanda bulunan baz emirler, I. Aleddine gvenerek, Davut ah
dinlememeye balad. Davut ah, emirlerin bu davranlar zerine Kayseriye
giderek I. Keykubada itaatini bildirdi.
I. Aleddin Keykubad tarafndan byk bir ilgi ile karlanan Davut ah,
Erzincana dnnce Seluklu sultanna kar ittifak oluturmaya alt. Erzurumda
bulunan Cihan-ah, Eyyub Meliki, Melik Erefi ve Celaleddin Harezmah
kendi yanna ekmek istedi. Fakat baarl olamad. Melik Eref birka emirini
Erzincana gnderdi. Bu emirler Davut ah Aleddine itaat etmesi iin ikna etti.
Yaplan anlamaya gre Davut ahn oullar Aleddine rehin braklacakt.
Emirler Davut ahn oullaryla birlikte sultann yanna gelmeden nce, sultan
casuslar sayesinde olup bitenleri rendi. Ordusunu Sivastan Erzincana sevk etti.
Erzincan ele geirildi. Davut ah, sultan ile grmek istedi ancak sultan kabul
etmedi. Davut aha krgn olan I. Aleddin Keykubad, buna ramen onun hayatna
dokunmad. Hatta Konya-Akehir ve Ilgn ona ikta olarak verdi (1228).
49
Davut
ahn ebinkarahisarda bulunan kardei Muzafferettin de sultana itaatini bildirdi.

49
Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 356367; Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s. 374376.
15
Ona da Krehir ikta olarak verildi.
50
Bylece Malazgirt Savandan sonra
Erzincanda kurulmu olan Mengck Beylii de sona erdi.
I. Aleddin Keykubad Erzincandan sonra Erzurumu da ele geirmek istedi.
nk burada bulunan Cihan-ah, nce Eyyub Meliki Erefe tabi oldu; sonra da
Celaleddin Harezmah adna hutbe okuttu. Cihan-ahn bu davran Seluklulara
isyan ettii anlamna geliyordu. nk o dnemin bamszlk alametlerinden biri
de hutbe okutmakt. Hutbe kimin adna okutulursa ona tabi olunmu demekti. Bu
srada Trabzon Rumlarnn Samsun ve Sinopa saldrdklar haberi geldi. Bunun
zerine sultan, Erzuruma gitmekten vazgeti. Sultann vazgemesinin bir sebebi de
Eyyubler ile olan dostluk ilikilerini bozmak istememesi idi. nk I. Aleddin
Keykubad, Eyyub Melikesi Gaziye Hatun ile evlenerek Eyyublerin desteini
salamt.
I. zzeddin Keykavus dneminden itibaren Seluklulara bal olan Trabzon
Rumlar, I. Aleddin dneminde tabiiyetten ayrlarak Celaleddin Harezmaha tabi
oldu. Hatta I. Keykubad Erzincanda iken Seluklularn elinde bulunan yerlere
saldrmaktan da geri kalmad. Seluklularn Rumlarla ilk atmas Moollarn
Krmn Sudk limann igal etmesi zerine ortaya kt. Keykubad kendine bal
olan Rumlarn, Sudka yerlemeye almalar ve tccarlarn ikyeti zerine
denizar sefere karar verdi. Hsameddin oban Sinopta bulunan donanmann
bana getirerek Krma gnderdi.
Hsameddin oban, Aleddinin zzeddin Keykavusa kar giritii taht
mcadelesinden sonra yaplan bar grmelerinde yer alan biriydi. zzeddin
dneminde Kastamonu beyi olan Hsameddin oban, I. Aleddin tahta knca ona
itaatini bildirmi idi.
51
Ayrca obann ok sayda askeri vard.
52

Hsameddin obann banda olduu Seluklu donanmas, Karadenizin
kar tarafna geerek Sudk ele geirdi.
53
Sudk dnemin en nemli ticaret
merkezlerinden biri idi.
54
Bylece nemli bir ticaret merkezi daha Seluklularn
eline geti. Sudk zaferi ayn zamanda Seluklu donanmasnn ksa srede ne
kadar glendiini de ortaya kard. Zaferden sonra sultana bal olan dier

50
51
Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Mesalikl-Ebsara Gre Anadolu
Beylikleri, I, 2. bask, Ankara: TTK, 1991, s. 37.
52
53
Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 37.
54
El-Kalkaendi, Subhl-Aa, IV, s. 460tan naklen; Muhammed ibni brahim ibni Ali ibni eddad,
Siretz-Zahir Baypars, ev. erafettin Yaltkaya, Baypars Tarihi, II, 2. bask, Ankara: TTK,
2000, s. 23.
16
yerlerde olduu gibi Sudkta da ticaret koruma altna alnd. Hatta burada
bulunan pek ok tccar Anadoluya davet edildi. Bu sefer srasnda Kpaklar ve
Ruslar da itaat altna ald (1228).
Sudkn ele geirilmesinden sonra I. Aleddin Keykubad ile Harezmah
hkmdar Celaleddin arasndaki ilikiler gerginleti. Aslnda Celaleddin ile I.
Aleddin arasnda 1225te balayan bir dostluk vard.
55
Bu tarihten itibaren iki Trk
hkmdar birbirlerine vg dolu mektuplar gndermiti.
56
Fakat aradaki dostluk
1229da Celaleddinin Ahlta saldrmas zerine bozuldu.
57
Celaleddin
Mengbirti, Ahlta saldrnca Erzurum meliki Cihan-ah da ona tabi oldu. Hatta
bununla da yetinmeyerek onlar Seluklulara kar kkrtt. Celaleddin bu
kkrtmalarn etkisiyle Seluklulara kar dmanca tavrlar sergilemeye balad.
1228de Moollardan kaarak batya doru ilerleyen Celaleddin,
Azerbaycan zerinden Anadoluya geti. Ahlt kuatt. Bunun zerine I. Aleddin
Keykubad, ondan Grcistan ve Tiflis zerine gitmesini ve bu yerleri ele geirdikten
sonra Anadoluya gelmesini syledi. Ayrca Ahlttan ekilerek Moollar ile
barmasn tavsiye etti. Bu ekilde davranmad takdirde kendisiyle savamak
zorunda kalacan bildirdi. Celaleddin ise onu dinlemeyerek Ahlta yerleti. I.
Aleddin bu durum karsnda Eyyubler ile anlama yolunu seti. Bu sayede hem
kendine destek salad hem de Eyyubler ile olan gerginlii sona erdirdi.
I. Aleddin Keykubad ve Eyyublerden Melik Eref, Melik Cevat, Melik
Mugis ve Melik Aziz birleerek ordular ile Harezmahlar zerine yrd.
58
ki
taraf 11 Austos 1230da Yass-imende karlat. I. Aleddin Keykubad Trk,
Frenk, Ermeni, Grc, Rum ve Araplardan oluan bir ordu hazrlad.
59
Burada
yaplan sava Seluklular ve mttefikleri kazand. I. Aleddin bu zaferden sonra,
Ahlt nceden olduu gibi Melik Erefe brakt.
Celaleddin Harezmahn Yassimen Savandan ksa bir sre sonra vefat
etmesi zerine Harezmahlar Devleti ykld. Bu devletin yklmas Moollar ile
Seluklular snr komusu haline getirdi. Moollar, Dou Anadoluda bulunan
Eyyub ve Artuklu ehirlerini ele geirdi (1231). 1232de Cormagan Noyan

55
Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 375380.
56
Bu mektuplar iin Bk. EK-I.
57
Ayrnt iin Bk. bnl-Esir, 12, s. 422423, 443444ten naklen; Muammer Gl, Harezmli
Trklerin Anadolu ve Yakndoudaki Rolleri ve Tesirleri, BELLETEN, LXX, S. 257, Ankara:
TTK, Nisan 2006, s. 96.
58
Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, s. 121.
59
17
komutasndaki Mool ordusu Sivasa kadar ilerledi. I. Aleddin, Moollarn
niyetini renmek iin Kemaleddin Kamyar Sivasa gnderdi. Moollar takip
eden Kamyar, Erzuruma kadar geldi.
60
Buradaki askeri kuvvetlerin banda
bulunan Mbarizeddin avl ile grt. Moollarn istila amacyla gelmediklerini
rendi. Ancak Moollar Grclerin kkrttn dnerek Grcistan zerine bir
sefere kt. Grcistan Kraliesi Rosudan, Seluklular karsnda tutunamayacan
bildii iin bar teklifinde bulundu. I. Keykubad, Moollar hakknda bilgi
beklerken Kamyarn Grcistana girdiini ve zafer kazandn rendi. Bu
durumdan memnun olan sultan, Moollara kar tedbir almaya balad. Sivas ve
Kayseri kalelerinin etrafna sur yaptrdktan sonra ynn douya doru evirdi.
Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerinden biri olan Skmenliler
zamannda Ahlt ok zengin bir yerdi. 1207de Eyyublerin eline geen, Grc,
Harezmah ve Mool saldrlaryla tahrip olan ehir, Yassimen zaferinden sonra
tekrar Eyyublerin eline geti. Eyyub meliki Eref, Ahlt ile pek ilgilenmedi.
Moollar gelmeden nce snrlarn gvence altna almak isteyen I. Aleddin
Keykubad, Eyyublerin ilgilenmedii Ahlt almaya karar verdi.
1232de Kemaleddin Kamyar Ahltn ele geirilmesi ile grevlendiren
Sultan, blgenin yeniden ina edilmesini de istedi. Kamyar, Ahlta geldiinde
perian durumda olan halk, sultann ordusunu byk bir sevinle karlad. nk I.
Aleddin, adaleti ve efkati ile tannan bir hkmdard. Celaleddin Harezmahn
Sultan Aleddinin lkesinin her neresinden getiysem, btn halkn ondan
memnun olduunu grdm. szleri de bunu kantlamaktayd.
61

Ahlt ve evresi ele geirildikten sonra devlet adamlar blgenin nfus
saymn ve arazi tahririni yapt. Buradan gen halk ehre davet edilerek Ahlt
yeniden canlandrld. Halka kendini toplamas iin yardm edildi. Seluklu devlet
ananesine ve iktisadi siyasetine uygun olarak onlara hayvan, tohum ve mal
datld. Ayrca bir sre onlardan vergi de alnmad.
62
ekici bir merkez haline
getirilen Ahlt, Azerbaycandan gelen glerle eski canlln yeniden kazand.

60
Dier kaynaklarda Moollar ile karlalmad kaydedilirken Hseyin Hsameddin,
Kemaleddinin Sivas yaknlarnda Moollar ile savatn ve onlar yendiini kaydediyor. Bk.
Amasyal Abdi zade Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, II, 1. Bask, stanbul: Necm-i stikbal
Matbaas, 13291332, s. 360.
61
Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 562den naklen; Feridun b. Ahmet Sipehsalar, Mevlana ve
Etrafndakiler, ev. Tahsin Yazc, stanbul: 1977, s. 25.
62
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 398. Bu politika daha sonra iskn siyaseti adyla
Osmanllar tarafndan da uyguland.
18
Blgenin sbalna Sinaneddin Kaymaz getirildi. Bu sayede dou snr gvence
altna alnd.
Yassimen Savandan ksa bir sre sonra Celaleddin Harezmahn vefat
etmesi zerine Harezmah beyleri eitli yerlere dalarak yaamlarn devam
ettirmeye alt. Baz beyler Ahlt yaknndaki Tatvanda oturmaya balad. Ahlt
ve evresinin bana getirilen Sinaneddin Kaymaz, Sultan Aleddine bu beyler
hakknda ne dndn sordu. Sultan, Sinaneddine onlar gzel szlerle ikna
ederek devlet hizmetine almasn syledi. Bata Kayr Han olmak zere Harezmah
beyleri sultann hizmetine girdi. Keykubad Harezmah beylerine ikta vererek onlar
nemli makamlara getirdi. Keykubadn bu tutumu hem beylerin rakipleriyle i
birlii yapmalarn nlemek iindi hem de Moollara kar onlarn sava
zelliklerinden faydalanmay dnmesi ile ilgiliydi.
63
nk bu beylerin emrinde
12 bin kiilik bir ordu vard.
64
Ayrca dank halde bulunan pek ok asker vard.
I. Aleddin Keykubadn Ahlt ele geirmesi zerine Melik Eref, btn
Eyyub meliklerini Seluklulara kar ittifaka ard. Hatta Mardin ve Harput
Artuklularn da kendi yanna ekti. Eyyub kuvvetleri 1234te Birecikte toplannca
I. Aleddin, Kemaleddin Kamyar Eyyublere kar grevlendirdi. Kendisi de
orduyu toplayarak harekete geti. Bu srada Msr Sultan Melik Kamil,
Seluklularn elinde bulunan yerleri meliklere datacan aklad.
65
Bu sayede,
tpk Alp Arslann Malazgirt Savandan sonra yapt gibi, fetih hareketlerini
hzlandrmay planlad. Fakat Seluklu ordusunun gc ve Eyyublerin erzak
sknts ekmesi zerine Melik Kamil, Adyaman istikametine yneldi. Eyyublerin
Adyaman istikametinde ilerlemesi zerine I. Aleddin Malatyaya yneldi. Bundan
sonra Eyyubler, Seluklu topraklarnda, Gksu Vadisi boyunca ilerlemeye devam
etti. Fakat Kamyar karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar. Harput
Artuklularnn Anadolunun zaptnn Harputtan daha kolay olacan sylemesi
zerine Melik Kamil ynn Harputa evirdi. Frat Nehri kenarnda Seluklular,
Eyyubleri yenilgiye uratt. Harput Kalesi 24 gn sren kuatmadan sonra ele
geirildi (1234).
66
Harput Artuklu emiri ve Eyyub melikleri yakaland. Kendisine
snanlar affeden sultan, teslim olan Harput Artuklu emirine Akehiri ikta olarak

63
Gl, Harezmli Trkler, s. 100.
64
65
66
Ayrnt iin Bk. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 400403.
19
verdi. Bylece Artuklularn Harput kolu tarihe kart. Esir edilen Eyyub
meliklerini de serbest brakt.
Harputun Seluklularn eline gemesi zerine I. Aleddin k geirmek iin
Alanyaya gitti. 1235 baharnda Eyyublerin elinde olan dier kaleleri ele geirmek
iin harekete geti. Konyann Mehed Ovasnda ordusunu toplayan I. Aleddin,
Malatyaya doru ilerledi. Yannda yine Kemaleddin Kamyar var idi. Malatyada
bekleyen sultan, Kamyar Urfa, Harran, Suru, Rakka ve Diyar- Bekrin fethi ile
grevlendirdi. Bu yerler iki yl nce Eyyublerin eline gemi idi. Kemaleddin,
Diyar- Bekr hari dier yerleri ele geirdi. K yaklat iin sultan Kayseriye
dnd. Burada Eyyublere kar byk baarlar elde eden Kemaleddin Kamyar
Kayseri sbalna getirdi.
I. Aleddin Keykubadn Kayseriye dnmesini frsat bilen Msr hkmdar
Melik Kamil, Seluklularn eline geen kaleleri geri ald. Bu ehirlerde bulunan
Seluklu beylerini ve halk kltan geirdi. Durumu renen Keykubad, Kayr
Hann kumandasndaki Harezm askerlerini, Diyar- Bekr zerine gnderdi fakat
Diyar- Bekr Kalesini ele geirmek zordu. nk bu kale Seluklu hkmdar
Melikah dneminden itibaren Trkler tarafndan defalarca tamir edilmiti.
Seluklu ordusu kuatmada baarsz olunca, I. Aleddin ordunun ihtiyalarn
temin etmek iin orduyu geri ard. Sultan I. Aleddin, 1237de bizzat ordunun
banda sefere karak Diyar- Bekri ele geirmek niyetindeydi. Hem k geirmek
hem de yapaca hazrlklar dnmek iin Alanyaya dnd.
Sultan Alanyada iken Mool elileri Anadoluya geldi. I. Aleddin, elilere
iyi davranlmasn istedi ve kendisi de Kayseriye doru hareket etti. Sultan bir
yandan Diyar- Bekr seferi iin hazrlklarn tamamlarken dier yandan da Mool
elileri ile grt.
67
Mool hkmdar gedey Kaan, emseddin mer aracl ile
I. Keykubada bir mektup gndermi idi. Mektupta Tanr bizi ycelttii iin
dnyay bizim uruumuza layk grd. Sen beenilen yolda bulunduundan sizi
bizimle il yolunda olmaya ve ferman tutmaya daveti faydal buluyoruz. Zira bizim
ile il olmayanlara ve kafa tutanlara zararmz dokunur; ordumuzu onlarn
memleketlerine gnderir; kendilerini keser, kadn ve ocuklarn esir alrz;
yurtlarn harap, mallarn yama ederiz. ifadeleri yer alyordu.
68
Sultan eliye il

67
Ebul Ferec bnl bri, Tarih-i Muhtasard-Dvel, ev. erafettin Yaltkaya, stanbul: Maarif
Matbaas, 1941, s. 18.
68
20
olmak tabiri ile neyin kastedildiini sordu. Eli de Moollara vergi vermekten
ibaret olan gstermelik bir tabilik olduunu ifade etti. Her zaman lkesinin ve
halknn geleceini dnen sultan, Moollarn teklifini kabul ederek lkesini
istiladan kurtard.
69
Bu sayede I. Aleddin Keykubad zamannda Moollar ile sava
yaplmad.
Mool elisi ile gren I. Aleddin Keykubad, Diyar- Bekr seferinin
hazrlklarn tamamlad. Ramazan Bayram olduu iin Kayseride bulunan elilere
ve devlet adamlarna verilmek zere byk bir ziyafet hazrlatt. Sultan I. Aleddin
hem ordusunu cesaretlendirmek hem de yabanc elilere misafirperverliini
gstermek istiyordu. nk bu srada Kayseri devletleraras siyasi bir kongre,
festival ve resmigeit alan gibi idi.
70
Sultan ziyafet srasnda o kadar neeli idi ki
Celaleddin Karatay ile bala-tekin
71
oynad. Btn devlet adamlar, eliler ve
askerler gn elence ile geirdi. Fakat yemek vaktinde zc bir olay yaand.
Sultan kendisine ikram edilen ku etini yedikten sonra rahatszland. Keykubadiye
Sarayna giden sultan bir sre sonra hayatn kaybetti (1 Haziran 1237). Sultann
vefat etmesi Seluklular iin de kn balangc oldu.
72
Tarih boyunca kurulan
Trk devletleri, en gl olduklar dnemden sonra zayflama srecine girdi.
73

Anadolu Seluklular iin de durum bundan farkl olmad.
1.3. Sosyal Devlet Anlaynn Fetihlerden Sonra Uygulanan skn
Politikasndaki Yeri
Anadolu Seluklular devleti kurulduu andan itibaren yerletirme (iskn)
politikasna byk nem verildi. skn politikas ile ulalmak istenen ama;
fethedilen yerlerde kalc olma ve gebe nfusu yerleik hayata altrma ve yerli
halkla kaynatrma idi. Anadolu Seluklularnn da uygulad bu politika
kendinden sonraki idarelere de rnek oldu. 600 yl hkm sren Osmanl Devleti de
bu yolu izledi. Osmanllarn bu kadar uzun mrl olmasnda uygulanan iskn ve
hogr politikasnn (istimalet) rol bykt. nk Osmanllar fethettikleri

69
70
Ali remi, Trkiye Seluklularnn Dou Anadolu Politikas, 1. bask, Ankara: Babil Yaynlar,
2005, s. 294.
71
Bala-tekin: evgen, polo. Atlara binilerek deneklerle oynanan bir eit top oyunu. Bk. Trk Dil
Kurumu, Trke Szlk, I, s. 465.
72
Halil Edhem, Kayseri ehri, haz. Kemal Gde, 1. Bask, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar, 1982, s. 87.
73
rnein tarihte bilinen ilk tekilatl Trk devleti olan Asya Hunlar Mete-Hann, II. Gktrk
Devleti Bilge Kaann, Gazneli Devleti Sultan Mahmutun, Byk Seluklu Devleti Melikahn,
Osmanl Devleti Kanuni Sultan Sleymann lmnden sonra duraklama ya da k dnemine
girdi.
21
yerlerde siyasi hkimiyetlerini salam temellere dayandrmak iin kendi anavatan,
ehir, kasaba ve kylerinden ahali getirmeyi en bata yaplacak i saymakta idiler.
74

Anadolu Seluklu Devleti kurulduu srada kendilerine yeni bir yurt arayan
Ouzlar kitleler halinde Anadoluya gelmeye devam ediyordu. Sleyman-ah kendi
etrafnda toplanan bu insanlar u blgelere yerletirdi.
75
Bylece devlet kurulduu
andan itibaren iskn politikas uygulanmaya balad. skn politikas sadece
Trkmenlere deil, Bizans valilerinin ar vergileri altnda ezilen Hristiyan halka
da uyguland. rnein Sleyman-ah Antakyay ele geirdii zaman askerlerin
evlere girmesini ve halka kt davranmasn yasaklad. Ele geirilen topraklar
Bizans dneminde esir ya da topraksz kyl durumuna den Hristiyan halka
datld.
76
Bylece Hristiyanlarn Seluklular benimsemesi saland. Sleyman
ahn Bu politika dier Seluklu sultanlar tarafndan da devam ettirildi.
II. Klaslan zamannda Seluklular, Selahaddin Eyyub ile birleerek Halep
Trkmenlerini Kilikyaya yerletirmek iin pek ok teebbste bulundu.
77
Bu
sayede blgeye pek ok Trkmen yerletirildi. II. Klaslandan sonra Seluklu
sultan olan I. Gyaseddin Keyhsrev de babasnn izledii siyaseti devam ettirdi.
I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde Bizansllar, Konya-stanbul arasnda
ticaret yapan Trklere ve Rumlara saldrd. Bunun zerine I. Gyaseddin, Bizans
topraklarna girerek Menderes Nehrine kadar ilerledi. Ele geirdii Hristiyan
esirleri Akehire yerletirdi.
78
Onlarn tarm ile uramasn salad.
I. Gyaseddin Keyhsrevden sonra baa geen I. zzeddin Keykavus
dneminde de iskn politikasna nem verildi. 1214te Sinopun ele
geirilmesinden sonra Sultan Keykavus, ehirden ayrlmak isteyenlere izin verdi.
Kuatma srasnda ehirden kaanlar da geri ard. Ayrca her blgeden itibarl ve
gl kimselerin seilerek Sinopa gnderilmesini istedi. Eer gelmek istemeyen
olursa ikna edilerek mallarnn hazine iin satn alnmasn ve tam karlnn
denmesini emretti.
79
Bylece ehrin hem Trklemesine hem de ticari nemi

74
azuman Sazak, Trkiyenin Nfus ve skn Tarihinde Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletinde
Zorunlu Nfus Hareketi ve skn Politikas, I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti
Kongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 252.
75
etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 62.
76
77
78
79
lhan Erdem, Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s.
307.
22
dolaysyla Trk tccarlar ile tekilatlandrlmasna alld.
80
Bu politika I.
zzeddinden sonra baa geen I. Aleddin Keykubad dneminde de devam ettirildi.
XI. yzylda balayan Trkmen gleri XII. yzylda da artarak devam etti.
Bu dnemde Azerbaycan ve randan Anadoluya byk gler oldu. XIII. yzylda
ise Mool istilas, yeni bir g dalgasna sebep oldu. Bu srada Anadolu Seluklu
Devletinin banda I. Aleddin Keykubad vard. Seluklular en gl, en zengin ve
en refah dnemlerini yayorlard. Bu nedenle Anadolu, istilalar ve katliamlar
yznden yersiz yurtsuz kalan gebeler iin snlacak tek yer olarak kabul
ediliyordu. Moollarn Mslmanlara yaptklar ikenceleri gren ulema da
kendileri iin en gvenli yerin Anadolu olduunu dnyordu.
81
Bu dnce,
Anadolunun nfusunun artmasna sebep olduu gibi nemli bir bilim merkezi
haline gelmesini de salad. I. Aleddin daha ilk fetih hareketinden sonra iskn
politikasn uygulamaya balad. Kalanorosun fethinden sonra buray yeniden ina
ettirirken her ehirden lim ve sanatkrlar da buraya nakletti.
82

Anadoluya gelen Trkmenler u blgelere yerletirilirken, farkl Ouz
boylarnn birbirinden ayrlmasna dikkat ediliyordu. Bu sayede boylarn birbirleri
ile mcadele etmesi nleniyordu. Ayn zamanda snrda nemli bir askeri kuvvete
de sahip olunuyordu. Moollarn nnden kaarak Maverannehir ve Horasan
blgesinden gelen Trkmenlerin yannda aileleri ve srleri de vard. skn
politikasnn nemini kavrayan Sultan Keykubad Ouzlar Boz-ok ve -ok
gruplarna ayrarak ulara yerletirdi.
83
1228de -oklardan olan
Karamanoullarnn bir ksm Ermenilerden alnan Ermenek taraflarna yerletirildi.
Bir ksm da XII. yzyln ortalarndan itibaren Maverannehir ve Azerbaycan
taraflarna yerlemi durumdayd.
84
Boz-ok kolundan olan ve Harezmahlar ile
birlikte Anadoluya gelen
85
Kaylar da Bizans snrna yerletirdi. Erturul
Gazinin banda bulunduu Kay boyuna St klak, Domani de yaylak olarak

80
81
Necmeddin Razi, Mirsadl-bad, s. 1621den naklen; etin, Seluklu Messeseleri ve
Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 66.
82
Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Camid-Dvel, yay. Ali ngl, Seluklular Tarihi II,
Anadolu Seluklular ve Beylikler, zmir: Akademi Kitapevi, 2001, s. 61.
83
84
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 5. bask, Ankara:
TTK, 2003, s. 1.
85
Ahmed Tevhid, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden Tevif-i Mlk, TOEM, S.
16, Sene 1327, 13291911, s. 39.
23
verildi.
86
Celaleddin Harezmah ile Anadoluya geldii tahmin edilen Germiyan
aireti
87
de nce Malatya taraflarna daha sonra Ktahya ve evresine yerletirildi.
Bu dnemde sadece Germiyanlar, Karaman oullar ve Kaylar deil dank halde
yaayan Harezmah askerleri de I. Aleddin tarafndan hizmete alnd.
I. Aleddin Keykubad Harezmahlar lkesinin en zengin vilayetlerine
yerletirdi.
88
Harezm beylerini de nemli grevlere getirdi. Bu durum idare
mekanizmasnda sorun kmasna neden oldu. Trkmenlerden oluan Harezmahlar
farkl milletlerden oluan Seluklu idare mekanizmas iinde yabanc bir unsur
olarak algland.
89
I. Aleddin Keykubad Diyar- Bekr seferinin hazrlklarn
yapt ve Mool elisi ile grt srada devlet ile ilgili nemli kararlar ald.
Harezmah Kayr Han Sivasa vali olarak atad. Bylece Harezmahlara verdii
nemi bir kere daha gsterdi. Olu II. Gyaseddin Keyhsrevi Erzincana
gnderdi. emseddin Altun-abay da atabey olarak grevlendirdi. Kk olu
zzeddin Klaslan kendisine veliaht seti. Hatta yannda bulunan devlet
adamlarndan zzeddine tabi olacaklarna dair sz ald. Fakat sultann lm
zerine, Harezmahlar hari, beyler sultana verdikleri sz tutmadlar.
90
Bundan
sonra Harezm beyleri birer birer ortadan kaldrld. Bylece yabanc bir unsur
olarak alglanan Harezm beyleri ynetimden uzaklatrld.
I. Aleddin Keykubadn zehirlenmesinde de, zzeddinin veliaht olmasn
kabul etmeyen beylerin ve II. Gyaseddin Keyhsrevin rol olduu
dnlmektedir. Bununla ilgili kesin bir kant olmasa da zzeddinin yerine II.
Gyaseddin Keyhsrevin sultan olmas ve Harezmah beylerinin tasfiye edilmesi
bu dnceyi kuvvetlendirmektedir.
Sleyman-ah dneminden itibaren uygulanan ve I. Aleddin dneminde
zirveye ulaan iskn politikas sonucunda Anadolu eitli Trk oymaklarnn
yerletii bir lke haline geldi. Sivas, Tokat, Amasya, Antakya, Isparta, Burdur,
Mula, Gaziantep, Kahramanmara, Yozgat, Tarsus, Trabzon, Bayburt,
Gmhane, Giresun, Ordu, Samsun, Malatya, Erzincan, Tunceli gibi ehirler
Trkmenlere yurt oldu.
91

86
Ayrnt iin Bk. Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 5769; Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri
Hakknda Aratrmalar, s. 39.
87
Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 39.
88
Harezmahlar; Erzincan, Amasya, Larende ve Nide gibi dnemin zengin ehirlerine yerletirdi.
89
Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, s. 38.
90
Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, s. 37.
91
24
skn politikasnn tamamlaycs ve bir sosyal devlet anlaynn tezahr
olarak vakflara nem verildi. zellikle Trklerin yerletirildikleri blgelerde bata
sultan olmak zere devletin ileri gelen zenginleri cami, medrese, imarethane, tekke,
han gibi hayr messeseleri yaptrarak bunlara zengin vakfiyeler balad.
92
Bu
durum sosyal yapnn glenmesini, dayanma ve kaynamay da beraberinde
getirdi. Bylece devlet ynetimi kolaylam, kendi iinde ve dna kar gl
olmann yolu alm oldu. Sultann ncln yapt bu messeseler, ayn
zamanda Ouz boylarnn youn bir aknla Anadoluya gelmelerini, zorlanmadan
buralara almalar ve yerlemelerine de imkn verdi.
1.4. Sosyal Devlet Anlaynn Adalet Politikasna Yansmas
Sosyal devlet anlayn benimseyen Anadolu Seluklu sultanlar, haftada iki
gn zulm ve hakszla urayanlarn ikyetlerini dinlerdi. rnein; I. Gyaseddin
Keyhsrev kadlarn huzurunda halkn ikyetlerini dinler ve kararn verirdi. Hem
ikyet edeni hem de kar taraf dinler, kim hakl ise onun hakkn gzetirdi.
Adaletin inenmesine hibir zaman izin verilmezdi. Bir kiinin mal alnrsa
karl hazineden denirdi. Bylece Seluklu snrlar ierisinde hakszla
urayan hi kimse madur edilmezdi. Bu uygulama I. Aleddin Keykubad
dneminin sonuna kadar devam etti.
93

ki dnyada Allahn glgesi, iki lemde adaletin savunucusu
94
olarak
adlandrlan I. Aleddin Keykubad, Nizaml-Mlkn tavsiye ettii eski bir Sasani
geleneine uygun olarak, nevruz gn halkn karsna kard. Burada herkes
ikyetini dile getirirdi. Hatta sultandan dahi ikyeti olunabilirdi.
95
Yani
ngilizlerdeki Kral asla yanlmaz dncesi Anadolu Seluklu sultanlarnda
grlmezdi.
96

I. Aleddin Keykubad, yabanc lkelerden gelen misafir ve elilere iyi
davranr, onlara byk bir ilgi ve sevgi gsterirdi. Fakat devlete zarar verenleri,
grevini ihmal edenleri ve ktye kullananlar asla affetmezdi. Suun byklne

92
Sazak, Trkiyenin Nfus ve skn Tarihinde Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletinde Zorunlu
Nfus Hareketi ve skn Politikas, s. 253.
93
94
95
Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, s. 265.
96
Mustafa Baktr, lk Osmanl eyhlislam Molla Fenarinin Konya-Karaman Seyahati ve
Seluklularn Son Dneminde Anadoluda Ulema-mera Mnasebetleri Hakknda Baz Tespitler,
I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu
Aratrmalar Merkezi, s. 85.
25
gre suluya tehir, tahkir, hapis, azil ve idam cezalar verilirdi.
97
Tehir veya tahkir
cezas genellikle sa ve sakal kestirilerek uygulanrd. Sulu olan devlet
byklerinin mallar msadere edilirdi. rnein; I. Aleddin Keykubad, kendisine
kar suikast giriiminde bulunan beyleri nce ekonomik olarak zayflatt sonra da
mallarn msadere ettirdi. Msadere edilen mallar ise sultann ahsi hazinesine
deil devletin hazinesine aktarld. Bu sayede devlet hem ekonomik olarak glenir
hem de merkezi otorite salanrd.
ok merhametli olan Sultan I. Aleddinin grevini yapma ve adaleti yerine
getirme istei hi kaybolmazd. Zalimi cezalandrmay ve zulme urayanlarn
haklarn korumay birinci grevi olarak kabul ederdi. Yaknlarndan veya
nedimlerinden biri yetkisi dnda bir sz sylerse onu meclisten uzaklatrr ve bir
daha meclise almazd. Hi kimseyi susuz yere cezalandrmazd.
98
Fakat ihmaller
karsnda hibir zaman sessiz kalmazd. Bu nedenle doruyu delilleriyle bulan,
slamn ve Mslmanlarn gzdesi, byk sultan Ulug Kutlug nanc
99
olarak
adlandrlyordu.
Diyarbakr Artuklularndan Melik Mesutun Aleddine kar bir ittifak
ierisinde yer aldktan sonra sultandan af dilemek iin yazd u iir sultann adalet
anlayn ve sosyal devlet yaklamn zetliyordu:
Ey! Dnyann adaletinden rahat ettii kimse, felek senin hr dncenin
klesidir.
Huzurundan yz eviren kimse, felekten hi grlmemi eyler grr.
Ktleri affetmek senin iindir, af dileyenler senden ltuf grrler.
Cihan yaratann glgesi sensin, sen de onun kullarna yaptn yap.
O, suu grd zaman onun zerinde fazla durmaz,
zr diledii zaman suluyu affeder.
te utanp sklarak senden af dilemek iin dilimi atm.
Ktlk benden, iyi i yapmak senden; su benden, sabr senden,
Suu balamak ii senin, af dilemek ise bizim iimizdir.
imdi senin affna kaldm, sen iyilik yap, o senin iindir.
100

97
Bedirhan-Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 25. Ayrnt iin Bk. bn Bibi,
El- Evamirl-Aliye, s. 243254.
98
99
100
26
I. Aleddin, Melik Mesutu affetti; ancak tekrar isyan ederse daha byk bir
cezaya arptrlacan da syledi. I. Aleddin Keykubad, sadece Melik Mesutu
deil kendisinden af dileyen herkesi affederdi. Daha nce kendisine kar ittifak
kurmaya alan Mengck Beyi Davut-ah affettiini ve geimini salamas iin
ona ikta verdiini sylemitik. Anadolu Seluklu sultanlar tahta k
merasiminden ve byk zaferlerden sonra genel af ilan ederek halk sevindirirlerdi.
Bu sayede hem halkn devlete olan ball artrlrd hem de sultan sevincini halk
ile paylard. Hsameddin obann Sudk ele geirmesine ok sevinen,
zaferden sonra lkede genel af ilan eden sultan I. Aleddin Keykubad da sevincini
halk ile paylat.
101
Genel af ilan edilmesinde sultann sosyal devlet anlayna sahip
olmas da etkili idi. nk bu anlaya gre Devlet, halk iin vard. Bu nedenle
sultanlar, her frsatta halk memnun etmeye alrd. Halkn memnun olmas ise
merkezi otoritenin glenmesini salyordu. Bu sayede devlet daha uzun mrl
oluyordu.
1.5. Sosyal Devlet Anlaynn Din Tutuma Etkisi
Trkler ile Mslmanlar arasndaki ilk temaslar Hz mer dneminde
Nihavent Savann kazanlmasyla balad. 642de yaplan bu savatan sonra ran,
Mslmanlarn eline geti. Bundan sonra Mslmanlar bir ksm Horasanda
102
,
Azerbaycanda ve dier yerlerde yaayan Trklerle temas kurmaya balad. Hz
Osman dneminde, bu karlama daha ileri bir safhaya ulat. Emeviler dneminde
zellikle Kuteybe bin Mslimin Horasan valiliine getirilmesiyle Maverannehir
alarak iki toplumun kaynamasnn yolu ald.
Emevilerden sonra slam dnyasnn liderliinin Abbasilere gemesi ile
Trklerle Mslmanlar arasndaki ilikiler farkl bir boyut kazand. nk
Abbasiler Emevilerin tersine, Arap olmayanlarla daha iyi iliki kurmaya zen
gsteriyorlard. Abbasilerin izledii hogr politikas, bamszlklarna son derece
dkn olan ve ezilmeye asla tahamml edemeyen Trkleri kendi tarafna ekti. Bu
yaknlama zellikle 751de inliler ile Abbasiler arasnda yaplan Talas
Savandan sonra daha da gelimi oldu.

101
Feda amil Ark, Seluklular Zamannda Trkiyede karlan Kolektif Aflar (10751243),
Seluk Dergisi, I. I. Aleddin Keykubat zel Says, S. 3, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi,
1988, s. 26.
102
Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 16dan naklen; el-Belazuri, Futuhul-Buldan, ev. Mustafa
Fayda, Ankara: 1987, s. 584585; Bu hususta daha geni bilgi iin bkz: Ali pek, lk slami
Dnemde Azerbaycan, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
1999).
27
Byk Seluklu Sultan Turul Bey 1055te Badat seferine karak Abbasi
halifesini Bveyhilerin basksndan kurtard. Halifenin siyasi yetkilerini elinden
ald, dini yetkilerine ise dokunmad. Bylece slam tarihinde din ve devlet ileri ilk
defa birbirinden ayrld. Sultan dini adan halifeye, halife de siyasi adan sultana
baland.
103
Bu durum Hristiyan, Sryani, Musevi gibi unsurlarn devlete
balanmasn kolaylatrd. Hem Byk Seluklu sultanlar hem de Anadolu
Seluklu sultanlar dindar insanlar olmalarna ramen bu durumu hibir zaman
tebaalarna uyguladklar siyasete olumsuz olarak yanstmadlar. Tam tersine sahip
olduklar topraklarda halka geni bir inan hrriyeti tanyarak onlar kendi
yanlarndan ayrmadlar.
Seluklu sultanlarnn sahip olduklar topraklarda halka bask yaplmas sz
konusu deildi. Bu sayede farkl din ve mezhepten olan insanlar bir arada, huzur
iinde yayordu. Anadoluda Mslmanlar ve gayri Mslimler byk lde
birbirlerine sayg ve hogr gsteriyorlard. Hatta iki taraf da birbirinden
etkilendii gibi ou zaman ortak deerler etrafnda toplanabiliyorlard. rnein;
Mevlana Celaleddin Rumi vefat ettiinde hem Hristiyan hem de Mslman halk
byk bir hzn yaad. Her iki tarafn da ortak ziyaret ettikleri mezarlar vard.
104

Dman karsnda da iki grup birlikte hareket ediyordu. Moollarn Seluklular
Kseda Savanda yenilgiye uratmasndan sonra Malatyada bulunan
grevlilerin kamas zerine ehir bir sre idarecisiz kald. Bunun zerine ehirde
bulunan Mslmanlar ve gayri Mslimler aralarnda bir sadakat yemini yaparak
ehrin patriini idareci olarak setiler. Bu da Mslmanlar ve gayri Mslimler
arasndaki ilikilerin boyutunu anlamamz salamaktadr. Ayn lkede yaayan bu
insanlar lkelerini dmana kar birlikte korumaktan da geri kalmamlardr.
105

Anadolu Seluklular dneminde hogr ierisinde yaayan gayri
Mslimlere dini adan hibir zorluk karlmad. Bunlar ayn zamanda hukuk
zgrlne de sahipti.
106
Dier konularda ise Mslmanlarla Gayri Mslimler eit
haklara sahipti. Eitimini aldktan sonra her trl meslei yapabilirlerdi. Seluklu
hastanelerinde pek ok Hristiyan, Sryani ve Ermeni doktorun grev yapmas da
bunu aka gsteriyordu. I. Aleddin Keykubad dneminde Sryani bir doktor

103
Bedirhan- Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 19.
104
Sheyl nver, Anadolu Seluklu Laik Hastaneleri ve Ruh Sal Hizmetleri, Seluklu
Aratrmalar Dergisi, IV, Ankara: Gven Matbaas, 1975, s. 221.
105
Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, II, s. 543.
106
28
vard. Bu doktorun tp alanndaki bilgisi iyi deildi. Fakat Sultan onu;
hkmdarlarn hayat ve dnemin nemli ahslar hakkndaki bilgisi, ho sohbeti
ve iyi Rumcas sebebiyle yanndan ayrmazd.
107
Sadece bu rnek bile Seluklu
sultannn din alannda da sahip olduu sosyal devlet anlayn ortaya
karmaktayd.
I. Aleddinin azatl klelerinden olan Celaleddin Karatay, aslen
Rumdur.
108
17 yl boyunca I. Aleddin Keykubadn yanndan ayrlmayan
Celaleddin, onun lmnden sonra da devlete nemli hizmetlerde bulunan
biridir.
109
Tpk Celaleddin gibi Seyfettin Turumtay da Trk olmad halde devlet
ierisinde nemli bir mevkie sahipti. Kk yata saraya alnan Turumtay, Trk
terbiyesine gre yetitirildikten sonra Sultan I. Aleddinin mirahurluunu yapan
kiidir.
110
Bu iki rnek de bize Seluklularn grevlendirme yaparken rk ve din
ayrm yapmadklarn aka gstermektedir. Bu da onlarn sahip olduu sosyal
devlet anlayndan kaynaklanmaktadr.
Anadolu Seluklular, II. Klaslan dneminden itibaren fetihlerini ticareti
gelitirmek ve korumak iin yapmaya balad. I. Aleddin Keykubad dneminde de
bu politikann devam ettiini daha nce ifade etmitik. Ticarete byk nem veren
sultan sadece kendi vatandalarnn deil, Anadoluya gelen gayri Mslim
tccarlarn haklarn da korumaya alyordu. Venedikliler ile Sultan I. Aleddin
arasnda yaplan ticaret antlamas bunun en gzel rneidir. Venedikli tccarlara
Anadolu snrlar ierisinde kolaylk salayan bu antlama ile ayn zamanda
Venediklilerin mallar da sigortaland.
111
Sultann ticaret konusunda da tebaas
arasnda ayrm yapmamas hatta lkesine gelen tccarlara da ayn ekilde muamele
etmesi dikkat ekicidir. Aleddinin ticareti koruma politikas da aslnda dine olan
ballnn bir sonucu idi. nk Sultan tccarlara zarar verenleri cezalandrrken
Bir anlk adalet, 60 yllk ibadetten daha hayrldr.
112
Dsturuna uymak
dncesi ile hareket ediyordu. Bu nedenle Ermeniler ve Trabzon Rumlar zerine

107
108
Mevlana Celaleddin, Mektubat, yay. Abdlbaki Glpnarl, Mektuplar, stanbul: nklp
Kitapevi, 1999, s. 226.
109
Ahmet Eflaki, Menkibl-Arifin, I, ev. Tahsin Yazc, Ariflerin Menkbeleri, I, Metin 1/22, 3.
Bask, stanbul: MEB Yaynlar, 2001, s. 9091.
110
smet Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara: Mars Matbaas, 1978, s.
91.
111
Venedikliler ile I. Aleddin Keykubad arasnda yaplan ticaret antlamas iin bkz Ek-II.
112
29
bir sefer dzenledi. Hatta denizar bir sefer dzenleyerek Karadenizin
kuzeyindeki Sudk limann ele geirdi.
Seluklular iskn politikasn uygularken de Mslmanlar ve Hristiyanlara
eit davranmlard. Sadece Mslmanlarn deil gayri Mslimlerin de tarm ile
uramalar iin imkn salanyordu. Yine Trkmenlere olduu gibi gayri
Mslimlere de iskn politikas uygulanrken farkl olunmamaya dikkat
ediliyordu.
113
Trkmenler, Hristiyan ailelerin yanna yerletiriliyordu. Bu sayede
hem Hristiyanlarn birleerek devlete kar isyan etmesi ihtimali ortadan
kalkyordu hem de iki halkn kaynamas salanyordu. Mslmanlar ve
Hristiyanlar farkl mahallelerde oturuyor olsalar da, ayn ehirde yaadklar iin
ister istemez birbirleri ile iletiim kuruyor, ticaret yapyorlard. Hatta sultanlar dhil
iki taraf evlilik yoluyla akrabalk da kuruyorlard. rnein; I. Aleddin Keykubad
Alaiyenin fethinden sonra Kyr Vartn kz ile evlendi. II. Gyaseddin
Keyhsrevin annesi, Kyr Vartn kz idi. II. Gyaseddin Keyhsrev ise Grcistan
kraliesi Rosudann kz ile evlendi. Sultanlarn ve meliklerin Hristiyanlarla
yaptklar evlilikler genellikle siyasi ilikileri dzenlemek iindi. Buna ramen
Seluklular, Hristiyan elerine hibir zaman slam kabul etmeleri iin bask
yapmamlard. Fakat bu hatunlar, zamanla kendileri slam kabul ettiler.
Mslmanl seen hatunlar hayatlarn bu dine hizmet etmek iin harcadlar.
Anadoluda onlarn ei benzeri olmayan mimari eserleri vard.
Seluklularn Mslmanlara yaklam da gayri Mslimlere olduundan
farkl deildi. Anadolu Seluklu sultanlar dindarlklar ile dikkat ekiyorlard.
Fakat bu dindarlk hibir zaman banazla dnmedi.
114
Tam tersine sosyal devlet
anlayn beraberinde getirdi. Aslnda bu anlayn temeli slamiyet ncesi Trk
tarihine dayanyordu. Hunlar, Gktrkler gibi slamiyet ncesi Trk devletlerinde
mevcut olan kut anlay slami dnemde de devam etti. Trk hkmdarlar,
Mslman olmadan nce devleti ynetme yetkisinin kendilerine Gk-Tanr
tarafndan verildiine inanyorlard. Halk Tanrnn kendilerine bir emaneti olarak
gryor ve halka o ekilde muamele ediyorlard. Trk tarihinin ve edebiyatnn ilk
yazl rnei olan Orhun Kitabelerinde yer alan Tanr buyurduu iin a milleti

113
114
Friedrich Karl Kienitz, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan
Dnya Tarihindeki nemi, ev. Mithat San, BELLETEN, L, S. 196, Ankara: TTK, 1987, s. 284.
30
doyurdum, plak milleti giydirdim, fakir milleti zengin kldm.
115
ifadesi de
Trklerdeki din alannda da sosyal devlet anlaynn kaynan ortaya karyordu.
Bu anlay Anadolu Seluklularnda da devam etti.
Anadolu Seluklular dneminde saltanatn hkmdara Allah tarafndan
verildiine inanlyordu. I. Gyaseddin Keyhsrev devlet nimetini kendisine
Allahn verdiine inanyor ve bu duruma krediyordu. I. Aleddin Keykubad da,
babas gibi, ynettii halkn kendisine Allah tarafndan emanet edildiini
dnyordu. Celaleddin Harezmaha syledii szlerle de Seluklularn bu
anlayn net bir ekilde ortaya koyuyordu: uras herkes tarafndan kabul
edilmelidir ki Yce Allah ben kuluna mlk, devlet, grgl emirler, akll vezirler,
hazineler, silahlar, askerler, mamur lkeler, mutlu ve itaatkr halk verdi. Bylece
bana sonsuz nimetler ve byk bir g nasip etti. Btn bunlar bana genliimin
ilk gnlerinde vererek beni padiahlk yapma ve milletimin ilerini yrtme
erefiyle ereflendirdi.
116
Sultan I. Aleddin, bu dnceyi saltanatnn sonuna
kadar devam ettirdi ve kendisini halknn hizmetkr olarak dnd. Bu dnce
dier alanlarda olduu gibi dini anlayta da kendisini hissettirdi. Devlet dine
hizmet etmek iin var iken, din de devleti ayakta tutan manevi bir g olarak
algland.
117

Abbasi halifesine de son derece bal idi. rnein; Abbasi Halifesi en-Nasr
Lidinillah, I. Aleddin Keykubadn halka iyi davrandn ve slamn btn
kurallarna uyduunu renince baz hediyelerle birlikte Ebu Abdullah mer bin
Muhammed el-Shreverdiyi Anadoluya gnderdi.
118
Sultan, Shreverdinin
Aksaraya geldiini renince onu karlamas iin bir heyet gnderdi. Onu en iyi
ekilde arlad. Hatta halifenin gnderdii en gzel hediyenin kendisi ile grmek
olduunu bildirdi. Shreverdi Anadoludan ayrlrken Sultan I. Aleddin, Emir
Celaleddin Karatay ve Melikl mera Necmeddin Ebul Kasm Tusiyi; 7 bin
adet altn, 5 bin altn sultani dinar, 500lk, 100 ellilik ve yzlk miskaller halinde
baslm Ali sikkesi, eya ykl katrlar, Arap ve idi atlar, elbise dolu
sandklardan oluan hediyelerle birlikte gnderdi. Kendisi de Shreverdiyi

115
Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 27. Bask, stanbul: Boazii Yaynlar, 2001, s. 43.
116
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 383384. Benzer ifadeler I. Aleddin Keykubadn Kemaleddin
Kamyar ile ilgili menurunda da bulunmaktadr. Bk. Osman Turan, Trkiye Seluklular
Hakknda Resmi Vesikalar, Metin, Tercme ve Aratrmalar, 2. Bask, Ankara: TTK, 1988, s.
7475.
117
118
Ayrntl bilgi iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 248277; Nihal Atsz, Mneccimba
eyh Ahmed Dede Efendi Hayat ve Eserleri, [y.y.], [t.y.], s. 22.
31
uurlamak zere Zincirli Hanna kadar geldi. Shreverdi, Anadoludan memnun
bir ekilde ayrld.
119

Shreverdi Anadoludan ayrldktan sonra Halife, bnl Cevziyi
gndererek Mool tehlikesine kar Aleddinden 2 bin kiilik bir kuvvet
gndermesini istedi.
120
Sultan I. Aleddin, 5 bin kiilik bir ordu gnderdi fakat
Moollar ile dostluk ilikileri kurmalarn tavsiye etti.
121
nk sultan, Moollar ile
savamann devlete byk zarar vereceinin farknda idi.
XIII. yzylda Anadolu mezheplerin, tarikatlarn hatta dinlerin kaynat bir
yer haline geldi. Bu dnem, I. Aleddin Keykubadn saltanat hari, Anadolunun
en karanlk devri olarak nitelendirilmektedir.
122
Bu dnemde Anadoluya gelen
Trkmenler bir asrdan beri slam kabul etmelerine ramen, slamiyet ncesi
inanlarnn bir ksmn da beraberlerinde getirmilerdi. Hala llerini ok, yay ve
dier sava eyalar ile gmyor, matem trenleri yapyorlard. Hatta Seluklu
sultanlar cenaze treninde salarn kesiyor, llerini mumyalatyorlard. slamiyet
ncesi Trk kltrnn en byk savunucusu olan I. Aleddin de Seluklu tahtna
oturunca aabeyi zzeddin Keykavus iin gn yas tuttu. Taziyeleri kabul etti.
Anadoluya gelen Trkmenler ve Seluklu sultanlar Hanefi mezhebine
mensuptu.
123
Fakat dier mezheplere kar da hogrl bir politika uygulanyordu.
I. Aleddin Keykubad Hanefi olmasna ramen tebaas arasnda ahengi salamak
iin sabah namazn afii mezhebine gre klard.
124

I. Aleddin Keykubad dneminde Anadoluya deiik Snni ve Batni
dervi gruplar da geldi. Sultan I. Aleddin din adamlarna, mutasavvflara ve
limlere kar byk bir sevgi duyuyordu. Bu nedenle Moollarn nnden kaarak
Anadoluya gelen bu insanlar memnuniyetle lkesine kabul etti. Bu durum, XIII.
yzylda Anadolunun deiik tasavvuf akmlarnn kaynat bir yer ve yeni

119
Miskal: 24 kratlk bir arlk ls. 1 krat= Orta byklkte be arpann arl. Bk. Ferit
Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, s. 653.
120
Hasan Fehmi Turgal, Mneccimbaya Gre Anadolu Selukileri, stanbul: Trkiye Matbaas,
1935, s. 43.
121
Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 276278.
122
Harun Gngr, Ahi Evren Zamannda Anadolunun Dini Durumu, Trk Kltr ve Ahilik,
XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, Krehir, 1315 Eyll 1985, stanbul: Yaylack
Matbaas, 1986, s. 159.
123
Ferhat Koca, Seluklularn slam Hukuk Mezheplerine Baklar, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 29;
124
32
fikirlerin ortaya kt renkli bir lke olmasn salad.
125
XIII. yzylda
Anadoluya; Bahaeddin Veled, Mevlana, emsi Tebrizi, Burhaneddin Muhakkaki
Tirmizi, Necmeddin Daye, Muhyiddin bnul Arab ve Fahruddin Iraki gibi nemli
simalar geldi.
126
Muhyiddin Arab Aleddinin destei ile Konya, Sivas, Malatya,
Erzincan gibi ehirlerde gezerek felsefesini Anadoluya yaymay baard.
ehzadelii dneminde Bahaeddin Veledin hretini duyan Sultan I.
Aleddin, onun Konya-Larendede olduunu renince onu Konyaya davet etti.
Bahaeddin Veled Konyaya geldiinde sultan onun iin byk bir toplant
dzenledi. ehrin bilgin, Sfi ve ileri gelenleri de toplantda hazr bulundu.
Bahaeddin Veled ieri girince Sultan onu karlad ve onun tahta oturmasn istedi.
Hatta Ahmet Eflakiye gre tahtn ona brakmak istedi ve onun mridi oldu.
127

Eflaki eserinde herkesi Bahaeddin Veledin mridi olarak gsterme abas
ierisindedir. Bu nedenle de I. Aleddin Keykubad ve yanndakileri onun mridi
olarak gstermi olabilir. Aleddinin din adamlar ve limlere kar saygl
davrand dorudur. nk sultan Tanrya yaklamann en iyi yolunun Tanr
dostlarn sevmek ve onlara hrmet etmek olduunu dnmektedir.
128
Fakat
sultann tahtn Bahaeddin Velede brakmak istemesi biraz abartl grnmektedir.
I. Aleddin her frsatta merkezi otoriteyi glendirmeye alrken tahtn bakasna
devretmek istemesi mantkl grnmemektedir.
Eflakinin eserinde I. Aleddin Keykubad ile ilgili bir olay daha
gemektedir. I. Aleddin Keykubad, eyh Shreverdi ve Bahaeddin Veled bir arada
bulunduu bir gn sultan bir rya grd ve ryasn onlara anlatt. Sultan ryasnda;
bann altndan, gsnn ham gmten, gbeinden aasnn tamamyla
tuntan, dizlerine kadar olan ksmn kurundan, ayaklarnn da kalaydan olduunu
grmt. Bahaeddin Veled ryay yorumlayarak sultana; Sen dnyada olduka
insanlar rahat, temiz yaayacaklar ve altn gibi kymetli olacaklar. Senin
lmnden sonra, senin olunun zaman, senin zamanna nispetle gm
derecesine, ondan sonra, olunun olu zamannda tun mertebesine decekler,
alak ve haris insanlar babu olacaktr. Saltanat nc batna geldii vakit, her
taraf karacak, halk arasnda drstlk, vefa ve efkat kalmayacak. Drdnc ve

125
Ahmet Yaar Ocak, Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir Deneme), Vakflar
Dergisi, S. XII, Ankara: Mars Matbaas, 1978, s. 254.
126
127
Eflaki, Menkibl-Arifin, I, s. 190.
128
bni eddad, Siretz-Zahir Baypars, II, s. 131.
33
beinci batna eritii vakit, Rum lkesi tamamyla harap olacak. Btn ileri pis,
fesat ehli kaplayacak. Seluk ailesi zevale urayacak, dnyann nizam rndan
kacak, soysuz kkler byklerin yerine geecek, nemli iler alak adamlarn
elinde kalacak. Her tarafta hariciler kacak. Mool istilas btn dnyay
harabeye evirecek, din bilginlerinin, vakar ve temkin sahibi eyhlerin izleri
silinecek, yeryznden bereket kalkacak ve biare insanlar byk kyametin
kopmasn mumlarla arayacak.
129
dedi. Byle bir olay aslnda gereklememitir
fakat dnemin gereklerini olduu gibi yanstmaktadr.
Anadolu Seluklu sultanlar, farkl dinlere ve mezheplere kar hogrl
davrandklar gibi bu insanlarla sohbet etmekten de geri kalmyorlard. Bu sayede
Anadoluda manevi kltr ok yksek bir seviyeye ulat. ocuklara okuma yazma
retmek iin her mescitin yanna bir de ilkokul ina edildi. Ayn zamanda medrese
yapmna da byk nem verildi.
130

Trk-slam tarihine medrese geleneini kazandran Karahanllar bu konuda
dier devletlere de rnek oldu. Karahanllar, ilk defa medreselerde burslu renci
okutma sistemini balatt. Byk Seluklular ise slam yayma amacna ynelik
olan medreselere farkl bir boyut kazandrd. Turul Beyin ele geirdii Badatta,
Alp Arslan dneminde, Vezir Nizaml Mlk tarafndan Nizamiye Medreseleri
ald. Bu medreselerde sadece dini bilimler deil pozitif bilimler de okutuldu. Bu
nedenle Nizamiye Medreseleri dnyadaki ilk niversite olarak kabul edildi. Ayn
zamanda Nizamiye Medreselerinde eitimde frsat eitliini salamak iin cretsiz
eitim verildi. Bu gelenek daha sonra Anadolu Seluklular dneminde de devam
etti. Anadolu Seluklu sultanlarnn ulemaya hrmet gstermeleri, zellikle Mool
istilasndan sonra pek ok air, mutasavvf ve limin Anadoluya gelmesini salad.
Bu durum Seluklu medreselerine hakl bir hret kazandrd.
131

Anadolu Seluklu medreseleri gl vakflar, bina, mderris, renci ve
ktphaneleri ile ilmin gelimesini salad. Ayn zamanda Anadoluda ran
kltrnn yaylmasnda etkili oldu. Mool istilasndan sonra randa yetien pek
ok lim Seluklu topraklarna geldi. ran kltr ile yetien bu limler hem
medreselerde hem de nemli devlet grevlerinde yer aldlar. Bu durum
Seluklularn resmi dil olarak Farsay benimsemesinde de etkili oldu.

129
130
Esin Khya, Anadolu Seluklularnda Bilim, ERDEM, V, S. 13, Ocak 1989dan ayr basm,
Ankara: AKM, 1990, s. 64.
131
34
Anadolu Seluklular dneminde medreselerin nfuz edemedii yerlerde
insanlar dini retme grevini zaviyeler ve tekkeler stlendi. zellikle I. zzeddin
Keykavus ve I. Aleddin Keykubad dneminde hem sultanlar hem de vezirler ve
dier devlet adamlar zengin vakflara sahip zaviyeler yaptrd. Zaviyelere devlet
tarafndan eyhler atand gibi eyhlere maa da balanyordu. Bu eyhlerin grevi,
devletin devam etmesi iin dua etmek ve gelip geen yolcularn ihtiyalarn
karlamakt.
Zaviyelerin asl grevi, Kuzey Afrika ve hatta Anadolu gibi ilk devirlerde
yeni alnan topraklarn isknn salam olmakla beraber, slam yaymakt. Bu
nedenle zaviyeler ehirlerde olduu kadar daha ok yollar zerinde ve yerleim
yerleri dnda kurulurdu. Zaviyelerin kuruluu ise u ekilde idi: Herhangi bir
tarikata bal bir eyh yannda belli saydaki mridi ile ya bir ehir, kasaba ve
kyde ya da yol zerinde uygun bir mevkide zaviyesini amakta idi. Bunun iin
gerekli yerler ya eyh tarafndan bizzat temin edilmekte yahut da o yerin
hkmdar, devlet adam, zenginleri tarafndan balanmaktayd. Ayrca kurulan
zaviye ehirde ise masraflarn karlamak zere belli miktarda arsa ve emlakin
geliri vakfedilmekte veya devlet hazinesinden denek ayrlmaktayd.
132
Kylerde
ve yol zerinde olan zaviyelerde ise durum farklyd. Buralarda kurulan zaviyeler
tpk Ortaa manastrlarnda olduu gibi, masraflarn kendi retim gleriyle
karlyorlard.
133
Bu zaviyelerin etrafnda tarlalar, baheler, balar ve deirmenler
meydana geliyor, hayvan srleri besleniyordu. Derviler hem kendi ihtiyalarn
hem de gelip geen yolcularn masraflarn kendi emekleriyle karlyorlard. Bu
sayede zaviyeler toplumsal hayatn dzenlenmesine de yardmc oluyorlard.
Zaviyelerde cretsiz yatp kalkan ve yeme-ime masraflarn karlayan yolcular
genellikle tccar idi. Bu ynyle zaviyeler, Anadoluda ticaretin gelimesine de
yardmc oluyordu. Buralarda yolculardan baka evrede bulunan yoksullara da
bedava yiyecek datlyordu. Bu sayede fakir halk kendine bir snak buluyordu.
zellikle byk ehir ve kasabalarda daha iyi bir tekilatlanma sz konusu idi.
Byk aptaki zaviyeler, kimsesiz ve yoksullarn ihtiyalarn karlayan balca
kurumlard. Fakat zellikle I. Aleddin Keykubadn vefat ve Kseda Savandan
sonra bu zaviyeler ve tekkeler tembel insanlarn yuvas haline geldi. Bu da Baba
shak syannn kmasnda etkili oldu.

132
Bk. Eflaki, Menkibl-Arifin, II, s. 291.
133
Ocak, Zaviyeler, s. 262.
35
XIII. yzylda Anadoluda zaviyeler gibi tekkeler de din ve kltr birliini
salamaya yardmc oluyordu. zellikle Mool istilasnn sebep olduu glerden
sonra Anadoluda bulunan tekkelerin says olduka artt. Bu artta sultann tevik
edici bir politika izlemesi de etkili oldu. Bylece tekkeler, tasavvufi dncelerini
yaymaya alan tarikatlarn merkezi haline geldi. Her tekke mensup olduu
tasavvuf sistemi gerei dini-tasavvufi eitimi gerekletirmeye alyordu.
Kbrevilik, Shreverdilik ve Mevlevilik gibi Snni eilimli olanlar daha ok byk
kltr merkezlerinde ilgi gryordu. Yesevilik, Kalenderilik, Haydarilik ve Vefailik
gibi gayri Snni olanlar ise daha ok medreselerin henz nfuz edemedii gebe
ve yar gebelerin bulunduu evreler ile yeni fethedilen topraklarda etkili
oluyordu. Seluklu hkmeti genellikle Snni tarikatlara mensup olmasna ramen,
henz Trkleme ve slamlama srecinin iinde bulunan Anadoluda gayri Snni
gruplar da destekliyor ve birini dierine tercih etmiyordu.
134
Bu dnemde
medreselerin yaygn olmamas dini eitim alannda byk bir boluk meydana
getiriyordu. Tekkeler Seluklular dneminde Anadoludaki bu boluu
dolduruyordu. nk tekkeler medreselerden hem sayca ok fazla idi hem de en
ssz yerlerde dahi tekkelere rastlanyordu. Tekkelerin ncelikli amac; kendi
mensuplarn ve evrede bulunan halk eitmekti. nk bu kurumlar sadece belli
bir tarikatn yelerine deil istisnasz btn halka hatta gayri Mslimlere bile ak
olan yerlerdi. Tekkelerde tarikat yelerine dini ve tasavvufi konularn en ince
ayrnts anlatlyordu. Halka ise daha kolay, ilgi ekici ve anlalr konulardan
bahsedilirdi. zellikle drst ve temiz ahlakl bir hayat yaamaya, dini emirlerin,
ibadetlerin yerine getirilmesine dair konular zerinde durulmaktayd. Bu sayede I.
Aleddin Keykubad dneminde, tekkeler ve zaviyeler araclyla hem dini hayat
dzenlendi hem de sosyal devlet anlaynn gerei olarak ihtiya sahiplerine ve
yolculara karlksz hizmet verildi.
135

1.6. Mimari Eserlerin Yaplmasnda Sosyal Devlet Anlaynn Etkisi
Anadoluda Seluklulardan kalan mimari eserlerin yapmna I. Mesut
dneminde baland. II. Klaslan dneminden itibaren mimariye verilen nem
artarak devam etti. Btn alanlarda olduu gibi mimaride de II. Klaslann
balatt ilerleme I. Aleddin Keykubad zamannda zirveye ulat. Sultan sosyal

134
Ahmet Yaar Ocak, Seluk ve Osmanl Dnemi Tekkelerinde Dini-Tasavvufi Eitime Genel
Bak, Atatrkn 100. Doum Ylnda Trkiye 1. Din Eitimi Semineri, 2325 Nisan 1981,
Ankara: lahiyat Vakf Yaynlar, 1, s. 75.
135
nver, Anadolu Seluklu Laik Hastaneleri ve Ruh Sal Hizmetleri, s. 216.
36
devlet anlayn mimariye de yanstt. Aslnda bu anlay yalnz I. Aleddin de
deil Trk-slam sultanlarnn hepsinde vard.
Ortaada Avrupada hkmdarlarn en grkemli yaplar atolar idi.
Anadolu Seluklu sultanlar ise kamuya hizmet eden kurumlara byk nem
veriyorlard. Bu nedenle kervansaray, ifahane gibi sosyal tesislere daha ok zen
gsteriliyordu. Bu durum saraylarn dahi sultan hanlarnn yannda gsteriiz
yaplar gibi alglanmasna neden oluyordu.
136

Seluklu sultanlar imar faaliyetlerinde bulunurken halkn sosyal ve
ekonomik durumunu rahatlatc eserler yapmaya zen gsteriyorlard. Bu
faaliyetleri genellikle vakflar yoluyla gerekletiriyorlard. Sadece sultanlar deil
devlet adamlar, dnemin zenginleri de dini ve sosyal kurumlara vakf
balamaktan geri kalmyorlard. Bu durum toplumsal dayanmay da beraberinde
getiriyordu.
Mimari eserlerin yapmnda nemli bir yer tutan vakflarn hedefi; Anadolu
topraklarndaki yaam seviyesini ykseltmek ve ihtiya sahiplerinin sorunlarna
zm bulmakt. Vkflar
137
, vakf iin ileri srdkleri artlarda yoksullarn
doyurulmas ve dier ihtiyalarnn karlanmasn n planda tutuyorlard. Hatta
bazlar yoksul Mslmanlarn kefenlenmesi, gmlmesi gibi defin ilerinin de
vakflardan karlanmasn istiyordu.
138
Fakat bu kurumlardan sadece fakir halk
deil Anadoluya yolu den herkes faydalanyordu. Hangi sosyal kurum olursa
olsun fakir-zengin, Mslman- gayri Mslim ayrm yaplmadan herkese hizmet
veriliyordu.
1.6.1. Kervansaraylar
Kervansaray, kervanlara hizmet eden bir yol st kuruluudur. Bunun
yannda deiik hizmetlerin yerine getirilmesini de salar. Kervansaraylar; hareket
halinde bulunan ordulara kla, Anadoluyu ziyaret eden yabanc hkmdarlara
misafirhane, hapishane veya snak, ikinci derecede bir yol zerinde bulunduu
zaman veya yol nemini kaybettiinde zaviye olarak kullanlan yerlerdi.
139
Fakat
kervansaraylar hanlar ile kartrmamak gerekir. nk ticaret maksadyla kurulan
hanlar, yolculara ve kervanlara cret karlnda hizmet verirdi. Kervansaraylar ise

136
gel, Anadolunun Seluklu ehresi, s. 11.
137
Vkf: Bir hizmetin gelecekte de yaplmas iin belli artlarla mlk veya para brakan kii. Bk.
Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, II, s. 2327.
138
139
Ayl Tkel, Alara Hann Tantlmas ve Deerlendirilmesi, BELLETEN, XXXIII, S. 132,
Ankara: TTK, Ekim 1969, s. 430.
37
hkmdar, devlet bykleri ve zenginler tarafndan kurulan ve hayr iin hizmet
veren kurululard. Ayn zamanda hanlar daha ok ehir ve kasaba iinde yaplrken
kervansaraylar yollar zerinde yaplrd. Bu kervansaraylarn vakfiyeleri bunlarn
nasl ynetileceini, gelirin nerelerden salanacan, grevlilerin nasl
alacaklarn ve ka para alacaklarn bildirmektedir. Akama doru
kervansaraylara inen, geceyi tam bir gven ve rahatlk iinde geiren, gnde iki
n yiyip ien, hayvanlarna baklan yolculardan hibir cret alnmazd. Fakir
yolcularn onarlan veya yenilenen ayakkablar ve hayvanlarn nallanmas ksacas
btn hizmetler bedava idi. Buralarda konaklayanlar, kervansaraylar yaptranlarn
gn iin konuklar saylrd. gnden sonras ise cretli idi. Kervansaraylarda
ayrca salk hizmeti vermek iin hekim ve veteriner bulunurdu.
Seluklular, kervansaray geleneini Orta Asyadan Anadoluya getirdi.
140

Kervansaraylar Trk-slam mimarisine kazandran Karahanllar, gelitiren ise
Byk Seluklular oldu. Anadolu Seluklular ise kervansaray yapmna byk
nem verdi. Ayn zamanda bu gelenek, Anadolu Seluklularnda devlet politikas
haline getirildi. Bu sayede kervansaraylar sanat deeri tayan mimari eserlerin
sadece ehirlerde deil ehirlerden uzak ssz yerlerde de yaplabileceini ortaya
kard.
141
Bylece kervansaraylar Trklerin yapt, yayd ve yaatt en uzun
mre sahip yap tr ve sosyal nitelikli kurum oldu.
142
Zaten Seluklularn en
belirgin zellii yalnzca bakentlerini deil Anadolunun her kesini kltrel ve
sosyal eserler ile sslemeleri idi.
143

Anadoluda ilk Seluklu kervansaray II. Klaslan dneminde yapld.
Dier alanlarda olduu gibi kervansaray yapmnda da Sultan I. Aleddin
dneminde zirveye ulald. I. Keykubad, dedesinin balatt politikalar
gelitirerek devam ettirmeyi, adeta yaplmas gereken bir grev olarak gryordu.
I. Aleddin Keykubad dneminde yaptrlan balca kervansaraylar ve
sultann yaptrd hanlar
144
u ekilde sralamak mmkndr:
Aksaray-rgp arasnda Hoca Mesut, Pervane, Azkara Han

140
Suut Kemal Yetkin, slam Mimarisi, 3. Bask, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1965, s.
136.
141
Halil Edhem, Anadolu Seluklular Devrinde Mimari ve Tezyini Sanatlar, TTK tarafndan
yaynlanan Halil Edhem Hatra Kitabndan ayr basm, Ankara: TTK, 1947, s. 291.
142
Mustafa Cezar, Trk Tarihinde Kervansaray, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan
Bildiriler, 1115 Ekim 1976, II, Ankara: TTK, 1981, s. 940.
143
Kienitz, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan Dnya
Tarihindeki nemi, s. 286.
144
Sultanlarn yaptrdklar kervansaraylar yanl bir ekilde isimlendirilerek han adyla anlmtr.
38
Aksaray-Konya yolunda Sultan Han (1229)
Sivas-Malatya yolunda Ta Han veya Hekim Han
Eridir-Denizli yolunda ardak Han (1230)
Antalya-Alanya yolunda Alara Han (1231/1232)
Kayseri-Sivas yolunda Sultan Han (1236)
Karatay Han
Horozlu Han
145

Alara Hann kitabesi Seluklu nesihi ile yazldr.
146
Kitabeye gre I.
Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlan hanlardan biridir. Hann gze arpan
ksmlar kesme tatan, dier ksmlar ise molozdan yapldr. Bu zellii, dier
Seluklu yaplar iin de genellemek mmkndr.
147
Fakat bu malzemelerin
kullanm binann nemine gre deiiklik gstermektedir.
Kayseri-Sivas yolu zerinde bulunan Sultan Hann da I. Aleddin
Keykubad yaptrd.
148
4000 mlik bir alana sahip olan han biri kapal biri ak
olmak zere iki blmden olumaktadr. Seluklu mimarisinin vazgeilmez
unsurlarndan biri olan ta kapdan ieri girildiinde kk bir mescitin yer ald
avluya klr. Avlunun etrafnda bulunan eitli blmelerde yolcular kalmaktadr.
Arka ksmda ise hayvanlarn kalaca yerler vardr. Kaln d duvarlarla evrili
olan han dardan gelebilecek saldrlara kar korunmu bir s grnm
yanstmaktadr.
149

Karatay Han ise Celaleddin Karatay tarafndan yaptrld. Aslnda bu hann
kimin zamannda yapld aklk kazanm durumda deildir. Handa bulunan
birinci kitabe, II. Gyaseddin Keyhsrev adnadr. kinci kitabede ise I. Aleddin
Keykubad Bin Keyhsrev yazldr. Fakat Anadolu Seluklularnda babasnn ad
Keyhsrev olan iki tane Aleddin Keykubad vardr. Birisi bizim aratrmamzn
konusu olan I. Aleddin Keykubad dieri ise onun torunu olan II. Aleddin
Keykubaddr. Anadoludaki kitabelerle ilgili nemli aratrmalar yapan Halil
Edheme gre bu durum iki ekilde aklanabilir: Ya hann arka ksm nce yapld
ve buras I. Aleddin Keykubad dneminde ina edildi. Bu durumda n ksm II.
Gyaseddin Keyhsrev tarafndan yaptrld. Ya da nce n ksm II. Gyaseddin

145
Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, BELLETEN, X, S. 39, Ankara: TTK, 1946, s. 475.
146
Tkel, Alara Hann Tantlmas ve Deerlendirilmesi, s. 444.
147
Tkel, Alara Hann Tantlmas ve Deerlendirilmesi, s. 448.
148
Ayrnt iin Bk. Sarre, Kkasya Seyahati 1895 Yaz, s. 87109.
149
39
tarafndan ina ettirildi. Arka ksm da olu II. Aleddin Keykubad dneminde
yaptrld.
150
Bu ifadelerden kesin bir sonu karmak mmkn deildir. Fakat
hann n ksmnn II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan yaptrld muhakkaktr.
Ticareti gelitirmek ve korumak iin sefere kan I. Keykubad tccarlarn
rahat etmesini salamak iin almaktan da geri kalmad. Sultan I. Aleddin hem
dardan baknca bir kale grnmnde olan kervansaraylar yaptrd hem de ssz
yollarda tccarlar korumas iin askeri birlikler grevlendirdi.
151
Zarara urayan
tccarlarn mallarnn karln hazineden dedi. Yani daha Ortaada Anadolu
Seluklular devlet sigortas geleneini uygulamaya balad. Bu uygulama sadece
Ortaada deil gnmzde de uygulanmas zor olan bir ticaret politikas nitelii
tamaktadr. Devlet sigortas uygulanmasnda da sosyal devlet anlaynn etkisi
byktr.
1.6.2. Medreseler
Medrese gnmzdeki niversiteye karlk gelen bir kurumdur. Hatta
niversitelerden daha kapsaml bir eitimin verildii yerlerdir. nk gnmzde
niversiteden mezun olan biri sadece kendi alannda yetiirken, medresede eitim
gren biri birok alanda kendini yetitiriyordu. Karahanllarn balatt medrese
gelenei Trklerin eitime verdikleri nemi ortaya kard. Bu medreselerde ilk
defa burslu renci okutularak eitimde frsat eitlii saland. Byk Seluklular
ise medresede cretsiz eitim dnemini balatt. Badatta ilk Nizamiye
Medresesinin kurulmasyla Seluklular ilim ve kltr faaliyetlerini n plan
kard.
152

Anadolu Seluklular, medrese geleneini Orta Asyadan Anadoluya tad.
Seluklu sultanlar devlet kurulduu ilk andan itibaren eitime byk nem verdi.
zellikle I. Aleddin Keykubad dneminde Moollarn nnden kaan limler
Anadoluyu kendileri iin snlacak tek yer olarak kabul etti. Bu sayede Anadolu
ilim adamlarnn mekn haline geldi. Tarihi kaynaklarda Sultan I. Aleddinin
Anadoluda 19 ehir ina ettirdii ve bunlarn medreselerle donatld ifade
edilmektedir.
153

Seluklular medrese yapmna byk nem vermelerine ramen bizzat
sultanlarn yaptrd medreselerin says olduka azdr. Bugne kadar gelebilen iki

150
Halil Edhem, Anadoluda slami Kitabeler, Karatay Han, TOEM, S. 33, Sene 1331, s. 517.
151
152
153
Bk. Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 37.
40
sultan medresesi de hastane (ifahane, darifa) ve tp medresesinin oluturduu
yap gruplardr. Bu medreselerden ilki 1204/1205te I. Gyaseddin Keyhsrevin
kz kardei ile birlikte yaptrd Gevher Nesibe Hatun Medresesi dieri de zzeddin
Keykavusun 1217de Sivasta yaptrd ifahane ve tp medresesidir.
Seluklularn bakenti olan Konyada bugn sultan medresesi yoktur. I. Aleddin
Keykubad tarafndan bir ifahane ve medrese yaptrld rivayet edilmektedir.
154

Ancak bunlar gnmze ulaamayan yaplardr.
Seluklu mimarisinin ehirdeki en gsterili yaplar olan medreseler
genellikle vezirler ya da dier devlet adamlar tarafndan yaptrlrd. Sultanlar ise
genellikle kervansaray yaptrrd. Sadece bu durum bile sultanlarn ekonomik
politikaya ncelik verdiini gsteriyordu. Bununla birlikte I. Aleddin Keykubad
dneminde imar faaliyetlerine paralel olarak kitabeli yaplarn says da artt. Bu
dneme ait olan 22 kitabeden 13nde I. Aleddin Keykubadn ad yazldr.
155

Anadoludaki ilk klliye olarak kabul edilen Huand Hatun kompleksi de bu
dnemde yaplan eserler arasnda yer almaktadr.
156
1238de tamamlanan bu eserin
Sultan I. Aleddinin ei Mahperi Hatun tarafndan yaptrld kabul edilmektedir.
Klliye cami, medrese, han, hamam gibi birok kurumun bir arada yer ald
yapdr. I. Aleddin Keykubad dneminde yaptrlan dier medreseler
157
ise u
ekilde sralanabilir:
Isparta- Atabey Ertoku Medresesi (1224)
Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Klliyesi (1229)
158

Konya-Gher-ta Medresesi (1232): Bahaeddin Veledin oullar ve
torunlar iin Lala Gher-ta tarafndan yaptrld.
Amasya-Turakiyye Medresesi (1234): I. Aleddin Keykubadn av
emiri olan Hac Turak tarafndan yaptrld.

154
gel, Anadolunun Seluklu ehresi, s. 17den naklen; Mehmet nder, Mevlana ehri Konya,
Ankara: 1971. Bu eserde zzeddin Keykavus ve Aleddinin Sultan Kk yannda ifahane
yaptrdklar kaytldr.
155
Azize Akta Yasa, Seluklu Konyasnda Mimari Eserlerin Banileri, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s.
426.
156
Oktay Aslanapa, Anadolu Seluklu Sanat, I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti
Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 45.
157
Bu medreseler hakknda ayrntl bilgi iin Bk. Metin Szen, Anadolu Medreseleri Seluklu ve
Beylikler Devri, II, stanbul: T Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Tarihi ve Rlve Krss, 1972, s.
194, 195, 210.
158
Gnl Cantay, Trk Mimarisinde Klliye, TRKLER, VII, Ankara: YTY, 2002, s. 840.
41
Konya-Lala Ruzbe Medresesi: Sultan I. Aleddinin lalas tarafndan
yaptrld.
Sosyal devlet anlayna sahip olan I. Aleddin Keykubad dneminde de
medreselerde cretsiz eitim verilmeye devam edildi. nk dier sosyal tesislerin
masraflar gibi medreselerin masraflar da vakflar araclyla karlanyordu.
Devlet bu sayede ayr bir bte ayrmadan eitim masraflarn karlyor ve
eitimde frsat eitliini salyordu. Medreselerde fakir-zengin herkes eitim
alabilirdi. Fakat medreselerde dini bilimler de okutulduu iin gayri Mslimler bu
okullara gitmezdi. Bununla birlikte gayri Mslim bilim adamlar da nemli
grevlere getirilirdi. zellikle hastanelerde grevlendirilen gayri Mslimler komu
devletlerden Anadoluya geliyorlard. nk Anadoluda onlara her trl imkn
salanyordu.
1.6.3. Hastaneler (ifahaneler-Darifalar)
Sosyal devlet anlayna sahip olan Seluklular, halkn salna byk
nem veriyorlard. Anadolu Seluklular zamannda yaplan hastane, hamam ve
lcalarn says da bu durumu ortaya karyordu. Hekimlerin ekonomik
durumlarnn ok iyi olmas da Seluklularn tbba verdii nemi gsteriyordu.
Seluklularn salk tesislerine nem vermesinde, yaplarnda olan efkat ve insana
deer verme ile slam dininin etkisi bykt.
159
Ortaada Avrupallar, hastalar
tedavi etmeyi Tanrya kar gelmek olarak nitelendirirken; Mslmanlar, Allahn
verdii her derdin mutlaka bir ifas olduuna inanarak hastalklar tedavi etmeye
alyorlard.
160
Bu da Seluklu mimarlarnn sadece medrese, kervansaray
yapmnda deil hastane inasnda da baarl eserler vermelerini salad.
161

Anadolu Seluklular yaptrdklar hastaneleri sadece tedavi kurumu olarak
deil ayn zamanda bir eitim kurumu olarak da kullanyorlard. Bu da
Seluklulardaki sosyal hizmet anlaynn mimariyi de etkilediini gsteriyordu.
162

Tp medreseleri, renciyi teorik ynden yetitirirken hastaneler renciye pratik
bilgi kazandryordu. Anadoluda yetien hekimlerin en ok zerinde durduklar

159
Erdal Eraslan, Trkiye Seluklu Devletinde Salk Hizmetleri ve Tp, (Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ortaa Bilim Dal, 2000), s. 36.
160
Turhan Baytop, Seluklu ve Bizans Dnemlerinde Anadoluda Tedavi ve Eczaclk, Seluklular
Devrinde Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes niversitesi
Matbaas, 1992, s. 64.
161
162
Murat Katolu, XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye, BELLETEN, XXXI, S. 123,
Ankara: TTK, 1967, s. 342.
42
alanlar gz hastalklar, az ve di tedavileri idi.
163
Krk-kk, incinme, ban, ur
ve yaralarn tedavisinde genellikle cerrahi mdahalede bulunulurken i hastalklarn
tedavisinde daha ok ilalardan faydalanlyordu.
Aleddin Keykubadn yaptrd sosyal tesislerin tamamnda fakir-zengin,
Mslman-gayri Mslim ayrm yaplmadan herkese hizmet veriliyordu. Sosyal
devlet politikasn benimseyen Seluklular, bu hizmetlerin karlnda her hangi bir
cret almyorlard. Seluklu hastanelerinde nasl Mslman ve Hristiyan hastalara
birlikte hizmet veriliyorsa doktorlar arasnda da her hangi bir ayrm
yaplmyordu.
164
Bylece farkl din ve kltre sahip olan hastalar ve doktorlar ayn
at altnda toplanyordu.
Seluklular dnemindeki hekimlerin bir ksm Suriye, Msr ve randan zel
olarak davet ediliyordu. Dierleri ise darifalarda, saraylarda, usta hekim yannda
usta-rak yntemi ile yetiiyordu.
165
zellikle I. Aleddin Keykubad dneminde,
Anadoluda hem hastane oktu hem de refah seviyesi yksekti. Bu durum
hekimlerin de Anadoluya akn etmesini salyordu. Sultan I. Aleddin dneminde
Anadoluda bulunan hekimleri u ekilde sralayabiliriz:
Ebul Ferec Nasran
Efladd-din Hunci
Ebu Salim bin Kureba (Saray hekimi)
Takiyd-din Resul Ayni
zzeddin bin Hibil El-Musul
Burhaneddin Ebu Bekir
Safiyd-devle Nasran
Ebul-Fadl brahim Tiflis
166

Anadolu Seluklular sosyal yardm tesisleri sayesinde halkn refahn
artrrken zellikle Kayseri, Konya ve Sivas gibi nemli merkezlerde yaptrdklar
hastanelere vakflar balamaktan da geri kalmyorlard. Konyadaki en eski
hastane I. Aleddin Keykubad zamannda vezirlik yapan Celaleddin Karatayn

163
Khya, Anadolu Seluklularnda Bilim, s. 79.
164
165
Eraslan, Trkiye Seluklu Devletinde Salk Hizmetleri ve Tp, s. 103135.
166
Ayrnt iin Bk. Ahmet Hulusi Kker, Seluklular Devrinde Hekimler, Seluklular Devrinde
Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas,
1992, ss. 1321.
43
kardei Kemaleddin Karatay tarafndan yaptrld.
167
Kemaleddin, ayn zamanda bu
hastanede doktordu. Sultan Aleddinin bu hastane hakknda bir de vakfiyesi vardr.
Bu vakfiyeye gre hastanenin yaknlarnda oturan Cneyt isminde bir doktor,
hastalar ziyaret ederek vakftan salanan ilalar fakir hastalara datyordu.
168

Konyada bulunan ve Alaiye ifahanesi olarak da bilinen bu hastanenin vakflar
arasnda 8 kta arazi, 3 ba ve 20 dkkn vard.
I. Aleddin Keykubad dneminde, 1228de Divrii Ulu Camii yannda
Turan Melik Darifas ina edildi. Bylece bir hastane daha XIII. yzylda ina
edilen klliyeler arasnda yerini ald. Dekorasyonunun ihtiam, eitlilii ve
deiikliiyle n yapan bu ifahaneyi dier klliyelerden ayran en nemli fark;
avlusunun kapal ve avlu evresindeki odalarn iki katl olmasdr.
169
I. Aleddin
Keykubad dneminde yaptrlan dier bir hastane de ankrda bulunan Atabey
Cemaleddin Ferruh ifahanesi idi.
170
Bu ifahane de dierleri gibi kapal avluya
sahipti ve tek katl idi.
Anadolu Seluklular, hastalar tedavi etmek iin yalnzca hastaneleri
kullanmyorlard. Sadece ehirlerde deil kylerde de ina edilen ve zamanla zengin
vakflara sahip olan tekke ve zaviyeler de hastalar tedavi etmek iin kullanlyordu.
Bu yerlerde hem yolcular misafir ediliyor hem de yol yorgunluundan gsz
denler doyurularak istirahat ettirilirdi. Karlnda para da istenmezdi.
Seluklu hastanelerinde fakir-zengin, Mslman-gayri Mslim herkes tedavi
edilirken ruh sal bozuk olanlar hastanede tedavi edilmezdi. Bu insanlar daha
ok tekke ve zaviyelerde tedavi edilirdi.
171
Bir sre mahede altnda tutulan bu
insanlarn durumlar el verdii lde baka ilerle megul olmas salanrd. Tekke
ve zaviyeler sadece o dnemde deil gnmzde de dertlerine derman olacan
dnen insanlar tarafndan ziyaret ediliyor. Bu da aradan yzyllar gemesine
ramen insanlarn alkanlklarnn deimediini gsteriyor.

167
Kker, Seluklu ifahaneleri, Seluklular Devrinde Kltr ve Medeniyet Kongresi
Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 7.
168
Eraslan, Trkiye Seluklu Devletinde Salk Hizmetleri ve Tp, s. 76dan naklen; Vakflar
Arivi: Seltin Defteri, I, Anadolu, s. 131.
169
Katolu, XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye, s. 337, 338.
170
Szen, Anadolu Medreseleri Seluklu ve Beylikler Devri, s. 120. Ortaada Anadoluda bulunan
dier hastaneler iin Bk. EK-III.
171
nver, Anadolu Seluklu Laik Hastaneleri ve Ruh Sal Hizmetleri, s. 216.
44
Anadolu Seluklular, ehirlerde yaptrdklar tp faklteleri ve hastanelerin
yannda seyyar hastanelere de sahipti. zellikle orduda kullanlan seyyar hastaneler
Ortaa iin byk bir yenilik olup Avrupay da etkilemekten geri kalmad.
172

Seluklular salk hizmetlerine byk nem vererek Anadoluyu zengin
vakflara sahip olan hastanelerle donattklar gibi lcalara da byk nem
veriyorlard. rnein; I. Aleddin Keykubad nikris (gut) hastalna yakalanarak,
Ilgn yaknlarndaki bir lca da iyiletii iin bu kaynak zerine bir kubbe, camekn
ve byk bir havuz yaptrd. Evliya elebi Seyahatnamesinde bu kaynan czam,
fel, baras (leke hastal), hafakan (kalp arpnts) ve zatlcenbe (akcier iltihab)
hastalklarna da iyi geldiini kaydetmektedir.
173

1.6.4. ehir, Kale ve Surlar
Seluklular, Anadoluya geldiklerinde burada bulunan ehirler harap,
tarlalar bakmsz ve evler ykk bir durumda idi. nk Bizans valilerinin
basksnda bunalan halk bir de Trk aknlaryla karlanca bulunduu yeri terk
etmiti. Bu yzden Anadoluda yeni yerler ele geiren Seluklularn ilk ii blgeden
kaan halk geri armak oldu. Seluklular, onlara tarmla uramalar iin tohum
datyordu. Hatta kendilerini toplayabilmeleri iin bir sre onlardan vergi de
almadlar. Bu sayede Anadolunun bo kalan ehirleri yeniden canland. Sadece
yerlerini terk eden Anadolu halknn geri dnmesi deil, doudan srekli akp gelen
Trk gleri de blgenin canlanmasnda etkili oldu. Hatta Anadoludaki ehirler bu
insanlara yetersiz hale geldi. Bu da Seluklular yeni ehirler kurmaya sevk etti.
Seluklularn ele geirilen yerlerde yeni ehirler kurmasnn temeli Orta
Asyadan getirdikleri alkanlklarna dayanyordu. nk tarihe bir kahraman
olarak geen adna efsaneler sylenen Ouz Han vefat ettikten sonra yerine geen
olu Gn Han zamannda Trkistan ve dier yerlerde pek ok ehir ina
edilmiti.
174
Kendisine Orta Asya Trk hkmdarlarn rnek alan I. Aleddin
Keykubad da daha ilk fetih hareketinden sonra yeni bir ehir kurulmasn istedi.
Aksarayinin: Dnyann her yerinde onun hayr eserleri zamann sayfalar
zerinde gne ndan daha parlak olarak kalmtr.
175
diyerek vd I.
Alaeddin Keykubadn ilk seferi, Kalanoros hakimi Kyr Vart zerine oldu.

172
Baytop, Seluklu ve Bizans Dnemlerinde Anadoluda Tedavi ve Eczaclk, s. 61.
173
Evliya elebi, Seyahatname, Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, Gnmz Trkesiyle
Evliya elebi Seyahatnamesi, III, 1. Kitap, stanbul: YKY, 2006, s. 20.
174
Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 15.
175
45
Akdenizde askeri ve ticari adan nemli bir konuma sahip olan ehir, Sultan I.
Aleddinin istei zerine yeniden ina edildi. ehre I. Aleddinin ismine itafen
Alaiye (gnmzdeki Alanya) ad verildi. Bundan sonra Alaiye, Seluklu sultanlar
iin klk bir merkez haline geldi.
bn Bibi eserindeki bir iirde Alaiyeyi u ekilde tasvir etmektedir:
Akln baa girdii gibi adil ah kaleye girdi.
Kalede dzenli bir ehir vard ve halknn kalbi,
ah grme arzusuyla yanp tutuuyordu.
O sarp dada baknca akla aknlk veren geni bir dzlk yer alyordu.
Orada meyve veren glgeli aalar ile saysz zm ubuklar vard.
Orann etrafnda yle bir yeil alan vard ki; cennet bahesi, gzelliini
kskanrd.
Ayrca oras ok sayda mezraya, saylamayacak kadar glce ve hesaba
gelmeyecek zahireye sahipti.
176

Alaiyeyi kolayca ele geiren Sultan I. Aleddin devlet emirlerine: Yce
Allaha bizim yldzmz ykseltmesinin bu nemli fetihle bize yeni bir hayat
vermesinin kranesi olarak onun her zaman byklkle anlmas iin bu sert
kayalar zerine yle bir kale yapalm ki, engin ve keskin dnce onu grmekten
aknla dsn. Milletlerin sekinleri, padiahlarn abalar arasndaki fark
grsn ve kalacak olan o hatradan bizim bilgimiz ve yeterliliimiz hakknda bir
sonuca varsn. Ondan sonra o yerin ad admz ve lakabmzla eref kazansn.
177

dedi. Sultann ferman zerine ksa srede ehrin inas tamamland (1221).
Alaiyenin inasnn tamamlanmasndan bir sre sonra Sultan I. Aleddin
burada bir tersane yaptrd. st kubbeli olan ve be blmden oluan bu tersanede
sadece gemi yaplmyordu. Ayn zamanda mevcut gemiler de bu tersanede
korunuyordu. Tersaneden baka kale ierisinde byk sarnlar da yaptrld.
178

Trk tarihi aratrmalarnda nemli bir yere sahip olan smail Hakk
Uzunarl, Camid-Dvel adl eserde Seluklu sultannn kznn oullar
tarafndan Alaiyede bir beylik kurulduuna rastladn ancak bu bilgiye baka
hibir kaynakta tesadf edilmediini kaydetmektedir.
179
Ayrca tarihi kaynaklarda I.

176
177
178
Mkrimin Halil Ynan, Alaiye, A, I, Eskiehir: MEB Yaynlar, 1997, s. 287.
179
Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 92.
46
Aleddin Keykubadn on dokuz tane ehir kurduu ve bu ehirleri cami, medrese,
hangh ve kervansaray ile ssledii de kaytldr.
180

I. Aleddin Keykubad, sadece yeni ehirler ina etmekle kalmad. Mevcut
ehirlerin etrafna kale ve sur da yaptrd. Bu dnemdeki en byk tehlike Mool
istilas idi. Moollardan kaan insanlar Anadoluya gelirken Seluklu sultan,
lkesini istiladan korumak iin tedbir almaya balad. Bu da sultann ileri grl
bir lider olduunu gsteriyor. Sultan, Moollar Anadoluya gelmeden nce bata
Konya, Kayseri ve Sivas olmak zere nemli ehirlerin etrafna kale yaptrd.
181
Bu
dnemde Sivasn 120 bin ahalisi vard.
182
Yeni kaleler yapld gibi snrdaki
kalelerin surlar da glendirildi.
Sultan I. Aleddin tahta getiinde Konyada bir i kale vard. Ancak ehrin
etrafn koruyan bir sur yoktu. I. Aleddin hem Mool istilasn nlemek iin hem
de kendisine kar glenen beyleri ekonomik adan zayflatmak iin Konyann
etrafn surlarla evirmeye karar verdi. Kuzeybats dalarla evrili olan Konyann
karlar her eridiinde hasara uramas da sur yaplmasnda etkili oldu. Konya surlar
ksa srede tamamland.
183
Bu surlarn zerinde; ift bal kartal, kanatl melek
figrleri, aslan, Turul Simurg veya Sireng Siren (Anka Kuu), ejder (dragon),
balk, fil ve gergedan figrleriyle insan figrleri yer almaktayd.
184
Bu durum
Seluklu sultannn dindar bir insan olmakla birlikte Orta Asya Trk kltrnden
etkilendiini gsterir.
Sultan I. Aleddin, Konya Kalesini tamamlaynca Baha Veled hazretlerinin
de bir kere bakp bu kalenin etrafn gezip seyretmesini rica etti. Baha Veled:
Sellere ve dman svarilerine kar ok gzel ve kuvvetli bir kale yaptn. Fakat
mazlumlarn dua oklarna kar ne yapabilirsin? nk bunlar yz binlerce kale
burlarn, bedenlerini delip geerler ve dnyay harap ederler. Allah! Allah! Sen
adalet ve ihsan kalesi yapmaya hayrl dualardan askerler vcuda getirmeye alp
gayret et. Zira bu byle binlerce kuvvetli surlardan senin iin daha iyidir. Halkn ve

180
Bk. Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 37.
181
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, I, haz. smet Parmakszolu, 4. bask, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar, 1999, s. 235.
182
emsettin Sami, Kamusul-Alam, IV, stanbul: Mihran Matbaas, 1311, s. 3794.
183
emsettin Sami, Kamusul-Alam, V, stanbul: Mihran Matbaas, 1314, s. 3782.
184
Ayrnt iin Bk. Mehmet nder, Konya Kalas ve Figrl Eserleri, VI. Trk Tarihi Kongresi,
Kongreye Sunulan Tebliler, 2026 Ekim 1961, Ankara: TTK, 1967, s. 158168.
47
dnyann emniyeti ve mn ondadr.
185
dedi. Bunun zerine Sultan I. Keykubad,
saltanatnn sonuna kadar adalet ve ihsandan ayrlmad.
1.6.5. Saraylar ve Kkler
Anadolu Seluklular halka hizmet sunarken ayrm yapmyordu. Fakir-
zengin, Mslman-gayri Mslim ayrm yaplmyor ve herkes eit haklara sahip
bulunuyordu. Fakat halkn gelir dzeyi ayn deildi. Bu farkllk halkn yaad
konutlarn da farkl olmasna neden oluyordu. Gnmzde olduu gibi o dnemde
de insanlar gelirlerine gre bir yaam tercih ediyorlard. Mevlanann
mektuplarnda geen: Konyada emirlerin, soylularn ve ileri gelen kiilerin oka
evleri, kkleri, saraylar var; tccarn ve idilerin evleri esnafn evlerinden daha
azametli; emirlerin kkleri tccarlarn evlerinden daha heybetli; sultanlarn
saraylar ve kubbeleri hepsinden hametli
186
ifadesi de insanlarn gelirine gre
yaadn gsteriyordu. Bu dnemde Sultan I. Aleddin de pek ok saray yaptrd.
I. Aleddin Keykubad, dier mimari alanlarda olduu gibi saray yapmnda
da sosyal devlet anlayn devam ettirdi. I. Aleddinin sahip olduu bu dnce
saraylarda elilerin arland odalarn yaplmasn salad. nk saraylar hem
Seluklularn misafirperverliini ortaya karan hem de dier devletlere kar
stnln gsteren yaplard. Bu nedenle sultan saray mimarisine ayr bir nem
veriyordu. Fakat hibir zaman saraya kapanarak halktan uzak yaamad. Sultann
saraynn kaps her zaman halka akt. Halk, bir istei ya da ikyeti olduu zaman
saraya gelerek sultan ile grebilirdi. Ayn zamanda sultan her frsatta ziyafet
hazrlatarak halkn sevgisini kazanyordu. Bu sayede sadece sultan deil halk da
devletin zenginliinden nasibini alyordu.
187

I. Aleddin zamannda, ilk olarak II. Klaslan tarafndan yaptrlan kk
tamir edilerek yeni bir grnm kazandrld. Bu sebeple kke I. Aleddin Kk
ad verildi. Bu kk; zengin sslemeleri, niler iindeki aslan heykelleri ile saltanat
da kar temsil etmeyi baaran tek yapyd.
188
Her ne kadar sultanlar saray
mimarisine nem verse de saraylar sultan hanlar yannda snk kalan yaplard.
I. Aleddin, Konya surlarnn yapm srasnda kalenin yanndaki tepeye bir
saray yaplmasn istedi. 3 katl olduu tahmin edilen sarayn tulalar Konyada

185
186
smet Kayaolu, Mevlanann Mektuplarnn Dnemin Tarihi Asndan Bir Deerlendirmesi,
XII. Trk Tarihi Kongresinden ayr basm, Ankara: TTK, 1999, s. 587.
187
Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 235247, 323, 324.
188
gel, Anadolunun Seluklu ehresi, s. 13.
48
imal edildi.
189
Felekabat Saray olarak bilinen bu sarayn mimar Kelk bin
Abdullah idi. Bu mimar 1222den nce Azerbaycan zerinden Anadoluya gelerek,
Byk Seluklulardaki ta kap-minare ilikisini buraya tad.
190
Felekabat Saray
tamamlandktan sonra Sultan I. Aleddin saraya gelerek etraf seyretti. Fakat bu
srada evlerin atsnda yatan insanlar grd. nsanlarn yaantsna mdahale
etmeyen sultan, bu durumdan rahatsz oldu ve Felekabat Sarayna bir daha gitmedi.
I. Aleddin Keykubadn Filubat adnda bir saray daha yaptrd
kaynaklarda ska gemektedir.
191
Fakat bu sarayn yeri tam olarak
bilinmemektedir. Anadoluda pek ok mimari eser yaptran I. Aleddin
Keykubad
192
, bu iki saraydan baka Alaiyede, Kayseride ve Beyehir Gl
yaknlarnda da saray yaptrd. Sultan, Alaiyenin inas tamamlandktan sonra
kalenin dnda kendisi iin bir av evi (ikr-hane) yaptrd.
193

Sultan, Kayseride Keykubadiye (Kubadiye) ad verilen bir saray yaptrd.
Bu saray gzel kkler, eitli binalar, haremlik-selamlk blmleri ve dier
daireleri ile kk bir ehir grnm kazand.
194
Ayrca bu saraya Erkiletin
Kprdere mevkiinden ime suyu getirildi.
195

Sultan Kayseriden Arnasa giderken gzel bir yer grd. Av emiri olan ve
ayn zamanda bir mimar olan Sadeddin Kpekten burada bir saray yapmasn
istedi.
196
Sadeddin Kpek ksa srede saray tamamlad. Beyehir Gl
yaknlarndaki bu saraya Kubad-abad Saray ad verildi. Bu saray gnmzde
Hoyran kynn Tol mevkiindedir.
197
I. Keykubad, sarayn inas tamamlandktan
sonra bir ay burada kald. Gnlerini evgen oynayarak, avlanarak ve rud sesi
dinleyerek geirdi.
198
Bu sarayda Seluklu yap iniciliinin en gzel rnekleri

189
ahabettin Uzluk, Felekabat Saray Konyann Neresinde di, Kim na Ettirdi, atsn Hangi
Mimar att?, VII. Trk Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bilidirler, 2529 Eyll 1970, I,
Ankara: TTK, 1972, s. 378den naklen; Konya Salnamesi, stanbul: Cihan Matbaas, 1914, s. 264.
190
Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Seluklu Mimarisi ve Moollar, [y.y.], [t.y.]s. 44.
191
Bk. Eflaki, Menkibl-Arifin, I, s. 71, 199, 290, 454.
192
Edhem, Dvel-i slmiyye, s. 212213.
193
194
Zeki Oral, Kayseride Kubadiye Saraylar, BELLETEN, XVII, S. 68, Ankara: TTK, 1953, s.
511.
195
Oral, Kayseride Kubadiye Saraylar, s. 513.
196
197
Oral, Kubad Abad inileri, BELLETEN, XVII, S. 66, Ankara: TTK, 1953, s. 210.
198
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 366. Rud: Irmak, ay; kemene, saz kirii, saz teli. Bk. Ferit
Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, s. 896.
49
kullanld. inilerin st insan ve eitli hayvan figrleri ile bitkisel ve rmi
sslerle bezendi.
199

Aleddin Keykubadn farkl merkezlerde saraylar yaptrmas onun devlet
ilerine tek merkezden deil de farkl yerlerde bulunarak yrtmesi ve bu hususta
da sosyal devlet anlayndan hareket ettii anlalyor. Ksacas kervansaraylar,
hastaneler, medreseler, ehirler, kaleler, surlar ve saraylar Anadolu Seluklularnn
halkn ihtiyalarn karlamak iin yaptklar eserler olarak karmza kmaktadr.
Bu yaplardan sadece Anadolu halknn deil farkl lkelerden gelen tccar ve
seyyahlarn da cretsiz olarak faydalanmas I. Aleddinin sahip olduu sosyal
devlet anlaynn mimariye yansmasndan baka bir ey deildir. Ayn zamanda
Anadoluda ok yksek seviyede siyasi, sosyal ve ekonomik bir hayatn olduunu
kantlamaktadr.
200

1.7. Sosyal Devlet Anlaynn Sosyal Hayata ve Ekonomik Politikaya
Yansmas
Seluklular Anadoluya geldiklerinde buradaki kylerin birou,
Bizansllarn nce ran sonra Mslmanlar ile yaptklar savalar nedeniyle ya
boalm veya nfuslar byk lde azalm durumda idi. XI. yzylda yaanan
bu savalar ve karklklar da ky nfusunun azalmasnda etkili olan dier bir
faktr idi. XII. yzyl ise Anadolu iin yeni bir dnemin balangc oldu. Bu
yzylda Trkistandan gelen ve ky hayatna alkn olan gebelerin Anadoluya
yerlemesi boalan kyleri yeniden canlandrd. Seluklularn devlet kurulduu
andan itibaren uygulad iskn politikas da Anadoluda sosyal hayatn ksa srede
canlanmasn salad.
Seluklu Trkiyesinde sosyal hayata yn veren grup vard: Gebeler,
kyller ve ehirliler. Gebeler aralarnda yabanclarn bulunmad, ekonomileri
hayvanclk, dokumaclk ve nakliyecilie dayanan Trkmenler idi.
201
Bat, Gney
ve Gneydou Anadoluda gebeler ounlukta iken Orta Anadoluda yerleik
hayat n planda idi.
202
Kyller ise genellikle Trkistandan gelen Trkmenler idi.

199
Hakk zet, Mevlana Trbesinin ini Kaplamalar ve Anadolu Seluk iniciliinin Sanat ve
ilik zellikleri, BELLETEN, XVI, S. 64, Ankara: TTK, 1952, s. 581; Mehmet nder,
Seluklu Kubadabad Saray inileri, Seluk Dergisi, I. Aleddin Keykubat zel Says, S. 3,
Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 1988, s. 33.
200
A. Gabriel, Seluk Mimarisi, II. Trk Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, 2025
Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 440.
201
202
Mustafa Saati, Seluklu ktisadnn Temelleri, Seluklular Devrinde Kltr ve Medeniyet
Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 226.
50
Hristiyanlar genellikle ehirlerde yaamalarna ramen kyde yaayan Hristiyanlar
da vard. Kyllerin temel geim kayna tarmd. ehirde yaayan Hristiyanlar
genellikle ticaretle urayorlard. ehirlerde Mslmanlar ve gayri Mslimler bir
arada yayorlard.
Gebelerin, kyllerin, ehirlilerin Rum, Ermeni ve Yahudi gibi gayri
Mslimlerin yaad bir yer olan Anadoluda byk lde bir kltr alverii de
meydana geldi.
203
rnein; Mevlana vefat ettii zaman sadece Konyada bulunan
Mslmanlar deil gayri Mslimler de cenaze trenine katld. Mevlanann Rumca
iirler yazmas, Trklerin Rumca konuabilmeleri, Mevlanaya Rumlarn
Mevlana yerine Rumca karl olan Efendi demeleri de bu kltr alveriini
aka gsteriyordu.
204
Seluklu sultanlar ise cami, medrese, imaret, tekke,
kervansaray gibi messeseler yaparak sosyal hayata yn vermeye alyordu.
zellikle I. Aleddin Keykubad, bu tr faaliyetlere byk nem veriyordu. I.
Aleddin Keykubad zamannda huzur iinde yaayan, kltrel adan birbirlerini
etkileyen gebeler ve ehirliler arasnda Kseda Savandan sonra byk bir
atma ortaya kt. Baba shak syan da bu atmann bir sonucuydu (1240).
Gl bir hkmdar olan I. Aleddin Keykubad, imar faaliyetlerinde
bulunurken hem sosyal hem de ekonomik hayata yn veriyordu. Sultan, Moollarn
nnden kaarak Anadoluya gelen insanlar farkl blgelere yerletirirken,
kervansaraylar araclyla gebe olan bu insanlar yerleik hayata altrmaya
alyordu. Bu durum bize kervansaraylarn sadece ehirler arasndaki balanty
salayan, tccarlarn konaklad bir yer olmadn ayn zamanda gebelere
yerleik hayat benimsetmeye yardm eden kurumlar olduunu da
gstermektedir.
205
Bu dnemde Orta Asyadan gelen gebe Trkmenler, erge ad
verilen deriden yaplm adr-hamamlarn da Anadoluya getirdi. erge, I.
Aleddin Keykubad dneminde Seluklular tarafndan da kullanld. Hatta
Bizansllar da bu adr Trklerden renerek kullanmaya baladlar.
206
Bu da bize
Trklerin her zaman sala ve temizlie nem verdiklerini gstermektedir.
Yerleik hayata geen Trkler ise hastane ve hamam yaptrarak bu gelenei devam

203
Vehbi Ecer, Anadoluda Ahi Evran Zamannda Kltr Hayat, Trk Kltr ve Ahilik, XXI.
Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, Krehir, 1315 Eyll 1985, stanbul: Yaylack
Matbaas, 1986, s. 153.
204
205
Cezar, Trk Tarihinde Kervansaray, s. 932.
206
Arslan Terziolu, Trklerin Orta Asya ve Hindistanda Tesis Ettikleri Hastaneler, VIII. Trk
Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 1115 Ekim 1976, II, Ankara: TTK, 1981, s.
803ten naklen; bn Hacer, ed-Drer ul-Kamine, IV, Haydarabad: 13481350, s. 61.
51
ettirdi. Tpk kervansaraylarda olduu gibi hastanelerde de halka cretsiz hizmet
verildi.
I. Aleddin Keykubadn takip ettii sosyal ve ekonomik politika sayesinde
toplumda isizlik diye bir sorun olmad. Sultan, isiz-gsz dolaan Kalenderi
tarikat mensuplarn dahi buday tarlalarnda veya ta ocaklarnda altrarak
kontrol altna alyordu.
207
Bu sayede hem iler daha abuk bitiyordu hem de bu
insanlarn babo dolaarak halk rahatsz etmeleri engelleniyordu.
Seluklu sultanlarnn halk arasnda kaynamay salamak iin mimari
eserler yaptrdklarna deinmitik. Mimari zellikle I. Aleddin Keykubad
dneminde byk bir gelime gsterdi. Fakat I. Aleddin, sadece imar faaliyetleri
ile sosyal hayata yn vermeye almad. Halkna kar byk bir msamaha
gsteren sultan
208
, frsat bulduka byk ziyafetler hazrlatyor ve halk ile birlikte
eleniyordu. Yabanc lkelerden dahi oyuncu getirten
209
sultan, cirit
210
ve srgn
av sayesinde askeri yeteneini gelitirirken, evgen ve satran gibi sporlar da
ihmal etmiyordu. Bu dnemde Anadoluda geimini maskaralk yaparak salayan
insanlarn
211
, ark syleyen kadnlarn olmas da elence hayatna nem verildiini
gsteriyordu.
212

I. Aleddinin saltanat gnleri Anadolu Seluklularnn en gl olduklar
dnemdi. Sultan I. Aleddinin Eyyub Melikesi Gaziye Hatun ile evlenmesi iin
yaplan hazrlklar hem devletin ne kadar zengin olduunu hem de sultann ne kadar
alak gnll bir insan olduunu ortaya karyordu. Gaziye Hatun ile birlikte gelen
Melik Eref, I. Aleddinin etrini grnce atndan inerek yrmeye balad. Buna
karlk sultan da atndan indi. Alak gnll bir insan olan I. Keykubad dn iin
byk bir hazrlk yaptrd. Melik Eref ve yaknlar iin adr hamamlar, hazine,
ferrahane, tathane, araphane ile dnyann eini benzerini grmedii eyalar
altndan olan bir mutfak hazrlatt.
213

207
Bk. M. Altay Kymen, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas, BELLETEN, L,
S. 198, Ankara: TTK, Aralk 1986, ss. 613620; A. Yaar Ocak, XII. Yzylda Anadoluda Baba
Resul(Babailer) syan ve Anadolunun slamlamas Tarihindeki Yeri, stanbul: Dergh
Yaynlar, 1980.
208
209
Bedirhan- Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 145.
210
Trklerin geleneksel sporlarndan biri olan cirit hakknda ayrntl bilgi iin Bk. Ekmel zdem,
Tarih Boyunca Trk Kltr ve Sanat Ansiklopedik Szlk, Birlik Matbaas, 1972, s. 60.
211
Cveyni, Tarih-i Cihan Ga,s. 215.
212
rnein Ziyaeddin Hannda Tavus adnda saz alan bir hanm vard. Bk. Eflaki, Menkibl-
Arifin, I, s. 590.
213
52
I. Aleddin Keykubadn olu II. Gyaseddin Keyhsrevin ei olan Grc
Hatunun Mevlevi eyhi Selahaddinin kz iin hazrlatt eyiz dnemin refah
seviyesini gstermekte ve toplumsal dayanmaya gzel bir rnek oluturmaktadr.
Eflakinin eserinde ayrntl olarak bahsedilen eyiz hazrl o dnemde kullanlan
mutfak eyalar ve giysiler hakknda da bilgi vermektedir:
Bir gn Mevlana, Grc Hatunun sarayndaki kzlar yetitirmekle grevli
olan Usta Hatunu yanna ard. eyh Selahaddinin kznn evlenmek zere
olduunu fakat kzn eyizinin olmadn Usta Hatuna anlatt. Bunun zerine Usta
Hatun saraya dnerek durumu Grc Hatuna bildirdi. Grc Hatun hemen kendi
hazinedarna emir verdi. Birka takm elbise ve her cinsten birer kat amar
hazrlad. Yirmi ssl kpe, yirmi tane kymetli yzk, inci gerdanl, altn ilemeli
klah ve ok nefis yz rtleri, kymetli bilezikler vs topladlar. Kymetli hallar ve
seccadeler, Grc, iraz ve Aksaray perdeleri, sini, tepsi, kazan, bakr ve ini
kselerden, havanlardan, amdanlardan oluan tam bir mutfak takm
hazrladlar.
214
Bylece herkes kendi derecesine gre bir ey vererek tam bir eyiz
hazrlanmasna yardmc oldu.
Anadolu Seluklular zamannda, tarmsal faaliyetler de olduka geliti.
Seluklu sultanlarnn uygulad iskn politikas sonucunda halk bo kalan kylere
yerletirildi. Ayn zamanda bu insanlarn tarmla uramalar iin cretsiz tohum
datld. Bununla birlikte yeni alan veya tamir edilen sulama kanallar sayesinde
tarmsal retimde byk bir art saland. ehir ve kasabalarn etrafnda meyve
yetitiricilii ve baclk nemli bir gelir kayna haline geldi. zellikle Amasya,
Malatya, Kayseri ve Konya gibi ehirlerde bu tr faaliyetler olduka geliti. Tarma
elverili olan yerlerde zirai retim desteklenirken; zengin otlaklarn bulunduu
blgelerde hayvanclk gelitirildi.
Anadolu Seluklular, II. Klaslan dneminden itibaren ticarete nem
vererek kervansaray yapmaya balad. Daha sonra I. Gyaseddin Keyhsrevin
1207de Antalyay, I. zzeddin Keykavusun da 1214te Sinopu ele geirmesiyle
Seluklular, Avrupa ticaretine aldlar. nce Akdeniz sonra Karadeniz ticaretinde
sz sahibi olan Seluklular, bu dnemde gl bir donanma olmad iin deniz
ticaretinde herhangi bir varlk gsteremedi.
215
I. Aleddin Keykubad dneminde ise

214
Eflaki, Menkibl-Arifin, II, s. 311312.
215
Saati, Seluklu ktisadnn Temelleri, s. 232.
53
Krm Sudk liman ele geirilerek Seluklular deniz ticaretinde de nemli bir
gelime gsterdi.
I. Aleddin dneminde ticaret gelitirilmeye alld. Bu dnce ile
tccarlarn mallar koruma altna alnd. Zarara urayan tccarlarn masraflar
devlet tarafndan karland. Bylece bir eit devlet sigortas uyguland. Aslnda
sigortaclk sistemi yeni balayan bir uygulama deildi. Smerlerden itibaren kara
ticaretinde tccarlarn soygun, baskn gibi nedenlerle urayaca zararlarn, ortak
olarak karlanmas konusunda Babil Kral Hammurabi ile yaplan antlamalar
mevcuttu.
216
Anadolu Seluklular ise Ortaada devlet sigortasn uygulayan ilk
devletti. Ayn zamanda bu sigorta denizlerde meydana gelen zarar da kapsyordu. I.
Aleddinin tccar koruma politikas Kpak, Rus ve Bulgar tccarlarn
Anadoluya gelmesini salad. Bu tccarlarn Ermenilerin saldrsna uramas
zerine Sultan I. Aleddin, Ermeniler zerine sefer dzenledi.
217
Tccarlarn
masraflar da devlet hazinesinden karland.
Anadolu Seluklular, halkn refahn artrmaya ynelik bir ekonomik
politika benimsedi. zellikle I. Aleddin Keykubad, halkn kendisine Allahn bir
emaneti olduunu dnerek saltanatnn sonuna kadar halkn yararn gzetti.
Ilml bir para politikas takip eden
218
I. Keykubad, gnmzn en byk
problemlerinden biri olan enflasyonu nlemeye alt. Bunun iin Venedikliler ile
yapt ticaret antlamasnda altn, gm ve mcevher ithalinde gmrk vergisi
alnmad. lkeye maden girii desteklendi fakat kymetli maden
219
ve nakit para
girii yasakland.
220

Ilml bir para politikas takip eden Sultan I. Aleddin, altn para bastran ilk
Seluklu sultan oldu. I. Aleddin Keykubad meliklik dneminde, bakr ve gm
para bastrd. Aslnda I. Aleddinin meliklik dneminde meliklerin para bastrmas
yasakt. nk II. Klaslann oullarna para bastrma yetkisini vermesi taht
kavgalarn da beraberinde getirmiti. Bu nedenle I. Gyaseddin Keyhsrev, taht
kavgalarn nlemek iin, oullarnn para bastrma yetkisini elinden ald ve onlar
vali olarak grevlendirdi. I. Aleddin Keykubad, babas hayatta iken para
bastrmad. Fakat aabeyi I. zzeddin Keykavus dneminde onun sultanln

216
Turgut Akpnar, Tarihte Sigorta ve Yurdumuzda Sigortaya Dair lk Fetvalar, Trklerin Din ve
Hukuk Tarihi zerine Makaleler, stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s. 251.
217
218
Saati, Seluklu ktisadnn Temelleri, s. 236.
219
Seluklular devrinde Anadoluda karlan madenler iin Bk. EK-IV.
220
Bu antlama iin Bk. EK-II.
54
tanmayarak kendi adna para bastrd. Para, bamszlk sembollerinden biri idi. Bir
melik kendi adna para bastrsa dahi sultann adn paraya yazdrmak zorundayd.
Aksi takdirde sultana isyan etmi saylrd.
I. Aleddin Keykubad meliklik dneminde, H. 608, 609da (M. 1211-1212)
ve Ankarada bulunduu dnemde kendi adna para bastrd. Bu durum I.
Aleddinin babas dneminde bulunduu valilik stats yerine, tpk dedesi II.
Klaslann oullarna tand tarzda, mstakil melik gibi hareket ettiini
gsterir.
221
I. Keykubad, H. 608de (M. 1211) Tokatta bastrd parada, tahtta hak
iddia etmesine ramen henz taht ele geiremedii iin sultan unvann
kullanmad.
222
Bu dnemde bastrd sikkelerde ---' -'-' (El-Melikl
Mansur) ve ,-' '-'`= -=-',- (Alad-devle ved-din Ebul Muzaffer)
unvann kulland. Saltanat ele geirmek isteyen I. Aleddin Keykubad, Ankarada
da para bastrd. Fakat burada da sultan unvann kullanmad.
223
Sultan olduktan
sonra ise El-Sultanl Muazzam ya da El-Sultanl Azam ile Ebul Feth
unvanlarn kulland.
224
Ayrca o gne kadar kullanlan kufi yazsnn yerine Arap
yazsn kulland.
225
Nesih yazs ile yazlan sikkelerde ise baz Arap naklarn
kulland ve satrlar arasnda iek, yldz sslemelerine yer verdi.
226
Bata Konya,
Kayseri, Sivas, Malatya, Antalya, Sinop, Erzincan, Erzurum gibi ehirlerde bulunan
darphanelerde baslan Seluklu sikkeleri ierisinde I. Aleddin Keykubad adna,
Ermeni Kral Hetumun bastrd sikke deiik bir rnek oluturmaktadr.
227
Bu
parann bir tarafnda Ermenice dier tarafnda ise slami yazlar bulunmaktadr.
Ermenice yazlarn ortasnda svari resmi vardr. I. Aleddin Keykubadn
bastrd dier sikkelerde de sultan at zerindedir ve mzran parsa
yneltmektedir.
228

221
Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklu Devletinin ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol I, Tarih
Aratrmalar Dergisi, II, S. 23, Ankara 1964, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1966, s.
141.
222
Artuk, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, s. 270.
223
Turan, Keykubad I, A, VI, Eskiehir: MEB, 1997, s. 646.
224
smail Galip, Takvim-i Meskkt- Selukiyye, stanbul: Mihran Matbaas, 1309 (Ankara 1971),
s. 3839.
225
Burada Arap yazs ile kastedilen; Araplarn ilk yazs olan kufiden treyen muhakkak, sls gibi
yaz trleridir. Bk. Sarre, Kkasya Seyahati 1895 Yaz, s. 54.
226
Galip, Takvim-i Meskkt- Selukiyye, s. 38.
227
Ouz Gler, Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn Tasvirli Sikkeleri ve Kayseri Seluklu
Darphanesi, Seluklular Devrinde Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991,
Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 212, 217.
228
Aleddinin bastrd paralarn resimleri iin Bk. EK-V, ekil 12.
55
Altn para bastran ilk Seluklu sultan olan I. Aleddinin hazine konusunda
titiz davranmas, hazineyi bizzat kendisinin kontrol etmesi ve gelirine gre bte
hazrlamas ekonominin zirveye ulamasnda etkili oldu. nk sultan,
harcamalarnda cimrilik yapmad gibi savurganlk da yapmyordu.
229
Ayn
zamanda Ahi tekilat da ekonominin gl olmasnda etkili olan dier bir
kurumdu.
230

Anadolu Seluklu sultan I. zzeddin Keykavus ve I. Aleddin Keykubad
ftvvet tekilat ierisinde yer ald. Halife ilk olarak I. zzeddine ftvvet
alvarn gnderdi. Bylece Seluklu saraynda ftvvet kabul edildi. Halife en-
Nasr, I. Aleddin dneminde Ebu Hafs mer es-Shreverdiyi Anadoluya
gnderdi. I. Aleddin Keykubad, es-Shreverdi ile grtkten sonra ftvveti
kabul etti. Bu sayede I. zzeddin dneminde kabul edilen ftvvet, Sultan I.
Aleddinin saltanat srasnda daha da yayld.
Halifenin slam dnyasn birletirmek iin oluturduu ftvvet
Anadoluda Ahilik adn alarak bir esnaf tekilatna dnt.
231
Aslnda Ahilik
ftvvetin iyi ahlak ilkeleri ile Trk konuk severliinin birlemesiyle ortaya kan
bir kurumdu.
232
Ahi tekilatnn yeleri hem tre ve kanunlar hem de grdkleri
eitim-retim sayesinde devletin ve milletin karlarn kendi karlarna tercih
ediyorlard. Bu durum ticaret ahlakn da beraberinde getirdi.
233
Mesleki ve
ekonomik yn ar basan bu tekilat, Anadolunun Trklemesi ve slamlamasna
da yardmc oldu. Sultan I. Aleddin dneminden itibaren toplum ierisinde nemli
bir yere sahip oldu. Aleddin Keykubad dneminde uygulanan ekonomik politika
ve Ahi tekilat sayesinde hem esnaflar arasnda dayanma saland hem de
ekonomik hayat kontrol altna alnd.

229
230
Ahilik Abbasi Halifesi Nasr Lidinillahn (11811223) ortaya kard Ftvvet anlaynn
XIII. yzylda Anadoluya yansmasdr. Halife en-Nasrn ftvveti ortaya karmaktaki amac
slam savunan btn dnce akmlarn kendi bayra altnda toplamakt (smet Kayaolu, Halife
en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, XXV, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1981, s. 221. Ftvvet Menuru iin Bk.
EK-VI.).
231
Franz Taeschener, slam Ortaanda Futuvva (Ftvvet Tekilat) ktisat Fakltesi Mecmuas,
XV, S. 14, stanbul: stanbul niversitesi, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 17.
232
Kayaolu, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, s. 221.
233
Kemal Gde, Seluklular ve Beylikler Devri Anadolusunda Askeri-Dini-Mesleki Kurulularn
Trk Siyasi ve Sanat Hayatndaki Rol, Trk Kltr ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayram
Sempozyumu Teblileri, Krehir, 1315 Eyll 1985, stanbul: Yaylack Matbaas, 1986, s. 224.

KNC BLM
ALEDDN KEYKUBADIN SOSYAL DEVLET ANLAYIINI
ETKLEYEN FAKTRLER

Anadolu Seluklu Devletinin onuncu sultan olan I. Aleddin Keykubad,
sosyal devlet anlayn benimseyen ve uygulayan bir hkmdard. Buna gre
devlet, halk refah iinde yaatmak iin var olan bir kurumdu. Bu anlay ile hareket
eden sultan btn faaliyetlerinde halk n planda tutuyordu. Sultann bu ekilde
davranmasnda etkili olan iki nemli faktr vard: sultann kiilii, okuduu eseler.
2.1. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayna Sahip Olmasnda
Kiiliinin Rol
I. Aleddin Keykubad; iyi huylu, doru kararlar veren, tedbirli davranmay
ihmal etmeyen bir hkmdard.
1
leri grl biri olan Sultan I. Aleddin, Mool
istilas Anadoluyu tehdit etmeden nce savunma tedbirleri almaya balad. Konya,
Kayseri, Sivas gibi nemli ehirlerin etrafn surlarla evirdi. Merkezi otoriteyi
glendirmek iin kendisine kar olan beyleri ortadan kaldrd gibi Anadolu Trk
siyasi birliini de salad. Bylece Aleddin, Moollar Anadoluya gelmeden nce
gerekli tedbirleri ald. Mool tehlikesi ile kar karya kaldnda ise gstermelik
olarak Moollara tabi oldu. Bu sayede lkesini istiladan kurtard.
2

yi huylu bir insan olan I. Aleddin hibir zaman gurura kaplmad. rnein;
Celaleddin Harezmahn babas olan Muhammed Harezmah st ste kazand
zaferlerden sonra kendini herkesten stn grmeye balad. Kapld gururun
etkisiyle esirlere kt davranan Muhammed Harezmah evgen oynarken btn
devlet grevlilerini ve esirleri meydanda toplard. Devlet grevlileri ve zincire bal
olan bu esirler oyunun sonuna kadar ayakta beklerdi.
3
I. Aleddin Keykubad ise
elde ettii byk baarlara ramen byle bir davranta bulunmad. Her zaman
alakgnll olan sultan, sevincini halkyla paylard. Sk sk ziyafet hazrlatarak

1
2
3
brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarih (485618/10921221), 4. Bask, Ankara: TTK,
2000, s. 206.
57
elence meclisi dzenleten I. Aleddin, halk ile elenirdi. Tavla ve satranc iyi
oynar, ciritte ve okta rakiplerini geride brakrd.
4

Halk ile elenen sultan, devletle ilgili bir durum sz konusu olduunda
ciddiyeti elden brakmazd. Meclisinde akaya yer vermeyen sultan, meliklerin
tarihlerinden ve eski padiahlarn huylarndan bahseden kitaplar okumay ok
severdi. Mzisyenleri dinlerken musiki kitaplarndan; vezin, kafiye, usul gibi
terimlerden bahsederdi. iire ilgi duyan sultann yazd rubaileri de vard. bn Bibi,
eserinde I. Aleddin Keykubadn u iirine yer vermektedir:
Aykken akl zerine dayanrm, sarho olunca akl benden kaar.
arap i; nk sarholuk ve ayklk arasndaki vakit, hayatn ta
kendisidir.
5

iirle ilgilenen Sultan I. Aleddin
6
ayn zamanda mimarlkta, kuyumculukta,
bak yapmada, bakrclkta, ressamlkta ve dericilikte byk bir yetenee sahipti.
7

Yaptrd kalelerin ve saraylarn plann kendisi izen, inaat srekli kontrol eden
sultan, mcevherlerin deerini tespit ederken de etrafndakileri kendisine hayran
brakrd.
Kendisi de nemli bir sanatkr olan I. Aleddin Keykubad; sanatkrlar,
limleri ve tasavvuf ehlini korumas altna alarak desteklerdi.
8
bn Bibi eserinde
ilim adamlarnn desteklenmesi ile ilgili olarak: Seluklular, kltr ve edebiyat
adamlarn yoksulluk vadisinden, fakirlik lnden kurtarp onlarn yzn dnyay
aydnlatan gne gibi aartp, her isteklerini kalbi temiz kimselerin duas gibi
geerli klarlard
9
demektedir. Gerekten hem dier Seluklu sultanlar hem de I.
Aleddin Keykubad, ilim adamlarna byk nem verir ve onlarn rahat bir yaam
srmeleri iin her trl imkn salarlard. rnein; Necmeddin Daye diye tannan
Ebu Bekir Abdullah Necmeddin Esediyyrrzi, Moollarn nnden kamak iin
gidecek bir yer aryordu. Daha nce halifenin elisi olarak Anadoluya gelen eyh
mer bin Shreverdi, Dayeye I. Aleddin Keykubadn yanna gitmesini syledi.
10

Bunun zerine Anadoluya gelen Necmeddin Daye, bir sre Kayseride oturdu.

4
5
Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 246.
6
Bediullah Debiri Nejad, Seluklular Devrinde Kltrel Durum, ev. Mrsel ztrk, ERDEM, III,
S. 8, Mays 1987den ayr basm, Ankara: AKM, 1987, s. 488.
7
8
9
Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 241.
10
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 253; ayrca Bk. Tahsin Yazc, Manakib Al-Arifinin Sanat
Tarihi Bakmndan Deeri, BELLETEN, XLIV, S. 174, Ankara: TTK, 1980, s. 385.
58
Mirsadl-bad Min Mebde lelmiad isimli eserini 1230da Sivasta
tamamlayarak I. Aleddin Keykubada sundu. Bir siyasetname olan bu eseri gren
Aleddin, Necmeddin Dayeye byk bir ilgi gstererek onu onurlandrd. Hatta
kitabn her harfi karlnda ona deme yaparak Dayeyi byk bir servete
kavuturdu.
11

I. Aleddin Keykubad tarafndan sadece Necmeddin Daye deil; Sadreddin
Konevi, Baha Veled, Mevlana Celaleddin Rumi, Burhaneddin Tirmizi, Muhyiddin
Arab gibi mutasavvflar da byk bir ilgiye mazhar oldu. Bu durum Anadoluda
pek ok tarikatn ortaya kmasn da beraberinde getirdi. XIII. yzylda
Anadoluda;
Mevlana Celaleddin Rumi tarafndan kurulan Mevlevilik
Cemaleddin Savi tarafndan kurulan Kalenderilik
Necmeddin Kbra tarafndan kurulan Kbrevilik
Ahmed Yesevi tarafndan kurulan Yesevilik
Seyyid Ahmed el-Rufai tarafndan kurulan Rufailik
Temel fikirlerini Baba shaktan alan ve XIII. asrda Barak Baba, Sar Saltk
gibi alperenler yetitiren Bektailik
12
gibi tarikatlar ortaya kt. Bu durum
bize Anadoluda zgr dncenin var olduunu gstermektedir.
lim adamlarna son derece saygl davranan I. Aleddin Keykubadn Baha
Veledin tahta oturmasn istedii bile rivayet edilmektedir.
13
Maarif adl bir eser
yazan Baha Veled, mrnn sonuna kadar medresede hocalk yapt. Bu ailenin
bilimine, yeteneine gvenen ve kiiliklerine sonsuz sayg duyan
14
Sultan I.
Aleddin, Baha Veledin lmnden sonra olu Mevlana Celaleddini babasnn
yerine grevlendirdi. Mevlana Celaleddin de I. Aleddin Keykubad ile dostane
ilikiler kurdu. Hatta Mevlana yazd iirlerde Aleddinden vgyle
bahsetmektedir:
ylesine z doru bir kulum ki doduum gnden beri gnl de senin
gznle grdm, can da Gnl de sana verdim, can da

11
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 253. Bu eser daha sonra II. Murat dneminde Muradname
adyla Kasm bin Mahmudi Karahisari tarafndan Trkeye evrildi. Bk. smail Hakk Uzunarl,
XII. ve XIII. Asrlarda Anadoludaki Fikir Hareketleri ile timai Messeselere Bir Bak, III.
Trk Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, 1520 Kasm 1943, Ankara: TTK, s. 298.
12
Gngr, Ahi Evren Zamannda Anadolunun Dini Durumu, s. 62.
13
14
aatay, Mevlana Devri Seluklu Trklerinin Politik ve Sosyo-Ekonomik Sorunlar, s. 331.
59
Ak, ne duyar-bilirse seven kiinin havasna uyar da bilir yazsn yazd
Artk ona bavurunuz, onun buyruuna uyar-gideriz biz.
Senin arabn itim mi, senin arabn gibi cotum mu? Senin kaftann
giyindim mi, beyim, padiahm, Keykubadm ben.
15

Gnlm taa dnd m, demir gibi ateler iindeyimdir; ie gibi inceldim,
gzelletim mi kadehten sz aarm, araptan laf ederim.
Safran gibi sararm yzmle lalenin alln, gzelliini anlatrm; oluk
gibi gzlerimle bulutu hikye ederim.
Mademki gneten dodum, and olsun Tanrya, Keykubadm ben Ne
geceleri doarm, ne Ay ndan sz ederim.
Haseti halimi sorarsa gnlm, kretmekten korkar da ikyete balarm;
gam anlatrm, kvrandm sylerim.
16

Baha Veled ve Mevlana Celaleddinden baka Ahi Evren de Anadoluya
geldi. 1200 ylnn banda Anadoluya gelerek nce Kayseriye yerleen, I.
Aleddin zamannda Konyaya gelen, Ahi tekilatna adn veren Ahi Evren
Mridl Kifaye ve Yezdan inaht adl eserlerini Aleddine sundu. Ayn
zamanda Aleddinin istei zerine bni Sinann Risale Fin-Nefs adl eserini
Farsaya evirdi.
17

Ahmed bin Sad bin Mehdi bin Abdssamed el-Osman Zencani de I.
Aleddin Keykubada eser sunan mellifler arasnda idi. El-Leatifl-Alaiyye fil-
Fedailis-Seniyye adn verdii, 1228de tamamlad eserini Aleddine sunan
Zencani de dier mellifler gibi byk bir ilgi ile karland. Bir siyasetname olan
eserde I. Aleddin Keykubad u ekilde vlmektedir: O, sultanlar arasnda en
yce nesebe ve en byk yeterlilie sahiptir. Sultanlarn en ereflisi, bereketi en
bol, ikram en ziyade, iyilie destei en fazla olan, izzet ve keremi bol, baka
kaplara muhta brakmayan, iyilik kolu en uzaa ulaan ve gl olandr.
18

I. Aleddin Keykubadn ilmi himaye eden kiilii sayesinde Anadolu bir
bilim ve kltr merkezi haline geldi. Medreselerde matematik, geometri, astronomi,

15
Mevlana Celaleddin, Divan, Trkeye ev. Abdlbaki Glpnarl, stanbul: nklp ve Aka
Kitapevleri, 1974, s. 435.
16
Mevlana , Divan, s. 239.
17
Ulutan, Ahiliin Ekonomik nemi, s. 249.
18
Ahmed bin Sad bin Mehdi bin Abdssamed el-Osman Zencani, El-Leatifl-Alaiyye fil-
Fedailis-Seniyye, haz. Hseyin Adalolu, Sultana tler I. Aleddin Keykubada Sunulan
Siyasetname, 1. Bask, stanbul: Yeditepe Yaynevi, 2005, s. 77.
60
corafya, fizik, kimya, tp gibi bilimler geliti.
19
Bilime nem veren I. Aleddin
lkenin her tarafn medrese, tekke ve zaviyelerle donatarak halkn eitilmesini
salad. Tekke ve zaviyelerin; medreselerin olmad cra kelerde halk eiten ve
yolculara cretsiz hizmet veren yerler olduuna daha nce deinmitik.
Medreselerde eitimin cretsiz olmas, halk iin eitimde frsat eitliinin
salandn gstermektedir. Ayrca bu dnemde Ahi Evrenin ei Fatma Bac
tarafndan Bacyan- Rum ad verilen bir tekilat kuruldu. Bacyan- Rum
kadnlarn eitimi ile ilgilenen bir kurumdu. Bu durum bize sadece erkeklerin
eitimine deil kadnlarn eitimine de nem verildiini gstermektedir.
I. Aleddin Keykubadn hogrl bir insan olmas ve ilmi desteklemesi
sayesinde Anadolu bilim ve kltr merkezi haline gelirken Muhammed Harezmah,
ilim adamlarndan kendisine zarar geleceini dnrd. Muhammed Harezmah
lkesinin herhangi bir yerine nfuz sahibi birisinin olmasn istemezdi. Hatta
phelendii biri olursa onu annda etkisiz hale getirmek iin 10 bin svariden
oluan zel bir birlii hazr halde bekletirdi.
20

Bilime deer veren I. Aleddin Keykubad, i ve d temizlie de byk
nem verirdi.
21
Bu yzden lkesinin her tarafn dini ve sosyal tesislerle donatt.
huzuru salamak iin cami, mescit, tekke ve zaviye gibi dini kurumlar ina ettirdi.
Hamamlar, lcalar yaptrarak ve erge ad verilen seyyar hamam kullanarak
temizlie ne kadar nem verdiini gsterdi. Bu kurumlardan halkn cretsiz olarak
faydalanmasn salad. Ksacas Aleddinin soysal devlet anlay btn
faaliyetlerine yansd ve sultann kiilii de bu anlay kolaylatran nemli bir
faktr oldu.
2.2. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayn Etkileyen Eserler
Halkn kendisine Allahn bir emaneti olduunu dnen Keykubad frsat
bulduka gemi padiahlar anlatan, nasihatleriyle padiahlara yol gsteren eserleri
okurdu.
22
I. Aleddin eski sultanlar hakkndaki eserleri okumakla kalmaz,
etrafndakilerle onlar hakknda sohbet de ederdi. zellikle Sultan Yemind-devle

19
Bk. Esin Khya, Anadolu Seluklular Dnemindeki Bilimsel almalardan Baz rnekler, I.
Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu
Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 427439; Khya, Anadolu Seluklularnda Bilim, s. 6379.
20
Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarih (485618/10921221), s. 207.
21
22
61
ve Eminl-Mille Mahmut bin Sebk-tekin ve Emir emsl- Mel Kbus bin
Vemgre hayranlk duyar, onlar dilinden drmez ve kendisine rnek alrd.
23

Sultan I. Aleddinin Gazneli Devletinin en gl hkmdar olan Mahmut
bin Sebk-tekini kendisine rnek almas yaptrd mimari eserlere de yansyordu.
rnein; Kubadabad Saraynn duvarlarn, Gazneli Mahmut dneminde, Firdevsi
tarafndan yazlan ehname ile ssledi.
24

Byk Seluklu Sultan Senceri de kendisine rnek alan I. Aleddin,
slamiyet ncesi Trk geleneklerinin en byk savunucusuydu. Treyi korumaya
alan I. Keykubad, Ouzlarn allm hukukunu yani Ouz-nameyi ok iyi
biliyordu. Bu sayede saray yaamndan sivil mahkemeye kadar, kk ayrntlar
bile, Ouz-nameye gre dzenleniyordu.
25

I. Aleddin Keykubad sadece ehname ve Ouz-nameyi bilmiyordu. Byk
Seluklu Veziri Nizaml-Mlkn Siyerl-Mlk (Siyasetname) ve mam
Gazalinin Kimya-i Saadet adl eserini srekli yannda bulundurarak okurdu.
26

Sultann elinden drmedii kitaplardan biri de Keykavusun Kbus-namesi idi.
Sultan bu eserleri okumakla kalmazd. Ayn zamanda bu eserlerden rendii
bilgileri hayata geirirdi.
slam edebiyatnda dnemin idarecilerine ve devlet adamlarna pratik
tavsiyelerde bulunmak ve adaletli bir ynetim oluturmalarn salamak iin yazlan
siyasi, ahlaki ve dini ierikli eserlere siyasetname ya da nasihatname ad
verilmektedir.
27
Siyasetnamelerin temel amac; yeryznde adaletli bir ynetim ve
iyi bir devlet dzeni oluturmak, sonuta da dnya ve ahiret mutluluuna
ulamaktr.
28
Sanat ve bilimin hrsl bir savunucusu, ayn zamanda lkesinin en
alkan hkmdar olan I. Aleddin Keykubadn
29
elinden drmedii kitaplar da
aslnda birer siyasetname idi. Bu siyasetnamelerin ieriklerine bakacak olursak
Sultan I. Aleddinin neden sosyal devlet anlayna sahip olduunu daha iyi
anlayabiliriz. Siyasetnamelerde:

23
24
Bk. Mrsel ztrk, Seluklu Aratrmalarnda Farsann nemi, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s.
181187.
25
26
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 246; Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 480.
27
Bk. Adalolu, Sultana tler, s. 11.
28
Adalolu, Sultana tler, s. 25.
29
Sarre, Kkasya Seyahati 1895 Yaz, s. 54.
62
Halk gzetmek sultann en bata gelen grevidir. Halk, sultana Allahn
bir emanetidir.
Sultanlar Allahn ltfunu kazanm sekin ve mutlu kullardr.
Saltanatn ve idarenin temeli adalettir.
Hkmdarda bulunmas gereken balca erdemler. Hkmdarln
artlar ve sultana yakan davran ve huylar.
Dinin ve ahlakn emrettii deerlere sahip olmak (rahmet, efkat, hakk
yerine getirmek, acele karar vermemek, abuk fkelenmemek gibi).
Hkmdarn kanmas gereken kt davranlar (zulm, kibir, gurur
gibi).
Hkmdarn yardmclar ile istiare etmesinin faydalar.
Devlet ilerinin ehil kimselere verilmesi.
nsanlar arasnda derecelerin gzetilmesi.
Hazinenin korunmas ve grevlilerin tefti edilmesi.
Sultann vezir, vali, kad ve bilginlere kar tutumu.
Hkmdarn halk ile mnasebetleri ve halkn ikyetini dinlemesi.
Devletin korunmas iin gerekli olan askeri tedbirler.
Sarayn durumu, hizmet edenlerin kontrol ve idari durumu.
Vezir ve devlet adamlarnda bulunmas gereken zellikler (sabr, azim,
adalet, cmertlik, tevazu gibi) ve bulunmamas gereken kt huylar
(kskanlk, kin tutma, alma, zulm gibi).
Devlet adamlarnn sultanlara kar grevleri.
Esnaf, zanaatkr ve iftileri korumak gibi konular ayrntl olarak, iir
ve vecizlerden faydalanarak anlatlmaktadr.
30

I. Aleddinin sosyal devlet anlayna sahip olmasnda etkili olan ve her biri
bir siyasetname olan eserler ise unlardr:
2.2.1. Nizaml-Mlkn Siyasetnamesi
Byk Seluklu Sultan Alp Arslan ve Melikaha vezirlik yapan Nizaml-
Mlkn Siyasetname adl eseri Seluklular iin adeta bir anayasa niteliindedir.
Dier Seluklu meliklerini olduu gibi I. Aleddin Keykubad da bu esere gre
yetitirildi. Fakat I. Aleddin dier meliklerden ok daha fazla bu esere nem verdi.
Bu da onun Anadolu Seluklu Devletinin en gl sultan olmasn salad.

30
Bk. Zencani, El-Leatifl-Alaiyye fil-Fedailis-Seniyye.
63
Aleddinin meliklik dneminde okuduu, sultan olduktan sonra da
yanndan ayrmad bu kitabn yazl nedenini Nizaml-Mlk u ekilde
anlatmaktadr:
Yl 470 (107778) olunca, Sultan Melikah; her biriniz memleketimiz
hakknda dnnz ve zamanmzda iyi olmayann ne olduuna, dergh, divan ve
barghmzda o artlar yerine getirmeyenlere veya bizden gizlenmi olana, bizden
nceki padiahlarn artlarn yerine getirdikleri, tedbir almadmz hangi devlet
ilerinin bulunduuna baknz. Seluklu sultanlar ve bakalar devrinden, gemi
meliklerin her ne kanun ve adetleri varsa, onlar zerinde dnnz, ak bir
ekilde yaznz ve arz ediniz ki biz onlar zerinde dnelim; bundan sonra din ve
dnya ilerimizin gereince yrmesi iin emir verelim; gerekletirilmesi gerekeni
gerekletirelim ve her devlet ii kendi prensibine gre yrsn; yce Allahn
emirlerine uyalm; teki dnyada cezalandrlmamamz iin hayrdan, erden olup
bitmi olan bilelim; zira yce Allah dnyay ve dnya saltanatn bize ihsan etti,
bize nimetleri tamam eyledi; dmanlarmz kahretti. Bundan sonra
memleketimizde hibir ey noksan veya bozuk veya yce Allahn emir ve eriatnn
aksine olmamal ve yrtlmemelidir. buyurdu.
31

Bu emir zerine Nizaml-Mlk tecrbelerinden faydalanarak, okuyanlarn
cannn sklmamas iin konuyla ilgili ayetlere ve hikyelere yer vererek
Siyasetname adl eserini yazd. Eserini 50 blme ayrd ve her blmde bir konu
anlatt. Biz bu blmlerden bazlarnn balklarn
32
aada vermeyi uygun bulduk:
Padiahn ve Meliklerin, Yce Allahn Verdii Nimetin Kadrini
Bilmesine Dair
Zamann Padiahnn Davalara Bakmasna, Adaletine, yi Hayat
Srmesine Dair
Din, eriat ve Emanet lerini Sormaya ve Bilgi Almaya Dair
Zamann Padiahnn Yaknlarna, Byklerine, Nedimlerine ve Onlarn
lerinin Dzenlenmesine Dair
Padiahn Bilenlerle, htiyarlarla Devlet lerinde stiare Etmesine Dair
Her Soydan ve Her Kavimden Ordu Tekil Edilmesine Dair
Trkmenlerin Trk Gulamlar Gibi Hizmete Alnmasna Dair
Padiahn yi Ziyafet Vermesine ve Onun Dzenlenmesine Dair

31
Nizaml-Mlk, Siyasetname, haz. M. Altay Kymen, Ankara: TTK, 1999, s. 1.
32
Ayrnt iin Bk. Nizaml-Mlk, Siyasetname.
64
Layk Hizmetkrlarn ve Klelerin Haklarnn Teslim Edilmesine Dair
Padiahn Allahn Kullarna Bata Bulunmasna ve lerinin Kendi
Sistemi inde Yerine Getirilmesine Dair
Hazinenin Korunmasna ve Dzeninin Prensibinin Bilinmesine Dair
Zulme Urayanlara Cevap Verilmesine, lerinin Grlmesine ve Onlara
Adalet Datmasna Dair
I. Aleddin Keykubad saltanat boyunca bu ilkelere dikkat etti. rnein;
Yassimen Savanda Trk, Ermeni, Frenk, Grc, Rum ve Araplardan oluan bir
ordu hazrland. Sk sk ziyafet hazrlatarak halk ile elendi. Bu sayede halkn
sultana olan sevgisini ve devlete olan balln arttrd. Zarara urayan tccarlarn
masraflarn hazineden karlad. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. nk I.
Aleddin Keykubad, saltanat boyunca halkn n planda tutarak halk ile i ie
yaad. Bu da sultann sosyal devlet anlayn benimsemesinden kaynaklanyordu.
2.2.2. Keykavusun Kbus-namesi
Kbus-name, Kuhistanda hkmdarlk yapan Keykavus bin skender bin
Kavus bin Vamgir tarafndan yazlan bir eserdir. Keykavusun Gilan ah adnda
bir olu vardr. Olunun devlet ynetiminde tecrbesiz olduunu gren Keykavus
oluna yol gstermek iin bu eseri yazmtr. nsznde Nasihatname diye
isimlendirilen bu eser daha ok Kbus-name adyla tannmaktadr. ki ciltten
oluan, Mercimek Ahmet tarafndan Trkeye evrilen bu eserde temel konu
vardr: sultan, vezir ve dier devlet adamlarnn grevleri. Bu konularn yannda
eserde; grg ve ahlak kurallarna, sosyal ve kltrel yaamla ilgili olgulara,
devletin gelir kaynaklarna, gl bir orduya sahip olmak iin yaplmas
gerekenlere de yer verilmektedir. Keykavus eserde kendi tecrbeleri yannda eski
ran hkmdarlar ve Yunan filozoflarna ait vecizelerden, Gazneli, Bveyhi ve
Seluklu tarihine ait hikyelerden de bahsetmektedir. Kbus-namede yer alan baz
balklar
33
ise unlardr:
Ulu Tanry Bilmek Beyanndandr
Ulu Tanrya Minnettar Olmay Beyan Eder
Baba ve Anne Hakkn Yerine Getirmeyi Beyan Eder
Hner Artrmann Cevher Artrmaktan Ye Olduunu Beyan Eder
Sz yi Sylemenin Erdemini Bildirir

33
Ayrnt iin Bk. Keykavus bin skender bin Kavus bin Vamgir, Kbus-name, ev. Mercimek
Ahmet, haz. Atilla zkrml, I-II, Tercman 1001 Temel Eser, [y.y.], [t.y.].
65
Yemek Terbiyesini, Trenini ve Erknn Bildirir
arap menin Terbiyesini ve Yolunu Bildirir
Konuk Gelince Nasl Arlamak Gerek ya da Konuklua Varmann
Edebini Beyan Eder
Latife Etmeyi, Tavla ve Satran Oynamay Beyan Eder
evgen Oynamann Halini Beyan Eder
Mal Nasl Biriktirmeli ve Nasl Harcamal Onu Beyan Eder
I. Aleddin Keykubad, tpk Siyasetnameyi olduu gibi bu eseri de elinden
drmezdi. Eserde anlatlanlar uygulard. rnein; sk sk evgen oynayan, tavla
ve satranta da becerikli olan sultan bu uygulamalarnda hibir zaman arya
kamazd. Gerektii zaman halk ile birlikte elenen sultan, devletle ilgili nemli
meselelerin grld toplantlarda aka yaplmasna izin vermezdi. Hazineyi
kendisi kontrol eden I. Keykubad, israftan saknrken halkna kar cmert
davranrd. Bu uygulamalar I. Keykubadn sosyal devlet anlayndan
kaynaklamyordu. Bu anlay I. Aleddin Keykubadn dneminin en gl
padiah olmasn salad.
2.2.3. mam Gazalinin Kimya-i Saadeti
Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed Gazali tarafndan yazlan Kimya-i
Saadet, Mutluluk Hazinesi anlamna gelmektedir. Hccetl slam diye tannan
mam Gazali eserinde; iman, amel ve ahlaktan bahsetmektedir. Eser balca 4 gruba
ayrlmaktadr. Bu gruplar da kendi iinde 10 blmden olumaktadr. I. Aleddinin
ska okuduu eserlerden biri olan Kimya-i Saadette ilenen konulardan
34
bazlar
unlardr:
Din lmi Tahsil Etmek
Temizlik
badetler
Yeme-me Edepleri
Kazan, Ticaret Edepleri
Nefsi Temizlemenin ve Terbiyenin Yollar
Kt Huylar Atp yi Huylar Edinmenin areleri
fke, Kin ve Haset Hastalklarnn Tedavisi
Tvbe Etmek ve Zulmden El ekmek

34
Ayrnt iin Bk. Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed Gazali, Kimya-i Saadet, ev. Faruk
Meyan, Kimya-i Saadet (Mutluluk Hazinesi), I-II, stanbul: Bedir Yaynevi, [t.y.].
66
Sabr ve kr
mam gazalinin eseri I. Aleddinin daha ok dindar bir kiilie sahip
olmasnda etkili oldu. Sultan I. Aleddinin dindar bir insan olmasnn da sosyal
devlet anlay zerinde etkili olduuna daha nce deinmitik. Tebaas arasnda
herhangi bir ayrm yapmayan, Mslman-gayri Mslim herkesin sosyal
kurumlardan cretsiz faydalanmasn salayan sultan, bu uygulamalaryla halknn
ihtiyalarn karlamaya alyordu. Ksacas dneminin en gl hkmdar
olmasna ramen hibir zaman gururlanmayan ve hayatnda kibire yer vermeyen I.
Aleddin alak gnll bir hkmdard. Sultann alak gnll bir insan olmasnda
kiiliinin olduu kadar, mam Gazalinin Kimya-i Saadet adl eserinin de etkisi
oldu. Halkn kendisine Allahn bir emaneti olduunu dnen bu yzden de
mrn halkna adayan Sultan I. Aleddinin sosyal devlet anlay hem
kiiliinden hem de okuduu kitaplardan kaynakland. Bu sayede halkn devlete
olan balln arttran I. Aleddin Keykubad, Anadolu Seluklu Devletine altn
an yaatt.

67

SONU
Anadolu Seluklu Devletinin onuncu sultan olan I. Aleddin Keykubad,
skntlarla dolu bir meliklik dnemi geirdi. nce babas I. Gyaseddin Keyhsrev
ve aabeyi zzeddin Keykavus ile bir gurbet hayat yaad. I. Gyaseddin
Keyhsrevin 1205te ikinci defa Seluklu sultan olmas ile gurbet hayat sona erdi.
I. zzedddin Keykavusun 1211de Seluklu tahtna oturmas zerine I. Aleddin
Keykubad, aabeyinin sultanln kabul etmeyerek taht ele geirmek istedi. nce
Kayseride sonra da Ankarada I. zzedddin Keykavusa yenilen I. Aleddin,
Malatya yaknlarndaki Kezerpirt Kalesinde tutuklu olarak, yaamn devam ettirdi.
I. zzeddin Keykavusun 1220de vefat etmesi zerine I. Aleddin Keykubad,
Seluklu sultan oldu. Bylece onun iin skntl gnler sona erdi.
Meliklik dneminde zor gnler geiren I. Aleddin Keykubad, sultan olunca
hem kendi rahat ierisinde yaad hem de halkn byk bir refaha kavuturdu.
Sultan I. Keykubadn sahip olduu sosyal devlet anlay sayesinde Anadolu
Seluklu Devleti altn an yaad. Bu anlayn temelinde Devlet, halk iin
vardr dncesi bulunmaktayd. Saltanat srasnda tebaasn mutlu etmek iin
alan I. Keykubada gre sultann grevi: halknn ihtiyalarn temin etmek,
onlar gven ierisinde yaatmak ve onlarn refahn arttrmakt. Sosyal devlet
anlay olarak tanmlanabilecek olan bu grevler, I. Aleddin Keykubadn
hkmdar olduu 1220-1237 yllarnda en iyi ekilde icra edildi.
Halkn kendisine Allah tarafndan emanet edildiini dnen Sultan I.
Keykubad, tebaasnn ya da lkesine gelen bir kimsenin zarara uramasna
tahamml edemezdi. Anadolu Seluklu Devletinin snrlar ierisinde zarara
urayan kim olursa olsun, masraflar devlet tarafndan karlanrd. mar
faaliyetlerine de byk nem veren I. Aleddin Keykubad Anadoluyu kervansaray,
hastane ve medrese gibi sosyal tesislerle donatt. Bu tesislerde fakir-zengin,
Mslman- gayri Mslim ayrm yaplmadan herkese cretsiz hizmet verildi.
Halkn ihtiyalarnn cretsiz olarak karlanmasnda ve zarara urayanlarn
masraflarnn denmesinde de sultann sahip olduu sosyal devlet anlay etkili idi.
Sultan I. Aleddin Keykubadn sosyal devlet dncesi, onun kiiliinden
ve okuduu kitaplardan kaynaklanmaktayd. Frsat bulduka siyasetname tr
68
eserler okuyan, limleri koruyan, zalimleri cezalandran, iyi bir komutan, alak
gnll ve ileri grl bir devlet adam olan sultann sosyal devlet anlayna sahip
olmas doald. Bu dnce sultann hayat boyunca etkili oldu. Bu sayede Anadolu
halk, I. Aleddin Keykubad dneminde en mesut gnlerini yaad.

69

KAYNAKLAR

TELF ESERLER

1- KTAPLAR
AHMED BN SAD BN MEHD BN ABDSSAMED EL-OSMAN
ZENCAN, El-Leatifl-Alaiyye fil-Fedailis-Seniyye, haz. Hseyin
Adalolu, Sultana tler I. AleddinKeykubada Sunulan
Siyasetname, 1. Bask, stanbul: Yeditepe Yaynevi, 2005.
AHMET EFLAK, Menkibl-Arifin, I-II, ev. Tahsin Yazc, Ariflerin
Menkbeleri, I, 3. Bask, stanbul: MEB Yaynlar, 2001.
ALEDDN ATA MELK CVEYN, Tarih-i Cihan Ga, ev. Mrsel
ztrk, Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar, 1999.
AMASYALI ABD ZADE HSEYN HSAMEDDN, Amasya Tarihi, I-
II, 1. Bask, stanbul: Necm-i stikbal Matbaas, 13291332.
ATSIZ, Nihal, Mneccimba eyh Ahmed Dede Efendi Hayat ve
Eserleri, [basm yeri ve yl yok].
BEDRHAN, Yaar -ATEKEN, Zeki. Seluklu Messeseleri ve
Medeniyeti Tarihi, Konya: Eitim Kitapevi, 2004.
AATAY, Neet, Mevlana Devri Seluklu Trklerinin Politik ve
Sosyo-Ekonomik Sorunlar, Yusuf Hikmet Bayur Armaan 1985ten ayr
basm, Ankara: TTK, 1985.
ETN, Osman, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin
Yayl, stanbul: Marifet Yaynlar, 1981.
DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 17.
Bask, Ankara: Aydn Kitapevi Yaynlar, 2000.
DNDAR, Ali Merthan, Askeri ve dari Tekilatlanma Bakmndan
Anadolu Seluklu Devletindeki Orta Asya Etkileri, (Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1999).
EBU CAHIZ, EBU USMAN AMR BN BAHR, Hilafet Ordusunun
Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. Ramazan een, Ankara: 1988.
70
EBU HAMD MUHAMMED BN MUHAMMED GAZAL, Kimya-i
Saadet, ev. Faruk Meyan, Kimya-i Saadet (Mutluluk Hazinesi), I-II,
stanbul: Bedir Yaynevi, [t.y.].
EBUL FEREC BNL BR, Tarih-i Muhtasard-Dvel, ev.
erafettin Yaltkaya, stanbul: Maarif Matbaas, 1941.
EFE, Ahmet, Tarih-i l-i Seluk, Anadolu Seluklu Sultanlar ve
Payitaht Konya, Konya: 1998.
EL-BELAZUR, Futuhul-Buldan, ev. Mustafa Fayda, Ankara: 1987.
ERASLAN, Erdal, Trkiye Seluklu Devletinde Salk Hizmetleri ve
Tp, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Ortaa Bilim Dal,2000).
ERGN, Muharrem, Orhun Abideleri, 27. Bask, stanbul: Boazii
Yaynlar, 2001.
EVLYA ELEB, Seyahatname, Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal,
Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnamesi, III, 1. Kitap,
stanbul: YKY, 2006.
FERDUN B. AHMET SPEHSALAR, Mevlana ve Etrafndakiler, ev.
Tahsin Yazc, stanbul: 1977.
GREGORY ABL-FARAC (BAR HEBRAEUS), Abl-Farac Tarihi, I-
II, Trkeye eviren mer Rza Dorul, 3. Bask, Ankara: TTK Yaynlar,
1999.
HALL EDHEM, Dvel-i slmiyye, stanbul: Milli Matbaa, 1927.
______________, Anadolu Seluklular Devrinde Mimari ve Tezyini
Sanatlar, TTK tarafndan yaynlanan Halil Edhem Hatra Kitabndan ayr
basm, Ankara: TTK, 1947.
______________, Kayseri ehri, haz. Kemal Gde, 1. Bask, Ankara:
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1982.
HAMDULLAH BN EBU BEKR BN AHMED B. NASR KAZVN,
Tarih-i Gzide, [y.y.], [t.y.].
____________________________________________________________,
Tarih-i Gzide Tercmesi, [y.y.], [t.y.].
HOCA SADETTN EFEND, Tact-Tevarih, I, haz. smet Parmakszolu,
4. bask, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999.
71
BN BB, EL-HSEYN BN MUHAMMED, Tevrih-i l-i Seluk, yay.
M. TH. Houtsma, Recuell De Textes Relates Lhstore Des Seldjoucdes,
Vol. IV, Leide: E. J. Brll, 1902.
______________________________________, El-Evamirl-Alaiye Fil-
Umuril-Alaiye (Seluk-name), haz. Mrsel ztrk, c. I, Ankara: TC
Kltr Bakanl Yaynlar, 1996.
BN HACER, ed-Drer ul-Kamine, IV, Haydarabad: 13481350.
BNL-ESR, slam Tarihi El-Kamil Fit-Tarih Tercmesi, ter: Ahmet
Araka, Abdlkerim zaydn, XII, stanbul: Bahar Yaynlar, [t.y.].
SMAL GALP, Takvim-i Meskkt- Selukiyye, stanbul: Mihran
Matbaas, 1309 (Ankara 1971).
PEK, Ali, lk slami Dnemde Azerbaycan, (Baslmam Doktora Tezi,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1999).
ZDEM, Ekmel, Tarih Boyunca Trk Kltr ve Sanat Ansiklopedik
Szlk, Birlik Matbaas, 1972.
KAFESOLU, brahim, Harezmahlar Devleti Tarih (485618/1092
1221), 4. Bask, Ankara: TTK, 2000.
KARA, Seyfullah, Seluklularn Dini Serveni, Trkiyenin Dini
Yapsnn Tarihsel Arka Plan, stanbul: ema Yaynevi, 2006.
KERMDDN MAHMUD AKSARAY, Msameretl-Ahbr ve
Msayeretl-Ahyr, ev. Mrsel ztrk, Ankara: TTK, 2000.
KEYKAVUS BN SKENDER BN KAVUS BN VAMGR, Kbus-
name, ev. Mercimek Ahmet, haz. Atilla zkrml, I-II, Tercman 1001
Temel Eser, [y.y.], [t.y.].
Konya Salnamesi, stanbul: Cihan Matbaas, 1914.
KONYALI, brahim Hakk, Nasreddin Hocann ehri Akehir, stanbul:
Numune Matbaas, 1945.
MEHMED NER, Kitab- Cihan-nm, Yaynlayanlar; Faik Reit Unat,
Mehmet Altay Kymen, Neri Tarihi, I, 3. Bask, Ankara: TTK, 1995.
MEVLANA CELALEDDN, Divan, Trkeye ev. Abdlbaki Glpnarl,
stanbul: nklp ve Aka Kitapevleri, 1974.
________________________, Mektubat, yay. Abdlbaki Glpnarl,
Mektuplar, stanbul: nklp Kitapevi, 1999.
72
MUHAMMED BN BRAHM BN AL BN EDDAD, Siretz-Zahir
Baypars, ev. erafettin Yaltkaya, Baypars Tarihi, II, 2. bask, Ankara:
TTK, 2000.
MNECCMBAI AHMED BN LTFULLAH, Camid-Dvel, yay. Ali
ngl, Seluklular Tarihi II, Anadolu Seluklular ve Beylikler, zmir:
Akademi Kitapevi, 2001.
NZAML-MLK, Siyasetname, haz. M. Altay Kymen, Ankara: TTK,
1999.
OCAK, A. Yaar, XII. Yzylda Anadoluda Baba Resul(Babailer)
syan ve Anadolunun slamlamas Tarihindeki Yeri, stanbul: Dergh
Yaynlar, 1980.
ORAL, Zeki, Seluk Devri Yemekleri II, Trk Etnografya Dergisi, Say
2den Ayr Basm, Ankara: Maarif Basmevi, 1957.
GEL, Semra, Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul: Akbank
Yaynlar, 2002.
NDER, Mehmet, Mevlana ehri Konya, Ankara: 1971.
SARRE, Friedrich, Kkasya Seyhati 1895 Yaz, Seluklu Sanat ve
lkenin Corafyas zerine Aratrmalar, ev. Dr olakolu, 1. Bask,
stanbul: 1998.
SZEN, Metin, Anadolu Medreseleri Seluklu ve Beylikler Devri, II,
stanbul: T Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Tarihi ve Rlve Krss,
1972.
EMSETTN SAM, Kamusul-Alam, IV, stanbul: Mihran Matbaas,
1311.
_________________, Kamusul-Alam, V, stanbul: Mihran Matbaas,
1314.
TUNCER, Orhan Cezmi, Anadolu Seluklu Mimarisi ve Moollar, [y.y.],
[t.y.].
TURAN, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar,
Metin, Tercme ve Aratrmalar, 2. Bask, Ankara: TTK, 1988.
______________, Seluklular Zamannda Trkiye, 8. bask, stanbul:
tken Yaynlar, 2004.
TURGAL, Hasan Fehmi, Mneccimbaya Gre Anadolu Selukileri,
stanbul: Trkiye Matbaas, 1935.
73
TRK DL KURUMU, Trke Szlk, I-II, 9. Bask, Ankara: TDK, 1998.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, 4.
Bask, Ankara: TTK, 1988.
__________________________, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri, 5. Bask, Ankara: TTK, 2003.
REM, Ali, Trkiye Seluklularnn Dou Anadolu Politikas, 1.
Bask, Ankara: Babil Yaynlar, 2005.
VAKIFLAR ARV: Seltin Defteri, I, Anadolu.
V. GORDLEVSK, Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Ankara:
Onur Yaynlar, [t. y.].
YETKN, Suut Kemal, slam Mimarisi, 3. Bask, Ankara: Ankara
niversitesi Basmevi, 1965.
YINAN, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi Seluklu Devri I,
Anadolunun Fethi, stanbul: Akam Matbaas, 1934.
YCEL, Yaar, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Mesalikl-
Ebsara Gre Anadolu Beylikleri, I, 2. Bask, Ankara: TTK, 1991.

2- MAKALELER
AHMED TEVHD, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden
Tevaif-i Mlk, TOEM, S. 16, Sene 1327, 13291911, s. 3340.
________________, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden
Tevif-i Mlk, Kastamonuda Hsameddin oban Beg Ailesi, TOEM, S.
16, Sene 1327, Basm yl 13291911, s. 317321.
________________, Ankarada Ahiler Hkmeti, TOEM, S. 1324, Sene
1328, Basm yl 1329, s. 13001304.
AKPINAR, Turgut, Tarihte Sigorta ve Yurdumuzda Sigortaya Dair lk
Fetvalar, Trklerin Din ve Hukuk Tarihi zerine Makaleler, stanbul:
letiim Yaynlar, 1999, s. 249260.
ALPTEKN, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk
slam Tarihi, III, Redaktr; Hakk Dursun Yldz, stanbul: a Yaynlar,
1992, s. 209406.
ARIK, Feda amil, Seluklular Zamannda Trkiyede karlan Kolektif
Aflar (10751243), Seluk Dergisi, I. Aleddin Keykubat zel Says, S.
3, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 1988, s. 1930.
74
ARSAL, Sadri Maksudi, Beeriyet Tarihinde Devlet ve Hukuk Mefhumu
ve Messeselerin nkiafnda Trk Irknn Rol, II. Trk Tarih Kongresi,
Kongrenin almalar, Kongreye Sunulan Tebliler, 2025 Eyll 1937,
stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 10621093.
ARTUK, brahim, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri,
BELLETEN, XXXVI, S. 143, Ankara: TTK, 1972, s. 265271.
ASLANAPA, Oktay, Anadolu Seluklu Sanat, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu
Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 4348.
BAKTIR, Mustafa, lk Osmanl eyhlislam Molla Fenarinin Konya-
Karaman Seyahati ve Seluklularn Son Dneminde Anadoluda Ulema-
mera Mnasebetleri Hakknda Baz Tespitler, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu
Aratrmalar Merkezi, s. 8591.
BEDULLAH DEBR NEJAD, Seluklular Devrinde Kltrel Durum,
ev. Mrsel ztrk, ERDEM, III, S. 8, Mays 1987den ayr basm, Ankara:
AKM, 1987, s. 479490.
BOSH, Clemens, Tarihte Anadolu, II. Trk Tarih Kongresi, Kongreye
Sunulan Tebliler, 2025 Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s.
801811.
BUNYATOV, Ziya Musa, bn Al Fuvatinin Talhis Macma Al-Adb Fi
Mucam Al-Alkab Eserinde Belirtilen Konya Sultanlnn Grkemli
ahslar, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 11
15 Ekim 1976, II, Ankara: TTK, 1981, s. 591597.
CANTAY, Gnl, Trk Mimarisinde Klliye, TRKLER, VII, Ankara:
YTY, 2002, s. 834851.
CEZAR, Mustafa, Trk Tarihinde Kervansaray, VIII. Trk Tarih
Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 1115 Ekim 1976, II, Ankara:
TTK, 1981, s. 931940.
ECER, Vehbi, Anadoluda Ahi Evran Zamannda Kltr Hayat, Trk
Kltr ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri,
Krehir, 1315 Eyll 1985, stanbul: Yaylack Matbaas, 1986, s. 153
156.
75
ERDEM, lhan, Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan, I.
Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I,
GABREL, A, Seluk Mimarisi, II. Trk Tarihi Kongresi, Kongreye
Sunulan Tebliler, 2025 Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s.
439440.
GL, Muammer, Harezmli Trklerin Anadolu ve Yakndoudaki Rolleri
ve Tesirleri, BELLETEN, LXX, S. 257, Ankara: TTK, Nisan 2006, s. 95
118.
GLER, Ouz, Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn Tasvirli Sikkeleri ve
Kayseri Seluklu Darphanesi, Seluklular Devrinde Kltr ve
Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes
niversitesi Matbaas, 1992, s. 209224.
GNGR, Harun, Ahi Evren Zamannda Anadolunun Dini Durumu,
Trk Kltr ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri,
162.
GDE, Kemal, Seluklular ve Beylikler Devri Anadolusunda Askeri-
Dini-Mesleki Kurulularn Trk Siyasi ve Sanat Hayatndaki Rol, Trk
Kltr ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri,
226.
HALL EDHEM, Anadoluda slami Kitabeler, Karatay Han, TOEM, S.
33, Sene 1331, s. 513523.
ZET, Hakk, Mevlana Trbesinin ini Kaplamalar ve Anadolu Seluk
iniciliinin Sanat ve ilik zellikleri, BELLETEN, XVI, S. 64,
Ankara: TTK, 1952, s. 577583.
JANSKY, Herbert, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin
Keykubadn Emniyet Politikas, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Zeki
Velidi Togana Armaan, stanbul: 19501955, s. 117126.
KHYA, Esin, Anadolu Seluklularnda Bilim, ERDEM, V, S. 13, Ocak
1989dan ayr basm, Ankara: AKM, 1990, s. 6379.
76
___________, Anadolu Seluklular Dnemindeki Bilimsel almalardan
Baz rnekler, I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi,
Bildiriler, I, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 427439.
KATOLU, Murat, XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye,
BELLETEN, XXXI, S. 123, Ankara: TTK, 1967, s. 335344.
KAYAOLU, smet, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, S. XII,
Ankara: Mars Matbaas, 1978, s. 91112.
_____________, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet
Buyrultusu, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXV, Ankara:
Ankara niversitesi Basmevi, 1981, s. 221227.
_____________, Mevlanann Mektuplarnn Dnemin Tarihi Asndan
Bir Deerlendirmesi, XII. Trk Tarihi Kongresinden ayr basm,
Ankara: TTK, 1999, s. 583588.
KAYMAZ, Nejat, Anadolu Seluklu Devletinin ntihatnda dare
Mekanizmasnn Rol I, Tarih Aratrmalar Dergisi, II, S. 23, Ankara
1964, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1966, s. 91155.
______________, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare
Mekanizmasnn Rol II, Tarih Aratrmalar Dergisi, III, S. 45, Ankara
1965, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1967, s. 2361.
KENTZ, Friedrich Karl, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin
Politik ve Kltr Bakmndan Dnya Tarihindeki nemi, ev. Mithat San,
BELLETEN, L, S. 196, Ankara: TTK, 1987, s. 279289.
KOCA, Ferhat, Seluklularn slam Hukuk Mezheplerine Baklar, I.
Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, II,
KKER, Ahmet Hulusi, Seluklu ifahaneleri, Seluklular Devrinde
Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri:
Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 112.
__________________, Seluklular Devrinde Hekimler, Seluklular
Devrinde Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991,
Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 1321.
KYMEN, M. Altay, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik
Politikas, BELLETEN, L, S. 198, Ankara: TTK, Aralk 1986, s. 613
620.
77
_______________, Seluklu Ordusu, X. Trk Tarih Kongresi,
Kongreye Sunulan Bildiriler, III, 2226 Eyll 1986, Ankara: TTK, 1991,
s. 10591068.
OCAK, Ahmet Yaar, Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan
Bir Deneme), Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara: Mars Matbaas, 1978, s.
247269.
________________, Seluk ve Osmanl Dnemi Tekkelerinde Dini-
Tasavvufi Eitime Genel Bak, Atatrkn 100. Doum Ylnda
Trkiye 1. Din Eitimi Semineri, 2325 Nisan 1981, Ankara: lahiyat
Vakf Yaynlar-I, s. 7380.
ORAL, Zeki, Kubad Abad inileri, BELLETEN, XVII, S. 66, Ankara:
TTK, 1953, s. 209223.
_________, Kayseride Kubadiye Saraylar, BELLETEN, XVII, S. 68,
Ankara: TTK, 1953, s. 501517.
NDER, Mehmet, Konya Kalas ve Figrl Eserleri, VI. Trk Tarihi
Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, 2026 Ekim 1961, Ankara: TTK,
1967, s.145169.
_____________, Seluklu Kubadabad Saray inileri, Seluk Dergisi, I.
I. AleddinKeykubat zel Says, S. 3, Konya: Seluklu Aratrmalar
Merkezi, 1988, s. 3135.
ZTRK, Mrsel, Seluklu Aratrmalarnda Farsann nemi, I.
SAAT, Mustafa, Seluklu ktisadnn Temelleri, Seluklular Devrinde
Kltr ve Medeniyet Kongresi Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri:
Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 225237.
SAZAK, azuman, Trkiyenin Nfus ve skn Tarihinde Anadolu
Seluklu ve Osmanl Devletinde Zorunlu Nfus Hareketi ve skn
Politikas, I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi,
Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 243266.
SMER, Faruk, Seluklular Devrinde Trkiyede Madenler, Trklk
Aratrmalar Dergisi, Yl 1988, S. 4ten ayr basm, Ankara: TTK, 1989,
s. 159164.
78
TAESCHENER, Franz, slam Ortaanda Futuvva (Ftvvet Tekilat),
ktisat Fakltesi Mecmuas, XV, S. 14, stanbul: stanbul niversitesi,
Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 332.
TERZOLU, Arslan, Trklerin Orta Asya ve Hindistanda Tesis Ettikleri
Hastaneler, VIII. Trk Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler,
II, 1115 Ekim 1976, Ankara: TTK, 1981, s. 803813.
TURAN, Osman, Seluklu Kervansaraylar, BELLETEN, X, S. 39,
Ankara: TTK, 1946, s. 471496.
___________, Keykubad I, A, VI, Eskiehir: MEB, 1997, s. 646661.
TKEL, Ayl, Alara Hann Tantlmas ve Deerlendirilmesi,
BELLETEN, XXXIII, S. 132, Ankara: TTK, Ekim 1969, s. 429459.
ULUTAN, Burhan, Ahiliin Ekonomik nemi, Trk Kltr ve Ahilik,
XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, Krehir, 1315 Eyll
1985, stanbul: Yaylack Matbaas, 1986, s. 247262.
UZLUK, ahabettin. Felekabat Saray Konyann Neresinde di, Kim na
Ettirdi, atsn Hangi Mimar att?, VII. Trk Tarihi Kongresi,
Kongreye Sunulan Bilidirler, 2529 Eyll 1970, I, Ankara: TTK, 1972, s.
374381.
UZUNARILI, smail Hakk, XII. ve XIII. Asrlarda Anadoludaki Fikir
Hareketleri ile timai Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarihi Kongresi,
Kongreye Sunulan Tebliler, 1520 Kasm 1943, Ankara: TTK, s. 287
306.
NVER, Sheyl, Anadolu Seluklu Laik Hastaneleri ve Ruh Sal
Hizmetleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, Ankara: Gven
Matbaas, 1975, s. 209221.
YASA, Azize Akta, Seluklu Konyasnda Mimari Eserlerin Banileri, I.
YAZICI, Tahsin, Manakib Al-Arifinin Sanat Tarihi Bakmndan
Deeri, BELLETEN, XLIV, S. 174, Ankara: TTK, 1980, s. 385388.
YINAN, Mkrimin Halil, Alaiye, A, I, Eskiehir: MEB Yaynlar,
1997, s. 286289.

79

EKLER

EK-I

CELALEDDN HAREZMAH LE ALEDDN KEYKUBAD
ARASINDAK MEKTUPLAMALAR

Harezmahn Keykubada I. Mektubu
Harezm Sultan Celaleddin, Seluk Sultan I. Aleddin Keykubada
selamlarn gnderirken ona byk sultan, lim, adil mcahit Al d-dnya ved-din
Muizz l-slam vel Mslimin, melik ve sultanlarn iftihar, kafir ve mriklerin
kkn kazyc, harici ve mtemerridleri kahredici, slam hudutlar ve beldelerinin
hami ve koruyucusu, kullarn bekisi, zamann Cemdi ve vaktin Zul-karneyni,
Sultan- gazi ve Garp lkelerinin ahin-ah lakaplaryla hitap eder ve grmek
arzu ve saadetinin kalemle tarif ve ifadesinin imkanszlndan bahisle sze balar:
Dostlarn sevin ve neesi mektuplamak ve eli gndermekle kaim olduu
halde hadiseler ve muhaceret bundan nce buna imkn vermedi. Fakat artk bundan
sonra ayrlk ve yabanclk perdesini kaldrp dostluk ve birlik kapsn amak
lazmdr. Zira hamdolsun ki ayn cihat yolunda birleiyor ve ayn din ve millete
mensup bulunuyoruz. Garp padiahlarndan kfrn kkn kazyan ve slam
hudutlarn kapayan zat- devletleridir; ark lkelerinde de klla kfirlerin fitnesini
yattran biziz.
Bu kadar cins yaknlktan (karain cinsyet) sonra eer mektuplama yolunu
amaz ve birleme caddesine girmez, menfaatlerin temini mazarratlarn definde
mterek hareket etmezsek baka kimle dost olabiliriz! Bu mektup imdi
sancamzn merkezi bulunan Merga ehrinde Cemaziyelhir sonlarnda yazld.
Allaha krler olsun ki devletimizin ahvali ve memleketimizin ileri yz bin kere
hamd muciptir. Muzaffer ordumuzun toplanmas, byk melik ve hanlarn itaati,
irsi ve mktesep btn memleketlerin zapt sayesinde saadet ve cihangirlik sebep ve

Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 8285.

80
vastalar birlemitir. Yce sancaklarmzn bu memleketlerden ayrl esnasnda
Hint ve Sind diyarndan uzun ve geni bir lke bizim memurlarmzn eline geti.
Btn himmet ve gayretimiz din dmanlarndan intikam almaya ve Mslmanlarn
kalplerine memnuniyet vermeye kararldr. Halkn huzuru ve millet ilerinin
istikameti devletimizin revnak zere bulunmasna bal olduundan zat-
devletlerinin bundan nasl ve ne derece sevin duyduu muhakkaktr. Biz de sizin
herhangi saadetinize ayn ekilde itirak ederiz.
imdiki halde Harezm ve Horasann iftihar ve devletimizin erkn bulunan
kad l-kuddat Mucireddin Tahiri tarafnza, aradaki yabancl ve aykrl
birlie ve birlemeye evirmek maksadyla eli olarak gnderdim. yle ki bundan
sonra elilerin gidip gelmesi, sefirlerin ve tacirlerin birbirini takip etmesi devam
etsin. Gerektir ki zat- devletleri onun, daima melik ve sultanlarn kulaklarna
gemi bulunan, szlerini honut olarak dinlemi olacaklar ve btn sz ve
haberlerini benim gnderdiimi bilecektir. Kemiyet ve keyfiyetle vkf bulunduu
muhaberelerimiz ibla edilecektir.

I. Aleddin Keykubadn Celaleddin Harezmaha I. Cevab
Tanr birok mefahiri, zat- devletleri Byk Sultan Ulu ahin-ah insanlarn
hkmdar kinci skender Celaleddin zerinde toplad. Sizlerin saadet baheden
dostluk ltuflarnzn myesser olmas rica olunur. Bu dostunuzla mektuplamaya
balanmasn emreden ve iftihar vesilesi olan yce hitabnz vasl oldu ve
iimizdeki evk ve atei alevlendirdi. Muzaffer sancaklarnzn kfirlerin intikamn
almak ve Mslmanlarn gnllerini kazanmak maksadyla hareket ettiini
rendik. Hususiyle imdi yce himmetlerinizin mjdeleri zahir oldu. Zat-
devletleriyle her an mektuplama arzu ve cesareti artmtr. Fakat bu dostunuzun
yaz-k drt tarafta kfirlerle cihat eyledii malumlardr ve nitekim bu cihete
mektubunuzda iaret buyrulmu ve cins yaknlklarn zikri takdim edilmiti ki bu
zr beyanna kifayet eder. Artk msaade buyrulduundan mektuplarn birbirini
takip etmesi size sknt verecektir. Horasan ve Harezmin iftihar bulunan
Mucireddin Tahir geldi ve yce menakbnzn zikriyle fetheyledi. Bu elilie cevap
olarak Sipehsalar Selahaddin tayin edildi. Huzurunuzda yer pmek erefine nail
olduu zaman sylediklerinin bu dostunuzun szleri olarak kabul edilecei kuvvetle
umulur. Bu dostunuz ortaya koyacanz dostluk kaidesine uygun hareket edecektir.
81
Gerektir ki daima melik ve sultanlarn kulana nfuz etmi bulunan elimin
szlerini rza kulayla dinlerler.

Celaleddin Harezmahn I. Aleddin Keykubada II. Mektubu
Seluklu sultan ile grmek arzusunu izhar ve mutad olan yksek lakap ve
unvanlarn zikri ile sze balar.
Geen sene Tatarlar defetmek maksadyla bu memleketten ayrlmak icap
etti. Muhalifler karanlktan holanan yarasalar gibi meydana kp umaya
baladlar ve yce sancamzn kaybolmasn frsat buldular. Bylece slam
hudutlarn muhafaza, halkn ilerini tanzim edeni ve harp ehli ile muahedeleri
yenilemeyi imknsz kldlar. Fakat onlara gayretlerinin semeresi verilmedi. Bize
ise bunun pek ok faydas oldu. Malum oldu ki zat- devletleri o zaman tamamyla
Frenk ateini sndrmekle megul idiler. Allaha hamd olsun ki bu vaziyet din ve
devlete uygun olarak yattrld. Eer byle olmasayd Allah korusun dnya fitne
tufanndan dalgalanr ve bunun felaketi dost dman herkese eriirdi.
imdi bu zamanda frsat kollayan muhalifler din ve memleketlerin
korunmasn, gaza ve cihad, halkn iyiliini dnmeksizin kendi rahatlar iin
Mslmanlarn perian olmasn isterler ve memleketlerin gbeini ele geirip
btn gayretlerini fenala sarf ederler. Bunlar ktlklerinin cezasn bulurlar.
Bundan evvel zat- devletlerinin Darn-nasr Erzincan sahibine yapt itap yerinde
idi. Byle olmasa ve Erzurum sahibi mitsiz kalarak zat- devletlerine itaat etmese
idi bu zamanda kendisine layk olan cezay bulurdu. Bu mektup 625 senesi
Zilhiccesi 10. gn yazlp Ermenistan hududundan gnderildi. Bu mevsimde
hareketimin sebebi u idi ki bu tarafa gelenler zat- devletleri sultan biraderimizin
Erzincan havalisinde olduunu sylediler. Senelerden beri bir mlakat ve buluma
saadeti arzusu harekete sebep oldu. Fakat Erzurum snrna gelince vaktin gemi
bulunduu ve avdet buyurduunuz anlald ve bu arzu gnlde kald. Bir yldan
fazla bir zaman getikten sonra kutlu sba emseddin eli olarak bu tarafa
gnderildi. Fakat onun gelmesini istemeyen haset sahipleri mani oldular. Ayn
zamanda mhim kararlarn bal bulunduu byk bir kimse de gzel dncelerle
bu taraftan eli olarak gnderildi. Vasl olduu zaman szlerine itimat buyurunuz ki
byk ilerin temeli atlsn ve iki devletin yardmlamas hsl olsun. Her ne kadar
iki tarafn dnce ve kanaatinin dostlukla sslenmi bulunduu aikr ise de saadet
82
baheden mektubunuzun vruduna daima intizar etmekteyim. kbal ve saadetiniz
ebedi olsun.

83
EK-II

ALEDDN KEYKUBAD LE VENEDKLLER ARASINDAK TCARET
MUAHEDES

Mart 1220

Tanrnn ve kurtarcmz sadan sonra (Mart 1220de) Romaniada
Podestat ve Roma mparatorluu despotu ve ayn imparatorluun drtte ne
hkim en yksek, en yiit ve en kudretli efendim Venedik dukas emriyle biz
Jacobus Teopulo;
Mesut, asil, byk Trkiye hkmdar Sultan I. Aleddin Keykubadn anl
elisi mahrem-i esrar olan emir Sipehsalar emseddin Emirl Gazi elinden
sultann yazl bir sulh muahedenamesini yani fermann aldk. Ferman krmz
harflerle yazlm ve alt kendisinin altn mhryle mhrlenmitir. Muhteviyat
aadadr:
Kudretli sultan son defa Martn 8inde akdedilmi muahede ile efendimiz
Venedik dukas ve onun yerine kaim olacak despotlarla Suriye ve baka yerlerde
onlarn hkm altndaki Venediklilerle, onlarn gelip giden btn tacirleriyle
sultann lkelerinin hepsinde 2 yl srecek bir sulh yaptn ilan eder.
Sultann hkim olduu lkelerde emirleri olsun, bakalar olsun onlara
herhangi bir zarar ve ziyan vermeyenler; onlardan, merhum babasnn ve kardeinin
ve kendisinin ferman hkmne gre % 2den baka bir ey almayalar; ne de
Venediklilerin geilerinde ve ticaretlerinde kendilerinden % 2den fazla talepte
bulunup mnazaa etmeyeler.
Kymetli talar ve incilerden, ilenmi veya ham gm ve altndan,
zahireden gmrk almayalar.
Eer Venediklilerin her hangi bir gemisi sultann hkimiyeti altnda bulunan
yerlerde veya sahillerde tehlikeye decek olursa Venediklilere zarar vermeyip
yardm edeler; bulunan eyay iki taraf birbirine iade edecektir. Ve eer bir batan
gemi onlarn adamlar tarafndan esir edilir ve ierisinde Venedikliler bulunursa
canlarna ve mallarna korku ve zarar iras edilmeye. Geminin iinde yabanclar

Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 143146.

84
bulunsa bile hapsedilip alkonmayalar, serbest braklalar. Ve eer herhangi bir
Venedik gemisi baka dmanlar tarafndan takip edilir ve sahile gelirse hkm
altndaki topraklara girmesine msaade olunacaktr.
Bunlardan baka bu ferman u hkmleri ihtiva eder: Eer Venediklilerle
veya baka Latinler, Pizallar veya dier kavimler arasnda onun memleketlerinde
bir ihtilaf vuku bulursa Venedikliler arasndan seilecek bir jri (hususi mahkeme)
tarafndan muhakeme edilmelerine karar verilmitir. Katil ve hrszlk vakalar
sultann kendi mahkemesinde ryet edilecektir.
Bu fermann yukarda yazlan btn maddelerini Romaniada Roma
mparatorluu Despotu, ayn imparatorluun drtte ne hkmeden efendim
Venedik dukasnn podestats ben Jacobus Tcopulo uygun buluyorum. Konsl
(mavir) ve haleflerimizle ve pek yksek efendim Venedik dukasndan aldm
salahiyetle, btn kuvvet ve kudretimizle tabiiyetimizde olan ve Venediklilerin
bulunabilecekleri her yerde, karada ve denizde, mezkr iki yllk sulh devresi
doluncaya kadar sultanla tam bir anlama iinde yaayacaz. O ekildeki sultann
hkm ve tabiiyeti altnda bulunan btn ahslar yukarda sylediimiz yerlere ve
lkemize gelip Venediklilerle ticaret yapsnlar ve onlardan denizde ve karada hibir
zarar grmeden emin ve masun olsunlar. Tacirler onlarn adetlerine gre vermekte
olduklar vergileri versinler.
Pek yksek sultann topraklarnda yaayan kimseler ad geen lke ve
yerlere girerken, kendi gemileri ve yabanc gemilerle limana sokulurken bizimkiler
tarafndan selamlanacaklardr. Eer sultann tabiiyetindeki gemilerden herhangi
biri, evvelce zikrettiimiz yerlerde tehlikeye decek olursa iinde bulunanlar o
mahaldeki adamlarmz tarafndan tehlikeden kurtarlacak ve btn mallar
sadakatle muhafaza edilerek sahiplerine verilecektir. Tehlikeye denlerden bazlar
lm olup da adamlarmz tarafndan orada bulunacak olursa bulunan eya kendi
adamlarmz tarafndan onlara iade edilecektir; onlar bulacak olurlarsa bulduklar
eyi bizimkilere sadakatle teslim etmeleri gerekir. Eer bir yabanc gemi
adamlarmz tarafndan alkonacak ve iinde sultann tebaasndan kimseler
bulunacak olursa kendilerine zarar vermeden muhafaza ve onlara ait mallar hilesiz
olarak koruyacaklardr. Sultann hkm altndaki gemiler dier bir millet ve soya
mensup kimseler tarafndan takip edilir ve ad geen yerlere ve lkeye snacak
olurlarsa o yerlerde bulunan adamlarmz bunlara sadakatle yardm edeceklerdir.
85
Eer sultann tabiiyetindeki insanlardan bazlar ad geen yerlerde
hududumuz iinde lrse onlarn mallar ortaklar arayncaya kadar muhafaza
edilmeli ve hibir mnazaa ve davaya hacet kalmadan verilmelidir.
Eer bir kimse gurur ve sadakatsizliinden dolay budalalk edip ad geen
yerlerde ve lkelerde sultann adamlarndan birine, karada ve denizde bir ziyan
verir veya onu taciz ederse efendim tarafndan layk- vehile tatmin ve telafi
edilecek ve alnan eyler, tahkikattan sonra iade edilecektir. Eer sulu yabanc bir
lkeye ekilir ve kendisini yakalamak mmkn olmazsa suunun aratrlmas
gerekmez; fakat eer sulunun mala ve maln byk bir ksmna sahip olduu
aka bilinirse o zaman haksz olarak alnan mal tazmin edilmek icap eder.
Btn bu yukarda kaydedilen maddeler gerek bana ve tebaama ait olanlar,
gerekse fermanda yazl olanlar, yukarda kaydedilen mart ayndan itibaren 2 sene
mddetle muteber olacaktr. Bunlar hkmdarm kendi eliyle yazd ve az ile
Tanr ve mukaddes havariler zerine yemin etti. Bu ferman efendim krmz
harflerle yazd ve altna kendi altn mhrn koyarak krmz mhr mumu ile
mhrledi.

86
EK-III

ORTAADA TRKYEDE BULUNAN HASTANELER

1. Mardin Necmeddin Gazi Darifas (1122)
2. Kayseri Gevher Nesibe Hatun Tp Fakltesi (1206)
3. Sivas Keykavus Darifas (1217)
4. Konya I. AleddinKeykubad Darifas (1221)
5. Divrii Turan Melik Darifas (1228)
6. ankr Atabey Ferruh ifahanesi (1235)
7. Kastamonu Ali bin Pervane Darifas (1272)
8. Tokat Pervane Bey Darifas (1277)
9. Amasya Yldz Hatun Darifas (1308)

Ahmet Hulusi Kker, Seluklu ifahaneleri, Seluklular Devrinde Kltr ve Medeniyet Kongresi
Teblileri, 14 Mart 1991, Kayseri: Erciyes niversitesi Matbaas, 1992, s. 5.
87
EK-IV

SELUKLULAR DNEMNDE ANADOLUDA IKARILAN
MADENLER

1. Bakr: Ergani, Erzincan, Kastamonu
2. Demir: Divrii ya da Toros Dalarnn gneyi
3. Gm: Ulukla, Gmhane, Amasyann Gmhacky lesi,
Ktahyaya bal Gm ar, Kayseriye bal Sarz
4. ap: Ktahya, Giresuna bal Karahisar yresi
5. Lacivert ta: Konya
6. Tuzla

Faruk Smer, Seluklular Devrinde Trkiyede Madenler, Trklk Aratrmalar Dergisi, Yl

1988, S. 4ten ayr basm, Ankara: TTK, 1989, s. 159164.
88

EK-V

ALEDDN KEYKUBADIN BASTIRDII SKKELER

ekil 1: Aleddinin Tokatta bastrd sikke.

ekil 2: Aleddinin sultan olduktan sonra bastrd sikke.

Gler, Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn Tasvirli Sikkeleri ve Kayseri Seluklu Darphanesi, s.

217, 218.

89
EK-VI

HALFE EN-NASIRIN HAZIRLADII FTVVET MENURU

1. Bu yl eski ftvvet kaldrld. Emirl-Mminin Nasr Lidinillah bu
konuda kendisine ynelinen ve bavurulan bir kii oldu. Ona ftvvet,
Abdulcabbar tarafndan verildi. Bu kii zahit ve eyh idi.
2. Bunun zerine sekinler ve halktan birok insan ftvvete intisab
35
etti.
evredeki emirler ftvvete girmek istedi. O da onlara eliler ve vekleten
ftvvet alvar giydirecek kiiler gnderdi. Bu olay Badatta yayld.
Kkler byklere dant.
3. Fahir El-Alevi, Vezir Nasr bin Mehdinin arkada idi. Onun birok refiki
vard. Bunlardan biri ile zzeddin Necah E-urabinin bir refiki arasnda
kavga kt. Bu sebepten Kutafta Mahallesinde byk bir kargaalk oldu.
Kllar ekildi.
4. Durum Halife en-Nasr Lidinillaha intikal edince halife bu olay irkin
karlad. Vezire, gruplarn bakanlarnn toplanmasn ve bir menur
yazlmasn buyurdu. Bu buyrultuda iyilik ve dostluk emrediliyor, kin ve
dmanlk yasaklanyordu. Bu buyrultu huzurlarnda okunmu ve onlar
bunun ieriine tank klnmlardr.
5. Buna kar kanlarn alvarlar alnacak, ftvvetleri kaldrlacak ve gerekli
ceza verilecekti. Fahir el-Alevi huzura getirildi ve vezir hazr bulunanlara:
Tank olun ben onu terk ettim. dedi. Buyrultuyu divan ktibi El-Mekin
Ebul-Hasan Muhammed bin Muhammed el-Ganami okudu. Buyrultu da bu
ktip tarafndan kaleme alnmt. Buyrultu metni udur:
6. Bismillahirrahmanirrahim.
Kukusuz delil ve burhanlaryla kesin olarak bilinmektedir ki Emirl
Mminin Ali bin Ebu Talip ftvvetin asl, kayna ve onun stn
niteliklerinin oca ve dou yeridir. Gzel kurallar ondan beslenmi,
kollar ondan domutur ve fityan baaksna deil yalnzca ona intisab

smet Kayaolu, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, s. 223226.
35
ntisab: Bir kimseye mensup olma, bir yere balanma. Bk. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lgat, s. 443.
90
etmitir. Refik ve ihvann ilikileri onun peygamberlerle olan yce
kardelik erknna uygundur.
7. Hz Ali, tam ftvveti ve stn ahsiyetiyle eri cezalar btn derecelerine
gre uygular. Her eit sulular, su, din ve
mezhep farkllklarn gz nne alarak cezalandrrd. Bu konularda
kanunlarn emrini ve ngrd cezalar yerine getirmede ihmal
gstermiyordu. Bu konuda Allahn emrine uyuyor, hukuk dzenini ve
esasn korumaya alyordu.
8. Hz. Ali iyi rnek olan ncekilerin yolundan gidiyor, sahabenin
dediklerinden ayrlmyordu. mmetten hibirinin onu knad ve
uygulad cezadan dolay tenkit ettii duyulmamtr.
9. Allah kimi Hz Alinin makamna miras klmsa, onun da dinin
hkmlerinde onu rnek almas gerekir. Ftvvette Hz Aliye ular. Onun
gzel ahlakna ve stn seciyesine uyulmu fiilleri rnek alnm, onun bu
ynleriyle benzeri yoktur.
10. O (Emirl-Mminin Nasr Lidinillah) yksek, kutsal, peygamber ve
imamlardan gelen merasimi koymu bunlarn doruluk ynnden
geerliliklerini artrm, temellerini salamlatrmtr. Bunlar o, Allahn
dinine yardmc olan peygamber ve imamlardan gelen, stn, kutsal, yce,
ulu, erefli, iyi hizmetleri yapmada ftvvete girenler iin tespit etmitir.
Allah onun makamn yceltsin, saltanatn ebedi klsn, szn ve sancan
yksek tutsun.
11. Bir Refik bir kimseyi ldrrse ki Allah insan ldrmeyi ve kan dkmeyi
yasak etmi ve eriat da insan hayatn korumutur- bu suretle o, Allahn
Kim bir mmini kasten ldrrse cezas ebedi olarak cehennemdir.
ayetinde anlan gnahkr kimselerden olur.
12. Fityandan birisi byle bir su ilerse bu su anlalnca dierleri onu terk
edecekler ve mensup olduu ftvvetten karacaklar ve grevini yapmayan
Refikler arasnda saylacaktr. Bu onlar iin dnyada bir utantr ve
ahirette de onlara byk azap vardr.
13. Katili koruyan ve gizleyen, ldrme iinde ona yardm edip evinde
barndran her fetay, kebiri (by) terk eder, arkadaln brakr ve
ondan uzaklar.
91
14. Kim kusurlu birini gizlerse, kusur ilemi ve yanl bir i yapm olur, kim
kanunun kovduu birini barndrrsa saptm ve nefsine uymu olur.
Peygamber: Kim, su ileyen birini barndrrsa Allahn, meleklerin ve
btn insanlarn laneti ona olsun, Allah ondan hibir bedel ve fidye kabul
etmeyecektir. buyurdu. Zulm ve hakszlk ynnden ldrmekten byk
bir ey ve ondan ar bir gnah yoktur.
15. Feta eer kendi grubundan bir fetay ldrrse ftvvetten kar ve Onun
Tevratta onlara, cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di ve
yaralar iin ksas koyduk. ayeti gereince ksasla cezalandrlmas gerekir.
16. Kendisine itaat edilmesi gereken Halife Emirl-Mminin Nasr
Lidinillahn lkesinde bir Refik, feta olmayan birini, yardmclardan veya
divana bal birini ldrrse bu katil, grup sahibinin (Sahibl-Ahzab)
hareminde lmle cezalandrlr. Adeta o, by (kebiri) vastasyla
cezalandrlm ve bu yzden ftvveti iptal edilmitir. Her stn (racih)
feta katnda, onun ksas ile cezalandrlmas gerekir.
17. Refikler bunu bilsinler gerei ile amel etsinler ve ileri emredildii zere
yrtsnler. Bu buyrultuda tayin edilen esaslara uysunlar ve Allahn izniyle
bunu boyun eerek karlasnlar.
18. 604 yl sefer aynn 9unda yazlm olan bu buyrultu grup bakanlarndan
her birine doru 30 kiinin ahitlii ile teslim edilmitir. Sonra her
buyrultunun altna u ifade yazlmtr:
19. Kul, uyulmas gereken bu buyrultunun ieriini ve ona boyun eilmesi ve
uyulmas gerektiini kabul etti. Ftvvet ve eriat ynnden bununla amel
edilmesi gerekir. te gerek fityann iitilen ve anlatlan yaaylarndan
bilinen budur.
20. Bu yce buyrultunun ieriine gre grev yapmay stlendim. Emredilen ve
belirlenen hususlara aykr bir ey olursa, bunun bana bildirilmesi grup
sahibinin uygun grecei tarzda cezalandrlmas gerekir. Allah halifenin
devletini salamlatrsn ve szn yceltsin.
Bu metinden anlaldna gre; ftvvete girmek iin sekin kiiler ve
emirler bavurmutur. Ftvvet ierisinde yer alan kiiler arasnda refik, kebir gibi
unvanlar alan kiiler vardr. Yine kk gruplar ve reisleri vardr. Hz Ali,
ftvvetin rnek ahs ve piridir. Ftvvetin kurallarna uymayanlar reisleri
92
tarafndan cezalandrlr. alvar giyerek ftvvete girildii gibi alvar alnarak
ftvvetten karlr.

93

ZGEM

1981 orumda dodu.
1992 orum Albayrak lkokulunu bitirdi.
1995 orum mam Hatip Lisesinin ortaokul ksmn tamamlad.
1999 Akretim Lisesini bitirdi.
2005 Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blmnden
mezun oldu.
2005 Kafkas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim
Dalnda Yksek Lisans snavn kazand.

Alaaddin Keykubadın Sosyal Devlet Anlayışı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alaaddin Keykubadın Sosyal Devlet Anlayışı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 8285.

Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 143146.

Faruk Smer, Seluklular Devrinde Trkiyede Madenler, Trklk Aratrmalar Dergisi, Yl

Gler, Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn Tasvirli Sikkeleri ve Kayseri Seluklu Darphanesi, s.

You might also like