T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

ANADOLU SELUKLU DEVLETNDE KARDE DEVR (12461266)

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Kansu EKC Danman: Prof. Dr. Kemal GDE

ISPARTA, 2005

ABSTRACT THREE BROTHERS TIME IN ANATOLIAN SELJUKS (1246-1266) Kansu EKC Suleyman Demirel Unversity, Department of History Ph. D, 126 pages, August 2005. Supervising Professor: Kemal GDE Three Brothers time which was one of the turning point of Anatolian Seljuk, includes the period of 1246-1266. This period started with the die of Gyaseddin Keyhsrev, and ended the die of Rukneddin Klarslan IV. Sultan Gyaseddin Keyhsrev II left three suns. One of them zzedin Keykavus, aged eleven, was enthroned with the help of the statesmen in January 1246. Mohol envoys had come to invite the new sultan to the Mogol Kaans palace following the enthrone of Keykavus II. Instead, Sultan Keykavus send his brother, Rukneddin Klarslan IV to whom Keykavus described him Sultan as much as himself. After spending three years in Mongolia, Rukneddin Klarslan IV had succeeded in having yarl to enthrone of the Anatolian Seljuk and returned to Anatolia. On his return to Anatolia he asked his brother to dethrone in favor of himself. a war erupted in the area of Sultan Kervansaray between the two brothers as the result of zzettin Keykavus II was not accepted Klarslan IIs demand. Three brothers, namely II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Klarslan and II. Aleddin Keykubad, were enthroned at the same time on Celaleddin Karatays recommendation who had been appointed as regent following the war. Anyhow each brother seemed to be sultan during this period lasted five years (1249-1254), zzeddin Keykavus II was the only one that prevailed on the administration. Unity was dissolved after death of first Atabeg Celaleddin Karatay, then Aleddin Keykubad II and Rkneddin Klarslan II raised once more his claim for the throne. For that reason two a clash were re-started between the two brothers, and zzeddin Keykavus enthrone after defeating his brother. The power of zzeddin Keykavus II were shaken in 1256 by Baycu Noyan of Mool Emperor, who had been seeking for a place for winter. Facing this situation, zzeddin Keykavus II was provoked for a war against Noyan by the statesmen and he send an army against the Noyan but as his army was defeated by Noyan zzeddin Keykavus II was left from Konya, capital city, to Antalya, then took refuge to Laskiris of znik-Rum Emperor. Rkneddin Klarslan IV was enthroned by Baycu Noyan as his brother run away. Klarslan then left Anatolia in order to join the Baghdad besieging of Mogol. Taking advantage of this oportunity zzeddin Keykavus returned Konya from znik, and recuptured the throne. However, Rkneddin Klarslan II was succeded Hulagus military assistance as he returned Anatolia by a quite number of Mogol army. Despite the Mogol assistance, Klarslan could defaete his brother and tooh himself refuge to the Hulagus palace. As the resuult of this development, zzeddin Keykavus II also had gone Baghdad to see Hulagu in the purpose of decleration his loyalty to him. After consultation to Meng Khagan of Greater mogol Emperor, Hlag had been shared the territory of Anatolian Seljuk between two brothers. Thus Izzettin Keykavus II. would dominate the territory which had been laid from the border of Kayseri to coast of Antalya whose capital city would have been Konya; Rukneddin Klarslan would dominate the area whic had been laid from Sivas to Samsun and Sinop whose capital city would have been Tokat. However this sharing was not seen adequate by Klarslan IV and his vezier, Pervane Muineddin Sleyman. So they made a plan to capture the territory of zzettin Keykavus II. for this reason Rkneddin Kl Arslan IV and

particularly Pervane Muineddin Sleyman provoked the occupant Mogol against zzeddin Keykavus II. under this provocation, Mogols declared war against Izzettin Keykavus II at the beginning of 1262, and heavily defeated him. After this defeat, Izzettin Keykavus II firstly fled to Antalya then to emperor Mihael Paleologos to whom Keykavus II had helped him before. Those days that Izzettin Keykavus stayed in Istanbul he made a plan to capture firstly the throne of Byzantine, then Seljuks. However, the plan had been learned by the Byzantine emmperor. Afterwards he was jailed and put in prison of Enez Castle. He was rescued by Berke Khan of Altordu Sovereign who had became Muslim in the winter of 1262, and taken to Crimea. Izzettin Keykavuus II, who had dreamed to re-capture the throne of Seljuc, but never come true, lived in Crimea until his death in 1277. After the flee of Izzettin Keykavus II to Istanbul, Rukneddin Kl Arslan IV was enthroned by the approval of Mogol to the Seljuc monarch. Rukneddimn Klarslan had been struggled both with the rebellion of Turcoman and Pervane Muineddin Sleymans. The political conflict between Rkneddin Kl Arslan and Suleyman became in tense in 1266. At the end Munineddin Pervane Sleyman got rid of from Kl Arslan IV by being killed him to the Mogol, as the result an intrigue which had been very familiar method for Sleyman. Three Brothers Time was ended by the death of Rkneddin Klarslan IV. It can be said that three brothers time was one of the dark age that Anotial was dominated by the Mongols. On the other hand, this period was important as it was led to Turkification of Anatolia by the rebellions of Turcoman which created many Anatolian principalities that all of them were Turks. Keywords: zzeddin Keykavus II, Rkneddin Kl Arslan IV, Alaeddin Keykubad II, Mongols, Byzantine, Anatolia, Turkomans.

ZET ANADOLU SELUKLULARINDA KARDE DEVR (1246-1266) Kansu EKC Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm, Yksek Lsans Tezi, 126 sayfa, Austos 2005. Danman: Prof. Dr. Kemal GDE Anadolu Seluklu Devleti asndan nemli bir dnm noktalarndan bir tanesi olan Karde Devri 12461266 yllar arasndaki dnemi kapsamaktadr. Bu dnem II. Gyaseddin Keyhsrevin lmyle balam, IV. Rkneddin Kl Arslann lmyle de sona ermitir. Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnn ardndan geride olu kalm ve bunlardan onbir yandaki II. zzeddin Keykavus devlet adamlarnn yardmlaryla 1246 ylnn Ocak aynda tahta kartlmtr. II. zzeddin Keykavusun tahta knn ardndan Mool elilerinin gelerek yeni sultan Mool Kaannn huzuruna armlar fakat II. zzeddin Keykavus, yerine kendisi kadar sultan olduunu syledii kardei IV. Rkneddin Klarslan gndermitir. IV. Rkneddin Klarslan, Moolistanda geirdii yln ardndan Mool Kaanndan Anadolunun sultanlna dair bir yarl almay baarm ve tekrar Anadoluya dnmtr. IV. Rkneddin Klarslan, Anadoluya dnnn ardndan kardei II. zzeddin Keykavustan taht kendisine brakmasn istemitir. Bu istein kabul edilmeyii zerine iki karde arasnda Sultan Kervansaray civarnda meydana gelen sava II. zzeddin Keykavus kazanmtr. Savan ardndan saltanat naibi Celaleddin Karatayn tavsiyeleriyle kardein ayn anda tahta kmalar uygun grlmtr. Bylece karde II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Klarslan ve II. Aleddin Keykubad ayn anda tahta kmlardr. 12491254 yllar arasnda devam eden bu dnemde her ne kadar kardete sultan gibi gzkseler de II. zzeddin Keykavus lke zerinde tek sz sahibi olmutur. 1254 ylnda nce Atabeg Celaleddin Karatayn ardndan da II. Aleddin Keykubadn lmlerinin ardndan birlik havas dalm ve IV. Rkneddin Klarslan tekrar tahtta hak iddia etmeye balamtr. IV. Rkneddin Klarslann bu iddias zerine iki karde arasnda tekrar sava meydana gelmi, II. zzeddin Keykavus bu savatan da galip gelerek iktidarn pekitirmitir. II. zzeddin Keykavusun iktidar, 1256 ylnda Mool kumandan Baycu Noyann Anadoluya klak aramaya gelmesiyle sarslmtr. II. zzeddin Keykavus, bu durum karsnda devlet adamlarn tahrikiyle savaa karar vermi ve bir orduyu Baycu Noyan zerine gndermitir. II. zzeddin Keykavus gnderdii ordunun yenilmesi zerine, bakent Konyadan ayrlarak Antalyaya gitmi, oradan da znik-Rum mparatoru Laskarisin yanna kamtr. II. zzeddin Keykavusun Laskarisin yanna kamasnn ardndan Baycu Noyan, Seluklu tahtna IV. Rkneddin Klarslan kartm ve ardndan Moollarn Badat kuatmasna katlmak amacyla Anadoludan ayrlmtr. Bunu frsat bilen II. zzeddin Keykavus, Laskarisin yanndan Konyaya geri dnm ve Seluklu tahtn tekrar ele geirmitir. IV. Rkneddin Klarslan, bunun zerine lhanl hkmdar Hlagnn huzuruna yardm almak amacyla gitmi ve yannda Mool askerleriyle Anadoluya geri dnmtr. Fakat IV. Rkneddin Klarslan, Moollarn yardmna ramen kardei II. zzeddin Keykavusu bertaraf edememi ve tekrar lhanl hkmdar Hlagnn yanna gitmek zorunda kalmtr. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus da lhanl hkmdarnn

huzuruna varm ve balln bildirmitir. Hlag, Byk Mool Kaan Meng Hann yarl dorultusunda hareket ederek Seluklu lkesini iki karde arasnda paylatrmtr. Buna gre II. zzeddin Keykavus bakenti Konya olan Kayseri hududundan Antalya sahillerine kadar uzanan topraklara; IV. Rkneddin Kl Arslan ise bakenti Tokat olan Sivastan Sinop ve Samsun limanlarna kadar olan Danimendiye vilayetine kadar olan topraklara hkmedecekti. Fakat bu paylam IV. Rkneddin Kl Arslan ve veziri Pervane Muineddin Sleyman yeterli grmemiler ve II. zzeddin Keykavusun topraklarn ele geirmek amacyla plan yapmlardr. Bu dorultuda IV. Rkneddin Kl Arslan ve zellikle Pervane Muineddin Sleyman igalci Moollar II. zzeddin Keykavus aleyhinde kkrtmlardr. Moollar ise bu kkrtmalara kanarak 1262 balarnda II. zzeddin Keykavus zerine bir sefer dzenlemiler ve II. zeddin Keykavusu ar bir yenilgiye uratmlardr. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus nce Antalyaya oradan da stanbula eskiden yardm ettii mparator Mihael Paleologosun yanna kamtr. II. zeddin Keykavus stanbulda kald gnlerde nce Bizans tahtn daha sonra da Seluklu tahtn ele geirmek iin plan yapm fakat bu planlar Bizans mparatoru tarafndan renilmitir. Akabinde II. zzeddin Keykavus tutuklanm ve Enez Kalesine hapsedilmitir. Bir sre sz konusu kalede hapis kalan II. zzeddin Keykavus 1262 ylnn k mevsiminde Mslmanl kabul etmi olan Altnorda hkmdar Berke Han tarafndan kurtarlm ve Krma gtrlmtr. Seluklu tahtn tekrar ele geirme hayalleri kuran II. zzeddin Keykavus lm tarihi olan 1277 ylna kadar Krmda kalm ve bu amacna ulaamamtr. II. zzeeddin Keykavusun stanbula kann ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan Moollarn da onayyla Seluklu tahtna kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, mstakil saltanat dneminde genellikle Trkmen isyanlaryla urat gibi Pervane Muineddin Sleymanla da uramak zorunda kalmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan ve Pervane Muineddin Sleyman arasnda devam eden siyasi ekime 1266 ylnda daha da ayyuka kmtr. Sonunda Pervane Muineddin Sleyman en iyi bildii yntem olan entrikaya bavurarak IV. Rkneddin Kl Arslan Moollara ldrtmek suretiyle ortadan kaldrmtr. IV. Rkneddin Kl Arslann lmyle de karde devri sona ermitir. karde devri iin genel olarak Moollarn Anadoluya tamamen hkim olduu karanlk bir devir olduu sylenebilecei gibi, Trkmen isyanlaryla beylikler dnemini ve Anadolu Trklnn canlann mjdelemesi bakmndan nemlidir. Anahtar Kelimeler: II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslan, II. Alaeddin Keykubad, Moollar, Bizans, Anadolu, Trkmenler.

NDEKLER KISALTMALAR ....................................................................................................... III I. BLM .................................................................................................................... 1 GR ........................................................................................................................... 1 II. BLM................................................................................................................... 3 SULTAN II. ZZEDDN KEYKAVUSUN MSTAKL SALTANATI (12461249) ...................................................................................................................................... 3 A- zzeddin Keykavusun Tahta k........................................................................ 3 B- Devlet Erkn Arasndaki Rekabet.......................................................................... 6 1- emseddin Hasouz ve Eseddeddin Rzbehin ldrlmeleri ........................... 7 2- Sahib emseddinin ktidarn Koruma abalar................................................. 9 a- Emr-i Dad Nusret ve Pervne Ebu Bekir Attarn Ortadan Kaldrlmalar..... 9 b. Sahib emseddin ve erefeddin Mahmudun Arasndaki ekime............... 12 3- Sahib emseddinin Keyfi Ynetimi ................................................................. 14 4- Trkmen Ahmed syan ..................................................................................... 15 C- Melik Rkneddin Kl Arslan ve Taht ddias ..................................................... 16 1- Rkneddin Klarslann Moolistandan Dn ........................................... 16 2- Sahib emseddinin ldrlmesi ...................................................................... 18 III. BLM ............................................................................................................... 20 KARDEN TAHTA IKII (12491254) ........................................................ 20 A- Kardeler Arasndaki lk Mcadele ...................................................................... 20 B- Yeni Tayin Edilen Devlet Erkn Arasndaki Rekabet ......................................... 24 C- zzeddin Muhammedin Vezirlie Getirilmesi ..................................................... 28 D- Kardeler Arasndaki Mcadelenin Yeniden Balamas....................................... 30 IV. BLM ............................................................................................................... 35 KL SALTANAT DNEM ve RKNEDDN KILIARSLANIN MSTAKL SALTANATI ............................................................................................................. 35 A- kili Saltanat Dnemi (12591262) ...................................................................... 35 1- kinci Mool stilas........................................................................................... 35 2- zzeddin Keykavusun Saltanat Brakmas ve Rkneddin Klarslann Tahta k ...................................................................................................................... 39 3- zzeddin Keykavusun znik Rum mparatorunun Yanna Gitmesi ................. 43 4- zzeddin Keykavusun Taht Yeniden Ele Geirmesi........................................ 44 5- Melik Aleddin Keykubadn Trkistan Yolunda lm ................................. 46 6- zzeddin Keykavus ve Rkneddin Klarslann Hlgnn Yanna Gitmeleri ................................................................................................................................ 49 7- zzeddin Keykavusun Saltanat Kaybetmesi .................................................... 52 a- Alncak Noyana Yenilmesi........................................................................... 52 b- zzeddin Keykavusun stanbula Gidii........................................................ 55 8- zzeddin Keykavusun stanbulda Tutuklanmas ............................................. 57 9- zzeddin Keykavusun Esaretten Kurtuluu, Gurbet Hayat ve lm............. 59 a- Esaretten Kurtuluu........................................................................................ 59 b- Gurbet Hayat ve lm................................................................................ 60 B- IV. Rkneddin Klarslann Mstakil Saltanat (12621266) ............................ 62 1- Rkneddin Klarslan Dnemi syanlar ....................................................... 62 2- Sinopun Yeniden Fethi ..................................................................................... 66 3- Rkneddin Klarslann ldrlmesi.............................................................. 69 V. BLM ................................................................................................................ 75

II

KARDE DEVR KOMU LKELERLE LKLER, DEMOGRAFK YAPI, EKONOM ve MMAR............................................................................................ 75 A Karde Dnemi Kou lkelerle likiler .................................................. 75 1- Moollarla likiler ............................................................................................ 75 2- Ermenilerle likiler ........................................................................................... 78 3- znik Rum mparatorluu ve Bizans le likiler ............................................... 79 4- Trabzon Rum mparatorluuyla likiler ........................................................... 80 5- Memluklularla Olan likiler ............................................................................. 81 B- Karde Dnemi Demografik Yap................................................................... 82 1-Rumlar ................................................................................................................ 82 2- Trkler ............................................................................................................... 83 3- Dierleri ............................................................................................................. 84 C- Karde Devri Ekonomik Durum...................................................................... 84 A- Karde neminde Mimari................................................................................ 86 1- Hanlar ................................................................................................................ 86 2- Camiler ve Mescidler......................................................................................... 87 4- Kmbet ve Trbeler ........................................................................................... 91 5- Dierleri ............................................................................................................. 92 6- Tamiri Yaplan Eserler....................................................................................... 93 SONU ...................................................................................................................... 94 BBLYOGRAFYA ................................................................................................... 97 EKLER..................................................................................................................... 105

III

KISALTMALAR ADTCF Bas. Bkz. ev: DGBT dpn. H Haz: A km. Kr. M. m. s. S. : Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi :Basmevi :Baknz : eviren : Doutan Gnmze Byk slam Tarihi :Dipnot : Hicri : Hazrlayan : slam Ansiklopedisi : kilometre :Karlatrnz : Miladi : metre : Sayfa : Say

SDFEFSBD: Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi S TA TAD TDA TD TD TM :Seluk niversitesi :Trk Ansiklopedisi :Tarih Aratrmalar Dergisi :Trk Dnyas Aratrmalar :Tarih ncelemeleri Dergisi :Tarih ncelemeleri Dergisi :Trkiyat Mecmuas

IV

TTK VD VGM Yay.

:Trk Tarih Kurumu :Vakflar Dergisi :Vakflar Genel Mdrl :Yaynlayan

NSZ

Aratrmamzn konusunu bulmamda ve hazrlamamda byk yardm ve teviklerini grdm, deerli hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Kemal GDEye, manevi desteklerini esirgemeyen, bizlere rahat bir alma ortam salayan deerli hocam Blm Bakanmz Prof. Dr. Bayram KODAMANa, bu almann hazrlanmasnda desteklerini grdm blmmz hocalarna ve mesai arkadalarma, ayrca benden maddi-manevi desteini esirgemeyen, deerli arkadam Osman ARICANa, ayr ayr teekkr etmeyi bor biliyorum.

Isparta 2005 Kansu EKC

I. BLM GR
Aratrmamzn konusu, Seluklu Devleti tarihinin dnm noktalarndan, II. Gyaseddin Keyhsrevin lmyle ortaya kan Karde Dnemi olup, sz konusu dnemin siyasi faaliyetleri, kiisel ve siyasal ekimeleri genel hatlaryla anlatlmaya allmtr. 12461266 yllarn kapsayan aratrmamz, sadece karde dnemine ilikin bir monografi olmayp, ayn zamanda Anadolu Seluklu Devletinin ilikide bulunduu lhanllar, Altnorda, Memluk ve Bizans Devletleriyle olan mnasebetleri de genel olarak ve gerekli grld lde verilmeye allmtr. Dnem, Aralk 1245te len II. Gyaseddin Keyhsrevin lmn izleyen ylla balamakla birlikte, kardein saltanat mcadelelerinin tmn kapsamaktadr. Aratrmamza konu olan dnem, corafi olarak Anadolu topraklarndaki Seluklu hkmranlk alannda cereyan etmi, ilikide olduu lde farkl corafyalardaki faaliyetlere ilikin bilgiler de verilmitir. Aratrmamza konu olan dneme ilikin olarak yararlanlan ilk elden kaynaklar unlardr: bn Bibinin El Evamirl- Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye adl eseri dneme ilikin en nemli ve ayrntl kaynak olma niteliindedir; Dnemin balangcna olmasa da dnemin sonlarna ilikin verdii bilgiler asndan deerlendirilmesi gereken dier bir mellif Aksaraydir. Ayn zamanda Anadolu Seluklu Devletinde divan ktiplii grevinde de bulunmu olan Aksaray, Msameretl Ahbarda verdii bilgiler asndan nemli grlmekle birlikte, anlatmlarnn yanl olmasna ilikin pheler dolaysyla dikkatle yaklalmas gereken bir yazardr; Dneme ilikin olarak, nemli ve ada dier bir kaynak Gregory Abul-Farac tarafndan Sryanice yazlm olan Abul-Farac Tarihidir. Eser zellikle Moollarla ilgili kaleme alnm olmakla birlikte, konuyla ilgili enteresan bilgiler sunmaktadr; Dier bir kaynak bn eddadn kaleme ald Baypars Tarihidir. Bu eserde, daha ok Memluklular anlatlmakla birlikte zaman zaman dneme ilikin ayrntlar da zikredilmitir; Bunun yannda Ermeni bir mellif olan Aknerli Gregorun Mool istilasn anlatt Mool Tarihi adl eseri yine

dnem asndan nemli saylabilecek kaynak niteliindedir; Dneme ilikin ve son olarak dile getireceimiz eser, Mnecimbann Arapa kaleme ald CamidDveldir. Eserde Anadolu Seluklu Devletinden olduka geni bir ekilde bahsedilmitir. Dnemle ilikili kullanlan sreli yaynlar, ansiklopedik eserler, dergiler ve el kitaplar ise unlardr: slam Ansiklopedisinin ilgili maddeleri (lhanllar, Atnorda, zzeddin Keykavus, II. Alaaddin Keykubad, IV. Rkneddin, Batu, Berke), Seluklu Aratrmalar Dergisi, Vakflar Dergisi, Trklk Aratrmalar Dergisi, Tarih ncelemeleri Dergisi, konuyla ilgili nemli makale ve incelemelerin yaynlanmas asndan nem arz etmektedir. Konuyla ilgili el kitaplarna gelince, Osman Turann, Seluklular Zamannda Trkiye adl eseri en fazla faydalandmz eser olma niteliindedir; zellikle, Sultan zzeddin ve Rkneddin arasndaki yazmalarn yer ald ve Osman Turan tarafndan yaynlanan Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar adl kitap konumuz asndan olduka ehemmiyetli ve ayrntl bilgiler iermektedir; Osman Turann konu hakkndaki dier nemli bir kitab, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti adl eseri, burada zikredilmesi gereken eserler arasndadr; Bunun dnda Claude Cahenin Osmanllardan nce Anadoluda Trkleri; Z. V. Togann Umumi Trk Tarihine Girii; Jean- Paule Rouxun Mool mparatorluu Tarihi; A.Yu Yakubovskiyin, Altn Ordu ve k; Abdulkadir Yuvalnn, lhanllar Tarihi ve Ostrogorskynin Bizans Tarihi adl eserleri, aratrmamzda en fazla kullandmz kaynaklar olarak, burada zikredilmeye deerdir. Eserimiz drt blmden olumakta olup, I. Blmde, Sultan zzeddin Keykavusun mstakil saltanat anlatlmaya allmtr. II. Blmde, kardein tahta klar ayrntl bir ekilde verilmi, III. Blmde, ikili saltanat dnemi ve II. Rkneddin Kl Arslann mstakil saltanat yllarna ilikin ayrntlar yer almtr. Son ve IV. Blm ise, karde dnemi genel zellikleri, d ilikiler, sosyal ve demografik yap konusunda ayrntlar iermektedir. Ayn blmde ekonomik yap hakknda da bilgiler verilmitir.

II. BLM II. ZZEDDN KEYKAVUSUN MSTAKL SALTANATI (12461249)

A- zzeddin Keykavusun Tahta k

Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ldnde 1 zzeddin Keykavus, Rkneddin Kl Arslan ve Alaadin Keykubad adnda erkek ocuk brakmt. Babalar ldnde bunlarn en by zzeddin Keykavus onbir 2 , kk kardei Rkneddin Kl Arslan dokuz ve en kk kardei Aleddin Keykubad ise, henz yedi yandayd. zzeddin Keykavusun annesi Konyal bir Rum papazn kz Berdliye Hatun; Rkneddin Kl Arslann annesi Konyal zengin bir Rumun kz 3 ; Aleddin Keykubadn anas ise, Abhaz Melikesi 4 Grc Hatun idi 5 . II. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatundan olan olu Aleddin Keykubad daha doumu srasnda veliaht tayin etmiti. Buna sebep Grc Hatunu ok

II. Gyaseddin Keyhsrev, 643 Recep (Aralk 1245) aynn ortasnda ld. 31.12.1245de Sultanlar Trbesine gmld. Ayrntl bilgi iin bkz: Anonim, Selukname, (ev: Feridun Nafiz Uzluk), Ankara, 1952, s. 33. bn eddad, II. zzeddin Keykavusun 636 (12381239) doumlu olduunu, alt ya da yedi yanda tahta ktn ifade etmektedir. bn eddad, Baypars Tarihi (Siretz-zahirBaypars), (ev: M. erefddin Yaltkaya), Ankara 2000, s.32.
3 4 2

Kaynaklarda ad gemiyor.

Seluklu kaynaklarnda Grc Hatun olarak bilinen fakat esas ad Melike Tamar olan II. Alaaddin Keykubadn anas, Grc Melikesi Melike Roussadann kzyd. Melike Roussadan, I. Alaaddin Keykubadn lkesine yapt saldrlar nlemek ve yaknlk balarn kuvvetlendirmek iin I. Alaaddinin olu II. Gyaseddin Keyhsrevi kendine damat yapmak istemi ve bu dorultuda teklifini I. Alaaddin Keykubada iletmiti. Her ne kadar I. Alaaddin Keykubad bu teklifi kabul ettiyse de bunu uygulayacak kadar yaamamtr. I. Alaadin Keykubadn ani lm, bir sre bu ittifak evliliini engellemitir. II. Gyaseddin Keyhsrev tahta getikten sonra ihabeddin Kirmaniyi deerli hediyelerle Grc lkesine gndermi ve Grc Hatunla evlilii gerekletirmitir. nceleri Hristiyan olan Grc Hatun, evliliin ardndan slam kabul etmitir. bn Bibi, El Evamirl Alaiyye Fil-Umuril Alaiyye, c. II, Ankara 1996, s. 3637, Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, (ev: mer Rza Dorul), s. 537538. Halil Edhem, Kayseri ehri, (Haz: Kemal Gde), Ankara 1982, s. 99100. Ahmed bin Mahmud, Seluk-name, c. II, (Haz: Erdoan Meril), stanbul 1977, s. 155. bn Bibi, a.g.e., s. 27, Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 458. II. Gyaseddin Keyhsrevin dier eleri; Eyybi Melikesi Gaziye Hatun ve Mengcik kzndan olu olmamtr. Halil Edhem, a.g.e., s. 100-101.
5

sevmesi 6 ve Grc Hatunun soy bakmndan 7 dier elerine gre daha stn olmasndan kaynaklanyordu. Nitekim II. Gyaseddin Keyhsrev, salnda Aleddin Keykubadn ilerde sultan olmas iin emirlerin ona uymasn buyurmu ve bu konuda hepsinden salam gvenceler ve szler almtr 8 . Ancak alnan gvencelere, verilen szlere ve II. Gyaseddin Keyhsrevin vasiyetine ramen Aleddin Keykubad tahta kmaya muvaffak olamamtr. Sahib emseddin Muhammed, Emir Celaleddin Karatay 9 , Emir emseddin Hasouz, Emir-i Cmedar Emir Esededdin Ruzbeh ve Pervane Fahreddin Ebu Bekir Attar gibi devrin nl devlet adamlar, iki byk kardein braklp, kk kardein tahta kmasn rfe uygun grmemiler 10 , derhal harekete geerek, Borgulu (Uluborlu) Kalesinde 11 Trk tresine gre idarecilik yapan Melik zzeddin Keykavusu alarak, Konya Akehirin Altunta kyne gtrmlerdir. Burada daha nceden bir taht
II. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatuna sevgisini gstermek iin onun tasvirini sikke zerine bastrmt. Sz konusu sikkede II. Gyaseddin Keyhsrev aslan eklinde, kars Grc Hatun ise yeni doan bir gne (r- Hurid) eklinde tasvir edilmitir. Bkz Ek1. Kerimddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-Ahbr, (ev: Mrsel ztrk), Ankara 2000, s. 28.
8 9 7 6

bn Bibi, a.g.e., s. 123.

Celalleddin Karatay, aslen Rum olup, byk ihtimalle I. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Kilikya-Kayseri arasnda yaplan bir sefer sonucu kle olarak ele geirilmitir. Anonim Seluknameye gre Celaleddin Karatayn kle olarak ele geirilmesinin ardndan 612den 652ye kadar Anadolu Seluklu Devletinin hizmetinde bulunmutur. Celaleddin Karatay, bu krk yllk hizmetinin onsekiz yln sarayda I. Aleddin Keykubadn hizmetinde, tat-hane emirlii yaparak geirmitir. I. Aleddin Keykubaddan sonra tahta II. Gyaseddin Keyhsrevin gemesinin ardndan, vezir Sadedin Kpekin arka planda devleti ynetmesi ve devlet adamlarn ortadan kaldrmaya balamasyla saraydan uzaklam olan Celaleddin Karatay, ancak Sadeddin Kpekin ldrlmesinin ardndan saraya eski grevi tat-hane emirliine ve hazine-i hassa emirliine tayin edilmitir. Celaleddin Karatay, II. Gyaseddin Keyhsrevin lmne kadar da bu grevinde kalmtr. Celaleddin Karatay, II. zzedin Keyhsrevin tahta geii ve kendisinin oynad nemli rol nedeniyle saltanat naibi olmu ve II. zzeddin Keykavuun mstakil saltanatnn hemen ardndan gelen l saltanat dneminde de tecrbesiyle kardelerin birarada kalmalarn salamtr. lmnden sonra ise l saltanat sona ermitir. Celaleddin Karatay, daima uysal ve aklc kiiliiyle dikkat ekmi, yaptrd imaretlerle de Anadolu halknn kalbini kazanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Osman Turan, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, s. 17157. M. Ferid Uur-M. Mesud Koman, Seluklu Byklerinden Celalddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Konya 1940, s. 187. Aksaray, a.g.e., s. 28, bn Bibi, II. zzeddin Keykavusun cmert tabiat, vlecek zellikleri, snrsz iyilii, dirayet ve liyakati, beenilen ahlak, sekin kiilii, haya sahibi oluu, meziyetlerinin stnl ve ya bakmndan bykl sebebiyle tahta karldn syler. Bunlardan ya bakmndan (erginlii) doru olmakla birlikte, dier zellikleri onbir yandaki bir ocukta aramak hayalcilik olur. bn Bibi, a.g.e., s. 88. Kale Ispartann Uluborlu ilesindedir. Helenistik dnemde ina edilen kale, Bizans dneminde byk apl tamir grmtr. Uluborlu'nun Trklerin eline gemesinden sonra Seluklular tarafndan da tamir edilmitir. Kalenin uzunluu 135,5 metre olup, tane burcu bulunmaktadr. Ayrntl bilgi iin Bkz. http://www.uluborlu.bel.tr/uluborlutarihi.htm. Bkz. Ek- 23.
11 10

hazrlamlar ve tahta k merasimleri esnasnda iki yanna da melik krss yerletirmilerdir. Krslerin sa tarafna Rkneddin Kl Arslan, sol tarafna da Aleddin Keykubad oturtulmutur. Daha sonra Sahib emseddin ile emseddin Hasouz, Melik zzeddin Keykavusun sa ve sol kolundan tutarak, onu tahta oturtmu ve adet olduu zere sa geleneini yerine getirerek dinar ve mcevher samlardr 12 . Melik zzeddin Keykavusun sultanlk makamna geii byle alelacele tamamlandktan sonra, devletin bakenti Konyaya hareket edilmitir. Konyaya geldiklerinde ise tekrar tren (azin) dzenlenmi, zzeddin Keykavus, atalarnn tahtna oturtulmutur 13 . Emirler, komutanlar ve memleketin asker sahipleri gelip yeni sultana biat etmiler ve ardndan adet olduu zere byk trenler yaplmtr 14 . II. zzeddin Keykavus, tahta getikten sonra kendisini tahta geiren devlet adamlarna bir kran ifadesi olarak, devlet grevlerini bunlar arasnda paylatrm ve derecelerini ykseltmitir. Bu grevlerin datm ise yleydi: Sahib emsedin vezirlik 15 makamn muhafaza etmi, naiblik 16 Celaleddin Karataya, beylerbeylii 17 emseddin Hasouza, atabelik 18 Esededdin Ruzbehe ve

12

bn Bibi, a.g.e., s. 88-89. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s.

458-59. Abul Farac, II. zzeddin Keykavusun Konyada tahta oturuuyla ilgili olarak 1246 ylnn balarn gstermekte. lhan Erdem ise 1246 Ocak ayn vermekte. lhan Erdemin verdii tarihi Anonim Seluknamedeki tarih de desteklemekte. Ayrntl Bilgi iin baknz; Abul Farac, a.g.e., s. 545, lhan Erdem, Trkiye Seluklular- lhanl likileri (1258-1308), Ankara 1995, s. 104, Anonim, Selukname, s. 33.
14 15 13

bn Bibi, a.g.e., s. 89.

Nadir olarak Sahib-i Divan- Saltanat unvan verildii gibi bazen Sahib unvanyla da anlm ama genellikle vezir denmitir. Trkiye Seluklu veziri hkmdarn vekili sfatyla devletin btn ilerini sevk ve idare eden en yksek memurdur. Vezir idari, icrai, askeri ve kazai alanlarda tam yetki ile grev yapar ve muayyen konularda hkmdarn vekili olarak muayyen ferman karabilirdi. Ayrntl bilgi iin Bkz. Refik Turan, Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, stanbul 1995, s. 5093. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara 1988, s. 44. Nibl-hazre veya Niybet-i Saltanat isimleriyle anlr. Bu messese muhtemelen Eyybiler zerinden Anadolu Seluklularna gemitir. Bu makam devlet ricalinden veya emirlerin ileri gelenlerinden atama yaplrd. Atand vakit, kendisine altn bir kl verilirdi. Grevi ise, sultan payitahtan ayrldnda ona ait devlet ilerine bakmakt. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 56-58. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 93. Beylerbeyi, divann bir yesi olup, sulh zamannda ordunun bakomutandr. Beylerbeyi nvannn yannda Melikl mera unvann da kullanr. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 58-61. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 99-100. Atabe, sultann maviri olup, divan naibleri ve devlet erkn btn ilerde atabein ittifak ve meveretiyle hareket ederlerdi. Bkz. Refik Turan, a.g.e., s. 63-65. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 79.
18 17 16

pervanelik 19 Ebu Bekir Attara verilmitir. Tam bu srada, Anadolu Seluklularnn tabi olduu Mool tahtnda nemli bir deiiklik meydana gelmi ve Gyk Han 20 baa gemitir. Bu vesileyle byk bir kurultayn toplanmas kararlatrlm ve tabi hkmdarlar, birok resmi devlet temsilcisi, Karakuruma 21 davet edilmitir. II. zzeddin Keykavus ise, Ermeni ve Rum tecavzlerini bahane ederek, kendisi kadar sultan yetkilerine sahip olduunu syledii kardei Rkneddin Kl Arslan gndermi 22 ve kendisinin ise, daha sonra bizzat geleceini bildirmitir. Bylece Anadolu Seluklular iin ok ar gelen bir tabiyyet bildirimi atlatlm oldu 23 .

B- Devlet Erkn Arasndaki Rekabet

II. zzeddin Keykavusun tahta gemesinden sonra ortaya kan birlik havas ve dzeni salama abalar ok fazla srmemitir. zellikle Beylerbeyi emseddin Hasouzun, kzn, Cmedar Emir Esededdinin kzkardeinin olu Mbarizeddin Bayrama vermesiyle, ikili arasnda bir yaknlama domu ve bu durum birlikte hareket etmelerine sebep olmutur. Zaten devlet iinde ok gl bir mevki olan atabelik ve beylerbeylii makamna sahip olan Esededdin Ruzbeh ve emseddin Hasouz, birlikte hareket etmekle daha da glenmiler, nemli-nemsiz btn iler bu ikisinin oluru olmadan yaplamaz olmutur. Tabiatyla bu hal, kendilerine kar kskanlk duyan insanlarn artmasna yol amtr. Bu kiilerin banda da Pervane

Trkiye Seluklularnda Pervane, byk divanda bulunan arazi defterlerinde has ve ikta yani dirlik olan timara ait datm yapar, buna ait menur ve beratlar hazrlar, Sultana gelen istihbarat iletir ve asli grevleri dnda da sultan tarafndan verilen siyasi ve askeri grevleri yapard. Refik Turan, a.g.e., s. 65-67. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 95-96.
20 21

19

Gyk Han, 12461248 yllar arasnda Cengizli mparatorluu hkmdarl yapmtr.

Orhun Nehri yaknnda olan bu ehir, VIII. Asrda Uygurlar tarafndan kurulmu ve yaklak 100 sene boyunca Uygurlara bakentlik etmitir. Uygurlarn X. yzylda yklmasndan sonra, metruk hale gelmi ve Kara-Balsagun adn almtr. Cengiz Han, Karakurumun yeniden ina edilmesini emretmi ve bunun tamamlanmas ancak gedey zamnda gereklemitir (1234). 1235te ehrin kalesi tamamlanm ve Ordu-Bal adn almtr. Karakurum, 1259da Kubilay Han, bakenti Pekin yaknndaki Kay-pin-fuya tamasna kadar Moollarn bakenti olmaya devam etmitir. Wilhelm Von Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev: Ergin Ayan), stanbul 2001, s. 58, dpn. 67. Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, (ev: Mrsel ztrk), Ankara 1998, s. 228. Mneccimba Ahmed b. Lfullah, Camid-Dvel (Seluklular Tarihi II Anadolu Seluklular ve Beylikler), s. 93, (Yay. Ali ngl), zmir 2001. Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1997, s. 153. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, Ankara 1998, s. 12. bn Bibi, a.g.e., s. 89, Abul Farac, a.g.e., s. 545-46, Osman Turan, a.g.e., s. 459. Osman Turan, Keykavus II, A, c. VI, s. 642.
23 22

Ebu Bekir Attar ve Emir-i Dad 24 Nusret gelmekteydi. Bunlardan Emir-i Dad Nusret, emseddin Hasouz ile Esededdin Ruzbeh hakknda asl olmayan hikyeler ve szler uydurarak, bunlar Vezir Sahib emseddine anlatmtr. Sahib emseddin, Emir-i Dad Nusrete uzun zaman itibar etmemi olmasna ramen, bir sre sonra Emir-i Dad Nusretin szlerinin etkisinde kalarak, emseddin Hasouzla Eseddeddin Ruzbehden phe duymaya ve korkmaya balamtr. Hatta cann kurtarmak iin lkeyi terk edip, Mool Kaannn yanna gnderilmi olan Melik Rkneddin Kl Arslann yanna gitmek istemitir. Bu amala gereken hazrlklar da yapmtr. Fakat, Emir-i Dad Nusret ve Ebu Bekir Attar tarafndan, devlet ilerinin kesintiye urayaca gerekesiyle, kendisine gereken uyarlar yaplm ve kendisine emseddin Hasouz ve Esededdin Ruzbeh tarafndan ynelen tehditlerin, bizzat giderilecei garantisi verilmitir. Bunun zerine Sahib emseddin gitme kararndan vazgemitir 25 . 1- emseddin Hasouz ve Eseddeddin Rzbehin ldrlmeleri Sahib emseddin Muhammed sfahaniyi, Melik Rkneddin Kl Arslann yanna gitmekten vazgeiren Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusret, Sahib emseddinden kendisine gelen tehditleri engelleme adna serbest hareket etme iznini ve Hasouz ile Ruzbehi hapsetmek iin onay almlard. Fakat Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusret daha da ileri giderek, Hasouz ve Ruzbehi ortadan kaldrmak iin plan yapmlard. Sahib emseddine gelince, o bu ie onay vermek zorunda kalmtr. Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusret, bu i iin Akehir ve Ilgndaki ayak takmn kullanmay uygun bulmutur. Onlar balangta bu iten korkmu, kendilerine ikta ve hilat vaat edilince, ikna olmulardr. Bunun zerine geceleyin, gizlice kle evlerine ve hcrelere yerletirilmilerdir. Bu grup daha nceden yaplm plan gereince, Sahib emseddin Muhammed sfahaninin klcndan esinlenerek belirlenen parolann (kuzu) sylenmesinin ardndan gizlendikleri yerden harekete geip, Hasouz ve Ruzbehi katledeceklerdi. Geriye kalan tek sorun, Hasouz ve Ruzbehin, Sahib emseddinin sarayna nasl getirileceiydi. Emir-i Dad Nusret bu
Emir-i Dad: adliye vekili ve daha dorusu stinkak dairesi efi veya tevkifhane mdrdr. cabnda emir zerine divan azalarn da tevkif ederdi. . Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, TTK, Ankara 1988, s. 98. bn Bibi, a.g.e., 89-91. Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, DGBT., c. VIII, stanbul 1992, s. 311.
25 24

soruna da zm bulmutur. Buna gre, Sahib emseddin, hasta numaras yapacak ve bunu renen Hasouz ve Ruzbeh, gemi olsun dileklerini sunmaya geleceklerdi, geldiklerinde ise, daha nceden hazrlanan plan uygulanacakt. Sahib emseddin hasta numaras yaparak birka gn yatakta yatmasna ramen, Hasouz ve Ruzbeh, onu ziyarete gelmemilerdir. Emir-i Dad Nusret, burada tekrar devreye girerek emseddin Hasouzun yanna gitmi ve emseddin Muhammed sfahaninin hasta olduunu, muhtemelen vasiyetini belirteceini ifade ederek, gelmesi iin iknaya almtr. Hasouza gelince o, yldz ve takvim asndan dar kmas iin uygun bir gn olmadn sylemitir. Bunun zerine Emir- Dad Nusret hadislerden rnek vererek, yapt hareketin batl bir davran olduunu ve onun bu tutumunun dmanlarna frsat vereceini syleyerek, Hasouzu gelmeye ikna etmitir. Bunun zerine ikna olan Hasouz, yine Emir-i Dad Nusretin sraryla Ruzbehe bir hacib 26 gndererek onun da gelmesini salamtr 27 . Emir-i Dad Nusretin tuzana den Hasouz ve Ruzbeh, yanlarnda adamlaryla beraber emseddin sfahaninin sarayna doru yola kmlard. Yolda Emir-i Dad Nusret haber vermek bahanesiyle nden gitmi ve ayak takmn, yapacaklar katliam konusunda cesaretlendirmitir. Daha sonra sarayn kapsna gelen Emir-i Dad Nusret, gelenleri karlam, sahte bir edayla buyur etmitir. Hasouz ve Ruzbeh adamlaryla birlikte saraya girince, Emir-i Dad Nusret kapy arkadan skca kapatmtr. Kaplarn skca kapatlmasnn ardndan Nusret, daha nceden Sahib emseddinin sylemesi zerinde anlalan kuzu parolasn bizzat sylemitir. Bunun ardndan ayak takm saklandklar yerden karak, nacak ve keskin kllarla, Hasouz ve Ruzbehe darbeler indirmeye balamlardr. Netice de Hasouz ve Ruzbeh ldrlm, balar gvdelerinden ayrlarak sarayn iindeki tren iin yaplan ahap kke aslmtr. Nusret, ldrlenlerin evlerine ayak takmn gndererek, mallarn yamalattrm, adamlarnn bazlarn tutuklatarak,

Hacibler, hkmdar ve devlet erkn arasndaki tebli ve tebellgu icap eden evrak ve defterlerin gidip gelmesine vasta olduklar gibi saray kaplarnn korunmasna da memurdular. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 34.
27

26

bn Bibi, a.g.e., s. 9293. H. Namk Orkun, Trk Tarihi, c. IV, Ankara, 1946, s. 69.

ldrtmtr 28 . Anonim Seluknamede, Hasouz ve Ruzbehle beraber oniki emirin daha ldrlm olduu ifade edilmitir 29 . Hasouz ve Ruzbehin kendileri ve tayfalar ortadan kaldrldktan sonra Nusret ve Pervane Ebu Bekir, bakentte (Darl mlk) hadlerini aan byk ve irkin ilere kalkmlar ve bamszlk sevdasna dmlerdir. Onlarn bu dnceleri, Pervane Ebu Bekirin olunun dzenledii bir elence meclisinde ortaya kmtr. Pervane Ebu Bekirin olu Sahib emseddini kastederek: Bir gn bu yal bunan da bana ayn ey gelecek. demitir. Tabi ki bu sz daha sonra muhbirlerin vastasyla Sahib emseddine iletilmitir. Bunu duyan Sahib emseddin, byk bir kedere kaplm ve kendisine srda setii Turac emseddin Mahmuda, bu durumu amtr. Turac emseddin Mahmud, bu konuda Sahib emseddine, tavsiyelerde bulunmutur. Bu tavsiyeler gereince onun, Erzincan Subas erefeddin Mahmudu, saltanat makamna armasn, hediyeler vererek onurlandrmasn, bylelikle erefeddin Mahmudun gnln kazanmasn istemitir. Bundan ama erefeddin Mahmudun askeri nfuzundan, Emir-i Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekire kar faydalanmakt 30 . 2- Sahib emseddinin ktidarn Koruma abalar a- Emr-i Dad Nusret ve Pervne Ebu Bekir Attarn Ortadan Kaldrlmalar Sahib emseddin, Turac Mahmud emseddinin nerisiyle, Erzincan Subas erefeddin Mahmudu, saltanat makamna ok fazla vg ieren bir divan

bni Bibi, Hasouz ve Ruzbehin katilleri olarak, Emir-i dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri sular. Sahip emseddinin faziletli ve stn ahlakl bir insan olarak tanmlar ve Hasouz ve Ruzbehin katliyle ilgisi olmadn, Nusret ve Pervanenin asl sulular olduunu syler. Dier bir kaynak Anonim Seluknamede ise II. zzedin Keykavusun emriyle, Hasouz ve Ruzbehin katledildiini ve II. zzeddin Keykavusun daha sonra bundan piman olarak arkalarndan yas tuttuunu syler. bn Bibi, a.g.e., s. 93. Anonim, Selukname, s. 33. Sz konusu iki iddiadan ilkinde bni Bibi, Sahip emseddini gnahsz gstermi; ikinci iddiann getii Anonim Seluknamede ise kk yataki Sultan sulu gsterilmitir. Fakat her iki iddiann da geree uygunluunu kabul etmek olduka zor grnmektedir. Muhtemelen Emir-i Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekir olaylar planlam, Sahib emseddin ise bu plana uymu grnmektedir.
29 30

28

Anonim, Selukname, s. 33. bn Bibi, a.g.e., s. 94-95.

10

kararyla davet etmi 31 , erefedin Mahmud ise, ald vgler ve davet yznden bir anda ok sevinmitir. Hemen kendine bal emirleri arm, kymetli hediyeler hazrlam sonra da maiyetinde bulunan ok saydaki askerle birlikte, Konyaya hareket etmitir. Konyaya gelilerini haber alan Sahib emseddin ve devlet erkn, erefeddin Mahmudu karlamaya kmlardr. erefeddin Mahmudu karlayan Sahib emseddin, gerektiinden fazla hrmet gstermi, eitli hediyeler ve ikramlarla onu kendisine balamtr. ok zaman gemeden, bir yry srasnda Sahib emseddin, Turac emseddin Mahmudun nerdii gibi, Emir-Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri Saltanat alaynn Sivas ve Kayseriye gitmesini engellemekle ve Hasouzla Ruzbehi katletmekle itham ederek, erefeddin Mahmuda ikyet etmitir. Kendisinin ise, Hasouzla Ruzbehin katlinde bir suu olmadn, gzyalaryla anlatmtr. Gzyalarnn etkisiyle Sahib emseddine inanm olan erefeddin Mahmud balln bildirmi ve emredecei her eyin yerine getirileceini sylemitir. Bunun zerine Sahib emseddin ferahlam ve srda Turac emseddine, erefeddin Mahmuda olan gvenini sylemitir. Bu ekilde Sahib emseddin ve erefeddin Mahmud arasnda gven kprleri kurulduktan sonra aralarna Turac emseddini de alarak, Emir-i Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri ortadan kaldrma planlar yapmaya balamlardr. Bu plan gereince Emir-i Dad Nusret ve Pervane Ebu Bekiri birbirlerinden ayrmalar gerekmitir. nk ikisi beraber olunca, ortadan kaldrlmalar nerdeyse imknszd. Bunun iinde Sahib emseddin, II. Gyaseddin Keyhsrevin vasiyetini hatrlatm ve Melik Rkneddin Kl Arslan, Mool Kaanna yannda Emir-i Dad Nusret olduu halde gndermeyi nermitir. Bu neri hepsi tarafndan tasvib grm ve uygulamaya konulmutur. Ertesi gn, Divanda Sahib emseddin sz alarak, Mool Kaannn yanna Melik Rkneddin Kl Arslann en ksa zamanda gnderilmesi gerektiini sylemi ve yannda kimin gnderileceini de ayrca sormutur. Turac emseddin sze kararak, Bu i iin Emir-i Dad Nusretten uygunu yoktur demitir. Ardndan Divanda bulunanlarnda uygun bulmasyla Emir-i Dad Nusret bu grevi kabul etmek zorunda kalmtr, bylece plann birinci ksm tamamlanmtr 32 .

31 32

bn Bibi, a.g.e., s. 95. bn Bibi, a.g.e., s. 96-98.

11

Plann ikinci ksmnda ise, Pervane Ebu Bekiri ortadan kaldrmak istemilerdir. Bunun iin Melik Rkneddin Kl Arslann kafilesinin Sivasa ulamalar beklenmi, ardndan ulatklar hesaplandktan sonra, gezinti srasnda Sahib emseddin, erefeddin Mahmud, Turac emseddin yanlarnda II. zzeddin Keykavus olduu halde Aksaray tarafna doru yola koyulmulardr. Yolda da Emir Celaleddin Karataya haber gnderilmi ve tedbir olarak btn saray eyalarn ve hazinelerini II. zzeddin Keykavusun yanna getirmesi sylenmitir 33 . Bunu renen Pervane Ebu Bekir, yolda kendisine tuzak kurulduundan ve ldrleceinden kukulanarak, panie kaplmtr. Bu yzden Pervane Ebu Bekir, kafile hareket ettikten sonra yolculuk hazrlklar yapmak bahanesiyle izin alp, Konyaya dnmtr. Konyaya geldiinde ise Konya ahilerini 34 ve fityanlarn (yiitlerini) etrafnda toplam, onlara hediyeler vermi ve eitli vaatlerde bulunmutur. Ahilerin gnln kazanan Pervane Ebu Bekir daha sonra onlara, II. zzeddin Keykavusa kar ayaklanma fikrini aklamtr. Fakat tm abalarna ramen ahiler ve fityanlar, Pervane Ebu Bekire rabet gstermemilerdi 35 . Pervane Ebu Bekirin, II. zzeddin Keykavusa kar isyan giriimleri devam ederken, I. Aleddin Keykubadn klelerinden olan Emir emseddin Yavta, II. zzeddin Keykavus tarafndan, Pervane tehlikesine kar Konyaya suba olarak gnderilmiti. Konya ahileri ve fityanlar ehrin giriinde Emir emseddin Yavta karlamlar, ona ikramlarda bulunmular ve dolayl da olsa taraflarn belli etmilerdir. Bunun ardndan kendine taraftar bulamayan Pervane Ebu Bekir, olunun

Burada ilk ama, Pervane Ebu Bekiri yolculuk srasnda ortadan kaldrmak olsa gerektir. kinci ama ise, tek bana kalm olmasna ramen hala gl olan Pervane Ebu Bekirin, II. zzeddin Keykavusa ya da evresindekilere kar herhangi bir eyleme girimesini engelleme abasdr. Nitekim, Sahip emseddin ve yandalar yaptklar plann baarszla urama tehlikesini gz nnde bulundurarak, byle bir tedbir almlardr. Ahiler hakknda, geni bilgi iin bkz. Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, s. 7998. Yaar alkan-M. Ltfi kiz, Kltr, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara 1993, s. 714. Kemal Kara, Trkiye Seluklu Devletinin Siyasi, ktisadi ve Sosyal Yaps zerine Bir nceleme (El-Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye gre), Baslmam Yksek Lisans Tezi, s. 102111. Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, Ankara 1991, s. 106111. Kemal Gde, Trk-slam Kltr ve Medeniyeti Tarihi, Isparta 1997, s. 233241. Ahiler ve Fityanlar, Pervane Ebu Bekire Sahib, Sultan Gyaseddinin vasiyetine gre lkenin hkimi ve Sultan zzeddinin ilerinin kefilidir. Bu durumda dine ve adalete ait nemli, nemsiz btn ileri onun yeterli ve dirayetli ellerine braklmtr. lkenin sahibi olan Sultan da onun elindedir. Sizin, onunla aranza giren ayrlk tozundan dolay, Sultana kar ayaklanmaya kalkamayz ve efendimizin nimetlerine nankrlk edemeyiz demilerdir. bn Bibi, a.g.e., s. 99.
35 34

33

12

da tavsiyesiyle Sis 36 tarafna hareket etmi, fakat yolda Pervanenin btn askerleri, kleleri ve hizmetileri onu terk etmitir. Ardndan baba oul akn bir vaziyette, bazen maaralarda, bazen bahelerde, konaklamlardr. Emir emseddin Yavta, ahiler ve Konyann ileri gelenleri nlem olarak, yollara gzcler koyup, baba oulun kamalarn engellemeye almlardr. Btn bunlar olurken Sivasa ulaan Sahib emseddin, Emir-i Dad Nusret iin dnm olduu plan uygulamaya balam ve Emir-i Dad Nusreti, Hafik Kalesine hapsettirmitir. Sahib emseddin, bunun ardndan gvendii emirlerden bir tanesini, Pervane ve olunu ele geirmek iin, Konyaya gndermi, bu sayede Pervane Ebu Bekir ve olu ele geirilmitir. Ardndan II. zzeddin Keykavusun fermanna uygun olarak Pervane Ebu Bekir Darende Kalesine 37 , olu ise Khta Kalesine 38 hapsedilmitir. Bylece plann ikinci ksm da tamamlanm oldu. Pervane Ebu Bekir ve Emir-i Dad Nusretin ortadan kaldrlarak maksadn hsl olmasnn ardndan Sahib emseddin, Melik Rkneddin Kl Arslann yanna, Kad Cemaleddin Hoteni, raf- Memalik 39 reisi zzeddin Muhammet ah-i Razi ve Tercman Bahaeddin Yusuf b. Nuh-i Erzincaniyi vererek, Moolistana ihtiaml bir merasimle gndermitir 40 . b. Sahib emseddin ve erefeddin Mahmudun Arasndaki ekime Rakiplerini ortadan kaldran Sahib emseddin, etrafndakilerin de tevikiyle, kudretini artrmak ve yerini salamlatrmak amacyla, Sultann annesiyle evlenmek istemitir. Bu dncelerini erefeddin Mahmuda dahi amadan nikh hazrlklarn tamamlayp, sz konusu evlilii gerekletirmitir 41 . Bu evlilii haber alm olan,

36 37

Bugnk Kozan. Nuri Akbayar, Osmanl Yer Adlar Szl, stanbul 2001, s. 146.

Darende Kalesi, Malatyann Darende ilesindedir. M. Orhan Bayrak, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, stanbul 1994, s. 471. Kahta Kalesi, Adyamnn Kahta ilesinin 20 km. kuzeyinde, Damlack bucann Kocahisar (Eski Kahta) ky yaknnda, Kahta ay ile evrili yaln kayalk bir tepe zerindedir. Hititlerden kalma bir kaledir. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 21. raf- Memalik, devletin idari ve mali ilerini kontrol eder ve icap eden yerlere divan namna memur gnderirdi. Gnmzde, Saytaya karlk gelmektedir. . Hakk. Uzunrl, a.g.e., s. 98.
40 41 39 38

bn Bibi, a.g.e., s. 100.

Abul Farac, Sahip emseddinin II. zzeddin Keykavusun anasndan bir oul sahibi olduunu syler. Abul Farac, a.g.e., s. 548.

13

bata erefeddin Mahmud olmak zere Anadolu Emirleri, ilerde Sahib emseddinin taht ele geirme ihtimalini gz nne alarak, tepki gstermiler ve Sahib emseddinin yapm olduu hareketin hanedana kar bir saygszlk olduunu belirtmilerdir. Sahib emseddin, bu durum karsnda zr dilemi, fakat kimse onun zrlerine aldr etmemitir. Evlenme olaynn ardndan dostluklar zedelenen Sahib emseddin ve erefeddin Mahmudun aralar, erefeddin Mahmudun bir kzgnlk annda, Ahlat Melikinin torununa sinirlenerek, lm emrini vermesi ve Sahib emseddinin buna kar verdii ar tepkiyle daha da almtr. Sahib emseddinin kendisine kar bu kndan korkan erefeddin Mahmud, bir gezinti sonrasnda, Erzincana dnme karar almtr. Sahib emseddin ise dmanlklarn ve kargaann tekrar ortaya kmasn engellemek amacyla erefeddin Mahmudun ardndan Emir Taceddin Simcuriyi ve Emir-i Arz 42 Nizameddin Ali b. lalm, geri dnmeye ikna etmeleri iin gndermitir. Fakat erefeddin Mahmud, umduklar gibi cevap vermemitir. Bunun zerine Emir Taceddin Simcari ve Emir Nizameddin Ali, erefeddin Mahmudu Sivas Kads Necmeddinin huzuruna karmlardr. kili aralarnda uzunca konutuktan ve tarttktan sonra erfeddin Mahmuda, Erzincan ve Niksar subalna ilave olarak, 500 bin dirhem para vermeyi, karlnda ise, erefeddin Mahmudun hudutta oturmas, buralar korumas ve gelip giden eli ve habercilere elik etmesi karlnda anlamlardr. Emirlerin geri dnmesinin hemen ardndan erefeddin Mahmud etrafndakilerin kkrtmasyla II. zzeddin Keykavusa kar gelmek istemi ve askerleriyle beraber Niksar tarafna gemitir. erefeddin Mahmudun sznden dnm olduunu duyan Sahib emseddin ise, bunun zerine emseddin Yavta, 20 bin kiilik bir orduyla erefeddin Mahmudun zerine gndermitir. emseddin Yavta ve erefeddin Mahmud, Niksarn Haruni blgesinde karlamlardr. Bu mcadeleden emseddin Yavta galip kmtr. Yenilen erefeddin Mahmud, silah ve erzakla dolu olan ve mstahkem bir mevkiye sahip olan Kemah Kalesine 43 ekilmi ve burada savunma hazrlklarna girimitir.
42

Emir-i Arz, Byk Seluklularda olduu gibi ordunun levazmat ve ihtiyalarna bakan, maalarn veren, defterlerini tutup yoklamalarn yapan bir divan olup, reisine de Emir-i arz denilirdi. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 96. Kemah Kalesi, Erzincann Kemah ilesinde, Tansur deresine bakan yaln bir tepe zerindedir. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 211.
43

14

erefeddin Mahmudun Kemah Kalesine sndn renen Sahib emseddin, btn emirlerini ve subalarn, onu kuatmaya gndermitir. Kemah Kalesinin kuatlmas srasnda emirler, kale halkna vaatlerde bulunmu ve bu sayede onlarn, erefeddin Mahmuddan ayrlmalarn salamtr. Bunun zerine, kale halkndan kukulanmaya balayan ve kalede ok fazla dayanamayacan anlam olan erefeddin Mahmud, kendisini sevdiine inand meliklere haber gndererek, Sahib emseddinden zr dilemesi ve cannn balanmas iin arac olmalarn istemitir. Emirler erefeddin Mahmudun balanma isteyen szlerini mektup halinde Sahib emseddine iletmilerdir. Sahib emseddin de istee uygun bir mektup yazm ve buna inanan erefeddin Mahmud da kaleden kmtr. Daha sonra yannda emirler olduu halde Konyann yolunu tutmutur. Yolda Kayserinin ubuk nahiyesine geldiklerinde, Sahib emseddinin erefeddin Mahmudun ban gvdesinden ayrmaya memur edilmi bir ulak gelmi ve emirlerin tm itirazlarna ramen, Sahib emseddinin mektubunu gstererek erefeddin Mahmudun cann almtr 44 . erefeddin Mahmudun kard karklk bu ekilde nlendikten sonra Sahib emseddin haberciler gndererek, Pervaneyi Darende Kalesinde, olunu da Kahta Kalesinde Trk ananesine gre kirile bodurtmutur (H. 644). 3- Sahib emseddinin Keyfi Ynetimi Pervane Ebu Bekir, Emir-i Dad Nusret ve nihayet erefeddin Mahmudu ortadan kaldrmaya muvaffak olmu olan Sahib emseddin, bunun ardndan geen iki yl boyunca, lkenin ynetiminde tek sz sahibi olmutur 45 . Sahib emseddin bu iki yllk sre iinde devleti, emseddin Mahmud Turai, Celalleddin Karatay, Reideddin Cveyni, Fahri Grcani ve Bedreddin Yahya gibi nemli bilim ve devlet adamlarnn yardmlaryla ynetmi ve dneminde devlet refaha ve huzura kavumutur. Fakat bu dnemde devlet, iine kapank olarak kalm ve evresindeki olaylara mdahale etmemitir. Bunun sebebi de, Sahib emseddinin gnlk tekdze

44 45

bn Bibi, a.g.e., s. 102.

Sahib emseddin, divanda bazen bana sultana mahsus klah giymitir. Sahib emseddinin bu cretkr hareketi, onun Altnorda hkmdar Batu Han tarafndan Seluklu lkesine Hkim tayin edilmi olmas ve sultann ocuk yata olmasyla aklanabilir. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, SAD, S. I, Ankara 1970, s. 10.

15

yaantsndan olsa gerektir 46 . Geen bu iki yllk sre iinde de Sahib emseddinin karlat iki sorun olmutur. Bunlardan birincisi; Trkmen Ahmed syan, dieri ise; Melik Rkneddinin Moolistandan dnmesidir. 4- Trkmen Ahmed syan Sahib emseddinin iki yllk debdebeli hkimiyeti srasnda ortaya kan iki sorundan ilki, Trkmen Ahmed syandr. U blgesinde H. 646 (M.1249) ylnda ortaya kan bu isyan, Ahmed adnda bir Trk balatmtr. Ahmed, kendisinin I. Aleddin Keykubadn olu olduunu ve saltanatta hakk olduunu iddia etmi ve evresinde de Trkmenleri toplamay baarmtr 47 . Ahmed, ksa zamanda etrafnda toplad 20 bin kadar Trkmenle harekete gemi, ok ksa bir sre sonra Konya taraflarna kadar gelmitir. Sahib emseddin ise, devletin mevcut askerlerini bu isyan bastrmaya memur etmi, fakat gnderdii emirler dmann kuvvetli olduunu grnce, ii ardan almlar ve ardndan Sahib emseddine ulak gnderip yardm istemilerdir. Sahib emseddin de, Suriye taraflarndan Rum diyarna gelmi
Sahip emseddin sabahla beraber abdest alr, temizlenir ve vezaret makamna geerdi. Divana giderken sanda ve solunda beler ve svariler bulunur ve byk bir ihtiamla divana giderdi. Divanda, Sahip emseddinin nnden biraz uzakta Celaleddin Karatay, Turac emseddin Mahmud diz ker, Emir-i Dad Reideddin ve Emir-i Dad Hatireddin, bellerine altn kl kuanm bir ekilde sofann kenarnda ayakta beklerlerdi. Divanda devlet ileri grlp, adalet datldktan sonra, Sahip emseddin evine gelir ve her trl yiyecein bulunduu bir sofrada yemeini yerdi. Yemeini yedikten sonra Alimzade adyla tannm olan Taceddin Tebriziyi arr ve ilmi konularda onunla mnazara ederdi. Ardndan Tebrizli Hattat Hoca Veliyiddin Aliyi arr ve ondan ald hattatlk dersleri sayesinde hattatln ilerletmeye alrd. Sonrasnda, ikindi namazn eda eder ve gne batncaya kadar ok atma ve at koturma gibi askeri eitimle ilgili sporlarla urard. Bunlarn ardndan ise, evine dner akam namazn eda ederdi. Akamlar da nedimlerin, sanatkrlarn ve arkclarn geldii elence meclisleri dzenlenirdi. Mecliste konuulan konular genellikle ArapaFarsa hutbeler ve risaleler, tarihi konular ve mizah gibi elence ieren ve zaman geirmeye ynelik konulard. Mecliste, araptan herkesin gzleri arlap kapanmaya balad zaman ise Sahip emseddin evine geri dnerdi. Nitekim Sahip emseddin bu ekilde yaklak iki yl geirmitir. bn Bibi, a.g.e., s. 105-106. Sultan I. Aladdin Keykubadn, Eyybi Prensesi Melike-i Adliye adl einden, zzeddin Kl Arslan ve Rkneddin adnda iki olu olmutu. Bunlardan kk olan zzeddin Kl Arslan, I. Alaaddin Keykubad daha yaarken veliaht tayin etmi ve lmnden sonra zzeddin Kl Arslana uyacaklarna dair emirlerden biat almtr. Fakat I. Alaaddin Keykubadn lmnden sonra vasiyeti yerine getirilmemi, onun yerine II. Gyaseddin Keyhsrev gemitir. II. Gyaseddin Keyhsrev tahta getikten bir sre sonra, bu iki vey kardeini, Borgulu Kalesine hapsettirmitir. Bunlar Armaan ahn zzeddin Keykavusun atabeliine atanmasna kadar burada kalmlardr. Armaanah, tayin eden II. Gyaseddin Keyhsrev, vey kardelerini ldrme grevini de kendisine vermitir. Fakat Armaanahn grevini yerine getirip getirmediine dair kesin bir bilgi mevcut deildir. Bazlarna gre Armaanah, zzeddin Kl Arslan ve Rkneddini ldrmtr. Bazlarna gre ise, onlarn yerine iki kle ldrm ve Sultan onlar ldrd konusunda ikna etmitir. te bu konudaki pheler halk arasnda yaylm ve Ahmed adl ahsn ortaya kmas ile daha da alevlenmitir. Nitekim Ahmedin etrafna Trkmenleri toplamasnda da, bu pheler rol oynamtr. bn Bibi, a.g.e., s. 27-28.
47 46

16

ve kendi hizmetine girmi olan Kpak ve Harzemli seme askerlerden oluan ve cretli askerlerle desteklenen bir orduyu Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya-y Sucasi komutasnda, isyanclarn zerine gndermitir. Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya-y Sucasinin, Sahib emseddinin sarayn korumakla grevli olan askerleri ve alayn oluturan askerleriyle isyan bastrmaya gitmi olmas, Sahib emseddini ve sarayn korumasz brakmtr 48 . Trkmen Ahmed syan, basit bir isyanm gibi grnmesine ramen devleti tehdit etmesi asndan olduka nemlidir. nk Ahmed, yakalanmadan nce Konya yaknlarna kadar gelmi ve burada baz kyleri tahrip etmi, daha sonra da Alaiye Kalesine 49 girip, I. Aleddin Keykubaddan kaldna inanlan, gizlenmi hazineleri bulup, ele geirmek istemi, ancak bunu baaramadan Seluklulara bal olan Lampron Senyr tarafndan yakalanmtr. Ahmedin yakalanmasnn ardndan ay kadar sren bu isyan sona ermitir 50 .

C- Melik Rkneddin Kl Arslan ve Taht ddias

1- Rkneddin Kl Arslann Moolistandan Dn Melik Rkneddin, Moollarn yeni kaanlk seimi ve Gyk Hann tahta kn kutlamak amacyla kardei II. zzeddin Keykavus ve devlet erkn tarafndan, beraberinde hediyelerle birlikte H. 643 (M. 1246) balarnda Moolistana gnderilmiti. Melik Rkneddin Klarslann, Anadoluya gelii ise, ancak yl sonra gereklemitir. Melik Rkneddin Kl Arslan, Moolistanda geirdii uzun sre iinde de Mool Kaanndan, Rum memleketlerinin sultanlnn kendisine verildiine dair bir yarl 51 almay baarabilmitir. Onun yolculuunun, yl gibi

48

bn Bibi, a.g.e., s. 116-117. Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, c. V, stanbul 2001, s.2099-

2100. Alaiye Kalesi, Antalya Limannn arkasnda denize uzanan Kandeleri burnunda, yn denizle evrili bir kaledir. Kale, 1225 ylnda Sultan I. Aleddin Keykubad tarafndan, Romal korsanlarn yapt ve ykk bir vaziyette bulunan kalenin yerine yaptrlmtr. . M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 8081. Haim Karpuz, Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya 2001, s 139. bn Bibi, a.g.e., s. 116-117. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 464-465. Trkmenlerin, Ahmed etrafnda toplanmalarn, tekerrr eden tarih ierisinde, devlet ynetimine ve dlanmalara bir tepki olarak ele grebiliriz. 51 Yarl, Mool hkmdarlarnn fermanlarna verilen isimdir.
50 49

17

uzun bir sre devam etmesinin nedenini, Moolistanda bu yndeki abalarnn ge sonu vermesine balayabiliriz 52 . Melik Rkneddinin Moolistandan dn yolculuu, Sahib emseddinin Trkmen Ahmed syanyla urat ve hassa ordusunu bu isyan bastrmaya gndermi olduu dneme rastlamtr. Dier taraftan Sahib emseddin, Melik Rkneddinin dnn haber alm ve onun yannda Rum memleketlerinin hkimiyetinin kendisine verilmi olduuna dair bir yarl getirdiini renmitir. Ayrca, Melik Rkneddinin yanndaki emirlerden Moollar tarafndan atanan yeni vezir Bahaeddin Tercmani, Sahib emseddini Mool Kaanna, Kaandan izinsiz yeni sultan atamaya kalkt ve II. zzeddin Keykavusun annesiyle evlendii gerekesiyle ikyet etmi ve tutuklanmas iin bir yarl almay baarabilmitir. Sahib emseddinin ise, ancak btn bu olan bitenlerden sonra akl bana gelmi ve Malatya Subas Emir Reideddini 53 , kendisini grevinde brakacak bir yarl almas iin Eligitayn 54 yanna birok altn ve mcevherle gndermitir 55 . Erzincana kadar gelen Reideddin, Melik Rkneddin Kl Arslann yaklatn haber alnca, yanndaki deerli hediyeleri Kemah Kalesine brakm ve beraberinde az kiiyle birlikte Halepe kamtr. Melik Rkneddin Kl Arslan ise, beraberindeki 2 bin Mool askeriyle nce Erzincana gelmi, ardndan Sivasa geerek burada sultanln ilan etmitir. Rkneddin Kl Arslann sultanl, Erzincan ve Sivas dnda Kayseri, Malatya, Harput ve Diyarbakrda tannmtr. Bu blgelerde Sahib emseddinin adamlar azledilmi, yerlerine Rkneddinin adamlar atanmtr. Ayrca Halepe kaan Reideddin iin Rkneddin Kl Arslan tarafndan bir ulak gnderilerek, geri

Jean-Paul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, stanbul, 2001, s. 303304. H. Ahmet zdemir, Mool stilas Cengiz ve Hlag Dnemleri, stanbul 2005, s. 200. Osman Turan, Kl Arslar IV, A, c. VI, s. 703704. Abul Faracta bu isim Emir Ard olarak belirtilmitir. Emir-i Arz olsa gerekir. Abul Farac, a.g.e., s. 548. Gyk Han, 1246 ylnda tahta getikten sonra birtakm atamalar yapmt. Bunlardan birisi de rana atanan Eligitayd. Eligitayn buradaki grevi bir tr siyasi denetleyicilik ve bakomutanlar gzetmekti. ran daha nceden bulunan Baycu ise bu atamadan etkilenmemi, varln devam ettirmitir. Jean-Paul Roux, a.g.e., s. 304. Devletlerarasnda vassal olann, hkim olana deerli hediyeler gndermesi adettendi. Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Ersan, Trkiye Seluklularnda Hediye ve Hediyeleme I, TD, S. XIV, s. 6577.
55 54 53

52

18

getirtilmesi salanm, ardndan nce Hafik Kalesine 56 hapsedilmi, daha sonra da ldrlmtr 57 . 2- Sahib emseddinin ldrlmesi Ksa srede saltanat alann genileten Rkneddin Kl Arslan, daha sonraki ilk hedef olarak, Anadolunun Hkimi sfatyla vezirlik yapan Sahib emseddini ortadan kaldrmay hedeflemi ve bu i iin Alpsar ve Fahreddin Sivastosu grevlendirmitir. Sahib emseddin bu durum karsnda II. zzeddin Keykavusu alarak muhtemelen Alaiye Kalesine gitmek ve burada isyan etmek istemitir. Bu arada Celaleddin Karatay, Taceddin Simcuri vastasyla Sahib emseddine haber yollayarak, Konyadan ayrlmas ve Trkmen Ahmed syann bastrmakla grevli orduya katlmasn bildirmitir. Fakat Sahib emseddin bu durumu kendisine kurulmu bir tuzak olarak alglayp, umursamamtr. Ertesi gn Zaimd-dar Tusi olu Necmeddin, Konya ahilerinden ve II. zzeddin Keykavusun askerlerinden bir ksmn Sahib emseddinin sarayn korumakla vazifelendirmitir 58 . Bununla Sahib emseddinin hareketi kontrol altna alnmtr. Sahib emseddinin sarayndan dar kmas engellendikten sonra eliler gelerek, II. zzeddin Keykavusa Sahib emseddinin ldrlmesi hususundaki yarl getirmilerdir. Bunun ardndan Sahib emseddin, saltanat sarayna arlm, fakat o, bu emri ardan alarak gitmek istememi, ardndan kabul etmek zorunda kalmtr. Huzura Batu (Sain) Hann 59 vermi olduu hilatla 60 kan Sahib emseddin, burada gereken hrmeti ve saygy grmemi ve dehlizin solundaki eve sokulmutur. Ardndan Zaimd-dar Tusi olu Necmeddin, divan ktiplerine ve muhasiplerine emir vererek, Sahib emseddinin sarayna gndermi ve btn

56 57 58 59

Hafik Kalesi, Sivasn Hafik ilesindedir. bn Bibi, a.g.e., s. 117-118. bni Bibi, a.g.e., s. 117-118.

Batu Han, Altnorda Devletinin kurucusu ve 12241256 yllar arasndaki hkmdardr. Ayrntl bilgi iin bkz. W. Barthold, Batu, A, c. II, s. 351353. Sahip emseddin, II. Gyasseddin Keyhsrev zamannda, Baycu Noyann basksndan kurtulmak ve Altnorda Devletine balanmak amacyla Batu Hana yollanmt. Sahip emseddin, Batu Hann huzuruna ktnda, bir anlama yapmay baarmtr. Ayrca Batu Han tarafndan Nizml-mlk Salhul-lem unvanyla Anadolunun hkimliine atanan Sahip emseddine, buna dair bir hilat da verilmitir. bn Bibi,a.g.e., s. 83-84. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 450-451.
60

19

mallarn kaydettirerek II. zzeddin Keykavusun sarayna tatmtr. Sahib emseddine gelince, ancak geceleyin ldrleceini anlam ve bu ekilde saraydaki odada birka gn geirerek kendisini lme hazrlamtr. Daha sonra ldrlen emseddin Hasouz, Eseddedin Ruzbeh, Mbarizeddin Bayram ve dier emirlerin akrabalarna izin verilmi ve bunlar sabahtan ikindiye kadar gn boyunca Sahib emseddine ikence yapmlardr. nc gnn sonunda onun ban, gvdesinden ayrmlardr (8 Zilhicce 64624.03.1249) 61 . Ardndan Sahib emseddinin ldne dair delil olarak, ban Sivasda bulunan IV. Rkneddin Kl Arslana gndermilerdir 62 .

bn Bibi, a.g.e., s. 117-120. Anonim, Selukname, s. 33.Osman Turan, a.g.e., s. 465. Ali Sevim-Erdogan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, TTK, Ankara 1995. Abul Farac, Sahip emseddinin II. zzeddin Keykavusu alp kamaya ve ardndan isyan etmeye niyet ettii sralarda Celaleddin Karatay tarafndan kandrlp hapsedildiini ve Celalleddin Karatayn Bahaeddin Tercmaniye haber verdiini, son olarak Sahip emseddinin ve Bahaeddin Tercmaninin gnderdii Mool askerleri tarafndan ldrldn ifade etmitir. Abul Farac, a.g.e., s. 549. Sahib emseddinin kafasn gtren ulaklar, giderken yolda bir kyde durmular ve Sahip emseddinin bann bulunduu torbay duvardaki bir iviye asmlardr. Yine ayn yerde, bu olaydan bir yl nce, erefeddin Mahmud Erzincaninin ba da Sivastan Konyaya Sahib emseddine getirilirken ayn duvara ve ayn iviye aslmtr. bn Bibi, a.g.e., s. 102.
62

61

20

III. BLM KARDEN TAHTA IKII (12491254) A- Kardeler Arasndaki lk Mcadele

Sahib emseddini ortadan kaldrmay baarm olan IV. Rkneddin Kl Arslan, Cemaleddin Hoteni ve mameddin Hoteniyi, Sultan II. zzeddin Keykavusa yollam ve sultanln kendisine devri hususundaki talebini yinelemitir. Kad Cemaleddin Hoteni, Konyaya geldii zaman, devlet ricalinden iyi kabul grm ve Fahreddin Ebu Bekirin saraynda konuk edilmitir 63 . Takip eden gnlerde Cemaleddin Hoteni II. zzeddin Keykavusa giderek Rum memleketlerinin sultanln, kardei IV. Rkneddin Klarslana brakmasn talep etmitir. Eli Cemaleddin Hoteni, kendisi iin de, sultandan birtakm isteklerde bulunmu, Konya Kadl grevi dnda Rum memleketleri kadln ve vakflarnn nezaretini zerine almay teklif etmitir. Onun bu istei, devletin ileri gelen yneticileri tarafndan da, byk bir memnunlukla karlanm ve ona, byk bir trenle resmi menuru verilmitir 64 . Burada Cemaleddin Hotaninin gnl alnm ve devletin bana byk karde yerine kk kardein gemesi durumunun sakncalar, ona defaatle anlatlm, ardndan her kardein de taht zerinde hakknn olduu vurgulanarak, saltanatn her arasnda paylatrlmas teklif edilmitir. Tm bu nerileri yerinde bulan Cemaleddin Hoteni, adna eli olarak hareket ettii IV. Rkneddin Kl Arslann nerilerinin yersiz olduu kanaatiyle geri dnmtr. Kad Cemaleddin Hoteni, IV. Rkneddin Kl Arslann yanna geldii zaman, II. zzeddin Keykavus ve taraftarlarnn fikirlerini iletmi, bu durum IV. Rkneddin Kl Arslan tarafndan da byk bir memnuniyetle karlanmtr. Buna mteakb IV. Rkneddin Kl Arslanla birlikte Anadoluya gelen Mool askerlerine eitli hediyeler verilerek, geri gnderilmitir.

63 64

bn Bibi, a.g.e., s. 120-121. bn Bibi, a.g.e., s. 121.

21

Mool askerlerinin gnderilmesinin ardndan IV. Rkneddin Klarslan ve yanndaki emirler, Kayseriye doru ynelmilerdir. Latif Kervansarayna geldiklerinde, buradaki emirlerin kendisinden honut olmadn gren IV. Rkneddin Kl Arslan, onlar grevlerinden almtr. Vezirlik makamnda bulunan Bahaeddin Erzincaninin yerine Nizamettin Hurid getirilmi; Belerbei makam Siraceddin Sarcaya; Malatya ubal Seyfeddin Toruntaya; Sivas subal da Seyfeddin Trkeriye verilmitir 65 . Vezirlikten azledilen Baheddin Erzincani ise, kendilerine yardma gelmi olan Mool askerlerinin yanna gitmi ve oradan Celaleddin Karataya haberci yollayarak, IV. Rkneddin Klarslan ve emirlerine kar kkrtmaya almtr. Bahaeddin Erzincaninin niyetini anlayan Celaleddin Karatay, onun bu szlerine itibar etmemi ve gayretini saltanat ilerinin yrmesine adamtr. IV. Rkneddin Klarslan, Aksaraya geldiinde yanndaki emirler Kad Cemaleddin Hoteninin kendilerine getirmi olduu ve kabul ettikleri kardein ayn anda tahta oturmas teklifinden vazgemiler ve eskiden olduu gibi IV. Rkneddin Klarslann kendi bana saltanat srmesi iddiasnda bulunmulardr. Bunun zerine Celaleddin Karatay, eyh mameddin Malatya ve Necmeddin Nahcevaniyi, IV. Rkneddin Klarslana ve taraftarlarna t vermeleri iin birka defa gndermitir. Ancak Sultan Rkneddinin taraftarlar bir trl raz olmamlardr 66 . Sultan II. zzeddin Keykavus, Celaleddin Karatay ile bir gn bu durumlar konuurken glmsemitir. Bunun zerine Celaleddin Karatay, II. zzeddin Keykavusa niin gldn sormutur. II. zzeddin Keykavusda cevap olarak Daha nce babam, saltanat kk kardeimize verdi. Emirlerin ona uymalarn buyurdu. O konuda hepsinden salam belgeler ve ar yeminler ald. Fakat Hakkn destei benim yanmda olduu iin, babamn tedbirinin aksine, semavi takdirin hkmyle tahtn kesi benim mla aydnland. imdi ise, kardeim kardelik haklarn iniyor. Saltanat belgemizin zerine ayrlk mhrn vuruyor. Fakat Allah bana yeter. Hakkn faziletine ve desteine gveniyorum. Bakalm bamza neler

65 66

bn Bibi, a.g.e., s. 122. bn Bibi, a.g.e., s. 122.

22

gelecek. demitir. Celaleddin Karatayda Yce padiah, Ulu Tanrnn yardmn grdne gre emeline ve arzusuna kavuacaktr. demi ve ardndan divana gitmi, burada Seyfeddin Habib Pervane, Turac emseddin ve Emir-i Dad Fahreddin Ali ve dier devlet adamlarna, II. zzeddin Keykavusun sylediklerini aktarmtr 67 . Bylece emirler biraz olsun moral bulmulardr. Daha sonra bu emirler Konyadan hareket ederek, Ruzbeh dzlne gelmiler ve buradan etrafa asker toplamak iin haberciler gndermilerdir. Etraftan Arap ve dier cretli askerler gelerek, II. zzeddin Keykavusun ordusuna katlmlardr. II. zzeddin Keykavusun ordusunun mevcudu, cretli askerlerin katlmlaryla giderek artm ve Sultan Kervansarayna 68 geldikleri zaman 10 bin kiiye ulamtr. IV. Rkneddin Kl Arslan ve emirleri ise, kendilerine kar toplanm olan bu orduyu ciddiye dahi almamlar hatta II. zzeddin Keykavus tarafndan gelen elilerin bar tekliflerini kesin bir dille reddetmilerdir 69 . IV. Rkneddin Kl Arslann bar tekliflerini reddetmesinin en nemli nedeni, muhtemelen kendisinin dou vilayetlerinden gelirken toplad ve gnll olarak kendisine katlm olan devlet askerlerinin, toplama bir ordu karsnda baarsz olacana ihtimal vermemi olmasndandr. Ertesi gn sabahleyin, her iki ordu silahlarn kuandktan sonra saflar halinde kar karya gelmilerdir. II. zzeddin Keykavusun nc birliklerinin komutanlar Emir-i Ahur 70 Fahreddin Arslandomu ve Emir-i Candar 71 Nureddin Yakup; IV. Rkneddin Kl Arslann nc birlik komutanlar ise Seyfeddin Toruntay ve Seyfeddin Trkeri idi. ki taraf byle karlkl saflar halinde dizildikten sonra,
67 68

bn Bibi, a.g.e., s. 122.

Sultan Kervansaray, Konya ile Aksaray arasnda, Aksaraya 40 km. uzaklktadr. Seluklu kervansaraylarnn en by (4866 m) ve en antsaldr. Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar (Korunmalar, kullanmlar zerine Bir neri), stanbul 1999, s. 140.
69 70

bn Bibi, a.g.e., s. 123.

Emir-i Ahur, sarayn ve hkmdarn hayvanlarna bakan Hasahurun birinci emiri olup, emri altnda hademe, seyis ve sair vazife sahipleri bulunurdu. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 37. Candar, muhafz demektir. Emir Candar da muhafz efradn emiri ve kumandandr; kapclar ve perdedarlar bunun emri altndadr. Emir Candar, ayrca saray muhafzlarnn tmnn kumandan olup, saraya gelen ve sultannn huzuruna kacaklara refakat eder, sultann huzuruna ktklar zamanda onlarn nnde yrrd. Emir Candarn bir grevi de, bar zaman Sultann tevkif veya ldrtmek istediklerine nezaret edip, cezalarnn uygulanmasn salamakt. Emir Candarn sava zamanndaki grevi ise, hkmdarn etrafnda dolap gvenliini salamakt. . Hakk. Uzunarl, a.g.e., s. 358-359.
71

23

sultanlarndan gelecek olan sava emirlerini beklemilerdir. Fakat, hala bar umudu olduu iin, iki tarafta uzun bir sre birbirlerine saldrmam, elilerin gidip gelmelerini ve antlama yapmalarn beklemilerdir. Bu srada Seyfeddin Toruntayn ordusundan onbe kadar sipahi, II. zzeddin Keykavusun ordusuna kar anszn saldrya gemitir. Ardndan pskrtlen ve bazlar ldrlen sipahilerin durumunu gren Seyfeddin Toruntay kumandasndaki dier askerler, savamaktan vazgemiler ve sava alann terk etmilerdir. Seyfeddin Toruntaya gelince, kendi bana kalm ve ksa bir sre sonra yakalanmtr 72 . Sol cenahta bulunan Seyfeddin Trkerinin de saldrya getikten bir sre sonra yakalanm olmas, savan sonunu hemen hemen belli etmitir. Bu arada savatan uzak duran ve uygun an kollayan Siraceddin Sarca, durumun ktye gittiini grnce, kamay tercih etmi ve da yoluyla Aksaraya gelmitir. Bu durumu gren ve fazla adam kalmayan IV. Rkneddin Kl Arslan, etr, sancak, bayrak gibi sultanlk alametleriyle beraber, gulamlarn, askerlerini ve Kad Cemaleddin Hoteniyi alarak, kendini savunmak dncesiyle talk bir tepeye kmtr. Bunu gren II. zzeddin Keykavusun ordusundan Fahreddin Arslandomu, derhal o tepeye hcum etmi, nne kan Kad Cemaleddin Hoteniyi ldrmtr. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslana doru ilerlemi ve nne geldii zaman atndan inerek, yeri pmtr. Daha sonra Emir-i Ahur olan Fahreddin Arslandomu, IV. Rkneddin Kl Arslann atnn yularndan tutmu ve askerlerin arasndan geerek II. zzeddin Keykavusun tarafna gtrmeye balamtr. Kardeinin getirildiini renen II. zzeddin Keykavus da, yanndaki emirlerle ata binerek kardeini karlamaya kmtr. Karlatklar zaman tabiat itibariyle heyecanl bir kimse olan II. zzeddin Keykavus, kardeine sarlarak alam ve aralarnn bozulmasn emirlerin fesatlna balamtr. Ardndan kardeini Sultan Kervansarayna gtrm ve kar taraf askerlerinin yakalandklarnda elbiselerinin, silahlarnn ve atlarnn alnmasndan sonra serbest braklmalarna dair avulara ve askerlere emir vermitir (1 Rebil-Evvel 64714.07.1249) 73 . Yakalanan emirlerse, Sultan Kervansarayna kapatlmtr. Savan ertesi gn ise Konyaya hareket

72 73

bn Bibi, a.g.e., s. 123-124. Anonim Seluknamede yanl olarak 12.07.1249 tarihi verilmekte. Anonim, Selukname,

s. 34.

24

edilmitir. Konya giriinde de gelenek olduu zere Sultan ve yanndakiler Sadeddin Kpek Saraynda, kkler kurularak karlanm ve ardndan trenlerle ehre gtrlmtr 74 . Celaleddin Karatayn tavsiyeleriyle savan izlerini ve dargnlklarn ortadan kaldrmak isteyen II. zzeddin Keykavus, ilk i olarak savata yakalanan emirler iin kefalet bedeli belirlemitir. Kefalet bedelleri dendikten sonra da, emirlere hilat giydirmi, makamlarnn ve iktalarnn bulunduu yerlerine iade etmitir. Bylece savan izleri balamayla ortadan kaldrlmaya allmtr 75 . Celaleddin Karatay ve dier devlet adamlar, daha sonra Seluklu tahtnn erefini korumak hem de Moollar tatmin etmek gayesiyle, kardein birlikte saltanat srmelerine karar vermilerdir. Bu maksatla karde adna hutbe okunduu gibi nn de adnn bulunduu sikkeler bastrlmtr 76 .

B- Yeni Tayin Edilen Devlet Erkn Arasndaki Rekabet

Aksaray Ovasndaki savatan dnm olan Celaleddin Karatay, devlet otoritesini yeniden salamak iin yeni vezir araylarna balamtr. Bu i iin devrin byk limlerinden olan mam Necmeddin Nahcevaniye neride bulunmutur. Necmeddin Nahcevani bu grevi kabul etmi olmasna ramen alaca cretin fazlalndan yaknmtr. Alaca cretin gnlk iki dirhemden yllk 720 dirhem olmas gerektiini sylemi ve dier devlet grevlilerinin de cretlerinin kendisinin cretine gre datlmasn istemitir. Bunu duyan devlet erkn ise Celaleddin Karataya ikyette bulunmulardr. Celaleddin Karatay bunun zerine Necmeddin Nahcevaniyle konumu, onu II. Gyaseddin Keyhsrevin vezirliini yapm olan Sahib Mhezzibddinin mirasndan, 40 bin dirhem almas ve devlet erknnn

Abul Farac, olaylarn akn tamamen farkl anlatr. Ona gre, IV. Rkneddin Kl Arslan Moolistandan dndnde Celaleddin Karatay, lkeyi iki karde arasnda taksim etmitir. Bu taksime gre; lkenin Konya, Aksaray, Ankara ve Antalya ehirlerini ieren bat ksm II. zzeddin Keykavusa, geri kalan dou ksmlar da IV. Rkneddin Kl Arslana verilmitir. Bir sre bu ekilde gittikten sonra sonra Kaann yarln ne sren IV. Rkneddin Kl Arslan, btn lkenin sultanln istemitir. Bu isteinin yerine getirileceini syleyen Celaleddin Karatay da, IV. Rkneddin Kl Arslan Aksaraya davet etmi, daha sonra da burada pusu kurarak esir alm ve Konyaya getirmitir. Ardndan karde ayn anda tahta km ve hkm srmlerdir. Abul Farac, a.g.e., s. 549. Abul Farac, burada l saltanatla, iki saltanat dnemlerini birbirine kartrmtr.
75 76

74

bn Bibi, a.g.e., s. 124.

brahim Artuk, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 283.

25

nceki cretlerinin yarsn almalar konusunda ikna etmitir. Bylece devlet hazinesinde, ciddi bir tasarruf salanm, lke dzenini korumak ve istilac Moollarn masraflarn karlamak iin yeni kaynak yaratlmtr. Necmeddin Nahcevani, btn isteklerinin yerine getirilmesinin ardndan, divana gelmi vezirlik ilerinin gereklerini yerine getirmeye balamtr. Bu srada, u tarafnda isyan halinde bulunan Trkmenlerin zerine, Belerbei Yavta ve Emir-i Ahur Fahreddin Arslandomu gnderilmitir. Gnderilen emirler uc tarafna vardklarnda, asilerin ba Oyuz (Ouz) Melike 77 gereken cezay vermi ve isyan bastrmlardr. Bu sralarda Sahib emseddinin lmn aratrmak ve ilave vergileri toplamak iin Batu Han tarafndan, Hutu-kr, Kelegec ve Kurtlu Melik nderliinde elilik heyeti gnderilmitir. Bunun zerine Seluklular da, gzel konumada sekin ve ikna kabiliyeti yksek Turac emseddin Mahmudu, yannda Reideddin Cveyni, Reisl bahr 78 caeddin Abdurrahman, mstevfi Necibeddin Delihani, Emir-i Dad Hatreddin Zekeriya, Sahib emseddini ldren Alpsaru ve Bahaeddin Erzincaniyi yanlarnda deerli hediyelerle Batu Hana gndermilerdir 79 . Batu Hann yanna giden elilik heyeti, Sahib emseddinin ldrlmesi hususunda soruturmaya ekilmilerdir. Heyettekilerin her biri, verdii ustaca cevaplar ve harcadklar byk paralar neticesinde kurtulabilmilerdir. Ardndan Batu Hann ve evresinin tevecchn kazanm olan elilik heyetine, yeni makamlar tevcih edilmitir. Buna gre vezirlik makam Turac emseddin Mahmuda; naiblik, Resil-bahr caeddin Abdurrahmana; stifa 80 Necibeddin Delihaniye; emir-i ariziyi cuyui memalik 81 Reideddin Ebu Bekir Cveyniye; orumlu emirlii ve subal Hatreddin Zekeriya-y Sucasiye verilmitir 82 .

bni Bibi, Oyuz Melik adn kitabnda kullanmakta, fakat bu sralarda kan tek isyan Trkmen Ahmed syan olduundan, bu isim Trkmen Ahmed olsa gerektir. Resil bahr, Anadolu Seluklularnda donanma kumandanna verilen isimdir. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 125.
79 80 78

77

bni Bibi, a.g.e., s. 127.

stifa, maliyeden sorumlu divann ismidir. stifa divann reisine mstevfi veyahut Sahib-i Divan- stifa denilirdi. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 42.
81 82

lkelerin ordu mfettilii. bn Bibi, a.g.e., s. 127-128.

26

Necmeddin Nahcevani, bir sre yannda Beylerbeyi Seyfeddin Hamid, Nizameddin Hurid ve Turac emseddin Mahmudla beraber devleti ynetmitir. Fakat, bir sre sonra devlet adamlarnn kendi menfaatlerini dndn ve her eyin ktye gittiini grmtr. Bunun zerine Necmeddin Nahcevani, emseddinin akbetini paylaaca endiesiyle, vezirlik grevini brakarak, Halepe gitmitir. Yeni makamlara tayin olunan elilik heyeti de bu sralarda, Seluklu lkesine dnm ve sultann huzuruna kmlardr. Yanlarnda Batu Hann, gndermi olduu incili kaftan, klah, ok ve yay Sultan zzeddine, yn abay da Celaleddin Karataya vermilerdir. Elilik heyetinin, Kaan tarafndan yeni makamlara atanmas, Anadolu Seluklu Devleti sultanndan baka kimseden emir almam olan, bata belerbeyi emseddin Yavta olmak zere, dier Rum lkesi emirlerinin tepkisini ekmitir. Nitekim bu emirlerden Reisl bahr 83 , ilk nce caeddinle daha sonra Turac Mahmudla sultann huzurunda, divan kurallarna uymayan szlerle kavga etmitir. Bu kavga Emir Celaleddin Karatay, Fahreddin Arslandomu ve Nizameddin Huridin rzasyla yapld iin, divanda bulunanlardan hibirisi kavgaya mdahale etmemitir. Kendilerine ynelen tepkilerin artarak devam edeceini gren yeni makam sahipleri, ekinmiler ve iktalarna dnme yolunu semilerdir. ucaeddin, Sinopa; Reiddeddin Malatyaya; Hatreddin, orumluya gitmitir. Bunlarn gitmesinin ardndan yeni vezir Turac emseddin ve Mstevfi 84 Necibeddin, yalnz kalmlardr. Dostluklar eskiye dayanan, yalnz kalmalaryla bu dostluklar daha da pekien Turac emseddin ve Mstevfi Necibeddinin ittifak, Turac emseddinin syledii bir sz neticesinde, ikili arasnda byk bir kavga kmasyla sona ermitir. Kavgadan sonra Mstevfi Necibeddin, Celaleddin Karatayn yanna gitmi ve Turac emseddini ktleyip, yaptklarn ayrntl bir ekilde anlatmtr. Ertesi gn divanda, Mstevfi Necbeddin, Celaleddin Karataya anlatt hikyeleri, Turac Mahmudla tartarak ve ak delillere dayandrarak anlatm ve Turac

83 84

Kaynaklarda ad gemiyor. Mstevfi, maliyeden sorumlu stifa Divannn reisidir. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s.

42.

27

Mahmudun kk dmesine neden olmutur. Divanda kk den Turac Mahmud, bundan sonra geen zaman iinde itibarn ve gcn kaybetmitir 85 . lerleyen zamanda Turac Mahmud iin Muhezzibeddin Alini olu Muineddin Sleyman ve Seyfeddin Toruntay arasndaki ekime ve zm ekli umut olmutur. Muineddin Sleyman ve Seyfeddin Toruntay arasnda, Erzincan subal yznden kavga km, davalarna hkim olmas iinde Baycu Noyana 86 gitmilerdi. Baycu da hayattayken Sahib Mhezzibddin ile olan dostluu yznden, Muineddin Sleyman tarafn tutmutur. Olayn bu ekilde sonulanmasnda sonra Turac Mahmud, Emir Muineddin Sleymann babasna olan yaknlna ve Muineddine olan dostluuna gvenip, Mstevfi Necibeddinin kendisine kurduu tuza, bandan geenleri ve saltanat makamn ikyetleri ieren bir mektubu, Baycu Noyana gndermitir. Fakat klelerinden birinin Samsaddin Kaymaza ihbar etmesiyle haberci ve tad mektup Celaleddin Karatay tarafndan ele geirilmitir. Mektuplar ele geirilmesine ramen ifreli yazlmas yznden bir trl okunamamtr. Bunun zerine mektuplar, Vezir Taceddin olu Sadr- imam Zeyneddine gnderilmi ve bu ahs tarafndan ifresi zlmtr. Mektuplarn ifresinin zlmesin ve Turac Mahmudun ihanetinin renilmesinin ardndan Turac Mahmud, Celaleddin Karatay tarafndan tevkif edilmi ve Antalyaya hapsedilmek zere gnderilmitir (H. 651-M. 1253) 87 . Btn bu olaylar olurken, Turac Mahmudun adamlarndan Mneccim lakapl Esireddin, anszn ortadan kaybolmutur. Esireddinin marifetlerini ve ne yapabileceini ok iyi bilen devlet erkn, onun ortadan kaybolmasnn ardndan divan kararlar kartp drt bir yana haberciler salmlardr. Nihayet Esireddinin Baycu Noyann yannda olduu haberi gelmitir. Esireddin, Baycu Noyann yanna varnca, olanlar arptarak anlatm ve Turac Mahmudun kurtarlmas iin Aladdin Ali Be ve Cemaleddin Derzi Savecinin gnderilmesi iin ikna etmitir.

85 86

bn Bibi, a.g.e., s. 128-129.

Baycu Noyan, Moollarn Bisit kabilesine mensupdur. Cengiz Han askeri mektebinin en muktedir kumandanlarndan birisi olan Baycu, 1243 ylnda Ksedada kazand zaferle Anadolu Seluklularn, Moollarn metbuluunu kabule mecbur etmitir. Fakat bu baars yznden gururlanmas, kendisini hi sevmeyen Hlag tarafndan Badat Seferi sonras ldrlmesine neden olmutur.
87

bn Bibi, a.g.e., s. 129-131.

28

Sz konusu kiiler, saltanat makamna gelmiler ve Turac Mahmudun salnmasn istemilerdir. Bunun zerine Turac Mahmud, Antalyadan salnm ve Konyaya getirilmitir. Bunun ardndan Turac Mahmud, Baycu Noyann yanna gitmek iin yola km, yolda ona, Emir-i arz Reideddin Cveyni katlmtr

C- zzeddin Muhammedin Vezirlie Getirilmesi

Mool Kaannn vezir olarak atad Turac Mahmud, ihanetinin anlalmas zerine tutuklanm ve Antalyaya gnderilmiti. Bu olayn ardndan vezirlik makam ksa bir sreliine bo kalmtr. Vezirlik makamnn doldurmak ve devletin ilerliini devam ettirmek iin araylara balayan Celaleddin Karatay, bu i iin Reyli Kad zzeddin Muhammedi semitir (H. 651-M. 1253). Kad zzeddin Muhammed ksa srede kararl ve yerinde kararlaryla bu makam iin en uygun kii olduunu gstermitir 88 . Kad zzeddinin vezirlie balamasnn hemen ardndan Moolistandan ard ardna gelen eliler II. zzeddin Keykavusun, Mool Kaannn yanna gitmesi iin isteklerde bulunmaya balamlardr. Vezir Kad zzeddin Muhammed, her seferinde zrlerle ve deerli hediyelerle elileri geri gndermi fakat Mool hkmdar Meng Han 89 , bu zrleri kabul etmemitir. Sonunda hibir devletin tahakkm altnda bulunmay kabul etmeyen, hatta byle bir dnceden bile uzak olan sultan ve devlet erkn, riski gze alamayp, Mool Kaannn huzuruna gitmek iin karar almlardr. Dnemin sultan II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslan, II. Aleddin Keykubad ve devlet erknnn nemli isimlerinden oluan bir kafile yola km ve Kayseriye kadar gelmilerdir. Burada, Celaleddin Karatay ve Vezir Kad zzeddin Muhammedin etkisinde olan, bu yzden de hareketlerinde devaml bu iki devlet adamnn onayn alan II. zzeddin Keykavus, Seyfeddin Trkerinin etkisinde kalarak, ikiye, kumara ve kadna almtr. II. zzeddin Keykavusun karakterinde meydana gelen bu ani deiimler, devlet ynetimine de yansmtr. II. zzeddin Keykavus, elence meclislerinde kendisini elendiren klelere yksek mevkiler

88 89

bn Bibi, a.g.e., s. 130-131.

Meng Han, Cengiz mparatorluu hkmdarlarndan olup, 12511258 yllar arasnda hkm srmtr.

29

bahetmitir. Onun, bu ekilde adalet ve hak gzetmeden yapt bu atamalar, devlet erknnn tepkisini ekmi, kardeinden daha halim salim olan kk kardei II. Aleddin Keykubada sevgilerinin artmasna neden olmutur 90 . II. zzeddin Keykavus, Kayseride mereb bir hayat srerken, Sultan I. Aleddin Keykubadn klelerinden Diyarbakr kumandan emseddin Altunaba, II. zzeddin Keykavusun yanna gelmi ve devlet ilerinin ktye gittiini ve hazinenin tkenmekte olduunu grmtr. Bunun zerine Sultan, savurganln ve yaay tarzn eletirerek, bu konuda arya gitmitir 91 . Bu tepki zerine sultan baz tasarruf tedbirlerine bavurmu, hazineyi doldurmutur. Fakat bu tedbirlere ramen o, bilinen mereb yaantsna devam etmitir. emseddin Altunabann, II. zzeddin Keykavusa bu ekilde sert kndan dolay belki de en kzgn olan Seyfeddin Trkeriydi. Nefretle dolu olan Seyfeddin Trkeri, emseddin Altunabann haciblerinden Fahreddin Beleke para vererek, onu kandrm ve emseddin Altunabay zehirlemesini salamtr. Bu olayn ardndan hareketlerinin lsn karan ve gurura kaplan Seyfeddin Trkeri, Sultann ve evresinin houna gitmeyen hareketler yapmaya balamtr. Nihayet II. zzeddin Keykavus, evresindekilerin telkinleriyle Seyfeddin Trkerinin grevinden azledilmesi ve cezalandrlmas hususunda bir ferman kartmtr. Bunun zerine Seyfeddin Trkeri, Mindas Kalesine gtrlm ve burada ldrlmtr. II. zzeddin Keykavus, Kayseride geirdii elence dolu gnlerden sonra nihayet, Mool Kaannn yanna gitmeye karar vermi ve ardndan yanna Kayserideki iki kardeini, Celaleddin Karatay, emseddin Yavta ve Fahreddin Arslanndomuu almadan, Sivas tarafna yola kmtr. Yolda Celaleddin Karatayn Kayseride ld haberi gelmitir. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus,
90 91

bn Bibi, a.g.e., s. 133-134.

emseddin Altunaba, II. zzeddin Keykavusa, Eski padiahlarn byklerinin, imknlarnn ve yeteneinin onda birine sahip olmad Sultan Aleddinin o kadar azametine, gcne, kuvvetine ve dirayetine ramen iki tercman ve drt mnisi yokken, bu dknlk ve yoksulluk iinde zor durumda bulunan ve stelik de hara demeye mahkm olan sizin bu kadar maal bulundurmanz doru deildir. Padiahn yolculuk hazrlklarna balad u srada onlarn saylarn azaltmak mmkndr. Eer Sultan, elence meclislerini azaltr, uursuzluun ve ktln kayna olan gece gndz yanndan ayrlmayan arkadalarndan uzaklar, devleti kk dren kt rehberlerden kurtulmay yaplmas gereken ilerden sayarsa, Rabbani takdirin de desteiyle, dnyay idare eden padiahlarn gznde ycelir. Onlarn huzuruna rakiplerin yenmi, kskanlar ortadan kaldrm, beldeleri imar etmi ve halknn refahn salam biri olarak kar, azameti ve bykl artar. demitir. bn Bibi, a.g.e., s. 134-135.

30

kendisine yolculuu srasnda elik edecek olan Mool elilerinden zr dileyerek, Moolistana gelemeyeceini bildirmi ve Kayseriye geri dnmtr. II. zzeddin Keykavus, Kayseriye geri dndnde kendisini, kardeleri ve devlet erkn karlam ve Mool Kaanna yaplacak aklama hakknda maverede bulunmulardr. Sonunda en kk sultan olan II. Aleddin Keykubadn Mool Kaanna gnderilmesine karar verilmitir. II. Aleddin Keykubad, yannda birok deerli eya ile Moolistana gnderilmitir. Yolda II. Aleddin Keykubadn kafilesine Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi, Turac Mahmud ve birka adam da katlmtr. II. Aleddin Keykubadn kafilesine katlan bu ahslar yolda grdkleri, rastladklar insanlara gerek sultann II. Aleddin Keykubad olduunu anlatmlardr 92 .

D- Kardeler Arasndaki Mcadelenin Yeniden Balamas

II. zzeddin Keykavus, kardei II. Aleddin Keykubad, Mool Kaanna gnderdikten sonra saltanat makam Konyaya geri gelmitir. II. zzeddin Keykavus Konyaya dndkten sonraki saltanat gnlerinde, Seyfeddin Trkerinin kendisine kazandrm olduu kt alkanlklara devam etmitir. II. zzeddin Keykavusn bu ekildeki mereb yaants, zamanla emirlerin de tepkisini ekmeye balam, sultana kar ballk ve sayglarnda azalma meydana gelmitir. II. zzeddin Keykavusn Hristiyan daylar Kir Khaya ve Kir Kedidin ynetime karmas bu etkiyi daha da artrmtr. Ynetime karan II. zzeddin Keykavusn daylar, zamanla devlet ynetiminde de etkin hala gelmiler, ordu kumandanl (beylerbeylii) ve kondistabl (emir-i ahur) gibi nemli grevleri yerine getirmilerdir 93 . II. zzeddin Keykavusun daylar Kir Khaya ve Kir Kedid zamanla Sultann desteini almalarndan ve devlette nemli grevleri yerine getirmelerinden dolay kendilerini gl grmler ve IV. Rkneddin Kl Arslanla bile kavga etmeye cesaret etmilerdir. Hatta Kir Haye ve Kir Kedid, bu kavgalarnn birinde IV. Rkneddin Kl Arslan, lmle

92 93

bn Bibi, a.g.e., s. 136. Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, a.g.e., s. 96.

II. zzeddin Keykavusun bu iki daysndan hangisinin beylerbeyi, hangisinin emir-i ahur olduu hakknda kaynaklarda ak bir ifade yoktur. II. zzeddin Keykavusun daylarndan birisi emseddin Yavtatan sonra beylerbeyi olmutur. Dierinin ise ne zaman kondistabl (emir-i ahur) makamna getirildii ak deildir. Osman Turan, a.g.e., s. 488-489.

31

bile tehdit etmilerdir. IV. Rkneddin Kl Arslan ise Kir Haye ve Kir Kedidin, kendisini lmle tehdit etmesinden dolay, bir sre aresiz kalmtr. IV. Rkneddin Kl Arslann bu skntl gnlerinde yardmna daha nceden Trkistan seyahati srasnda, kiler sorumluluunu yapan Kemaleddin yetimi ve IV. Rkneddin Kl Arslana tavsiyelerde bulunmutur. IV. Rkneddin Kl Arslan, Kemaleddinin tavsiyesi zerine Devel subas Nusreteddin Kaymaz ve Kayseri subas Samsaddine, mektup yazmtr. Nusreteddin ve Samsaddin, II. zzeddin Keykavusa muhalefetlerinden dolay, bu mektuba olumlu cevap vermiler ve IV. Rkneddin Kl Arslana her ne ekilde olursa olsun kendisini Develiye veya Kayseriye atmasn sylemilerdir. Bunun zerine IV. Rkneddin Kl Arslan kyafet deitirerek, nce saraydan daha sonra da ehirden ayrlmtr. ehirden gizlice kan IV. Rkneddin Kl Arslan gece gndz atyla seyahat ederek, Aksaray, Hoca Mesud Kervansaray 94 ve rgp hattndan Develiye gelmi ve Nusreteddin tarafndan karlanmtr. Nusreteddin, sultan karladktan ve misafir ettikten sonra, IV. Rkneddin Kl Arslann geliini ve iki gn ierisinde Kayseriye hareket edecei haberini, bir mektupla Kayseri subas Samsaddine haber vermitir. IV. Rkneddin Kl Arslann geliini haber alan Samsaddin derhal Develiye doru yola km ve sultan Develinin knda yakalam ve ballklarn bildirmitir. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan alarak Kayseriye gelmi ve burada onu tahta oturtmutur. Samasddin, daha sonra etrafa haberciler salm, insanlar eitli vaatlerle Kayseriye gelmeye ve IV. Rkneddin Kl Arslann hizmetine girmeye armtr 95 . Dier yandan II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslann Konyadan gizlice kann ardndan, bir orduyu kardeini geri getirmeleri iin gndermitir. II. zzeddin Keykavusun gnderdii bu ordu, IV. Rkneddin Kl Arslann Develiye ulat haberini almalarnn ardndan geri dnmlerdir. II. zzeddin Keykavus, kardeinin Kayseriye varm olduunu ve etrafna adam toplamaya balad haberini almasnn ardndan, devlet erknyla istiare etmitir. stiare sonuncunda II. zzeddin Keykavus, anlamazln kan dkmeden zmlenmesi amacyla, Emir emseddin Yavta nasihati olarak kardei IV.
94 95

Hoca Mesud Kervansaray, Aksarayn 15 km. dnda, Nevehir yolu zerindedir. bn Bibi, a.g.e., s. 136-137.

32

Rkneddin Kl Arslana gndermitir. emseddin Yavta, IV. Rkneddin Kl Arslann yanna varm ve saltanatta hak iddia etmemesi hususunda nasihatte bulunmutur. emseddin Yavtan kendisine kar konumasna, olduka fkelenen IV. Rkneddin Kl Arslan, onu balatm ve Develideki ksd Maarasna hapsettirmitir. emseddin Yavta bu maarada birka gn hapis kalmasnn ardndan tekrar Kayseriye IV. Rkneddin Kl Arslann huzuruna karlmtr. emseddin Yavta huzurdayken, IV. Rkneddin Kl Arslann emirleri tarafndan kendisine zorla ballk yemini ettirilmitir. Bu durumu haber alan II. zzeddin Keykavus da, emseddin Yavtan dnnden midi kesmitir 96 . IV. Rkneddin Kl Arslan, emseddin Yavta zorla da olsa kendisine baladktan sonra, Elbistan subas Felekeddin Halil ve Hsameddin Baycara da ferman gndermi ve kendi safna katlmalar hususunda davet etmitir. Felekeddin Halil ve Hsameddin Baycar IV. Rkneddin Kl Arslann fermanna duyduk ve uyduk demiler ve Kayseriye gelerek, maiyetine girmilerdir 97 . IV. Rkneddin Kl Arslan, davetine uyan topluluklarn Kayseriye gelerek hizmetine girmeleriyle gc giderek arttrmtr. Yiitliiyle nl emirlerin teker teker gelip IV. Rkneddin Kl Arslann hizmetine girdiini gren halk da tamamen onun tarafna ynelmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan epeyce glendiinin farkna varnca, Konyaya saldrmay dnmeye balamtr. Hatta adamlarndan Felekeddin Halil ve Hsameddin Baycar, at srerek Aksaraya bir menzil mesafedeki Aleddin Kervansarayna kadar gelmiler ve burada bir grubun kendilerine kar koymas zerine de kervansaraydaki halkn bir ksmn ldrmlerdir. II. zzeddin Keykavus, kardei etrafna asker ve adam toplarken saltanatn giderek elinden ktn grm ve umutsuzlua kaplmtr. II. zzeddin Keykavusun zerindeki umutsuzluk bulutlar ancak, Sahib Mhezzibeddinin olu Emir Muineddin Sleyman ve Hatreddinin geliiyle biraz olsun dalmtr. Bu iki emirin katlmyla, kendisini biraz olsun glenmi hisseden II. zzeddin Keykavus hazinelerindeki Keykubadiye altnlarn, asker toplamak iin harcamaya balamtr. II. zzeddin Keykavus, harcad paralarla muvazzaf askerinin yannda Araptan,

96 97

bn Bibi, a.g.e., s. 139. Cokun Alptekin, a.g.m., s. 315. bn, Bibi, a.g.e., s. 139-140.

33

Garipten, Yivadan, Genceden ve Kpaktan oluan bir ordu kurmutur. IV. Rkneddin Kl Arslan, toplad orduyla kardeine kar savamak iin harekete gemi ve Krehir zerinden Tuzaa vilayetine gelmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, Tuzaata kardeine nasihat etmesi iin Mecdeddin shakn olu eyh Sadreddin Konevi ve eyh Humameddin adbehri gndermitir. Sadreddin ve Humameddin, II. zzeddin Keykavusa eli olarak gitmiler ve kardei IV. Rkneddin Kl Arslann teklifini iletmilerdir. Bu teklife gre IV. Rkneddin Kl Arslana Sivas, Malatya, Diyarbakr, Harput ve bu vilayetlere bal yerlerin ynetimi veriliyordu. Fakat Sultan Rkneddinin yanndaki emirlerden Samsameddin, Nusreteddin, Felekeddin, Hsameddin Baycar, verilen yerleri az bularak, Kayseri ve Krehiri de istemiler ve bu isteklerini bildirmek iin de Kayseri Kads Celaleddin Habibi de eli olarak gndermilerdir. Bu istek, Ahmedhisar dzlndeki otanda bulunan Sultan Keykavusa iletildii zaman, Harezmli askerlerin komutan Sadreddin Kutluir, Zeyneddin Ali Bahadr ve Cemaleddin Horasani gibi emirler itiraz etmi, buna ramen sultan bu teklifi kabul etmi, Kayseri ve Krehirin ynetimini kardei Rknedine braktna dair bir menur yazmtr. Daha sonra bu menuru Humameddin ve Celaleddin Habible gnderen II. zzeddin Keykavus, kendisine gelecek olan cevab beklemeye balamtr 98 . IV. Rkneddin Kl Arslan ise, kardeinin her isteini kabul etmesini onun gszlne balam ve cevap gndermemitir. Ardndan kardeinin fazla bir gc olmadna inanan IV. Rkneddin Kl Arslan, derhal askerleriyle saldrya gemitir. ki karde arasnda yaplan bu ikinci sava sonunda, yine yenilen taraf IV. Rkneddin Klarslan olmutur. Sava srasnda Nusreteddin esir edilmi, Samsameddin de yaral olarak ele geirilmiti. Bunlar II. zzeddin Keykavusun huzuruna getirildikleri zaman, sultann Hristiyan daylar Kir Haye ve Kir Kedid tarafndan ldrlmlerdir. Malup olan IV. Rkneddin Kl Arslan ise, Sise gitmek iin Develiye hareket etmitir. Fakat yolculuu srasnda bir grup Trkmen tarafndan yakalanmtr. Trkmenler durumu II. zzeddin Keykavusa haber vermiler, II. zzeddin Keykavus da Fahreddin Arslandomuu kardeini geri getirmesi iin grevlendirmitir. Fahreddin Arslandomu, IV. Rkneddin Kl

98

bn Bibi, a.g.e., s. 140-141.

34

Arslann yanna vardnda, onu, g bela ikna ederek Kayseriye getirebilmitir. Kardeinin geliini haber alan II. zzeddin Keykavus, kardeini olduka iyi karlamtr. II. zzeddin Keykavus, aralarnda kan ihtilafn sorumlular olarak Nusreteddin, Felekeddin ve Samsameddini gstermi ve bu olanlar yznden kardeini sorumlu tutmamtr 99 . II. zzeddin Keykavus, kardei IV. Rkneddin Kl Arslan Keykubadiye Sarayna 100 getirmi ve burada ona hilat giydirmi, deerli hediyeler vermitir. Ardndan II. zzeddin Keykavus kardeine ikamet yeri olarak Amasya Kalesi ya da Borgulu Kalesinden birisini semesini sylemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, Amasya Kalesini semi, fakat burada bir sre kaldktan sonra havasndan memnun olmam ve kardeine mektup yazarak, Borguluya gitmek iin izin istemitir. Borguluya giden IV. Rkneddin Kl Arslan, tek bana sultanlna kadar burada kalmtr. II. zzeddin Keykavus, Rum days Kir Hayeyi, kardeine gardiyan olarak tayin etmitir. Kir Haye, IV. Rkneddin Kl Arslann Borguludaki hapis gnlerinde kendisine kar olduka sert davranmtr 101 . Kardeini Borguluda ikamete zorlayan II. zzeddin Keykavus, bundan sonra devlet ynetimini tek bana ele alm ve devlet kademelerine yeni atamalar yapmtr. II. zzeddin Keykavus, vezirlie Kad zzedini, belerbeliine emseddin Yavta, Atabelie Fahreddin Arslandomuu, Mstevfilie Necibeddini, Mrifl mlk makamna Kvameddini, Pervaneliede Nizameddin Huridi atamtr 102 .

99

bn Bibi, a.g.e., s. 141-142.

Kayseri ehir merkezine olduka yakn olan Keykubadiye Saray, 12241226 yllar arasnda, I. Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlmtr. Haim Karpuz, a.g.e., s 119.
101 102

100

bn Bibi, a.g.e., s. 142. Aksarayi, a.g.e., s. 31. Aksarayi, a.g.e., s. 31.

35

IV. BLM KL SALTANAT DNEM ve IV. RKNEDDN KILI ARSLANIN MSTAKL SALTANATI A- kili Saltanat Dnemi (12591262)
1- kinci Mool stilas 1243 ylndaki Kseda Savanda Baycu Noyan komutasndaki Moollar, Anadolu Seluklularn ok ar bir yenilgiye uratmlar, ardndan da Anadolunun muhtelif ehirlerini yamalamlardr. Baycu Noyan, Anadoluda yeterince ilerleyip, birok ganimet elde ettiini ve sefer mevsiminde ilerlediini dnerek, emrindeki Mool ordusunu yurtlarna geri gtrmek zere yola kmtr. Bu srada Kseda bozgunu nedeniyle Amasyaya ekilmi olan vezir Mhezzibddin Ali, bar yapmak iin Mool ordusunu takip etmi ve onlar Erzurumda yakalamt. Vezir Mhezzibddin Ali, Moollarn kumandan Baycu Noyana bar yapmak amacyla geldiini sylediinde, Baycu Noyan beraberinde Mugana gelmesini sylemitir. Baycu Noyan Mugana geldiinde de Mhezizibddin Aliyi kabul etmi ve bar antlamas yapmtr. Moollarn bir kumandan olan Baycu Noyanla yaplan bar antlamas, Anadolu Seluklularna biraz olsun toparlanma frsat vermitir. Buna ramen Anadolu Seluklular Mool kumandanyla yaplan antlamay yeterli bulmamlar ve bu antlamann devaml olmas iin Mool Kaan tarafndan teyidini istemilerdir. Ayrca Mool Kaanyla direkt bir antlama yaplmas, Baycu Noyan da saf dar brakacandan, Anadolu Seluklular bu ynde araylara girimilerdir. Netice de Anadolu Seluklular Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ve nde gelen devlet adamlar, yaptklar mavereler sonucunda Bakrt, Bulgar, Kpak ve Rus lkelerinin hkimi ve btn garptaki Moollarn ba olan Batu Hana gidilmesi ynnde karar almlardr. Batu Hana gidecek elilik heyeti iinde emseddin sfahani bakanlnda, Amasya Kads Fahreddin ve Tercman Necmeddin Muhammed 103 grevlendirilmitir. Elilik heyeti, Batu Hann huzuruna varm ve H. 641 (M. 1243) ylnda bir antlama imzalamay baarmtr. Anadolu
103

El Evamirl Alaiyye Fil Umuril Alaiyyenin yazar olan bn Bibinin babasdr.

36

Seluklular imzaladklar bu antlamayla Altnordaya bal vassal bir devlet olmay kabul etmiler ve bylece Baycu Noyan saf d brakmlardr. Fakat imzalanan antlamaya ramen Baycu Noyan, Anodoludan ellerini ekmemi ve Anadolu Fatihi olarak Anadoluya eli gndererek vergi taleplerinde bulunmutur. Anadolu Seluklularysa Baycu Noyann vergi isteklerine devaml olarak olumlu cevap vermiler, Mool elilerini ve komutanlarn memnun ederek, hediyelerle geri gndermilerdir. Baycu Noyan ve Anadolu Seluklular arasndaki bu iliki, 1253 ylnda Kad zzeddinin vezir olarak atanmasna kadar devam etmitir. Kad zzeddin vezir olarak atanmasnn ardndan, devletin gelir-gider harcamalar arasndaki farkn giderek bydn ve gelirlerin ciddi derece de azaldn grm ve zm yollar aramaya girimitir. Sonunda devletin drt nemli ahsiyeti olan Sahib Kad zzeddin, Atabeg Celalleddin Karatay, Beylerbeyi emseddin Yavta ve Emir-i ahur Fahreddin Arslandomu, Mool Kumandan Baycu Noyann basksn ve isteklerini engellemek iin Altnorda hkmdar Batu Hana bavurmaya karar vermilerdir. Bu i iin Emir Fahreddin Aliyi beraberinde deerli hediyeler ve 100 bin sultani dirhem ile Batu Hana gndermilerdir. Emir Fahreddin Ali, Batu Hann yanna vardnda II. zzeddin Keykavusun balln ve hediyelerini iletmi, Batu Handa bunlar kabul etmitir. Ardndan Batu Han, Baycu Noyan ve dier Mool kumandanlarnn Anadoluya girmesini yasaklayan yarlg ile payza karm ve bunlar Taktasun Yargucu ile beraber Anadoluya gndermitir. Emir Fahreddin Ali, Anadoluya dnnde, Baycu Noyann yanna uram ve Batu Hann hkmn bildirmitir. Bunun zerine Baycu Noyan ve dier Mool komutanlar elilerini Anadoluya gndermekten azami lde saknmlardr. Buna ramen Baycu Noyan tarafndan arasra gnderilen eliler olmu, bunlarsa, Anadolu Seluklular tarafndan ho karlanmam, kendilerine ilgi ve itibar gsterilmemitir. 1253 ylnda Moolistanda toplanan kurultayda, imparatorluk tekrar ehzadeler arasnda paylatrlmtr. Bu paylama gre Ceyhun Nehrinden Msra kadar ran, Azerbaycan, Anadolu, Suriye ve Msr ieren topraklar Meng Kaann en kk olu Hlagye verilmitir. Hlag, kendisine verilen bu topraklara ulaabilmek iin alelacele 1253 baharnda harekete gemi ise de ancak, 1255 ylnda ran topraklarna ulaabilmitir. Hlagnn yolculuun bu kadar uzun srmesinin

37

nedeni olarak kaynaklar Altnorda hkmdar Batu Hann, Hlagnn blgeye gelmesini istememesine balarlar. Nitekim Hlag, ancak Batu Hann lmnden sonra Ceyhun nehrini geebilmitir 104 . Batu Hann 1255 ylndaki lmnden sonra Ceyhun Nehrini geebilen Hlag, kendisine klk olarak Mugan semi ve burada bulunan Baycu Noyana da derhal blgeyi boaltmasn istemitir. Baycu Noyan bir Mool ehzadesinin isteine kar koyacak gc kendinde bulamam ve otan toplayarak, Anadolu'ya doru hareket etmitir. Anadolu Seluklular ise, bu sralarda Mara dzl ve ormanlarnda yaayan, Anadolu, Suriye topraklarnda yol kesen, kervanlar soyan ve insanlar ldren Aaeriler 105 zerine sefer dzenlenmiti. Seluklu ordusunun nemli bir ksm Aaeriler zerine dzenlenen bu sefer iin grevlendirilmiti. Fakat sefer srasnda Baycu Noyann, Erzincan ve havalisine geldii haber alnm ve bunun zerine o srada, Elbistanda bulunan btn Seluklu askerleri, nce Kayseriye oradan da Konyaya gelmilerdir 106 . Anadoluya doru hareket eden Baycu Noyan, II. zzeddin Keykavusa bir eli gndermi ve Mugandan 107 ayrl gerekeleriyle beraber, Sultan zzeddin Keykavustan yaylak ve klak iin yer gsterilmesini talep etmitir. Bu durumdan phelenen II. zzeddin Keykavus, Pervane Nizameddin Huridi eli olarak, Baycu Noyann gerek niyetini renmek ve arada herhangi bir yanl anlamaya izin vermemek iin gndermitir. te yandan II. zzeddin Keykavus, Nizameddinin gidiinden sonra her ihtimale karn asker toplamak iin lke apnda fermanlar gndermitir. Sultann fermanna ksa zamanda Bozkr Dalarndan, Bulgar, Glnar 108 ve havalisinden birok asker cevap vermitir. II. zzeddin Keykavusun fermana icabet eden ok saydaki asker, Konyann bozkrlarnda toplanmlardr. II. zzeddin Keykavus, ksa zamanda toplad bu byk ordu karsnda gurura kaplm, baz emirlerin tevikiyle de sava istemeye balamtr. Bu srada Pervane

104 105

lhan Erdem, a.g.e., s. 119120.

Aaeriler ahkknda ayrntl bilgi iin bkz. Faruk Smer, Aa Eriler, Belleten, S. XXVI, Ankara 1962, s. 521528. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), stanbul 1999, s. 178179.
106 107 108

bn Bibi, a.g.e., s. 143-144.. Mugan, Azerbaycann gneyinde Hazar Denizine kys olan bir ehirdir. Mersin taraflar. Nuri Akbayar, a.g.e., s. 64.

38

Nizameddin Hurid, Baycu Noyann yanndan geri dnm ve Baycu Noyann sava isteinde olmadn bildirmitir. Baycu Noyann sava niyetinde olmadn renen II. zzeddin Keykavus, Nizameddin Huridin telkinleriyle Baycu Noyann isteklerini karlamaya ynelmi ve yine Nizameddin Huridin tavsiyesiyle Emir Mbarizeddin Sleyman, Baycu Noyana yardmc (Nker) olarak grevlendirmitir. Bunun ardndan Nizameddin Hurid ve Mbarizeddin Sleyman, Baycu Noyann yanna gitmek iin yola kmlardr. Nizameddin Huridin yola kmasnn ardndan bni Bibiye gre, II. zzeddin Keykavusun yakn kleleri, Akasarayiye gre Kad zzeddin sava iin Sultan cesaretlendirmilerdir. Bunun ardndan II. zzeddin Keykavus, ordunun sava dzenine sokulmas iin emir vermi, ardndan da orduyu Akasaraya doru gndermitir. Yolda sultann yakn kleleri, byk emirlerin davranlarn ktleyen bir mektup yazarak, bunu sultana iletmilerdir. II. zzeddin Keykavus, mektubu ilk aldnda tepki gstermemi olmasna ramen, iten ie kinlenmi, bunu da Askerler savatan dnnce bu Deccal gibi davranan ihtiyarlara layk olduklar ceza verilecektir szleriyle aa vurmutur. II. zzeddin Keykavusun szlerini duymu olan byk emirler, Sultana kar duyduklar gveni ve savama azimlerini kaybetmilerdir 109 . II. zzeddin Keykavusun ordusu, Aleddin Kervansarayna vard zaman, Mool ordusu da Aksaraya varm bulunuyordu. Moollarn, Aksaraya geliini haber alan II. zzeddin Keykavus, avamlktan hassala ykselmi olan Trkmen ahneyi, Trkmenlerden oluan bir ordunun banda keif amacyla gndermitir. Trkmen ahne keif amacyla dolarken, Baycu Noyann komutanlarndan Hoca Noyann 110 nc birlikleriyle karlamtr. ki taraf arasndaki kk apl bu sava Hoca Noyann askerleri, Trkmen ahne ve btn askerlerini ldrerek kazanmtr. Bu savan ertesi gn ise, Moollarn ve Anadolu Seluklularnn asl ordular kar karya gelmitir. Savan balamasna az bir zaman kala ordunun nemli komutanlarndan olan Arslandomu, II. zzeddin Keykavusun sarho olarak evine gittiini ve haremini sktrdn renmitir. Bu yzden Sultana olduka kzgn olan Arslandomu sava ncesinde Baycu Noyana haber gndermi ve
109 110

bni Bibi, a.g.e., s. 144-146. Aksarayi, a.g.e., s. 32.

Baycu Noyann binbalarndan olup, 1256 ylnda Baycunun ikinci seferinde onunla birlikte Anadoluya gelmitir. Yine ayn yl Pervane Nizameddin Hurid tarafndan, yapt zulmlerden dolay zehirlenerek ldrlmtr.

39

yardm vaadinde bulunmutur. Arslandomu, ilk atmann balamasnn ardndan, Sultann sancan indirmi ve sava alanndan ricat etmitir. Arslandomuun ricat ettiini gren ordu da onu takip etmitir. Bylece Baycu Noyan kolay bir zafer elde etmitir (23 Ramazan 65414 Ekim 1256) 111 . 2- zzeddin Keykavusun Saltanat Brakmas ve Rkneddin Kl Arslann Tahta k Savan ertesi gn Baycu Noyana yenilmi olan II. zzeddin Keykavus, yannda harem mensuplarndan arabsalar 112 Hsameddin Akba, Kondistabl 113 (emir-i ahur) ve havasa mensup kiilerle Ahmedek Kapsndan 114 geerek Antalyaya gitmitir. II. zzeddin Keykavusun, Konyay terk etmesinin ardndan ehirde ayak takm ve bozguncular karklklar karmlardr. Bu karklklar srasnda Moollarla yaplan savatan canl olarak kurtulmay baarabilmi olan stadddar Nizameddin Ali b. lalm, Konyaya gelmi ve kan karklar yattrmtr. Ardndan stadddar Nizameddin, Moollara verilecek hediyelerin hazrlanmasna nayak olmutur. Ayrca Cuma gn de cami hatibi minbere karak u hitabede bulunmutur, Ey Mslman cemaati! Byle bir dman karsnda bu felakete uradk. imdi bizi kurtaracak servetimizden baka bir eyimiz kalmamtr. Malmz esirgemeden harcayp hayatnz satn alnz. Aramzda mal toplayp canmz, kadn ve ocuklarmz urunda feda edelim.. Cami hatibinin bu ekilde halka konumasnn ardndan tm Konya halk elinde ne kadar altn ve paras varsa vermitir 115 . Moollara vermek zere para ve altn toplayan Konya halk, bir yandan II. zzeddin Keykavus ve askerlerinin ehri terk etmi olmalarndan dolay panie kaplarak, ehrin kaplarn Moollara kapatmlar, bir yandan da canlarn kurtarmak umuduyla aralarnda topladklar drt katr yk, kzl altn Nizameddin Ali

Anonim, Selukname, s. 35. bn Bibi, a.g.e., 146-148. Aksarayi, a.g.e., s. 32. Yusuf Kkda-Caner Arabac, Seluklular ve Konya, Konya 1994, s. 107-108. Saraydaki arabhanede, sultana ait merubat muhafazaya memur olan kiler hademelerinin amirine arabsalar ya da arabdar denilirdi. Bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 84.
113 114 115 112

111

II. zzeddin Keykavusun daylarndan birisi. Antalyadaki Ahmedek adl ikale olabilir. bn Bibi, a.g.e., s. 148-149.

40

vastasyla Baycu Noyana gndermilerdir. Baycu Noyann gnderilen altnlar kabul etmesiyle Konya ehri ykmdan, Konya halk da katliamdan kurtulmutur. Anonim Seluknameye gre, Baycu Noyan, ald paraya ramen Konyay tahrip etmeye daha nceden yemin etmi olmasndan dolay, Konyann etrafndaki surlar ykmak istemitir 116 . Baycu Noyann bu isteini karlamak Konyallar iinse mmkn deildi, nk ehrin surlar ykld zaman Konyay koruyabilmenin mmknat yoktu 117 . Bu yzden Konyallar ehrin d surlarndaki burlarn yklmasn nermilerdir. Baycu Noyanda, yeminin yerine gelecek olmasndan ve ald ykl paradan dolay bu neriyi kabul etmitir 118 . Baycu Noyanla yaplan savatan sonra Fahreddin Arslandomu, devlet erknnn nde gelen isimleri ve II. zzeddin Keykavusun daylar Kir Haye ile Kir Kedid Mool ordusundan kaarak, salam yapsyla olduka mstahkem bir kale olan Borgulu Kalesine snmlard. Ayrca, bu kalede mahbusane bir hayat yaayan IV. Rkneddin Kl Arslan da bulunmaktayd. Byk ihtimalle Fahreddin Arslandomu da bunu gz nne alarak, Borgulu Kalesine gelmi ve Mool ordusunun nnden kaarak, II. zzeddin Keykavusa vurmu olduu ilk darbenin ardndan ikinci darbeyi indirmeye girimitir. Fahreddin Arslandomu, bu amala IV. Rkneddin Kl Arslan mahpus hayat yaad Borgulu Kalesinden alm ve bakent Konyaya getirmitir. Burada Emir Fahreddin Arslandomuun abalaryla,

116 117

Anonim, Selukname, s. 35.

Konyann, savunmas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 195, s. 3142. Ahmed Eflaki, Konyann kurutuluuyla ilgili olarak Ariflerin Menkbelerinde daha deiik anlatr. Ona gre, Baycu Noyan ve Mool askerleri Konyay kuattklar zaman, Mevlana kale kapsndan karak Konya meydannn arkasndaki tepede, yz kapal bir ekilde kuluk namazna durmutur. Baycu Noyann adrnn da hemen bu tepenin altnda bulunmas nedeniyle Mool askerleri mdahale etmek iin nce ok atmak istemiler, fakat elleri balanm ve yaylarn ekememilerdir. Bunun zerine Mool askerleri, at srp Mevlanaya hcum etmek istemiler ama bindikleri atlar bir adm dahi atmamtr. Ardndan Moollar, komutanlar Baycu Noyana haber vermiler ve o da yay ve ok isteyerek Mevlanaya ok atmtr. Baycu Noyann att ok Mevlanadan geri dnerek askerlerin ortasna dmtr. Bunun zerine Baycu Noyanda daha nceden Mool askerlerinin yapt gibi ata binip hcum etmek istemi ama at hareket etmemitir. Baycu Noyan hiddetinden atndan inmi ve yryerek Mevlana doru hcum etmek istemitir. Fakat, az bir ilerlemesinden sonra ayaklar kuma gmlm ve hareket edemez hale gelmitir. O zaman Baycu Noyan, Mevlanann tanrsal bir adam olduunu kabul etmi ve artk savalmamasn sylemitir. Konya, bu ekilde kurtulduktan sonra Baycu Noyan yeminini bahane ederek ehrin burlarnn yklmasn istemitir. Bu istek zerine, ehrin burlar Mevlanann da onayyla yklmtr. Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, c. I, (ev: Tahsin Yazc), stanbul 2001, s. 453 455.
118

41

IV. Rkneddin Kl Arslan saltanat tahtna oturtulmu ve birka davaya da bakmas salanarak meruluu salanmtr. IV. Rkneddin Kl Arslann tahta gemesinin ardndan, emseddin Kaducuk vezirlik makam iin el pmtr. Fakat emseddin Kaducuk ancak bir ay vezirlik yapabilmi, yakaland hastalk neticesinde hayatn kaybetmitir. emseddin Kaducukun lm zerine vezirilik makam ilk nce Nizameddin Huride ardndan Muineddin Sleymana teklif edilmi fakat, ikisi de bu grevi kabul etmemitir. Vezirlik yerine Nizameddin Hurid naiblii, Muineddin Sleyman da pervanelii kabul etmitir. Ardndan yeni grevlere atanan Nizameddin Hurid ve Muineddin Sleyman, Baycu Noyanla grmek iin hazrlklara balamlardr. IV. Rkneddin Kl Arslann tahta geip yava yava lke ynetimini eline ald sralarda, Antalyaya kam bulunan II. zzeddin Keykavus, hazinesini Konyada brakm olmasndan dolay yoksullukla kar karya gelmiti. II. zzeddin Keykavus, bylesine skntl bir dnemdeyken bir gn Antalya Kalesi etrafnda yrye km ve bu esnada gzne duvardaki kare eklindeki bir yark arpmtr. II. zzeddin Keykavus bunun zerine Bana yle geliyor ki, eer bu yark alrsa, oradan atalarmn evlatlarnn zor durumda kaldklar zaman kullanmalar iin koyduu bol miktarda mal var demi ve ardndan duvarn yklmasn maiyetine emretmitir. Duvarn yklmasnn ardndan kurunla kapatlm sandklar bulunmu ve bunlar alnca da iinden 100 bin gm Alayi dirhem ve 10 bin krmz dinar kmtr. Duvarn gizli blmesinde kan bu yklce miktardaki paradan baka, ok sayda tomar halinde ktlar, d, abanoz, sandal ve imir dallar kmtr. II. zzeddin Keykavus, kan bu kk hazineyi maiyeti ve hizmetileri arasnda paylatrmtr. Bylelikle II. zzeddin Keykavus maiyetiyle, hizmetilerinin maddi ynden biraz rahatlamalarn ve kendine ballklarnn devamn salamtr 119 . IV. Rkneddin Kl Arslan, Baycu Noyann yanna gitmek iin yapt hazrlklar tamamladktan sonra, Antalyadaki kardei II. zzeddin Keykavusa bir mektup 120 yazmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, mektubunda, kardeinden Mool
119 120

bn Bibi, a.g.e., s. 149.

Mektup uzun bir giri ksmndan sonra balar. slamiyet ve Mslmanlar meyannda ilk zafiyet, hkmdarlar arasnda vak ihtilaf ve anlamazlklar neticesinde ba gsterdi. Eer sultan Mehmet Harezmah saysz Mool askerlerine kar hasm olarak kmam ola idi. Hazer denizinde

42

askerlerine ve Baycu Noyana kar gelmemesini ve evresinde iki kardein arasn aan kt kimselerden uzak durmasn istemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan yazd bu mektubun ardndan 8 Zilkade 654 (27 Aralk 1256 aramba) gn Baycu Noyann yanna gitmek zere yola kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, Baycu Noyann yanna vardnda ondan izzet ve ikram grm ve mutlu olarak geri dnmtr. Fakat Anadolu Seluklu tahtna yalnz bana kmak iin, Baycu Noyandan onay alamamtr. Baycu Noyan, Anadolu Seluklu tahtn ancak II.

bir tahta paras zerinde cannn kefensiz Hakka teslim etmez ve sonra olu Sultan Celaleddin Harezmah da onun yolunda onlara isyanda bulunmasa idi Meyyafarkn havalisinde birka plak Krdn elinde ldrlmezdi. Zira Trkistan askerine aykr hareket eden kimse muradna eriemez. Bylece eer devletimizin ihtiyar ve tecrbelileri itaati, haragzarl ve yeryznn padiahna, kulluu maslahata uygun grmeselerdi bu kardeinizi ocukluk yanda Rumdan ta Hutene gndermezler ve Kara-korum, Kumar-sini ve Sargut seferinin scak ve souk ve aclarn tattrmazlard. ki taraf arasnda ilk sulh ve itaat merhum Mhezzebeddin Ali tarafndan kurulmu dier devlet adamlar bu yolu takip etmitir. Byk kumandan babamz Baycu Noyan Seluk hanedanndan bak kalana biz iki- yetime baba efkati gsterdi; Yarl hkmne gre kendisine tayin edilen Anadoluya askerleri ile ayak bast zaman sizlerin erzak ve hediyelerle bizzat hizmetine gitmeniz icap ed erdi. Eer kt insanlar korkutmam olsalard beni hapisten karr, aabey ve kk kardelik hakk yerine gelir; ben de onun hizmetine gider; Noyan ve Trkistan askerlerinin rzasn temin ederdim. Her ne kadar ikimiz emretmediyse de, kt insanlarn imkn bularak asker ekip geceleyin Mool askerlerinin atlarn aldlar; bu sebeple vilayet haraboldu ve bununla iktifa etmediler; dedemiz sultan Alaadin efendimizin kervansaray civarnda arpma oldu ve pek ok kimse kltan geti. Hlbuki Mool askerinden henz bir avu gelmiti; Allah korusun, eer btn ordu yetimi olsa idi hi kimse kurtulamazd. Bu hadise dolaysyla bu kadar mal ve insan zayiat vuku bulduktan sonra Sultan biraderimiz hazinede para, altn, mcevherat, kuma ve hayvan ne var ise alp Antalyaya gitti. Bu feci vaka zerine yeryznn padiah ve Baycu Noyan bize kurtulu yzn gsterdi; devletimizin merkezi Konyay hazineden hli buldum. Arkasndan hemen validemiz geldi ve maslhata uygun olan grld; zat- devletlerinin elisi bulunan Emir Sba Hsameddin Akta ve nkerleri buna vakf oldular ve cevap iin tercmanlarn rnei Emir emseddin Muhammed bin Salih ve nkerleri tarafnza mteveccihen hareket ettiler; fakat henz bir haber gelmedi. imdi yle iitiyoruz ki hizmetinizde bulunan baz kimseler tekrar fesat yoluna sapp, cevap olarak, dmann defi iin, asker toplanmas maksadyla etrafa fermanlar gnderdiler. Eer dmandan murat bu biraderiniz ise, ben babamz byk Noyan tarafna gidiyorum; eer maksat Trkistan askeri ise, mektubun banda beyan edildii zere, onlara mukabelede bulunan herkes cezasn bulmutur. Hizmetinizde bulunan layk kimseleri okaynz; fakat fitne ve fesat unsuru olan dierlerini yakalayp hareket ediniz. yle ki birbirimize uygun olarak bu uurlu gnde babamz byk Noyana gidelim. Biz 654 senesi 8 Zilkade Sal gn Allaha tevekkl edip harekete karar verdik. Olur ki, biz kardelerin uyumasyla, harap memleket mamuriyete ynelir ve Kuranda buyurulduu vehile Kendilerinin ve mminlerin elleriyle evlerini harap ederler, ey basiret sahipleri dikkatli olunuz. Tevbihinden masn kalrz. Bu maksatla tercman bey Emir Zahireddin Resul bin Hasan eli olarak gnderildi; onu dikkatle dinleyiniz. Zira tercmanlarn rnei bulunan Zahireddin hanedanmzn bendesi ve bendezadesi olup baba ve dedemiz ona itimat etmilerdi.; o da bizden kardelerin iyiliini ister. Biliniz ki eer hizmetinizde bulunan fena insanlarn szlerine iltifat ile tekrar asker toplarsanz Mool askeri henz intikam klcn knna koymadan Antalya ve Alaiye sahillerine gidilecek; o tarafa mamur kalan birka kyde harap olacak; fkara ve tebaa ile oluk ve ocuklarn esir edeceklerdir. Bylece Seluklularn namusu tamamyla krlm ve kyamete kadar gnah omuzlarnzda kalm olacaktr. Bu kadar kfi olup mlkata ve icabna msaraat buyurunuz. Kr. Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara 1988, s. 6365.

43

zzeddin Keykavusun, znik Rum mparatoru Laskarisin yanna gitmesinden sonra, tek bana IV. Rkneddin Kl Arslane vermitir. Baycu Noyan, Anadoludaki ilerini bitirdikten sonra lhanl hkmdar Hlagnn emri zerine, Mugana dnmek iin hazrlklara girimiti. Baycu Noyan, Anadoluyu terk edecek olmasna ramen, arkasnda kendisine ileri de kar gelebilecek bir g de brakmak istememi, bu yzden de Konyadan ayrlmadan nce, IV. Rkneddin Kl Arslan Konya ehrinin surlarn ykmaya zorlamtr. IV. Rkneddin Kl Arslan ise, ancak uzun yalvarmalardan sonra Baycu Noyan eski sultanlarn kabirlerinin ve trbelerinin etrafn evreleyen kale duvarlarnn yklmamas hususunda ikna edebilmi, geri kalan d surlarsa Baycu Noyann emri gereince yktrlmtr. Surlarn yklmasnn ardndan ancak Baycu Noyan, IV. Rkneddin Kl Arslana Konyaya girme izni vermitir. 3- zzeddin Keykavusun znik Rum mparatorunun Yanna Gitmesi Baycu Noyan, IV. Rkneddin Kl Arslann gelip itaatini bildirmesinden sonra, II. zzeddin Keykavusu da kendisine balamak istemi ve bu amala da torunu Yisutay, II. zzeddin Keykavusu armas iin Antalyaya gndermitir. Yisutay, Antalyaya varnca II. zzeddin Keykavusun znik mparatorluuna
121

snmak amacyla Ladike 122 gittiini renmi ve derhal ardndan takiple Ladike gitmitir. Yisutay, Ladike gelince II. zzeddin Keykavusa eli gndermi ve Sultan babas(Baycu Noyan) aryor. Gelmekte acele etmesi menfaatine olur. diyerek onu Baycu Noyann huzuruna kmaya davet etmitir. II. zzeddin Keykavus ise gnderdii birok hediyeyle birlikte, gecikmelerden dolay zr dilemi ve Baycu Noyann huzuruna kacan sylemitir. Ardndan hizmetilerinin Mool askerlerinden korktuklarn, bu yzden de gelmek
stanbulun 1204te Latinlerin hkimiyetine girmesinin ardndan, Bizans aristokratlarndan dokuz kii isyan bayra am ve bunlardan ancak baarl olarak bamsz devlet kurabilmilerdir. Bu kiiden biri olan Bizansl aristokrat Theodoros Laskaris, Latin igalinden sonra Anadoluya gelmi ve daha nceden Bizans topraklarna bal olan Ege ve Gney Marmaradaki topraklar ele geirerek, znik Rum mparatorluunu kurmutur. Kendinden sonra gelenlerden VIII. Mikhael Paleoilogos 1259 tarihinde znik Rum mparatorluu tahtna gemi ve ardndan 1261 ylnda stanbulu ele geirerek mparatorluk merkezini stanbula tamtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Donal M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (12611453), (ev: Bilge Umar), stanbul 1999, s. 996. M. V. Levenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (ev: Maide Selen), stanbul 1999, s. 235243. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev: Fikret Iltan), Ankara 1999, s. 390430.
122 121

Bugnk Denizli.

44

istemediklerini sylemi ve Mool askerlerinin, birka menzil uzaklamalarn istemitir. Buna inanan Yisutay, askerlerini iki menzil teye ekmi, bunu haber alan II. zzeddin Keykavus da, Ladik zerinden znik Rum mparatoru Laskarisin yanna kamtr. II. zzeddin Keykavusun Laskarisin yanna kamasnn ardndan Baycu Noyan, Anadolu Seluklu Devletinin bana her iki sultan da karmak fikrinden vazgemi ve Anadolu Seluklu devlet adamlarnn desteiyle Konyaya gelmi olan IV. Rkneddin Kl Arslann tek bana sultanln onaylamtr (16 Safer 6554 Mart 1257) 123 . 4- zzeddin Keykavusun Taht Yeniden Ele Geirmesi lhanllarn 124 hkmdar Hlag 125 , Badad zerine sefere hazrlanrken, Baycu Noyan da Mugana armt. Baycu Noyan bunun zerine II. zzeddin Keykavusu takibi brakm ve Anadolu Seluklu Devletinin tahtna IV. Rkneddin Kl Arslan kartarak, Hlagnn yanna gitmitir. Baycu Noyann Anadoludan ayrl srasnda znik Rum mparatoru Laskarisin 126 yanna snm olan zzeddin II. zzeddin Keykavus da, Baycu Noyann Anadoludan ayrlmasndan faydalanarak Laskarisin yanna vermi olduu 3 bin Frank askeriyle beraber lkesine dnmtr. Anonim Seluknameye gre II. zzeddin Keykavus, 14 Rebil-ahir 655de (3 Mays 1257) bakent Konyaya gelmi ve tahtn Konya halknn sevgi gsterileri arasnda tekrar ele geirmitir. Taht ele geiren II. zzeddin Keykavus, ardndan kendisine kar kardei IV. Rkneddin Kl Arslanla ibirlii yapan Nidenin ileri gelenlerini ve Nide subalna tayin edilmi olan Selukaholunu lmle

123 124

Anonim, Selukname, s. 35. bn Bibi, a.g.e., s. 149-150.

Cengiz mparatorluuna bal olarak nasyada, Hlag tarafndan kurulmu olan Mool devleti. Ayrntl bilgi iin bkz. Bertold Spuler, lhanllar, A, c. VII, s. 967971. smet Parmakszolu-Yaar alayan, Genel Tarih I (Eski alar ve Trk Tarihinin lk Dnemleri), Ankara 1976, s. 440444. 1217?-1265. lk lhanl hkmdardr. 1253 senesinde Mool hkmdar ve ayn zamanda kardei olan Meng Kaan (12511258) tarafndan, smaililere ve Halifeye kar ran taraflarna yollanmtr. Fakat Hlag 1256 ylna kadar Amu Deryay Altnorda hkmdar Batu Hann engellemeleri yznden geememi, ancak Batu Hann 1256 ylnda lmnden sonra Amu Deryay geebilmi ve ran, Anadolu, Suriye ve Kafkasyaya hkim olmutur. W. Barthold, Hlag, A., c. V/1, s. 581-582. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, (ev: Hrand D. Andreasyan), stanbul 1954, s. 2837. Vartan, Ermeni Mverrihlerine Gre Moollar, (ev: M. ED. Dulaurier), TM, S. V, stanbul 1936, s. 3637.
126 125

znik Rum mparatorluunu kuran, Theodoros Laskaris 12041222 yllar aras hkm

srmtr.

45

cezalandrmtr. II. zzeddin Keykavus bu lmlerle yetinmemi ve IV. Rkneddin Kl Arslana destek vermi olan dier devlet adamlarn cezalandrmtr 127 . II. zzeddin Keykavusun Konyay ele geirmesi zerine, elinde pek fazla kuvveti olmayan IV. Rkneddin Kl Arslan, maiyetiyle beraber Kayseriye ekilmiti. II. zzeddin Keykavus, Konyay ele geirmesinin ardndan Kayseride bulunan kardei IV. Rkneddin Kl Arslana, Taceddin Erzincani ve Tercman Zahireddin Resulu eli olarak gndermi ve lkenin yarsn teklif etmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, kardeinin lkeyi paylama teklifine cevap vermemi ve lhanl hkmdar Hlagnn yanna doru yola kmtr. Buna karlk II. zzeddin Keykavus da, Hlagye eli gndermi ve Baycu Noyan lkesini elinden ald iin ikyet etmitir 128 . II. zzeddin Keykavus, btn bunlarn ardndan yava yava lkenin hkimiyetini ele geirmeye balam ve bu konuda Badad seferiyle megul olan Moollardan ciddi bir tepki grmemitir. II. zzeddin Keykavus, Mool desteinden mahrum olan kardei IV. Rkneddin Kl Arslann elinden topraklarn yava yava almtr. Kazand zaferler neticesinde, itibar kazanan II. zzeddin Keykavus, Trkmenler arasnda da rabet grmeye balamtr. II. zzeddin Keykavus ayrca Moollarn ellerini bir sre Anadoludan ekmelerinden faydalanarak, etrafa fermanlar gndermi ve Moollarn nnden kaarak Anadoluya gelen Trkmenleri cihada armtr. Bu gelimeler zerine IV. Rkneddin Kl Arslan, Hemedanda, lhanl hkmdar Hlagnn huzuruna km ve Hlagnn tevecchyle beraber Anadolunun saltanat hususunda bir yarl almay baarabilmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, Hemedandan dnnde Erzincana gelmi, k mevsiminin yaklamas ve II. zzeddin Keykavusun Orta Anadoluya hkim olmas nedeniyle daha ileriye gidememitir. Bahar mevsimi gelince IV. Rkneddin Kl Arslann yardm istei zerine, Erzincana Bayan kumandasndaki bir Mool tmeni gelmitir. Gelen bu Mool tmeniyle beraber Tokat yneten Emir Muineddin Parvane, toplad bin kadar svariyle beraber kuatma altndaki Tokat ve burada bulunan

127 128

bn Bibi, a.g.e., s. 151-152. bn Bibi, a.g.e., s. 151.

46

ailesini kurtarmak zere yola kmtr. Yldz Da mevkisinde Muineddin Pervanenin ordusu, II. zzeddin Keykavusun adamlarndan ah Melikin ordusuyla karlam ve yaplan savata Muineddin Pervanenin ordusu yenilmitir. Bunun zerine IV. Rkneddin Kl Arslan ve maiyeti tekrar Erzincana dnm ve oradan Muineddin Pervaneyi eli olarak lhanl hkmdar Hlagnn yanna gndermilerdir. Muineddin Pervane, Hlagnn yanna varm ve Hlagden, Alncak Noyan 129 ve Kadagan kumandasnda 10 bin kiilik bir asker destei almtr 130 . Muineddin Pervane, beraberindeki 10 bin kiilik Mool ordusuyla nce Erzincana gelmi ve ardndan da kaybedilen topraklar geri almak iin harekete gemitir. ncelikle Niksara sefer dzenlenmi ve bir gn ierisinde ele geirilmitir. Ardndan Muineddin Pervanenin naiblerinin ve oullarnn kendilerine zarar verilmemesi karlnda, emseddin Yavtaa teslim ettikleri Tokat ehrini geri almak zere harekete geilmi ve ehir kuatma altna almtr. Ancak kuatma mancnklarn etkisiz kalmas nedeniyle bu kuatma baarsz olmutur. Bunun zerine Mool ordusu, tedbir almak ve mhimmat toplamak iin bir sre Tokata bal Kab, Zile, Tazimun ve Kaz Ova mahrusesinde dolamlardr. Tm bu olaylar olurken II. zzeddin Keykavus tarafndan, Meng Kaana gnderilmi II. Aleddin Keykubadn kafilesine yolda katlan Turac Sahib emseddin, Anadoluya geri dnmtr. Bu akll devlet adam dnnn ardndan ald tedbirler neticesinde, iki karde arasndaki gerilimi azaltmtr. 5- Aleddin Keykubadn Trkistan Yolunda lm Reyli Kad zzeddin Muhammedin, H. 651 (M. 1253) ylnda vezirlie getirilmesinin ardndan Mool elileri devaml olarak Anadoluya gelmiler ve II. zzeddin Keykavusu Moolistana Meng Kaann yanna armlardr. Kad zzeddin, her seferinde Mool elilerine trl bahaneler uydurmu ve onlar deerli hediyelerle geri gndermitir. Fakat Meng Kaan, bu zrlerin hibirini kabul etmemi ve II. zzeddin Keykavusun Moolistana gelmesinde srarc olmutur.
12571258 tarihlerinde Anadoluya gelen Alncak Noyan, Baycu Noyann ardndan, igal kuvvetelirinin bakumandan olmu, II. zzeddin Keykavusun Bizansa kamas ve IV. Rkneddin Kl Arslann zehirlenmesi olaylarnda etkin rol oynamtr.
130 129

bn Bibi, a.g.e., s. 152-153.

47

Bunun zerine II. zzeddin Keykavus ve devlet erkn riski gze alamayp Moolistana gitme karar almlardr. Dnemin sultan ve devlet erknnn nde gelenlerinden oluan bir kafile bu amala yola km ve Kayseriye gelmilerdir. Kayseriye geldiklerinde, II. zzeddin Keykavus, zevk ve sefaya dalarak mereb bir hayat srmeye balam ve Moolistana gidii unutmutur. II. zzeddin Keykavus, Kayseride geirdii elence dolu uzun gnlerden sonra, Mool Kaannn yanna gitmeye karar vermi ve ardndan, yanna Kayserideki iki kardeini, Celaleddin Karatay, emseddin Yavta ve Fahreddin Arslanndomuu almadan, Sivas tarafna yola kmtr. Yolda Celaleddin Karatayn Kayseride ld haberi gelmitir. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus kendisine yolculuu srasnda elik edecek olan Mool elilerinden zr dileyerek, Moolistana gelemeyeceini bildirmi ve Kayseriye geri dnmtr. II. zzeddin Keykavus, Kayseriye geri dndnde, kendisini, kardeleri ve devlet erkn karlam ve Mool Kaanna yaplacak aklama hakknda maverede bulunmulardr. Sonunda en kk sultan olan II. Aleddin Keykubadn, Mool Kaanna gnderilmesine karar verilmitir. II. Aleddin Keykubad yannda birok deerli eya ile Moolistana gnderilmitir. Yolda II. Aleddin Keykubadn kafilesine II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi, Turac Mahmud ve birka adam da katlmtr. II. Aleddin Keykubadn kafilesine katlan bu ahslar yolda grdkleri, rastladklar insanlara gerek sultann Aleddin Keykubad olduunu anlatmlardr 131 . II. Aleddin Keykubad, ilk nce Baycu Noyann yanna uram ve onun tevecchn kazanarak yoluna devam etmitir. II. Aleddin Keykubad, Moolistana olan uzun yolculuu srasnda bir gece Erzincan taraflarnda arap meclisi dzenlemi ve ardndan ba ard gerekesiyle adrna dinlenmeye ekilmitir. Sabah olduunda ise Hoca Bedreddin Mslih, Alladdin Keykubad adrnda l olarak bulmutur. II. Aleddin Keykubadn l olarak bulunmasnn ardndan, lmn nedeni ve varsa faili hakknda tahkikat yaplm, fakat ne lm nedeni ne de faili bulunabilmitir 132 .

131 132

bn Bibi, a.g.e., s. 153-155. Osman Turan, Keykubad II, A, c. VI, s. 661.

48

II. Aleddin Keykubadn maiyeti onun lm zerine geri dnmeyerek yola devam etmiler ve Batu Hann yanna da uramlardr. Batu Han, II. Aleddin Keykubadn lm hususunda sk bir soruturma yapmasna ramen bir sonu elde edememitir. II. Aleddin Keykubadn maiyeti, bunun zerine Batu Hann yanndan ayrlarak, Moolistana gitmiler ve Meng Kaann huzuruna kmlardr. Meng Kaan da II. Aleddin Keykubadn lm zerine tahkikat yaptrm, fakat o da herhangi bir neticeye ulaamamtr. Bunun zerine kimseye ceza verilmemitir. Ardndan II. Aleddin Keykubadn maiyeti, Meng Kaann huzuruna kmladr. Turac Mahmud, Meng Kaann yanndayken, II. zzeddin Keykavus ve Baycu Noyann Aksarayda savatklar haberi gelmi ve Meng Kaan bunun zerine Anadolunun hkmdarln IV. Rkneddin Kl Arslana vermitir. Meng Kaan, Anadolu hkmdarln IV. Rkneddin Kl Arslana verdiine dair yarl ve payzay da Turac Mahmuda vererek, onu Anadoluya gndermitir. Turac Mahmud, Meng Kaann huzuruna kp geri dnerken de lhanl hkmdar Hlagye uram ve ona da bandan geenleri anlatmtr. Bunun zerine Hlag, Turac Mahmudun elindeki yarl ile payzay alarak hazineye koymu ve onu, II. zzeddin Keykavusu getirmek zere Anadoluya gndermitir. Turac Mahmud, Anadoluya gelmesinin ardndan Tokatn nahiyelerinden Kaba gelmi ve burada bulunan Alncak Noyan ve IV. Rkneddin Kl Arslanla grmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, Turac Mahmuda izzet ve ikramda bulunarak, ona Krehir iktasna ek olarak, Eyphisar blgesini vermitir. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan, Alncak Noyan ve Turac Sahib emseddin, II. zzeddin Keykavusu armak amacyla eliler gndermilerdir. II. zzeddin Keykavus, bu elilere olumlu cevap vermi ve Konyadan ayrlarak Aksaray mahrusesine gelmitir. ki sultan arasnda eliler devaml olarak gidip gelmeye ve bir orta yol bulmaya almlardr. Tm bu grmeler srasnda Mool kumandan Alncak Noyan birka defa II. zzeddin Keykavusa saldrmak iin hareket getiyse de Turac Mahmud tarafndan Kaann yarlna dayanarak durdurulmutur. IV. Rkneddin Kl Arslan ve II. zzeddin Keykavus arasndaki grmeler neticesinde iki karde anlamlar ve Anadolu Seluklu topraklarn paylamlardr. Buna gre Kzlrmakn batsndan Bizans snrna kadar uzanan topraklar II. zzeddin

49

Keykavusa, Kzlrmakn dousundan Mool snrlarna kadar olan topraklarda IV. Rkneddin Kl Arslana verilmitir. Bu paylamla beraber iki karde arasnda barn temelleri atlmtr 133 . 6- zzeddin Keykavus ve Rkneddin Klarslann Hlgnn Yanna Gitmeleri II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan arasnda barn temellerinin atlmasnn ardndan, her iki karde birbiri ardna o tarihlerde Badat fethetmi (13 ubat 1258) olan lhanl hkmdar Hlagnn yanna gitmilerdi. Hlag elde etmi olduu bu zaferin ardndan Badattan ayrlarak, Tebrize gelmiti. II. zzeddin Keykavus de Hlagyle Tebrizde bulumu ve yannda getirmi olduu hediyeleri takdim ederek, itaatini bildirmitir. Hlag, II. zzeddin Keykavusa, Baycu Noyana ve Moollara kar girimi olduu mcadele yznden kzgn olmasna ramen, onun acizliini gsteren bir hareket yapmasnn ardndan onu balayarak, Meng Kaann Sahib emseddin verdii, daha sonra Hlagnn devlet hazinesine koymu olduu yarl ve payzay devlet hazinesinden kararak ona vermitir. II. zzeddin Keykavusun, Hlagnn huzuruna kmasnn ardndan Sultan Rkneddinde baka bir yoldan gelerek Turac Mahmud ve Muineddin Pervaneyle beraber Hlagnn huzuruna kmtr (4 aban 65728 Temmuz 1259). Hlag, iki kardee ok iyi davranmakla beraber daha nceden kararlatrld zere Anadoluyu iki karde arasnda paylatrmtr. Buna gre II. zzeddin Keykavus, bakenti Konya olan Kayseri hududundan Antalya sahillerine kadar uzanan topraklara hkmedecekti. IV. Rkneddin Kl Arslan ise bakenti Tokat olan Sivastan Sinop ve Samsun sahillerine kadar olan Danimendiye vilayetine kadar olan topraklara hkmedecekti. lkenin ikiye paylatrlmas hususunda, Hlagyle gren Pervane Muineddinin nemli rol olmutur. Zira, Pervane Muindeddin Hlagye lkenin iki sultan arasnda paylatrlmayla devaml rekabet edeceklerini ve sonuta Mool Kaanna daha iyi hizmet edeceklerini syleyerek onu bu konuda ikna etmitir 134 . Pervane Muineddinin keskin ve kvrak

133 134

bn Bibi, a.g.e., s. M. Orhan Bayrak, Trk mparatorluklar Tarihi, s. 284..

Pervane Muineddin Hlagnn huzurunda, Mslman eriatndaki hkm yledir: Bir ahs lnce, mirasn oullar arasnda eit olarak blerler. O halde Sultan Gyaseddinden kalm olan Rum lkesi, sadece onun ve bir olunun hissesi olamaz. Orada dier olunun da hissesi vardr.

50

zeksyla olaylara zm bulmas onun Hlagnn beenisini kazanmasn salam, hatta Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana Bundan sonra devlet ileri iin bana Muineddin Sleymandan bakas gelmesin demitir. Bylece IV. Rkneddin Kl Arslan sultanla ortak eden Muineddin Pervane, Hlagnn beenisini kazanmakla da kudretini iyice arttrmtr 135 . II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan, beraberinde getirdikleri hediyeleri Hlagye vermilerdi. Geriye kalan ok az paray da maiyetindekiler iin harcayan her iki sultan, parasz kalmalarndan dolay ve Anadoluyu tekrar ayaa kaldrmak dncesiyle Hlagden 400 altn ve gm bali 136 bor almlardr. Fakat paralar, Anadolu yerine Hlagnn komutanlarna alacaklar vergiye mukabil verilmitir. Ayrca II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan, Hlagnn yanndayken verecekleri vergi miktar da belirlenmitir. Buna gre Anadolu Seluklu Devleti ylda nakit 20 tmen 137 , 500 top ipekli kuma(ecnas), 3000 top altn ilemeli kap kacak, 500 ba idi at (ahta) ve 500 ba katr verecekti 138 . Bu yllk verginin iine Mool noyanlarnn ve elilerinin masraflar dhil edilmemitir. Turac Mahmudun Moollara yaranmak amacyla bu kadar yksek bir meblaa ulaan vergiler kabul etmesi, ilerleyen dnemde Anadolu Seluklu maliyesine zorluklar yaatmtr.

Eer siz padiahmz adil bir i yapmak isterseniz, Rum lkesini, her iki oul arasnda eit olarak blmeniz gerekir. Bu da Mslmanlk eriatnn kurallarna uygun bir hkm olur. nk, eer lke ortaksz ve rakipsiz bir sultann ynetiminde olursa, hizmetlerin yaplmasnda ve verginin toplanmasnda ihmal grlr. Fakat her ikisi lke ilerinde sz sahibi olurlarsa, makam ve mevkilerini ykseltmek, padiahn huzuruna yaknlk kazanmak iin iyi hizmette birbirleriyle yara girerler. Eya kendi zddyla anlalr kuralna gre, bunlarn hir biri ynetimindeki lkenin imarna daha ok gayret gsterir. Onlarn elilerinin gidip gelmesiyle padiah durumdan daha iyi bilgive haber olur. demitir. Aksarayi, a.g.e., s. 45-46. Aksarayi, a.g.e., s. 45-46. bn Bibi, a.g.e., s. 155-156. Kemal Gde, Anadoluda Cengizli ve lhanl Hkimiyeti Dnemine Genel bir Bak (12391327), SDFEFSBD, S. 1, 1995 Isparta, s. 175. Byk Mool Devleti zamannda bali para nitesi olarak byk rol oynamakta idi. Bu birim Cengiz Han zamannda 75 altn(304) dinar kymetindeydi. Gm bali ise altn balie gre onda bir deerinde tekabl ediyordu. Berthold Spuler, ran Moollar, (ev: Cemal Kprl), Ankara 1987, s. 332. Tmen, lhanllarda baliden daha yksek bir para birimiydi. Deiiklikler arzetmesine ramen genellikle 10 bin deerindeydi. Moollar tmeni baz vergi gelirlerinde ve byk miktardaki paralarn hesaplanmasnda kullanyorlard. Ayrntl bilgi iin bkz. Berhold Spuler, a.g.e., s. 332.
138 137 136 135

Aksarayi, a.g.e., s. 46.

51

Anadolunun iki karde arasnda paylatrlmasnn ve vergi miktarnn belirlenmesinin ardndan Hlag, Suriyeyi fethetmek amacyla yannda Sultan zzeddin ve sultan Rkneddin olduu halde, 1259 sonbaharnda Halep seferine kmtr 139 . Suriyenin fethinden sonra da Hlag, II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslann topraklarna dnmelerine msaade etmitir. Bunun zerine II. zzeddin Keykavus, Anadoluya bakenti Konyaya gelmitir. Turac Sahib Mahmud ise, II. zzeddin Keykavusun geri dnmesinin ardndan Hlagnn huzuruna km ve Sultan zzeddinin haberi olmadan, onun vezirliine dair bir yarl almay baarabilmitir 140 . Ayrca Turac Mahmud, Hlagden ok miktarda bor alm ve Anadoludaki Mool askerinin saysnn artrlmas iin Hlagy tevik etmitir. Turac Mahmud bylece kendi iktidarn desteklemek ve salamlatrmak iin dayanak bulmu ve Hlagden ald paralar da Anadoluda datarak, kendisine birok kiiyi balam ve lkedeki otoritesini salamlatrmtr. Turac Mahmud, vezirlik yarln almasndan sonra Konyaya gelmi, vezirlik grevinin gerei ve geimi iin gerekli masraflar bahane ederek, Kastamonu iktasna el koymutur 141 . Turac Mahmudun bu tr cretkr davranlar, Moollarn desteiyle giderek artmtr. Turac Mahmud, Moollarn desteiyle beraber, Moollardan ald bor paralar datarak elde ettii yandalar sayesinde II. zzeddin Keykavusun lkesi zerinde siyasi tahakkm kurmu ve hibir i onun olurunu almadan yaplamaz olmutur. Tm bu kudretine ramen Turac Mahmudun vezirlii uzun mrl olmam, onun ani lmyle son bulmutur. Turac Mahmudun lm zerine II. zzeddin Keykavus, vakit

kaybetmemi ve saltanat naibi Fahreddin Aliyi hilat, hkm ve makam diviti vererek vezirlik makamna atamtr. II. zzeddin Keykavusun vezirinin, Fahreddin Ali olarak atand sralarda ise Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana Pervane

139 140

Aknerli Grigor, a.g.e., s. 36.

lhanllarn Anadolu Seluklu Devletini idaresi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, 232251. Turac Mahmud, Meng Kaannn yanndan dnnce Tokat da IV. Rkneddin Kl Arslann yanna uram, burada kendisine Krehire ek olarak Eyphisar iktas verilmitir. bn Bibi, a.g.e., s. 154.
141

52

Muineddinin vezir olarak atand hususunda bir yarl gndermitir 142 . Bylece II. zzeddin Keykavusun veziri Fahreddin Ali, IV. Rkneddin Kl Arslann veziri de Pervane Muineddin olmutur. II. zzeddin Keykavusun Fahreddin Aliyi vezirlie atamasyla bir ilk gereklemi ve ilmiye snfna mensup olmayan hatta okumas yazmas bulunmayan bir devlet adam, vezir olmutur. Fahreddin Ali, ilimdeki bu noksanlna karn isabetli gr ve kararlaryla, halkn sevgisini de kazanarak otuzbe yl boyunca vezirlik yapmtr. Fahreddin Ali bu otuzbe yllk dnem ierisinde devletin her kademesini kontrol altna almtr. Hatta o derece kontrole almtr ki divan kararlarnn dndaki fermanlara ve menurlara kendisi dnda imza atmaya kimse cesaret edememitir. Fahreddin Ali, devleti kontrol edebilmek amacyla divan kararlarn, Arapadan Farsaya evirttirmitir 143 . Bundaki ama Fahreddin Alinin divan kararlarn tam olarak anlamas ve onlara gre karar verebilmesi iindir. Fakat divan kararlarnn Arapadan Farsaya evrilmesi bir ilk olmas asndan nemlidir. 7- zzeddin Keykavusun Saltanat Kaybetmesi a- Alncak Noyana Yenilmesi Anadolu Seluklu Devletinin Meng Kaan ve Hlag tarafndan ikiye ayrlmas ve iki karde arasnda paylatrlmasnn ardndan, kardelerden II. zzeddin Keykavus, yanna Hristiyan daylarn alarak nce Kubd-bd Saray 144 na sonra da Antalyaya gitmiti. II. zzeddin Keykavus ve daylar Antalyada elenceye dalmlar, devlet ilerini de biraz bolamlard. Buna ramen II. zzeddin Keykavus, lhanllara kar yeni Memluk Sultan Bayparsla ve onun Mslman-Mool mttefiki Altnorda hkmdar Berke Han 145 ve kendi dostu

Bu tr atamalar, Mool istilas srasnda Anadolu Seluklu Devletinde sk sk meydana gelmitir Byle atamalar yznden, liyakat sahibi olmayan insanlar nemli mevkilere gelmi ve devletin inhitatnda etkili olmulardr.
143 144

142

Aksarayi, a.g.e., s. 48.

Konyada Beyehir gl kenarnda, I. Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlan, yazlk bir saraydr. Haim Karpuz, a.g.e., s. 115117. Berke Han, 12561266 yllar aras Altnorda hkmdarl yapmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. W. Barthold, Berke, A, c. II, s. 553555.
145

53

Bizans mparatoru Mihael Paleologosla 146 gizli diplomatik ilikiler kurmay da ihmal etmemitir. Bu srada devletin dousunda bulunan IV. Rkneddin Kl Arslan, maiyetindekilere, Erzincan kylerini ikta olarak vermi ve II. zzeddin Keykavusun hkimiyetindeki memleketleri istila etmeleri karlnda da iktalarn temlik olarak verilecei garantisi vermitir 147 . IV. Rkneddin Kl Arslan, bu ekilde maiyetindekileri II. zzeddin Keykavus zerine tevik etmeye alrken, vezir Muineddin Pervane de zeks ve Moollarn desteiyle II. zzeddin Keykavusu bertaraf etmek ve devleti kendi ihtiraslar dorultusunda birletirmek niyetindeydi. Bu amala da Muineddin Pervane II. zzeddin Keykavusun evre devletlerle giritii ilikileri bire be katarak mektupla Hlagye ihbar etmekten geri kalmamtr. Pervane Muineddin bu ilerle urat sralarda, Hlag tarafndan Taceddin Mutez 148 ve Tkelek Bahi 149 eli olarak vergileri toplamaya ve Turac Mahmudun yapm olduu borlar tahsil etmeye Anadoluya gnderilmilerdi. Taceddin Mutez ve Tkelek Bah ilk nce IV. Rkneddin Kl Arslana uramlar ve Pervane Muineddin tarafndan ok iyi karlanmlardr. Pervane Muineddin, ayana gelen bu frsat karmam ve gelen Mool elilerine II. zzeddin Keykavusu ktleyerek Konyay terk edip Antalyada oturmakla, Mehmed Beyin idaresindeki U Trkleriyle birleip isyan dncesinde olmakla sulamtr. Ardndan Mool elilerini tahsilta II. zzeddin Keykavusdan balamalar hususunda ikna eden Pervane Muineddin, hem Mool elilerini bandan savm hem de frsat deerlendirerek II. zzeddin Keykavusu Moollara ktlemitir 150 . Taceddin Mutez ve Tkelek Bah, II. zzeddin Keykavusun yanna vardklar zaman, Sultan tarafndan iyi karlanmamlardr. Zaten II. zzeddin Keykavus, 1260 Eyllnde lhanllarn Memluklara yenilmesi ve Moollarn yenilmezlik efsanesinin sona ermesinden itibaren cesaretlenmi ve lhanllara kar
146 147

bni Bibi ve Aksarayi eserlerinde, bu isimden Vasilyus olarak bahsederler.

Osman Turan, II. zzeddin Keykavuse Aid Bir Temlik-name, Zeki Velidi Togana Armaan, stanbul 1955, s. 159. Celaleddin Harzemahn bakads olan ve I. Alaaddin Keykubada eli olarak gnderilmi olan Muhyiddin Tahir bin mer el- Harizminin oludur. Bahi kelimesi aslen Uygurca olup Budist Rahibi demektir. Moollar zamannda bu, Uygur harflerini bilen Ktip manasn ifade etmee balamtr. Nejat Kaymaz, Pervane Muineddin Sleyman, Ankara 1970, s. 82, dpn. 120.
150 149 148

TA, zzeddin Keykavus II, Ankara 1971, c. 22, s. 56.

54

ykmllklerini yerine getirmekte ar davranmaya balamt 151 . II. zzeddin Keykavusun bu davranna beylerbeyi makamna atanm olana Hristiyan daysnn tesiri de eklenince, elilere tahsilta kardeinden balamalarn sylemi ve bor alan Turac Mahmudun ldn syleyerek, onlar geri evirmitir. Bunun zerine eliler Tebrize dnerek Hlagye, II. zzeddin Keykavusun sylediklerini ve Turac Mahmudun mirasnn borlarn onda birini karlamayacak durumda olduunu sylemilerdir. Bunun zerine Hlag hem daha nceden Pervane Muineddinden ald ikyet mektuplarnn hem de elilerinin byle bir davranla karlamas nedeniyle olduka fkelenmi ve elilere bir yarl vererek II. zzeddin Keykavusae ulatrmalarn buyurmutur. Sz konusu yarl da yle yazyordu Sultan zzeddin bilsin ki o buraya gelince bizden ne iyilik beklediyse yerine getirdik. stedii her eyi karladk. Hatta ihtiyac karlnda hazineden bor verdik. Rum memleketleri iin giden elilerimize yz vermedi. Ne Rum vergisinden ne de bor paradan hazineye bir ey girmedi. imdi eer balk gibi denizin dibine gitse veya ku gibi havada usa bile, bundan sonra bizden aman dileyemeyecek ve elimizden kurtulamayacaktr. II. zzeddin Keykavus, eline geen bu yarldan sonra yapt hatann ve Pervane Muineddinin tuzann farkna varmtr. Ardndan II. zzeddin Keykavus, Moollarla olan ilikileri dzeltmek ve vergi toplamak iin Konyaya gelmitir. Burada altn ve mcevheratla ilenmi deerli eya ve mallar Hlagye gnderilmek zere hazrlatmtr. Ancak, II. zzeddin Keykavus daha Ruzbeh Ovasndayken Mool askerlerinin geliini duymu ve yola kma kararndan vazgemitir 152 . Mool elilerinin ardndan, Alncak Noyan kumandasnda Anadoluya giren Mool ordusu, Erzincanda Pervane Muineddin tarafndan karlanmtr. Ardndan Mool ordusu Erzincanda ihtiyalarn karladktan sonra hi durmadan Aksaraya doru yola kmlardr. Mool ordusu yoldayken Pervane Muineddin, Fahreddin Aliye haber gndermi ve onu IV. Rkneddin Kl Arslann tarafna gemeye davet etmitir. Fahreddin Ali, bu davetle beraber birletirilmi Anadolu Seluklu Devletinin vezirliinin de teklif edilmesiyle, gizlice IV. Rkneddin Kl Arslann
Nejat Kaymaz, Pervane Sleyman (13. yzyln birliki Emiri Muineddin Sleyman), stanbul 1999, s. 28.
152 151

Aksarayi, a.g.e., s. 48-49. bn Bibi, a.g.e., s. 157-158. Ali Sevim-Erdoan Meril, a.g.e., s.

478.

55

tarafna gemi fakat bunu kimseye belli etmemitir 153 . Onun bu davrannda, Moollara kar konulamayaca ve devletin yarsna vezir olmaktansa hepsine vezir olmann daha iyi olaca dncesi etkili olmutur. Fahreddin Alinin IV. Rkneddin Kl Arslann tarafna getiinden haberi olmayan II. zzeddin Keykavus, vezirini kardeiyle grmek, olaylarn asln renmek ve mmkn olursa mnasebetleri dzeltmek zere Aksaraya gndermitir. Fahreddin Alinin dnn bekleyen II. zzeddin Keykavus, Fahreddin Alinin kardeinin vezirliini kabul ettiini renmitir. Ardndan Mool askerlerinin geceleyin saldrmak amacyla Aksaraydan Obruk Hanna vardn renen II. zzeddin Keykavus, lkesinin mdafaasn emirlerine brakp Antalyaya gitmitir. II. zzeddin Keykavusu takiben, Mool ordusu ve IV. Rkneddin Kl Arslan da Akehire gelmilerdir. Alncak Noyan, Akehire bal Kara-hykde; IV. Rkneddin Kl Arslan, Altun-ta kynde klamlardr. II. zzeddin Keykavusun kamasnn ardndan, Moollara kar Ali Bahadr, Uurlu ve emseddin Yavta, asker toplayarak kar koymaya almlardr. Fakat Altun-aba Kervansaray mevkisinde yaplan savata Seluklu kuvvetleri yenilerek ok sayda l ve esir vermilerdir. Savatan kurtulmay baaran Seluklu emir ve askerleri ise uc blgelerine kamlardr 154 . b- zzeddin Keykavusun stanbula Gidii II. zzeddin Keykavus, Antalyadayken Ali Bahadr araclyla Anadoludaki Trkmenleri seferber etmeye alm ve bunda da baarsz olmutur. Ardndan son bir mit olarak, Moollar yenilgiye uratan tek devlet olan Memluklarn sultan Bayparsla ittifak kurmaya almtr. Trkmenler konusunda baarsz olan II. zzeddin Keykavus, Bayparsla ittifak kurma abalar olumlu sonu vermitir. II. zzeddin Keykavus bu dorultuda, 1262 Maysnda Bayparsa mektup yazarak, beraberinde zerleri doldurulmam menurlar ve sancaklar gndermitir. II. zzeddin Keykavus, gnderdii sancaklarn ve zeri bo olan menurlarn zerine istenilen iktalarn yazlarak Memluk emirlerine datlmasn istemitir. Memluk Sultan Baypars kendisine Anadolu zenginliklerinin snrsz olarak sunulmas

153 154

Aksarayi, a.g.e., s. 51-52. bn Bibi, a.g.e., s. 159-160.

56

zerine, II. zzeddin Keykavusun ittifak teklifini kabul etmi ve ona, am ve Halepten asker gnderdiine dair bir haber ulatrmtr. Fakat Bayparsn askerleri daha yola kmadan II. zzeddin Keykavus, Bayparsa Receb 660da (Haziran 1262) bir mektup daha yazarak dmann ittifak rendiini ve Konyay kuatmaya hazrlandklarn sylemitir. Bu sralarda Altnorda hkmdar Berke Han da, Sultan Bayparsa mektup yazarak II. zzeddin Keykavusa yardm etmesini istemitir 155 . Ani gelien bu durum karsnda Sultan Baypars yardm etme imkn bulamamtr. II. zzeddin Keykavus da bunun zerine yanna ailesini, daylarn, baz emirleri ve maiyetini alarak Antalyadan bir Kadrgaya binmi ve daha nceden haberleip iltica talebine olumlu cevap ald Bizans mparatoru Mihael Paleologosun yanna stanbula gitmitir 156 . II. zzeddin Keykavus, stanbula vardnda, Mihael Paleologos tarafndan hkmdarlara yarar bir ekilde karlanmtr. Mihale Paleologos bir zamanlar zor duruma dm ve Sakarya zerinden Trkiyeye gelmi ve II. zzeddin Keykavus tarafndan memnun edilerek geri gnderilmitir. Miahel Paleologos Anadoludaki bu ksa ikametinden sonra, nce znik Rum mparatorluu tahtn daha sonra da Bizans mparatorluu tahtn ele geirmitir 157 . Mihael Paleologos hem bu sebepten hem de siyasi menfaatleri asndan II. zzeddin Keykavusu hkmdarlara mahsus bir ekilde arlad gibi tekrar Anadolu Seluklu Sultanln ele geirmesi iin yardm vaadinde bulunmutur 158 . II. zzeddin Keykavus, stanbulda gnlerini geirirken dou da nemli gelimeler meydana gelmekteydi. Bunlardan en nemlisi Altnorda hkmdarl tahtna Berke Hann gemesiydi.
159

. nk Mslman olan Berkenin 160 tahta

155 156

W. De Tiesenhausen, Altnordu Devleti Tarihine Ait Metinler, stanbul 1941, s. 123.

bn Bibi, a.g.e., s. 160. Akasarayi, a.g.e., s. 52. Tamara Talbot Rice, The Seljuks in Asia Minor, London 1961, s. 76. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri (Seluklulardan Bizansn Sona Eriine ), c. I, Ankara 2000, s. 128. Ostrogorsky, a.g.e., s. 411-412.Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul 1994, s. 271. Donal M. Nicol, Bizansn Soylu Kadnlar (On Portre 1250-1500), (ev: zden Arkara), stanbul 2001, 3536. bni Bibi, a.g.e., s. 160-161. Erdoan Meril, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, Ankara 1994, s. 718. V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, (Haz: Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, s. 529.
159 158 157

57

gemesiyle beraber Cengiz mparatorluunun iki paras olan Altnorda ve lhanl devletleri birbirlerine dman olmulardr 161 . Berke Han, Mslman olmas nedeniyle putperest lhanl Devletiyle yollarn tamamen ayrm ve lhanl Devletinin dmanlaryla ittifak abalarna girimitir. Bu amala Berke Han, Memluk Sultan Bayparstan 162 lhanllara kar taarruzda bulunmasn ve Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusa yardm etmesini istemitir. Baypars da buna karlk olarak Berke Hana, Hz. Peygamberin Kureyli akrabalaryla savatndan bahsedip, lhanllar zerine cihada tevik etmitir. Altnorda ve Memluklar arasnda bu ekilde ittifak kurulurken II. zzeddin Keykavus, stanbuldan her iki tarafa gnderdii eliler sayesinde ittifaka dhil olmutur 163 . 8- zzeddin Keykavusun stanbulda Tutuklanmas II. zzeddin Keykavus, stanbuldaki gnlerini devlet ilerinden uzakta rahat ve elence ierisinde geirmeye balamt. mparator Mihaelde, II. zzeddin Keykavusa sunduu deerli hediyeler ve snrsz zgrlkle, bu yaam anlayn desteklemi ve daha nceden tahtn almasna yardm edeceine dair vaadini de unutturma abas ierisine girmitir. mparator Mihaelin byle davranmasnda lhanllarla dost geinmeyi menfaatleri asndan daha uygun grmesinin nemli rol olmutur. II. zzeddin Keykavus, stanbulda gnlerini geirirken Anadoluda brakt maiyetinden birok kimse gelerek, sultann hizmetine girmeye balamlardr. Bunlardan birisi de IV. Rkneddin Kl Arslan Konyada kuatmaya alan ve yenilip u blgelere kaan Ali Bahadrd. Ali Bahadr, Pervane Muineddine yenilmesinin ardndan, u Trklerinin yanna gitmi ve burada biraz kaldktan sonra yanna Emir-i ahur Uurluyu alarak stanbula, II. zzeddin Keykavusn yanna

Bu Berke Mslman olduundan, ordughnda domuz eti yenmesine izin vermez. Wilhelm Von Rubruk, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev: Ergin ayan), stanbul 2001, s. 6061. Altnorda ve lhanl Devletleri arasndaki mcadelenin sebebleri iin bkz. lyas Kamalov, Moollarn Kafkasya Politikas, stanbul 2003, s. 3864. Baypars, 12601277 yllar arasnda Memluklu Devletinin sultanln yapmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Kazm Yaar Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989, s. 67. A. Yu Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, (ev: Hasan Eren), Ankara 1992, s. 4142. Mehmet Suat Bal, Trkiye Seluklular, Msr Memluklar ve Altn Orda Devletinin lhanllara Kar Kurduu ttifak, TAD, S. 17, s. 301304.
163 162 161

160

58

gitmitir. Ali Bahadr, stanbula geldiinde mparator Mihael tarafndan izzet ve ikramla karlanmtr. Ardndan mparator Mihael, Ali Bahadra II. zzeddin Keykavusun emrine girmesi iin izin vermitir. Ali Bahadr II. zzeddin Keykavusun hizmetine girmesine ramen arasra mparator Mihaelin verdii dmanlarn defetme ilerini de yapm ve imparatorun takdirini ve sevgisini kazanmtr 164 . II. zzeddin Keykavus, maiyetinin devaml olarak stanbula gelip hizmetine girmesinin ardndan glendiini hissetmi ve misafiri olduu mparator Mihaeli tahtan indirme planlar yapmaya balamtr 165 . Bu plana gre II. zzeddin Keykavus ve Emir-i ahur Uurlu, gezinti srasnda mparator Mihaelin yalnz kalmasn kollayacaklar ve frsatnn bulduklarnda da onu ldreceklerdi. Fakat bu plan uygulama frsat bulamamlar ve planlar mparator tarafndan renilmitir. mparator Mihael ilk nce Emir-i ahur Uurlu ve Ali Bahadr sarayna artm ve ardndan hibir eyden phelenmeyen sultann bu iki hizmetkrn tutuklatmtr. Ardndan Mihael Paleologos, II. zzeddin Keykavusun yanna askerlerini gndererek ailesiyle beraber tutuklatmtr. Sultan zzeddin tehlikesini tamamen atlatmak iin bu sefer, Sultann adamlarna ynelen mparator Mihael, Sultann adamlarna bir teklif sunmu ve canlarnn balanmas karlnda Hristiyan olmalarn istemitir 166 . Sultann maiyetindekilerin ou bu teklifi reddetmi ve ldrlmlerdir. Hatta mparator, ilk nce kendisine ok hizmeti geen Ali Bahadr bu teklifini kabul etmedii iin ldrtmtr. Ardndan Emir-i Ahur Uurluyu ldrtmek isteyen mparator, onun Ayasofyaya kamas zerine

164 165

bn Bibi, a.g.e., s. 161.

bn Bibi, II. zzeddin Keykavus, maiyetinden bir grubun ve days Kir Kedidin bir akam arap ierlerken, ilerinden biri Atalarnn lkesinden uzaklap onlarn tahtndan mahrum kalmasna ramen Rabbani destek ve yardmla Sultann saltanatnn ballarnn ve taraftarlarnn says byk bir oalma gsterdi. Eer bir frsat bulunur Vasilyus (Mihael Paleologos) gezinti srasnda ortadan kaldrlrsa, bu lkenin padiahl Sultana geer ve buras onun eski lkesine katlr. dediini ve daha sonra bu konumay Sultan zzeddinin days Kir Kedid tarafndan Vasilyusa iletildiini syler. bn Bibi, a.g.e., s. 161.Gerekten Sultan zzeddinin byle bir amac olsa da muhtemelen onu ihbar eden kii days Kir Kedid deildir. Rivayete gre, II. zzeddin Keykavus, stanbuldayken gizlice Hristiyan olmu ve kutsal vaftiz suyuyla ykanmtr. Ayrca, II. zzeddin Keykavusun kutsal ikonalara sayg gstermesi onun Hristiyanla getiine delil olarak gsterilmitir. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, Ankara 1988, s. 334. Daha nceden de Seluklu sultanlarnn, Hristiyanlara ve Hristiyanla sayg gstermeleri, onlarn Hristiyanla getiklerine dair sylentilere neden olmutur.
166

59

geleneklere gre ldrmemi ve gzlerine mil ektirmekle yetinmitir. nk geleneklere gre Ayasofyaya snan bir sulu balanrd 167 . II. zzeddin Keykavusun tutuklanmasndan birka gn sonra mparator, Sultan, annesini ve iki olu Gyaseddin Melik Mesud ve Rkneddin Keyumersi Meri nehri aznda bulunan Enez (Enos) Kalesine hapsettirmitir (H. 660- M. 1262). 9- zzeddin Keykavusun Esaretten Kurtuluu, Gurbet Hayat ve lm a- Esaretten Kurtuluu II. zzeddin Keykavusun Enez Kalesine hapsedildii sene Altnorda Hkmdar olan ve Mslmanl kabul eden 168 Berke Han 169 , nikhl ei170 tarafndan asker gndermesi ve Sultan zzeddini kurtarmas iin tevik edilmitir. Berke Han, Aksarayiye gre birka bin asker, bn eddada gre 20 bin askeri Kutlug Melik kumandasnda, Sultan zzeddini kurtarmas iin gndermitir. Berke Hann askerleri o seneki iddetli souktan donan Tuna nehrinin zerinden atlaryla geerek Enez Kalesine gelmiler ve kaleyi kuatmlardr 171 . Bu srada Berke Han tarafndan grevlendirilen Bulgarlar da Balkanlarda mthi bir tahribata girimilerdir. mparator Mihael, karsndaki bu mthi g nedeniyle daha fazla dayanamam ve II. zzeddin Keykavusu vermek zorunda kalmtr 172 . Ardndan Mool askerleri hapsedilmi olan dier Seluklu emirlerini de kurtararak, Berke Hana gtrmlerdir 173 .

167 168

Aksarayi, a.g.e., s. 57.

Berke Han, daha Batu Han lmeden nce Mslmanl kabul etmiti. Wilhelm Von Rubruk, a.g.e., s. 6061. W. De Tiesenhausen, a.g.e., s. 161. Berke Hann II. zzeddin Keykavusa yardm etmesinde muhtemelen her ikisin de Mslman olmas bir etkendi.
169 170 171 172

Berke Han, 12561266 yllar aras Altnorda Devletinin hkmdarln yapmtr. Berke Hann ei ayn zamanda Sultan zzeddinin halasdr. Aksarayi, a.g.e., s. 57. bn eddad, a.g.e., s. 32. Aksarayi, a.g.e., s. 57.

bni Bibi, sadece II. zzeddin Keykavusun kurtarldn, annesi, kz kardei ve iki olunun kurtarlamadn syler. Baypars Tarihnde Sultan zzeddinin iki olunun stanbulda tutsak olarak kaldklarn ve Hristiyan olarak yetitirildiini syleyerek, bunu teyit eder. Buna karn Osman Turan, stanbulda Sultan zzeddinin en kk olunun kaldn ve Melik Kostantin adn aldn syler. bn Bibi, a.g.e., 161-162., bni eddad, a.g.e., s. 33., Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s.500. Gregory Abl Farac, 1265 ylnda II. zzeddin Keykavusun Barakat (Berke olsa gerek) hanedan tarafndan kurtarldn syler. Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 585.
173

60

II. zzeddin Keykavus, Krmda bulunan Berke Hann yanna geldiinde huzura kmak istemitir. Berke Hann da fikri bu ynde olup o da II. zzeddin Keykavusu byk bir orduyla beraber Anadoluya gndermek istiyordu. Fakat Berke Han, II. zzeddin Keykavusun maiyetine byk bir ordu vermi olmasna ramen, onu Anadoluya gndermemi, onun yerine lhanl topraklarndan geemeyecei iin, mparator Mihaelin zerine gndermitir. Fakat II. zzeddin Keykavus, Bizans topraklarna girdii zaman, Baypars tarafndan Bizansa eli olarak gnderilmi olan Faris ad-din Akku al-mesudi tarafndan Sultan Baypars ve mparator Mihaelin artk dost olduklar gerekesiyle engellenmitir 174 . b- Gurbet Hayat ve lm II. zzeddin Keykavus, Bayparsn elisi Faris ad-din Akku al-mesudi tarafndan engellenmesinin ardndan Krma dnm ve Berke Han tarafndan daha nce kendisine verilmi olan Sudak ve Sulhadda ikamet etmitir. II. zzeddin Keykavus, Berke Hann, 1266 ylnda lmnn ardndan Altnorda tahtna geen Meng Timur zamannda da kendine verilen iktada hayatn srdrm ve 1277de lmne kadar burada yaamtr 175 . Sultan zzeddin, Krmda ikamet ettii zaman ierisinde, Anadoluyla balantsn koparmamtr. Zaman zaman yanna gelenlerle grt gibi bazen mektup yazarak, Anadoluyla haberlemitir. Hatta bu mektuplarndan birini eski veziri Fahreddin Aliye yazm ve maddi adan mkliyetini belirtmitir. Fahreddin Ali, bu mektuba Pervane Muineddinin onay zerine olumlu cevap vermi, birok deerli hediye ve ok miktardaki paray II. zzeddin Keykavusa gndermitir. Yine II. zzeddin Keykavusun yazd mektuplardan birine, bu sefer Pervane Muineddinin haberi olmadan cevap veren ve deerli hediyelerle, para gnderen Fahreddin Ali bu sefer siyasi bir manevrann kurban olarak Pervane

bn eddad, a.g.e., s. 3. Aksarayi, Berke Hann II. zzeddin Keykavusun gelmesinden hemen nce ldn ve bunu Sultann geliinin uursuzluuna yoran Moollarn, Sultan geldii yoldan geri dndrp Krmda ikamet etmeye zorladklarn syler. Aksarayi, a.g.e., s. 57. Aksarayinin bu sylemi byk ihtimalle yanl olsa gerektir. nk II. zzeddin Keykavus, Enez Kalesinden 1262 ylnda kurtarlmtr. Buna karlk Berke Hann lm tarihi 1266dr. Bu yzden II. zzeddin Keykavusun yolculuu 4 yl gibi uzun bir sre devam etmi olamaz.
175

174

W. De Tiesenhausen, a.g.e., s. 175.

61

Muineddin tarafndan ihanetle sulanp Osmancuk Kalesine hapsedilmitir (1271) 176 . II. zzeddin Keykavus, lmyle beraber arkasnda alt oul brakmtr. Bunlardan en k stanbulda esaret altnda kalm ve Melik Konstantin adn almtr 177 . II. zzeddin Keykavusun bu evlad, slamdan haberdar olmayp, tamamen Hristiyan olarak yetitirilmitir. II. zzeddin Keykavusun bundan baka Mesud, Klarslan, Siyav (Cimri), Fermurz, Geyumers adnda be olu daha bulunmaktayd. II. zzeddin Keykavus, son defa Anadoludan ayrlnn ardndan bir daha Anadolu Seluklu tahtna geememi, hatta Krma gidiinin ardndan bir Bizans saldrs teebbs hari, byle bir iddia da bulunmamtr. Fakat soyundan gelenler Anadolu Seluklu tahtnda hak iddia ettikleri gibi, bazlar bunda baarl olmulardr. Bunlardan ilki Siyav, 1277 ylnda Krmdan gelip Karamanoullaryla beraber Konyaya girmi ve tahtta hak iddia etmitir. Bundan baka yine Mesud, babas Sultan zzeddinin lmnn ardndan, 1280 ylnda Krmdan Sinopa gelmi ve uzun mcadeleler sonucu birincisi 12841296 yllar aras ikincisi ise 13021310 yllar aras olmak zere tahta kmtr. Son olarak II. zzeddinin oullarndan Fermurzun olu Aleddin Keykubad, Gazan Han tarafndan Anadoluya getirtilmi ve 12981302 yllar arasnda Anadolu Seluklu Devletinin sultanln yapmlardr. Sultan zzeddinle ilgili en nemli ve en ilgin iddialardan birisi ise, onun Krmda yaayan Gagavuzlarn atas olduuna dair iddiadr 178 . Buna gre Sultan

176 177 178

bn eddad, a.g.e., s. 2223. Osman Turan, a.g.e., s. 500.

Seyyid Lokmann yazd Ouznameyi esas alarak Gagauzlarn Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusu takip ederek, Bizans mparatoru VIII. Mihael Paleologosa snan Trkler olduu tezi, ilk defa Bulgar tarihisi Balasev tarafndan ileri srlmtr. Balasev, teorisini Seyyid Lokman Ouznamesi ile o devrin Bizans kaynaklar zerine kurmutur. Balaseve gre Ouzlar, Anadolu Seluklu Trklerinin torunlardr ve Gagauz ad Keykavustan geldiini kabul etmektedir. rk, XIV. Ve XV. Yzylda Konya ve Karaman blgesinden Balkanlara gelen bu Seluklu Trkleri, kelime bandaki k-leri g- olarak telaffuz ediyorlard. Yazcolu Alinin Seluknamesini esas alan Wittek, Gagauzlarn Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusla birlikte Dobrucaya yerleen Seluklu Trklerinin torunlar olduklarn Gagauz adnn da Balasevin ileri srd gibi Keykavustan geldiini kabul etmektedir.

62

zzeddin ve maiyeti Krma gelmiler ve burada oalarak, Gagauzlarn atalar olmulardr.

B- IV. Rkneddin Klarslann Mstakil Saltanat (1262 1266)

1- Rkneddin Klarslan Dnemi syanlar II. zzeddin Keykavus, vergiyi ve borlar tahsil etmek zere gelen Mool elileri Taceddin Mutez ve Tkelek Bahiye, kt davranm ve vergi tahsiltna kardei IV. Rkneddin Kl Arslandan balamalarn syleyerek elileri geri gndermiti. Bunun zerine lhanl hkmdar Hlagnn yanna dnm olan eliler, balarndan geenleri ayrntl bir ekilde anlatmlardr. Hlag bunun zerine nce II. zzeddin Keykavusa onu cezalandracana dair bir yarl gndermi, daha sonra ise byk bir Mool ordusunu Anadoluya gndermitir 179 . Mool ordusu Erzincana ulatnda IV. Rkneddin Kl Arslann veziri Muineddin Pervane tarafndan karlanmtr. Muineddin Pervane Mool askerlerinin ihtiyalarn karlam ve askerleriyle birlikte Mool ordusuna intisab etmitir. Bunun ardndan Mool askerleri Aksaraya kadar gelmilerdir. Moollarn geliinde haberdar olan ve o srada Ruzbeh Ovasnda bulunan II. zzeddin Keykavus, derhal harekete geerek Antalyaya gelmi ve oradan da kadrgalarla stanbula kamtr. II. zzeddin Keykavusun lkeyi terk etmesinin ardndan Moollarn desteini kazanm olan IV. Rkneddin Kl Arslan Konyaya gelmi ve tahta kmtr(1261) 180 .

Gagauzlarn Anadoludan geldikleri ve Seluklu Trklerinden olduklar Osman Turan, Halil nalck, Kemal Karpat ve Faruk Smer gibi nl Trk tarihileri tarafndan da kabul edilmektedir. Gagauzlarn menei hakknda bkz. Harun Gngr-Mustafa Argunah, Gagauz Trkleri (Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyat), Ankara 2002, s. 6-12., Harun Gngr-Mustafa Argunah, Gagauzlar (Gagauz Trlerinin Etnik Yaps, Nfusu, Dili, Dini, Folkloru Hakknda Bir Aratrma), stanbul 1998, s. 16-21.
179 180

Aksarayi, a.g.e., s. 50-51.

Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarih (Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi), Ankara 1988, s. 182. Cokun Alptekin, a.g.m., s. 324. Tamara Talbot Rice, a.g.e., s. 7879. Sultan IV. Rkneddin Kl Arslann Moollar tarafndan tahta geirilmesinin ardndan Moollar Anadolu Seluklular zerinde tahakkm kurmular ve bundan sonra istedikleri ehzadeyi iktidara getirdikleri gibi istedikleri devlet adamlarn da diledikleri mevkiye atamlardr. Mikail Bayram, Anadolu Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Cogito, S. 29, stanbul 2001, s.70.

63

IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kmasnn ardndan II. zzeddin Keykavusun stanbula gtrmedii adamlarndan Ali Bahadr ve Emir-i ahur Uurlu, asker toplamlar ve Konyay kuatmaya teebbs etmilerdir. Buna karlk Muineddin Pervane nderliindeki Seluklu askerleri, Mool askerlerinin de yardmyla Altunaba Kervansaray yaknlarnda onlar yenilgiye uratmlardr. Bunun zerine Ali Bahadr ve Emir-i Ahur Uurlu kaarak u blgelerine gitmilerdir. Dier yandan, II. zzeddin Keykavusun adamlarnn tehlikesinin farkna varan Pervane Muineddin, onlardan Mstevfi Sadr Necibeddin, Mrif-i Mlk Sadr Kvameddin Erzincani, Kadasker Sivrihisarl Celaleddin, Seyfeddin Has Kayaba, Kerimeddin Aliir, Emir-i Silah Bedreddin Gherta ve stadd-dar Emineddin Yakut gibi nemli devlet ve ilim adamlarn tutuklatp, saraya getirtmi ve ardndan ldrlmeleri iin Alncak Noyana gndermitir. Alncak Noyan da bu nemli devlet ve ilim adamlarn ldrtmtr 181 . Bylece ilerde II. zzeddin Keykavusun tahtta hak iddia etmesi ihtimalinde onu destekleyebilecek olan nemli ahsiyetler ortadan kaldrlm oldu. Buna ramen henz Ali Bahadr ve Emir-i ahur Uurlu tehlikesi atlatlmamtr. II. zzeddin Keykavusun bu iki adam Ankara ve ankr blgesine giderek, burada karklklar karmlardr. Muineddin Pervane, bunlarn zerine Fahreddin Arslandomu gndermitir. Fahreddin Arslandomu kumandasndaki ordu bu isyan glkle bastrabilmitir 182 . Ali Bahadr isyannn hemen ardndan Danimendiye Vilayetinde 183 Hurmaolu adnda baka biri ayaklanmtr. Hurmaolunun kard karklk Kastomonu blgesine kadar yaylm ve Seluklu ordusunu, bir sre megul etmitir. Yine II. zzeddin Keykavusun adamlarndan Emir-i ahur Esed, Salime Kalesinde 184 isyan etmitir. Aksaray ve evresini etkileyen Emir-i ahur Esedin isyan yaklak alt ay kadar srm ve Krehir sbas Nureddin Caca tarafndan bastrlmtr. Yine

Alncak Noyan, bu nemli devlet ve ilim adamlarn ldrmesinin ardndan, geceleyin ryasnda Alncak Noyana gayb leminden ar szler sylemilerdir. Alncak Noyan, uykusundan uyandktan sonra maktllerin kabirlerinde nur belirtileri grm ve tm bunlara sebep olduu iin Pervane Muineddine, ar hakaretler etmitir. bn Bibi, a.g.e., s. 164.
182

181

bn Bibi, a.g.e., s. 164. Nejat Kaymaz, Pervane Muind-din Sleyman, Ankara 1970, s. Bugnk Tokat ve evresi.

108.
183 184

Salime Kalesi, Aksarayn dousunda Melendiz suyu zerinde bir kaledir. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 110.

64

ayn sralarda, daha nceden Pervane Muineddini, Yldz Da eteklerinde yenilgiyi uratm ve lmle yz yze getirmi olan ah Melik isyan etmitir. Vaktiyle II. zzeddin Keykavusun eski ve sadk adamlarndan olan ah Melik, Sultann stanbula kamasnn ardndan, Moollara tabiiyetini bildirmi ve hayatn kurtarp, IV. Rkneddin Kl Arslann hizmetine girmitir. ah Melik zamanla IV. Rkneddin Kl Arslann hizmetinde ykselmi ve onun emir-i alemi 185 olduu gibi Simre 186 sbalna atanmtr. ah Melik, Gedaze Kalesinde 187 isyan etmi ve ah Melik isyann bastrmay da bizzat Pervane Muineddin zerine almtr. Pervane Muineddin bir sre Mool askerleriyle desteklenmi Seluklu askerleriyle Gedaz Kalesini kuatm fakat kaleyi drmeye muvaffak olamamtr. Kaleyi alamayacan anlayan Muineddin Pervane, bunun zerine yeminle teminat vererek, ah Meliki kaleden kartm ve yanna getirtmitir. Pervane Muineddin, ah Melikin yanna gelmesinin ardndan szn tutmayarak, onu Moollara teslim etmi ve ldrtmtr 188 . IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kt sene meydana gelen isyanlardan bir dieri de Denizlideki u Trkmenlerinin 189 reisi Mehmet Bey isyandr. Mehmet

Emir-i alem, Sultann Rayeti Devlet denilen bayran tayan ve onu muhafaza eden snfn emiri olup, maiyetinde alemdarlar vardr. Bkz. . Hakk Uzun arl, a.g.e., s. 35.
186 187

185

Simre, Amasyada civarnda bir yerdir. bni Bibi, a.g.e., s. 164 dpn. 280.

Gedaz Kalesi, bugn Tokatn Artova ilesine bal Gedaz kyndedir. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 110.
188

Aksarayi, a.g.e., s. 56., Nejat Kaymaz, a.g.e., 08-110.

Arap tarihisi Ynn, bu hususta bn eddddan verdii naklen bilgide, ah Melikin bu isyannn balangta Pervane ile onun arasnda Moollar artmak iin planl bir hareket olduunu ve sonradan ciddiletiini ifade eder. Ynn, bu isyann Pervane Muineddin tarafndan Hlagnn huzuruna kmamak iin ah Melike emir vererek karttn syler. Zira Ynnye gre o sralarda Hlag, Berkeye yenilmi ve zgnd. Bu yzden de Pervane Muineddin bir cezaya urayaca endiesiyle Hlagnn yanna gitmek istememi ve ah Melike dzmece bir isyan kartmas sylemitir. Bunu kabul eden ah Melik, sz konusu kaleye gitmi ve burada beraberindeki 2 bin askerle isyan kartmtr. Ardndan Pervane Muineddin isyan bastrmak amacyla kaleyi kuatmtr. Kale kuatmas srasnda her iki tarafn askerleri anlamadan haberdar olmadklar iin canla bala savamlar ve i ciddiye binmitir. Bunun zerine Pervane Muineddin, ah Melike gizlice haber gndermi ve teslim olmasn isteyerek, affedilmesi iin lhanl nezdinde giriiminde bulunacan vaat etmitir. Bu sefer ah Melik teslim etmeyi kabul etmemitir. Bunun zerine Pervane Muineddin, trl vaatlerle ah Meliki ikna etmi ve kaleden inmesi iin ikna etmitir. ah Melik kaleden inice yapt iin ortaya kmasn istemeyen Pervane Muineddin, onu Moollara teslim edip, ldrtmtr (12621263 aras). Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 110. Anadolu Seluklu Devletiyle, U Trkmenleri aras genelde bozuktu. Bunun ise belli bal sebepleri vard. Bunlardan birincisi genellikle hayvanclkla uraan Trkmenlerin ve devletin nemli miktarda vergi ald yerleik halkn topraklarna zarar vermesiydi. kinci bir nedende, devletin
189

65

Bey, IV. Rkneddin Kl Arslann Seluklu lkesini ele geirmesinin ardndan, ona balanmak istememi ve itaatini dorudan Hlagye bildirmitir. Hlag Han da Mehmet Beyin itaatini kabul etmi ve ona Denizli, Honas, Dalaman ve evresinin kendilerine tevcihatna dair bir sancak ve yarl gndermitir. Hlag Han ayrca Kualak adl ahneyi de 200 bin adrlk bu Trkmen topluluunun bana gndermitir. Mehmet Bey bir sre vergisini dorudan Hlag Hana vererek, blgede zerkliini salamtr. H. 660 (M.1262) ylnda ise Hlag Han, Mehmet Beyin sadakatini snamak amacyla ordusuna katlmaya davet etmitir. Mehmet Bey ise bu durumdan kati vaziyette saknmtr. Bunun zerine Hlag bizzat IV. Rkneddin Kl Arslana emir vererek, Mehmet Beyi cezalandrmasn istemitir. Sultan Rkneddin Mehmet Bey zerine, kendi askerleriyle beraber Mool kumandanlarnn katld bir sefer tertip edilmitir. Pervane Muineddinin gayretleriyle Mehmet Bey zerine yaplan bu sefer baarl olmu ve Dalaman ayna kadar u blgesi tekrar lke topraklarna katlmtr. Seferin baarl olmas zerine Pervane Muineddin IV. Rkneddin Kl Arslan alarak Konyaya dnmtr. Moollarn kumandan ise, askerlerini istirahat etmeleri iin yaylaklara gndermitir. Tam bu srada Ermenek taraflarnda Karaman, Zeynl-Hac ve Bunsuz 190 komutasnda 20 bin zrhl Trkmen Sultan zzeddinin haklarn korumak bahanesiyle ayaklanm ve Konya taraflarna kadar etkili olmulardr. Hatta Trkmenler, Konyay ele geirmek bile istemilerdir. Fakat o srada, bakentte bulunan saltanat ordusu, Muineddin Pervane, nderliinde Gevele Kalesi 191

Snni Mslman olmasna ramen Trkmenlerin gebe bir hayat yaamas ve dolaysyla Snni Mslmanln gereklerini yerine getirememeleri ve heteradoks bir inanca sahip olmalaryd. Son bir nedende Anadolu Seluklu devlet adamlarnn zellikle ranl olanlarn Mool yanls bir politika izlemeleri ve Moollar sayesinde Trkmenler zerinde bask kurmalaryd. Hatta bu ranl devlet adamlar yznden birok yerde Trkmenler katliama tutulmu ve u blgelerine g etmek zorunda kalmlard. Saydmz bu nedenler dolaysyla, Trkmenler, devlete devaml olarak kar gelmilerdir. Anadolu Seluklu Devleti ise, askeri gcn balangtan itibaren Ahilere ve Trkmenlere dayandrmas ve bunlardan Trkmenlerin kesin bir ekilde desteini kaybetmesinin ardndan hzl bir ekilde zayflamtr. lyas Kamalov, Mool stilas ve Anadolu Kltrne Tesirleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 140, Eyll-Ekim 2002, s. 169170. Bunsuz, bu ayaklanmadan nce, Trkmenlerin ve Mehmed Beyin desteini salamak amacyla Pervane Muineddin tarafndan, IV. Rkneddin Kl Arslann emir-i candar yaplmtr. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, SAD, S. I, Ankara 1970, s. 51. Son derece mstahkem olan ve Seluklu devrinde genellikle bir hapishane olarak kullanlan Gevele Kalesinin, Konyann kuzeybatsnda bulunan Kaballa adl eski Bizans Kalesi ile ayn olduu anlalmaktadr. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 97, dpn.. 8.
191 190

66

dzlnde isyan eden Trkmenleri yenmi ve bu isyan bastrmtr. Fakat bu isyan, Karamanoullarnn ilk bamszlk hareketi olmas asndan nemlidir 192 . 2- Sinopun Yeniden Fethi Moollara kar sadakatiyle vezirlik mevkisine kadar ykselen, II. zzeddin Keykavusu lkeden uzaklatrp, zayf IV. Rkneddin Kl Arslan adna lkeyi yneten Pervane Muineddin, merkezde ve eyaletlerde kendi dzenini kurup yerletirdikten sonra, Moollara ve Sultana grd hizmetlerin karl olarak, Anadoluda, mlkiyet haklar tamamen kendine ait olan bir araziye sahip olmak istemitir. Pervane Muineddin, bylece kendisinin ve ailesinin geleceini teminat altna almak istemitir. 19 Rebil-ahir 663 (19 Haziran 1265) tarihinde Hlag Han, Meragada klkta bulunduu srada lm ve yerine byk olu Abaka Han 3 Ramazan 663 tarihinde (Cuma- 19 Haziran 1265) lhanl tahtna gemiti. Abaka Hann clusunu tebrik iin evre ve metbu devletlerin hkmdarlar ve elileri Tebrize gelerek, Abaka Han beraberinde getirdikleri hediyelerle kutlamlardr. Kutlama iin gelen metbu devletlerin hkmdarlarn birisi de IV. Rkneddin Kl Arsland. IV. Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddinle Tebrize gelerek, yeni lhanl Hann tebrik etmi ve armaanlarn sunduktan sonra, lkesine geri dnmtr. Pervane Muineddin ise, IV. Rkneddin Kl Arslanla beraber Anadoluya dnmemi ve bir sre daha Tebrizde kalmtr. Pervane Muineddin, burada geirdii ksa sre ierisinde Pervane Muineddin, Hlag gibi, olunun da gvenini kazanm ve Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ve Sultan II. zzeddin Keykavus zamannda elden km olan topraklarn geri alnmas hususunda, bir yarl almay baarabilmitir. Bu yarl 1259 ylndan beri Trabzon Rum mparatorluunun 193 igalinde bulunan

Aksarayi, a.g.e., s. 53-55. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 95-98. Osman Turan, a.g.e., s. 515-516. Friedrich Karl Kienitz, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan Dnya tarihindeki nemi, (ev: Mithat San), Belleten, S. 196, Ankara 1986, s. 287. 1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan igali zerine, Kommenos hanedan Karadeniz blgesine gelmilerdir. Burada Grcistan Kraliesi Tamar, I. Andronikosun torunu ve ayn zamanda kendi yeeni olan Aleksios Kommenosa asker vererek, Rioni Irmandan Sinopa kadar uzanan ky eridinde bakenti Trabzon olan bir imparatorluk kurmasna yardm etmitir. Trabzon Rum mparatorluu ksa srelide olsa Anadolu Seluklular ve lhanllarn hkimiyetine girmi ve bunlarn metbusu olarak vergi vermitir. I. Manuel (12381265) dneminde Trabzon nemli bir ticaret merkezi haline gelmi ve devletin glenmesinde nemli rol oynamtr. Devlet 1461 ylna kadar evre devletlerle kurduu akrabalk ilikileri ve denge politikas sayesinde varln devam ettirmitir.
193

192

67

Karadenizin en ilek limanlarndan olan Sinopun Pervane Muineddin tarafndan geri alnmasna olanak salanmtr 194 . Bilindii gibi II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan arasndaki ekime srasnda Sinop, Trabzon Rumlar tarafndan zapt edilmitir. Bu amala Pervane Muineddin, Sinopu tekrar ele geirmek ve kendi mlkiyetine kaydettirmek istemitir. Pervane, Sinopun fethine dair izni ve yetkiyi Abaka Handan elde etmesinin ardndan Anadoluya dnm ve durumu usulen Sultana arz etmitir. Daha sonra fethe hazrlanmak maksadyla iktas olan Tokat ve Niksar taraflarna gelmi ve Sinopun muhasaras iin hazrlklara girimitir. Pervane Muineddin, Sinopun fethi iin Danimend li ile Niksar, Samsun ve evresinden yaklak 4 bin kadar svari toplamtr. Pervane Muineddin, toplad askerlerin tehizatnn tamamlanmasnn ardndan, Sinop ehrine yrmtr. ehrin nne gelindiinde ise, Abaka Hann verdii yarl kale kumandanna gsterilmi ve teslim olmas istenmitir. O srada ehrin valisi olan Gaydan, Trabzon Rum mparatorluu da lhanlnn bir vassal olmasna ramen bu yarl kabul etmemi ve kaleyi de teslim etmemitir. Bunun zerine Pervane Muineddin ehri karadan kuatmaya balamtr. Deniz tarafndan tamamen ak olmas ve buradan herhangi bir kuatma olmamas sebebiyle de Sinop ehrine Canik 195 ten ok sayda Frenk askeri yardm iin gelmi ve ehri savunan muhafz kuvvetlerini takviye etmitir. Gelen bu takviyenin ardndan kuatmann sresi uzam ve her iki taraftan da ok sayda insan lmtr 196 .

1461e gelindiinde David Kommenosun vergi dememesi ve Avrupal Devletlerle ittifak kurma abalarna girmesi yznden Osmanl Devletince Trabzon Rum mparatorluu topraklar fethedilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Marie Felicite Brosset, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212 Ylna Kadar), Ankara 2003, s. 412. M. V. Levenko, a.g.e., s. 236238. Donald M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (12611453), (ev: Bilge Umar), stanbul 1999, s. 11. Georg Ostrogorsky, a.g.e., s. 390-393. Vasiliev, History of the Byzantine Empire 324-1453, Madison 1952, s. 506-579. Ekonomisi, ticaret zerine kurulu olan Trabzon Rum mparatorluu, zenginlik kaynaklarn gm, demir, ap, kuma ve siyah arap gibi yerel rnlerinin ihracna ve Bat rana yaplan transit ticaretten alnan vergilere dayandrmtr. Anonim Seluknameye gre, Trabzon Rum mparatorluu Sinopu aldnda, Pervane Muineddin, asker gndermi ve bir hafta da Trabzon Rumlarna ait 12 kaleyi ele geirmitir. Fakat, kaleler yerlemeye ve elde tutmaya elverili olmad iin yklmas daha uygun grlmtr. Bu seferle, Sinop geri alnamamasna ramen, Trabzon Rum mparatorluunu haraca balamakla yetinilmitir. Anonim, Selukname, s. 36.
195 196 194

Bugnk Samsun. Aksarayi, a.g.e., s. 63. bn Bibi, a.g.e., s. 164. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 112-113.

68

Pervane Muineddin, Sinopun sadece karadan kuatlp alnamayacann anlamasnn ardndan, kuatmann bir blmn denize kaydrmaya karar vermitir. Bu amala bin kadar iyi donanml silahoru, beraberinde mancnklarla gemilere bindirmi ve kalenin asl giri kapsnn bulunduu liman ksmndaki sahile sevk etmitir. Bu sevk srasnda gemisi alabora olmu olan Tacd-din Kl adl bir kumandan sahile kmay baarm ve ardndan kalenin giri kapsndan girerek ehri fethetmeyi baarabilmitir. ehrin alnmasnn ardndan Pervane Muineddin, Tacddin Kln baarsnn zerine oturmu ve Abaka Hana, Sultan Rkneddin ve bakalarna gnderilen fetihnamelerde fethin kendisi tarafndan yapldn sylemitir 197 . Pervane, Sinopa girmesinin ardndan, daha nceden kiliseye evrilen Cmi-i Kebri tekrar cami haline getirtmi ve ehrin fethini kutlamak maksadyla yanna bir medrese ina ettirmee balamtr. Ayrca caminin giri kapsnn zerine konan kitabeye de kendi adndan baka, sultann dahi adn yazdrmayarak, ehrin fethinin kendi abalar sonucu olduunu belirtmitir. Pervane Muineddin, Sinopun fethini, etrafa mjdelerken bir yandan da IV. Rkneddin Kl Arslandan Sinop vilayetinin temlikinin kendisine verilmesini istemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, geliri ok fazla olan Sinop ehrini balamakta zorlansa da bu ehrin kendisine verilmesini Abaka Han nezdinde halletmi gzken ve Sinopun fethi ncesinde bunu sultana usulen bildiren Pervane Muineddine, ehri balamak zorunda kalmtr. Sultan Rkneddin, Sinopun fethinin ardndan Pervane Muineddini huzuruna arm fakat Muineddin Pervane, Fahreddin Aliden gelen ve ierii muhtemelen kedi can gvenliiyle ilgili olan mektup nedeniyle gitmemitir. Sinop ehrinin temlikini zerine alan Pervane Muineddin olu Mehmedi naib olarak Sinop ehrinin yneticiliine atamtr. 2 Austos 1277de Pervane Muineddinin lhanl hkmdar Abaka Han tarafndan ldrtlmesinin ardndan
Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 112-113. bni Bibi bize kuatmann iki yl srdn sylese de bu biraz abartldr. Zira, Abaka Han 1265 yl ortalarnda clus etmi, Pervane bu tarihlerde Tebrizden dnm ve sefer hazrlklarna balamtr. Aada greceimiz gibi fethi mteakip 22 Cemaziyelahir 644da (04111266) IV. Rkneddin Kl Arslann katli vuku bulmutur. Buna gre ehrin dmesi en fazla bir yllk bir sre ierisinde gereklemitir. Buna gre de ehrin dmesi 1266 ylnn baharna ya da yaz balangcna gelse gerektir. bn Bibi, a.g.e., s. 165. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 113
197

69

Mehmed Bey, istiklalini ilan etmi ve Pervaneoullar Beyliini kurmutur. Mesud Bey zamannda beyliin topraklar biraz daha genilemi, Samsun ve Bafray da iine almtr. Pervaneoullar 1322 ylna kadar devam etmitir. Bu tarihten sonra Pervaneoullarnn beyi Gazi elebinin erkek evlad olmad iin, Candarolu Sleyman Paaya beylii vasiyet etmitir 198 . 3- Rkneddin Kl Arslann ldrlmesi Pervane Muineddin, II. zzeddin Keykavusu Anadoludan uzaklatrm ve ardndan zayf Sultan Rkneddinin adna lkeyi ynetmeye balamt. Pervane, ksa sre ierisinde merkezde ve eyaletlerde devlet adamlar arasnda gerekli temizlii yapm ve istedii dzeni kurmutu. Pervane Muineddinin bu ekilde lke zerinde tahakkm kurmas, balarda IV. Rkneddin Kl Arslan rahatsz etmi, daha sonra Pervane ile aralarnda gizli bir gerginlik olumasna neden olmutur. bni Bibinin anlattna gre, IV. Rkneddin Kl Arslan ile Pervane Muineddin arasndaki ilk gerginlik Hatr-olu erefd-Din Mesudun 199 Nide serlekerliine 200 tayin edilmesiyle balam, ardndan Pervane Muineddinin Sinopu kendine temlik etmesiyle son haddine ulamtr. Aksarayiye gre ise IV. Rkneddin Kl Arslann ve Pervane Muineddinin aras Sinopun muhasaras srasnda Sultan Rkneddin tarafndan hakarete uram olan Taceddin Mutez ve etrafna toplananlarn szleriyle alm ve bundan sonra Pervane Muineddin, sultana kar
Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1997, s. 312313. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s. 148149. Aslen Zencanl (Hazar Denizinin gneybatsnda, Hemedann kuzeyi ve Kazvinin kuzeybatsnda, Gney Azerbaycan topraklar iinde bir ehirdir) olan Hatr-olu erefd-Din Moollarn Harezm lkesini igalleri srasnda ailesiyle beraber kaarak Konyaya gelmitir. Pervane Muineddin ile arasnn iyi olmas nedeniyle beglerbegi makamna kadar ykselmitir. Fakat daha sonra Pervane Muineddin ile aras alm ve o da Sultan Bayparsla anlaarak 1276 Haziranda Kayseride isyan etmitir. Yine ayn yl isyan Moollar tarafndan bastrlm ve yakalanarak ldrlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Melek Gksu, erefeddin Hatirolu ve Moollara Kar syan, Yksek Lisans Tezi, Konya 2000, s. 2162. Seluklu idari biriminde en yksek grevli melik, sahib gibi adlar tamasna ramen, Farsas ile serleker yani suba idi. Bu arada vilayet ad tamasna ramen, Kubadabad gibi, idari birim yneticilerinin de suba unvan tamalar dikkati ekmektedir.. Suba unvan btn yaygnlna ramen, Mool idaresi dneminde etkinliini giderek kaybetmitir. Herhalde idari bakmdan daha geni alanlar sz konusu edilmekte, bir kiiye (mesela Muineddin Pervaneye) birka yerin subal verilebilmektedir. Dier tarafdan XIII. Yy. sonlarna yaklatka serlekeri zikredilmemektedir. Bunun da olaan saylmas gerekmektedir. Zira subalarn asl zellii askeri olduundan, lkenin i ve d askeri gvenliini lhanllar saladktan sonra, bu unvana gerek yoktu. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnda dari Birim, VD, S. XIX, Ankara 1985, s. 54.
200 199 198

70

tavr almtr 201 . Pervane Muineddin bunun ardndan Abaka Hana, IV. Rkneddin Kl Arslan Sultan Bayparsla ibirlii yapmakla sulayan bir mektup gndermitir 202 . Pervane Muineddinin yannda mni(ktip) olarak grev yapan Hatr-olu erefd-Din Mesud, daha II. zzeddin Keykavusun lkesi ele geirilmeden nce Pervane Muineddinden Nide sbalnn kendine verilmesi hususunda sz almt. Hatta, o, bu sz zerine II. zzeddin Keykavusu lkeden uzaklatrmak zere faaliyetlere girimi, bu amala da Sultan zzeddini lhanl hkmdarna birka kez ikayet etmitir. Neticede II. zzeddin Keykavus lkesini terke mecbur kalm ve Bizansa gitmitir. II. zzeddin Keykavusun gidiiyle Hatr-olu erefdDin Mesud istediine yani Nidenin idaresine ve gelirine sahip olmu, bu sayede de servete, hrete ve kudrete sahip olmutur. Fakat Hatr-olu erefd-Din bu durum karsnda gurura kaplm ve serkee hareketlere girimitir. II. zzeddin Keykavus, Nide halkndan gelen ikyetler zerine birka kez ferman kartarak, Hatr-olu erefd-Dini davranlar konusunda uyarmtr. Fakat bu fermanlar arkasnda Pervane Muineddin gibi bir g bulunan Hatr-olu erefd-Din zerinde hibir etki gstermemi ve bildii gibi davranmasna devam etmesine neden olmutur. Arkasnda Pervane Muineddin olduu iin Hatr-olu erefd-Dine direk mdahale etmekten ekinen IV. Rkneddin Kl Arslan, en azndan diliyle mdahale etmek istemi ve bu amala da bir gece saraynda Pervanenin adamlar ve Hatr-olu erefd-Dinin dostlar olan nedimleriyle otururken Nide vilayetini ereften alp efkatli olmaya, adalet yaymaya, vefakrlk gsterip halka iyi davranmaya yatkn olan bir bakasna vermek gerekir demitir. Baka bir konumasnda da IV. Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddine Sinopun mlkiyetini vermekteki pimanln belirtmi ve Her zaman bir padiah hizmetisi, bir ehri ba olarak ister. Pervanenin adamlar ve taraftarlar, atalarmzdan miras kalm olan lkemize gz dikmiler, bask kurarak bizi kk grmeye balamlar, her gn bir miktar hak ve yetkilerimizi budayp, onlar yok etmeye almlar ve btn adamlarmz lke ynetiminden uzaklatrma gayreti iine girmilerdir. Eer byle giderse, gelecek yl bizim artk lkenin ynetiminde saltanat asndan hibir
201 202

Aksarayi, a.g.e., s. 62-63. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 118.

71

hkmmz kalmayacaktr. Yaplacak i, (lhann) yanna gidip iin asln, zalimlerin her yeri tutmasndan dolay gelirimizin azaldn ona arz etmektir. O durumda eer o bize, ecdad mlknden bir hisse vermese bile hi olmazsa, bizim iin daha iyi olacak olan (lhann) kullarnn lkemize sahip olmasn salarz. Cihan padiahnn lkesinden bir lke oluruz ve verginin okluundan baka bir tarafa gitme tasasna gitme tasasna dmeyiz demitir. IV. Rkneddin Kl Arslann bu konumalarndan haberdar olan Pervane Muineddin ve Hatr-olu erefd-Din, Tokatta, IV. Rkneddin Kl Arslan ortadan kaldrmak iin plan yapmlar ve bu i iin Moollar kullanmaya karar vermilerdir. Bu arada Abaka Handan Pervane Muineddinin Sinopun alnmasnn ardndan yazd mektuba cevap gelmi ve IV. Rkneddin Kl Arslann Mool yargucular ve emirleri nnde sorgulanmas ve suu kantland takdirde de istediini yapmas hususunda yarl gelmitir. Bunun zerine Pervane Muineddin, Anadoludaki Mool devlet erknn elde etmek iin ok miktarda hediye hazrlam ve Hatr-olu erefd-Dinle beraber Krehirdeki yaylaa gndermitir. Bu srada Anadoluda tmen beyi olarak Nabi Noyan bulunmaktayd. Bundan baka Baynal Yargucu, Kerey, Abaktay, Toga-Timur gibi baka beyler de vard. Hatr-olu erefd-Dinin Mool emirlerine hediyeleri sunmasnn ardndan gerekli havann hazrlandna inanan Pervane Muineddin yannda Abaka Hann yarl olduu halde Nabi Noyann yanna gelmitir. Pervane Muineddin, Nabi Noyana Sultan Suriyelilerle ibirlii yapp, isyana kalkmak istediyse de ona ben engel oldum. Onun iin bizi ortadan kaldrmay dnmektedir. O, beni ldrp iimi bitirdikten sonra hi phesiz sizin varlnz ortadan kaldrmak iin adam toplayacaktr. Zaten Rum askerleri her yanda karncalar gibi coup tamaktadr. Eer onun dncesi kuvveden fiile kmadan ve o, ok sayda asker toplamadan nlem alnmazsa, i rndan kar. diyerek, nlem alnmas gerektiini ileri srmtr. Bu hususta Pervane Muineddin ilk nce yakn dostu olan Nabi Noyan ikna etmi ve onun vastasyla da dier Mool emirlerini ikna etmitir. Bunu zerine hep beraber Aksaraya gitmeye ve IV. Rkneddin Kl Arslan oraya armaya karara verilmitir. Mool emirleri kendi askerleriyle yola kmlar, Pervane Muineddinde yannda Hatr-olu erefd-Din, Cacaolu Nureddin ve bunlara bal Danimendiye, Nide ve Krehir iktalarna bal askerlerle birlikte Aksaraya doru yola km ve yolda Mool askerlerine

72

katlmlardr. Bu arada, Konyaya ard ardna eliler yollanm ve Sultann Abaka Han tarafndan gnderilmi olan mhim bir yarl hakknda grmek zere acele olarak, Aksaraya gelmesi istenmitir. Bunun zerine IV. Rkneddin Kl Arslan maiyetindekilerin uyarsna ramen veziri Fahreddin Aliye inanarak Aksaraya Moollardan nce gelmi, Mool emirlerinin geldiini haber almasnn ardndan onlar karlamak zere Krehir yoluna doru onlar karlamaya kmtr. Sultann onlar karlamak zere beklediini renen Pervane Muineddin kafileden ayrlm ve onlardan nce Sultann yanna varmtr. Pervane Muineddin IV. Rkneddin Kl Arslann yanna vardnda, ona, hakaret varan tehdit dolu szler sylemitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, Pervane Muineddinin kstaha davranna ses karamam sadece Aabey(ici), sarho musun veya uyuturucu(hai) mu aldn? Diye sormutur. Bunun zerine Pervane Muineddin Evet! Beni senin uygunsuz davrann sarho edip uyuturdu. Seni Borgulu Kalesinden ben karttm. Senin saltanatnn dzeni, benim tedbirimle yoluna girdi. lahi takdir sebebiyle benim hizmetimin hakkn tam olarak tanmadn. demitir. Bu bilgileri veren Aksarayi Sultann olayn akabinde Nabi Noyan ile grtn ve ayn gn yannda Fahreddin Ali olduu halde Aksaraya dndn, buna karlk Pervane ve Mool kumandan ve askerlerinin ehrin batsna geerek Kulkul suyu etrafnda ordugh kurduklarn sylemektedir. bni Bibi ise, bu ilk karlama hakknda daha ayrntl bilgi verir. Buna gre, Moollar, Aksaraya geldiklerinde Taceddin Mutez tarafndan bir ziyafet verilmi ve bu ziyafete Sultan da katlmtr. Bu ziyafet srasnda Moollar Sultan, Pervane Muineddini ldrmek istedii gerekesiyle sktrmlar, ona, Pervaneyi ldrmesi iin tevik edenlerin isimlerini sormular ve ertesi gne kadar mddet vererek brakmlardr 203 . Hadisenin bundan sonras iin en ayrntl bilgiyi, bni Bibide bulmaktayz. nk Aksarayi, emrinde olduu Hatr-olu erefd-Dinin olaylardaki kt rolnden dolay, buralar ksa gemi veya atlamtr. bni Bibiye gre IV. Rkneddin Kl Arslan geceyi Aksarayda geirmi ve ertesi gn ziyafet sras kendisinde olduu iin erkenden yola kp, Mool emirlerinin yanna gelmitir. Zamann deti olarak, Sultan ve Mool askerleri ava kmlardr. Av srasnda

203

Aksarayi, a.g.e., s. 62-65. bn Bibi, a.g.e., s. 165-168. Nejat Kaymaz, a.g.e., s. 114-120.

73

Mool askerleri, Sultann etrafnda silahl olarak dolamlar ve onu devaml olarak gz hapsinde tutmulardr. Avdan sonra IV. Rkneddin Kl Arslan adrna gelmi ve yemek iin Mool emirlerini davet etmitir. Yemek srasnda kalabaln ve scan tesiriyle sklan IV. Rkneddin Kl Arslan zerindeki yeleini (nime) kartarak camedarna
204

vermitir. Bu srada Mool emirlerinin gz Sultann

kemerindeki ok deerli hanerlere ilimi ve bakmak iin istemilerdir. Ardndan Mool emirleri ellerindeki hanerlerle Sultan sktrarak Pervane Muineddini ldrmek isteyenlerin adlarn tekrar istemilerdir. IV. Rkneddin Kl Arslan zr dileyerek, byle bir isim olmadn sylemitir. Yine bni Bibinin naklettiine gre, bu srada kan iti kakma srasnda sultann kadehine zehir boaltmlardr. Kimilerine gre zehri boaltan Pervane Muineddinin bizzat kendisidir. IV. Rkneddin Kl Arslan, zehirli arab imesinin ardndan mizacnda deime gelmi ve ardndan otadan dar km ve atna binerek ehrin yolunu tutmutur. Sultan yoldayken hizmetileri arkadan yetierek, geri dnmesi iin onu ikna etmilerdir. IV. Rkneddin Kl Arslan otadayken Nabi Noyan ve Pervane otan dna km, geride Hatr-olu erefd-Din ve birka Mool askeri kalmtr. Bunlar nce adrn kapsn skmler ve ardndan zehir dolaysyla zayf dm olan sultan tekmeleyerek dvmlerdir. Sonunda sultan yayn kiriiyle boarak, cann almlardr 205 . Akasarayi ise Sultann lmn biraz daha deiik anlatmaktadr. Ona gre IV. Rkneddin Kl Arslan zehirli arab itikten sonra zehirlendiinin farkna varm ve otadan dar karak midesindeki zehri karmak maksadyla kusmaya almtr. Fakat Moollar, buna izin vermemi ve onu alp otaa sokmulardr. Ardndan IV. Rkneddin Kl Arslan zehrin etkisiyle bir sre sonra hayatn kaybetmitir (22 Cemaziyelahir 64431.03.1266) 206 . Bir baka yazar olan Gregory Abl Farac, Sultann otada kementle boulduunu yazar 207 . Dnemle ilgili tasavvufi bir kaynak olarak nemli bir yer tekil eden Ariflerin Menkbelerinde, Ahmed Eflaki de IV. Rkneddin Kl Arslann lmn tasavvufa dayandrarak

Camedar, elbiselerini muhafaza etmekle vazifeli saray grevlisidir.. zden Ssl, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Ankara 1989, s. 2.Kemal Gde, Trk-slam Kltr ve Medeniyeti Tarihi, Isparta 1997, s. 124.
205 206 207

204

bn Bibi, a.g.e., s. 168-169. Aksarayi, a.g.e., s. 65. Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 587.

74

anlatr. Ona gre Sultan, Aksaraya Moollarn yanna gitmeden nce Mevlanaya, gidip gitmemesi hususunda fikrini sormu Mevlana da gitmemesini sylemitir. Fakat ard ardna gelen eliler neticesinde Sultan gitmeye mecbur kalm ve gittiinde de boynuna yayn kirii geirilip bodurulmutur. Sultan Rkneddin bodurulduu srada Mevlana diye barmtr. Bu srada ise Mevlana ise, zurna ve bearet getirtip kulann dibinde aldrtmtr. Sebebini sorduklarnda IV. Rkneddin Kl Arslann lrken adn sylediini ve duymamak iin bu yola bavurduunu sylemitir 208 Sabah olunca IV. Rkneddin Kl Arslann fazla arap imekten hasta olduu, ilan edilmi ve onu tamak iin bir mahfe yaptrlmtr. Ardndan Sultan tayan mahfe Konyaya doru yola kmtr. IV. Rkneddin Kl Arslan, bu ekilde ayn 26snda Konyaya getirilmesinin ardndan Sultanlar Trbesine 209 getirilerek, gmlmtr 210 . Yirmi sekiz yanda len IV. Rkneddin Kl Arslan, ardnda henz bebeklik anda bir erkek evlad brakmt. Gyaseddin Keyhsrev adn tayan bu bebek, bni Bibiye gre iki buuk Aksarayi gre alt, Ebul Faraca gre ise drt 211 yandayd. IV. Rkneddin Kl Arslann kk yataki bu ocuu, Pervane Muineddin ve Fahreddin Alinin abalaryla tahta karlm ve kendisini tahta karanlarn glgesinde hkmdarlk yapmtr.

208 209

Ahmed Eflaki, a.g.e., s. 324-325.

Sultanlan Trbesi, Konyada Aleddin Tepesinin kuzeyinde ve Aleddin Camisinin kuzey ynne bitiik olan bir trbedir. Seluklu Sultanlar iin, Sultan II. Klarslan tarafndan yaptrlmtr.
210 211

Anonim, Selukname, s. 36. Gregory Abl Farac, a.g.e., s. 587.

75

V. BLM KARDE DEVR KOMU LKELERLE LKLER, DEMOGRAFK YAPI, EKONOM ve MMAR A- Karde Dnemi Kou lkelerle likiler
Anadolu Seluklularnda karde dneminde, ierisinde yaad taht kavgalar ve Mool istilas nedeniyle, komu devletlerle ilgilenememi, kurduu ilikiler ise kesintili olmutur. Anadolu Seluklularnn dousundaki Ermenilerin, Grclerin ve kuzeydeki Trabzon Rum mparatorluunun Mool istilas altnda bulunmalar, bu devletlerle olan ilikileri durma noktasna getirmi, olan ilikilerde Sinopun alnmasndaki gibi Moollarn izniyle olmutur. Moollar, Anadoludaki hkimiyetleri sresince, buradaki devletlerin anlamazlklarn kendi menfaatleri dorultusunda grmediinden, herhangi bir byk atmaya izin vermemi, kan ufak apl atmalar da bymeden nlemitir. Anadolu Seluklularn Anadolunun dousundaki ve kuzeyindeki politikas, Mool tahakkm altnda belirlenirken, batdaki ve gneydeki politikas ise Mool tahakkmn engellemek gayesiyle olumutur. zellikle gneydeki Memluklularla olan ilikiler, Mool istilasna kar destek ve zm bulma gayretleri iinde olmutur. Mslman olan Memluklular, putperest Moollara(lhanllar) kar Altnorda hkmdar Berke Hann yardm isteklerine cevap vermiler, fakat bu yardm gerekletirecek vakti bulamamlardr. Batdaki Bizans Devleti ise, topraklarn tekrar ihya etme abasna girmi ve Moollarla arasn bozmama yani denge politikas nedeniyle, Anadolu Seluklularyla ilikilerini gncel konjonktre gre belirlemi, II. zzeddin Keykavusun stanbula gelmesi ve yardm istemesi olaynda olduu gibi, szde farkl icraatta farkl davranmlardr. 1- Moollarla likiler Anadolu Seluklular, Mool kumandanlarndan Baycu Noyanla yaptklar Kseda Savanda ar bir yenilgi almlardr. Anadolu Seluklular, aldklar bu ar malubiyetin ardndan, vezir Mhezzibddin Alinin abalaryla Baycu Noyanla anlama yapm ve Moollarn vassal olmay kabul etmilerdir(1244).

76

Ertesi yl ise Baycu Noyann bitmek bilmeyen isteklerinden ve basklarndan bkan II. Gyaseddin Keyhsrev, Sahib emseddini, Altnorda hkmdar Batu Hana gndermi ve metbu olma isteini bildirmitir. Batu Hann bunu kabul etmesi zerine, Anadolu Seluklular Altnorda Devletine tbi bir devlet haline gelmitir. Moollarla imzalanan antlamadan bir yl sonra, II. Gyaseddin Keyhsrevin lmesi zerine tahta olu II. zzeddin Keykavus kmtr. II. zzeddin Keykavusun tahta gemesinin ardndan Moollar, Gyk Hann tahta geiini kutlamak amacyla II. zzeddin Keykavusu bakent Karakuruma davet etmilerdir. II. zzeddin Keykavus, bu ar tabiiyet izhar nedeniyle gitmek istememi, yerine kardei Melik Rkneddini gndermitir. Melik Rkneddin, yaklak yl kadar sren bu yolculuunda Mool hkmdar Gyk Handan, Anadolu Seluklularnn hkmdarlna dair bir yarl alabilmeyi baarabilmi ve Anadoluya dnmtr 212 . Anadoluya dnen Melik Rkneddin, vezir Sahib emseddini ortadan kaldrmasnn ardndan, kardeine gnderdii haberciler vastasyla Gyk Hann yarln bildirmi ve taht kendisine devretmesini istemitir. Haliyle bu durumu kabullenmeyen II. zzeddin Keykavus, kardei IV. Rkneddin Kl Arslanla savamay semitir. ki taraf arasnda Sultan Kervansaray yaknnda yaplan sava, II. zzeddin Keykavus kazanm, buna ramen Celaleddin Karatayn abalaryla, hem Seluklu tahtnn erefini korumak hem de Moollar tatmin etmek maksadyla karde ayn anda tahta karlmtr 213 . 1253 ylnda Moolistanda toplanan kurultayda, Cengiz mparatorluu tekrar ehzadeler arasnda paylatrlmtr. Bu paylama gre Ceyhun Nehrinden Msra kadar ran, Azerbaycan, Anadolu, Suriye ve Msr ieren topraklar Meng Kaann en kk olu Hlagye verilmitir. Hlag, kendisine verilen bu topraklara ulaabilmek iin alelacele 1253 baharnda harekete gemi ise de, ancak 1255 ylnda ran topraklarna ulaabilmitir. Hlagnn yolculuunun bu kadar uzun srmesinin nedenini kaynaklar Batu Hann Hlagnn gelmesini istememesine balarlar.

212 213

bn Bibi, a.g.e., s. 117.

brahim Artuk, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 283.

77

Nitekim Hlag, ancak Batu Hann lmnden sonra Ceyhun nehrini geebilmitir
214

. Hlag, Ceyhun Nehrini gemesinin ardndan kendisine Mugan klak

olarak semi ve burada bulunan Baycu Noyana blgeyi boaltmasn sylemitir. Baycu Noyan, Hlagnn bu emri zerine klak bulma amacyla Anadoluya ynelmitir. Baycu Noyann Anadoluya yneliini tehdit olarak alglayan, II. zzeddin Keykavus, asker toplayarak Baycu Noyann karsna kmtr. II. zzeddin Keykavus, nemli bir devlet adam olan Fahreddin Arslandomuun kendisin, terk etmesi sebebiyle ar bir yenilgiye uram ve znik Rum mparatoru Laskarisin yanna kamtr. II. zzeddin Keykavusun kamas zerine Baycu Noyan, IV. Rkneddin Kl Arslann Anadolu Seluklu tahtna kmasn onaylamtr (16 Safer 6554 Mart 1257). IV. Rkneddin Kl Arslann tahta kmasn salayan Baycu Noyan, lhanl hkmdar Hlagnn Badat Seferi iin kendisini Mugana armas zerine, Anadoludan ayrlmtr. Bunu frsat bilen II. zzeddin Keykavus, Laskarisin yanndan beraberinde 3 bin Frank askeriyle dnm ve Rebil-ahir 655de (3 Mays 1257) Seluklu tahtn tekrar ele geirmitir. IV. Rkneddin Kl Arslan, kardeinin Konyay ele geirmesi zerine Hlagnn yanna Tebrize gitmi ve destek aramtr. Hlag, IV. Rkneddin Kl Arslana 10 bin asker vermi ve Anadoluya gndermitir. ki karde arasnda savan muhakkak olduu bu dnemde, Sultan Aleddinle beraber Trkistana giden fakat II. Aleddin Keykubadn lmesi zerine bu yolculuu onsuz tamamlayan, tecrbeli devlet adam Turac Mahmud, Anadoluya gelmi ve iki karde arasndaki ihtilaf zmtr. Bu zme gre Anadolu iki karde arasnda paylatrlmtr. Daha sonra lhanl hkmdar Hlagnn yanna giden kardeler, bu zm Hlagye de onaylatmlardr. 1260 ylnda Moollarn, Memluklulara yenilmesinin ardndan II. zzeddin Keykavus, Moollara kar ykmllklerini yerine getirmede ar davranmaya balam, gelen Mool elilerine de kt davranmtr. Moollar bunun zerine Alncak Noyan komutasndaki bir orduyu II. zzeddin Keykavus zerine gndermilerdir. II. zzeddin Keykavus ise Moollar nnde durmann imknsz olduunu anlad iin

214

lhan Erdem, a.g.e., s. 119120.

78

nce Antalyaya, oradan da stanbula kamtr. II. zzeddin Keykavusun stanbula kamas zerine Moollar, Seluklu lkesinin tamamn IV. Rkneddin Kl Arslana vermiler ve onun hkmdarln onaylamlardr. IV. Rkneddin Kl Arslan, 1266 ylnda Moollar tarafndan ldrlnceye kadar lkeyi ynetmitir. Anadoludaki Mool hkimiyetin deindikten sonra Moollarn Anadoluyu ynetim ekillerine bakalm. Moollar, Anadoludaki hkimiyetlerini, Noyan denilen asil ordu komutanlar sayesinde salamtr. karde devrinde de, Mool askerlerinin Anadoluda iki tane komutan olmutur. Bunlardan birincisi 1243den 1256ya kadar Anadolu zerinde tahakkm kuran Baycu Noyan, ikincisi ise 1257den 1271e kadar Anadolu Moollarnn kumandan olan Alncak Noyandr. Baycu Noyan ve Alncak Noyan, bu sre ierisinde Anadolunun kaderini belirlemilerdir. 2- Ermenilerle likiler Ermeniler, karde devrinde Dou Anadolu ve Kilikya blgesi 215 olmak zere iki ana blgede yaamlardr. Anadolu Seluklularnn Dou Anadoludaki Ermenilerle neredeyse hibir problemi olmam, Kilikya blgesindeki Ermenilerle ise ufak tefek sorunlar olmutur. Kilikya Ermenilerinin sorunlar genellikle blgedeki Trkmenlerle olmutur. Anadolu Seluklularyla, Kilikya Ermenilerin hemen hemen tek atmas Bragana Kalesi yznden olmutur. 1245 ylnda Seluklularn kaleyi fethetmeleri zerine Kilikya Ermenileri harekete gemi ve 1248 ylnda kaleyi geri almay baarmlardr 216 . Kilikya Ermenilerinin, genelde Trkmenlerle sorunlu olduunu sylemitik. Trkmenler, Ermenilerin zerine yaptklar kk apl birok seferin dnda, iki defa byk sefer dzenlemilerdir. Bunlardan birincisi, 1254 ylnda Maran ova ve

I. Sleyman-h, 1082 ylnda, ukurovay fethedince blgeye Trkleri yerletirmi, Suriyeden din adam getirerek de blgeyi slamlatrmaya almtr. Fakat onbe yl sonra HalBizans istilalar ve dou da Trklerin hareketleriyle iyice skan Ermeniler, Kilikya blgesine g etmek zorunda kalmlardr. Ermeniler, blgeye g ettikten sonra blgedeki Trkleri ldrerek ve ge zorlayarak blgenin etnik yapsna hkim olmulardr. Ermeniler, daha sonra Hal komular ve jeopolitik imknlar sayesinde de birka asr blgede varlklarn devam ettirmilerdir. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 510.
216

215

Osman Turan, a.g.e., s. 476.

79

ormanlarndan kan Aaerilerin dzenledii seferdir. Aaerilerin hedefi Ermeniler olmasa da, Anadolu, am beldelerinin yannda, Kilikya Blgesini de istila etmilerdir 217 . kincisi ise 1254 ylnda Sarum Bey idaresindeki Karamanl Trkmenlerin yapt seferdir. Sarum Beyin yapt bu sefer zerine, Ermeni Kral Hetum 1259 senesinde Ereliye kadar sefer dzenleyerek buna cevap vermitir 218 3- znik Rum mparatorluu ve Bizans le likiler 1261 ylna kadar Anadolu Seluklularnn, Bizans ile dorudan bir mnasebeti olmamtr. nk o sralarda, Ege ve Gney Marmarada, Latin istilasndan kaan Bizans asilzadelerinden Theodoros Laskarisin kurmu olduu, znik Rum mparatorluu bulunmaktayd. znik Rum mparatorluu, Mool istilasndan ekindikleri iin Anadolu Seluklularn zor durumda brakacak hareketlerde bulunmamlar, daha ziyade Anadolu Seluklularnn varln devam ettirmesine ynelik siyaset takip etmilerdir. nk Moollar karsnda Anadolu Seluklularnn yklmas demek, znik Rum mparatorluunun Moollarn yeni hedefi olmas anlamna gelmekteydi. Anadolu Seluklular, znik Rum mparatorluuyla, taht kavgalar ve uc blgelerindeki kontrol edilemeyen Trkmenler yznden fazla ilgilenmemilerdir. Ancak VIII. Mihael Paleologosun, znik Rum mparatorluu topraklarndan kaarak Seluklu topraklarna gelmesiyle, yok denilebilecek kadar az olan iki lke ilikilerine biraz heyecan gelmitir. Mihael, Seluklu topraklarna geldii zaman II. zzeddin Keykavus tarafndan olduka iyi karlanm ve lkesine geri dnnceye kadar Seluklu lkesinde misafir edilmitir. Mihael, znik Rum mparatorluu topraklarna dnnn hemen akabinde nce znik tahtn ok fazla bir sre gemeden de 1261 ylnda Bizans tahtn ele geirmitir. Mihael, Bizans tahtn ele geirdikten sonra Bizans topraklarn tekrar ihya etme abalarna girimi ve bu yzden de douya olan ilgisinde bir azalma meydana gelmitir. Fakat ok fazla bir sre gemeden Alncak Noyana yenilmi olan Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusun, 1262 yaznda kaarak stanbula gelmesiyle tekrar blgeye olan ilgisinde bir canlanma meydan gelmitir.

217 218

Osman Turan, a.g.e,. s. 477. Osman Turan, a.g.e., 519.

80

mparator Mihael, II. zzeddin Keykavusa eskinin bir kran olarak ok iyi muamele etmi ve ona lkesini tekrar ele geirmede asker destei iin sz vermitir. Fakat mparator Mihael, II. zzeddin Keykavusa vermi olduu asker destei szn Mool tehlikesine maruz kalmamak iin yerine getirmemi, onun yerine II. zzeddin Keykavusun rahat ve lks iinde yaamasn salayarak onu oyalamtr. mparator Mihael, allagelmi Bizans politikas dorultusunda, II. zzeddin Keykavusu Anadolu Seluklu Devletine kar bir koz olarak kullanmay dnmtr. Fakat mparator Mihaelin dncesinin aksine bir sre sonra II. zzeddin Keykavus, stanbulu ele geirme hayallerine kaplm, bunu haber alan Mihael ise Sultan ve maiyetini tutuklattrmtr. II. zzeddin Keykavus, bir sre mparator Mihaelin tutsa olarak Enez Kalesinde kalm ve bu durum onun Altnorda hkmdar Berke Han tarafndan kurtarlmasna kadar devam etmitir. Bizans Devletinin 12461266 yllar arasndaki devletleraras politikasna bakacak olursak, Bizans Devletinin denge politikas yrttn syleyebiliriz. Nitekim Bizans Devleti, bu dnemde birbirleriyle dman olan Altnorda-Memluk ve lhanl devletleri arasnda taraf olmam, dolaysyla bu devletlerden hibirisiyle kar karya gelmemitir. Bu adan bakarsak lhanllarn bir metbusu olan Anadolu Seluklularna kar politikalar da bu ynde olmutur. mparator Mihaelin, Anadolu Seluklu topraklarna snr olan Bizans topraklarn, buray korumakla grevli yerli halkn elinden almas ve grevi dzenli orduya devretmesiyle, Moollar nnden kaan Trkmenler burada stnl ele geirmilerdir. Trkmenler daha sonra Anadolu Seluklu Devletinin uc blgesinde yava yava gelimeye balamlar ve Anadolu Seluklularnn yklndan sonra kurulacak olan beyliklerin temellerini atmlardr. 4- Trabzon Rum mparatorluuyla likiler Trabzon Rum mparatorluu, Moollarn Anadoluya geliine kadar Anadolu Seluklularna vergi vermi, Moollarn geliiyle de onlarn metbusu olmay kabul etmilerdir. karde devrinin alkantlarn frsat bilen Trabzon Rum mparatoru I. Manuel, 1259 ylnda IV. Rkneddin Kl Arslan ve II. zzeddin Keykavusun kendi aralarnda savat dnemde ya da her ikisinin de lhanl hkmdar Hlagnn

81

yannda olduklar bir srada, Sinop ehrini igal etmitir. Hemen buna karlk vermek ve ehri geri almak isteyen Pervane Muineddin ise Sinop zerine asker sevk etmi, Sinop evresindeki oniki kaleyi ele geirmesine ramen Sinopu alamamtr. Bu kaleleri de konumu dolaysyla elde tutmaya imkn olmadna inanan Pervane Muineddin, kaleleri yktrmtr. Ardndan Trabzon Rum mparatorluunun vergi vermeyi kabul etmesi zerine sefer sona erdirilerek geri dnlmtr. 219 Samsunla beraber Karadenizin en ilek liman Sinopun elden kmas ksa zamanda etkisini gstermi ve Sinop-Sivas-Halep-Msr hattndaki Anadolu Seluklu ticareti sekteye uramtr. Buna derhal zm bulmak isteyen ve ziyadesiyle de ahsi menfaatlerini dnen Pervane Muineddin, Abaka Hann clusunu frsat bilmi ve tebrik amacyla gittii Tebrizde Sinopun geri alnmasna dair bir yarl almay baarmtr. Ardndan Sinop zerine sefer dzenleyen Pervane Muineddin, Sinopu geri alm ve Sultann Rkneddinin onayyla da kendi temlikine almtr. 5- Memluklularla Olan likiler 1250 ylnda Eyybilerin yerine kurulan Memluklular, bu tarihten itibaren Ortadouda byk bir g olarak ortaya kmlardr. Sultan, ordusu ve ordu kumandanlar Kpak Trk olan Memluklular, ilk olarak 1260 ylnda daha nce hi yenilmemi olan Moollar yenerek glerini kantlamlardr. Memluklular, Anadolu Seluklularndan ziyade, etki ve genileme alanlarnn att lhanl Devletiyle sava halinde olmular ve bu nedenle putperest lhanl Devletinin dman Altnorda ile ittifak halinde olmulardr. Altnorda ile ittifak kuran Memluklular, Altnorda hkmdar Berke Hann istei zerine Anadolu Seluklularyla da ilgilenmilerdir. zellikle II. zzeddin Keykavus, Bizansa kamadan nce mektupla yardm istedii Memluklular tarafndan olumlu karlanm, fakat yardm uygulayacak vakitleri olmamtr 220 . Buna ramen Memluklularn Anadoluya ilgisi azalmam, 1277de Sultan Bayparsn Anadoluya geliine kadar devam etmitir.

219 220

Anonim, Selukname, s. 36.

Erdoan Meril, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, Ankara 1994, s. 718. Abdlkadir Yuval, lhanllar Tarihi (Kurulu Devri), Kayseri 1994, s. 9798.

82

te yandan, Sultan zzeddin, Bizansa kamasnn ardndan Altnorda ve Memluklarla ilikisini kesmemi, tekrar Seluklu sultanln elde etmek iin almalar yapmtr. Fakat bunu baaracak frsat ve destei bulamamtr.

B- Karde Dnemi Demografik Yap

1-Rumlar Anadoluya Rum diyar adn veren Rumlar, Trkler blgeye gelmeden nceki halklarn en kalabalk olandr. Rumlar, Helenlerden nce de Anadoluda yaamlar, Trklerin Anadoluya geliiyle de yaamaya devam etmilerdir 221 . Rumlar, karde devrinde dini serbestliklerinin de en st dzeyde olmas nedeniyle olduka rahat yaamlardr. Onlarn rahatn bozan, doudan Moollarn nnden kalabalk kitleler halinde kaan ve genelde uc kesimlerine yerleen Trkmenler 222 olmutur. Trkmenlerin ok kalabalk kitlelerle zellikle bat blgelerine gelmesi, buradaki Rumlarn nfuslarnn oransal olarak azalmasna neden olmutur. Trkmenlerin youn g ve Anadolunun drt bir kesine dalmalar nedeniyle Rumlarn nfusu, hibir Seluklu ehrinde ounluu tekil etmemitir. Buna ramen Rumlarn nfusu Antalyada fazla idi. Sahil ehirlerinde oturan Rumlar daha ziyade ticaretle urarken, i blgelerde oturanlar ounlukla el sanatlaryla megul olmulardr. Hatta Ladikte mevcut olan dokumaclk ilerinin nemli bir ksmn Rum kadnlar yrtmekteydi 223 . Anadolu Seluklu Devletinde ynetici olabilmek iin Mslman olmann nart olmamas, sarayla akrabal olan birok Hristiyan Rumun devlet grevlerinde yer almasna neden olmutur. Bu Rumlarn bazlar sonradan kendi istekleriyle Mslman olsalar da, birou dinlerini deitirmeden grevlerine devam etmiler, devletin en hassas memuriyetlerinden biri olan beylerbeylii makamna kadar ykselebilmilerdir. Devlet kademelerinde grev yapan bu Hristiyan Rumlarn dnda, bir de klelikten gelme Rumlar bulunmaktayd. Rum klelerinin en ucuz
221

Tuncer Baykara, I. Gyaseddin Keyhsrev (11641211) Gazi ehit, TTK, Ankara 1997, s.

60. Anadolu Seluklu Devletinin genel siyaseti yeni g eden Trkmenleri snrlara yerletirmek ve buralarda dmana kar devaml taze kuvvet bulundurmakt. Ahmet Altnta, Trkiye Seluklularnda Sosyal ve Ekonomik Hayat, Baslmam Doktora Tezi, Malatya 1998, s. 69.
223 222

83

kle olmas ve terifat iin en uygun niteliklere sahip olmas Anadolu Seluklu Saray iin seici unsur olmutur. Rumlardan birok kle, Mslmanl kabul ederek daha sonra birok nemli greve gelmilerdir. Bu Rum klelerden birisi de Celaleddin Karataydr. Celaleddin Karatay, aslen Rum asll bir kle olmasna ramen akl ve ahlak sayesinde Sultan Aleddin zamannda sivrilmi, karde dneminde de devleti ayakta tutan devlet adam olmutur. 2- Trkler Trkler, 1071deki Malazgirt zaferinden ncede Anadoluya gelmiler, fakat bu gelileri Dou ve orta-kuzey Anadolu ile snrl kalm ve kalc olmamtr. Malazgirt zaferinin ardndan Trkler, byk kitleler halinde Anadoluya gelmiler ve devaml batya doru ilerlemilerdir. Trklerin ilk byk g dalgas bu eklide olurken, ikinci byk g dalgas ise Mool istilas sonucunda olmutur. Ta stnde ta brakmayan Moollarn nnden kaan Trkler, Anadolu Seluklu topraklarna gelmiler, Seluklu Devleti ise bunlar yerleik halka zarar vermemeleri ve snrda dmanla savamalar iin uc blgelerine yerletirmitir. Yeni gelen Trkler, Hristiyan unsurlarn bulunduklar blgelere yerlemekten kanmlar, yerleenlerin byk ounluu ise yerli halkla uyum iinde yaamlardr. Tabi her zaman Trklerin ve yerli halkn uyum iinde yaadn syleyemeyiz. Bazen iki toplum arasnda gerginlikler olmu, bunu da Seluklu devlet adamlar iki topluluun arasna Borgulu Kalesinde olduu gibi duvar rerek zmlerdir 224 . Malazgirt zaferinden sonra gelen Trkmenler, genelde yerleik hayata gemelerine ramen, Mool istilasndan sonra gelenler yar gebe bir hayat tarzn benimsemilerdir. Saylar neredeyse 5 milyonu bulan Trkmenlerin yerleik hayata gememeleri ise Anadolu Seluklularnn bunlar zerinde tahakkm kuramamasna ve dolaysyla vergi ile asker toplamada zorluklar yaamasna neden olmutur. Trkmenler, devlete her zaman mesafeli durmalarna karn, sz konusu Moollar olduunda, Sultan zzeddinin Alncak Noyanla savamasnda olduu gibi devletin yardmna komulardr. Hatta II. zzeddin Keykavusun Bizansa kamasnn ardndan onun haklarnn savunucusu olmulardr.

Mehmet eker, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisedi Hayat le Ahilik, Ankara 1993, s. 3435.

224

84

3- Dierleri Seluklu lkesine, Mool istilasndan dolay Trkmenlerin dnda gelenlerde vard. Bunlarn banda ranl halklar gelmekteydi. ranllar, Mool istilasndan nce de Anadoluya gelmiler, Sultan Aleddin ve halefleri zamannda da devlet kadrosuna tamamen hkim olmulardr 225 . Mool istilas neticesinde yeni gelenler ise, Konya, kayseri, Sivas ve saire gibi byk ehirlerde koloniler tekil edecek derecede kalabalk bir sayda idiler Bunlar; aydnlar, dini snf, tarikatlar, tacir ve sanatkrlar zmresine mensup kimselerdi. Bu ranl unsurun, Anadolu Seluklu Devletinin medeni gelimesinde mhim rolleri olduu asla inkr edilemeyecei gibi, devletin intihatnda da etkili olduklar gz ard edilemeyecek bir gerektir 226 . Seluklu topraklarnda yaayan dier aznlklarsa, Yahudiler ve Sryanilerdi. Yahudiler ticaret amal olarak Seluklu ehirlerine zellikle sahilde olanlarna gelip yerlemilerdi. Yahudilerin nemli bir ksm Antalyada yaam, hatta burada Trkler ve Rumlardan sonraki en fazla nfusa sahip topluluk olmulardr. Sryaniler ise Dou Hristiyanl ierisinde en kltrl cemaat olmular, kendilerine Bizans ve Ermeniler gibi bask uygulamayan Trk idaresinde cebren ve rzaen hibir ge tabi tutulmadan yaamlardr.

C- Karde Devri Ekonomik Durum

Anadolu, Trklerin geliine kadar, zellikle de bat ksm savalar nedeniyle harap olmu, sosyal, kltrel ve ekonomik durum en dibe vurmutu. Trklerin gelii ile beraber Anadoluda bir canlanma olmu, sosyal, kltrel ve ekonomi alannda byk gelimeler kaydedilmitir. Trkler, gsterdikleri byk abalarla Anadoluyu enlendirmiler, refahn ve zenginliin merkezi yapmlardr 227 . Trkler, Anadoluya girilerinden itibaren yar-gebe hayat tarzlar nedeniyle genelde hayvanclkla ve devletin tevikleriyle, yerleik hayata geenler
ranl olan Sahip emseddin, vezareti srasnda birok ranly nemli grevlere getirmitir. Hasan Sav, 12401256 Yllar Arasnda Anadolu Seluklu-Mool likileri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999, s. 86. Faruk Smer, a.g.m., s. 67. ranllarn, Anadolu Seluklular zerindeki etkisi iin bkz. Aye Asude Sosyal, XII. Ve XIII. Yzyllarda ran Kltrnn Anadoluya Nfuzu: Anadolu Seluklular zerinde ran Tesirler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1999, s. 4898. Mehmet Altan Kymen, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas, Belleten, c. I, S. 198, s. 614617.
227 226 225

85

ise tarmla uramlardr. Bu ekilde hayatn temin eden Anadolu Trkleri, gerektiinde rettiklerini Sinop Liman, Yabanlu Pazar gibi nemli ticaret merkezlerinde satarak nemli gelirler elde etmilerdir 228 . Ayrca, Anadolu Seluklularnn ticaret yollar zerinde olmas, onlar iin, nemli bir gelir kayna olmutur. Aslnda Trklerden nce Anadolu ticareti olduka snk gemekteydi, Trklerin gelii ve zellikle sultanlarn gsterdikleri zel gayretler neticesinde ticaret yollar canlandrlmtr. Bat-dou yolu 229 ve kuzey-gney yolu 230 olmak zere iki hat zerinden yaplan ticaret, Seluklu Devletinin nerdeyse en nemli gelirini oluturmutur. karde devrinde, meydana gelen asayisizlikler ve Aaeriler hareketi ise bu ticareti sekteye uratm ve dolaysyla Anadolu Seluklularnn gelir kaybna neden olmutur. karde dneminde ticareti sekteye uratan bir dier olayda, 1259da kuzey-gney yolunun Karadenize alan noktas Sinopun, Trabzon Rum mparatorluu tarafndan igaliydi. Sinopun igaliyle kuzey-gney yolu sekteye uram, Anadolu Seluklular ise bunun farkna vararak 1265 ylnda ehri geri almlardr. Seluklularn, Mool istilasndan nceki en nemli gelirlerinden bir tanesi da vassal devletlerden (Trabzon Rum mparatorluu, Ermeniler, Grcler) gelen vergilerdi. Seluklular, Mool istilasyla bu gelirden mahrum olduklar gibi kendilerinin de Moollarn bir vassal olmalar nedeniyle vergi vermilerdir. Balangta 60 bin dinar gibi bir mebla tekil eden bu vergiler, 1256 ylna kadar artarak devam etmi ve 200 bin dinara kadar ulamtr. Yukarda saydmz gelirlerin azalmas veya tamamen ortadan kalkmas zerine Anadolu Seluklular, topladklar verginin byk ksmn Mool Hanna, kumandanlarna ve elilerine vermek zorunda kalmtr. Mool istilasndan nce varolan zengin devlet hazinesi, Mool istilasyla azalm ve bir sre sonra tamamen bitmitir. Hatta II. zzeddin
Mehmet Altan Kymen, a.g.m., s. 615-616. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 2004, s. 147. Bu yol Antalyadan balayp Burdur, Isparta, Konya, Aksaray, Kayseri gibi mhim yerlerden getikten sonra Sivasta Kuzey-gney yoluyla birleiyor, oradan da Erzuruma, Erzurumdan da Tebrize ulayordu. Faruk Smer, Yabanlu Pazar (Seluklular Devrinde Milletleraras Byk bir Fuar, stanbul 1985, s. 4. Bu yol Sinoplimanndan balayarak Tokattan geip, Sivasta Bat-dou yoluyla birletikten sonra Malatyaya oradan da Halepe ulamaktayd. Faruk Smer, Yabanlu Pazar (Seluklular Devrinde Milletleraras Byk bir Fuar, stanbul 1985, s. 4.Bu yol zerinden Memluklar devletlerini devam iin Kpak kle temin ediyorlard.
230 229 228

86

Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslan, 1256 ylnda Hlagnn huzuruna ktklarnda, Anadoluyu tekrar canlandrmak amacyla bor para almlardr. Fakat bu paray, verecekleri vergiye mukabil Mool kumandanlarna vermeleri zerine devlet hazinesi bo kalmtr. Ksaca zetleyecek olursak Mool istilasyla Anadolu Seluklular zenginliklerinin ounu kaybetmiler ve Anadoluda servet namna ne varsa altn ve gme evrilerek rana gtrlmtr 231 .

A- Karde neminde Mimari

karde devrinin en nemli zelliklerinden birisi de, Mool istilasna ramen devam eden imaret faaliyetleridir. Bu dnemde, Mool hanlarna ve kumandanlarna denen ar vergilere ramen, baa geen sultanlar ve devlet adamlar Anadolunun inasna, nceki dnemlere nazaran daha byk bir hzla devam etmilerdir. Hatta, bu dnemin nemli devlet adamlarndan birisi olan Vezir Fahreddin Ali, yaptrd imaretler sebebiyle Ebul Hayrat (Hayrlar Babas) lakabyla anlmtr. karde devrinde yaplan olduka fazla saydaki imaretin, bizlere gsterdii en nemli netice ise, Mool istilasna ramen Anadolunun, dolaysyla Anadolu Seluklu Devletinin zenginliinin devam ettii gereidir. Moollar tarafndan, Anadoludaki her eyin paraya evrilerek rana gtrlmesine ramen, Anadolu zenginliinin nemli bir ksmn muhafaza etmi ve yaplan imaretlerin finansmannda zorluk ekilmemesini salamtr. 1- Hanlar a- Akhan Denizlinin yaklak 7 km kuzeyinde, Denizli-Afyon-Ankara karayolunun Lycus (rksu) ayn atlad kprnn hemen yanndadr. Kervanlarn, Anadolu Seluklular lkesindeki son duradr. Kitabelere gre, kapal blm 25.09.1253;

zlem Betav, XII. ve XIII. Yzyllarda Anadolu Seluklu Devletinde Ticaret, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1995, s 65. Bu yzden Anadoluda maden sknts ekilmeye balanm 12531256 yllar arasnda Mool himayesindeki Sivas darphanesinin kestii dirhemlerin arl 0.85(2.73 gr.)e drlmtr.

231

87

avlusu 15.07.1254 tarihinde tamamlanmtr. Kervansaray, Ldikte 20 yl valilik yapm olan Abdullah olu Emir Seyfeddin Karasungur yaptrmtr 232 . b- Horozlu Han Konyann alt km kuzeyinde, Konya-Ankara yolunun 200 m solundadr. 12461249 yllar arasnda, II. zzeddin Keykavusun Atabei Emir-i Camedar Esedddin Ruzbeh tarafndan yaptrlmtr 233 . c- Krkgz Han 1247 ylnda yaplan kervansaray, Antalya - Burdur yolu zerinde ve Antalya'ya 30 km mesafede bulunan Krkgz'deki Pnarba mevkiindedir 234 . d- Sahipata Kervansaray Seluklu veziri Sahib Fahreddin Ali tarafndan, 1249 ylnda, Afyonun Sultanda ilesine yaptrlmtr. Yap, shakl Kervansaray ad ile de anlr 235 . e- Sar Han Kayseri-Aksaray yolunda Avanostadr. Sultan zzedin tarafndan, Sultan Han olarak 1249 ylnda yaptrlmtr 236 . 2- Camiler ve Mescidler a- Anber Reis Camii Anber Reis Camii, Konyada stasyon Caddesinin zerinde Atatrk Abidesinin kuzeyinde, imdiki caminin yol ar karsnda idi. Camii, ihabeddin Anber Reis adna H. 661 (M. 1262) ylnda yaptrlmtr 237 .

Cengiz Bekta, a.g.e .s. 146. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 175. Haim Karpuz, Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya 2001, s. 88.
233 234 235

232

Cengiz Bekta, a.g.e., s. 86. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.458. Haim Karpuz, a.g.e., s. 87. http://www.antalya.gov.tr/index.php?Sayfa=eski_eserler

M. Orhan Bayrak, a.g.e., .28. Sabih Erken, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, Ankara 1983, s. 163166. Haim Karpuz, a.g.e., s. 87.
236 237

Oktay Aslanapa, Trk Sanat, c. II, stanbul 1984, s. 164165.

Zeki Ateken, Konyada Seluklu Yaplarnn Osmanl Devrinde Bakm ve Kullanlmas, Ankara 1998, s. 114.

88

b- Abdlaziz Mescidi Mescid, Konyann Abdlaziz Mahallesindedir. H. 651 (M. 1253) ylnda yaplan caminin, kimin tarafndan yaptrld kesinlik kazanmamtr 238 . c- Ahi Yusuf Mescidi Antalyann Seluklu Mahallesi Mermerli Sokaktadr. Mescid, Ahi Yusuf adna, 1249 ylnda yaplmtr. Mescidin gneyinde kale duvarlar arasnda Ahi Yusuf Trbesi bulunur 239 . d- Burmal Minare Camii Amasyann ve Yeilrmakn gneyinde, Dere Mahallesindedir.1247 ylnda Seluklu emiri Necmeddin Ferruh tarafndan yaptrlmtr 240 . e- Hac Kl Camii Kayseride istasyon caddesindedir. 1249 ylnda Ebul Kasm Ali Tsi, tarafndan yaptrlan caminin kuzeyinde, bitiik olarak, Hac Kl Medresesi bulunmaktadr 241 . f- Kad zzeddin Camii Konyann ifte Merdiven Mahallesindedir. H. 644 ylnn Receb aynda yaptrlmtr. Kad zzeddin Camiine ait vakfiye, II. zzeddin Keykavus tarafndan vakfedilmitir 242 . g- Karatay Mescidi Karatay Mescidi, Konyann batsnda, Hoca Fakih Semtinde ve Hoca Fakih Mescidi yaknndadr. Mescid Celaleddin Karatayn ortanca kardei Kemaleddin Rumta tarafndan H. 646 (M. 1248) ylnda yaptrlmtr 243 .

238 239

Zeki Ateken, a.g.e., s. 9798.

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 74. Sabih Erken, a.g.e., s. 541543. Leyla Ylmaz, Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), Ankara 2002, s. 16-21.
240 241

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.2829. Sabih Erken, a.g.e., s. 201245.

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.419. Haim Karpuz, a.g.e., s. 35. Halil Edhem, Kayseriyye ehri, stanbul H. 1334, s. 90.
242 243

Zeki Ateken,a.g.e., s. 9192. Zeki Ateken,a.g.e., s. 3536. Yusuf Kkda-Caner Arabac, a.g.e., s. 253.

89

h- Ulu Camii Emirl merann emriyle, 1256 ylnda, Karabuda tarafndan yaptrlmtr. Kesme tatan yaplan cami, grnm itibariyle bir kaleyi andrr 244 . 3- Medreseler a- Alaiye Medresesi Sinop ehrinin merkezinde bulunan yap, 1262 ylnda, nl Seluklu devlet adam Muineddin Sleyman Pervane tarafndan yaptrlmtr. Medresenin bahesinde, Sultan II. Gyaseddin Mesudun olu Altnba Gazi elebi (lm. 1322)nin trbesi yer almaktadr 245 . b- Atabekiyye (Atabey-Aaade) Medresesi Konyann ifte Merdiven Mahallesinde, Kad zzeddin Camiinin karsndadr. Yaruk nal olu Sevin olu Atabe Arslandomu tarafndan, H. 654 (m. 1256) ylnda yaptrlmtr 246 . c- Byk Karatay Medresesi Konyann Ferhuniye Mahallesindedir. Celaleddin Karatay tarafndan, 1251 ylnda yaptrlmtr. Yapsyla dikkat eken bir Seluklu yapsdr 247 . d- Hac Kl Medresesi Kayeserideki Hac Kl Camiinin kuzeyinde, camiyevbitiik olarak bulunmaktadr. 1249 ylnda, Ebul Kasm Ali Tsi tarafndan yaptrlmtr 248 . e- nce Minareli Medrese Konyada Aleddin Tepesinin batsnda Beyhekim Mahallesindedir. Seluklu veziri Sahipata Fahreddin Ali tarafndan, 1264 ylnda yaptrlmtr 249 .

244 245 246 247 248 249

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.423. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.523524. Zeki Ateken,a.g.e., s. 240241. Zeki Ateken,a.g.e., s. 218219. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.419. http://www.kayseri.gov.tr/yeni/index.asp Zeki Ateken, a.g.e., s. 247.

90

e- Karatay Medresesi (Antalya) Antalya liman zerinde, Karaday Sokandadr. 1250 ylnda, Celaleddin Karatay tarafndan yaptrlmtr. Yapsnda, Roma eseri sur paralar kullanlmtr 250 . f- Karatay Medresesi (Konya) Konyada, Aleddin Kknn kuzeyindedir. nl Seluklu devlet adam Celaleddin Karatay tarafndan, 1251 ylnda yaptrlmtr. Al trenine, Mevlana ve emseddin Tebrizi de katlmtr. Medresenin ierisinde, Celaleddin Karatayn trbesi de bulunmaktadr 251 . g- Kemaliye (Kk Karatay) Medresesi Konyann Aknc Mahallesinde, Byk Karatay Medresesinin yol ar dousunda ve tam karsndadr. Celaleddin Karatayn kardei Kemaleddin Rumta tarafndan, 12471253 aras bir tarihte yaptrlmtr 252 . h- Seyfiye (Bukaas) Medresesi Konyann ifte Merdiven Mahallesindedir. Celaleddin Karatayn kk kardei Seyfeddin Karasungur tarafndan, herhalde Celaleddin Karatay lmeden, Sultan zzeddin Keykavus zamannda yaptrlmtr. - Ta Medrese Konya kent parknn kuzeyindedir. 1250 ylnda, Seluklu veziri Fahreddin Ali Sahib Ata tarafndan yaptrlmtr. Bu husus, H. 648 tarihli yaztnda da belirtilmektedir 253 .

250 251

M. Orhan Bayrak, a.g.e., , s. 7475. Sabih Erken, a.g.e., s.557562.

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.445. Osman Turan, Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, 71-82. Haim Karpuz, a.g.e., s. 52. Leyla Ylmaz, a.g.e. s. 56-65.
252 253

Zeki Ateken, a.g.e., s. 229230. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.456457.

91

4- Kmbet ve Trbeler a- Ahi Yusuf Trbesi Seluklu Mahallesinde Mermerli Sokaktadr. Trbe, Ahi Yusuf adna yaplmtr. Ahi Yusuf Mescidinin gneyinde, kale duvarlar arasndadr 254 . b- ifte Kmbet Kayseri ehrinin 1 km dnda ve Sivas Caddesindedir. 1247 ylnda Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubadn ikinci ei Melike Adile Hatun adna, kzlar tarafndan yaptrlmtr. 255 c- Gme Hatun Trbesi Konyann kuzeyinde, Musalla Mezarlnn balangcndadr. Sultan IV. Rkneddin yaptrlmtr Klarslan
256

tarafndan,

ei

Gme

Hatunun

lm

zerine

d- KaratayTrbesi Konyadaki Karatay Medresesinin iindedir. Celaleddin Karatay iin yaplmtr 257 . e- Melik Gazi Trbesi Krehirde, Kayseri Caddesinin Melik Gazi Sokanda, Laleli Camisi yanndadr. 1250 ylnda, Mengolu Beyi Muzaferddin Behram ah iin, ei tarafndan yaptrlmtr 258 .

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 74. Sabih Erken, a.g.e., s.541543. Hakk nkal, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara 1996s. 263266.
255 256

254

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.418. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.441 Zeki Ateken, a.g.e., s. 294295. Haim Karpuz, a.g.e. s. Oktay Aslanapa, a.g.e,. s. 135. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.430431.Hakk nkal, a.g.e., s. 116120.

74.
257 258

92

f- Sral Kmbet Kayseri ile Talas arasnda, Sanat Enstits bahesindedir. 1247 ylnda yaplmtr. inin mavi inilerle ssl olmasndan dolay, Sral Kmbet ismini almtr 259 . g- Sultanlar Trbesi Aleddin Tepesinin kuzeyinde ve Aleddin Camisinin kuzey ynne bitiik bir trbedir. Seluklu sultanlar iin, II. Klarslan tarafndan yaptrlmtr. Trbenin ierisinde, 8 Seluklu sultanna ait sandukalar bulunmaktadr. Bu sekiz sultandan birisi de IV. Rkneddin Klarslandr 260 . h- emseddin Tebrizi Trbesi Konyada, ems Mahallesinde, ems Mescidi arkasndadr. Trbe 1247 ylnda, Mevlanann en yakn arkada mutasavvf bilgin emseddin Muhammed Tebrizi iin yaplmtr 261 . - Pir Esad Trbesi Konyann Pir Esad Mahallesindedir. Seluklu devri eyhlerinden Pir Esad adna, H. 662 (m. 1263) ylnda yaplmtr 262 . 5- Dierleri a- Yeilrmak Kprs Tokat ehrinin kuzeyinde, Turhal yolu ile Yeilrmak nehri zerindedir. Kprnn yapmna 1250 ylnda balanm, fakat uzun bir sre sonra tamamlanabilmitir.. Kpr, kesme tatan yaplm olup, 151 m uzunluunda ve 7 m geniliindedir 263 .

259 260

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.422.

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.453. http://www.konya.gov.tr/. Zeki Ateken, a.g.e., s. 5968. Kemal Gde, Trkiye Seluklu Sultanlar Trbeleri, SDFEFSBD, S. 5, Isparta 2000, s. 1-19.
261 262 263

M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.453. http://www.konya.gov.tr Zeki Ateken, a.g.e., s. 117118. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.543. Haim Karpuz, a.g.e., s. 126.

93

b- Haydarbey Kk Kayserinin Argnck Kyndedir. Yaptran belli olmayan kkn, 1252 ylnda yapld sanlmaktadr. Boyutlar olduka kk olan bir kktr 264 . 6- Tamiri Yaplan Eserler a- Ankara Kalesi Ankarada bulunan kale, Hititler veya Phrigia Kral Midas tarafndan yaptrlmtr. Kalenin kuzeybatsnda Bentderesi tarafndaki yaztta, Seluklu hkmdar II. zzeddin Keykavusun H. 647 (M. 1249) ylnda kaleyi onartt yazldr 265 . b- ukur Medrese Tokatn Sulu Sokak semtindedir. 1164 ylnda, Sivas Danimedoullar beylerinden Melek Nizameddin Yabasan tarafndan yaptrlmtr. Medrese 1247 ylnda onarlm ve bu durum bir kitabede belirtilmitir. Medrese Yabasan Medrese adyla da anlr 266 . c- Ulu Cami Eski Malatyada bulunan en nemli tarihi eserlerdendir. Camii Kebir adyla da anlan bu cami, VII. Yzylda Araplar tarafndan yaptrlmtr. Trkiyedeki ilk cami olduu sanlan bu yap, 1247 ylnda, Seluklu emiri ehabettin lyas tarafndan yeniden yaptrlmtr 267 .

264 265 266 267

Haim Karpuz, a.g.e., s. 119. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s. 4849. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.540. M. Orhan Bayrak, a.g.e., s.468.

94

SONU
Aratrmamzn amac, Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin

Keyhsrevin, Kseda savanda Mool komutan Baycu Noyana yenilerek ksa bir sre sonra lmesinin ardndan, o gnlerde henz kk yata olan ocuklarnn bu kark dnemdeki taht mcadelelerini konu almaktadr. Bu aratrmann aktrleri, adndan da anlalaca zere, sadece II. Gyaseddin Keyhsrevin ocuk denilecek yataki oullar olmayp, bunun yannda kardeler arasndaki mcadelelerde eitli vesilelerle taraf olmu Mool hkmdarlar ve komutanlar; Seluklu vezirleri, komutanlar, pervaneleri, naipleri ve atabeleri gibi bu olaylara yn vermi olan ahslardr. Sz edilen mcadeleler 1246 ylnda balayarak, yirmi yl devam etmitir. Kseda Savan izleyen yllarda Anadoluda ortaya kan taht boluu, savan ardndan ksa bir sre sonra len Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin oullarnn dneminde de aralksz olarak srm ve 1266da, IV. Rkneddin Kl Arslann Moollar tarafndan zehirlenerek ortadan kaldrlmasna kadar devam etmitir. Moollara, Kseda savanda yenilen Anadolu Seluklular, o zamana kadar kesintisiz olarak srdrdkleri cihanmul ynetim anlayndan, bu hadiseden sonra vazgemek durumunda kalmlardr. Moollarn i siyasetindeki kemekelik ve komutanlar arasndaki srekli ekimelerden, Seluklu sultanlar da dorudan etkilenmilerdir. Mool komutanlar arasndaki g kavgasnda komutanlar, kardelerden bazen birini bazen brn desteklemeyi, kendi karlar asndan uygun grmlerdir. Mool siyasetindeki bu stratejik durumdan, Seluklu sultanlar da youn olarak etkilenmiler ve zellikle kk yataki karde dneminde bu gerek, artk gizlenemeyecek kadar ayyuka kmtr. Sz konusu siyasetin yneldii rotaya uygun olarak, Seluklu melikleri ve sultanlar da, durumdan kendileri iin azami olarak faydalanma yoluna gitmiler, bunun sonucu olarak taht varisleri de Mool komutanlar ve hkmdarlar arasndaki ekimelerde adeta oyuncak durumuna gelmilerdir. Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin, daha lmeden evvel en kk olu II. Aleddin Keykubat veliaht tayin etmesi ve bu uurda devlet erknndan, salnda

95

gvence alm olmas, onun lmnn ardndan, ya bahane edilerek gz ard edilmitir. Sultann zamansz lm, Seluklu tahtnda ciddi bir ynetim zaafiyetinin ortaya kmasna sebep olmutur. Bu etrefilli dnemde lkenin gelecei, Vezir emseddin ve Naib Celaleddin Karatay tarafndan tayin edilmitir. Vezir emseddinin, IV. Rkneddin Kl Arslan tarafndan ldrlmesinin ardndan Naib Celaleddin Karatay, her kardei birden tahta kartmtr. Bunu yapmadaki esas hedef, lkenin blnmesini engellemek ve Mool isteklerini politik bir tarzda bertaraf etmekti. Mool hkimiyetinin Anadoluda yerletirilmesinde, ran kkenli devlet adamlarnn nemli rolleri olmutur. Bu politikalarnn gereklemesi iin zellikle Mool yanls olarak bilinen IV. Rkneddin Kl Arslan destekleme yoluna gitmilerdir. Bunun karsnda II. zzeddin Keykavus, zellikle Anadolu Trkmenleri tarafndan youn bir ekilde desteklenmitir. Uzun sren bu ekimelerde, ya olduka kk olan II. Aleddin Keykubad nemli bir rol stlenmi grnmemektedir. Bu nedenle l saltanat diye bilinen dneme, iki karde arasndaki mcadele dnemi olarak da bakabiliriz. Kald ki bu ikiliden hibirisi, ynetimi birlikte paylama yoluna da gitmemilerdir. Bu iki karde arasndaki mcadelelerde, Selukluya komu olan Memluklular, Bizans ve Altnorda gibi dnemin gl devletleri, denge politikalar gtmler ve bu nedenle bazen birini bazen de dierini destekleme yoluna gitmilerdir. nk Seluklu devletinin yklmas bu lkeleri, dorudan lhanl Devletiyle kar karya getirecek ve bu durumda Mool saldrlarna ak bir hale geleceklerdi. Kardelerden en by II. zzeddin Keykavusun 1262 ylnda, Moollara yenilip, Bizansa snmasnn ardndan lkenin tek hkimi, ortanca karde IV. Rkneddin Kl Arslan olmutur. Ancak, lkenin ynetiminde pek de baarl olamayan IV. Rkneddin Kl Arslan, ynetimi Pervane Muineddin Sleymana brakm ve ksa sre sonra 1266 ylnda, muhtemelen Moollar tarafndan zehirlenerek ldrlmtr. Bir sre daha Vezir Muineddin tarafndan ynetilen Anadolu Seluklu Devleti, bir daha kendine gelemeyecek lde zedelenmi ve lke,

96

beylikler dneminin olumasna zemin hazrlayacak ekilde, yerel gler arasnda paylalmtr. Sonu olarak, bu dnem sadece uzun sreli kardeler ekimesini deil; ayn zamanda Anadolu Trkmenlerinin kendi beyleri etrafnda toplanarak yeniden g oluturmaya baladklar an da mjdecisi olmutur.

97

BBLYOGRAFYA
a- Kaynak ve Tetkik Eserler AHMET BN MAHMUD, Seluk-name, c. II, (Haz: Erdoan Meril), Tercman Yay., stanbul 1977. AHMET NAZF EFEND, Kayseri Tarihi (Mirat-i Kayseriyye), (Osmanlcadan ev: Mehmet Palamutolu), Kayseri Belediyesi Birlii Yay., Kayseri 1987 AKBAYAR, Nuri, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2003. AKNERL GRGOR, Mool Tarihi, (ev: Hrand D. Andreasyan), Osman Yalnta Matbaas, stanbul 1954. AKSARAY (Kerimddin Mahmud-i), Msmeretl-Ahbr, TTK Bas., Ankara 2000. ANONM, Selukname, (ev: Feridun Nafiz Uzluk), Uzluk Basmevi, Ankara 1952. ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, c. II, Kervan Yay., stanbul 1984. ATEKEN, Zeki, Konya eriyye Sicillerine Gre Konya Seluklu Yaplarnn Osmanl Dneminde Kullanlmas, TTK Bas., Ankara 1998. AVCIOLU, Doan, Trklerin Tarihi, c.V, Tekin Yay., stanbul 1999. AYDIN, ennur, Dou-Bat Arasnda Bir Gkkua, YKY, stanbul 1994. BARTHOLD, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, (Haz: Hakk Dursun Yldz), TTK. Yay., Ankara 1990. BAYKARA, Tuncer, I. Gyaseddin Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, TTK Bas., Ankara 1997. ________, Anadolunun Seluklular Devrindeki Sosyal ve ktisadi Tarihi zerinde Aratrmalar, E Bas., zmir 1990. ________, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, KB Yay., Ankara 1985.

98

________, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, IQ Sanat Yay., stanbul 2004. BAYRAK, M. Orhan, Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu, nklp Kitabevi, stanbul 1994. BEKTA, Cengiz, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999. BROSSET, Marie Felicite, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212 ylna kadar), (ev: Hrand D. Andreasyan, Notlar ve Yayna Haz: Erdoan Meril), TTK Yay., Ankara 2003. CAHEN, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev: Yldz Moran), E Yay., stanbul 1994. CVEYN (Alaaddin Ata Melik), Tarih-i Cihan Ga, (ev: Mrsel ztrk), KB Yay., Ankara 1998. AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, TTK Yay., Ankara 1989. ALIKAN, Yaar KZ, M. Ltfi, Kltr, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, KB Yay., Ankara 1993. DALI, Ycel ER, Cumhure, Tarih evirme Klavuzu, c.III., TTK Bas., Ankara 1997. EDHEM(ELDEM), Halil, Kayseri ehri, (Haz: Kemal Gde), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1982. (Osmanlcas, Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1334) EFLAK, Ahmet, Ariflerin Menkbeleri I, (ev: Tahsin Yazc), MEB Yay., stanbul 2001. ERKEN, Sabih, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, c. I, VGM Yay., Ankara 1983. ERKLETLOLU, Halit - GLER, Ouz, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, E Yay., Kayseri 1996. GORDLEVSK, V., Anadolu Seluklu Devleti, (ev: Azer Yaran), Onur Yay., Ankara 1998.

99

GDE, Kemal, Trk-slam Kltr ve Medeniyet Tarihi, Isparta 1997. Gregory Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi, (Sryaniceden ngilizceye ev: Ernest A. Wallis Budge, ngilizceden Trkeye ev: mer Rza Dorul), c. II, TTK Bas., Ankara 1999. GNGR, Harun ARGUNSAH, Mustafa, Gagauz Trkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyat, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002. ________, Gagauzlar (Gagauz Trklerinin Etnik Yaps, Nfusu, Dili, Dini, Folkloru Hakknda Bir Aratrma), tken Yay., stanbul 1998. BN BB (El- Hseyin B. Muhammed B. Ali El-Caferi Er-Rugadi), El EvamirlAlaiyye Fil-Umuril-Alaiyye (Seluk-Name), c. II, (ev: Mrsel ztrk), KB Yay., Ankara 1996. BN EDDAD, Baypars Tarihi (Siretz-zahir Baypars), (ev: M. erefddin Yaltkaya), stanbul 1941. KAMALOV, lyas, Moollarn Kafkasya Politikas, Kakns Yay., stanbul 2003. KARPUZ, Haim, Anadolu Seluklu Mimarisi, S Bas., Konya 2001. KAYMAZ, Nejat, Pervane Muned-dn Sleyman, ADTCF Yay., Ankara 1970. ________, Pervane Sleyman (13. Yzyln birliki Emri Muneddin Sleyman), Kaynak Yay., stanbul 1999. KOPRAMAN, K.Yaar, Msr Memluklular Tarihi, KB Yay., Ankara 1989. KKDA, YUSUF ARABACI, Caner, Seluklular ve Konya, Mikro Yay., Konya 1999. LEVENKO, M.V., Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (ev: Maide Selen), zge Yay., stanbul 1999. MERL, Erdoan, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, TTK Bas., Ankara 1997. MNECCMBAI (Ahmed Bin Ltfullah), Camiud-Dvel (Seluklular Tarihi II Anadolu Seluklular ve Beylikler), (Yaynlayan. Ali ngl), Akademi Kitabevi, zmir 2001.

100

NICOL, M.Donald, Bizansn Soylu Kadnlar (On Portre, 1250-1500), (ev: zden Arkan), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2001. ORKUN, H.Namk, Trk Tarihi, c. III, Akba Kitabevi, Ankara 1946. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (ev: Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1999. NKAL, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, AKM Yay., Ankara 1996. ZDEMR, H.Ahmet, Mool stilas, Cengiz ve Hlagu Dnemleri, z Yay., stanbul 2005. PARMAKSIZOLU, smet-ALAYAN, Yaar, Genel Tarih I Eski alar ve Trk Tarihinin lk Dnemleri, Funda Yay., Ankara 1976. RCE, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames And Hudson London 1961. ROUX, Jean-Paul, Mool mparatorluu Tarihi, Kabalc Yay., stanbul 2001. RUBRUK, Wilhelm Von, Moollarn Byk Hanna Seyahat 12531255, (ev: Ergin Ayan), Ay Kitaplar, stanbul 2001. SEVM, Ali - MERL Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, TTK Yay., Ankara 1995. SEVM, Ali -YCEL, Yaar, Trkiye Tarihi Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, TTK., Yay., Ankara 1989. SPULER, Bertold, ran Moollar (Siyaset, dare ve Kltr lhanllar Devri 1220-1350), (ev: Cemal Kprl), TTK Bas., Ankara 1987. SMER, Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat Destanlar, TDAV Yay., stanbul 1999. ________, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, TTK Bas., Ankara 1998. ________, Yabanlu Pazar Seluklular Devrinde Milletler Aras Byk Bir Fuar, TDAV Yay., stanbul 1985.

101

SSL, zden, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, AKM. Yay., Ankara 1989. EKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, DB Yay., Ankara 1991. ________, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisad Hayat le Ahlik, KB Yay., Ankara 1993. TIESENHAUSEN, De W., Altn Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (ev: smail Hakk zmirli), Maarif Matbaas, stanbul 1941. TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul 1981. TURAN, Osman, Seluklular Trihi ve Trk slam Medeniyeti, Boazii Yay., stanbul 1998. ________, Seluklular Zamannda Trkiye (Siyasi Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye), Turan Neriyat Yurdu, stanbul 1971. , ________, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar (Metin, Tercme ve Aratrmalar), TTK. Bas., Ankara 1988. TURAN, Refik, Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas (Vezir ve Divan), Mill Eitim Bas., stanbul 1995. TURAN, erafettin, Trkiye talya likileri I Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, Kltr Bakanl, Ankara 2000. UUR, M.Ferit KOMAN, M.Mesud, Seluklu Byklerinden Cellddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Yeni Kitap Bas., Konya 1940. UZUNARILI, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Bas., Ankara 1998. ________, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, TTK Bas., Ankara 1998. ________, Osmanl Tarihi, c. I, TTK Bas., Ankara 1998.

102

VASLEV, A. A., History Of The Byzantine Empire 324-1453, The University Of Wisconsn Press, Madison 1952. YAKUBOVSKY, A.Yu., Altn Ordu ve k, (ev: Hasan Eren), TTK Bas., Ankara 1992. YILMAZ, Leyla, Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), TTK Bas., Ankara 2002. YUVALI, Abdulkadir, lhanllar Tarihi -I- Kurulu Devri, E Yay., Kayseri 1995. b- Makaleler ALPTEKN, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. VIII, a Yay., stanbul 1992, s. 209-406. ARTUK, brahim, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, TTK Bas., Ankara 1993, s.269-286. BAL, Mehmet Suat, Trkiye Seluklular, Msr Memluklar ve Altn Orda Devletinin lhanllara Kar Kurduu ttifak, TAD, S. 17, s. 301304. BARTHOLD , W., Berke, A, c. II, s. 553555.
________, Batu, A, c. II, s. 351353.

________, Hlag, A., c. V/1, s. 581-582. BAYKARA, Tuncer, Trkiye Seluklularnda dar Birim ve Bununla lgili Meseleler, VD, S. XIX, Sistem Ofset, stanbul 1985, s.4960. BAYRAM, Mikail, Anadolu Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Cogito, S. 29, YKY, stanbul 2001, s.6173. ERSAN, Mehmet, Trkiye Seluklularnda Hediye ve Hediyeleme I, TD, S. XIV, s. 6577. GDE, Kemal, Anadoluda Cengizli ve lhanl Hkimiyeti Dnemine Genel Bir Bak (12391327), SDFEFSBD, S.1, Isparta 1995, s. 165190. GDE, Kemal, Trkiye Seluklu Sultanlarnn Trbeleri, SDFEFSBD, S. 5, Isparta 2000, s. 119.

103

Kamalov, lyas, Mool stilas ve Anadolu Kltrne Tesirler, TDA, S. 140, stanbul 2002, s. 167180. KAYMAZ, Nejat, Anadolu Seluklularnn nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol II , TAD, c. III, S.4-5, Ankara niversitesi Bas., Ankara 1965, s. 23-61. KENTZ, Karl, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan Dnya tarihindeki nemi, (ev. Mithat San), Belleten, S. 196, Ankara 1986, s. 279289. Mehmet Altan Kymen, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas, Belleten, c. I, S. 198, s. 614620. MERL, Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, TTK Bas., Ankara 1994, s.709722. SPULER, Berthold, lhanllar, A, c. VII, s. 967971. SMER, Faruk, Anadoluda Moollar, SAD, S.1, Ankara 1970, s.1147. ________, Aa Eriler, Belleten, S. 26, Ankara 1962, s. 521528. TERZ, Adnan Sadk,bn Bibi, A, c. V/II, s. 712718. TURAN, Osman, II. zeddin Keykavusa Aid Bir Temlikname, Zeki Velidi Togana Armaan, Maarif Basmevi, stanbul 1955, s. 157177.
________, Keykavus II, A, c. VI, s. 642645. ________, Keykubad II, A, c. VI, s. 661662. ________, Kl Arslar IV, A, c. VI, s. 703707.

________, Seluklu Devri Vakfiyeleri, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, s. 17- 170. UYUMAZ, Emine, Anadolu Seluklu a Kronolojisi, Cogito, S. 29, YKY, stanbul 2001, s.169182. VARTAN, Ermeni Mverrihlerine Gre Moollar, (ev: M. ED. Dulaurier), TM, S. V, stanbul 1936, s. 27-48..

104

YUVALI, Abdlkadir, lhanllarn Anadolu Politikas, XI. Trk Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, TTK Ankara 1994, s.581600. c- Tezler ALTINTA, Ahmet, Trkiye Seluklularnda Sosyal ve Ekonomik Hayat, (Baslmam Doktora Tezi), Malatya 1998. BETAV, zlem, XII. ve XIII. Yzyllarda Anadolu Seluklu Devletinde Ticaret hayat, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1995. ERDEM, lhan, Trkiye Seluklularlhanl likileri (12581308), (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1995. GKSU, Melek, erefeddin Hatirolu ve Moollara Kar syan, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2000. KARA, Kemal, Trkiye Seluklu Devletinin Siyasi, ktisadi ve Sosyal Yaps zerine Bir nceleme (El-Evanirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiyeye Gre), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz 2002. SAV, Hasan, 12401256 Yllar Arasnda Anadolu Seluklu-Mool likileri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1999. SOYSAL, Aye Asude, XII.-XIII. Yzyllarda ran Kltrnn Anadoluya Nfuzu: Anadolu Seluklular zerinde ran Tesirleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1999. d- nternet Kaynaklar http://www.antalya.gov.tr/index.php?Sayfa=eski_eserler http://www.kayseri.gov.tr/yeni/index.asp http://www.uluborlu.bel.tr/uluborlutarihi.htm.

105

EKLER

106

Ek 1- Dirhem / Keyhsrev II / Sivas / 640 (124243) / 23 mm. 2.74 gr. Yazlar Btnyle Kfidir. Gne ve iki aslan motifi Mezopotamyaya kadar iner. Gyaseddin Keyhsrev, Grc Hatunun yzn gne eklinde tasvir ettirmi 268 .

Ek 2- Dirhem / Keykavus II(lk Clusu)/ Konya /645 / 22 mm. 2.40 gr. Arka yzde, d evredeki dairesel kitabeyle basm yeri ve yl belirtilmitir 269 .

Enis Batur, Dou-Bat Aras Bir Gkkua, (Yay. Haz: ennur Aydn), stanbul 1994. s. 38.
269

268

Enis Batur, a.g.e., s. 40.

107

n Yz: La ilhe illalla Muhammed/Resulullah el imma/el Mustaasm billh emirl-Mminin/ durube fi sene seba erbain sittemae bi Konya Arka Yz: Es sultan el azam/ zzeddnya ved-din Keykavus/ ve Rkneddanya ved-din Klanslan/ ve Alaeddnya ved-din Keykubad/ ben Keyhsrev berahin emirl-mminin 270 . Ek 3- Dirhem / Keykavus II (lk Clusu) Konya /647/ 22mm. 2.98 gr. Her iki yzdeki noktal kare bordur, arka yzdeki d boluklar, yaz ve divani tarih ile doldurulmutur 271 .

Ek 4- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu)/ Ankara / 655 (125758) / 22mm. 2.75 gr. Giderek bozulmaya balayan yaz kalitesiyle gze arpan bu sikkede basm yeri arka, basm tarihi n yzdedir. Keykavusun ad Allahn lem zerindeki glgesi unvanyla birlikte okunmaktadr 272 .
270

Halil Erkiletliolu-Ouz Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, s. Enis Batur, a.g.e., s.40. Enis Batur, a.g.e., s.41.

165.
271 272

108

Ek 5- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu) / Lla / 658 (126061) Lla, Uluklann dousunda, bugnk Hasangazidir 273 .

Ek 6- Dirhem / Keykavus II/ kinci Clusu / Konya/ 658 (126061) 21 mm. 2.85 gr. n yz ortasnda: zzet iktidar Allahndr. Kitabesi okunmaktadr 274 .

273 274

Enis Batur, a.g.e., s.41. Enis Batur, a.g.e., s.41

109

Ek 6- Dirhem / Keykavus II (kinci Clusu)/ Antalya / 660 (126263)/ 22mm. 2.98 gr. Kukusuz okunabilen kitabesiyle bir postumus (lm sonras) sikkesi olarak grlmektedir 275 .

Ek 7- Dirhem/ Klarslan IV/ Sivas/ 646 (124849) lk Clusu), 23 mm. 2.85 gr. Klarslan, Din ve Dnyann temel direi lakab ve Mminlerin Emirin Tan unvanlaryla anlmtr 276 .

275 276

Enis Batur, a.g.e., s.41. Enis Batur, a.g.e., s.41.

110

Ek 8- Dinar/ Klarslan IV/ Konya/ 661(126364)/ 25 mm. 4.45 gr 277 .

n Yz: Durube Madenehir/ el imam el Mustaasm/ billah emirlmminin/ sene hamse ve hamsin ve sittemae Arka Yz: Es-sultan el azam/ Rkneddnya ved-din/ Klarslan bin Keyhsrev/ berahin emirl-mminin 278 Ek 9- 9356/ Dirhem/ Klarslan IV/ Madenehir/ 655 (125758) 22 mm. 2.65 gr. Madenehir, Konyann gney-dousunda Karaman kazasna bal bir yerleim yeridir 279 .

277 278

Enis Batur, a.g.e., s.42. Halil Erkiletliolu-Ouz Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, s. Enis Batur, a.g.e., s.42.

185.
279

111

Ek 10- Dirhem/ Klarslan IV/ Sivas / Ramazan 656 Eyll 1258/ Arka yznde basld ayn ad da kaydedilmitir. 1258 ylnn Eyll aynda baslm bu dirhem, ilk kez yaynlanmas bakmndan nemlidir 280 .

Ek 11- Dirhem/ Klarslan IV Sarus / 660 (126263) 22mm. 2.90 gr. Sarus, Siirt ilinin irvan Kazasna bal bir yerleim yeri olmakla birlikte darphane olarak faaliyeti pheli grlmektedir 281 .

280 281

Enis Batur, a.g.e., s.42. Enis Batur, a.g.e., s.42.

112

Ek 12- Dirhem/ Klarslan IV/ Lla/ 660 (126263) 22mm. 3.02 gr. Arka yz boluunda Minnet Allahadr. Cmlesi okunmaktadr 282 .

Ek 13- Dirhem/ Klarslan IV/ Gmpazar/ 661 (126364)/ 22mm 2.82 gr Gmpazar, Orta Anadolunun kuzeyinde olduu tahmin edilen, fakat tam yeri bilinmeyen bir darp yeridir. Muhtemelen Amasya yaknndaki Gmhackydr 283 .

282 283

Enis Batur, a.g.e., s.42. Enis Batur, a.g.e., s.43.

113

Ek 14- Dirhem/ Klarslan IV/ Konya/ 661 (126364) / 21mm. 2.50 gr. Darp yeri bi-Medinet-i Konya ve basm tarihi (birler ve onlar hanesi divani rakamla nyz son satrlarnda yer almaktadr 284 .

Ek 15- Dirhem/ Klarslan IV/ Konya/ 663 (126566)/ 22mm. 2.95 gr. n yz ortasnda yer alan Minnet Allahadr. ibaresi, noktalardan oluan alt dilimli bordrle evrelenmi, dta darp yeri ve tarihi, epeevre yazlmtr 285 .

284 285

Enis Batur, a.g.e., s.43. Enis Batur, a.g.e., s.44.

114

Ek 16- 21540/ Dirhem/ Klarslan IV/ 64? (124252)/ 22mm. 2.52 gr. n yzde alt dilimli bordr iinde Mlk Allahndr. Cmlesi okunmaktadr 286 .

Ek 17- Dinar/ Keyhsrev II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 653 (1255 56)/ 24.5 mm. 4.42 gr Arka yzde kardein unvanlaryla adlar, srasyla yazldr 287 .

286 287

Enis Batur, a.g.e., s.44. Enis Batur, a.g.e., s.45.

115

Ek 18- 9389/ Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 648 (125051)/ 23 mm. 2.98 gr. n yz iki satr, darp yeri ve divani rakamla darp tarihine ayrlmtr 288 .

Ek 19- Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Konya/ 648 (125051) / 21 mm. 2.65 gr. Her iki yz st blmnde ifte Rumiler yer almaktadr 289 .

288 289

Enis Batur, a.g.e., s.45. Enis Batur, a.g.e., s.45.

116

Ek 20- Dirhem/ Keykavus II, Klarslan IV, Keykubad II/ Sivas/ 647 (1249 1250) / 23mm. 2.85 gr kardein Sivasta baslm ilk dirhemlerindendir 290 .

Ek 21- Dirhem/ Klarslan IV, Keykubad II/ Kayseri/ 652 (125455) / 22mm. 2.80 gr. nyz ortasnda daire ile evrelenmi, ular noktal yldz yer almaktadr. Klarslan Sultanl Azam, Keykubad Sultanl-muazzam nvanlar ile anlmtr 291 .

290 291

Enis Batur, a.g.e., s.46. Enis Batur, a.g.e., s.47.

117

Ek 22- Dirhem/ Klarslan IV, Keykubad II/ Sivas/ 652 (125455)/ 23 mm. 2.95 gr. Sultanlarn adlar,Sultanl azam unvan altnda yazlmtr 292 .

Ek 23- Isparta Uluborludaki Borgulu Kalesi. www.uluborlu.org

292

Enis Batur, a.g.e., s.47.

118

Ek 24- Alanya Kalesi.

Ek 25- Karatay Medresesi. Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), TTK Bas., Ankara 2002.

119

Ek 25- Akhan, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

Ek 26- Akhan, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

120

Ek 27- Horozlu Han, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

Ek 28- Horozlu Han, Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar Korunmalar, Kullanmlar zerine Bir neri, Yem Yay., stanbul 1999

121

Ek 29- Ahi Yusuf Trbesi, Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), TTK Bas., Ankara 2002.

Ek 30- Ahi Yusuf Trbesi, Leyla Ylmaz,Antalya (16. Yzyln Sonuna Kadar), TTK Bas., Ankara 2002.